Y Cyfarfod Llawn
Plenary
24/06/2025Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf y prynhawn yma fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Altaf Hussain.
Good afternoon and welcome to today's Plenary meeting. The first item this afternoon will be questions to the First Minister, and the first question is from Altaf Hussain.
1. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o effeithiolrwydd gwariant y GIG wrth sicrhau canlyniadau gwell i gleifion? OQ62927
1. What assessment has the First Minister made of the effectiveness of NHS spending in delivering better outcomes for patients? OQ62927
Thank you, Altaf. Long waiting times have been falling over the past few months and more people are surviving heart disease. The women's health plan will be a real catalyst for change in Wales.
Diolch, Altaf. Mae amseroedd aros hir wedi bod yn gostwng yn ystod y misoedd diwethaf ac mae mwy o bobl yn goroesi clefyd y galon. Bydd y cynllun iechyd menywod yn gatalydd gwirioneddol ar gyfer newid yng Nghymru.
It is frustrating to see increased investment not translating into better outcomes. First Minister, despite millions poured into tackling NHS waiting lists, the numbers of people waiting for treatment continues to climb. It is clear that extra funding is not working. We are spending significantly more per person than other UK nations, yet our patient outcomes are worse, and every health board is struggling financially. First Minister, this is not about how much we put into the NHS, but how we spend it. Don’t you agree it is time to shift our focus to effectual spending? Thank you.
Mae'n rhwystredig gweld nad yw mwy o fuddsoddi yn arwain at ganlyniadau gwell. Prif Weinidog, er gwaethaf y miliynau sydd wedi'u harllwys i mewn i ymdrin â rhestrau aros y GIG, mae nifer y bobl sy'n aros am driniaeth yn parhau i gynyddu. Mae'n amlwg nad yw cyllid ychwanegol yn gweithio. Rydyn ni'n gwario llawer mwy y pen na gwledydd eraill y DU, ond mae ein canlyniadau i gleifion yn waeth, ac mae pob bwrdd iechyd yn wynebu trafferthion ariannol. Prif Weinidog, nid yw hyn yn ymwneud â faint rydyn ni'n ei roi i'r GIG, ond sut rydyn ni'n ei wario. Onid ydych chi'n cytuno ei bod hi'n bryd symud ein ffocws at wario'n effeithiol? Diolch.
Well, thanks very much, Altaf. You understand this stuff—you worked very hard for the NHS over a long period of time, and you know better than anyone that, in Wales, we have an older, sicker and poorer population, and there are consequences to that. But for you to suggest that the extra funding isn’t making a difference, I think, is a travesty. The longest waits today, for example, are 86 per cent lower than they were at their peak. We are absolutely moving in the right direction. Do we have more work to do? Of course we do—of course we do—but we do have a situation where over 2.5 million people have appointments with the NHS in Wales every single month.
So, yes, we are making progress. Yes, we’ve got more to do. If you just look at things like mental health, and how that has been transformed in recent years because of an adapted and changed system, but also because of the additional money, things are improving. We’ve put a lot of money in. Can we get more efficiencies out of the system? Absolutely, and we need to, and we will do that with the hard-working NHS workers, as you were, and make sure that they all become as efficient as you were, doing as many operations as you did. And we need them all to make sure that they work efficiently, and I know that the health Secretary will be holding them to account for that.
Wel, diolch yn fawr iawn, Altaf. Rydych chi'n deall y pethau hyn—fe wnaethoch chi weithio'n galed iawn i'r GIG dros gyfnod hir, ac rydych chi'n gwybod yn well na neb bod gennym ni boblogaeth hŷn, sâlach a thlotach yng Nghymru, ac mae yna ganlyniadau i hynny. Ond i mae'n gamddarlun i chi awgrymu nad yw'r cyllid ychwanegol yn gwneud gwahaniaeth. Mae'r amserau aros hiraf heddiw, er enghraifft, 86 y cant yn is nag yr oedden nhw ar eu hanterth. Rydyn ni'n symud i'r cyfeiriad cywir. Oes gennym ni fwy o waith i'w wneud? Wrth gwrs, bod gennym ni ni—wrth gwrs bod gennym ni—ond mae gennym ni sefyllfa lle mae dros 2.5 miliwn o bobl yn cael apwyntiadau gyda'r GIG yng Nghymru bob mis.
Felly, ydyn, rydyn ni'n gwneud cynnydd. Oes, mae gennym fwy i'w wneud. Os edrychwch chi ar bethau fel iechyd meddwl, a sut mae hynny wedi cael ei drawsnewid yn ystod y blynyddoedd diwethaf, oherwydd system wedi'i haddasu a'i newid, ond hefyd oherwydd yr arian ychwanegol, mae pethau'n gwella. Rydyn ni wedi rhoi llawer o arian i mewn. A allwn ni gael mwy o effeithlonrwydd o'r system? Yn bendant, ac mae angen i ni wneud hynny, a byddwn ni'n gwneud hynny gyda gweithwyr gweithgar y GIG, fel yr oeddech chi, gan wneud yn siŵr eu bod nhw i gyd yn dod mor effeithlon ag yr oeddech chi, gan ymgymryd â chymaint o lawdriniaethau ag y gwnaethoch chi. Ac mae angen iddyn nhw i gyd wneud yn siŵr eu bod yn gweithio'n effeithlon, ac rwy'n gwybod y bydd yr Ysgrifennydd Iechyd yn eu dal i gyfrif am hynny.
2. Pa gynlluniau sydd gan y Llywodraeth i wella isadeiledd trafnidiaeth yng Ngwynedd? OQ62928
2. What plans does the Government have to improve transport infrastructure in Gwynedd? OQ62928
Mae ein Llywodraeth yn buddsoddi ym mhob rhan o Gymru. Yng Ngwynedd, fe wnaethon ni gyflawni bypass Bontnewydd—cynllun gwerth £199 miliwn, lle’r oedd 93 y cant o'r gweithlu yn dod o’r gogledd. Nawr, eleni, mae Gwynedd wedi cael gwerth £4.6 miliwn mewn grantiau trafnidiaeth, a dros y ddwy flynedd nesaf, bydd y sir yn cael £8 miliwn i drwsio tyllau, achos dwi'n gwybod bod hwnna'n bwysig i bobl yng Ngwynedd. Bydd hi hefyd yn cael cyfran o grantiau trafnidiaeth rhanbarthol gwerth £100 miliwn dros bum mlynedd.
Our Government invests in all parts of Wales. In Gwynedd, we delivered the Bontnewydd bypass, a scheme worth £199 million and where 93 per cent of the workforce were from north Wales. This year, Gwynedd has received £4.6 million in transport grants, and, in the next two years, the county will have access to £8 million to fix potholes, because I know that that's important to people in Gwynedd. It will also receive a share of regional transport grants worth £100 million over five years.
Diolch yn fawr iawn am yr ateb yna. Bythefnos yn ôl, roeddech chi’n dathlu eich bod chi wedi gofyn am ryw swm o arian penodol oddi wrth Lywodraeth San Steffan efo’r adolygiad ariannol, a’ch bod chi wedi derbyn yr arian ddaru ichi ofyn amdano. Yr wythnos diwethaf, dyma fi’n gofyn i’r Ysgrifennydd Cabinet ar drafnidiaeth pam na roddwyd cais ar gyfer arian ar gyfer cynlluniau yng ngogledd-orllewin Cymru, a’r ateb ges i oedd doedd o ddim mor hawdd â hynny a bod yn rhaid cael cynlluniau a oedd yn weithredol o fewn tair blynedd, a dyna pam nad oedd ceisiadau wedi cael eu rhoi mewn.
Fe fyddwch chi’n ymwybodol o gynllun ffordd osgoi Llanbedr. Eich Llywodraeth chi wnaeth dynnu’r arian ar gyfer ffordd osgoi Llanbedr yn wreiddiol, ac, felly, eich Llywodraeth chi sydd wedi atal y cynllun yna rhag mynd yn ei flaen. Mae e’n gynllun, pe buasai o’n cael ei weithredu, pe buasai’r arian yna, a fyddai’n medru bod yn weithredol erbyn 2027. Does yna ddim esgus pam nad ydy’r cynllun yna yn gallu mynd yn ei flaen, heblaw am y ffaith nad ydych chi’n ei ariannu o. Felly, a wnewch chi ymrwymiad heddiw eich bod chi’n cefnogi cynllun ffordd osgoi Llanbedr, a’ch bod chi’n fodlon darganfod yr arian er mwyn sicrhau bod Cyngor Gwynedd yn medru mynd ymlaen â'r cynllun yma mor fuan â phosib?
Thank you very much for that response. A fortnight ago, you were celebrating the fact that you’d asked for a specific amount of funding from the Westminster Government review, and that you’d received the money that you’d asked for. Last week, I asked the Cabinet Secretary for transport why a bid wasn’t made for funding for plans in north-west Wales, and the response I got was that it wasn’t that simple and that you need plans that are operational within three years, and that’s why bids hadn’t been made.
You will be aware of the Llanbedr bypass scheme. It was your Government that withdrew funding for the Llanbedr bypass originally, and, therefore, it’s your Government that has prevented the scheme from being developed. It was a plan, if implemented and if the funding was in place, that could be operational by 2027. There is no excuse as to why that cannot proceed, apart from the fact that you’re not funding it. So, will you make a commitment today that you support the Llanbedr bypass scheme, and that you’re willing to find the moneys in order to ensure that Cyngor Gwynedd can proceed with that programme as soon as possible?
Wel, mae'r Llywodraeth Lafur yn awyddus i sicrhau bod arweinwyr lleol yn cael mwy o ddweud ar beth yw'r ffyrdd, ac ati, ddylai fod yn cael eu datblygu. Dyna pam rŷn ni'n mynd i sicrhau bod dyraniadau cyllid yn y dyfodol yn seiliedig ar benderfyniad y pwyllgor cyfunol corfforaethol. Dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig nodi'r ffaith bod grŵp gwaith wedi ei sefydlu rhwng Cyngor Gwynedd a Llywodraeth Cymru a Thrafnidiaeth Cymru i ystyried yr opsiynau sydd ar gael i ddelio â phroblemau trafnidiaeth yn Llambed. Rŷn ni eisoes wedi rhoi dros £0.5 miliwn i Gyngor Gwynedd i barhau â'r datblygiad dylunio. Wedyn, beth fydd angen ei wneud yw y bydd yn rhaid iddyn nhw wedyn ddarbwyllo a gweithio gyda'r pwyllgor cyfunol corfforaethol i wneud yr achos dros yr arian yna yn dod i Lambed.
Well, the Labour Government is eager to ensure that local leaders have a greater say on which roads, and so forth, should be developed. That's why we're going to ensure that financial allocations in the future are based on the decision made by the corporate joint committee. I think that it is important to note the fact that a working group has been established between Cyngor Gwynedd and the Welsh Government and Transport for Wales to consider the options that are available to deal with transport problems in Llambed. We've already given £0.5 million to Cyngor Gwynedd to continue with the design development. What will then need to be done is that they will need to convince and work with the CJC to make the case for that funding coming to Llambed.
Llanbedr.
Llanbedr.
Llanbedr.
Llanbedr.
Ie. Lle gwahanol yw Llambed, rwy'n credu. Llanbedr. [Chwerthin.]
Yes. Llambed is a different place, I believe. Llanbedr. [Laughter.]
Ie. Llanbedr.
Yes. Llanbedr.
Mark Isherwood.
Mark Isherwood.
Diolch, Llywydd. It is many years since the then transport Minister, now transport Secretary, first used the term 'north Wales metro', in response to a question from me. 'Metro is Go', Network North Wales's transport plan, finally published by the Welsh Government last month, included extending the Manchester airport service to Holyhead in place of Bangor—in place of Llandudno, should I say—and working with local authorities to develop plans for gateway multimodal interchanges at Bangor and Caernarfon in Gwynedd, and at Holyhead and Wrexham. However, although this was presented as a plan, the Welsh Government also described this as a 'vision', which is only hoping that something will happen. The only specific funding referred to was the £13 million already committed by the Welsh Government, contrasting with the £1 billion funding for the south Wales metro. Further, this should not be conflated with the separate local authority transport grants for 2025-26 announced by the Welsh Government, which included £4.6 million for Gwynedd. What specific commitment, including funding, are you therefore able to announce now, or would the people of Gwynedd and north Wales more widely be right to consider that the north Wales transport plan is an unresourced pre-election sweetener?
Diolch, Llywydd. Mae'n flynyddoedd lawer ers i'r Gweinidog trafnidiaeth ar y pryd, sydd erbyn hyn yn Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth, ddefnyddio'r term 'metro gogledd Cymru' am y tro cyntaf, mewn ymateb i gwestiwn gennyf i. Roedd cynllun trafnidiaeth 'Mae'r Metro ar Ddechrau' Rhwydwaith Gogledd Cymru, a gyhoeddwyd o'r diwedd gan Lywodraeth Cymru fis diwethaf, yn cynnwys ymestyn gwasanaeth maes awyr Manceinion i Gaergybi yn lle Bangor—yn lle Llandudno, ddylwn i ddweud—a gweithio gydag awdurdodau lleol i ddatblygu cynlluniau ar gyfer cyfnewidfeydd teithio mawr ym Mangor a Chaernarfon yng Ngwynedd, ac yng Nghaergybi a Wrecsam. Fodd bynnag, er bod hyn wedi'i gyflwyno fel cynllun, fe'i disgrifiwyd hefyd gan Lywodraeth Cymru fel 'gweledigaeth', sydd ond yn obaith y bydd rhywbeth yn digwydd. Yr unig gyllid penodol y cyfeiriwyd ato oedd y £13 miliwn a ymrwymwyd eisoes gan Lywodraeth Cymru, mewn cyferbyniad â'r £1 biliwn o gyllid ar gyfer metro de Cymru. Ymhellach, ni ddylid cyfuno hyn â'r grantiau trafnidiaeth ar wahân ar gyfer awdurdodau lleol yn 2025-26 a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru, a oedd yn cynnwys £4.6 miliwn ar gyfer Gwynedd. Felly, pa ymrwymiad penodol, gan gynnwys cyllid, ydych chi'n gallu ei gyhoeddi nawr, neu a fyddai pobl Gwynedd a gogledd Cymru yn ehangach yn iawn i feddwl bod cynllun trafnidiaeth gogledd Cymru yn rhywbeth i iro llaw cyn yr etholiad?
Well, I'll tell you who knows about those things, that's you, your party. Your party promised all kinds of things and delivered next to nothing when it came to rail in Wales. So, we've just had an announcement of over £450 million to start making up for the shortfall in funding as a result of your previous Government in Westminster.
But let me tell you about what is happening in north Wales. Now, we're bringing forward the introduction of 50 per cent more services across the north Wales main line from 26 December to next May. That's doubling train services between Wrexham and Chester within the next 12 months. On top of that, we're going to be introducing pay-as-you-go, tap-in, tap-out technology. We're also improving stations to Wrexham and Liverpool, and we're piloting a new bus service. So, you want real examples of what's happening—there are your real examples. It will make a difference to people in north Wales, and it will, I hope, encourage them to use the trains, which we have spent quite a lot of money on. They're brand-new, they're very fancy, and we'd encourage you all to use them because half of them were made in Wales.
Wel, fe wna' i ddweud wrthych chi pwy sy'n gwybod am y pethau hynny, chi, eich plaid chi. Fe addawodd eich plaid chi bob math o bethau a chyflawni bron dim o ran rheilffyrdd yng Nghymru. Felly, rydyn ni newydd gael cyhoeddiad o dros £450 miliwn i ddechrau gwneud yn iawn am y diffyg cyllid o ganlyniad i'ch Llywodraeth flaenorol yn San Steffan.
Ond gadewch i mi ddweud wrthych chi am yr hyn sy'n digwydd yn y gogledd. Nawr, rydyn ni'n cyflwyno 50 y cant yn fwy o wasanaethau ar draws prif linell rheilffordd y gogledd rhwng 26 Rhagfyr a mis Mai nesaf. Mae hynny'n dyblu gwasanaethau trên rhwng Wrecsam a Chaer o fewn y 12 mis nesaf. Ar ben hynny, rydyn ni'n mynd i gyflwyno technoleg talu wrth fynd, tapio i mewn, tapio allan. Rydyn ni hefyd yn gwella'r gorsafoedd i Wrecsam a Lerpwl, ac rydyn ni'n treialu gwasanaeth bws newydd. Felly, rydych chi eisiau enghreifftiau gwirioneddol o'r hyn sy'n digwydd—dyna enghreifftiau gwirioneddol i chi. Bydd yn gwneud gwahaniaeth i bobl yn y gogledd, ac fe fydd, gobeithio, yn eu hannog nhw i ddefnyddio'r trenau, yr ydym wedi gwario cryn dipyn o arian arnyn nhw. Maen nhw'n rhai newydd sbon, maen nhw'n ffansi iawn, a bydden ni'n eich annog chi i gyd i'w defnyddio oherwydd fe gafodd hanner ohonyn nhw eu gwneud yng Nghymru.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Darren Millar.
Questions now from the party leaders. The leader of the Conservatives, Darren Millar.
First Minister, back in April 2022, as the then health Minister, you promised to eliminate two-year waiting times for NHS treatment by April 2023. You failed. In December, you promised to reduce the number of people waiting two years or more for treatment to 8,000 by the end of March. Yet, even against this poor target, and in spite of slapping your own backs with celebratory slaps and popping the champagne corks, you failed yet again. As if this was not bad enough, the figures actually show that the two-year waiting times actually got longer in terms of the number of people waiting in April, rising by 15 per cent in a single month. Instead of accepting responsibility for that failure, your health Secretary blamed the rise on Easter. Well, I've got news for you: the fact that around one in four people in Wales are now on an NHS waiting list and that you are 527 times more likely to wait two years or more for treatment here in Wales than if you live over the border in England has absolutely nothing to do with the resurrection of Jesus Christ. It is a scandal for which you and your Government are entirely responsible. So, can I ask you, First Minister, after 26 years of Labour Government here in Wales, are you proud of your party's record on the NHS?
Prif Weinidog, yn ôl ym mis Ebrill 2022, fel y Gweinidog iechyd ar y pryd, fe wnaethoch chi addo dileu amseroedd aros o ddwy flynedd ar gyfer triniaeth yn y GIG erbyn mis Ebrill 2023. Fe wnaethoch chi fethu. Ym mis Rhagfyr, fe wnaethoch chi addo lleihau nifer y bobl sy'n aros dwy flynedd neu fwy am driniaeth i 8,000 erbyn diwedd mis Mawrth. Ond, hyd yn oed yn erbyn y targed gwael hwn, ac er i chi longyfarch eich hunain drwy guro'ch cefnau eich hunain a phopio'r cyrc siampên, fe wnaethoch chi fethu unwaith eto. Ac fel pe na bai hyn yn ddigon gwael, mae'r ffigurau mewn gwirionedd yn dangos bod yr amseroedd aros dwy flynedd wedi mynd yn hirach, o ran nifer y bobl a oedd yn aros ym mis Ebrill, gan godi 15 y cant mewn un mis. Yn hytrach na derbyn cyfrifoldeb am y methiant hwnnw, fe wnaeth eich Ysgrifennydd iechyd feio'r cynnydd ar y Pasg. Wel, mae gen i newyddion i chi: nid oes gan y ffaith bod tua un o bob pedwar o bobl yng Nghymru ar restr aros y GIG erbyn hyn a'ch bod chi 527 gwaith yn fwy tebygol o aros dwy flynedd neu fwy am driniaeth yma yng Nghymru nag os ydych chi'n byw dros y ffin yn Lloegr ddim byd o gwbl i'w wneud ag atgyfodiad Iesu Grist. Mae'n sgandal yr ydych chi a'ch Llywodraeth yn gwbl gyfrifol amdani. Felly, a gaf i ofyn i chi, Prif Weinidog, ar ôl 26 mlynedd o Lywodraeth Lafur yma yng Nghymru, ydych chi'n falch o record eich plaid chi o ran y GIG?
What I know is it would be a lot worse if you'd had your way, which was to try and block the additional funding that we've just announced—you voted with Plaid Cymru to block that money—and it is making a difference. We have seen an 86 per cent fall in those long waiters, and it is making a difference. That situation, in relation to what happens at this particular time of year, is not something unique to Wales; it happens all over the country. What's happened since then is we've announced an extra £120 million to again bring down those waiting lists. We know that this is a No.1 priority. Let's be clear, it's only Welsh Labour that's going to protect and invest in the NHS. Both of your parties voted against that money coming in. Nigel Farage would wreck and ruin the NHS. He'd make sure that people pay for their healthcare through an insurance model. The NHS was born in Wales, and it's Welsh Labour who will always protect it. We give free prescriptions. We give free hospital parking. That is not something you get in every part of the United Kingdom. I do hope that people in Wales take note of that, because these are political choices that we have made.
Yr hyn rwyf i'n ei wybod yw y byddai'n llawer gwaeth pe baech chi wedi cael eich ffordd, sef ceisio rhwystro'r cyllid ychwanegol yr ydyn ni newydd ei gyhoeddi—fe wnaethoch chi bleidleisio gyda Phlaid Cymru i rwystro'r arian hwnnw—ac mae'n gwneud gwahaniaeth. Rydyn ni wedi gweld gostyngiad o 86 y cant yn y bobl hynny sy'n aros yn hir, ac mae'n gwneud gwahaniaeth. Nid yw'r sefyllfa honno, o ran yr hyn sy'n digwydd ar yr adeg benodol hon o'r flwyddyn, yn rhywbeth sy'n unigryw i Gymru; mae'n digwydd ledled y wlad. Yr hyn sydd wedi digwydd ers hynny yw ein bod ni wedi cyhoeddi £120 miliwn ychwanegol i ddod â'r rhestrau aros hynny i lawr unwaith eto. Rydyn ni'n gwybod bod hyn yn brif flaenoriaeth. Gadewch i ni fod yn glir, dim ond Llafur Cymru sy'n mynd i amddiffyn y GIG a buddsoddi ynddo. Pleidleisiodd eich dwy blaid chi yn erbyn yr arian hwnnw'n dod i mewn. Byddai Nigel Farage yn dinistrio ac yn difetha'r GIG. Byddai'n gwneud yn siŵr bod pobl yn talu am eu gofal iechyd trwy fodel yswiriant. Ganwyd y GIG yng Nghymru, a Llafur Cymru fydd bob amser yn ei amddiffyn. Rydyn ni'n rhoi presgripsiynau am ddim. Rydyn ni'n rhoi parcio am ddim mewn ysbytai. Dydy hynny ddim yn rhywbeth rydych chi'n ei gael ym mhob rhan o'r Deyrnas Unedig. Rwy'n gobeithio y bydd pobl yng Nghymru yn nodi hynny, oherwydd mae'r rhain yn ddewisiadau gwleidyddol rydyn ni'n wedi'u gwneud.
They are political choices, and it's only the Labour Government in Wales that's ever cut an NHS budget. I think that's a terrible record of which you should not be proud at all.
Now, can I raise a very concerning issue with you? As you will know, Welsh coroners have repeatedly raised concerns about deaths following excessive delays with ambulance response times. They've published 25 health-related prevention of future death reports since you became First Minister in August of last year. As you will know, those reports are not just another piece of paperwork; they are important, formal, legal documents issued after an inquest to those people, like you, who are in a position to help prevent further needless deaths. Of those 25 issued since last August, five were directly linked to ambulance delays. They should have triggered an urgent response by your Government to improve performance and prevent further unnecessary deaths. First Minister, what action has your Welsh Government taken in response to these reports, and what urgent steps have you taken?
Maen nhw'n ddewisiadau gwleidyddol, a dim ond y Llywodraeth Lafur yng Nghymru sydd erioed wedi torri cyllideb y GIG. Rwy'n credu bod hynny'n record ofnadwy na ddylech chi fod yn falch ohoni o gwbl.
Nawr, a gaf i godi mater o bryder mawr gyda chi? Fel y gwyddoch chi, mae crwneriaid Cymru wedi codi pryderon dro ar ôl tro am farwolaethau yn dilyn oedi gormodol o ran amseroedd ymateb ambiwlansys. Maen nhw wedi cyhoeddi 25 o adroddiadau atal marwolaethau yn y dyfodol sy'n gysylltiedig ag iechyd ers i chi ddod yn Brif Weinidog ym mis Awst y llynedd. Fel y gwyddoch chi, nid darn arall o waith papur mo'r adroddiadau hynny; maen nhw'n ddogfennau pwysig, ffurfiol, cyfreithiol sy'n cael eu cyhoeddi, ar ôl cwest, i'r bobl hynny, fel chi, sydd mewn sefyllfa i helpu i atal rhagor o farwolaethau diangen. O'r 25 hynny a gafodd eu cyhoeddi ers mis Awst diwethaf, roedd pump yn uniongyrchol gysylltiedig ag oedi wrth ddarparu ambiwlansys. Fe ddylen nhw fod wedi ysgogi ymateb brys gan eich Llywodraeth i wella perfformiad ac atal rhagor o farwolaethau diangen. Prif Weinidog, pa gamau y mae eich Llywodraeth yng Nghymru wedi'u cymryd mewn ymateb i'r adroddiadau hyn, a pha gamau brys ydych chi wedi'u cymryd?
Thanks very much. We do take, obviously, these coroner reports extremely seriously. There's always an analysis done by our department and the relevant department, which, in this case, was the Welsh ambulance service. What you will know is that there has been a huge amount of work done to try and move forward with a programme of how we can speed up that response. I know that the health Secretary has been pressing the Welsh ambulance service hard, and invested, this week, more in ambulances to support that work. We know there's more work to do, but there are examples across the whole country where things are improving. We know that part of the problem is delayed transfers of care. What happened in the one instance where we spent slightly less on health is that we spent it on care. That's what happened. Everybody now agrees that that makes sense. If you want to fix the NHS, you have to make sure that you fix care. So, stop moaning, because that's the way that you actually fix things.
Diolch yn fawr. Yn amlwg, rydyn ni'n cymryd yr adroddiadau hyn gan grwneriaid o ddifrif. Mae dadansoddiad bob amser yn cael ei wneud gan ein hadran ni a'r adran berthnasol, sef gwasanaeth ambiwlans Cymru yn yr achos hwn. Yr hyn y byddwch chi'n ei wybod yw bod llawer iawn o waith wedi'i wneud i geisio symud ymlaen gyda rhaglen o sut y gallwn ni gyflymu'r ymateb hwnnw. Rwy'n gwybod bod yr Ysgrifennydd iechyd wedi bod yn pwyso'n galed ar wasanaeth ambiwlans Cymru, ac wedi buddsoddi mwy mewn ambiwlansys yr wythnos hon i gefnogi'r gwaith hwnnw. Rydyn ni'n gwybod bod mwy o waith i'w wneud, ond mae yna enghreifftiau ledled y wlad lle mae pethau'n gwella. Rydyn ni'n gwybod mai rhan o'r broblem yw oedi wrth drosglwyddo gofal. Yr hyn a ddigwyddodd yn yr un achos lle y gwnaethon ni wario ychydig yn llai ar iechyd oedd ein bod ni wedi'i wario ar ofal. Dyna ddigwyddodd. Mae pawb erbyn hyn yn cytuno bod hynny'n gwneud synnwyr. Os ydych chi eisiau trwsio'r GIG, mae'n rhaid i chi wneud yn siŵr eich bod chi'n trwsio gofal. Felly, rhowch daw ar eich cwyno, oherwydd dyna'r ffordd rydych chi'n trwsio pethau mewn gwirionedd.
First Minister, the coroner will be taking notes of your response and, frankly, the glib statement 'stop moaning' is not the sort of response that he will find to be acceptable.
The reality is that your plan, in terms of reducing ambulance handover delays, isn't working. The south Wales central coroner disagrees that you're taking the action that is necessary to solve this crisis, because, in an unprecedented move, just last week, he issued a regulation 28 prevention of future death report directly to you as First Minister, the first of its kind in Welsh history. The case concerns an elderly lady, Valerie Hill, who lay on the floor for 14 hours waiting for an ambulance, following a fall in a care home. She later went on to die in hospital and the coroner concluded that that delay in the ambulance turning up likely contributed to her death.
But he made it clear, First Minister, that this is not an isolated case. He highlighted multiple similar reports in recent years, all painting the same grim picture: acutely unwell patients waiting hours for help, with ambulances unable to respond because crews were stuck outside hospitals unable to hand over patients. And tragically, the coroner cites the deputy chief executive of the NHS in Wales in his report admitting that what happened to Valerie Hill could still happen to other patients today.
The coroner also reported that, back in February of 2022, over three years ago, the chief executive of NHS Wales wrote to you, when you were the health Minister, regarding ambulance delays. She said, at that time, three years ago, that a health and social care system leadership response was required to current operational pressures on a par with the COVID-19 response. Effectively, First Minister, she was asking you to declare a health emergency, something that we have been calling for for months. You chose not to declare that health emergency. So, can I ask you again today: will you listen to the voices of those NHS professionals and the voices of those who have lost their loved ones needlessly and declare a health emergency here in Wales so that we can finally get to grips with the crisis engulfing our NHS that is costing people their lives?
Prif Weinidog, bydd y crwner yn cymryd nodiadau o'ch ymateb ac, a bod yn onest, dydy'r datganiad parod 'rhowch daw ar eich cwyno' ddim y fath o ymateb y bydd yn ei ystyried yn dderbyniol.
Y gwir amdani yw nad yw eich cynllun, o ran lleihau oedi wrth drosglwyddo o ambiwlansys, yn gweithio. Mae crwner canol de Cymru yn anghytuno eich bod chi'n cymryd y camau sydd eu hangen i ddatrys yr argyfwng hwn, oherwydd, mewn cam digynsail, yr wythnos diwethaf, fe gyhoeddodd adroddiad rheoliad 28 atal marwolaeth yn y dyfodol yn uniongyrchol i chi fel Prif Weinidog, y cyntaf o'i fath yn hanes Cymru. Mae'r achos yn ymwneud â menyw oedrannus, Valerie Hill, a orweddodd ar y llawr am 14 awr yn aros am ambiwlans, ar ôl cwympo mewn cartref gofal. Fe fu farw'n ddiweddarach yn yr ysbyty a daeth y crwner i'r casgliad bod yr oedi hwnnw wrth aros am yr ambiwlans i ddod yn debygol o fod wedi cyfrannu at ei marwolaeth.
Ond fe wnaeth yn glir, Prif Weinidog, nad achos ar ei ben ei hun yw hwn. Tynnodd sylw at nifer o adroddiadau tebyg yn ystod y blynyddoedd diwethaf, pob un ohonyn nhw'n paentio'r un darlun llym: cleifion sy'n sâl iawn yn aros oriau am help, gydag ambiwlansys yn methu ag ymateb oherwydd bod criwiau'n aros y tu allan i ysbytai yn methu trosglwyddo cleifion. Ac yn drasig, mae'r crwner yn dyfynnu dirprwy brif weithredwr y GIG yng Nghymru yn ei adroddiad yn cyfaddef y gallai'r hyn a ddigwyddodd i Valerie Hill ddigwydd i gleifion eraill heddiw.
Adroddodd y crwner hefyd, yn ôl ym mis Chwefror 2022, dros dair blynedd yn ôl, fod prif weithredwr GIG Cymru wedi ysgrifennu atoch chi, pan oeddech chi'n Weinidog iechyd, ynglŷn ag oedi wrth ddarparu ambiwlansys. Fe ddywedodd ar y pryd, dair blynedd yn ôl, fod angen ymateb gan y sawl sy'n arwain y system iechyd a gofal cymdeithasol i'r pwysau gweithredol presennol ar yr un lefel â'r ymateb i COVID-19. I bob diben, Prif Weinidog, roedd hi'n gofyn i chi ddatgan argyfwng iechyd, rhywbeth rydyn ni wedi bod yn galw amdano ers misoedd. Fe wnaethoch chi ddewis peidio â datgan yr argyfwng iechyd hwnnw. Felly, a gaf i ofyn i chi eto heddiw: a wnewch chi wrando ar leisiau'r gweithwyr proffesiynol hynny yn y GIG a lleisiau'r rhai sydd wedi colli eu hanwyliaid yn ddiangen a datgan argyfwng iechyd yma yng Nghymru fel y gallwn ni, o'r diwedd, fynd i'r afael â'r argyfwng sy'n llyncu ein GIG ac sy'n costio bywydau?
Let me just be clear, under no circumstances have I said that the coroner is moaning. We take the coroner's advice very seriously. I've met the coroner, in particular, in north Wales, on a number of occasions because we do need to learn the lessons and protect people.
What I can tell you on the issue with ambulances, as you well know, is that a lot of it is related to delayed transfers of care. You talked specifically about this instance in terms of a failure to turn up at a care home for a while. I don't want to talk about individual cases, but what I can tell you is that there has been massive investment in support for care homes to make sure that they can respond well—investment including St John Ambulance as a first responder who can go in there. We've put in extra funding in order to make sure that people can be picked up.
And also, you talk about what happened a few years ago; there was a response to that, and the response was the six goals programme. So, let me just be clear, there was never a request by the director general of the NHS in Wales to declare an emergency. There was a request to do something in relation to the situation in emergency departments, and the response was the six goals programme, which has actually delivered transformative change, including same-day emergency care centres and urgent primary care centres. So, things are heading—. Imagine what would have happened if we hadn't introduced those. We would have been in a worse situation.
Gadewch i mi fod yn glir, dydw i ddim, o dan unrhyw amgylchiadau, wedi dweud bod y crwner yn cwyno. Rydyn ni'n cymryd cyngor y crwner o ddifrif. Rwyf wedi cwrdd â'r crwner, yn arbennig, yn y gogledd, ar sawl achlysur oherwydd mae angen i ni ddysgu'r gwersi a diogelu pobl.
Yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi ar y mater o ambiwlansys, fel y gwyddoch yn dda, yw bod llawer ohono'n gysylltiedig ag oedi wrth drosglwyddo gofal. Fe wnaethoch chi siarad yn benodol am yr achos hwn o ran methiant i fynd i gartref gofal am gyfnod. Dydw i ddim eisiau siarad am achosion unigol, ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw bod buddsoddiad enfawr wedi bod i helpu cartrefi gofal i wneud yn siŵr eu bod yn gallu ymateb yn dda—buddsoddiad gan gynnwys St John Ambulance fel ymatebwr cyntaf a all fynd i mewn yno. Rydyn ni wedi darparu cyllid ychwanegol i wneud yn siŵr bod modd mynd i ôl pobl.
A hefyd, rydych chi'n siarad am yr hyn ddigwyddodd ychydig flynyddoedd yn ôl; roedd ymateb i hynny, a'r ymateb oedd y rhaglen chwe nod. Felly, gadewch i mi fod yn glir, doedd yna byth cais gan gyfarwyddwr cyffredinol y GIG yng Nghymru i ddatgan argyfwng. Roedd yna gais i wneud rhywbeth am y sefyllfa mewn adrannau brys, a'r ymateb oedd y rhaglen chwe nod, sydd, mewn gwirionedd, wedi cyflawni newid trawsnewidiol, gan gynnwys canolfannau gofal brys yr un diwrnod a chanolfannau gofal sylfaenol brys. Felly, mae pethau'n symud—. Dychmygwch beth fyddai wedi digwydd pe na baen ni wedi cyflwyno'r rheini. Bydden ni wedi bod mewn sefyllfa waeth.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
The leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
First Minister, poverty continues to blight the lives of far too many children in Wales. Last week, Policy in Practice published a report, funded by the Bevan Foundation, the Wales TUC, the Welsh Local Government Association and Community Housing Cymru, examining the impact of policy interventions designed to reduce poverty. Among all of the interventions modelled, the introduction of a Welsh child payment emerged as the most powerful and effective. It was predicted that it could reduce child poverty by nearly a quarter.
The policy has proved transformational in Scotland, which is expected, on current trends, to be the only nation that will succeed in reducing child poverty by 2029. In stark contrast, child poverty in Wales is set to rise from an already scandalously high level. Perhaps the FM can tell us when she plans to publish her assessment of Scotland's experience of the child payment, as the Welsh Government promised in 2023 it would do. But the evidence is unequivocal, and my question is a very straightforward one, therefore: will she back Plaid Cymru's pledge to introduce a direct child payment in Wales?
Prif Weinidog, mae tlodi yn parhau i ddifetha bywydau llawer gormod o blant yng Nghymru. Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Policy in Practice adroddiad, a ariannwyd gan Sefydliad Bevan, TUC Cymru, Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a Cartrefi Cymunedol Cymru, a oedd yn archwilio effaith ymyriadau polisi sydd wedi'u cynllunio i leihau tlodi. Ymhlith yr holl ymyriadau a fodelwyd, daeth i'r amlwg mai cyflwyno taliad plant Cymru oedd y mwyaf pwerus ac effeithiol. Rhagwelwyd y gallai leihau tlodi plant bron i chwarter.
Mae'r polisi wedi profi'n drawsnewidiol yn yr Alban, a'r disgwyl yw, yn ôl y tueddiadau presennol, mai hi fydd yr unig genedl a fydd yn llwyddo i leihau tlodi plant erbyn 2029. Mewn cyferbyniad llwyr, disgwylir i dlodi plant yng Nghymru godi o lefel sydd eisoes yn warthus o uchel. Efallai y gall y Prif Weinidog ddweud wrthym pryd mae hi'n bwriadu cyhoeddi ei hasesiad o brofiad yr Alban o'r taliad plant, fel yr addawodd Llywodraeth Cymru y byddai'n ei wneud yn 2023. Ond mae'r dystiolaeth yn ddiamwys, ac mae fy nghwestiwn yn un syml iawn, felly: a wnaiff hi gefnogi addewid Plaid Cymru i gyflwyno taliad plant uniongyrchol yng Nghymru?
What we know is that the best way to support children living in poverty is to make sure that their parents have good jobs. We need to make sure that there are opportunities for them, which is why we've got a childcare support system that allows them to go back to work, which includes an allowance for people who are studying. That's not the case in England. On top of that, we of course, over the past few years, have given over £7 billion-worth of support to people who are living in poverty in Wales, including when it comes to children. We were the first country in the UK to introduce free school meals. We have free school breakfasts. We give support for people with school uniforms. And we've got the most generous education maintenance allowance in the United Kingdom. So, there's a whole raft of things that we are doing to support. We know that there are issues where it is the responsibility of the UK Government to step in, and we've been very clear, in relation to the two-child benefit cap, that that is something that needs to be changed.
Yr hyn rydyn ni'n ei wybod yw mai'r ffordd orau o gefnogi plant sy'n byw mewn tlodi yw sicrhau bod gan eu rhieni swyddi da. Mae angen i ni wneud yn siŵr bod cyfleoedd iddyn nhw, a dyna pam mae gennym ni system cymorth gofal plant sy'n caniatáu iddyn nhw fynd yn ôl i'r gwaith, sy'n cynnwys lwfans i bobl sy'n astudio. Dydy hynny ddim yn wir yn Lloegr. Ar ben hynny, rydyn ni wrth gwrs, dros y blynyddoedd diwethaf, wedi rhoi dros £7 biliwn o gymorth i bobl sy'n byw mewn tlodi yng Nghymru, gan gynnwys yn achos plant. Ni oedd y wlad gyntaf yn y DU i gyflwyno prydau ysgol am ddim. Mae gennym ni frecwast ysgol am ddim. Rydyn ni'n helpu pobl gyda gwisgoedd ysgol. Ac mae gennym ni'r lwfans cynhaliaeth addysg mwyaf hael yn y Deyrnas Unedig. Felly, mae yna gyfres o bethau rydyn ni'n eu gwneud i gefnogi. Rydyn ni'n gwybod bod yna faterion lle mae yna gyfrifoldeb ar Lywodraeth y DU i gamu i mewn, ac rydyn ni wedi bod yn glir iawn, o ran y cap budd-dal dau blentyn, bod hynny'n rhywbeth y mae angen ei newid.
Efallai nad oedd y Prif Weinidog wedi clywed fy nghwestiwn i yn iawn nac wedi deall fy nghyfeiriad i at yr adroddiad hwnnw a chanfyddiad yr adroddiad mai y modd mwyaf effeithiol o fynd i'r afael â thlodi plant ydy taliad uniongyrchol. Y gwir ydy mai dim ond Plaid Cymru sy'n barod i wneud ymrwymiad o ddifrif i daclo tlodi plant. Fel mae'r adroddiad Policy in Practice yn ei ddweud, mae'n rhaid blaenoriaethu ymyriadau mewn ffordd sy'n sicrhau budd gwirioneddol. Dydy'r Llywodraeth Lafur yn San Steffan, wrth gwrs, ddim mewn brys i weithredu. Maen nhw'n dal wedi ymrwymo i'r cap dau blentyn. Ond mae yna gyfle i Lywodraeth Cymru weithredu.
Rydyn ni wedi bod yn feirniadol ar y meinciau yma o'r ffaith nad oes yna dargedau yn strategaeth tlodi plant y Llywodraeth bresennol, a dwi'n gofyn eto am gyflwyno targedau o'r fath. Ond mae yna gyfle hefyd i edrych eto ar y strategaeth yn fwy eang a chynnwys taliad plant fel rhan ohono fo. Mae Plaid Cymru wedi dangos o'r blaen ein bod ni'n barod i arwain, ac mi lwyddon ni i sicrhau bod y Llywodraeth yma yn cyflwyno cinio ysgol am ddim—y polisi y cyfeiriodd y Prif Weinidog ato fo. Felly, ydy'r Prif Weinidog yn barod i ddangos arweiniad ei hun, un ai ar gyflwyno targedau neu ar y taliad uniongyrchol, neu a fydd rhaid aros am newid Llywodraeth ymhen llai na blwyddyn rŵan er mwyn gweld newid cyfeiriad?
Perhaps the First Minister didn't hear my question and hadn't understood my reference to that report and the finding of the report that the most effective means of tackling child poverty is through a direct child payment. The truth is that only Plaid Cymru is willing to make a serious commitment to tackle child poverty. As the Policy in Practice report says, we must prioritise interventions in a way that ensures real benefit. The Labour Government in Westminster, of course, is in no hurry to act. They are still committed to the two-child cap. But there is an opportunity for the Welsh Government to act.
We've been critical on these benches of the fact that there aren't targets in the Welsh Government's child poverty strategy, and I ask again for the introduction of such targets. But there's also an opportunity to look again at the strategy more broadly and to include a child payment as part of it. Plaid Cymru have shown in the past that we are willing to lead, and we succeeded in ensuring that this Government did introduce free school meals—the policy that the First Minister referred to. So, is the First Minister willing to show leadership herself, either on the introduction of targets or on the direct child payment, or will we have to wait for a change of Government in less than a year's time now to see a change of direction?
First of all, I think it's important to understand that it is not possible for us to address this on our own. There is a responsibility on the UK Government, especially when it comes to welfare reforms and all of those issues. That's where the support will come from. Because the question I would put to you is where does that money come from. Because we're clear that we don't want to cut what we already spend on health, nor do we want to cut what we spend on education. We do want to increase the number of jobs and support. So, there is a question—and this is something that I think the people of Wales will be watching very closely in the next few months—that this magic money tree that Plaid reaches for on every occasion is something that needs to be scrutinised. These promises are made, and when it came to the crunch, you didn't even vote for the additional money that came to Wales recently. That is what people need to note. They need to note that you say one thing and you do entirely the opposite.
Yn gyntaf oll, rwy'n credu ei bod yn bwysig deall nad yw'n bosibl i ni fynd i'r afael â hyn ar ein pennau ein hunain. Mae cyfrifoldeb ar Lywodraeth y DU, yn enwedig pan ddaw i ddiwygio lles a'r holl faterion hynny. Dyna lle bydd y gefnogaeth yn dod. Oherwydd y cwestiwn y byddwn i'n ei ofyn i chi yw o ble mae'r arian hwnnw'n dod. Oherwydd rydyn ni'n glir nad ydyn ni eisiau torri'r hyn rydyn ni'n ei wario eisoes ar iechyd, a dydyn ni ddim eisiau torri'r hyn rydyn ni'n ei wario ar addysg. Rydyn ni eisiau sicrhau bod mwy o swyddi a chefnogaeth ar gael. Felly, mae yna gwestiwn—ac mae hyn yn rhywbeth rwyf yn credu y bydd pobl Cymru yn ei wylio'n agos iawn yn ystod y misoedd nesaf—bod y goeden arian hud hon y mae Plaid yn estyn amdani ar bob achlysur yn rhywbeth y mae angen craffu arni. Mae'r addewidion hyn yn cael eu gwneud, ond pan ddaeth hi i'r pen, wnaethoch chi ddim hyd yn oed pleidleisio dros yr arian ychwanegol a ddaeth i Gymru yn ddiweddar. Dyna'r hyn mae angen i bobl ei nodi. Mae angen iddyn nhw nodi eich bod chi'n dweud un peth ac yn gwneud y gwrthwyneb yn llwyr.
I remind the First Minister again that, by her bizarre logic, Labour MPs from Wales have voted in the past to not give Wales a single penny, let alone increases, in the way that they have voted on the UK budget. Plaid Cymru has mapped out a route by which we can introduce a direct child payment, and I invite the First Minister to discuss with me how that could be put into practice.
But she mentioned the welfare reform. Finally, an issue of direct responsibility to her is the added pressure on Welsh budgets, including the scope to deal with poverty issues, because of disabled people requiring further support as they lose benefit payments. It seems there are now enough potential Labour rebels to stop the reforms when the welfare reform Bill is voted on next week, though despite Wales being hit disproportionately hard, it appears that only a handful of Labour MPs from Wales are on that list of rebels. As the Labour leader in Wales, will she urge her Members at Westminster to rebel, to protect disabled people in Wales and guard Welsh spending, or will she urge them to remain loyal to Keir Starmer?
Rwy'n atgoffa'r Prif Weinidog eto, yn ôl ei rhesymeg rhyfedd, bod Aelodau Seneddol Llafur o Gymru wedi pleidleisio yn y gorffennol i beidio â rhoi un geiniog i Gymru, heb sôn am gynnydd, yn y ffordd maen nhw wedi pleidleisio ar gyllideb y DU. Mae Plaid Cymru wedi llunio llwybr y gallwn ei ddefnyddio i gyflwyno taliad plant uniongyrchol, ac rwy'n gwahodd y Prif Weinidog i drafod gyda mi sut y byddai modd rhoi hynny ar waith.
Ond fe soniodd hi am ddiwygio lles. Yn olaf, mater o gyfrifoldeb uniongyrchol iddi hi yw'r pwysau ychwanegol ar gyllidebau Cymru, gan gynnwys y gallu i ymdrin â materion tlodi, oherwydd bod angen rhagor o gymorth ar bobl anabl wrth iddyn nhw golli eu taliadau budd-dal. Mae'n ymddangos bod digon o wrthryfelwyr Llafur posibl erbyn hyn i atal y diwygiadau pan fydd pleidlais ar y Bil diwygio lles yr wythnos nesaf. Fodd bynnag, er bod yr effaith ar Gymru yn anghymesur o galed, mae'n ymddangos mai dim ond llond llaw o Aelodau Seneddol Llafur o Gymru sydd ar y rhestr honno o wrthryfelwyr. Fel arweinydd Llafur yng Nghymru, a wnaiff hi annog ei Haelodau yn San Steffan i wrthryfela, i amddiffyn pobl anabl yng Nghymru a gwarchod gwariant Cymru, neu a fydd hi'n eu hannog i aros yn ffyddlon i Keir Starmer?
I just think we've got to be very serious about this, because this is an issue that's causing concern to a lot of people in Wales. As you know, benefit reform is not devolved to Wales, but Welsh Labour will always be the party that wants to encourage and support people back into work. We are the Labour Party, and we're not going to apologise for that. But on the other hand, it is important that we have fairness in the system and that we protect the most vulnerable on every occasion. We have made the case very clearly to the Secretary of State responsible, in terms of the impact that we think it will have on people in Wales. We have urged her to consider the case we have made, and obviously it will be up to the MPs to determine how they vote.
Rwy'n credu bod yn rhaid i ni fod o ddifrif am hyn, oherwydd mae hwn yn fater sy'n achosi pryder i lawer o bobl yng Nghymru. Fel y gwyddoch chi, dydy diwygio budd-daliadau ddim wedi cael ei ddatganoli i Gymru, ond Llafur Cymru fydd y blaid sydd eisiau annog a chefnogi pobl yn ôl i waith bob amser. Ni yw'r Blaid Lafur, a dydyn ni ddim yn mynd i ymddiheuro am hynny. Ond ar y llaw arall, mae'n bwysig bod gennym ni degwch yn y system a'n bod ni'n amddiffyn y rhai mwyaf agored i niwed ar bob achlysur. Rydyn ni wedi gwneud yr achos yn glir iawn i'r Ysgrifennydd Gwladol sy'n gyfrifol, o ran yr effaith rydyn ni'n credu y bydd yn ei chael ar bobl yng Nghymru. Rydyn ni wedi'i hannog i ystyried yr achos rydyn ni wedi'i wneud, ac yn amlwg bydd yn fater i'r Aelodau Seneddol benderfynu sut maen nhw'n pleidleisio.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gyfyngiadau diweddar Llywodraeth Cymru ar symud da byw o Loegr i Gymru? OQ62925
3. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's recent restrictions on livestock movements from England into Wales? OQ62925
After extensive discussions with Cabinet representatives, the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs has determined that Wales should continue in its successful efforts so far to try and stop bluetongue from taking hold and causing real harm to livestock and farmers. To that end, he's introduced restrictions on livestock movements from England to Wales. This policy, of course, will be kept under regular review.
Ar ôl trafodaethau helaeth gyda chynrychiolwyr y Cabinet, mae'r Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig wedi penderfynu y dylai Cymru barhau â'i hymdrechion llwyddiannus hyd yma i geisio atal y tafod glas rhag cydio ac achosi niwed gwirioneddol i dda byw a ffermwyr. I'r perwyl hwnnw, mae wedi cyflwyno cyfyngiadau ar symud da byw o Loegr i Gymru. Bydd y polisi hwn, wrth gwrs, yn cael ei adolygu'n rheolaidd.
Diolch, First Minister. This is also an issue that's causing a lot of people a lot of concern across Wales. To be frank with you, a lot of farmers as well as livestock auctioneers and hauliers and the whole supply chain are scratching their heads at this Welsh Government decision on this, hitting our farmers hard once again. When I visited Monmouthshire livestock market with my leader Darren Millar and Samuel Kurtz last week, the frustration at your Government's knee-jerk move was palpable. Incredibly, no economic impact assessment has been carried out on this enormous unilateral decision. Will you now commit to undertaking one, so your Government can make informed decisions going forward? You can probably understand, First Minister, why some livestock farmers are wondering if this measure has something to do with the Climate Change Committee's target of reducing livestock numbers by 19 per cent by 2033 to meet net-zero targets. Has it?
Diolch, Prif Weinidog. Mae hwn hefyd yn fater sy'n achosi llawer o bryder i lawer o bobl ledled Cymru. A bod yn onest gyda chi, mae llawer o ffermwyr yn ogystal ag arwerthwyr da byw a chludwyr a'r holl gadwyn gyflenwi yn crafu eu pennau ar benderfyniad Llywodraeth Cymru ar hyn, sy'n taro ein ffermwyr yn galed unwaith eto. Pan ymwelais i â marchnad da byw sir Fynwy gyda fy arweinydd Darren Millar a Samuel Kurtz yr wythnos diwethaf, roedd y rhwystredigaeth ynghylch gweithredu difeddwl eich Llywodraeth yn amlwg. Yn anhygoel, nid oes unrhyw asesiad o effaith economaidd wedi'i gynnal ar y penderfyniad unochrog enfawr hwn. A wnewch chi nawr ymrwymo i gynnal asesiad o'r fath, fel y gall eich Llywodraeth wneud penderfyniadau gwybodus yn y dyfodol? Gallwch chi ddeall fwy na thebyg, Prif Weinidog, pam mae rhai ffermwyr da byw yn meddwl tybed a oes gan y mesur hwn rywbeth i'w wneud â tharged y Pwyllgor Newid Hinsawdd i leihau nifer y da byw 19 y cant erbyn 2033 i gyrraedd targedau sero net. Oes e?
I think this is really serious. Our job is to try and protect those animals in Wales and the people who look after those animals. The fact is we want to keep holding back the disease. We don't apologise for that. To suggest that we didn't consult experts I think is absolutely wrong. A round-table was held on 5 June, and they endorsed the promotion of vaccination as a measure to make sure that we can protect Wales for as long as possible. From 20 June, movements from restricted zones into Wales to live require a licence and a negative pre-movement test. But as we've said over and over again, it will be kept under review.
Rwy'n credu bod hyn yn ddifrifol iawn. Ein gwaith ni yw ceisio diogelu'r anifeiliaid hynny yng Nghymru a'r bobl sy'n gofalu am yr anifeiliaid hynny. Y ffaith yw, rydyn ni eisiau parhau i gadw'r clefyd draw. Dydyn ni ddim yn ymddiheuro am hynny. Rwy'n credu bod awgrymu na wnaethon ni ymgynghori ag arbenigwyr yn hollol anghywir. Cafodd cyfarfod bord gron ei gynnal ar 5 Mehefin, ac fe wnaethon nhw gymeradwyo hyrwyddo brechiad fel mesur i sicrhau y gallwn ni amddiffyn Cymru cyhyd â phosibl. O 20 Mehefin, mae angen trwydded a phrawf negyddol cyn symud i symud da byw o barthau dan gyfyngiadau i Gymru i fyw. Ond fel rydyn ni wedi dweud dro ar ôl tro, bydd yn cael ei adolygu'n barhaus.
Rŷn ni'n gwybod mai brechu yw'r ateb tymor hir fan hyn, wrth gwrs, a drwy gyflwyno cyfyngiadau symud, mae yna risg y bydd rhai pobl yn meddwl bod hynny ynddo'i hun yn ddigonol. Felly, gaf i ofyn beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i sicrhau bod yna ddigon o frechlynnau yn y lle cyntaf, ond eich bod chi hefyd yn hyrwyddo yr angen i frechu a’ch bod chi'n cyflawni cynllun brechu cynhwysfawr? Mae'n rhaid meddwl am ffyrdd nawr i annog y sector i frechu, felly a fyddech chi, er enghraifft, yn fodlon caniatáu i ddefaid sydd wedi’u brechu symud heb gael prawf cyn symud, fel rhyw fath o insentif i annog pobl i ddefnyddio'r brechiadau sydd ar gael?
We know that vaccination is the long-term solution here, and through introducing movement restrictions, there is a risk that some people may think that that in and of itself will be adequate. So can I ask what the Government is doing to ensure an adequate supply of vaccine in the first instance, but that you're also promoting the need to vaccinate and that you are delivering a comprehensive vaccine programme? We have to think about ways of encouraging the sector to vaccinate, so will you, for example, be willing to allow vaccinated sheep to move without having a pre-movement test, as some sort of incentive to encourage people to use the vaccines available?
Mae'r vaccine manufacturers wedi rhoi assurances i ni eu bod nhw yn gallu cyrraedd y demand ar hyn o bryd, ac wrth gwrs, mae'n rhaid i ni sicrhau, wrth ein bod ni'n mynd ymlaen, bod hynny yn dal i fod yr achos. Ond wrth gwrs, beth sy'n bwysig yw ein bod ni'n cadw gyda'r mesurau y gwnaeth y Dirprwy Brif Weinidog eu hamlinellu yr wythnos diwethaf. Mi fyddwn ni'n dechrau ar y trywydd yna, ac os bydd angen newid cyfeiriad, mi fyddwn ni'n gwneud hynny.
The vaccine manufacturers have given us assurances that they can meet the demand at present, and of course, we have to ensure as we proceed that that continues to be the case. But what's important is the fact that we do stick with the measures that the Deputy First Minister outlined last week. We will start along that track, and if we do need to change direction, then we will do so.
I just wanted to follow up from Llyr's question around vaccinations. I'm grateful for the technical briefing that we had this morning. I understood a lot more there around the concerns and potentially the impact that bluetongue could have on Wales if it's allowed to enter. But infected midges don't respect borders, and the vaccination route sounds like the most effective, but I also heard that there need to be two vaccinations, 21 days apart, and then a further 21 days in order to make sure it's effective. That's around 42 days. We are wasting time unless we quickly get on with this.
So, can I ask you specifically a question I asked again last week: what is stopping us from having an all-England-and-Wales zone and ensuring that vaccination is the route that starts right now? Unless we do it right now, we are actually wasting time in terms of making sure that all of our livestock is protected. Diolch yn fawr iawn.
Roeddwn i ond eisiau dilyn ymlaen o gwestiwn Llŷr ynglŷn â brechiadau. Rwy'n ddiolchgar am y briff technegol a gawson ni'r bore yma. Roeddwn i'n deall llawer mwy yn y fan yna ynglŷn â'r pryderon a'r effaith y gallai tafod glas ei chael ar Gymru os caniateir iddo ddod i mewn. Ond dydy gwybed mân heintiedig ddim yn parchu ffiniau, ac mae'r llwybr brechu yn swnio fel yr un mwyaf effeithiol, ond fe glywais i hefyd fod angen dau frechiad, 21 diwrnod ar wahân, ac yna 21 diwrnod arall er mwyn gwneud yn siŵr ei fod yn effeithiol. Mae hynny'n cyfateb i tua 42 diwrnod. Rydyn ni'n gwastraffu amser oni bai ein bod ni'n bwrw ymlaen â hyn yn gyflym.
Felly, a gaf i ofyn cwestiwn penodol i chi y gofynnais i eto'r wythnos diwethaf: beth sy'n ein hatal rhag cael parth Cymru a Lloegr cyfan a sicrhau mai brechu yw'r llwybr rydyn ni'n dechrau arno nawr? Oni bai ein bod ni'n ei wneud nawr, rydyn ni'n gwastraffu amser mewn gwirionedd o ran gwneud yn siŵr bod ein holl dda byw yn cael eu diogelu. Diolch yn fawr iawn.
Thanks very much. I think this is quite interesting, isn't it? It's taking us back to COVID times, and what we tried to do was to keep out COVID for as long as possible, and that allowed us the opportunity to vaccinate, to make sure that we had as much protection as possible. That's the approach that's being taken here in consultation with experts.
Now, we know that bluetongue is very vulnerable. We know that, once they snap that out to the border, it will make life very, very difficult for us, but in the meantime, let's take the opportunity to encourage farmers to vaccinate their animals to give the protection, because the consequences to those animals can be quite severe. If it's severe to the animals, we know that that will have an impact on the people who care for those animals, and I am worried about their mental health and their well-being, as well as the well-being of the animals.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu bod hyn yn eithaf diddorol, on'd yw e? Mae'n mynd â ni yn ôl i gyfnod COVID-19, a'r hyn yr oeddem ni'n ceisio ei wneud oedd cadw COVID-19 draw cyn hired â phosibl, ac fe wnaeth hynny rhoi'r cyfle i ni frechu, i wneud yn siŵr bod gennym ni gymaint o amddiffyniad â phosibl. Dyna'r dull sy'n cael ei gymryd yn y fan yma mewn ymgynghoriad ag arbenigwyr.
Nawr, rydyn ni'n gwybod bod y tafod glas yn agored iawn i niwed. Rydyn ni'n gwybod, unwaith y byddan nhw'n torri hynny allan i'r ffin, y bydd yn gwneud bywyd yn anodd iawn, iawn i ni, ond yn y cyfamser, gadewch i ni achub ar y cyfle i annog ffermwyr i frechu eu hanifeiliaid i roi'r amddiffyniad, oherwydd gall y canlyniadau i'r anifeiliaid hynny fod yn eithaf difrifol. Os yw'n ddifrifol i'r anifeiliaid, rydyn ni'n gwybod y bydd yn cael effaith ar y bobl sy'n gofalu am yr anifeiliaid hynny, ac rwy'n poeni am eu hiechyd meddwl a'u lles, yn ogystal â lles yr anifeiliaid.
I'd like to refer Members to my register of interests.
Hoffwn gyfeirio Aelodau at fy nghofrestr o fuddiannau.
4. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi rygbi ar lawr gwlad? OQ62909
4. How is the Welsh Government supporting grassroots rugby? OQ62909
Welsh Government recognises how important rugby is in Wales and has given substantial sums to clubs via Sport Wales, which has helped to improve club facilities, including those in Brecon and Builth Wells, and encourages people to become more active. Some of this money will be spent via the Welsh Rugby Union to drive the club investment model that they're promoting.
Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod pa mor bwysig yw rygbi yng Nghymru ac mae wedi rhoi symiau sylweddol i glybiau drwy Chwaraeon Cymru, sydd wedi helpu i wella cyfleusterau clybiau, gan gynnwys y rhai yn Aberhonddu a Llanfair-ym-Muallt, ac mae'n annog pobl i fod yn fwy egnïol. Bydd rhywfaint o'r arian hwn yn cael ei wario drwy Undeb Rygbi Cymru i ysgogi'r model buddsoddi mewn clybiau y mae'n ei hyrwyddo.
I'd like to thank you for your answer, First Minister. As you said, the Welsh Rugby Union unveiled its new community investment model, a significant cultural shift designed not just to reward on-field success, but also to champion clubs' off-field work, including governance, community engagement, volunteer development, facility improvement and inclusive practices. It's very interesting, First Minister, the money that the UK Government is putting into this scheme, and I know the Minister for social partnership and sport has also put money into the Football Association of Wales in this space. So, I'm just interested in how much more additional money can the Welsh Government put into the Welsh Rugby Union to make sure that rugby clubs can become those community hubs in our communities. They do an awful lot more than just producing fine rugby players of the future. They do an awfully great job as well of helping our communities to be more resilient, bringing people together and helping people get fit and healthier to address the obesity crisis that this country is facing.
Hoffwn ddiolch i chi am eich ateb, Prif Weinidog. Fel y dywedoch, datgelodd Undeb Rygbi Cymru ei fodel buddsoddi cymunedol newydd, newid diwylliannol sylweddol sydd wedi'i gynllunio nid yn unig i wobrwyo llwyddiant ar y cae, ond hefyd i hyrwyddo gwaith clybiau oddi ar y cae, gan gynnwys llywodraethu, ymgysylltu â'r gymuned, datblygu gwirfoddolwyr, gwella cyfleusterau ac arferion cynhwysol. Mae'n ddiddorol iawn, Prif Weinidog, yr arian y mae Llywodraeth y DU yn ei roi i'r cynllun hwn, ac rwy'n gwybod bod y Gweinidog partneriaeth gymdeithasol a chwaraeon hefyd wedi rhoi arian i Gymdeithas Bêl-droed Cymru yn y maes hwn. Felly, mae gen i ddiddordeb mewn gwybod faint mwy o arian ychwanegol y gall Llywodraeth Cymru ei roi i Undeb Rygbi Cymru i wneud yn siŵr bod clybiau rygbi yn gallu dod yn ganolfannau cymunedol yn ein cymunedau. Maen nhw'n gwneud llawer iawn mwy na dim ond cynhyrchu chwaraewyr rygbi da y dyfodol. Maen nhw hefyd yn gwneud gwaith gwych wrth helpu ein cymunedau i fod yn fwy gwydn, gan ddod â phobl at ei gilydd a helpu pobl i ddod yn ffit ac yn fwy iach i fynd i'r afael â'r argyfwng gordewdra y mae'r wlad hon yn ei wynebu.
Thanks very much, James. The WRU will receive £434,000—that's just in south Wales—via the new club investment model, and I think that's good news, because you're right, these are great facilities. They can reach into communities in a way that many other organisations can't, and I think it's important that clubs work closer with their communities to provide that welcoming and inclusive environment and that they are ready to serve the changing demographics of Wales. If they manage to do that, then they should be rewarded more.
Diolch yn fawr iawn, James. Bydd Undeb Rygbi Cymru yn cael £434,000—dim ond yn y de yw hynny—drwy'r model buddsoddi mewn clybiau newydd, ac rwy'n credu bod hynny'n newyddion da, oherwydd rydych chi'n iawn, mae'r rhain yn gyfleusterau gwych. Fe allan nhw estyn allan i gymunedau mewn ffordd na all llawer o sefydliadau eraill, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig bod clybiau'n gweithio'n agosach gyda'u cymunedau i ddarparu'r amgylchedd croesawgar a chynhwysol hwnnw a'u bod nhw'n barod i wasanaethu demograffeg newidiol Cymru. Os ydyn nhw'n llwyddo i wneud hynny, yna dylen nhw gael eu gwobrwyo mwy.
Ychydig dros fis yn ôl, fe wnes i godi'r mater o rôl swyddogion hwb Undeb Rygbi Cymru yn cynorthwyo ein hysgolion ni yn ein cymunedau ni, a'r ffaith fod yr undeb rygbi wedi torri'r swyddi, 90 o'r swyddi creiddiol yma, ar draws Cymru. Roedd y swyddi yma, y bobl oedd yn y swyddi, yn annog pobl o bob cefndir i gymryd rhan yn y gêm. Doedd yr Ysgrifennydd Cabinet dros Addysg ddim yn ymwybodol o'r toriadau yma ar y pryd, na chwaith, felly, yn ymwybodol o effaith y toriadau ar ddarpariaeth addysg ymarfer corff yn yr ysgol. Ydych chi, felly, wedi gwneud asesiad o effaith y toriadau yma ar ddarpariaeth addysg ymarfer corff? Pa drafodaethau mae eich Llywodraeth chi wedi eu cael efo'r undeb er mwyn gweld pa gamau sydd am gael eu cymryd er mwyn cryfhau rygbi cymunedol ymhlith plant ac yn ein hysgolion?
A little over a month ago, I raised the issue of the role of hub officers the WRU provides us in assisting our schools in our communities, and the fact that the WRU had cut those posts, ninety of these core roles, across Wales. The people in these roles encourage people from all backgrounds to participate in rugby. The Cabinet Secretary for Education wasn't aware of these cuts at the time and neither was she aware of the impact of the cuts on the provision of physical education in schools. So, have you made an assessment of the impact of these cuts on the provision of PE in schools? What discussions has your Government had with the union to see what steps are to be taken in order to strengthen community rugby among children and in our schools?
Diolch yn fawr. Mae'n bwysig ein bod ni'n manteisio ar y cyfleoedd hyn. A hefyd, beth fyddaf i'n ei wneud yw gofyn i'r Gweinidog sydd yn gyfrifol am addysg i weld pa ganlyniadau mae hi wedi'u cael o ganlyniad i'r cwestiynau rŷch chi wedi’u gofyn. Ond dwi yn meddwl bod yna rôl bwysig i Undeb Rygbi Cymru ac i’r clybiau. Beth sy’n digwydd, dwi’n meddwl, yw sefyllfa lle, ambell waith, mae rygbi yn digwydd y tu fas i’r ysgol, nawr, yn hytrach nag yn yr ysgol. Dwi ddim yn meddwi ei fod e’n beth ddrwg, dwi’n meddwl ei fod e’n bwysig bod y ddau yn digwydd, ond mae’n bwysig ein bod ni’n gwybod yn union beth sy’n digwydd a phwy sy’n gwneud beth.
Thank you very much. It's important that we do take advantage of these opportunities. What I'll be doing is I'll be asking the Minister responsible for education to see what outcomes she has had as a result of the question that you asked. But I think that there is an important role for the WRU and for the clubs. What’s happening, I think, is a situation where, sometimes, rugby happens outwith the schools, rather than within the schools. I don’t think it’s a bad thing, I think it’s important that both things happen, but it’s important that we know what’s happening and who is doing what.
I’m a member of lots of rugby clubs; I’m not going to name them all. [Laughter.] Junior rugby has lots of participants, both boys and girls, at the younger age groups, and many of the junior age groups, both boys and girls, play with and against each other. We know that, between the ages of 14 and 19, there’s a huge drop-off in participation by both boys and girls. With obesity expected to overtake smoking as a major cause of cancer, there’s a need to promote an active lifestyle. I want to see more young people being active in sport, because of not only the exercise, but the team building and the discipline are life skills that young people need. What discussion has the Welsh Government had with the WRU on how to reduce the drop-off in participation to benefit the future health and life prospects of young people?
Rwy'n aelod o lawer o glybiau rygbi; dydw i ddim yn mynd i'w henwi nhw i gyd. [Chwerthin.] Mae gan rygbi iau lawer o gyfranogwyr, bechgyn a merched, yn y grwpiau oedran iau, ac mae llawer o'r grwpiau oedran iau, bechgyn a merched, yn chwarae gyda'i gilydd ac yn erbyn ei gilydd. Rydyn ni'n gwybod, rhwng 14 a 19 oed, fod gostyngiad enfawr mewn cyfranogiad ymhlith bechgyn a merched. Gyda'r disgwyl y bydd gordewdra yn goddiweddyd ysmygu fel prif achos canser, mae angen hyrwyddo ffordd egnïol o fyw. Rwyf am weld mwy o bobl ifanc yn bod yn egnïol ym maes chwaraeon, nid yn unig oherwydd yr ymarfer corff, ond mae'r gweithgarwch adeiladu tîm a'r ddisgyblaeth yn sgiliau bywyd sydd eu hangen ar bobl ifanc. Pa drafodaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i chael gydag Undeb Rygbi Cymru o ran sut i leihau'r gostyngiad mewn cyfranogiad er budd iechyd a rhagolygon bywyd pobl ifanc yn y dyfodol?
Thanks very much. I think you’re right, I think we need to see far more people of all ages involved across all sport. And, of course, we’ve got that as a vision in our active nation statement, which is to promote a lifetime enjoyment of sport, and that is expressed in our remit letter to Sport Wales, and we set out our expectations there. You’re right, the number of people who participate in sport fluctuates across all sports, and as children grow and develop physically. The WRU is not aware of any significant drop-off within rugby between the ages of 14 and 19, and I was quite surprised by that, Mike, and certainly when it comes to women’s participation, but that is what they tell me, though. But I do think it’s important that we do all we can.
There’s an opportunity, more broadly, when it comes to sport, for us in particular to promote the girls' football team in the next couple of weeks, when we see those proud women from Wales who’ll be representing us in Switzerland very shortly.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu eich bod chi'n iawn, rwy'n credu bod angen i ni weld llawer mwy o bobl o bob oed yn cymryd rhan ym mhob camp. Ac, wrth gwrs, mae hynny'n weledigaeth yn ein datganiad cenedl egnïol, sef hyrwyddo mwynhad gydol oes o chwaraeon, ac mae hynny'n cael ei fynegi yn ein llythyr cylch gwaith at Chwaraeon Cymru, ac rydyn ni'n nodi ein disgwyliadau yn y fan yna. Rydych chi'n iawn, mae nifer y bobl sy'n cymryd rhan mewn chwaraeon yn amrywio ar draws pob camp, ac wrth i blant dyfu a datblygu yn gorfforol. Dydy Undeb Rygbi Cymru ddim yn ymwybodol o unrhyw ostyngiad sylweddol mewn rygbi rhwng 14 a 19 oed, ac roeddwn i'n synnu braidd at hynny, Mike, ac yn sicr o ran cyfranogiad menywod, ond dyna maen nhw'n ei ddweud wrthyf, serch hynny. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n gwneud popeth o fewn ein gallu.
Mae cyfle, yn ehangach, o ran chwaraeon, i ni hyrwyddo tîm pêl-droed y merched yn benodol yn ystod yr wythnosau nesaf, pan welwn ni'r merched balch hynny o Gymru a fydd yn ein cynrychioli yn y Swistir cyn bo hir.
5. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am bolisi Llywodraeth Cymru ar gyfer creu coetiroedd? OQ62904
5. Will the First Minister provide an update on the Welsh Government’s woodland creation policy? OQ62904
And I point Members to my Member's register of interest.
Ac rwy'n cyfeirio Aelodau at fy nghofrestr o fuddiannau Aelod.
Diolch yn fawr. We are driving ambitious woodland creation through our enhanced grant offers that will become a key part of the sustainable farming scheme and initiatives such as the national forest. Our woodland creation schemes empower landowners to plant more trees, boosting biodiversity, contributing to climate resilience and green jobs. There are also communities across Wales that are already benefiting from our national forest schemes, for example in the tiny forest in Llangors and Pontnewydd Primary School. And we should never forget the proud record we have in Uganda, where we've helped to plant 25 million trees.
Diolch yn fawr. Rydym yn ysgogi gwaith uchelgeisiol i greu coetiroedd drwy ein cynigion grant gwell a fydd yn dod yn rhan allweddol o'r cynllun ffermio cynaliadwy a mentrau fel y goedwig genedlaethol. Mae ein cynlluniau creu coetir yn grymuso tirfeddianwyr i blannu mwy o goed, gan roi hwb i fioamrywiaeth, cyfrannu at gydnerthedd hinsawdd a swyddi gwyrdd. Mae yna hefyd gymunedau ledled Cymru sydd eisoes yn elwa ar ein cynlluniau coedwigoedd cenedlaethol, er enghraifft yn y goedwig fechan yn Llan-gors ac yn Ysgol Gynradd Pontnewydd. Ac ni ddylem byth anghofio'r record falch sydd gennym yn Uganda, lle rydym wedi helpu i blannu 25 miliwn o goed.
Thank you, First Minister. The expansion of the national forest is a wonderful boost for our region, especially opening up more outdoor spaces for people to enjoy, and they're managed in a way that supports wildlife. Looking at the map, the expansion increases the opportunity to connect the dots. These new locations will create green corridors, enhancing wildlife movements and continuous habitats, and that is all crucial.
So, will your Government continue to prioritise joining up the forest network in this way, and can you update us on how schemes like community woodland and public purchase, can support those opportunities?
Diolch, Prif Weinidog. Mae ehangu'r goedwig genedlaethol yn hwb gwych i'n rhanbarth, yn enwedig agor mwy o ardaloedd awyr agored i fyny i bobl eu mwynhau, ac maen nhw'n cael eu rheoli mewn ffordd sy'n cefnogi bywyd gwyllt. Wrth edrych ar y map, mae'r ehangu yn esgor ar fwy o gyfleoedd i gysylltu'r dotiau. Bydd y lleoliadau newydd hyn yn creu coridorau gwyrdd, gan wella symudiadau bywyd gwyllt a chynefinoedd parhaus, ac mae hynny i gyd yn hollbwysig.
Felly, a wnaiff eich Llywodraeth barhau i flaenoriaethu cysylltu'r rhwydwaith coedwigoedd yn y modd hwn, ac allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am sut y gall cynlluniau, fel coetir cymunedol a phrynu cyhoeddus, gefnogi'r cyfleoedd hynny?
Thanks very much. Our expansion of the national forest is really important for this Government. Our ambition is that, in time, we will form a connected network of high-quality woodlands running throughout Wales, and that should bring social, economic and environmental benefits. Community engagement, I think, is a really key element of this.
Now, we're particularly keen to develop the connectivity of the national forest at a landscape scale, and last year a new landscape-scale approach to the national forest of Wales was tested through the local nature partnership challenge fund, and over £0.5 million was awarded to 12 collaborative landscape-scale pilot projects, and they met all six national forest outcomes. So, more of this is what I hope we'll be seeing in future.
Diolch yn fawr. Mae ehangu'r goedwig genedlaethol yn bwysig iawn i'r Llywodraeth hon. Ein huchelgais, ymhen amser, yw y byddwn yn ffurfio rhwydwaith cysylltiedig o goetiroedd o ansawdd uchel sy'n rhedeg ledled Cymru, a dylai hynny ddod â manteision cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol. Mae ymgysylltu â'r gymuned yn elfen allweddol iawn o hyn, yn fy marn i.
Nawr, rydyn ni'n arbennig o awyddus i ddatblygu cysylltedd y goedwig genedlaethol ar raddfa tirwedd, a'r llynedd cafodd dull newydd o ymdrin â choedwig genedlaethol Cymru ar raddfa tirwedd ei brofi drwy'r gronfa her partneriaeth natur leol, a dyfarnwyd dros £0.5 miliwn i 12 o brosiectau peilot graddfa tirwedd cydweithredol, a gwnaethant gyrraedd pob un o'r chwe chanlyniad coedwig genedlaethol. Felly, rwy'n gobeithio y byddwn ni'n gweld mwy o hyn yn y dyfodol.
In 2023 640 hectares of tree planting in Wales took place. That is just 12 per cent of the Welsh Government's target of 5,000 hectares annually. However, this year alone, over 90 hectares of young trees have been destroyed due to wildfires and 1,000 trees last year were lost to storms. Now, on Friday, I was in Bodnant Garden. They're fabulous gardens—I would urge anyone coming to Aberconwy to go to Bodnant Garden—but it's devastating to see that, in the last two storms, they themselves have lost over 1,000 trees.
Now, this Government has talked up trees—you know, you've upset farmers over the years with this 10 per cent of tree planting. But you're fundamentally failing in your duty to carry on the tree-planting scheme in general. These schemes potentially have had the—[Inaudible.]—to damage our agricultural sector. Will you, First Minister, commit to protecting prime agricultural land and ensure that these woodland-creation policies do not put food security at risk? But, genuinely, please ask your Cabinet Secretary to get on with planting trees elsewhere, where they're needed—the right tree, the right place.
Yn 2023, plannwyd 640 hectar o goed yng Nghymru. Dim ond 12 y cant o darged Llywodraeth Cymru o 5,000 hectar bob blwyddyn yw hynny. Fodd bynnag, eleni yn unig, mae dros 90 o hectarau o goed ifanc wedi cael eu dinistrio oherwydd tanau gwyllt a chollwyd 1,000 o goed y llynedd i stormydd. Nawr, ddydd Gwener, roeddwn i yng Ngardd Bodnant. Mae'n ardd wych—byddwn i'n annog unrhyw un sy'n dod i Aberconwy i fynd i Ardd Bodnant—ond mae'n ofnadwy gweld eu bod nhw eu hunain wedi colli dros 1,000 o goed yn y ddwy storm ddiwethaf.
Nawr, mae'r Llywodraeth hon wedi siarad yn frwdfrydig am goed—wyddoch chi, rydych chi wedi cynhyrfu ffermwyr dros y blynyddoedd gyda'r 10 y cant hwn o orchudd coed. Ond, yn y bôn, rydych chi'n methu yn eich dyletswydd i barhau â'r cynllun plannu coed yn gyffredinol. Mae'r cynlluniau hyn o bosibl wedi cael y—[Anghlywadwy.]—i niweidio ein sector amaethyddol. A wnewch chi, Prif Weinidog, ymrwymo i amddiffyn tir amaethyddol da a sicrhau nad yw'r polisïau hyn i greu coetiroedd yn peryglu diogelwch bwyd? Ond, go iawn, gofynnwch i'ch Ysgrifennydd Cabinet fwrw ati i blannu coed mewn mannau eraill, lle mae eu hangen—y goeden iawn, y lle iawn.
Well, thanks very much. What we've got are new grants and planning tools to make it easier for farmers and landowners to apply. We'll be getting the final decisions in relation to the SFS in the summer, and there will be something in there in relation to trees. So, let's be clear, we're going to have an expectation in relation to trees. Where it lands, how it will work out, is still under negotiation. But you can't say on the one hand, 'Tell the farmers they don't have to plant trees', and then say, 'Plant more trees'. There is a role for agriculture here, and it is a role that many of them are very keen to take up as well. The good news is that 1,400 hectares of woodland plans have been verified under our new planning scheme. We know we've got a long way to go, but there's also a UK ministerial tree-planting taskforce, and it is important that we participate in that, and that's going to be co-chaired by Wales and Northern Ireland.
Wel, diolch yn fawr iawn. Yr hyn sydd gennym yw grantiau ac offer cynllunio newydd i'w gwneud hi'n haws i ffermwyr a thirfeddianwyr wneud cais. Byddwn ni'n cael y penderfyniadau terfynol mewn perthynas â'r cynllun ffermio cynaliadwy yn yr haf, a bydd rhywbeth yn y fan yna mewn perthynas â choed. Felly, gadewch i ni fod yn glir, bydd gennym ni ddisgwyliad mewn perthynas â choed. Lle mae'n glanio, sut y bydd yn gweithio allan—mae hynny'n cael ei drafod o hyd. Ond allwch chi ddim dweud ar un llaw, 'Dywedwch wrth y ffermwyr nad oes rhaid iddyn nhw blannu coed', ac yna ar y llaw arall, 'Plannwch fwy o goed'. Mae rôl ar gyfer amaethyddiaeth yn y fan yma, ac mae'n rôl y mae llawer ohonyn nhw'n awyddus iawn i ymgymryd â hi hefyd. Y newyddion da yw bod 1,400 o hectarau o gynlluniau coetir wedi'u gwirhau o dan ein cynllun cynllunio newydd. Rydyn ni'n gwybod bod gennym ni ffordd hir i fynd, ond mae yna dasglu plannu coed gweinidogol y DU hefyd, ac mae'n bwysig ein bod ni'n cymryd rhan yn hwnnw, ac mae hwnnw'n mynd i gael ei gyd-gadeirio gan Gymru a Gogledd Iwerddon.
6. Pa gamau mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i ostwng cyfraddau tlodi plant yng Ngorllewin De Cymru? OQ62924
6. What action is the Government taking to lower child poverty rates in South Wales West? OQ62924
Cymru yw'r unig wlad yn y Deyrnas Unedig i gynnig brecwast a phrydau am ddim i bob plentyn ysgol gynradd—mae hynny'n werth £764 y flwyddyn, fesul plentyn. Ar ben hyn, rŷn ni’n rhoi cymorth i rieni brynu gwisgoedd ysgol ac offer. Mae ein lwfans cynhaliaeth addysg ni o £40 yr wythnos yn cynrychioli'r maint mwyaf hael yn y Deyrnas Unedig. Rŷn ni’n gwybod mai'r ffordd orau i blant osgoi tlodi yw drwy gefnogi eu rhieni nhw i gael gwaith, ac mae hyn yn haws nawr ein bod ni wedi ehangu ein cynnig gofal plant. Rŷn ni hefyd yn eu cefnogi drwy ein rhaglenni cyflogadwyedd.
Wales is the only country in the UK to provide free school breakfasts and free school meals for all primary school children—that’s worth £764 a year per child. On top of this, we give support to parents to pay for school uniforms and equipment. Our educational maintenance allowance of £40 a week is the most generous in the UK. We know that the best way for children to escape poverty is to support their parents into work, and this is now easier as we've expanded our offer on childcare. We are also supporting them through our employability programmes.
Brif Weinidog, dyma eiriau Melanie Simmonds, pennaeth Achub y Plant Cymru, wrth lansio ‘Pŵer y Llais’, ymchwil newydd ar brofiadau plant o dlodi:
First Minister, these are the words of Melanie Simmonds, head of Save the Children Wales, upon launching ‘Power of Voice’, new research on children's experiences of poverty:
‘When I first joined Save the Children Cymru nearly eighteen years ago, we had just launched a report based on research with children and young people about their experiences and what measures should be taken to end child poverty. Today, it is almost as if I’ve stepped into an echo chamber, with the voices of another generation of young people reverberating in my ears.’
'Pan ymunais i ag Achub y Plant Cymru am y tro cyntaf bron i ddeunaw mlynedd yn ôl, roedden ni newydd lansio adroddiad yn seiliedig ar ymchwil gyda phlant a phobl ifanc am eu profiadau a pha fesurau y dylid eu cymryd i roi terfyn ar dlodi plant. Heddiw, mae bron fel pe bawn i wedi camu i mewn i siambr adlais, gyda lleisiau cenhedlaeth arall o bobl ifanc yn atseinio yn fy nghlustiau.'
Fel adroddiad diweddar Sefydliad Joseph Rowntree ar dlodi yng Nghymru, mae'n dangos nad oes dim wedi newid mewn dau ddegawd, a bod pethau'n gwaethygu. Mae hynny'n sicr yn wir yng Ngorllewin De Cymru, lle mae data gan Trussell yn dangos bod mwy o barseli bwyd argyfwng wedi eu dosbarthu nag mewn unrhyw ranbarth arall o Gymru.
Felly, sut ydych chi'n bwriadu ymateb i'r hyn sydd gan bobl ifanc Cymru i'w ddweud am effaith tlodi arnynt? Heb dargedau mesuradwy, sut allwch chi fod yn ffyddiog y bydd eich strategaeth tlodi plant yn creu'r newid sydd ei angen i'r plant mewn tlodi dwi'n eu cynrychioli ac ar draws Cymru, o gofio nad yw eu cyfleon bywyd wedi gwella ers dros 20 mlynedd?
Like the recent report by the Joseph Rowntree Foundation on poverty in Wales, it shows that nothing has changed in two decades, and that things are getting worse. That is certainly true in South Wales West, where data from Trussell shows that more emergency food parcels have been distributed than in any other region of Wales.
So, how do you intend to respond to what the young people of Wales have to say about the impact of poverty on them? Without measurable targets, how can you be confident that your child poverty strategy will create the change needed for the children in poverty whom I represent and those across Wales, bearing in mind that their life chances have not improved for more than 20 years?
Wel, mae 14 mlynedd o gyni fel canlyniad i'r Tories yn cael effaith. Dyna'r gwirionedd: mae'n cael effaith ar faint o arian sydd ar gael i'r Llywodraeth ei wario. O leiaf nawr rŷn ni'n gweld diwedd ar austerity, felly gobeithio bydd yna gyfle i weld gwella. Mae'r ffaith ein bod ni wedi gweld rhaglenni pan fo'n dod i bethau fel tyfu'r economi, gwneud yn siŵr ein bod ni gydag industrial strategy newydd, bod gyda ni gynlluniau ar gyfer y dyfodol fydd yn creu arian, bydd yn golygu mwy o arian i helpu plant. Dwi'n gobeithio byddwn ni'n gweld hynny'n digwydd.
Beth rŷn ni wedi'i wneud yng Nghymru yw ein bod ni wedi rhoi grant arloesi tlodi plant, ac rŷn ni'n cefnogi cymunedau—mae £1.5 miliwn wedi'i ddyfarnu eleni ar gyfer hwnna. Ac mae gyda ni gefnogaeth frys ar gyfer y gronfa cymorth dewisol, ac mae hwnna wedi'i dyfarnu i dros 3,000 o geisiadau i deuluoedd yn ne-ddwyrain Cymru. Felly, rŷn ni'n gwneud beth rŷn ni'n gallu o ganlyniad i'r pwerau a'r arian sydd gyda ni, ond mae hwnna'n enghraifft o ble bydd angen inni gydweithio gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig i wneud ein gorau, a dwi yn gobeithio y byddan nhw'n rhyddhau'r cap yna ar ddau o blant.
Well, 14 years of austerity as a result of the Tory Government does have an impact. That's the truth of the matter: it has an impact on how much money is available to the Government to spend. At least now we are seeing an end to austerity, so, hopefully, there will be an opportunity to see improvement. The fact that we have seen programmes put in place when it comes to growing the economy, ensuring that we have a new industrial strategy, and that we have plans in place for the future that will generate funding, will mean that there is more money available to help children. I do hope that we'll see that happen.
What we've done in Wales is to provide a child poverty innovation grant, and we support communities—£1.5 million has been allocated this year for that. We also have emergency support through the discretionary assistance fund, and that has been allocated to over 3,000 applications for families in the south-east of Wales. So, we're doing what we can as a result of the powers and funding available to us, but this is an example of where we will need to work with the UK Government in order to do our best, and I do hope that they will actually remove that two-child cap.
Cwestiwn 7, Jane Dodds.
Question 7, Jane Dodds.
7. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi gofalwyr? OQ62920
7. What is the Welsh Government doing to support carers? OQ62920
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Good afternoon, again, Prif Weinidog. Will you commit to strengthening monitoring, data collection and enforcement to ensure all eligible care workers are receiving the real living wage, with transparent public reporting of progress?
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Prynhawn da, unwaith eto, Prif Weinidog. A wnewch chi ymrwymo i rymuso monitro, casglu data a gorfodi er mwyn sicrhau y bydd pob gweithiwr gofal sy'n gymwys yn cael y cyflog byw gwirioneddol, gydag adrodd cyhoeddus tryloyw o ran cynnydd?
Thanks very much.
Diolch yn fawr iawn.
Fel rhywun sy’n gofalu ar y penwythnosau fy hun, dwi’n gwybod pa mor anodd mae’n gallu bod—y straen emosiynol, y jyglo a’r diffyg amser rŷch chi'n cael i'ch hunain. Felly, dwi’n falch bod Llywodraeth Lafur Cymru yn cefnogi gofalwyr di-dâl drwy roi cymorth gwirioneddol iddyn nhw. O 20,000 o seibiannau byr i gymorth brys i dros 11,000 o ofalwyr eleni, rŷn ni’n gwneud gwahaniaeth, ac yn gweithio gyda gofalwyr i lunio strategaeth genedlaethol sydd wir yn adlewyrchu eu hanghenion.
As a weekend carer myself, I know how tough it can be—the emotional strain, the juggling act, the lack of time for yourself. So, I’m proud that the Welsh Labour Government is backing unpaid carers with real support. From 20,000 short breaks to emergency help for over 11,000 carers this year, we’re making a difference, and working with carers to shape a national strategy that truly reflects their needs.
Fe wnaethoch chi ofyn eich cwestiwn atodol, yn hytrach na'r cwestiwn oedd ar y papur, felly fe wnaf i gymryd hwnna fel y cwestiwn atodol ac wedi cael ei ateb fel cwestiwn atodol gan y Prif Weinidog.
Mae cwestiwn 8 [OQ62903] wedi'i dynnu'n ôl. Cwestiwn 9, yn olaf, Heledd Fychan.
You did ask your supplementary question, rather than the question on the order paper, so I will take that as the supplementary, and it's been responded to by the First Minister.
Question 8 [OQ62903] is withdrawn. Question 9, finally, Heledd Fychan.
9. Wnaiff y Prif Weinidog wneud datganiad ynglŷn ag amseroedd aros am ambiwlansys yng Nghanol De Cymru? OQ62923
9. Will the First Minister make a statement on waiting times for ambulances in South Wales Central? OQ62923
Mae amseroedd ymateb ambiwlansys yn gwella yng Nghanol De Cymru, ac mae hynny oherwydd buddsoddiad gan Lywodraeth Lafur Cymru a'r pwysau rŷn ni wedi'i roi ar fyrddau iechyd i wneud yn well. Ond gadewch imi fod yn glir: rŷn ni'n gwybod bod llawer mwy i’w wneud. Rŷn ni’n diwygio systemau trosglwyddo, yn ariannu modelau clinigol newydd ac yn cefnogi gofal cymdeithasol i leddfu’r pwysau ar ysbytai. Y nod yw sicrhau bod pobl yn cael cymorth pan a lle maen nhw ei angen fwyaf.
Ambulance response times are improving in South Wales Central, and that’s down to investment from the Welsh Labour Government and the pressure that we put on health boards to do better. But let me be clear: we know that there's a lot more to do. We’re reforming handover systems, funding new clinical models and supporting social care to ease hospital pressures. The aim is to ensure that people receive support when and where they need it most.
Diolch, Prif Weinidog. I'm sure you'll know why this question has come up, because we heard from Darren Millar earlier about the very serious situation that was written to you by Graeme Hughes, senior coroner for South Wales Central, the regulation 28 report. I would like to hear what I didn't hear in response to Darren Millar, in terms of what steps you will now be taking following receiving that report last week, because I would like to quote from the report. He wrote:
'In the three years since Valerie’s death you have received multiple prevention of future death reports from myself and fellow coroners in Wales highlighting the devastating outcomes attributable to delays in conveying acutely unwell patients to hospital/ambulance handover delays. Those risks continue and are of acute concern to myself and my coronial colleagues throughout Wales.'
So, I'd like to hear not what's happened, but what will now happen, so that families like Valerie Hill's family won't have to suffer.
Diolch, Prif Weinidog. Rwy'n siŵr eich bod chi'n gwybod pam y cododd y cwestiwn hwn, oherwydd fe glywsom ni Darren Millar yn sôn gynnau am y sefyllfa ddifrifol iawn yr ysgrifennwyd atoch chi amdani gan Graeme Hughes, uwch grwner Canol De Cymru, yr adroddiad rheoliad 28. Fe hoffwn i glywed yr hyn na chlywais i yn yr ymateb i Darren Millar, o ran pa gamau y byddwch chi'n eu cymryd nawr wedi cael yr adroddiad hwnnw yr wythnos diwethaf, oherwydd fe hoffwn i ddyfynnu o'r adroddiad. Fe ysgrifennodd ef:
'Yn ystod y tair blynedd ers marwolaeth Valerie rydych chi wedi cael sawl adroddiad atal marwolaethau yn y dyfodol oddi wrth grwneriaid eraill yng Nghymru a minnau sydd wedi tynnu sylw at y canlyniadau dinistriol y gellir eu priodoli i oediadau wrth gludo cleifion sy'n wael iawn i'r ysbyty/ oediadau wrth drosglwyddo o ambiwlansys. Mae'r risgiau hynny'n parhau ac yn peri pryder mawr i'm cydweithwyr sy'n grwneriaid ledled Cymru ac i minnau.'
Felly, fe hoffwn i gael clywed, nid am yr hyn sydd wedi digwydd, ond am yr hyn a fydd yn digwydd nawr, fel na fydd yn rhaid i deuluoedd eraill ddioddef fel teulu Valerie Hill.
Thanks very much. We'll be implementing the recommendations of the taskforce that has been set up to improve patient handover. We will also make sure that the £30 million that's been allocated to local authorities to boost investment in community-based social care, will help to reduce delayed hospital discharges. That's an extra amount of funding that we have also put into the system.
On top of that, from July, the Welsh Ambulance Service is going to trial changes to its clinical response model for 12 months, and that will include a new rapid clinical screening process for 999 calls. And on top of that, we are allocating around £25 million in additional funding to support people's access in terms of the right care in the right place. I talked earlier about the six goals programme and the same-day care emergency centres. That has taken a lot of pressure off those emergency departments, so 80 per cent of those people are being discharged without needing a hospital stay. So, that's quite a lot in response to the kinds of issues that were brought up by the coroner.
Diolch yn fawr. Fe fyddwn ni'n gweithredu ar argymhellion tasglu a sefydlwyd ar gyfer sicrhau gwelliannau o ran trosglwyddo cleifion. Fe fyddwn ni'n sicrhau hefyd y bydd y £30 miliwn a ddyrannwyd i awdurdodau lleol ar gyfer hybu buddsoddiad mewn gofal cymdeithasol cymunedol, yn helpu i leihau oediadau wrth ryddhau cleifion o ysbytai. Mae hwnnw'n swm ychwanegol o gyllid y gwnaethom ni ei roi yn y system hefyd.
Ar ben hynny, o fis Gorffennaf ymlaen, fe fydd Gwasanaeth Ambiwlans Cymru yn treialu newidiadau i'w fodel ymateb clinigol am 12 mis, ac fe fydd hynny'n cynnwys proses sgrinio clinigol cyflym newydd ar gyfer galwadau 999. Ac ar ben hynny, rydym ni'n dyrannu tua £25 miliwn mewn cyllid ychwanegol i gefnogi mynediad pobl o ran y gofal cywir yn y lle cywir. Roeddwn i'n sôn yn gynharach am y rhaglen chwe nod a'r canolfannau gofal argyfwng yr un diwrnod. Mae hynny wedi tynnu llawer o bwysau oddi ar yr adrannau brys hynny, felly mae 80 y cant o'r bobl hynny yn cael eu rhyddhau heb fod ag angen arhosiad yn yr ysbyty. Felly, mae hynny'n gryn dipyn o ymateb i'r mathau o faterion a gododd y crwner.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, ac mae'r datganiad hwnnw i'w wneud gan y Trefnydd. Felly, y Trefnydd i wneud y datganiad busnes—Jane Hutt.
The next item will be the business statement and announcement, and that statement will be made by the Trefnydd. The Trefnydd to make the business statement—Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae un newid i fusnes heddiw. Mae'r datganiad llafar ar y cynnydd o ran cyflwyno'r cwricwlwm wedi cael ei dynnu nôl. Mae busnes y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad busnes, sydd ar gael i Aelodau yn electronig.
Thank you very much, Llywydd. There is one change to today's business. The oral statement on progress on the curriculum roll-out has been withdrawn. Business for the next three weeks is shown on the business statement, which is available to Members electronically.
Trefnydd, I'd be grateful if we could have an update from the Welsh Government in relation to the co-ordination of emergency services across Wales. This is an issue that I have raised in the past, but I have received representations that co-responders are not being fully utilised in emergency situations. The issue of ambulance waiting times, of course, was raised earlier in First Minister's questions.
Now, I recently met with off-duty firefighters to discuss the important role that co-responders can have in supporting the ambulance service across Wales. I understand that, in some cases, co-responders can provide quicker response times than standard ambulance vehicles in some emergency situations. However, it was made very clear to me that co-responders aren’t being fully utilised and that, in many cases, calls are not being put through to them at all. Given the pressures on the ambulance service and the fact that some people are having to wait hours for an ambulance to arrive, surely we should be using co-responders to help reach patients as quickly as possible. Therefore, I'd be grateful if we could have a statement from the Welsh Government about the important work of co-responders, so that Members can ask questions about why they're not being fully used to support our ambulance services across Wales.
Trefnydd, fe fyddwn i'n ddiolchgar pe caem ni ddiweddariad gan Lywodraeth Cymru o ran cydlynu gwasanaethau brys ledled Cymru. Mae hwn yn fater a godais i yn y gorffennol, ond rwyf wedi cael sylwadau o ran diffyg defnyddio cyd-ymatebwyr yn llawn mewn sefyllfaoedd o argyfwng. Fe godwyd mater amseroedd aros ambiwlansys, wrth gwrs, yn gynharach yng nghwestiynau'r Prif Weinidog.
Nawr, yn ddiweddar, fe wnes i gyfarfod â diffoddwyr tân oddi ar ddyletswydd i drafod y gwaith pwysig y gall cyd-ymatebwyr ei wneud o ran cefnogaeth i'r gwasanaeth ambiwlans ledled Cymru. Rwy'n deall, mewn rhai achosion, y gall cyd-ymatebwyr ddarparu amseroedd ymateb sy'n gynt na'r cerbydau ambiwlans safonol mewn rhai sefyllfaoedd o argyfwng. Serch hynny, fe eglurwyd yn amlwg iawn i mi nad yw cyd-ymatebwyr yn cael eu defnyddio yn llawn ac mewn nifer o achosion, nad yw galwadau yn cael eu trosglwyddo iddyn nhw o gwbl. O ystyried y pwysau ar y gwasanaeth ambiwlans a'r ffaith bod rhai pobl yn gorfod disgwyl am oriau i ambiwlans gyrraedd, yn sicr fe ddylem ni fod yn defnyddio cyd-ymatebwyr i helpu o ran cyrraedd cleifion cyn gynted â phosibl. Felly, fe fyddwn i'n ddiolchgar pe caem ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru am waith pwysig cyd-ymatebwyr, er mwyn i Aelodau allu gofyn cwestiynau ynghylch pam nad ydyn nhw'n cael eu defnyddio yn llawn i gefnogi ein gwasanaethau ambiwlans ni ledled Cymru.
Thank you very much for that important question, Paul Davies, in terms of the co-ordination of emergency services. Certainly, the Welsh Government and indeed the health service is fully signed up to that, and indeed the important role of our fire and rescue services and our firefighters. I recall taking part, formerly, in a health ministerial role, in helping to bring together all of those, and it required a lot of communication, negotiation, support of all-workforce training et cetera. It is an important point and I will, obviously, be sharing this with the Cabinet Secretary for Health and Social Care for any update. And of course, it does apply to engagement across the Cabinet, the Government, with our Cabinet Secretary for Housing and Local Government in relation to fire and rescue services. So, thank you for putting that on the agenda of the business statement today.
Diolch yn fawr iawn i chi am y cwestiwn pwysig yna, Paul Davies, o ran cydlynu gwasanaethau brys. Yn sicr, mae Llywodraeth Cymru a'r gwasanaeth iechyd yn wir wedi ymrwymo yn llawn i hynny, ac yn wir i waith pwysig ein gwasanaethau tân ac achub a'n diffoddwyr tân. Rwy'n cofio cymryd rhan, yn fy hen swydd yn weinidog iechyd, yn yr ymdrech i ddwyn pob un o'r rhain at ei gilydd, ac roedd hynny'n gofyn am lawer iawn o gyfathrebu, trafod, cefnogaeth i hyfforddiant y gweithlu cyfan ac ati. Mae hwn yn bwynt pwysig ac fe fyddaf i'n amlwg yn rhannu hwn gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar gyfer unrhyw ddiweddariad. Ac wrth gwrs, mae hyn yn berthnasol i ymgysylltu ar draws y Cabinet, y Llywodraeth, gyda'n Hysgrifennydd Cabinet dros Dai a Llywodraeth Leol o ran y gwasanaethau tân ac achub. Felly, diolch i chi am roi hyn ar agenda'r datganiad busnes heddiw.
Trefnydd, I’d like to request two statements and updates from Welsh Government, please. The first follows the publication yesterday of the outline business case by Natural Resources Wales for Clydach Terrace in Ynysybwl. I've raised the issue of Clydach Terrace many a time on the floor of the Senedd. Residents have been told that they could die in their properties if we see another storm Dennis; you can just imagine the trauma they are under. Five years on, the report has said that nothing can be done from Natural Resources Wales. But, in the statement, it does state that Welsh Government and Rhondda Cynon Taf council will continue to explore options. Would those options be able to be shared with residents and with all of us who represent those residents? Because they are desperate to hear news.
Secondly, you will be aware, I am sure, that we have raised previously in the Senedd the issue of the University Hospital of Wales and the state of the building. Images released by a member of staff to the Western Mail and published show the horrendous state of the building, and the risks in terms of patient health then. Could we receive an update from the Cabinet Secretary for Health and Social Care in terms of what's happening? Because I think the fact that even staff are releasing images to the press shows how much they're concerned about what's happening there.
Trefnydd, fe hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad a diweddariad gan Lywodraeth Cymru, os gwelwch chi'n dda. Mae'r cyntaf yn dilyn cyhoeddiad yr achos busnes amlinellol gan Cyfoeth Naturiol Cymru ddoe ar gyfer Teras Clydach yn Ynysybwl. Fe godais i fater Teras Clydach sawl tro ar lawr y Senedd. Mae'r trigolion wedi cael gwybod y gallen nhw farw yn eu tai pe byddai storm arall fel storm Dennis; fe allwch ddychmygu'r trawma y maen nhw'n byw gydag ef. Bum mlynedd yn ddiweddarach, mae'r adroddiad wedi dweud na all Cyfoeth Naturiol Cymru wneud unrhyw beth. Ond, yn y datganiad, mae'n nodi y bydd Llywodraeth Cymru a chyngor Rhondda Cynon Taf yn parhau i chwilio am ddewisiadau. A ellid rhannu'r dewisiadau hynny gyda thrigolion a phawb ohonom ni sy'n cynrychioli'r trigolion hynny? Oherwydd maen nhw'n daer am glywed unrhyw newyddion.
Yn ail, rydych chi'n ymwybodol, rwy'n siŵr, i ni godi mater Ysbyty Athrofaol Cymru a chyflwr yr adeilad yn y Senedd yn flaenorol. Mae lluniau a roddwyd gan aelod o staff i'r Western Mail a'u cyhoeddi yn dangos cyflwr enbyd yr adeilad, a'r risgiau o ran iechyd cleifion wedyn. A gawn ni ddiweddariad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol o ran yr hyn sy'n digwydd yno? Oherwydd rwy'n credu bod y ffaith fod staff hyd yn oed yn anfon lluniau i'r wasg yn tystio i faint eu pryder nhw ynglŷn â'r hyn sy'n digwydd yno.
Thank you very much for those questions, Heledd Fychan. I think, in terms of those flood defences for Clydach Terrace, there are very significant challenges as you've raised and raise again today. As you said, we have an outcome now of the NRW outline business case. I understand that the economic appraisal considered two options: construct a flood wall or purchase and demolish the properties. And neither option considered by NRW's business case was found to be cost effective, and wouldn't be eligible for funding through the flood and coastal risk management programme. But that's not the end of the process, I've been assured; nobody's walking away from Clydach Terrace, and we need to reassure the residents of that.
This is about the importance of Natural Resources Wales and Rhondda Cynon Taf council working together, as they explore all options available to them to make the community safe. In the short term, I understand both organisations will consider what improvement works they can carry out to manage the risks from the watercourse, and, crucially, working with impacted residents and elected representatives on all future options. It's crucial that these concerns and wishes of the community are at the forefront of all decision making.
I thank you for raising the issue about the University Hospital of Wales. Clearly, this is something where now, thanks to the uplift in funding that we've had from the UK Government, and the allocation of funding that has resulted in capital allocation as well as revenue allocation for our health service, of course, these issues in terms of the state of our hospital buildings are being addressed.
Diolch yn fawr iawn i chi am y cwestiynau yna, Heledd Fychan. Rwy'n credu, o ran yr amddiffynfeydd llifogydd hynny ar gyfer Teras Clydach, mae yna heriau sylweddol iawn fel rydych chi wedi bod yn eu codi ac fe wnaethoch chi eu codi nhw unwaith eto heddiw. Fel roeddech chi'n dweud, mae gennym ganlyniad achos busnes amlinellol gan CNC nawr. Rwy'n deall bod yr arfarniad economaidd yn ystyried dau ddewis: adeiladu wal llifogydd neu brynu a dymchwel y tai. Ac nid oedd unrhyw un o'r ddau ddewis a gafodd eu hystyried gan achos busnes CNC yn gosteffeithiol, ac felly yn anghymwys i gael cyllid drwy'r rhaglen rheoli perygl llifogydd ac erydu arfordirol. Ond nid dyna ddiwedd y broses, fe gefais i sicrwydd; nid oes neb yn anwybyddu Teras Clydach, ac mae angen i ni dawelu meddyliau'r trigolion ynglŷn â hynny.
Mae hyn yn ymwneud â pha mor bwysig yw hi i Cyfoeth Naturiol Cymru a chyngor Rhondda Cynon Taf weithio gyda'i gilydd, wrth iddyn nhw archwilio'r dewisiadau i gyd sydd ar gael iddyn nhw er mwyn diogelu'r gymuned. Yn y byrdymor, rwy'n deall y bydd y ddau sefydliad yn ystyried pa waith y gallan nhw ei wneud ar gyfer cael gwelliant i reolaeth y peryglon a achosir gan y cwrs dŵr, ac yn hollbwysig, gan weithio gyda'r trigolion yr effeithir arnynt a chynrychiolwyr etholedig ynglŷn â'r dewisiadau i gyd yn y dyfodol. Mae hi'n hanfodol fod y pryderon a'r dyheadau hyn sydd gan y gymuned yn ystyriaethau blaenllaw ym mhob penderfyniad.
Rwy'n diolch i chi am godi'r mater ynglŷn ag Ysbyty Athrofaol Cymru. Yn amlwg nawr, diolch i'r cynnydd mewn cyllid a gawsom ni oddi wrth Lywodraeth y DU, a'r dyraniad o gyllid sydd wedi arwain at ddyraniad cyfalaf yn ogystal â dyraniad refeniw ar gyfer ein gwasanaeth iechyd ni, wrth gwrs fe ymdrinnir â'r materion hyn ynghylch cyflwr ein hadeiladau ysbyty.
I would like to ask for two statements: firstly, an update on new railway stations planned for the Swansea bay city region. We had several new stations announced for the Cardiff/Newport area recently, but nothing for the Swansea bay city region. The First Minister, Eluned Morgan, said in November last year that she understood that Transport for Wales was developing a business case for the Swansea bay metro, which would see new stations on the Swansea and district line at Pontlliw, Felindre, Morriston, where I live, Llandarcy, Winch Wen and the reopening of Landore station. In addition, a new train station at Cockett is proposed on the Swansea to Pembrey and Burry Port line, which also serves Llanelli and Gowerton. Can we have an update on progress?
Secondly, can we have an update on community transport and how it will be affected by the Bus Services (Wales) Bill? There are nearly 100 community transport members in Wales delivering a variety of services and support, including community-owned buses. How will these be affected by the bus Bill?
Fe hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad: yn gyntaf, am ddiweddariad ynghylch gorsafoedd rheilffordd newydd a gynlluniwyd ar gyfer dinas-ranbarth Bae Abertawe. Mae sawl gorsaf newydd wedi cael eu cyhoeddi ar gyfer ardal Caerdydd/Casnewydd yn ddiweddar, ond dim byd ar gyfer dinas-ranbarth Bae Abertawe. Dywedodd y Prif Weinidog, Eluned Morgan, ym mis Tachwedd y llynedd ei bod hi'n deall bod Trafnidiaeth Cymru yn datblygu achos busnes ar gyfer metro Bae Abertawe, a fyddai'n gweld gorsafoedd newydd ar lein Abertawe a'r cylch ym Mhontlliw, Felindre, Treforys, lle rwy'n byw, Llandarcy, Winch Wen ac ailagor gorsaf Glandŵr. Yn ogystal â hynny, mae cynnig am orsaf drenau newydd yn y Cocyd ar lein Abertawe i Ben-bre a Phorth Tywyn, sy'n rhoi gwasanaethau i Lanelli a Thre-gŵyr hefyd. A gawn ni ddiweddariad ar y cynnydd?
Yn ail, a gawn ni'r wybodaeth ddiweddaraf am drafnidiaeth gymunedol a sut y bydd y Bil Gwasanaethau Bysiau (Cymru) yn effeithio ar hyn? Mae bron i 100 aelod gan drafnidiaeth gymunedol yng Nghymru sy'n darparu amrywiaeth o wasanaethau a chymorth, gan gynnwys bysiau ym meddiant y gymuned. Sut bydd y Bil Bysiau yn effeithio ar y rhain?
Diolch yn fawr, Mike Hedges. Important questions, of course, relating to Swansea. As a backbone of the Swansea bay metro, we're funding Transport for Wales to do feasibility studies on up to seven new railway stations in the Swansea bay urban area, and I'm sure you will be pleased with that update. You know that we've been directly funding local authorities with over £6 million over the last three years to develop and deliver metro work. That includes bus priority infrastructure as well, but it is a programme of schemes. Swansea bay and west Wales metro, I can assure you, is a programme of schemes to improve transport in south-west Wales, the centre point being proposals for those new railway stations I've mentioned.
And your question about community transport is really important. It's such a huge contribution that community transport makes to the wider transport sector. Of course, the community transport services are important, and will continue to operate under the new local bus service regime. We've designed the Bill so that they're not subject to the restriction on providing local bus services.
Diolch yn fawr, Mike Hedges. Cwestiynau pwysig, wrth gwrs, sy'n ymwneud ag Abertawe. Ar gyfer bod yn asgwrn cefn i fetro Bae Abertawe, rydym ni'n ariannu Trafnidiaeth Cymru ar gyfer gwneud astudiaethau dichonoldeb ar hyd at saith gorsaf reilffordd newydd yn ardal drefol Bae Abertawe, ac rwy'n siŵr y byddwch yn falch o'r diweddariad hwnnw. Fe wyddoch chi ein bod wedi ariannu awdurdodau lleol yn uniongyrchol gyda thros £6 miliwn dros y tair blynedd diwethaf i ddatblygu a chyflawni gwaith yn ymwneud â metro. Mae hynny'n cynnwys seilwaith blaenoriaeth i fysiau hefyd, ond rhaglen o gynlluniau yw hi. Mae metro Bae Abertawe a gorllewin Cymru, fe allaf i eich sicrhau chi, yn rhaglen o gynlluniau ar gyfer gwella trafnidiaeth y de-orllewin, a'r canolbwynt yw'r cynigion ar gyfer y gorsafoedd rheilffordd newydd hynny yr wyf i wedi sôn amdanyn nhw.
Ac mae eich cwestiwn chi am drafnidiaeth gymunedol yn un pwysig iawn. Mae trafnidiaeth gymunedol yn gwneud cyfraniad mor aruthrol i'r sector trafnidiaeth yn fwy eang. Wrth gwrs, mae'r gwasanaethau trafnidiaeth gymunedol yn bwysig, ac fe fyddan nhw'n dal i weithredu dan y drefniadaeth newydd ar gyfer gwasanaethau bysiau lleol. Fe wnaethom ni ddylunio'r Bil fel nad ydyn nhw'n ddarostyngedig i'r cyfyngiad ar ddarparu gwasanaethau bysiau lleol.
Cabinet Secretary, can I please call for a statement from the Minister for Further and Higher Education on ongoing issues in relation to student finance? I've been contacted by several worried parents over the recent days whose children are due to go to university in the next 12 weeks. Despite having everything in place, including student finance, they have now been told that they're not eligible for funding due to Welsh Government changes. Numerous students were due to start courses with the dBs Institute in 12 weeks' time, but their plans are now hanging in the balance. dBs e-mailed the students recently informing them that the Welsh Government has confirmed funding is being pulled because the institute is not registered with the Office for Students. dBs, for everyone's knowledge, is indeed in the process of applying for specific designation funding, but this is likely to be a lengthy process and doesn’t change anything in the here and now for my constituents, who seem to be rising in numbers as the days go by.
Presiding Officer, I am conscious of time, but I do want to share the words of Ruby, one of the students who contacted me about this, as I feel it really encapsulates the situation. She said, and I quote,
'Just when everything had aligned, I found out my funding had been cut. It felt like my whole world had paused. After investing so much effort, telling my family, seeing how proud they were, it now feels like I’ve been let down, and worse, like I’m letting them down too. Without this financial support, my plans are effectively on hold and I might be forced to walk away from the best opportunity I’ve ever had. It’s devastating.'
I’ve raised this matter directly with the Minister, who was kind enough to answer a few of my questions. But, as this issue will undoubtedly impact students right across Wales, we need an urgent statement on this pressing topic. The Welsh Government must step in or instruct stakeholders, including Medr, to act, in order to ensure those students due to start university in September can continue to do so unimpeded, as originally planned. Thank you.
Ysgrifennydd Cabinet, a gaf i alw am ddatganiad gan y Gweinidog Addysg Bellach ac Uwch ar faterion parhaus o ran cyllid myfyrwyr? Mae sawl rhiant pryderus wedi cysylltu â mi dros y dyddiau diwethaf sydd â phlant ar fin mynd i brifysgolion yn y 12 wythnos nesaf. Er bod popeth yn ei le, gan gynnwys cyllid myfyrwyr, maen nhw wedi cael gwybod nawr nad ydyn nhw'n gymwys i gael cyllid oherwydd newidiadau gan Lywodraeth Cymru. Roedd nifer o fyfyrwyr ar fin dechrau cyrsiau gyda'r Sefydliad dBs mewn 12 wythnos, ond mae eu cynlluniau nhw yn y fantol erbyn hyn. Anfonodd dBs negeseuon e-bost at fyfyrwyr yn ddiweddar gan roi gwybod iddyn nhw fod Llywodraeth Cymru wedi cadarnhau bod cyllid yn cael ei dynnu yn ôl oherwydd na chafodd y sefydliad ei gofrestru gyda'r Swyddfa Fyfyrwyr. Mae dBs, er mwyn i bawb wybod, yn wir yn y broses o wneud cais am gyllid dynodiad penodol, ond mae hon yn debygol o fod yn broses faith ac nid yw'n newid unrhyw beth yma nawr i'm hetholwyr i, y mae hi'n ymddangos bod eu niferoedd nhw'n cynyddu o ddydd i ddydd.
Llywydd, rwy'n ymwybodol o amser, ond fe hoffwn i rannu geiriau Ruby, un o'r myfyrwyr sydd wedi cysylltu â mi ynglŷn â hyn, gan fy mod i'n teimlo eu bod yn crynhoi'r sefyllfa mewn gwirionedd. Meddai hi, ac rwy'n dyfynnu,
'Yn union pan aeth popeth i'w le, fe wnes i ddarganfod bod fy nghyllid wedi cael ei dorri. Roedd hi'n teimlo fel pe bai fy myd cyfan ar stop. Ar ôl buddsoddi cymaint o ymdrech, dweud wrth fy nheulu, gweld pa mor falch yr oedden nhw, mae hi'n teimlo fel fy mod i wedi cael fy siomi, ac yn waeth na hynny, fel fy mod i wedi eu siomi nhw hefyd. Heb y cymorth ariannol hwn, mae fy nghynlluniau wedi cael eu gohirio i bob pwrpas ac efallai y byddaf i'n cael fy ngorfodi i gerdded i ffwrdd oddi wrth y cyfle gorau a gefais i erioed. Mae hi'n ofnadwy.'
Rwyf i wedi codi'r mater hwn yn uniongyrchol gyda'r Gweinidog, a oedd yn ddigon caredig i ateb rhai o'm cwestiynau i. Ond, gan y bydd y mater hwn yn sicr o fod yn effeithio ar fyfyrwyr ledled Cymru, mae angen datganiad brys arnom ni i ymdrin â'r pwnc dybryd hwn. Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru gamu i mewn neu gyfarwyddo rhanddeiliaid, gan gynnwys Medr, i weithredu, i sicrhau bod y myfyrwyr hynny sydd i fod i ddechrau cwrs prifysgol ym mis Medi yn gallu parhau i wneud hynny'n ddirwystr, fel cynlluniwyd yn wreiddiol. Diolch i chi.
Thank you, Natasha Asghar. And, as you say, you have raised these questions, and I’m sure it’s been very specific in relation to case studies as well, cases that you’re dealing with. Because we want to ensure, through our youth guarantee, that 18 to 25-year-olds have a route to jobs, apprenticeships, further and higher education. So, I’m sure this—. Of course, this issue is being addressed in terms of student finance, Medr, and the Minister as well.
Diolch i chi, Natasha Asghar. Ac, fel rydych chi'n dweud, rydych chi wedi codi'r cwestiynau hyn, ac rwy'n siŵr fod hynny'n benodol iawn o ran astudiaethau achos hefyd, achosion yr ydych chi'n ymdrin â nhw. Oherwydd ein bod ni'n awyddus i sicrhau, trwy ein gwarant i bobl ifanc, y bydd gan bobl ifanc 18 i 25 oed lwybrau at swyddi, prentisiaethau, addysg bellach ac addysg uwch. Felly, rwy'n siŵr fod hyn—. Wrth gwrs, ymdrinnir ar mater hwn o ran cyllid i fyfyrwyr, Medr, a'r Gweinidog hefyd.
A gaf i ofyn am ddatganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru, yn gwisgo’r ddwy het honno, fel mae’n digwydd, sef datganiad am gynlluniau rheilffordd yn y gogledd-orllewin, ac am gynlluniau i drydaneiddio lein y gogledd? Fe gawson ni gyfle i drafod rhai materion perthnasol mewn dadl ar ddeiseb ynglŷn ag ailagor rheilffyrdd yn y gorllewin wythnos diwethaf, ond dwi yn meddwl bod angen llawer mwy o fanylion, ac ar ffurf datganiad yn benodol—byddai hynny’n weddus, dwi’n credu—yn rhoi eglurhad o bryd fydd y Llywodraeth yn cyflwyno cynllun i drydaneiddio lein y gogledd, a pha bryd bydd astudiaethau pellach yn cael eu comisiynu, yn unol ag argymhelliad Trafnidiaeth Cymru yn ei hadroddiad ar lein Bangor i Afon-wen.
Hoffwn i holi hefyd am ddatganiad yn egluro pa bwerau, os o gwbl, y gall eich Llywodraeth chi eu defnyddio os ydych chi’n ystyried bod angen adolygu’r ffordd mae corff sy’n annibynnol o Lywodraeth yn delio efo cwynion am ymddygiad amhriodol a phryderon diogelu. Dwi’n cyfeirio at honiadau ac adroddiadau am y sefyllfa yng nghadeirlan Bangor, ac esgobaeth Bangor, a dwi yn hapus i ysgrifennu atoch chi efo’r cefndir penodol yna. Ond, yn syml, hoffwn i wybod os oes gan eich Llywodraeth chi unrhyw ffordd o weithredu ar ran fy etholwyr sydd yn poeni am y sefyllfa, neu unrhyw ffordd o orfodi adolygiad annibynnol ar gorff fel yr Eglwys yng Nghymru, sydd yn endid sydd efo llywodraethiant ar wahân i Lywodraeth. Diolch.
Could I ask for a statement from the Cabinet Secretary for Transport and North Wales, wearing both hats, as it happens, namely a statement on rail plans in the north-west, and plans to electrify the north Wales line? We had an opportunity to discuss some relevant issues in a debate on a petition about reopening railways in the west last week, but I do think that we need more details, in the form of a statement specifically—I think that would be very suitable—giving us an explanation of when the Government will introduce a plan to electrify the north Wales line, and when further studies will be commissioned, in accordance with the recommendation by Transport for Wales in its report on the Bangor to Afon-wen line.
I’d like to ask as well for a statement explaining what powers, if any, your Government can use if you consider that there's a need to review the way in which a body that’s independent of the Government deals with complaints about inappropriate behaviour and safeguarding concerns. I’m referring to allegations and reports about the situation in Bangor cathedral, and the diocese of Bangor, and I am happy to write to you with the specific details of that case. But, put simply, I’d like to know whether your Government has any way to act on behalf of my constituents who are concerned about the situation, or any way of enforcing an independent review on a body such as the Church in Wales, which is an entity that has governance that is separate from the Government. Thank you.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Diolch yn fawr, Siân Gwenllian. And thank you for drawing attention to those important issues in terms of provision, and particularly in relation to the provision of rail services in your constituency and in north-west Wales. I think it is important to recognise that the Welsh Government has prioritised high-quality, multimodal transport links across Wales, essential for linking communities, and support in principle—and I know this was raised in the debate last week—feasibility studies, for example, in terms of reopening closed lines. You’ve mentioned Bangor and Afon-wen, and the potential for that rail route for the future. But what’s good, I think, to see is that there’s a great deal of growth in passenger journeys for Transport for Wales services, and greater patronage than we’ve seen even before the pandemic. But this looks to opportunities for recovery and new ventures.
Your point about the situation that’s emerged in terms of Bangor cathedral is important—very important. We don’t have powers to compel the Church in Wales, or any other faith organisation, to commission an independent inquiry. I look forward to receiving correspondence from you on this point. But we have clear expectations of organisations in Wales that they will follow the Wales safeguarding procedures and report all allegations of abuse to appropriate authorities promptly. So, we do welcome the fact that there was an independent audit commissioned by the Church in Wales that was completed by Thirtyone:eight. Officials have met with Thirtyone:eight to discuss their findings and explore further work that can be done. But I look forward to hearing from you in terms of my ministerial responsibilities in terms of faith matters in Wales.
Diolch yn fawr, Siân Gwenllian. A diolch i chi am dynnu sylw at y materion pwysig hynny o ran darpariaeth, ac yn enwedig o ran darparu gwasanaethau rheilffyrdd yn eich etholaeth chi ac yn y gogledd-orllewin. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig cydnabod bod Llywodraeth Cymru wedi blaenoriaethu cysylltiadau trafnidiaeth aml-ddull o ansawdd uchel ledled Cymru, sy'n hanfodol ar gyfer cysylltu cymunedau, a chefnogi mewn egwyddor—ac rwy'n gwybod i hynny gael ei godi yn y ddadl yr wythnos diwethaf—astudiaethau dichonoldeb, er enghraifft, o ran ailagor rheilffyrdd a gaewyd. Roeddech chi'n sôn am Fangor ac Afon-wen, a'r posibiliadau ar gyfer y rheilffordd honno i'r dyfodol. Ond yr hyn sy'n werthfawr, yn fy marn i, yw bod llawer o gynnydd wedi bod yn niferoedd y teithwyr sy'n teithio ar wasanaethau Trafnidiaeth Cymru, a mwy yn eu defnyddio nag a welsom ni cyn y pandemig hyd yn oed. Ond mae hyn yn edrych ar gyfleoedd ar gyfer adferiad a mentrau newydd.
Mae eich pwynt chi am y sefyllfa a ddaeth i'r amlwg o ran cadeirlan Bangor yn bwysig—yn bwysig iawn. Nid oes gennym y pwerau i orfodi'r Eglwys yng Nghymru, nac unrhyw sefydliad ffydd arall, i gomisiynu ymchwiliad annibynnol. Rwy'n edrych ymlaen at gael gohebiaeth oddi wrthych chi ynglŷn â'r mater hwn. Ond mae disgwyliadau amlwg gennym ni o ran sefydliadau yng Nghymru y byddan nhw'n dilyn gweithdrefnau diogelu Cymru ac yn hysbysu am bob honiad o gamdriniaeth i'r awdurdodau priodol mewn da bryd. Felly, rydym ni'n croesawu'r ffaith bod archwiliad annibynnol wedi cael ei gomisiynu gan yr Eglwys yng Nghymru a gwblhawyd gan Thirtyone:eight. Mae swyddogion wedi cwrdd â Thirtyone:eight i drafod eu canfyddiadau ac archwilio gwaith pellach y gellir ei wneud. Ond rwy'n edrych ymlaen at glywed oddi wrthych chi o ran fy nghyfrifoldebau gweinidogol i o ran materion ffydd yng Nghymru.
Last week was Clean Air Day and I have been given data by Healthy Air Cymru, which has looked at air quality around schools. This data shows that nitrogen oxide and particulate matter are too high for 65,000 pupils in Wales, and, in 20 schools in Newport, the World Health Organization's annual guidelines are exceeded, and this of course makes those environments unsafe for children to breathe. Even low-level long-term exposure can cause respiratory inflammation, exacerbate asthma and impair lung function, particularly in children and older adults. Exposure to it is also associated with increased hospital admissions for asthma. May we have a statement from the Welsh Government about how they plan to tackle this increasing problem, so that every school, and the areas in and around them, meet World Health Organization air quality guidelines?
Secondly, last week, I was contacted by—
Roedd Diwrnod Aer Glân yr wythnos diwethaf ac fe gefais i ddata oddi wrth Aer Iach Cymru, sydd wedi edrych ar ansawdd aer o gwmpas ysgolion. Mae'r data hyn yn dangos bod nitrogen ocsid a mater gronynnol yn rhy uchel ar gyfer 65,000 o ddisgyblion yng Nghymru, a hefyd, mewn 20 ysgol yng Nghasnewydd, mae'r ffigurau yn uwch na chanllawiau blynyddol Sefydliad Iechyd y Byd, ac mae hyn wrth gwrs yn gwneud yr amgylcheddau hynny'n anniogel i blant anadlu ynddyn nhw. Fe all amlygiad hirdymor ar lefel isel hyd yn oed achosi llid anadlol, gwaethygu asthma ac amharu ar weithrediad yr ysgyfaint, yn enwedig ymhlith plant ac oedolion hŷn. Mae amlygiad i lygredd aer yn gysylltiedig hefyd â chynnydd yn y niferoedd sy'n mynd i mewn i ysbyty ar gyfer asthma. A gawn ni datganiad gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â sut maen nhw'n bwriadu mynd i'r afael â'r broblem gynyddol hon, fel bydd pob ysgol, a'r ardaloedd ynddyn nhw ac o'u cwmpas nhw, yn bodloni canllawiau ansawdd aer Sefydliad Iechyd y Byd?
Yn ail, yr wythnos diwethaf, fe ddaeth—
John, you've passed the time. For the second, it will be very, very brief, John.
John, rydych chi wedi mynd dros amser. Fe fydd yn rhaid i'r ail fod yn gryno iawn, iawn, John.
Very brief.
Yn gryno iawn.
Very brief.
Yn gryno iawn.
Okay. It's in relation to the veterans world cup tournament in Japan in October. Four constituents have asked me if they might have financial help to compete in that prestigious tournament. Given the Wales and Japan 2025 initiative, I wonder if it might be explored in terms of what help might be available, particularly given the over-70s are the reigning world champions.
Iawn. Mae'n ymwneud â thwrnamaint cwpan y byd ar gyfer feteraniaid yn Japan ym mis Hydref. Mae pedwar etholwr wedi gofyn i mi a fyddai hi'n bosibl iddyn nhw gael cymorth ariannol i gystadlu yn y twrnamaint clodfawr hwnnw. O ystyried menter Cymru a Japan 2025, tybed a ellid archwilio hynny o ran pa gymorth a allai fod ar gael, yn enwedig o ystyried mai'r rhai dros 70 oed yw pencampwyr y byd.
Diolch yn fawr, John Griffiths. It is crucial that we do everything we can to address the issue of air quality, particularly around our schools, and raise awareness of air pollution. We're doing everything we can to ensure everyone is aware of health impacts, particularly around schools. And, shortly, we're going to consult on a draft promoting awareness of air pollution delivery plan, which has to be developed with our stakeholders, and those, clearly, will be local authorities and our schools. So, it is the national air quality strategy for Wales, 'The Clean Air Plan for Wales', which is driving air quality improvements and duties on Welsh Ministers to set new national air quality targets. So, it is important that we get this right in terms of targets and opportunities, in terms of duties as well on Welsh Ministers. So, thank you for raising that in relation to schools, particularly, not just in your constituency, but across Wales.
On financial support, I think many of us have been approached often about financial support for those who are competing across the world. You have focused on the Wales-Japan link in terms of the world cup and those successful competitors. I would suggest this be perhaps directed to the Minister for Culture, Skills—sport, of course—and Social Partnership. But it is true also that this is very much a Wales-Japan link, and I know that the First Minister and the Cabinet Secretary for economy have been engaging with those events and planning for them as well.
Diolch yn fawr, John Griffiths. Mae hi'n hanfodol ein bod ni'n gwneud popeth yn ein gallu i fynd i'r afael â mater ansawdd aer, yn arbennig felly o amgylch ein hysgolion, a chodi ymwybyddiaeth o lygredd aer. Rydym ni'n gwneud popeth sydd yn ein gallu i sicrhau bod pawb yn ymwybodol o'r effeithiau ar iechyd, yn enwedig o amgylch ysgolion. A chyn bo hir, fe fyddwn ni'n mynd i ymgynghoriad ar ddrafft i hyrwyddo ymwybyddiaeth o gynllun cyflawni llygredd aer, y bydd yn rhaid ei ddatblygu gyda'n rhanddeiliaid ni, ac mae hi'n amlwg mai'r rhain fydd ein hawdurdodau lleol a'n hysgolion ni. Felly, strategaeth ansawdd aer genedlaethol Cymru, 'Cynllun Aer Glân i Gymru', sy'n sbarduno'r gwelliannau o ran ansawdd aer a'r dyletswyddau sydd ar Weinidogion Cymru i bennu nodau cenedlaethol newydd o ran ansawdd aer. Felly, mae'n bwysig ein bod ni'n gwneud hyn yn iawn o ran targedau a chyfleoedd, o ran dyletswyddau hefyd ar Weinidogion Cymru. Felly, diolch am godi hynny o ran ysgolion yn arbennig felly, nid yn unig yn eich etholaeth chi, ond ledled Cymru.
O ran cymorth ariannol, rwy'n credu ein bod ni wedi cael pobl yn cysylltu â ni'n gyson yn gofyn am gymorth ariannol i rai sy'n cystadlu ledled y byd. Rydych chi wedi canolbwyntio ar y cyswllt rhwng Cymru a Japan o ran cwpan y byd a'r cystadleuwyr llwyddiannus hynny. Fe fyddwn i'n awgrymu efallai y dylid cyfeirio hyn at y Gweinidog Diwylliant, Sgiliau—chwaraeon, wrth gwrs—a Phartneriaeth Gymdeithasol. Ond mae'n wir hefyd fod hyn yn gyswllt rhwng Cymru a Japan, ac fe wn i fod y Prif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi wedi bod yn ymgysylltu â'r digwyddiadau hynny ac yn cynllunio ar eu cyfer nhw hefyd.
I would like to request a statement from you, please, in your role as Cabinet Secretary for Social Justice, on the role of inclusive disabled-led arts in Wales. Last Thursday, I had the privilege of attending Let Life Dance, the debut production by Humans Move, a professional disabled-led dance company founded by Brecon-based choreographer Jessie Brett. The performance held at Theatr Brycheiniog was deeply moving. It was a powerful celebration of creativity and resilience. Let Life Dance shows us what's possible when inclusion is at the heart of artistic expression. But this is about far more than performance, it's about employment, visibility and the message that we send about who belongs in public life and our culture. I'd therefore welcome a statement on what steps the Welsh Government is taking to support the growth of inclusive, disabled-led arts organisations, and create more diverse employment opportunities for disabled people, particularly in rural areas like Powys. Diolch yn fawr iawn.
Fe hoffwn i ofyn am ddatganiad gennych chi, os gwelwch chi'n dda, yn rhinwedd eich swydd fel Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, ar swyddogaeth y celfyddydau cynhwysol dan arweiniad pobl anabl yng Nghymru. Ddydd Iau diwethaf, fe gefais i'r fraint o fynychu Let Life Dance, y cynhyrchiad cyntaf gan Humans Move, cwmni dawns proffesiynol dan arweiniad pobl anabl a sefydlwyd gan y coreograffydd o Aberhonddu, Jessie Brett. Roedd y perfformiad a gynhaliwyd yn Theatr Brycheiniog yn deimladwy iawn. Roedd yn ddathliad grymus o greadigrwydd a chydnerthedd. Mae Let Life Dance yn dangos i ni'r hyn sy'n bosibl pan fo cynhwysiant wrth wraidd mynegiant artistig. Ond mae hyn yn ymwneud â llawer mwy na pherfformiad, mae'n ymwneud â chyflogaeth, gwelededd a'r neges yr ydym ni'n ei chyfleu am bwy sy'n perthyn i fywyd cyhoeddus a'n diwylliant ni. Felly, fe fyddwn i'n croesawu datganiad ar ba gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi twf sefydliadau celfyddydol cynhwysol, dan arweiniad pobl anabl, a chreu cyfleoedd cyflogaeth mwy amrywiol i bobl anabl, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig fel Powys. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr, Jane Dodds. Thank you for sharing that wonderful example of an inclusive, disabled-led arts activity in Wales from your constituency, with the performance you saw at Theatr Brycheiniog. It's great to see that Let Life Dance is very much linking to our plan that we've just launched for consultation, the disabled people's rights plan. So, I would like you to perhaps send that in as an example of how we should, across Government, be supporting these initiatives. It does relate to my portfolio, and I will very much welcome that and will include that as a response, with your support. But also I think this links to Creative Wales investments in terms of job opportunities, just to draw attention to the fact that Creative Wales is investing in valuable employment opportunities, but particularly looking towards ways in which it can support diverse creative activities as well. I will certainly be looking to that in terms of employment opportunities, because it will be a really important route for disabled people and young people into employment.
Diolch yn fawr, Jane Dodds. Diolch i chi am rannu'r enghraifft wych honno o weithgaredd celfyddydol cynhwysol, dan arweiniad pobl anabl yng Nghymru o'ch etholaeth chi, gyda'r perfformiad a welsoch chi yn Theatr Brycheiniog. Mae'n beth rhagorol fod Let Life Dance yn gysylltiedig â'r cynllun yr ydym ni newydd ei lansio ar gyfer ymgynghoriad, sef y cynllun hawliau pobl anabl. Felly, fe fyddwn i'n falch iawn pe byddech chi'n anfon hwn i mewn fel enghraifft o sut y dylem ni fod yn cefnogi'r mentrau hyn, ar draws y Llywodraeth. Mae hyn ymwneud â'm portffolio i, ac fe fyddwn i'n croesawu hynny'n fawr iawn ac yn cynnwys hynny fel ymateb, gyda'ch cefnogaeth chi. Ond rwyf i o'r farn hefyd fod hyn yn cysylltu â buddsoddiadau Cymru Greadigol o ran cyfleoedd gwaith, dim ond i dynnu sylw at y ffaith fod Cymru Greadigol yn buddsoddi mewn cyfleoedd cyflogaeth sy'n werthfawr, ond yn enwedig wrth ystyried ffyrdd y gall gefnogi gweithgareddau creadigol amrywiol hefyd. Yn sicr, fe fyddaf i'n edrych ar hynny o ran cyfleoedd cyflogaeth, oherwydd fe fydd hwnnw'n llwybr pwysig iawn i gyflogaeth ar gyfer pobl anabl a phobl ifanc.
Can I lend voice to the calls that Heledd Fychan made earlier about the University Hospital of Wales, in particular the appalling state it finds itself in now with the roofs leaking there, and the recent report on the state of the theatres highlighting pigeons in those theatres and other maintenance issues? There were plans back in 2020 to bring forward proposals to upgrade the Heath hospital, indeed, build a new hospital, and the Welsh Government was integral in those proposals. In recent months, it's gone very quiet, these proposals have. So, it's important to try and understand what the Welsh Government, in conjunction with the health board, is doing to certainly patch up the hospital so it is a fit-for-purpose unit, but in the long term bring forward resourcing so that a new hospital and facilities can be adapted and delivered on that site.
A gaf i ategu'r galwadau a wnaeth Heledd Fychan yn gynharach ynglŷn ag Ysbyty Athrofaol Cymru, yn arbennig o ran y cyflwr ofnadwy y mae ynddo nawr gyda'r toeau yn gollwng dŵr, a'r adroddiad diweddar ar gyflwr y theatrau yn tynnu sylw at golomennod yn y theatrau hynny a materion eraill o ran cynnal a chadw? Roedd cynlluniau yn bodoli yn ôl yn 2020 ar gyfer cyflwyno cynigion i uwchraddio'r Ysbyty Athrofaol, ac yn wir, ar gyfer adeiladu ysbyty newydd, ac roedd Llywodraeth Cymru yn rhan annatod o'r cynigion hynny. Yn ystod y misoedd diwethaf, fe aeth hi'n dawel iawn o ran y cynigion hyn. Felly, mae hi'n bwysig ceisio deall yr hyn y mae Llywodraeth Cymru, ar y cyd â'r bwrdd iechyd, yn ei wneud i trwsio'r ysbyty fel ei fod yn uned addas i'r diben, ond gan ddod ag adnoddau ymlaen yn yr hirdymor fel y gellir addasu a darparu ysbyty newydd a chyfleusterau ar y safle hwnnw.
Thank you very much, Andrew R.T. Davies. Of course, there have been reports, as you drew attention to, in terms of theatre provision and infrastructure and management. But, as I responded to the question from Heledd Fychan, this is all part of the opportunity we have now with our capital programme for health. It's very much for the health board, as you say, Cardiff and Vale University Health Board, to take this forward. But, inevitably, in terms of the huge project to actually replace or redevelop the University Hospital of Wales site, then work has to be done to make sure that the site and the hospital are fit for purpose, and recognising this is about staff and patients.
Diolch yn fawr iawn i chi, Andrew R.T. Davies. Wrth gwrs, fe fu yna adroddiadau, fel roeddech chi'n tynnu sylw atyn nhw, o ran darpariaethau theatr a seilwaith a rheolaeth. Ond, fel dywedais i wrth ymateb i'r cwestiwn gan Heledd Fychan, mae hyn i gyd yn rhan o'r cyfle sydd gennym ni nawr gyda'n rhaglen gyfalaf ar gyfer iechyd. Mater i'r bwrdd iechyd, fel rydych chi'n dweud, sef i Fwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro yw dwyn hyn yn ei flaen i raddau helaeth iawn. Ond, yn anochel, o ran y prosiect enfawr o ailosod neu ailddatblygu safle Ysbyty Athrofaol Cymru mewn gwirionedd, yna fe fydd yn rhaid cwblhau gwaith i sicrhau bod y safle a'r ysbyty yn addas i'r diben, a chydnabod bod hynny'n ymwneud â staff a chleifion.
I'd like to ask for an update, please, from the Cabinet Secretary for Health and Social Care on action to prevent cervical cancer. Cervical cancer remains one of the most common cancers among young women and people with a cervix under the age of 35 in Wales. Yet despite repeated calls from Plaid Cymru and cancer charities to roll out HPV self-screening kits—a proven method of screening that over half of eligible individuals prefer to the traditional smear test—we've seen no plans announced. We know that HPV is responsible for over 99 per cent of cervical cancer cases, and we know that early detection through screening can reduce that risk by up to 70 per cent. Last year, a successful pilot in Hywel Dda health board showed that HPV self-sampling can significantly improve uptake. Today, we've heard the health and social care Secretary in England announce that individuals who've delayed coming forward for screening will now be offered the option to test at home. Cervical cancer is preventable, and Wales now has the opportunity to make sure that we catch up with England on this. So, can we hear from the Cabinet Secretary what steps the Welsh Government is taking to introduce HPV self-sampling kits?
Fe hoffwn i ofyn am ddiweddariad, os gwelwch chi'n dda, gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar gamau i atal canser ceg y groth. Mae canser ceg y groth yn parhau i fod un o'r canserau mwyaf cyffredin ymhlith menywod ifanc a phobl â cheg y groth dan 35 oed yng Nghymru. Ond er gwaethaf y galwadau mynych gan Blaid Cymru ac elusennau canser i gyflwyno pecynnau hunan-sgrinio Feirws Papiloma Dynol—dull profedig o sgrinio y mae dros hanner yr unigolion cymwys yn ei ffafrio o'i gymharu â'r prawf tradodiadol—ni welsom ni unrhyw gynlluniau cyhoeddedig. Fe wyddom ni mai'r Feirws Papiloma Dynol sy'n gyfrifol am dros 99 y cant o achosion o ganser ceg y groth, ac fe wyddom ni y gall canfyddiad cynnar trwy sgrinio leihau'r risg honno hyd at 70 y cant. Y llynedd, fe ddangosodd cynllun treialu llwyddiannus ym mwrdd iechyd Hywel Dda y gall hunan-samplu ar gyfer Feirws Papiloma Dynol gynyddu'r defnydd yn sylweddol. Heddiw, fe glywsom ni'r Ysgrifennydd iechyd a gofal cymdeithasol yn Lloegr yn cyhoeddi y bydd unigolion sy'n oedi cyn cyflwyno ei hunain ar gyfer sgrinio yn cael cynnig y dewis nawr i wneud prawf gartref. Gellir atal canser ceg y groth, ac mae gan Gymru gyfle nawr i wneud yn siŵr y byddwn ni'n dal i fyny â Lloegr yn hyn o beth. Felly, a gawn ni glywed oddi wrth yr Ysgrifennydd Cabinet pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gyflwyno pecynnau hunan-samplu Feirws Papiloma Dynol?
Diolch yn fawr, Sioned Williams. I think this is such an important point in terms of prevention and women's health. So, I look to the women's health plan—the 10-year plan—that's already got 60 actions, but I will ask the Cabinet Secretary and the Minister for Mental Health and Well-being to respond, to update us on where Wales is in relation to the outcome of the pilot, which was undertaken by Hywel Dda, and then the new announcements and developments that are coming through, as you said, today, from the UK Government. I will ask for that response to be shared with the Senedd.
Diolch yn fawr, Sioned Williams. Rwy'n credu bod hwn yn bwynt mor bwysig o ran atal ac iechyd menywod. Felly, rwy'n edrych ar y cynllun iechyd menywod—y cynllun 10 mlynedd—sydd â 60 o gamau gweithredu eisoes, ond fe fyddaf i'n gofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet a'r Gweinidog dros Iechyd Meddwl a Llesiant ymateb, rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf sydd ar gael i ni ynglŷn â sefyllfa Cymru o ran canlyniad y cynllun treialu, a gynhaliwyd yn Hywel Dda, a'r cyhoeddiadau a'r datblygiadau newydd wedyn sy'n dod drwodd, fel rydych chi'n dweud, heddiw, oddi wrth Lywodraeth y DU. Fe fyddaf i'n gofyn am rannu'r ymateb hwnnw gyda'r Senedd.
John Griffiths has already raised the concerns about air pollution outside schools. I just wanted to follow up and ask when the Government is planning to publish the idling guidelines that are linked to the clean air and soundscapes Act, because, I'm afraid, in my constituency, huge numbers of people ignore the regulations that idling is a really dangerous activity. At the moment, there is no easy way to fine people for doing the wrong thing and get that change in attitude towards doing something that is completely pointless. So, I wondered if you could give us a date on when the idling regulations will be published, so we know who is going to be able to issue fines for that.
Mae John Griffiths wedi codi'r pryderon am lygredd aer y tu allan i ysgolion eisoes. Roeddwn i'n awyddus i ddilyn oddi ar hynny a gofyn pryd mae'r Llywodraeth yn bwriadu cyhoeddi'r canllawiau ar gyfer moduron yn segura sy'n gysylltiedig â'r Ddeddf aer glân a seinweddau, oherwydd, rwy'n ofni, yn fy etholaeth i, mae nifer enfawr o bobl yn anwybyddu'r rheoliadau sy'n mynegi bod segura yn weithgaredd peryglus iawn. Ar hyn o bryd, nid oes unrhyw ffordd hawdd o ddirwyo pobl am wneud y peth anghymwys a gwireddu'r newid hwnnw o ran ymagwedd at wneud rhywbeth sy'n hollol ddibwrpas. Felly, tybed a wnewch chi roi dyddiad i ni o ran pryd y bydd y rheoliadau ar segura yn cael eu cyhoeddi, er mwyn i ni wybod pwy fydd yn gallu rhoi dirwyon am hynny.
Thank you, Jenny Rathbone. Of course, as we have already discussed in answer to questions, air pollution continues to be the largest environmental risk to public health. Of course, road transport is a major source of air pollution in terms of harmful pollutants, such as nitrogen oxides and particulate matter. It is an offence—stationary idling, as you say—leaving an engine running whilst parked. It is an offence that can attract a fixed-penalty notice of £20 under the Road Traffic (Vehicle Emissions) (Fixed Penalty) Regulations 1997, but we don't think this is high enough to provide a strong deterrence. Section 24 of the Environment (Air Quality and Soundscapes) (Wales) Act 2024 does provide Ministers with powers to prescribe, through regulations, a penalty range for the existing offence of stationary idling. So, in terms of timings, it's next month that we are consulting on those regulations to introduce a new fixed-penalty range, potentially between £40 and £80, allowing for higher fines to be applied in high-risk areas, such as schools—responding to the earlier questions about air pollution around schools—but also to hospitals and care homes. So, that's the data, and I am sure, across this Chamber, we will get full response to that. I do think it was important for me to give that detail today, and thank you for raising this, so that Members can be ready and aware of the need to respond to those regulation consultations.
Diolch i chi, Jenny Rathbone. Wrth gwrs, fel gwnaethom ni ei drafod eisoes wrth ateb cwestiynau, llygredd aer yw'r risg amgylcheddol fwyaf o hyd i iechyd y cyhoedd. Wrth gwrs, trafnidiaeth ar ffyrdd yw prif ffynhonnell o lygredd aer o ran llygryddion niweidiol, fel ocsidau nitrogen a mater gronynnol. Mae hi'n drosedd—segura modur llonydd, fel rydych chi'n dweud—gadael i injan droi yn segur ar ôl parcio. Mae hi'n drosedd a all deilyngu hysbysiad cosb benodedig o £20 yn unol â Rheoliadau Traffig Ffyrdd (Allyriadau Cerbydau) (Cosb Benodedig) 1997, ond nid ydym ni o'r farn fod hyn yn ddigon mawr i gynrychioli ataliad cryf. Mae adran 24 o Ddeddf yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau) (Cymru) 2024 yn rhoi pwerau i Weinidogion ragnodi, drwy reoliadau, ystod o gosbau am y drosedd bresennol o adael i fodur llonydd segura. Felly, o ran amseroedd, y mis nesaf fe fyddwn ni'n ymgynghori ar y rheoliadau hynny i gyflwyno ystod newydd o gosbau penodedig, rhwng £40 a £80 o bosibl, a fyddai'n caniatáu i ddirwyon mwy fod yn gymwys mewn ardaloedd risg uchel, fel ysgolion—gan ymateb i'r cwestiynau cynharach am lygredd aer o amgylch ysgolion—ond hefyd o ran ysbytai a chartrefi gofal. Felly, dyna'r data, ac rwy'n siŵr, ar draws y Siambr hon, fe fyddwn ni'n cael ymateb llawn i hynny. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i mi roi'r manylion hynny heddiw, a diolch i chi am godi hyn, er mwyn i'r Aelodau fod yn barod ac yn ymwybodol o'r angen i ymateb i'r ymgynghoriadau hynny ar reoleiddio.
Trefnydd, many residents are increasingly concerned that public green spaces meant for the benefit of the community have been overused by councils for activities they weren't originally designed for, particularly festivals and live music events. These events not only restrict public access, especially for grass-roots sports clubs, but also bring large crowds that can damage the local environment and leave the area in a fragile state. A current example is Blackweir fields in Cardiff, a grade I listed public green space. Cardiff Council is using it to host a series of concerts from 27 June to 21 July, during a time when residents are most likely to use it. A 10-ft wall has also been erected around the site, making it feel more like a prison than a public park. In light of this, could the relevant Cabinet Secretary provide a statement on the appropriate use of public spaces for festivals and events? Thank you.
Trefnydd, mae llawer o drigolion yn mynd yn fwyfwy pryderus am fod mannau gwyrdd cyhoeddus er budd y gymuned wedi cael eu gorddefnyddio gan gynghorau ar gyfer gweithgareddau na chawson nhw eu cynllunio ar eu cyfer yn wreiddiol, ar gyfer gwyliau a digwyddiadau cerddoriaeth fyw yn arbennig. Mae'r digwyddiadau hyn nid yn unig yn cyfyngu ar fynediad y cyhoedd, yn enwedig ar gyfer clybiau chwaraeon ar lawr gwlad, ond yn denu torfeydd mawr hefyd sy'n gallu niweidio'r amgylchedd lleol a gadael yr ardal mewn cyflwr bregus. Un enghraifft gyfredol yw Caeau y Gored Ddu yng Nghaerdydd, man gwyrdd cyhoeddus rhestredig gradd I. Mae Cyngor Caerdydd yn eu defnyddio i gynnal cyfres o gyngherddau rhwng 27 Mehefin a 21 Gorffennaf, yn ystod cyfnod pan fo trigolion yn fwyaf tebygol o'u defnyddio. Mae wal 10 troedfedd wedi cael ei chodi o amgylch y safle hefyd, gan wneud iddo deimlo yn fwy fel carchar na pharc cyhoeddus. Yng ngoleuni hyn, a wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet perthnasol ddarparu datganiad ar ddefnydd priodol o fannau cyhoeddus ar gyfer gwyliau a digwyddiadau? Diolch i chi.
Thank you very much, Joel James. You do draw attention to events, many of which are sponsored, or organised or proposed, planned by external organisations in terms of the music industry, obviously attracting great public interest and visitor attraction. So, it is very important that local authorities are mindful of the impact and, of course, that they have the responsibilities and the regulations to guide them on these matters.
Diolch yn fawr iawn i chi, Joel James. Rydych chi'n tynnu sylw at ddigwyddiadau, llawer ohonyn nhw'n noddedig, neu wedi eu trefnu neu eu cynnig, neu a gynllunnir gan sefydliadau allanol o ran y diwydiant cerddoriaeth, sy'n amlwg yn denu diddordeb mawr o du'r cyhoedd ac yn tynnu ymwelwyr. Felly, mae hi'n bwysig iawn fod yr awdurdodau lleol yn ymwybodol o'r effaith ac, wrth gwrs, fod y cyfrifoldebau a'r rheoliadau ganddyn nhw i roi arweiniad iddyn nhw ynglŷn â'r materion hyn.
Trefnydd, under NHS plans for the next 10 years in England, and thanks to initial moves by David Cameron, back when he was Prime Minister, newborn babies will have their DNA mapped to assess their risk of hundreds of diseases. This will be transformative for diagnosing and responding to disease, and I know that you will agree that this is very exciting work. The project is backed by £650 million of investment in DNA research for all patients by 2030. So, I'd appreciate a statement from the health Secretary on what discussions he has had with his UK counterparts about rolling this out in Wales, too. Diolch.
Trefnydd, dan gynlluniau'r GIG ar gyfer y 10 mlynedd nesaf yn Lloegr, a diolch i gamau cychwynnol gan David Cameron, yn ôl pan oedd ef yn Brif Weinidog, fe fydd babanod newydd-anedig yn cael mapio eu DNA i asesu eu risg o ran cannoedd o glefydau. Fe fydd hyn yn drawsnewidiol ar gyfer rhoi diagnosis ac ymateb i glefydau, ac rwy'n gwybod y byddwch chi'n cytuno bod hwn yn waith cyffrous iawn. Mae'r prosiect yn cael ei gefnogi gan £650 miliwn o fuddsoddiad mewn ymchwil DNA ar gyfer pob claf erbyn 2030. Felly, fe fyddwn i'n gwerthfawrogi datganiad gan yr Ysgrifennydd dros iechyd ar ba drafodaethau a gafodd ef gydag aelodau cyfatebol yn Llywodraeth y DU ynglŷn â chyflwyno hyn yng Nghymru hefyd. Diolch.
Thank you very much, Laura Anne Jones. It is always interesting to hear of developments that may be starting in another part of the UK. Sometimes they start in Wales, sometimes in England or Scotland. The DNA research obviously has hit the headlines and the impact that that could have for newborn babies, so I know that the Cabinet Secretary will want to update and, of course, not just in his opportunities with his oral questions, but also I'm sure he will want to update, indeed, on this development.
Diolch yn fawr iawn i chi, Laura Anne Jones. Mae hi'n ddiddorol bob amser i glywed am ddatblygiadau a allai fod yn dechrau mewn rhan arall o'r DU. Maen nhw'n dechrau yng Nghymru weithiau, yn Lloegr neu'r Alban weithiau. Mae ymchwil DNA yn amlwg wedi cyrraedd y penawdau a'r effaith y gallai hynny ei gael ar fabanod newydd-anedig, felly rwy'n gwybod y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn dymuno diweddaru ac, wrth gwrs, nid yn unig o ran ei gyfleoedd ef gyda'i gwestiynau llafar, ond rwy'n siŵr y bydd yn awyddus i roi diweddariad, yn wir, i ni am y datblygiad hwn.
Ac yn olaf, Gareth Davies.
And finally, Gareth Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'm seeking a response from the Welsh Government in a statement on recent developments from the National Crime Agency in terms of their work on a crackdown on illegal activity, mainly, in terms of headlines, in terms of pop-up barber shops within our communities across Wales. I'm seeking a statement within a devolved context from the Welsh Government as to whether they agree with making the planning system more robust around fair competition on our high streets to ensure that genuine barber shops that want to open on our high streets can indeed prosper if people want to do those things, but not be tied down by the same connotations as to what the National Crime Agency are currently investigating. So, I'm seeking a statement as to whether the Welsh Government agree with the work of the National Crime Agency, as members of your Government personally vilified me for raising this in the Senedd last year, but we've seen the progress on that in recent months, and also a statement from the Welsh Government as to whether they agree that changes within the planning process around fair competition amongst such shops should be apparent through the planning system and the guidance given from the Welsh Government to local authorities across Wales.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n gofyn am ymateb gan Lywodraeth Cymru mewn datganiad ar ddatblygiadau diweddar gan yr Asiantaeth Troseddu Cenedlaethol o ran eu gwaith nhw yn rhwystro gweithgareddau anghyfreithlon, yn bennaf, o ran penawdau, o ran siopau barbwr dros dro yn ein cymunedau ni ledled Cymru. Rwy'n gofyn am ddatganiad mewn cyd-destun datganoledig gan Lywodraeth Cymru ynghylch a ydyn nhw'n cytuno â gwneud y system gynllunio yn fwy cadarn ynghylch cystadleuaeth deg ar ein strydoedd mawr er mwyn sicrhau y gall siopau barbwr gwirioneddol sy'n dymuno agor ar ein strydoedd mawr ni ffynnu os yw pobl eisiau gwneud y pethau hynny, ond heb gael eu clymu gan yr un amheuon o ran yr hyn y mae'r Asiantaeth Troseddu Cenedlaethol yn ymchwilio iddo ar hyn o bryd. Felly, rwy'n ceisio datganiad ynghylch a yw Llywodraeth Cymru yn cytuno â gwaith yr Asiantaeth Troseddu Cenedlaethol, gan fod aelodau o'ch Llywodraeth chi wedi fy nifenwi yn bersonol am godi hyn yn y Senedd y llynedd, ond fe welsom ni'r cynnydd yn hynny o beth yn ystod y misoedd diwethaf, a datganiad gan Lywodraeth Cymru hefyd ynghylch a ydyn nhw'n cytuno y dylai newidiadau yn y broses gynllunio ynghylch cystadleuaeth deg ymhlith siopau o'r fath fod yn amlwg drwy'r system gynllunio a'r canllawiau a roddwyd gan Lywodraeth Cymru i'r awdurdodau lleol ledled Cymru.
This is being handled very carefully by local authorities in terms of their planning powers and responsibilities, in terms of fairness and competition, and also regenerating the high street. But, clearly, they work very closely with their policing colleagues and, in this case, the National Crime Agency, who will be also advising local authorities at a strategic level as well as at a local level.
Mae hwn yn cael ei drin yn ofalus iawn gan yr awdurdodau lleol o ran eu pwerau a'u cyfrifoldebau nhw o ran cynllunio, o ran tegwch a chystadleuaeth, ac adfywio'r stryd fawr hefyd. Ond, yn amlwg, maen nhw'n gweithio yn agos iawn gyda'u cydweithwyr plismona ac, yn yr achos hwn, yr Asiantaeth Troseddu Cenedlaethol, a fydd yn cynghori'r awdurdodau lleol ar lefel strategol hefyd yn ogystal ag ar lefel leol.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Eitem 3 yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio ar swyddi. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Rebecca Evans.
Item 3 is a statement by the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning on jobs. I call on the Cabinet Secretary, Rebecca Evans.
It's a pleasure to address Members today to reflect on the meaningful and tangible progress that this Welsh Government continues to make in driving a stronger, fairer and greener economy for Wales. Since the beginning of this Senedd term, Business Wales has dealt with 185,000 enquiries, demonstrating the scale of need and our commitment to meeting it. This has translated into direct support for 28,000 businesses and entrepreneurs. Evidence shows that businesses that engage with Business Wales have stronger survival rates. Alongside this, through co-ordinated support via Business Wales, the Development Bank of Wales and the economy futures fund, we have directly supported the creation or safeguarding of over 40,000 jobs. These are real opportunities in our communities and evidence of a Government determined not just to respond to economic challenges, but to shape the future in a way that works for people in every part of Wales.
Progress hasn’t been without difficulty. We continue to feel the enduring economic impacts of Brexit, the COVID-19 pandemic and the ongoing international pressures. Yet, despite these challenges, the Welsh economy is demonstrating remarkable resilience and renewed confidence. What we are seeing is not merely a recovery, it’s a transition to a more sustainable, inclusive and dynamic economic model. Our support is more than short-term intervention. This Government remains focused on long-term impact. It’s about creating the right conditions through infrastructure investment, strategic regional planning and strong social partnership to enable Welsh businesses not just to survive, but to thrive. We're building the foundations of a modern economy that reflects our values and our ambition. And our ambition is clear: that the economy delivers for all of Wales and ensures that opportunity, prosperity and decarbonisation go hand in hand.
Mae hi'n bleser annerch yr Aelodau heddiw i fyfyrio ar y cynnydd ystyrlon a sylweddol y mae Llywodraeth Cymru yn dal i'w wneud wrth ysgogi economi gryfach, tecach a gwyrddach i Gymru. Ers dechrau tymor y Senedd hon, mae Busnes Cymru wedi ymdrin â 185,000 o ymholiadau, sy'n dangos pa mor fawr yw'r angen a'n hymrwymiad ni i'w ddiwallu. Mae hyn wedi trosi i gefnogaeth uniongyrchol i 28,000 o fusnesau ac entrepreneuriaid. Mae'r dystiolaeth yn dangos bod gan fusnesau sy'n ymgysylltu â Busnes Cymru gyfraddau gwell o oroesiad. Yn gyfochrog â hyn, drwy gefnogaeth gydgysylltiedig drwy gyfrwng Busnes Cymru, Banc Datblygu Cymru a chronfa dyfodol yr economi, rydym ni wedi cefnogi creu neu ddiogelu dros 40,000 o swyddi yn uniongyrchol. Cyfleoedd gwirioneddol yn ein cymunedau ni yw'r rhain ac sy'n tystiolaethu i Lywodraeth sy'n benderfynol nid yn unig i ymateb i heriau economaidd, ond i lunio'r dyfodol mewn ffordd sy'n gweithio er mwyn pobl ym mhob cwr o Gymru.
Nid yw cynnydd wedi bod heb ei anawsterau. Rydym ni'n dal i deimlo effeithiau economaidd parhaus Brexit, pandemig COVID-19 a'r pwysau rhyngwladol parhaus. Eto, er gwaethaf yr heriau hyn, mae economi Cymru yn dangos cydnerthedd rhyfeddol ac adnewyddiad hyder. Nid adferiad yn unig yw'r hyn a welwn ni, mae hwn yn drawsnewidiad i fodel economaidd mwy cynaliadwy, cynhwysol a deinamig. Mae ein cefnogaeth ni'n golygu mwy nag ymyrraeth fyrdymor. Mae'r Llywodraeth hon yn parhau i ganolbwyntio ar ddylanwad hirdymor. Mae'n ymwneud â sefydlu'r amodau cywir drwy fuddsoddi mewn seilwaith, cynllunio rhanbarthol strategol a phartneriaeth gymdeithasol gadarn i alluogi busnesau Cymru, nid yn unig i oroesi ond i ffynnu. Rydym ni'n gosod sylfeini economi fodern sy'n adlewyrchu ein gwerthoedd a'n huchelgais. Ac mae ein huchelgais ni'n eglur: bod yr economi yn cyflawni er mwyn Cymru gyfan ac yn sicrhau bod cyfleoedd, ffyniant a datgarboneiddio yn mynd law yn llaw â'i gilydd.
Business Wales, working closely with our innovation and regional economy teams, and in partnership with local authorities and the wider ecosystem, remains well placed to support entrepreneurs and businesses at every stage of their journey. Together we're helping businesses to grow their exports, recruit talent, adopt fair work practices, decarbonise operations, and access the finance that they need to succeed. An example of this partnership is Newtown-based EvaBuild Limited, a civil engineering and groundworks business that supports projects across the public and private sectors throughout the UK. With support from Business Wales, the company has created 32 new jobs in the past year, demonstrating the real and local impact of our support services.
The Development Bank of Wales continues to play an increasingly important role in our economic strategy. This Senedd term, it has supported more than 18,000 jobs through over £512 million of investment, enabling businesses across Wales to grow, innovate, and create jobs by providing access to finance. This is critical in ensuring businesses have the tools that they need to succeed and remain rooted in their local communities. We have seen this in Rhondda Cynon Taf, where Mallows Beverages and Bottling, a family-run soft drinks manufacturer, has accessed support through Business Wales, investment from the development bank, and support from the Welsh Government property team, along with Rhondda Cynon Taf local authority. As a result, they've expanded into a larger facility, taken on significant UK contracts and created 40 jobs, boosting local employment and the regional economy.
As we look to the future, we must also back new and inclusive models of business ownership that keep value and decision making rooted in local communities. One inspiring example is Dafydd Hardy Estate Agents, which, with support from Social Business Wales, became employee owned. They have five offices in north Wales and employ 65 staff, and they're the first estate agency in Wales to introduce an employee-ownership trust. This means that jobs remain firmly in the local community. It gives employees a real stake in the future, and it shows how a business can innovate not just in products, but in ownership too.
Innovation, research and development is also central to our strategy. In Neath Port Talbot, Hexigone Inhibitors is developing groundbreaking anti-corrosion technology, with applications in aerospace, defence and renewables. Support from Business Wales has helped them expand internationally and created skilled manufacturing and research jobs in an area long marked by industrial decline. Through the north Wales regional team and economy futures fund, we have helped secure one of the most transformative inward investments in recent years. With Government support, Eren Paper is redeveloping the Shotton paper mill site into a major sustainable packaging facility. This £600 million investment is expected to create hundreds of new jobs, revitalising a former industrial site, and establishing Wales as a centre for sustainable manufacturing and the circular economy. These examples illustrate how we're supporting real economic growth today and actively shaping its future direction.
Our approach remains firmly future focused, rooted in sustainability and designed to deliver tangible benefits for people and places across Wales. This vision is further strengthened through our commitment to city and growth deals in the Cardiff capital region, Swansea, north Wales and mid Wales. These regionally led partnerships are driving long-term integrated investments in skills, infrastructure and business innovation, underpinned by close collaboration between the UK and Welsh Governments, local authorities, businesses and our higher and further education sectors. Working in partnership with the UK Government on the industrial strategy, we have built a shared understanding of our strengths, our challenges and opportunities, and we will work together to deliver against the priorities in our economic mission to drive productivity, to boost innovation, economic growth and job opportunities. This includes ensuring initiatives such as free ports and investment zones align with our Welsh priorities and deliver lasting benefits for our communities. The Celtic Freeport and Anglesey Freeport are already generating strong interest from companies operating in marine, energy and advanced manufacturing sectors, key industries that will underpin both Wales's economic future and our transition to net zero.
Our ambition is clear: to build a resilient, inclusive and sustainable economy that works for all parts of Wales and for generations to come. We should be proud of supporting 40,000 jobs during this Government term, and we remain committed to a Wales where good jobs, strong businesses and thriving communities are not just possible, but expected.
Mae Busnes Cymru, gan weithio yn agos gyda'n timau arloesi a'r economi ranbarthol, ac mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol a'r ecosystem ehangach, yn dal i fod mewn sefyllfa dda i gefnogi entrepreneuriaid a busnesau ar bob cam o'u taith. Gyda'n gilydd rydym ni'n helpu busnesau i gynyddu eu hallforion, recriwtio talent, mabwysiadu arferion gwaith teg, datgarboneiddio gweithrediadau, a chael gafael ar y cyllid sydd ei angen arnyn nhw ar gyfer llwyddo. Enghraifft o'r bartneriaeth hon yw EvaBuild Cyfyngedig yn y Drenewydd, sef busnes peirianneg sifil a gwaith tir sy'n cefnogi prosiectau ar draws y sectorau cyhoeddus a phreifat ledled y DU. Gyda chefnogaeth gan Busnes Cymru, mae'r cwmni wedi creu 32 o swyddi newydd yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, sy'n arddangos effaith wirioneddol a lleol ein gwasanaethau cymorth ni.
Mae Banc Datblygu Cymru yn parhau i fod â rhan gynyddol bwysig yn ein strategaeth economaidd. Yn ystod tymor y Senedd hon, mae wedi cefnogi mwy na 18,000 o swyddi drwy roi dros £512 miliwn o fuddsoddiad, gan alluogi busnesau ledled Cymru i dyfu, arloesi a chreu swyddi drwy ddarparu mynediad at gyllid. Mae hyn yn hanfodol o ran sicrhau bod yr offer sydd ei angen ar gael gan fusnesau i lwyddo a pharhau i fod yn wreiddiedig yn eu cymunedau lleol. Fe welsom ni hyn yn Rhondda Cynon Taf, lle mae Mallows Beverages and Bottling, sef busnes diodydd ysgafn teuluol, wedi cael cymorth drwy Busnes Cymru, buddsoddiad gan y banc datblygu, a chefnogaeth gan dîm eiddo Llywodraeth Cymru, ynghyd ag awdurdod lleol Rhondda Cynon Taf. O ganlyniad i hynny, maen nhw wedi ehangu i gyfleuster mwy, wedi cymryd contractau sylweddol yn y DU a chreu 40 o swyddi, gan roi hwb i gyflogaeth leol a'r economi ranbarthol.
Wrth i ni edrych i'r dyfodol, mae'n rhaid i ni gefnogi modelau newydd a chynhwysol o berchnogi busnes hefyd a fydd yn cadw eu gwerth ac yn gwneud penderfyniadau a gaiff eu gwreiddio mewn cymunedau lleol. Un enghraifft ysbrydoledig yw Asiantau Tai Dafydd Hardy, a aeth i berchnogaeth ei weithwyr, gyda chefnogaeth oddi wrth Busnes Cymdeithasol Cymru. Mae ganddyn nhw bum swyddfa yn y gogledd ac maen nhw'n cyflogi 65 o staff, a nhw yw'r asiantaeth tai gyntaf yng Nghymru i gyflwyno ymddiriedolaeth perchnogaeth gweithwyr. Mae hyn yn golygu y bydd swyddi yn aros yn gadarn yn y gymuned leol. Mae hynny'n rhoi cyfran wirioneddol i weithwyr yn y dyfodol, ac mae'n ardddangos sut y gall busnes arloesi nid yn unig gyda'i gynhyrchion, ond o ran perchnogaeth hefyd.
Mae arloesi, ymchwil a datblygu yn ganolog i'n strategaeth ni hefyd. Yng Nghastell-nedd Port Talbot, mae Hexigone Inhibitors yn datblygu technoleg wrthgyrydu arloesol, gyda chymwysiadau mewn awyrofod, amddiffyn ac ynni adnewyddadwy. Mae cefnogaeth gan Busnes Cymru wedi eu helpu nhw i ehangu yn rhyngwladol a chreu swyddi gweithgynhyrchu ac ymchwil â sgiliau uchel mewn ardal a nodwyd ers amser fel un o ddirywiad diwydiannol. Trwy dîm rhanbarthol y gogledd a chronfa dyfodol yr economi rydym ni wedi helpu i sicrhau un o'r mewnfuddsoddiadau mwyaf trawsnewidiol yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Gyda chefnogaeth y Llywodraeth, mae Eren Paper yn ailddatblygu safle melin bapur Shotton yn waith pecynnu cynaliadwy mawr. Disgwylir i'r buddsoddiad hwn o £600 miliwn greu cannoedd o swyddi newydd, adfywio hen safle diwydiannol, a sefydlu Cymru yn ganolfan ar gyfer gweithgynhyrchu cynaliadwy a'r economi gylchol. Mae'r enghreifftiau hyn yn dangos sut yr ydym ni'n cefnogi twf economaidd gwirioneddol heddiw ac yn llunio ei gyfeiriad i'r dyfodol.
Mae ein hymagwedd ni'n dal i ganolbwyntio yn bendant ar y dyfodol, wedi ymwreiddio yng nghynaliadwyedd a'i gynllunio i ddarparu manteision sylweddol i bobl a mannau ledled Cymru. Mae'r weledigaeth hon yn cael ei hatgyfnerthu eto drwy ein hymrwymiad ni i fargeinion dinesig a thwf ym mhrifddinas-ranbarth Caerdydd, Abertawe, y gogledd a 'r canolbarth. Mae'r partneriaethau hyn sy'n cael eu harwain yn rhanbarthol yn sbarduno buddsoddiadau integredig hirdymor mewn sgiliau, seilwaith ac arloesi busnes, a'u hategu gan gydweithrediad agos rhwng Llywodraeth y DU a Chymru, yr awdurdodau lleol, busnesau a'n sectorau addysg uwch ac addysg bellach. Gan weithio mewn partneriaeth â Llywodraeth y DU ar y strategaeth ddiwydiannol, rydym ni wedi adeiladu dealltwriaeth gyfunol o'n cryfderau, ein heriau a'n cyfleoedd, ac fe fyddwn ni'n gweithio gyda'n gilydd i gyflawni'r blaenoriaethau yn ein cenhadaeth economaidd er mwyn ysgogi cynhyrchiant, hybu arloesedd, meithrin twf economaidd a chyfleoedd o ran swyddi. Mae hyn yn cynnwys sicrhau bod mentrau fel porthladdoedd rhydd a pharthau buddsoddi yn cyd-fynd â'n blaenoriaethau yng Nghymru ac yn darparu manteision parhaol i'n cymunedau. Mae'r Porthladd Rhydd Celtaidd a Phorthladd Rhydd Ynys Môn eisoes yn ennyn diddordeb mawr oddi wrth gwmnïau sy'n gweithio yn y sectorau morol, ynni a gweithgynhyrchu uwch, sy'n ddiwydiannau allweddol a fydd yn sail i ddyfodol economaidd Cymru a'n pontio at sero net.
Mae ein huchelgais ni'n eglur: adeiladu economi gydnerth, gynhwysol a chynaliadwy sy'n gweithio i bob cwr o Gymru ac er mwyn y cenedlaethau sydd i ddod. Fe ddylem ni fod yn falch o gefnogi 40,000 o swyddi yn ystod tymor y Llywodraeth hon, ac rydym ni'n parhau i fod yn ymrwymedig i Gymru lle mae swyddi da, busnesau cryf a chymunedau ffyniannus nid yn unig yn bosibl, ond yn ddisgwyliedig.
Thank you, Cabinet Secretary, for the statement. I welcome the opportunity to respond. But I must say, what we've heard today falls short of the urgency this moment demands. Because the reality is that both the Welsh and UK Governments are failing to understand the fundamentals of our economy, and it's the people of Wales who are being let down as a result. The Cabinet Secretary speaks of ambition, but ambition without delivery is meaningless.
The employment rate in Wales is 72.2 per cent—lower than the UK average; our unemployment rate is 4.7 per cent—higher than the UK average; and our economic inactivity stands at a staggering 24.2 per cent—the highest in Great Britain. These are not abstract figures. They are the daily experience of Welsh workers and families, people doing their best yet falling behind because of Labour.
While workers are struggling, businesses are being punished. From Labour in Westminster, a deeply damaging hike in employer national insurance, a tax on jobs, at a time when we should be backing employment. From Labour in Cardiff Bay, the highest business rates in Great Britain, an active disincentive to grow, invest or even survive as a business. So, has this Welsh Government called on the UK Government to do another u-turn, this time on national insurance contribution increases to support our job creators?
Diolch, Ysgrifennydd Cabinet, am y datganiad. Rwy'n croesawu'r cyfle i ymateb. Ond mae'n rhaid i mi ddweud, mae diffyg brys y mae'r foment hon yn gofyn amdano yn yr hyn rydym ni wedi'i glywed heddiw. Oherwydd y gwir amdani yw bod Llywodraeth Cymru a'r DU yn methu deall hanfodion ein heconomi, ac mae pobl Cymru yn cael eu siomi o ganlyniad. Mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn sôn am uchelgais, ond mae uchelgais heb gyflawni yn ddiystyr.
Mae'r gyfradd gyflogaeth yng Nghymru yn 72.2 y cant—yn is na chyfartaledd y DU; mae ein cyfradd ddiweithdra yn 4.7 y cant—yn uwch na chyfartaledd y DU; ac mae ein hanweithgarwch economaidd yn 24.2 y cant—yr uchaf ym Mhrydain Fawr. Nid ffigurau haniaethol yw'r rhain. Maen nhw'n brofiad dyddiol gweithwyr a theuluoedd Cymru, pobl sy'n gwneud eu gorau ond yn syrthio ar ei hôl hi oherwydd Llafur.
Tra bod gweithwyr yn cael trafferthion, mae busnesau'n cael eu cosbi. Gan Lafur yn San Steffan, cynnydd niweidiol iawn mewn yswiriant gwladol cyflogwyr, treth ar swyddi, ar adeg pan ddylem fod yn cefnogi cyflogaeth. Gan Lafur ym Mae Caerdydd, y cyfraddau busnes uchaf ym Mhrydain Fawr, datgymhelliad gweithredol rhag tyfu, buddsoddi neu hyd yn oed oroesi fel busnes. Felly, a yw Llywodraeth Cymru wedi galw ar Lywodraeth y DU i wneud tro pedol arall, y tro hwn ar gynnydd cyfraniadau yswiriant gwladol er mwyn cefnogi ein crewyr swyddi?
No.
Na.
Thank you, Mike, for answering that question, because no, they haven't. This is what happens when two Governments of the same colour lose sight of economic reality: one loads costs onto the employers, while the other buries them under regulation. Neither seems to understand what it takes to build a thriving economy.
The Welsh Government statement today made reference to future opportunities, but where is the delivery? Take Wylfa, a project with the potential to be transformative not just for Anglesey and Ynys Môn, but for the entire Welsh economy. Yet we see delay, drift and a lack of co-ordination between the Governments. So, what concrete action is being taken to accelerate progress, and, crucially, to equip local people with the skills needed to benefit?
While we're talking about vital sectors, let's address the growing crisis in Welsh farming. Agriculture sustains communities, local economies and the food security of our country, yet the sustainable farming scheme, according to the Welsh Government's own previous impact assessment, is likely to result in job losses. That's before we even consider the UK Government's family farm tax, a deeply short-sighted move that risks penalising the very people who have kept our rural communities alive for generations. So, Cabinet Secretary, have you seen, or will you see, the economic impact assessment on the final SFS, and if it calculates job losses due to the SFS, will you oppose that scheme?
The same goes for tourism. In every corner of Wales, tourism underpins thousands of jobs, not just in hotels and B&Bs, but in retail, transport, food and hospitality. Businesses are telling me that they're on the edge. High costs, staff shortages and seasonal pressures are all taking their toll, and that's before the tourism tax comes in. So, what targeted support is the Welsh Government offering to ensure these vital employers can remain viable and provide secure, year-round work?
All of this connects to one central issue: skills. Labour shortages are holding our economy back across every sector: manufacturing, care, digital, renewables. Yet there is no clear national plan for skills. Apprenticeships are vital, yes, but so too is adult retraining, upskilling and real co-ordination between further education, higher education and industry. We don't need another document full of buzz words. We need a skills system built for the modern economy: flexible, responsive and aligned with real employer demand.
Dirprwy Lywydd, confidence is low, and why wouldn't it be? Tax rises from Labour in Westminster, bureaucracy from Labour in Cardiff Bay. Two Governments talking growth while choking it off in practice. We need to change course. We need a pro-growth, pro-enterprise Government. We need clarity, consistency, and, above all, leadership that puts the Welsh economy first, not as an afterthought, but as a real national priority. Because without that, our jobs, our industries and our communities will continue to suffer, not because of a lack of potential, but because of a failure of political will. For 26 years, Labour have had their opportunity in Wales, and have left us poorer. So finally, does the Cabinet Secretary agree with me that it's time for Labour to step aside, because they've clearly failed?
Diolch, Mike, am ateb y cwestiwn yna, oherwydd na, nid ydynt wedi gwneud hynny. Dyma beth sy'n digwydd pan fydd dwy Lywodraeth o'r un lliw yn colli golwg ar realiti economaidd: mae un yn llwytho costau ar y cyflogwyr, tra bod y llall yn eu claddu o dan reoleiddio. Mae'n ymddangos nad yw'r naill na'r llall yn deall beth sydd ei angen i adeiladu economi ffyniannus.
Mae datganiad Llywodraeth Cymru heddiw yn cyfeirio at gyfleoedd yn y dyfodol, ond ble mae'r cyflawni? Cymerwch Wylfa, prosiect sydd â'r potensial i fod yn drawsnewidiol nid yn unig i Ynys Môn, ond i economi Cymru gyfan. Ond rydym yn gweld oedi, gadael i bethau lithro a diffyg cydlynu rhwng y Llywodraethau. Felly, pa gamau pendant sy'n cael eu cymryd i gyflymu cynnydd, ac, yn hanfodol, i arfogi pobl leol â'r sgiliau sydd eu hangen i gymryd mantais?
Wrth i ni siarad am sectorau hanfodol, gadewch i ni fynd i'r afael â'r argyfwng cynyddol ym maes ffermio yng Nghymru. Mae amaethyddiaeth yn cynnal cymunedau, economïau lleol a diogeledd bwyd ein gwlad, ond mae'r cynllun ffermio cynaliadwy, yn ôl asesiad effaith blaenorol Llywodraeth Cymru ei hun, yn debygol o arwain at golli swyddi. Mae hynny cyn i ni hyd yn oed ystyried treth ffermydd teuluol Llywodraeth y DU, cam cibddall iawn y mae perygl iddo gosbi'r union bobl sydd wedi cadw ein cymunedau gwledig yn fyw ers cenedlaethau. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, ydych chi wedi gweld, neu a fyddwch yn gweld, yr asesiad effaith economaidd ar y cynllun ffermio cynaliadwy terfynol, ac os yw'n cyfrifo colli swyddi oherwydd y cynllun ffermio cynaliadwy, a fyddwch chi'n gwrthwynebu'r cynllun hwnnw?
Mae'r un peth yn wir am dwristiaeth. Ym mhob cornel o Gymru, mae twristiaeth yn sail i filoedd o swyddi, nid yn unig mewn gwestai a lletyau gwely a brecwast, ond ym maes manwerthu, trafnidiaeth, bwyd a lletygarwch. Mae busnesau'n dweud wrthyf eu bod ar ymyl y dibyn. Mae costau uchel, prinder staff a phwysau tymhorol i gyd wedi gwneud niwed, a hynny cyn i'r dreth dwristiaeth gael ei chyflwyno. Felly, pa gymorth wedi'i dargedu y mae Llywodraeth Cymru yn ei gynnig i sicrhau bod y cyflogwyr hanfodol hyn yn gallu parhau'n hyfyw a darparu gwaith diogel drwy gydol y flwyddyn?
Mae hyn i gyd yn cysylltu ag un mater canolog: sgiliau. Mae prinder llafur yn dal ein heconomi yn ôl ar draws pob sector: gweithgynhyrchu, gofal, digidol, ynni adnewyddadwy. Eto nid oes cynllun cenedlaethol clir ar gyfer sgiliau. Mae prentisiaethau yn hanfodol, ydynt, ond hefyd ailhyfforddi oedolion, uwchsgilio a chydlynu gwirioneddol rhwng addysg bellach, addysg uwch a diwydiant. Nid oes angen dogfen arall arnom sy'n llawn geiriau ffasiynol. Mae angen system sgiliau wedi'i chreu ar gyfer yr economi fodern: yn hyblyg, yn ymatebol ac wedi'i halinio â galw gwirioneddol cyflogwyr.
Dirprwy Lywydd, mae hyder yn isel, a pham na fyddai? Codiadau treth gan Lafur yn San Steffan, biwrocratiaeth gan Lafur ym Mae Caerdydd. Dwy Lywodraeth yn siarad am dwf gan ei dagu'n ymarferol. Mae angen i ni newid cwrs. Mae angen Llywodraeth o blaid twf, o blaid menter arnom. Mae angen eglurder, cysondeb, ac, yn anad dim, arweinyddiaeth sy'n rhoi economi Cymru yn gyntaf, nid fel ôl-ystyriaeth, ond fel blaenoriaeth genedlaethol go iawn. Oherwydd heb hynny, bydd ein swyddi, ein diwydiannau a'n cymunedau yn parhau i ddioddef, nid oherwydd diffyg potensial, ond oherwydd methiant ewyllys gwleidyddol. Ers 26 mlynedd, mae Llafur wedi cael eu cyfle yng Nghymru, ac wedi ein gadael yn dlotach. Felly, yn olaf, a yw'r Ysgrifennydd Cabinet yn cytuno â mi ei bod hi'n bryd i Lafur gamu o'r neilltu, oherwydd maen nhw'n amlwg wedi methu?
I'll begin by answering that last question. Clearly, the answer there is 'no'. That brings me back to the first contributions that the Member was making. I was really disappointed again this afternoon to hear from the Conservative benches the recitation of the figures around the labour market statistics on economic inactivity. The Office for National Statistics itself has said that those figures should be treated with absolute caution and that they are no longer official statistics—they are simply statistics in development. So, I think that we do need to be careful when using statistics, because people trust us to be open with them in terms of the information and the facts that sit behind the arguments that we make. I think the real story and the real important thing to think about when we're looking at economic inactivity is that, actually, one of the great stories of devolution has been the way in which that gap has been closed and is closing over time. That's one of the successes of the approaches that we've taken here.
The Member asked me lots of questions in relation to what we're asking the UK Government to do. I was trying to be very clear in my statement this afternoon that I focused on the action that we're taking here in Wales, the powers that we have here, the levers that we have here, specifically around the economic futures fund, the Development Bank of Wales and Business Wales, all of which, I think, have performed extremely well in terms of serving the needs of our communities in Wales.
Questions were asked around non-domestic rates. That is an area where we do have responsibility here in Wales. I think, again, it's really important to recognise the huge support that we've put into supporting businesses with their non-domestic rates. Around £0.33 billion pounds in support in this financial year is going to businesses, and around 85,000 properties in Wales are getting full or partial relief. To put it another way, less than a third of properties will attract the full rates. Our small business rates relief alone supports ratepayers of around 70,000 properties. Around 50,000 of those receive 100 per cent rates relief. So, those are all choices that we've made to invest in businesses by providing them with support through the non-domestic rates system.
One of the ways in which we're working really closely with the UK Government is around the industrial strategy, and colleagues will have had the chance to study that, since it was published earlier this week. We worked really hard to identify those sectors in Wales where we see there to be significant opportunity for growth, particularly around advanced manufacturing, defence, tech and artificial intelligence, and creative industries, for example—all of those we think that were already areas where we have particular strengths in Wales, but where we can grow. I was really pleased to see that the industrial strategy also included several specific actions for Wales where the UK Government will be investing here. We'll be working closely with the UK Government on the delivery of that industrial strategy, which I do think sets out a really strong vision for the future of industry in the whole of the UK, but also particularly so in Wales.
I'm also really proud of the work that we've been doing to support the food sector. There were several questions in relation to agriculture. Certainly, through the levers that we have within the economy department, and also through my colleague Huw Irranca-Davies's work, we’ve been supporting capital investment schemes in the food sector, so the food business innovation scheme, and then its successor, the food business accelerator scheme. That safeguarded over 3,000 jobs and created over 1,800 jobs, providing investments to food manufacturers since those schemes were introduced.
Since 2023, we've had the strategic innovation scheme, which supports the HELIX programme; Enterprise for Success, which is Cywain; the cluster programme; and skills and Scale-Up for Success programmes. They've created over 225 jobs and safeguarded over 7,000 jobs, supporting the development of over 550 new products, and assisting over 650 food and drink businesses. Colleagues will be familiar with the cluster programme, which has over 100 members within the food sector. Again, all of that is working really hard to ensure that that sector thrives. I think most colleagues will agree that our food and drink sector is one of the jewels in the crown of our economy, and particularly so when we look at the work we do to support those businesses with their exports.
I also want to touch on tourism. There was a specific request for information about what direct support we provide to the tourism sector. Visit Wales supports job creation through the £50 million Wales tourism investment fund. That's done in partnership with the Development Bank of Wales, and that provides loan and grant packages to tourism businesses. By the end of last year, £27 million of funding was committed to the sector, so there are further opportunities for the sector to access that funding.
There was a question on targeted support. We listened carefully to the sector. What did tourism tell us they needed? Tourism attractions talked about the impact of the weather on their businesses, so we introduced a specific weatherproofing fund for those businesses, which, again, I have to say, was well received.
Rwyf am ddechrau trwy ateb y cwestiwn olaf yna. Yn amlwg, yr ateb yw 'na'. Mae hynny'n dod â mi yn ôl at y cyfraniadau cyntaf yr oedd yr Aelod yn eu gwneud. Roeddwn i'n siomedig iawn eto y prynhawn yma i glywed meinciau'r Ceidwadwyr yn adrodd y ffigurau ynghylch ystadegau y farchnad lafur ar anweithgarwch economaidd. Mae'r Swyddfa Ystadegau Gwladol ei hun wedi dweud y dylid trin y ffigurau hynny'n ofalus ac nad ydynt bellach yn ystadegau swyddogol—dim ond ystadegau sy'n cael eu datblygu. Felly, rwy'n credu bod angen i ni fod yn ofalus wrth ddefnyddio ystadegau, oherwydd mae pobl yn ymddiried ynom i fod yn agored gyda nhw o ran yr wybodaeth a'r ffeithiau sy'n eistedd y tu ôl i'r dadleuon rydym ni'n eu gwneud. Rwy'n credu mai'r stori go iawn a'r peth gwirioneddol bwysig i feddwl amdano pan fyddwn ni'n edrych ar anweithgarwch economaidd yw mai un o straeon mawr datganoli yw'r ffordd y mae'r bwlch hwnnw wedi'i gau ac yn cau dros amser. Dyna un o lwyddiannau'r dulliau rydym ni wedi'u mabwysiadu yma.
Gofynnodd yr Aelod lawer o gwestiynau i mi mewn cysylltiad â'r hyn rydym ni'n gofyn i Lywodraeth y DU ei wneud. Roeddwn i'n ceisio bod yn glir iawn yn fy natganiad y prynhawn yma fy mod yn canolbwyntio ar y camau rydym ni'n eu cymryd yma yng Nghymru, y pwerau sydd gennym yma, yr ysgogwyr sydd gennym yma, yn benodol ynghylch cronfa dyfodol yr economi, Banc Datblygu Cymru a Busnes Cymru, sydd i gyd, rwy'n credu, wedi perfformio'n hynod o dda o ran gwasanaethu anghenion ein cymunedau yng Nghymru.
Gofynnwyd cwestiynau ynglŷn â chyfraddau annomestig. Mae hynny'n faes lle mae gennym gyfrifoldeb yma yng Nghymru. Rwy'n credu, eto, ei bod yn bwysig iawn cydnabod y gefnogaeth enfawr rydym ni wedi'i rhoi i gefnogi busnesau gyda'u cyfraddau annomestig. Mae tua £0.33 biliwn o bunnau mewn cymorth yn y flwyddyn ariannol hon yn mynd i fusnesau, ac mae tua 85,000 o eiddo yng Nghymru yn cael rhyddhad llawn neu rannol. I roi hynny mewn ffordd arall, bydd llai na thraean o eiddo yn denu'r cyfraddau llawn. Mae ein rhyddhad ardrethi busnesau bach yn unig yn cefnogi talwyr ardrethi mewn tua 70,000 eiddo. Mae tua 50,000 o'r rheiny yn derbyn rhyddhad ardrethi o 100 y cant. Felly, mae'r rhain i gyd yn ddewisiadau rydym ni wedi'u gwneud i fuddsoddi mewn busnesau trwy roi cymorth iddynt trwy'r system ardrethi annomestig.
Mae un o'r ffyrdd rydym ni'n gweithio'n agos iawn gyda Llywodraeth y DU yw ymwneud â'r strategaeth ddiwydiannol, a bydd cyd-Aelodau wedi cael cyfle i astudio honno, ers iddi gael ei chyhoeddi yn gynharach yr wythnos hon. Fe wnaethom weithio'n galed iawn i nodi'r sectorau hynny yng Nghymru lle rydym yn gweld bod cyfleoedd sylweddol i dyfu, yn enwedig ynghylch gweithgynhyrchu uwch, amddiffyn, technoleg a deallusrwydd artiffisial, a diwydiannau creadigol, er enghraifft—pob un o'r rhain yr ydym ni'n credu eu bod eisoes yn feysydd lle mae gennym gryfderau penodol yng Nghymru, ond lle gallwn dyfu. Roeddwn yn falch iawn o weld bod y strategaeth ddiwydiannol hefyd yn cynnwys nifer o gamau gweithredu penodol i Gymru lle bydd Llywodraeth y DU yn buddsoddi yma. Byddwn yn gweithio'n agos gyda Llywodraeth y DU i gyflawni'r strategaeth ddiwydiannol honno, sy'n fy marn i'n nodi gweledigaeth gref iawn ar gyfer dyfodol diwydiant yn y DU gyfan, ond hefyd yn arbennig yng Nghymru.
Rwyf hefyd yn falch iawn o'r gwaith rydym ni wedi bod yn ei wneud i gefnogi'r sector bwyd. Roedd sawl cwestiwn mewn cysylltiad ag amaethyddiaeth. Yn sicr, trwy'r ysgogwyr sydd gennym yn adran yr economi, a hefyd trwy waith fy nghyd-Ysgrifennydd Huw Irranca-Davies, rydym wedi bod yn cefnogi cynlluniau buddsoddi cyfalaf yn y sector bwyd, y cynllun arloesi busnes bwyd, ac yna ei olynydd, y cynllun cyflymu busnes bwyd. Roedd hynny'n diogelu dros 3,000 o swyddi a chreu dros 1,800 o swyddi, gan ddarparu buddsoddiadau i weithgynhyrchwyr bwyd ers i'r cynlluniau hynny gael eu cyflwyno.
Ers 2023, rydym wedi cael y cynllun arloesi strategol, sy'n cefnogi rhaglen HELIX; Enterprise for Success, sef Cywain; y rhaglen glwstwr; a sgiliau a rhaglenni Scale-Up for Success. Maent wedi creu dros 225 o swyddi ac wedi diogelu dros 7,000 o swyddi, gan gefnogi datblygiad dros 550 o gynhyrchion newydd, a chynorthwyo dros 650 o fusnesau bwyd a diod. Bydd cyd-Aelodau yn gyfarwydd â'r rhaglen glwstwr, sydd â dros 100 o aelodau yn y sector bwyd. Unwaith eto, mae'r rhain i gyd yn gweithio'n galed iawn i sicrhau bod y sector hwnnw'n ffynnu. Rwy'n credu y bydd y rhan fwyaf o gyd-Aelodau yn cytuno bod ein sector bwyd a diod yn un o'r tlysau yng nghoron ein heconomi, ac yn enwedig felly pan edrychwn ar y gwaith rydym ni'n ei wneud i gefnogi'r busnesau hynny gyda'u hallforion.
Rwyf hefyd eisiau crybwyll twristiaeth. Cafwyd cais penodol am wybodaeth am ba gymorth uniongyrchol rydym ni'n ei ddarparu i'r sector twristiaeth. Mae Croeso Cymru yn cefnogi creu swyddi drwy gronfa fuddsoddi twristiaeth Cymru gwerth £50 miliwn. Mae hynny'n cael ei wneud mewn partneriaeth â Banc Datblygu Cymru, ac mae hynny'n darparu pecynnau benthyciadau a grantiau i fusnesau twristiaeth. Erbyn diwedd y llynedd, roedd £27 miliwn o gyllid wedi'i ymrwymo i'r sector, felly mae cyfleoedd pellach i'r sector gael mynediad at y cyllid hwnnw.
Roedd cwestiwn am gymorth wedi'i dargedu. Fe wnaethom ni wrando'n ofalus ar y sector. Beth ddywedodd y sector twristiaeth wrthym ynghylch eu hanghenion? Soniodd atyniadau twristiaeth am effaith y tywydd ar eu busnesau, felly fe wnaethom gyflwyno cronfa gwrthsefyll tywydd benodol ar gyfer y busnesau hynny, sydd, unwaith eto, mae'n rhaid i mi ddweud, wedi cael croeso mawr.
I thank the Cabinet Secretary for her statement today, which paints a picture of uniform success. Yet the lived reality in places like the Valleys, rural Wales and post-industrial communities tells a very different story. Our economic gaps are growing, not narrowing.
In her statement, the Cabinet Secretary referred to the growing interest in free port areas within Wales. Last week, I asked questions specifically around why the job projections that were first put out when it came to those free port bids had been downgraded by up to 30 per cent. We didn't get an answer last week. Perhaps we can get an answer today from the Cabinet Secretary.
But what I want to really focus on is the Cabinet Secretary's account of the work undertaken by Business Wales and the development bank, because while the figures presented in the statement might seem impressive on the surface, they in fact invite further scrutiny and raise deeper questions about the overall effectiveness of these institutions and how we measure their success.
For instance, the Cabinet Secretary points to Business Wales having provided direct support to 28,000 businesses, or the development bank supporting 18,800 jobs, but what remains entirely unclear is whether these figures reflect meaningful progress. Without clear targets, without clear success criteria, we simply don't know if the development bank or Business Wales are truly delivering against their potential, and that concern isn't new.
The Economy, Trade and Rural Affairs Committee report on the development bank, published nearly a year ago, made a series of constructive and detailed recommendations to improve its functions, governance and transparency. The Welsh Government accepted all but one of these recommendations either fully or in principle. So, what progress has the Cabinet Secretary made on actioning those recommendations?
The committee rightly highlighted the need for the development bank to play a more prominent role in succession planning and employee ownership, key to embedding long-term resilience and local value in our economy. So, what practical steps have been taken in response to that recommendation?
While I also acknowledge the Cabinet Secretary's mention of Dafydd Hardy Estate Agents transitioning to employee ownership, this should be more than just a passing anecdote; it should be a key pillar of our economic thinking. Employee ownership and buy-outs have been shown time and time again to improve business resilience, boost productivity and embed wealth within our communities. They are a proven way to protect jobs during generational business transfers and to ensure companies remain rooted in Wales, rather than being sold off to external buyers who may strip assets or relocate operations.
As of 2023, there had been a total of 44 employee buy-outs completed in Wales, of which the development bank had directly supported only three. These have a key but currently underdeveloped role in Wales, and I would be keen to hear the Cabinet Secretary's thoughts regarding a more proactive intervention from the Welsh Government to support them.
Dirprwy Lywydd, to close and to be very clear, none of these questions are there to question the need for or the value of institutions like Business Wales or the development bank, but it is to say that if we are to place such central importance on these tools, we also need to demand clarity. We need to demand rigour and we need to demand evidence that they are genuinely delivering for Wales, not just in headlines or individual case studies, but across the board and in line with our strategic economic ambitions—in this instance, in relation to safeguarding and creating meaningful employment.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am ei datganiad heddiw, sy'n creu darlun o lwyddiant unffurf. Ond mae realiti bywyd mewn llefydd fel y Cymoedd, Cymru wledig a chymunedau ôl-ddiwydiannol yn adrodd stori wahanol iawn. Mae ein bylchau economaidd yn tyfu, nid yn culhau.
Yn ei datganiad, cyfeiriodd yr Ysgrifennydd Cabinet at y diddordeb cynyddol mewn ardaloedd porthladdoedd rhydd yng Nghymru. Yr wythnos diwethaf, gofynnais gwestiynau yn benodol ynghylch pam mae'r amcanestyniadau swyddi hynny a gyhoeddwyd gyntaf o ran y cynigion porthladdoedd rhydd wedi cael eu hisraddio hyd at 30 y cant. Ni chawsom ateb yr wythnos diwethaf. Efallai y cawn ni ateb heddiw gan yr Ysgrifennydd Cabinet.
Ond yr hyn yr wyf eisiau canolbwyntio arno mewn gwirionedd yw adroddiad yr Ysgrifennydd Cabinet ynghylch gwaith a wnaed gan Busnes Cymru a'r banc datblygu, oherwydd er y gallai'r ffigurau a gyflwynir yn y datganiad ymddangos yn drawiadol ar yr wyneb, maen nhw mewn gwirionedd yn gofyn am waith craffu pellach ac yn codi cwestiynau dyfnach am effeithiolrwydd cyffredinol y sefydliadau hyn a sut rydym yn mesur eu llwyddiant.
Er enghraifft, mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn tynnu sylw at Busnes Cymru yn darparu cymorth uniongyrchol i 28,000 o fusnesau, neu'r banc datblygu yn cefnogi 18,800 o swyddi, ond yr hyn sy'n parhau i fod yn gwbl aneglur yw a yw'r ffigurau hyn yn adlewyrchu cynnydd ystyrlon. Heb dargedau clir, heb feini prawf llwyddiant clir, nid ydym yn gwybod a yw'r banc datblygu neu Busnes Cymru yn cyflawni eu potensial mewn gwirionedd, ac nid yw'r pryder hwnnw'n newydd.
Mae'r adroddiad Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig ar y banc datblygu, a gyhoeddwyd bron i flwyddyn yn ôl, wedi gwneud cyfres o argymhellion adeiladol a manwl i wella ei swyddogaethau, llywodraethu a thryloywder. Derbyniodd Llywodraeth Cymru bob un o'r argymhellion hyn naill ai'n llawn neu mewn egwyddor. Felly, pa gynnydd y mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi'i wneud o ran gweithredu'r argymhellion hynny?
Tynnodd y pwyllgor sylw at yr angen i'r banc datblygu chwarae rôl fwy amlwg mewn cynllunio olyniaeth a pherchnogaeth gweithwyr, sy'n allweddol i ymgorffori cydnerthedd hirdymor a gwerth lleol yn ein heconomi. Felly, pa gamau ymarferol sydd wedi'u cymryd mewn ymateb i'r argymhelliad hwnnw?
Er fy mod hefyd yn cydnabod bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi crybwyll bod Asiantau Tai Dafydd Hardy yn trosglwyddo i berchnogaeth gweithwyr, dylai hwn fod yn fwy na dim ond anecdot wrth fynd heibio; dylai fod yn gonglfaen allweddol o'n meddylfryd economaidd. Dangoswyd dro ar ôl tro fod perchnogaeth gweithwyr a phryniant gan weithwyr yn gwella cydnerthedd busnes, rhoi hwb i gynhyrchiant ac ymgorffori cyfoeth yn ein cymunedau. Maent yn ffyrdd profedig o ddiogelu swyddi yn ystod trosglwyddo busnesau rhwng cenedlaethau a sicrhau bod cwmnïau'n parhau i fod wedi'u gwreiddio yng Nghymru, yn hytrach na chael eu gwerthu i brynwyr allanol a allai dynnu asedau neu adleoli gweithrediadau.
Yn 2023, roedd cyfanswm o 44 o bryniannau gan weithwyr wedi'u cwblhau yng Nghymru, a dim ond tri ohonynt oedd wedi eu cefnogi'n uniongyrchol gan y banc datblygu. Mae gan y rhain rôl allweddol ond sydd heb ei datblygu yng Nghymru ar hyn o bryd, a byddwn yn awyddus i glywed barn yr Ysgrifennydd Cabinet ynglŷn ag ymyrraeth fwy rhagweithiol gan Lywodraeth Cymru i'w cefnogi.
Dirprwy Lywydd, i gloi ac i fod yn glir iawn, nid oes unrhyw un o'r cwestiynau hyn yno i gwestiynu angen neu werth sefydliadau fel Busnes Cymru neu'r banc datblygu, dim ond i ddweud, os ydym am roi pwysigrwydd mor ganolog i'r ysgogwyr hyn, mae angen i ni fynnu eglurder hefyd. Mae angen i ni fynnu trylwyredd ac mae angen i ni fynnu tystiolaeth eu bod yn cyflawni'n wirioneddol i Gymru, nid yn unig mewn penawdau neu astudiaethau achos unigol, ond yn gyffredinol ac yn unol â'n huchelgeisiau economaidd strategol—yn yr achos hwn, mewn cysylltiad â diogelu a chreu swyddi ystyrlon.
I'm very grateful for those questions this afternoon. I've actually just written to the economy committee to notify it that I am undertaking the piece of work that I referred to in one of the previous scrutiny sessions, which was essentially an internal review of our business support, so Business Wales and the development bank, just to check, really, that we are still fit for purpose, that we are recognising the changing nature of our economy, and that we're are ready to maximise the opportunities that lie ahead, both through the industrial strategy, but then also through the ways in which our society is changing around the use of AI, for example, making sure that businesses are able to use all of the benefits that that will bring.
So, that piece of work I will be sure to update colleagues on in due course, but I just want to really recognise that point, really: we don't stand still, we don't just assume that everything that we're doing should be done the same way forever, actually. We need to be adapting, because the economy is adapting, because business needs are adapting. So, I just want to satisfy myself that we are in the best place to meet all of those needs, and that all of those different forms of support are working in partnership as well as they should be.
I will say that businesses across the border are actually quite envious of the service that businesses have here through Business Wales and the development bank. These are additional things that aren't available to businesses across the border, and I do think that the feedback that we have from businesses who have had support is really, really good. So, I'm not undertaking this review out of concern for what I am hearing from businesses. I'm actually undertaking this review to ensure that we are in the best possible place and that those organisations are best placed to meet the needs of the future as well. But as I say, I will keep colleagues up to date on that.
Since the start of the Senedd term, Business Wales has created almost 13,000 new jobs and safeguarded over 6,500 jobs. But I think that one of the facts that excites me the most is that of those jobs that have been created, 22 per cent have gone to people who were otherwise unemployed, and I think that that really is a measure of success in the sense that it is creating jobs for people who were previously outside of the workforce, and I think that the more we can do in that space, the better.
Another part of their offer as well that I am really proud of is the accelerated growth programme, so that's tailored support for individual businesses to explore how they can grow and expand their operations, and for every £1 that we invest in that, we get £18 back. I think that's a really, really good return on investment. So, I think there are some really excellent examples of things which are happening.
I'll still continue to unlock the potential of businesses through the development bank. That's helping the businesses get the support that they need to start or strengthen and grow. Colleagues will be familiar with the portfolio of funds relevant to businesses at different stages of their development and growth. And I think, as I mentioned in my statement, since the start of the Senedd term, the development bank has supported over 18,800 jobs, with an investment of over £512 million. Again, I think that's really significant, and the sheer range of types of support that is available from the development bank is really important. But again, the development bank is always considering its offer and considering if it needs to amend and adapt what it's able to offer in the face of the challenges within the economy. And I'll certainly explore what more we can do to provide an update in terms of how the development bank itself has responded to committee recommendations, because I know there's a lot of detail in that that we'll want to go into in due course.
I absolutely share that enthusiasm about employee ownership. Most of the support that we provide for employee ownership goes through Business Wales, but particularly Social Business Wales, and that service is there to provide that specialist support, in particular in relation to employee buy-outs. It does provide fully funded and bespoke help for business owners to help them decide if employee ownership and share schemes are right for their particular businesses.
We made a commitment in our programme for government to double the number of employee-owned businesses in Wales from 37 to 74 by 2026. Well, we've actually smashed that, and there are now 94 employee-owned businesses located across Wales. So, it is a model that we are really enthusiastic about. It's a growing model in every part of Wales and across all types of different businesses as well, but I'm always keen to explore what more we can do to highlight the benefits of employee ownership. It's certainly something that we're supporting businesses to think about when they're thinking about their succession plans and their future plans.
Rwy'n ddiolchgar iawn am y cwestiynau yna y prynhawn yma. Mewn gwirionedd, rydw i newydd ysgrifennu at bwyllgor yr economi i'w hysbysu fy mod yn ymgymryd â'r darn o waith y cyfeiriais ato yn un o'r sesiynau craffu blaenorol, a oedd yn y bôn yn adolygiad mewnol o'n cymorth busnes, felly Busnes Cymru a'r banc datblygu, dim ond i wirio, mewn gwirionedd, ein bod yn dal i fod yn addas i'r diben, ein bod yn cydnabod natur newidiol ein heconomi, a'n bod yn barod i wneud y mwyaf o'r cyfleoedd sydd o'n blaenau, drwy'r strategaeth ddiwydiannol, ond yna hefyd trwy'r ffyrdd y mae ein cymdeithas yn newid o amgylch y defnydd o AI, er enghraifft, gan wneud yn siŵr bod busnesau'n gallu defnyddio'r holl fanteision a fydd yn dod yn ei sgil.
Felly, y darn hwnnw o waith y byddaf yn siŵr o roi'r wybodaeth ddiweddaraf amdano i'm cyd-Aelodau maes o law, ond rydw i dim ond eisiau cydnabod y pwynt hwnnw mewn gwirionedd; nid ydym yn sefyll yn llonydd, nid ydym yn cymryd yn ganiataol y dylai popeth rydym ni'n ei wneud gael ei wneud yr un ffordd am byth, mewn gwirionedd. Mae angen i ni fod yn addasu, oherwydd mae'r economi'n addasu, oherwydd mae anghenion busnes yn addasu. Felly, rydw i dim ond eisiau bodloni fy hun ein bod yn y lle gorau i ddiwallu'r holl anghenion hynny, a bod yr holl wahanol fathau hynny o gefnogaeth yn gweithio mewn partneriaeth yn ogystal ag y dylent fod.
Rwyf am ddweud bod busnesau ar draws y ffin mewn gwirionedd yn eithaf cenfigennus o'r gwasanaeth y mae busnesau yma yn ei gael drwy Busnes Cymru a'r banc datblygu. Mae'r rhain yn bethau ychwanegol nad ydynt ar gael i fusnesau dros y ffin, ac rwy'n credu bod yr adborth a gawn gan fusnesau sydd wedi cael cefnogaeth yn dda iawn. Felly, nid wyf yn ymgymryd â'r adolygiad hwn allan o bryder am yr hyn rwy'n ei glywed gan fusnesau. Rwy'n ymgymryd â'r adolygiad hwn i sicrhau ein bod yn y lle gorau posibl a bod y sefydliadau hynny yn y sefyllfa orau i ddiwallu anghenion y dyfodol hefyd. Ond fel y dywedaf, byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i gyd-Aelodau ynghylch hynny.
Ers dechrau tymor y Senedd, mae Busnes Cymru wedi creu bron i 13,000 o swyddi newydd ac wedi diogelu dros 6,500 o swyddi. Ond rwy'n credu mai un o'r ffeithiau sy'n fy nghyffroi fwyaf yw'r ffaith, o'r swyddi hynny sydd wedi cael eu creu, fod 22 y cant wedi mynd i bobl a oedd fel arall yn ddi-waith, ac rwy'n credu bod hynny'n wir yn fesur o lwyddiant yn yr ystyr ei fod yn creu swyddi i bobl a oedd y tu allan i'r gweithlu o'r blaen, ac rwy'n credu, po fwyaf y gallwn ei wneud yn y maes hwnnw, gorau oll.
Rhan arall o'u cynnig hefyd yr wyf yn falch iawn ohoni yw'r rhaglen twf cyflym, felly mae hynny'n gefnogaeth wedi'i theilwra i fusnesau unigol er mwyn iddyn nhw archwilio sut y gallant dyfu ac ehangu eu gweithrediadau, ac am bob £1 rydym ni'n buddsoddi yn hwnnw, rydym yn cael £18 yn ôl. Rwy'n credu bod hynny'n enillion ar fuddsoddiad da iawn. Felly, rwy'n credu bod yna rai enghreifftiau ardderchog o bethau sy'n digwydd.
Byddaf yn parhau i ddatgloi potensial busnesau trwy'r banc datblygu. Mae hynny'n helpu'r busnesau i gael y gefnogaeth sydd ei hangen arnynt i ddechrau neu gryfhau a thyfu. Bydd cyd-Aelodau'n gyfarwydd â'r portffolio o gronfeydd sy'n berthnasol i fusnesau ar wahanol gamau o'u datblygiad a'u twf. Ac rwy'n credu, fel y soniais i yn fy natganiad, ers dechrau tymor y Senedd, fod y banc datblygu wedi cefnogi dros 18,800 o swyddi, gyda buddsoddiad o dros £512 miliwn. Unwaith eto, rwy'n credu bod hynny'n arwyddocaol iawn, ac mae'r ystod helaeth o fathau o gymorth sydd ar gael gan y banc datblygu yn bwysig iawn. Ond eto, mae'r banc datblygu bob amser yn ystyried ei gynnig ac yn ystyried a oes angen iddo ddiwygio ac addasu'r hyn y mae'n gallu ei gynnig yn wyneb yr heriau o fewn yr economi. A byddaf yn sicr yn archwilio beth mwy y gallwn ei wneud i ddarparu diweddariad o ran sut mae'r banc datblygu ei hun wedi ymateb i argymhellion pwyllgorau, oherwydd rwy'n gwybod bod llawer o fanylion yn hynny y byddwn eisiau edrych arnyn nhw maes o law.
Rwy'n rhannu'r brwdfrydedd hwnnw am berchnogaeth gweithwyr. Mae'r rhan fwyaf o'r cymorth rydym ni'n ei ddarparu ar gyfer perchnogaeth gweithwyr yn mynd trwy Busnes Cymru, ond yn enwedig Busnes Cymdeithasol Cymru, ac mae'r gwasanaeth hwnnw yno i ddarparu'r cymorth arbenigol hwnnw, yn enwedig mewn cysylltiad â phryniant gweithwyr. Mae'n darparu cymorth wedi'i ariannu'n llawn a phwrpasol i berchnogion busnes i'w helpu i benderfynu a yw perchnogaeth gweithwyr a chynlluniau cyfranddaliadau yn iawn ar gyfer eu busnesau penodol.
Gwnaethom ymrwymiad yn ein rhaglen ar gyfer y llywodraeth i ddyblu nifer y busnesau sy'n eiddo i weithwyr yng Nghymru o 37 i 74 erbyn 2026. Wel, rydym ni wedi rhagori ar hynny mewn gwirionedd, ac erbyn hyn mae 94 o fusnesau sy'n eiddo i weithwyr wedi'u lleoli ledled Cymru. Felly, mae'n fodel yr ydym yn frwdfrydig iawn yn ei gylch. Mae'n fodel sy'n tyfu ym mhob rhan o Gymru ac ar draws pob math o fusnesau gwahanol hefyd, ond rwyf bob amser yn awyddus i archwilio beth mwy y gallwn ei wneud i dynnu sylw at fanteision perchnogaeth gweithwyr. Mae'n sicr yn rhywbeth rydym ni'n cefnogi busnesau i feddwl amdano pan fyddant yn meddwl am eu cynlluniau olyniaeth a'u cynlluniau i'r dyfodol.
I very much welcome the statement. We do not discuss employment often enough in the Senedd. Employment used to be the route out of poverty. Unfortunately, the growth of exploitative, low-hours employment at the minimum wage has stopped that being true. Our economy is strong in low-paid economic sectors, whilst weak in the higher paid sectors. Innovation, research and quality education are essential to creating well-paid jobs.
Successful economies are built on key industrial sectors. When you look at places such as Cambridge, Silicon Valley and Mannheim in Germany, their economies are based on high-pay, high-growth areas such as information and communications technology, life sciences, pharmaceuticals. Will the Welsh Government produce an ICT and life science growth strategy, working alongside universities to build a high-wage economy?
Rwy'n croesawu'r datganiad yn fawr. Nid ydym yn trafod cyflogaeth yn ddigon aml yn y Senedd. Cyflogaeth oedd y llwybr allan o dlodi. Yn anffodus, mae twf cyflogaeth ecsbloetiol, nifer isel o oriau ar yr isafswm cyflog wedi atal hynny rhag bod yn wir. Mae ein heconomi yn gryf mewn sectorau economaidd cyflog isel ac yn wan yn y sectorau cyflog uwch. Mae arloesi, ymchwil ac addysg o safon yn hanfodol i greu swyddi sy'n talu'n dda.
Mae economïau llwyddiannus wedi'u hadeiladu ar sectorau diwydiannol allweddol. Pan edrychwch ar lefydd fel Caergrawnt, Silicon Valley a Mannheim yn yr Almaen, mae eu heconomïau yn seiliedig ar feysydd cyflog uchel, twf uchel fel technoleg gwybodaeth a chyfathrebu, gwyddorau bywyd, diwydiant fferyllol. A fydd Llywodraeth Cymru yn cynhyrchu strategaeth twf TGCh a gwyddorau bywyd, gan weithio ochr yn ochr â phrifysgolion i adeiladu economi cyflog uchel?
I'm really grateful for those questions and absolutely share Mike Hedges's recognition of the importance of ICT and life sciences in terms of the economy. Life sciences is one of the key areas that were identified in the UK Government's industrial strategy, and we identified it here as an area for potential growth. We're really pleased with the work that the life sciences hub is doing, for example, to support us in thinking about how we can target our investments in future and also transform the care that people receive as well.
I think that the work that's happening through the investment zones will also be really important as well. So, we've used those investment zones to target and identify priority economic sectors where we'll be looking to do exactly what Mike Hedges suggested, really, in terms of investing in innovation, increasing productivity and helping, then, to address those economic disparities between and within regions. So, that's something that we're jointly delivering with the UK Government.
We have two investment zones. One is the Cardiff and Newport investment zone and the other being the Flintshire and Wrexham travel-to-work areas. I think that the fact that, again, those areas are built around specific industries is really important, and we're really keen to explore what more we can do to support some of those key industries of the future. Compound semiconductors, for example—that's something that we are really excelling in. We're making a name for ourselves on the world stage in that particular area. We would want to do the same in a whole range of other areas as well, not least floating offshore wind, which we'll have a statement on later on this afternoon.
Rwy'n ddiolchgar iawn am y cwestiynau yna ac yn rhannu cydnabyddiaeth Mike Hedges o bwysigrwydd TGCh a gwyddorau bywyd yn nhermau'r economi. Gwyddorau bywyd yw un o'r meysydd allweddol a nodwyd yn strategaeth ddiwydiannol Llywodraeth y DU, ac fe wnaethom ei nodi yma fel maes ar gyfer twf posibl. Rydym yn falch iawn o'r gwaith y mae'r ganolfan gwyddorau bywyd yn ei wneud, er enghraifft, i'n cefnogi i feddwl am sut y gallwn dargedu ein buddsoddiadau yn y dyfodol a hefyd drawsnewid y gofal y mae pobl yn ei dderbyn.
Rwy'n credu y bydd y gwaith sy'n digwydd trwy'r parthau buddsoddi hefyd yn bwysig iawn. Felly, rydym wedi defnyddio'r parthau buddsoddi hynny i dargedu a nodi sectorau economaidd â blaenoriaeth lle byddwn yn ceisio gwneud yn union yr hyn a awgrymodd Mike Hedges, mewn gwirionedd, o ran buddsoddi mewn arloesi, cynyddu cynhyrchiant a helpu, felly, i fynd i'r afael â'r gwahaniaethau economaidd hynny rhwng ac o fewn rhanbarthau. Felly, mae hynny'n rhywbeth rydym ni'n ei gyflawni ar y cyd â Llywodraeth y DU.
Mae gennym ddau barth buddsoddi. Un yw parth buddsoddi Caerdydd a Chasnewydd a'r llall yw ardaloedd teithio i'r gwaith yn sir y Fflint a Wrecsam. Rwy'n credu bod y ffaith bod yr ardaloedd hynny wedi'u hadeiladu o amgylch diwydiannau penodol yn bwysig iawn, ac rydym yn awyddus iawn i archwilio beth mwy y gallwn ei wneud i gefnogi rhai o'r diwydiannau allweddol hynny yn y dyfodol. Lled-ddargludyddion cyfansawdd, er enghraifft—mae hynny'n rhywbeth yr ydym yn rhagori ynddo. Rydym ni'n gwneud enw i ni ein hunain ar lwyfan y byd yn y maes penodol hwnnw. Byddem eisiau gwneud yr un peth mewn ystod eang o feysydd eraill hefyd, yn enwedig gwynt ar y môr arnofiol, y byddwn yn cael datganiad arno yn ddiweddarach y prynhawn yma.
Mae datgarboneiddio yn greiddiol i economi gogledd-orllewin Cymru, ac mae o'n sector ddylai fod wrth wraidd twf economaidd yn y dyfodol. Mi oeddwn i wrth fy modd yn gynharach heddiw yma yn noddi sesiwn yn sôn am Tŷ Gwyrddfai, sef canolfan datgarboneiddio arloesol ym Mhenygroes, y ganolfan gyntaf o'i math yn y Deyrnas Unedig. Mae angen arloesedd ar economi Cymru ac arloesedd sydd wir yn gyrru datblygiad yn Tŷ Gwyrddfai. Dyma ni gydweithrediad rhwng cymdeithas tai Adra, Grŵp Llandrillo Menai a Phrifysgol Bangor. Mae Prifysgol Bangor yn dod â chyfleusterau ymchwil a datblygu o'r radd flaenaf, gan brofi a threialu technoleg a defnyddiau newydd sy'n cyd-fynd â'r agenda datgarboneiddio.
Ydych chi, Ysgrifennydd Cabinet, yn cytuno efo fi mai dyma'r union fath o fenter sydd ei hangen ar economi Cymru, gan sbarduno datblygiad, sgiliau ac arloesedd a all ddarparu swyddi o ansawdd uchel ledled Cymru, gan gynnwys yn ein cymunedau gwledig a'n cymunedau ôl-ddiwydiannol ni? Mae Tŷ Gwyrddfai eisoes yn gartref i bencadlys Trwsio, sy'n cyflogi dros 150 o staff, ac mae Travis Perkins hefyd wedi sefydlu depo ar y safle i ddarparu cyflenwadau a defnyddiau—
Decarbonisation is central to the economy of the north-west of Wales, and it is a sector that should provide a foundation for economic growth in future. I was delighted earlier today to host a session that looked at Tŷ Gwyrddfai, which is the innovative decarbonisation centre in Penygroes, the first of its kind in the UK. We need innovation in the Welsh economy, and it's innovation that truly drives the developments in Tŷ Gwyrddfai. This is a collaboration between the Adra housing association, Grŵp Llandrillo Menai and Bangor University. Bangor University brings first-rate research and development facilities, piloting and testing new technologies and materials that align with the decarbonisation agenda.
Cabinet Secretary, do you agree with me that this is exactly the kind of initiative that the Welsh economy needs, encouraging the development of skills and innovation that can provide high-quality jobs across Wales, including in our rural communities and our post-industrial communities? Tŷ Gwyrddfai is already home to the Trwsio headquarters that employs over 150 staff, and Travis Perkins has also established a depot on site to provide supplies and materials—
Siân, rhaid i chi orffen nawr, os gwelwch yn dda.
Siân, you must conclude now, please.
—i Adra a'i gontractwyr. Felly, dwi jest eisiau gwybod sut fydd eich Llywodraeth chi yn annog datblygu mwy o ganolfannau fel Tŷ Gwyrddfai ar draws Cymru, gan ddefnyddio'r angen i ddatgarboneiddio i gryfhau economïau lleol?
—for Adra and its contractors. So, I just wanted to know how your Government will encourage the development of more centres such as Tŷ Gwyrddfai across Wales, using the need to decarbonise to strengthen local economies?
Tŷ Gwyrddfai sounds exactly the kind of thing that we were thinking about when we introduced the 'Wales innovates' strategy, and that really is about ensuring that research, development and innovation aren't about simply creating jobs, but actually about leading to new products, new processes, new services, including around decarbonisation, with the aim of improving productivity, but then, ultimately, creating and safeguarding jobs as well. So, I think that sounds like something I need to find out definitely more about, but it sounds like something that we would want to be supporting through our innovation strategy.
We’re working really closely with the UK Government, so we support applications, for example, for Innovate UK funding. Over £66 million was awarded to businesses in the last financial year, for which we have information. That’s an increase of over £5 million from the year before, so I want to see the figures improve year on year. Also, I know that colleagues will be keen to ensure that we take our approach to research and innovation in the international context, so that’s why I’m really pleased that we’re members, in Wales, of Vanguard Initiative, through which we’ve jointly developed the VInnovate international collaboration programme, and that sees us collaborate with people from across the globe. And decarbonisation and addressing the impacts of climate change are a shared challenge for all of us, which is why it’s so important that we look beyond Wales and collaborate with colleagues in the UK but also across the world on this really, really vital agenda.
Mae Tŷ Gwyrddfai yn swnio'n union y math o beth yr oeddem yn meddwl amdano pan wnaethom gyflwyno'r strategaeth 'Cymru'n arloesi', ac mae hynny'n ymwneud â sicrhau nad yw ymchwil, datblygu ac arloesi yn ymwneud â chreu swyddi yn unig, ond mewn gwirionedd yn ymwneud ag arwain at gynhyrchion newydd, prosesau newydd, gwasanaethau newydd, gan gynnwys ynghylch datgarboneiddio, gyda'r nod o wella cynhyrchiant, ond yna, yn y pen draw, creu a diogelu swyddi hefyd. Felly, rwy'n credu bod hynny'n swnio fel rhywbeth y mae angen i mi ganfod mwy amdano, ond mae'n swnio fel rhywbeth y byddem eisiau ei gefnogi trwy ein strategaeth arloesi.
Rydym yn gweithio'n agos iawn gyda Llywodraeth y DU, felly rydym yn cefnogi ceisiadau, er enghraifft, am gyllid Innovate UK. Dyfarnwyd dros £66 miliwn i fusnesau yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf, ac mae gennym wybodaeth amdanynt. Mae hynny'n gynnydd o dros £5 miliwn o'i gymharu â'r flwyddyn flaenorol, felly rwyf eisiau gweld y ffigurau'n gwella flwyddyn ar ôl blwyddyn. Hefyd, rwy'n gwybod y bydd cyd-Aelodau'n awyddus i sicrhau ein bod yn mabwysiadu ein dull o ran ymchwil ac arloesi yn y cyd-destun rhyngwladol, felly dyna pam rwy'n falch iawn ein bod ni, yng Nghymru, yn aelodau o Fenter Vanguard, lle rydym wedi datblygu rhaglen gydweithredu ryngwladol VInnovate ar y cyd, ac sy'n ein gweld yn cydweithio â phobl o bob cwr o'r byd. Ac mae datgarboneiddio a mynd i'r afael ag effeithiau newid hinsawdd yn her a rennir i bob un ohonom, a dyna pam y mae hi mor bwysig ein bod yn edrych y tu hwnt i Gymru a chydweithio â chydweithwyr yn y DU ond hefyd ledled y byd ar yr agenda wirioneddol hanfodol hon.
In October 2024 Kellanova, or Kellogg’s, as it’s more commonly known, announced a £75 million investment to transform the Wrexham plant into Europe’s largest cereal factory. This investment was Kellanova’s largest single investment in British cereal production in more than 30 years, and it will create about 130 new jobs. Andrew Ranger, the Member of Parliament for Wrexham and myself recently had the pleasure of visiting the site on the Wrexham industrial estate to see how that investment is directly leading to new jobs, and that includes new apprenticeships too. So far, they’ve received over 1,000 job applications for operational, maintenance and functional support roles. It’s also increased the number of engineering apprentices within the company, and that’s part of their long-term strategy.
Kellogg’s has been a cornerstone of the local economy for decades and it’s really good to see a major employer investing in Wrexham’s future. So, I’m sure that the Cabinet Secretary welcomes this substantial investment and I’d be grateful if you could outline the work that the Welsh Government is doing to ensure that Wrexham remains an attractive place to do business in order for my constituency to secure even greater investment and further job creation.
Ym mis Hydref 2024 cyhoeddodd Kellanova, neu Kellogg's, sef yr enw mwy cyffredin, fuddsoddiad o £75 miliwn i drawsnewid ffatri Wrecsam yn ffatri grawnfwyd fwyaf Ewrop. Y buddsoddiad hwn oedd buddsoddiad sengl mwyaf Kellanova mewn cynhyrchu grawnfwyd ym Mhrydain mewn mwy na 30 mlynedd, a bydd yn creu tua 130 o swyddi newydd. Yn ddiweddar, cafodd Andrew Ranger, yr Aelod Seneddol dros Wrecsam a minnau y pleser o ymweld â'r safle ar ystad ddiwydiannol Wrecsam i weld sut mae'r buddsoddiad hwnnw'n arwain yn uniongyrchol at swyddi newydd, ac mae hynny'n cynnwys prentisiaethau newydd hefyd. Hyd yn hyn, maen nhw wedi derbyn dros 1,000 o geisiadau am swyddi ar gyfer rolau cymorth gweithredol, cynnal a chadw a swyddogaethol. Mae hefyd wedi cynyddu nifer y prentisiaid peirianneg o fewn y cwmni, ac mae hynny'n rhan o'u strategaeth hirdymor.
Mae Kellogg's wedi bod yn gonglfaen i'r economi leol ers degawdau ac mae'n dda gweld cyflogwr mawr yn buddsoddi yn nyfodol Wrecsam. Felly, rwy'n siŵr bod yr Ysgrifennydd Cabinet yn croesawu'r buddsoddiad sylweddol hwn a byddwn yn ddiolchgar pe gallech amlinellu'r gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod Wrecsam yn parhau i fod yn lle deniadol i wneud busnes ynddo er mwyn i'm hetholaeth sicrhau hyd yn oed mwy o fuddsoddiad a gweld mwy o swyddi'n cael eu creu.
I’m really grateful to hear about the investment from Kellogg’s. I know that the First Minister also really welcomed that and also visited the site shortly after the announcement. And I think the way that Lesley Griffiths has set out the benefits in terms of the scale of the job opportunities available locally, but then also the important investment in apprenticeships, really, really sets out how important and very welcome that particular investment is.
We have to look, as well, to the north Wales growth deal in terms of the opportunity for nearly £1 billion of investment over 15 years, including £120 million each from the Welsh Government and the UK Government. It is currently creating jobs, but we know that it aims to create over 4,000 jobs over its lifetime. So, that is an area that we’re focused on. And then I’ve also mentioned the Wrexham and Flintshire investment zone. That’s really a collaborative effort, including the corporate joint committee, local authorities, both Governments and businesses, so they’re getting to the final stage of the overall business case at the moment. Again, this could attract £1 billion of investment and create over 6,000 jobs in the advanced manufacturing sector. So, that’s tremendously exciting as well.
And then I know lots of work is happening also through the north Wales regional skills partnership, with Wrexham University, the Advanced Manufacturing Research Centre Cymru and Coleg Cambria, shaping proposals as well. So, I think there’s an awful lot to be excited about in Wrexham. I was there myself fairly recently, again looking at these sites and the potential for providing new property for business as well, because that’s one of the things that businesses talk to me most about in terms of what they need, and it is about commercial properties for rent or support to build those as well. So, again, that’s something I’m really mindful of being a particular thing that we’d like to address in the Wrexham area.
Rwy'n ddiolchgar iawn o gael clywed am y buddsoddiad gan Kellogg's. Rwy'n gwybod bod y Prif Weinidog hefyd yn croesawu hynny ac wedi ymweld â'r safle yn fuan ar ôl y cyhoeddiad. Ac rwy'n credu bod y ffordd y mae Lesley Griffiths wedi nodi'r manteision o ran graddfa'r cyfleoedd swyddi sydd ar gael yn lleol, ond yna hefyd y buddsoddiad pwysig mewn prentisiaethau, mewn gwirionedd, yn nodi pa mor bwysig yw'r buddsoddiad penodol hwnnw y mae croeso mawr iddo.
Mae'n rhaid i ni edrych hefyd ar fargen twf y gogledd o ran y cyfle i gael bron i £1 biliwn o fuddsoddiad dros 15 mlynedd, gan gynnwys £120 miliwn yr un gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU. Ar hyn o bryd mae'n creu swyddi, ond gwyddom ei nod yw creu dros 4,000 o swyddi dros ei oes. Felly, mae hynny'n faes rydym ni'n canolbwyntio arno. Ac yna rwyf hefyd wedi sôn am barth buddsoddi Wrecsam a sir y Fflint. Mae hwnnw'n ymdrech gydweithredol mewn gwirionedd, gan gynnwys y cyd-bwyllgor corfforedig, awdurdodau lleol, Llywodraethau a busnesau, felly maen nhw'n cyrraedd cam olaf yr achos busnes cyffredinol ar hyn o bryd. Unwaith eto, gallai hyn ddenu £1 biliwn o fuddsoddiad a chreu dros 6,000 o swyddi yn y sector gweithgynhyrchu uwch. Felly, mae hynny'n hynod gyffrous hefyd.
Ac yna rwy'n gwybod bod llawer o waith yn digwydd hefyd drwy bartneriaeth sgiliau rhanbarthol y gogledd, gyda Phrifysgol Wrecsam, Canolfan Ymchwil Gweithgynhyrchu Uwch Cymru a Choleg Cambria, yn llunio cynigion hefyd. Felly, rwy'n meddwl bod yna lawer iawn i fod yn gyffrous amdano yn Wrecsam. Roeddwn i yno fy hun yn weddol ddiweddar, unwaith eto yn edrych ar y safleoedd hyn a'r potensial i ddarparu eiddo newydd ar gyfer busnes hefyd, oherwydd dyna un o'r pethau y mae busnesau'n siarad â mi fwyaf amdano o ran yr hyn sydd ei angen arnynt, ac mae'n ymwneud ag eiddo masnachol i'w rhentu neu gymorth i adeiladu'r rheini hefyd. Felly, unwaith eto, mae hynny'n rhywbeth rydw i'n ymwybodol iawn ei fod yn beth arbennig yr hoffem fynd i'r afael ag ef yn ardal Wrecsam.
Ac yn olaf, Jane Dodds.
And finally, Jane Dodds.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Good afternoon, Cabinet Secretary. Thank you very much for your statement. As we know, infrastructure is key to economic growth for us here in Wales. But it was a little bit disturbing to hear, last week, the MP for Brecon, Radnor and Cwm Tawe raising important concerns in Parliament about rail funding here in Wales. In response, the Chief Secretary to the Treasury remarked that we
'might want to be a little bit more grateful’
—grateful for the £445 million allocated over the next 10 years. Obviously, a really distressing and disturbing comment to make there. We know that Wales has faced chronic underinvestment for years. While we receive £445 million, Manchester, a region with fewer people, has been awarded £2.5 billion, and, elsewhere, Network Rail is spending £2.6 billion in Kent, and the Lower Thames crossing is projected to cost £9 billion.
It's great to hear you talking about how the Governments are working together, but I’d welcome, if I may, your reflections on what was said last week in Parliament and whether you’re continuing to lobby for Wales to actually receive its fair share in infrastructure funding. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Prynhawn da, Ysgrifennydd Cabinet. Diolch yn fawr iawn am eich datganiad. Fel y gwyddom, mae seilwaith yn allweddol i dwf economaidd i ni yma yng Nghymru. Ond roeddwn ychydig yn bryderus o glywed, yr wythnos diwethaf, AS Aberhonddu, Maesyfed a Chwm Tawe yn codi pryderon pwysig yn y Senedd ynglŷn â chyllid rheilffyrdd yma yng Nghymru. Mewn ymateb, dywedodd Prif Ysgrifennydd y Trysorlys efallai
'y dylem ni fod ychydig yn fwy diolchgar'
—yn ddiolchgar am y £445 miliwn a ddyrannwyd dros y 10 mlynedd nesaf. Yn amlwg, sylw gwirioneddol ofidus ac annymunol i'w wneud. Gwyddom fod Cymru wedi wynebu tanfuddsoddi cronig ers blynyddoedd. Er ein bod yn derbyn £445 miliwn, mae Manceinion, rhanbarth gyda llai o bobl, wedi derbyn £2.5 biliwn, ac, mewn mannau eraill, mae Network Rail yn gwario £2.6 biliwn yng Nghaint, a rhagwelir y bydd croesfan Tafwys Isaf yn costio £9 biliwn.
Mae'n wych eich clywed yn siarad am sut mae'r Llywodraethau'n gweithio gyda'i gilydd, ond byddwn yn croesawu, os caf, eich myfyrdodau ar yr hyn a ddywedwyd yr wythnos diwethaf yn Senedd y DU ac a ydych chi'n parhau i lobïo er mwyn i Gymru dderbyn ei chyfran deg mewn cyllid seilwaith. Diolch yn fawr iawn.
So, this Welsh Government has always prioritised rail. Colleagues will remember those difficult times that we had a couple of years ago now, when we had that £900 million pressure on the Welsh Government’s budget as a result of the impacts of inflation, and the impact that was having on our rail sector here in Wales. And we did have to look very carefully at our budgets right across Government to be able to provide additional funding, both for rail, and, of course, for the NHS, as our priority areas in relation to the impact of inflation. So, I think that we can definitely be proud of the priority that we’ve put on rail, and we are seeing, as the First Minister set out in First Minister’s questions this afternoon, the real impact and the real change that that investment has made.
I think what we really need is a Barnett formula that works, a fiscal framework that works, so that it should be quite as simple as that, when you put the numbers in, the right number comes out. And then you don’t need to be grateful; you just need a calculator. So, I think that’s the space that I’m in.
Felly, mae'r Llywodraeth hon yng Nghymru bob amser wedi blaenoriaethu rheilffyrdd. Bydd cyd-Aelodau'n cofio'r cyfnodau anodd hynny a gawsom ychydig flynyddoedd yn ôl bellach, pan gawsom y pwysau hwnnw o £900 miliwn ar gyllideb Llywodraeth Cymru o ganlyniad i effeithiau chwyddiant, a'r effaith yr oedd hynny'n ei chael ar ein sector rheilffyrdd yma yng Nghymru. Ac roedd yn rhaid i ni edrych yn ofalus iawn ar ein cyllidebau ar draws y Llywodraeth er mwyn gallu darparu cyllid ychwanegol, ar gyfer rheilffyrdd, ac, wrth gwrs, ar gyfer y GIG, fel ein meysydd blaenoriaeth mewn cysylltiad ag effaith chwyddiant. Felly, rwy'n credu y gallwn ni yn bendant fod yn falch o'r flaenoriaeth rydym ni wedi'i rhoi i'r rheilffordd, ac rydym yn gweld, fel y nododd y Prif Weinidog yng nghwestiynau'r Prif Weinidog y prynhawn yma, yr effaith go iawn a'r newid gwirioneddol y mae'r buddsoddiad hwnnw wedi'i wneud.
Rwy'n credu mai'r hyn sydd ei angen arnom mewn gwirionedd yw fformiwla Barnett sy'n gweithio, fframwaith cyllidol sy'n gweithio, fel y dylai fod mor syml â hynny, pan fyddwch chi'n rhoi'r rhifau i mewn, mae'r rhif cywir yn dod allan. Ac yna does dim angen i chi fod yn ddiolchgar; dim ond cyfrifiannell sydd ei hangen arnoch chi. Felly, rwy'n credu mai dyna lle yr ydw i ar hyn o bryd.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Mae eitem 4 wedi ei thynnu yn ôl.
Item 4 has been withdrawn.
Felly, symudwn ymlaen at eitem 5, datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru, cymorth i gymuned y Lleoedd Arfog. A galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Ken Skates.
So, we will move on to item 5, a statement by the Cabinet Secretary for Transport and North Wales, support for the Armed Forces Community. And I call on the Cabinet Secretary, Ken Skates.
Diolch, Dirprwy Lywydd. This week is Armed Forces Week, when we show our support for the armed forces community here in Wales. This community covers those who are serving across our armed services, regular and reserve, past and present. And families are also important in this community.
Wales Armed Forces Day is on Saturday. This is an event that, as a Government, we are pleased to support, and I’m grateful to Monmouthshire County Council, this year’s hosts, for all that they have done to bring what I’m sure will be a fantastic day together at Caldicot Castle.
Now, earlier in the month we saw the publication of the strategic defence review. It set out a frank assessment of the threats that we face, the measures needed to deter and defend to keep our country safe. Service personnel are central to the defence of our nation and to this review.
This is the first review for over 30 years that hasn’t been one of cuts and reductions. It seeks to maintain numbers of service personnel in the immediate term, with a recommendation that more will be needed. It identifies the need for public engagement, to raise awareness of the armed forces, particularly with young people. It also identifies how accommodation, pay and equipment are key if recruitment and retention is to be successful. It calls for flexibility in allowing people to move seamlessly in and out of the armed services.
Now, traditionally, Wales has provided a significant share of the armed forces strength—some 6 to 7 per cent from 5 per cent of the UK population—and this is expected to continue. Most regular service is spent away from Wales. We have a role in working with the armed forces on transitions to and from the military, particularly in bringing the skills and values of the armed services, which we celebrate today, back into Wales, into our communities and civilian roles.
For those serving in Wales, life doesn’t take place within a bubble, particularly for service families. These are families where regular upheaval and deployment create unique challenges. Local education, employment, healthcare, sporting, cultural and community interactions are areas where I want us to be making a posting to Wales a welcome one.
We have continued our support for Supporting Service Children in Education Cymru. Working with the armed services and other partners, we provide an online guide providing information and advice for the armed forces community in Wales. And our careers events, which we run with the Reserve Forces' and Cadets' Associations and the Ministry of Defence’s career transition partnership, continue. We have events planned for Cardiff in November, and Wrexham in December, where service leavers, veterans and family members can engage with employers who are keen to utilise the skills and experiences of our armed forces community. At these events, we will also host employer conferences, engaging the private, public and charity sectors with the armed forces covenant. Through our employment action group, we have also promoted the Forces Families Jobs website, which provides links to employment and training specifically for armed forces family members. We have Welsh local authorities, local health boards and private companies now listing jobs directly there.
I know both Government and Senedd Members have a close relationship with the armed services in Wales, with regional headquarters and commanders. There is regular ministerial interaction, including through the armed forces expert group, which I chair. Their advocacy for those who are serving in Wales is vitally important. That advocacy may develop further in the future, with the UK Government’s intention to establish the role of an armed forces commissioner, working across the United Kingdom. I welcome that appointment and the potential for engagement if there are issues relating to service life in Wales.
Now, this week is also an opportunity to thank veterans for their service. We thank all veterans, but remembering within that our very eldest, as we mark the eightieth anniversaries of VE Day and VJ Day this year. These are people to celebrate. Their experience of having served is overwhelmingly positive—most veterans I meet talk fondly of their time, and would do it all again if they could. Health, housing and other outcomes are very much in line with wider society, and we should remember that. That said, we do also need to be able to support those who need it. We continue our 15 years of support for our specialist mental health service, Veterans' NHS Wales. And I would like to put on record my gratitude to the Veterans' Commissioner for Wales for his advocacy for veterans here.
If we are to deliver for our armed forces community, serving and veterans, the relationship with Whitehall is an important one. I've met the Minister for Veterans and People on three occasions now. I welcomed his plans for VALOUR, committing more investment across the UK to support veterans. This should complement what we are already doing here—for example, through our continuing support for our armed forces liaison officers, or AFLOs—and, hopefully, bolster an incredibly committed third sector, drawing on their expertise and their local knowledge. I have also welcomed plans to broaden the armed forces covenant and the reach of the legal duty of due regard, a manifesto commitment by the UK Government. We are already committed to the covenant; the prospect of a broader legal duty is one that I am confident we will be able to respond to positively, though, of course, Government and Senedd Members will need to see the detail.
Finally, I'd like to reference the role of the Army Cadet Force as a youth organisation in Wales and as a source of opportunity for young people. Time as a cadet can help gain an edge in all sectors of employment, and we look forward to understanding how the recommendation to expand cadet numbers in the strategic defence review might offer opportunity here in Wales. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Yr wythnos hon mae hi'n Wythnos y Lluoedd Arfog, pan fyddwn yn dangos ein cefnogaeth i gymuned y lluoedd arfog yma yng Nghymru. Mae'r gymuned hon yn cwmpasu'r rhai sy'n gwasanaethu ar draws ein gwasanaethau arfog, y lluoedd arfog rheolaidd a'r lluoedd arfog wrth gefn, yn y gorffennol a'r presennol. Ac mae teuluoedd hefyd yn bwysig yn y gymuned hon.
Mae Diwrnod Lluoedd Arfog Cymru ddydd Sadwrn. Mae hwn yn ddigwyddiad yr ydym yn falch o'i gefnogi fel Llywodraeth, ac rwy'n ddiolchgar i Gyngor Sir Fynwy, sy'n croesawu'r digwyddiad eleni, am bopeth y maent wedi'i wneud i ddod â'r hyn rwy'n siŵr a fydd yn ddiwrnod gwych at ei gilydd yng Nghastell Cil-y-coed.
Nawr, yn gynharach yn y mis gwelsom gyhoeddi'r adolygiad amddiffyn strategol. Roedd yn nodi asesiad gonest o'r bygythiadau rydym ni'n eu hwynebu, y mesurau sydd eu hangen i atal ac amddiffyn i gadw ein gwlad yn ddiogel. Mae'r lluoedd arfog yn ganolog i amddiffyn ein cenedl ac i'r adolygiad hwn.
Dyma'r adolygiad cyntaf ers dros 30 mlynedd nad yw wedi bod yn un o doriadau a gostyngiadau. Mae'n ceisio cynnal nifer y lluoedd arfog yn y tymor byr iawn, gydag argymhelliad y bydd angen mwy. Mae'n nodi'r angen am ymgysylltu â'r cyhoedd, i godi ymwybyddiaeth o'r lluoedd arfog, yn enwedig ymhlith phobl ifanc. Mae hefyd yn nodi sut mae llety, cyflog ac offer yn allweddol os yw recriwtio a chadw i fod yn llwyddiannus. Mae'n galw am hyblygrwydd wrth ganiatáu i bobl symud yn ddi-dor i mewn ac allan o'r lluoedd arfog.
Nawr, yn draddodiadol, mae Cymru wedi darparu cyfran sylweddol o niferoedd y lluoedd arfog—tua 6 i 7 y cant o 5 y cant o boblogaeth y DU—ac mae disgwyl i hyn barhau. Mae'r rhan fwyaf o'r lluoedd rheolaidd yn gwasanaethu i ffwrdd o Gymru. Mae gennym rôl wrth weithio gyda'r lluoedd arfog ar bontio i mewn ac allan o'r fyddin, yn enwedig wrth ddod â sgiliau a gwerthoedd y lluoedd arfog, yr ydym yn eu dathlu heddiw, yn ôl i Gymru, i'n cymunedau a'n rolau sifil.
I'r rhai sy'n gwasanaethu yng Nghymru, nid yw bywyd o fewn swigen, yn enwedig i deuluoedd y lluoedd arfog. Mae'r rhain yn deuluoedd lle mae aflonyddwch rheolaidd yn creu heriau unigryw. Mae addysg leol, cyflogaeth, gofal iechyd, chwaraeon, rhyngweithiadau diwylliannol a chymunedol yn feysydd yr wyf eisiau iddynt wneud ymgartrefu yng Nghymru yn ddeniadol.
Rydym wedi parhau â'n cefnogaeth i'r mudiad Cefnogi Plant Milwyr mewn Addysg yng Nghymru. Gan weithio gyda'r lluoedd arfog a phartneriaid eraill, rydym yn darparu canllaw ar-lein sy'n darparu gwybodaeth a chyngor i gymuned y lluoedd arfog yng Nghymru. Ac mae ein digwyddiadau gyrfaoedd, yr ydym yn eu cynnal gyda Chymdeithasau Lluoedd Wrth Gefn a Chadetiaid a phartneriaeth pontio gyrfa'r Weinyddiaeth Amddiffyn, yn parhau. Mae gennym ddigwyddiadau wedi'u cynllunio ar gyfer Caerdydd ym mis Tachwedd, a Wrecsam ym mis Rhagfyr, lle gall pobl sy'n gadael y gwasanaeth, cyn-filwyr ac aelodau o'r teulu ymgysylltu â chyflogwyr sy'n awyddus i ddefnyddio sgiliau a phrofiadau cymuned ein lluoedd arfog. Yn y digwyddiadau hyn, byddwn hefyd yn cynnal cynadleddau cyflogwyr, gan ymgysylltu'r sectorau preifat, cyhoeddus ac elusennol â chyfamod y lluoedd arfog. Trwy ein grŵp gweithredu cyflogaeth, rydym hefyd wedi hyrwyddo'r wefan Forces Families Jobs, sy'n darparu dolenni i gyflogaeth a hyfforddiant yn benodol ar gyfer aelodau teuluoedd y lluoedd arfog. Mae gennym awdurdodau lleol Cymru, byrddau iechyd lleol a chwmnïau preifat bellach yn rhestru swyddi yn uniongyrchol yno.
Rwy'n gwybod bod gan Aelodau'r Llywodraeth a'r Senedd berthynas agos â'r lluoedd arfog yng Nghymru, gyda phencadlysoedd rhanbarthol a chomanderiaid. Mae rhyngweithio gweinidogol rheolaidd, gan gynnwys trwy'r grŵp arbenigol y lluoedd arfog, yr wyf yn ei gadeirio. Mae eu heiriolaeth dros y rhai sy'n gwasanaethu yng Nghymru yn hanfodol bwysig. Gall yr eiriolaeth honno ddatblygu ymhellach yn y dyfodol, gyda bwriad Llywodraeth y DU i sefydlu rôl comisiynydd y lluoedd arfog, sy'n gweithio ledled y Deyrnas Unedig. Rwy'n croesawu'r penodiad hwnnw a'r potensial ar gyfer ymgysylltu pe bai materion yn ymwneud â bywyd yn y lluoedd arfog yng Nghymru.
Nawr, mae'r wythnos hon hefyd yn gyfle i ddiolch i gyn-filwyr am eu gwasanaeth. Rydym yn diolch i bob cyn-filwr, ond gan gofio o fewn hynny y rhai hynaf, wrth i ni nodi wythdeg mlynedd ers Diwrnod VE a Diwrnod VJ eleni. Mae'r rhain yn bobl i'w dathlu. Mae eu profiad o wasanaethu yn hynod gadarnhaol—mae'r rhan fwyaf o gyn-filwyr rwy'n cwrdd â nhw yn siarad yn annwyl am eu hamser, a byddent yn gwneud y cyfan eto pe gallent. Mae iechyd, tai a chanlyniadau eraill yn cyd-fynd â chymdeithas ehangach, a dylem gofio hynny. Wedi dweud hynny, mae angen i ni hefyd allu cefnogi'r rhai sydd ei angen. Rydym yn parhau â'n 15 mlynedd o gefnogaeth i'n gwasanaeth iechyd meddwl arbenigol, GIG Cymru i Gyn-filwyr. A hoffwn ddiolch i Gomisiynydd Cyn-filwyr Cymru am ei eiriolaeth dros gyn-filwyr yma.
Os ydym am gyflawni ar gyfer cymuned ein lluoedd arfog, milwyr sy'n gwasanaethu a chyn-filwyr, mae'r berthynas â Whitehall yn un bwysig. Rwyf wedi cwrdd â'r Gweinidog dros Gyn-filwyr a Phobl ar dri achlysur bellach. Croesawais ei gynlluniau ar gyfer VALOUR, gan ymrwymo mwy o fuddsoddiad ledled y DU i gefnogi cyn-filwyr. Dylai hyn ategu'r hyn yr ydym eisoes yn ei wneud yma—er enghraifft, trwy ein cefnogaeth barhaus i'n swyddogion cyswllt y lluoedd arfog, neu AFLOs—a gobeithio, atgyfnerthu trydydd sector hynod ymroddedig, gan dynnu ar eu harbenigedd a'u gwybodaeth leol. Rwyf hefyd wedi croesawu cynlluniau i ehangu cyfamod y lluoedd arfog a chyrhaeddiad y ddyletswydd gyfreithiol sylw dyladwy, ymrwymiad maniffesto gan Lywodraeth y DU. Rydym eisoes wedi ymrwymo i'r cyfamod; mae'r posibilrwydd o ddyletswydd gyfreithiol ehangach yn un yr wyf yn hyderus y byddwn yn gallu ymateb iddo'n gadarnhaol, er, wrth gwrs, bydd angen i Aelodau'r Llywodraeth a'r Senedd weld y manylion.
Yn olaf, hoffwn gyfeirio at rôl Llu Cadetiaid y Fyddin fel sefydliad ieuenctid yng Nghymru ac fel ffynhonnell cyfleoedd i bobl ifanc. Gall cyfnod fel cadet helpu i ennill mantais ym mhob sector cyflogaeth, ac edrychwn ymlaen at ddeall sut y gallai'r argymhelliad i ehangu niferoedd y cadetiaid yn yr adolygiad amddiffyn strategol gynnig cyfle yma yng Nghymru. Diolch.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary. On this, the Armed Forces Week, we Welsh Conservatives honour the brave men and women who serve and have served our great country with courage and dedication. Your sacrifices keep us safe and your commitment inspires us all. As shadow Minister for the armed forces, I would like to say a massive 'diolch' to every service member, veteran, and all their families, who you state, quite rightly, in your statement as also very important.
There are 115,000 veterans living in Wales. As you said, despite having 5 per cent of the population, Wales provides 7 per cent of the armed forces' strength. Our armed forces presence means that Wales punches way beyond its weight, and we want to see the Welsh Government punching above its weight too in supporting our armed forces and veterans, making Wales what we want to see—the most veteran-friendly nation in the world, especially given the world becoming an increasingly dangerous place, with the war in Ukraine, and, of course, the situation currently in the middle east.
We welcome the action the Welsh Government has taken in funding armed forces liaison officers, and I hope to perhaps see in the future a programme manager for them, to share that best practice across Wales. Because I know first-hand, from working with Lisa Rawlings, who used to be the liaison officer in my patch, and now Karin Spencer, the fantastic work being done in the Gwent area.
And of course, the ongoing support for SSCE is also welcome, but it's essential that their funding is on a more permanent basis, and they shouldn't have to keep reapplying for it. I attended recently a fantastic screening of a film about the challenges that armed forces children face at Raglan Primary School recently, made by the armed forces children themselves. Present at the premiere of the film made by Monmouthshire schoolchildren were the parents as well who have served in the armed forces. I tell you, there wasn't a dry eye in the house by the time that film had ended, because it relayed their experiences of being an armed forces child in Wales, the good things and the bad things: their being away from their families for long periods of time; other children in their class not understanding what they're going through; and of course all the bad things and dangerous things that come with parents being in the armed forces.
I think there's an awful lot more that we can do to make people understand, and other children understand, the challenges that they face. So, a film of that sort will go an awfully long way towards other children in the class and in schools across Monmouthshire understanding the plight of those children. I do hope that something similar—perhaps that one, because it was very, very good—could be rolled out across Wales. As it stands, I believe that only 60 per cent of schools submit data to SSCE, meaning we're very likely to be underestimating the number of armed forces children in Wales. So, accurate data is absolutely key, Minister. So, I hope you will look to improve data collection.
We'd also like to see a broadening of the definition of an armed forces child. As it stands, the Welsh Government's definition restricts the definition to children of current personnel or children of someone who has served within the last two years. I know you'll agree the challenges forces families face can stretch well beyond two years, so we should be looking at expanding that definition so children don't face that cliff edge.
One thing I'd be doing as armed forces Minister is to put extra cash on the table to fund more peer mentoring services within our Veterans' NHS Wales, particularly for women, which is lacking, because it's important to increase that capacity to support veterans with post-traumatic stress disorder and other mental health struggles from situations that they've been through, particularly specific to women. We need to see that tangible agreement for a female veteran peer mentor, please.
Another important aspect to our ambitions for veterans is to teach new generations about what our armed forces have achieved for Wales and the UK. This is why we'd establish a national military museum for Wales, where our armed forces history can be preserved, researched and observed. I hope this is something that perhaps the Welsh Government will support as a way of educating our young people in our military history.
I know that, in your statement, you say that, in the strategic defence review, it states in there that there needs to be more engagement with young people. One of the things I know that was happening in England, that I raised in the Chamber a while ago, was that young people in England would be taught about the armed forces within school time at all ages. I think that's something we'd like to take forward.
As I end now, Deputy Presiding Officer, can I just say that my son's a cadet, and how fantastic that is? I look forward to you pushing that great movement forward.
I'd just like to close by thanking our armed forces community—our veterans, our families—for the sacrifices they make to keep us safe. Armed Forces Day on Saturday, hosted in Monmouthshire at Caldicot Castle, will be a fantastic day out, and it'll give a greater understanding of what our armed forces do.
As we see concerning events across the world, it should never leave our minds that these people stand ready, have stood ready, to put themselves between us and those who wish us harm, and we all thank them, I'm sure. Diolch.
Diolch am eich datganiad, Ysgrifennydd Cabinet. Yn ystod Wythnos y Lluoedd Arfog, rydym ni, y Ceidwadwyr Cymreig yn anrhydeddu'r dynion a'r menywod dewr sy'n gwasanaethu ac wedi gwasanaethu ein gwlad wych gyda dewrder ac ymroddiad. Mae eich aberth yn ein cadw'n ddiogel ac mae eich ymrwymiad yn ein hysbrydoli ni i gyd. Fel Gweinidog lluoedd arfog yr wrthblaid, hoffwn ddweud 'diolch' enfawr i bob aelod o'r lluoedd arfog, cyn-filwyr, a'u holl deuluoedd, yr ydych yn nodi, yn hollol gywir, yn eich datganiad fel rhai pwysig iawn hefyd.
Mae 115,000 o gyn-filwyr yn byw yng Nghymru. Fel y dywedoch chi, er bod ganddi 5 y cant o'r boblogaeth, mae Cymru yn darparu 7 y cant o niferoedd y lluoedd arfog. Mae ein presenoldeb yn y lluoedd arfog yn golygu bod Cymru'n cyflawni y tu hwnt i bob disgwyl, ac rydym eisiau gweld Llywodraeth Cymru yn cyflawni y tu hwnt i bob disgwyl hefyd wrth gefnogi ein lluoedd arfog a'n cyn-filwyr, gan wneud Cymru yr hyn yr ydym eisiau ei weld—y genedl fwyaf cyfeillgar i gyn-filwyr yn y byd, yn enwedig o ystyried bod y byd yn dod yn lle cynyddol beryglus, gyda'r rhyfel yn Wcráin, ac, wrth gwrs, y sefyllfa ar hyn o bryd yn y Dwyrain Canol.
Rydym yn croesawu'r camau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cymryd i ariannu swyddogion cyswllt y lluoedd arfog, ac rwy'n gobeithio yn y dyfodol y byddaf yn gweld rheolwr rhaglen ar eu cyfer, i rannu'r arfer gorau hwnnw ledled Cymru. Oherwydd rwy'n gwybod yn uniongyrchol, o weithio gyda Lisa Rawlings, a oedd yn arfer bod yn swyddog cyswllt yn fy ardal i, a nawr Karin Spencer, y gwaith gwych sy'n cael ei wneud yn ardal Gwent.
Ac wrth gwrs, mae'r gefnogaeth barhaus i Cefnogi Plant Milwyr mewn Addysg yng Nghymru, SSCE, hefyd yn cael ei groesawu, ond mae'n hanfodol bod eu cyllid ar sail fwy parhaol, ac ni ddylent orfod parhau i ailymgeisio amdano. Yn ddiweddar, fe es i ddangosiad gwych o ffilm am yr heriau y mae plant y lluoedd arfog yn eu hwynebu yn Ysgol Gynradd Rhaglan, ffilm a wnaed gan blant y lluoedd arfog eu hunain. Yn bresennol yn y dangosiad cyntaf o'r ffilm a wnaed gan blant ysgol sir Fynwy oedd y rhieni hefyd sydd wedi gwasanaethu yn y lluoedd arfog. Rwy'n dweud wrthych, doedd dim llygad sych yn y lle erbyn i'r ffilm ddod i ben, oherwydd roedd yn cyfleu eu profiadau o fod yn blant y lluoedd arfog yng Nghymru, y pethau da a'r pethau drwg: bod i ffwrdd o'u teuluoedd am gyfnodau hir; plant eraill yn eu dosbarth nad ydynt yn deall beth maen nhw'n mynd drwyddo; ac wrth gwrs yr holl bethau drwg a pheryglus sy'n dod gyda rhieni yn y lluoedd arfog.
Rwy'n credu bod llawer mwy y gallwn ei wneud er mwyn i bobl ddeall, a phlant eraill ddeall, yr heriau maen nhw'n eu hwynebu. Felly, bydd ffilm o'r fath yn mynd yn bell tuag at wneud i blant eraill yn y dosbarth ac mewn ysgolion ledled sir Fynwy ddeall sefyllfa'r plant hynny. Rwy'n gobeithio y gellid cyflwyno rhywbeth tebyg—efallai y ffilm honno, oherwydd ei bod yn dda iawn, iawn—ledled Cymru. Fel y mae'n sefyll, rwy'n credu mai dim ond 60 y cant o ysgolion sy'n cyflwyno data i SSCE, sy'n golygu ein bod yn debygol iawn o fod yn tanamcangyfrif faint o blant y lluoedd arfog sydd yng Nghymru. Felly, mae data cywir yn hollol allweddol, Gweinidog. Felly, rwy'n gobeithio y byddwch chi'n ystyried gwella'r broses o gasglu data.
Hoffem hefyd weld y diffiniad o blentyn y lluoedd arfog yn cael ei ehangu. Fel y mae'n sefyll, mae diffiniad Llywodraeth Cymru yn cyfyngu'r diffiniad i blant aelodau presennol neu blant rhywun sydd wedi gwasanaethu yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf. Rwy'n gwybod y byddwch chi'n cytuno y gall yr heriau y mae teuluoedd yn eu hwynebu ymestyn ymhell y tu hwnt i ddwy flynedd, felly dylem fod yn ystyried ehangu'r diffiniad hwnnw fel nad yw plant yn wynebu'r ymyl clogwyn hwnnw.
Un peth y byddwn i'n ei wneud fel Gweinidog y Lluoedd Arfog yw rhoi arian ychwanegol ar y bwrdd i ariannu mwy o wasanaethau mentora cymheiriaid yn GIG Cymru i gyn-filwyr, yn enwedig i fenywod, sy'n brin, oherwydd mae'n bwysig cynyddu'r capasiti hwnnw i gefnogi cyn-filwyr ag anhwylder straen ôl-drawmatig a brwydrau iechyd meddwl eraill yn sgil sefyllfaoedd y maent wedi bod drwyddynt, yn arbennig o benodol i fenywod. Mae angen i ni weld y cytundeb diriaethol hwnnw ar gyfer mentor cyfoedion cyn-filwyr benywaidd, os gwelwch yn dda.
Agwedd bwysig arall ar ein huchelgeisiau ar gyfer cyn-filwyr yw addysgu cenedlaethau newydd am yr hyn y mae ein lluoedd arfog wedi'i gyflawni dros Gymru a'r DU. Dyna pam y byddem yn sefydlu amgueddfa filwrol genedlaethol i Gymru, lle gellir diogelu hanes ein lluoedd arfog, edrych arno ac ymchwilio iddo. Gobeithio y bydd hyn yn rhywbeth y bydd Llywodraeth Cymru efallai yn ei gefnogi fel ffordd o addysgu ein pobl ifanc ynghylch ein hanes milwrol.
Rwy'n gwybod eich bod chi'n dweud, yn eich datganiad, yn yr adolygiad amddiffyn strategol, ei fod yn nodi yno bod angen mwy o ymgysylltu â phobl ifanc. Un o'r pethau rwy'n gwybod a oedd yn digwydd yn Lloegr, a godais yn y Siambr ychydig yn ôl, oedd y byddai pobl ifanc yn Lloegr yn cael eu dysgu am y lluoedd arfog o fewn amser ysgol ym mhob oedran. Rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth yr hoffem ni ei fabwysiadu.
Wrth i mi orffen nawr, Dirprwy Lywydd, a gaf i ddweud bod fy mab yn gadet, a pha mor wych yw hynny? Edrychaf ymlaen atoch yn gwthio'r mudiad gwych hwnnw ymlaen.
Hoffwn gloi trwy ddiolch i'n cymuned lluoedd arfog—ein cyn-filwyr, ein teuluoedd—am yr aberth maen nhw'n ei wneud i'n cadw'n ddiogel. Bydd Diwrnod y Lluoedd Arfog ddydd Sadwrn, a gynhelir yn sir Fynwy yng Nghastell Cil-y-coed, yn ddiwrnod gwych, a bydd yn rhoi gwell dealltwriaeth o'r hyn y mae ein lluoedd arfog yn ei wneud.
Wrth i ni weld digwyddiadau sy'n peri pryder ar draws y byd, ni ddylem fyth anghofio bod y bobl hyn yn barod, wedi sefyll yn barod, i roi eu hunain rhyngom ni a'r rhai sy'n dymuno gwneud niwed i ni, ac rydym ni i gyd yn diolch iddynt, yn sicr. Diolch.
Can I thank Laura Jones for her very, very welcome comments? I won't repeat all of what Laura has already spoken about, but I would particularly like to welcome her comments in relation to the value of AFLOs. This year, for the first time, we now have a dedicated budget line for armed forces and veterans matters within Welsh Government, and that budget line has seen an increase in funding of 30 per cent. I know that the overall quantum is not huge, but it is demonstrating that we take this area of Government policy very seriously indeed. Right across Wales, the value of AFLOs has been quite astonishing.
I note and agree with the Member in regard to the value of SSCE, and I know that discussions have taken place at the armed forces expert group concerning definition, concerning the support given to service children. The points that have been raised by the Member will form the basis of further discussions that I have with the Minister for Education. Peer mentoring is something that is regularly discussed at the armed forces expert group. I know that the Minister for mental health recently attended the expert group, where this was discussed, and I believe that she is actually speaking at the moment with individual local health boards, to ensure that there is consistent and high-quality provision right across Wales.
I think the UK, right now, is very fortunate to have a Minister for veterans who is himself one of the most decorated Members of Parliament in recent memory. He recently, and quite astonishingly, spent just five days in climbing to the top of Everest, a remarkable feat. I don't think kryptonite could touch that Minister, and he did it all in the name of charity, and I believe that he is also a reservist as well. On the numerous occasions that I have now met with him, it has become abundantly clear that he is somebody who is deeply passionate about veterans' affairs, about ensuring that there is what the UK Government is increasingly calling a 'zig-zag' opportunity for careers, so that once you are out of the armed forces, you don't need to consider your career in the armed forces over, that the access point will be open to you again. This is something that is particularly valuable. I know from personal experience, with a nephew who has served in the armed forces, who left the armed forces, who may one day return to the armed forces, having that option open to service leavers is vitally important.
I would agree with the Member as well regarding the value of cadets. Cadets provide an opportunity to acquire invaluable skills. Again, from personal experience, I probably picked up more valuable skills within the officer training corps than I did whilst I was at university. It does provide incredible life skills and also provides an opportunity to gain confidence as well. A lot of young people lack confidence, and the cadet service can install the confidence necessary to be successful in life. I think that the new curriculum offers an opportunity for areas of discussion to be raised regarding opportunities in cadet services and the armed forces as a whole. One of the objectives of the new curriculum is to make sure that young people are world-wise, that they're global citizens, that they recognize the opportunities and the threats. At the moment, we know that there are numerous threats facing the international community. It therefore stands to reason that young people should know about the opportunities to serve with the cadets or to serve in the armed forces. So, I do hope that the new curriculum will provide that opportunity.
Of course, with us today in the Chamber is Jack Sargeant, who is, I know, passionate about the museums that we have in Wales. We have three regimental museums in Wales. All are absolutely superb. I was recently at the regimental museum at Caernarfon castle for a new exhibition. We were hosting an international community as well. It's a major draw for tourists, but it's also a fitting reminder of the losses that we have incurred in the service of our armed forces veterans and personnel.
A gaf i ddiolch i Laura Jones am ei sylwadau sydd i'w croesawu'n fawr? Ni wnaf ailadrodd yr hyn mae Laura eisoes wedi siarad amdano, ond hoffwn groesawu ei sylwadau yn arbennig mewn cysylltiad â gwerth AFLOs. Eleni, am y tro cyntaf, mae gennym linell gyllideb bwrpasol ar gyfer materion lluoedd arfog a chyn-filwyr o fewn Llywodraeth Cymru, ac mae'r llinell gyllideb honno wedi gweld cynnydd o 30 y cant mewn cyllid. Rwy'n gwybod nad yw'r cwantwm cyffredinol yn enfawr, ond mae'n dangos ein bod yn cymryd y maes hwn o bolisi'r Llywodraeth yn wirioneddol o ddifrif. Ar draws Cymru, mae gwerth AFLOs wedi bod yn eithaf syfrdanol.
Rwy'n nodi ac yn cytuno â'r Aelod mewn cysylltiad â gwerth SSCE, ac rwy'n gwybod bod trafodaethau wedi digwydd yng ngrŵp arbenigol y lluoedd arfog ynglŷn â diffiniad, ynglŷn â'r cymorth a roddir i blant y lluoedd arfog. Bydd y pwyntiau sydd wedi'u codi gan yr Aelod yn sail i drafodaethau pellach sydd gennyf gyda'r Gweinidog Addysg. Mae mentora cyfoedion yn rhywbeth sy'n cael ei drafod yn rheolaidd yng ngrŵp arbenigol y lluoedd arfog. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog iechyd meddwl wedi mynychu'r grŵp arbenigol yn ddiweddar, lle trafodwyd hyn, ac rwy'n credu ei bod yn siarad ar hyn o bryd gyda byrddau iechyd lleol unigol, i sicrhau bod darpariaeth gyson ac o ansawdd uchel ledled Cymru.
Rwy'n credu bod y DU, ar hyn o bryd, yn ffodus iawn i gael Gweinidog dros gyn-filwyr sydd ei hun yn un o'r Aelodau Seneddol mwyaf arwisgedig yn y cyfnod diweddar. Yn ddiweddar, ac yn eithaf rhyfeddol, treuliodd dim ond pum niwrnod yn dringo i gopa Everest, camp ryfeddol. Nid wyf yn credu y gallai kryptonite gyffwrdd â'r Gweinidog hwnnw, ac fe wnaeth y cyfan yn enw elusen, ac rwy'n credu ei fod hefyd yn filwr wrth gefn. Ar y nifer o achlysuron yr wyf bellach wedi cwrdd ag ef, mae wedi dod yn amlwg ei fod yn rhywun sy'n angerddol iawn am faterion cyn-filwyr, am sicrhau bod yna, yr hyn y mae Llywodraeth y DU yn gynyddol yn ei alw'n gyfle 'igam-ogam' ar gyfer gyrfaoedd, fel nad oes angen i chi ystyried bod eich gyrfa yn y lluoedd arfog drosodd unwaith y byddwch allan o'r lluoedd arfog, bydd y man mynediad ar agor i chi eto. Mae hyn yn rhywbeth sy'n arbennig o werthfawr. Rwy'n gwybod o brofiad personol, gyda nai sydd wedi gwasanaethu yn y lluoedd arfog, a adawodd y lluoedd arfog, a allai ddychwelyd i'r lluoedd arfog un diwrnod, mae cael yr opsiwn hwnnw ar agor i'r rhai sy'n gadael gwasanaeth yn hanfodol bwysig.
Byddwn yn cytuno â'r Aelod hefyd ynglŷn â gwerth cadetiaid. Mae cadetiaid yn rhoi cyfle i gaffael sgiliau amhrisiadwy. Unwaith eto, o brofiad personol, mae'n debyg fy mod wedi codi sgiliau mwy gwerthfawr o fewn y corfflu hyfforddi swyddogion nag y gwnes tra oeddwn yn y brifysgol. Mae'n darparu sgiliau bywyd anhygoel a hefyd yn rhoi cyfle i ennill hyder hefyd. Mae llawer o bobl ifanc yn dioddef o ddiffyg hyder, a gall y gwasanaeth cadetiaid roi'r hyder angenrheidiol i fod yn llwyddiannus mewn bywyd. Rwy'n credu bod y cwricwlwm newydd yn cynnig cyfle i feysydd trafod gael eu codi ynglŷn â chyfleoedd mewn lluoedd cadetiaid a'r lluoedd arfog yn gyffredinol. Un o amcanion y cwricwlwm newydd yw sicrhau bod pobl ifanc yn fydol-ddoeth, eu bod yn ddinasyddion byd-eang, eu bod yn cydnabod y cyfleoedd a'r bygythiadau. Ar hyn o bryd, gwyddom fod nifer o fygythiadau yn wynebu'r gymuned ryngwladol. Felly, mae'n rhesymol y dylai pobl ifanc wybod am y cyfleoedd i wasanaethu gyda'r cadetiaid neu i wasanaethu yn y lluoedd arfog. Felly, rwy'n gobeithio y bydd y cwricwlwm newydd yn darparu'r cyfle hwnnw.
Wrth gwrs, gyda ni heddiw yn y Siambr mae Jack Sargeant, sydd, rwy'n gwybod, yn angerddol am yr amgueddfeydd sydd gennym yng Nghymru. Mae gennym dair amgueddfa gatrawd yng Nghymru. Mae pob un ohonynt yn hollol wych. Yn ddiweddar roeddwn yn yr amgueddfa gatrawd yng nghastell Caernarfon ar gyfer arddangosfa newydd. Roeddem ni'n croesawu cymuned ryngwladol hefyd. Mae'n atyniad mawr i dwristiaid, ond mae hefyd yn un sy'n ein hatgoffa ni o'r colledion yr ydym wedi'u dioddef yn lluoedd ein cyn-filwyr a'n lluoedd arfog yn gyffredinol.
As we speak to support the armed forces community today, I'm compelled to note that the world feels like an increasingly unstable and fearful place, and how worried many of my constituents are about that. The conflict in the middle east is escalating, and there are legitimate fears that the UK is being dragged into another foreign intervention. Plaid Cymru have been very clear: Parliament must have a veto before any UK military involvement. We cannot afford another war where Welsh service personnel pay the price for decisions made in Washington and London. Against that backdrop, we must remember that military action leaves a lasting impact, not just on global politics, but on the lives of the men and women who serve. As you said in your statement, here in Wales, over 115,000 people, nearly 5 per cent of the adult population, are veterans, a higher percentage than in England. These are our neighbours, our friends, our family members, and they deserve more than just thanks. They deserve support that's meaningful and enduring.
I'd like to use my time today to encourage the Welsh Government and their Labour colleagues in Westminster to reflect on whether their actions match their words, because the reality is that veterans are facing hardship in Wales. It's a national shame that those who sacrifice so much return to a society that fails them. For example, in Wales, we require patients to deregister from their current GP before registering with a new one. This means that anyone posted to an armed forces base in England would struggle to access healthcare swiftly upon returning home for an extended period or leaving the armed forces altogether. I heard first-hand from Colonel Sion Walker at the headquarters of the 160th (Welsh) Brigade in Brecon how this restriction is hampering armed forces personnel's transition from military life to civilian life. By way of contrast, NHS England has introduced a flexibility that allows armed forces personnel to remain registered with their military GP and also be registered as a temporary or dual patient with a civilian GP when posted elsewhere or during resettlement. Obviously, this system is much better for continuity of care, especially for those with ongoing mental health or rehabilitation needs.
Someone who is actively involved in championing the cause of veterans and their well-being told my office that a young soldier leaving the army after a medical discharge didn't register with a GP for over a year, as he didn't realise that he had to switch and was too embarrassed to ask for help. This, in turn, led to worsening anxiety and alcohol misuse for this vulnerable person. I would like to see this Government respond to the GP situation and change the rules as soon as possible to prevent more suffering for our active armed service personnel and for veterans.
The Veterans' Commissioner for Wales, Colonel James Phillips, recently spoke of veterans in Wales living in their cars, of those placed into crisis housing that's completely unsuitable and of those feeling forgotten by the system. We must do better. Plaid Cymru has long criticised Labour's record on the NHS in Wales, and for veterans it isn't just a health crisis, it's a breach of the armed forces covenant. The covenant promises priority care for service-related conditions. But what does 'priority' mean when everyone is waiting for over two years? Colonel Phillips rightly asks, 'How do we tell an elderly veteran that his knee injury from national service isn't service-related enough?' These are decisions that clinicians shouldn't be forced to make and veterans shouldn't be asked to justify their pain just to jump a long queue that shouldn't exist in the first place.
As Plaid Cymru's spokesperson on the armed forces communities, I want to ensure that Wales has a comprehensive offer for veterans in Wales. We cannot fail this community any longer. I want to build on and renew our previous pledge for veterans, which called for mental health support, specialist courts, resettlement services and greater data on veterans in the justice and welfare system. So, today, I'd like to finish by offering an open invitation: if you work with or represent veterans, please get in touch with me and my office. Let's build something together that delivers real change for veterans and service personnel. Diolch yn fawr.
Wrth i ni siarad i gefnogi cymuned y lluoedd arfog heddiw, rwy'n gorfod nodi bod y byd yn teimlo fel lle cynyddol ansefydlog ac yn peri ofn, a pha mor bryderus yw llawer o fy etholwyr ynghylch hynny. Mae'r gwrthdaro yn y Dwyrain Canol yn gwaethygu, ac mae ofnau cyfiawn fod y DU yn cael ei llusgo i mewn i ymyrraeth dramor arall. Mae Plaid Cymru wedi bod yn glir iawn: rhaid i Senedd y DU gael feto cyn i'r DU gymryd rhan yn filwrol. Ni allwn fforddio rhyfel arall lle mae aelodau lluoedd arfog Cymru yn talu'r pris am benderfyniadau a wneir yn Washington a Llundain. Yn erbyn y cefndir hwnnw, rhaid i ni gofio bod gweithredu milwrol yn gadael effaith barhaol, nid yn unig ar wleidyddiaeth fyd-eang, ond ar fywydau'r dynion a'r menywod sy'n gwasanaethu. Fel y dywedoch yn eich datganiad, yma yng Nghymru, mae dros 115,000 o bobl, bron i 5 y cant o'r boblogaeth oedolion, yn gyn-filwyr, canran uwch nag yn Lloegr. Dyma ein cymdogion, ein ffrindiau, aelodau o'n teulu, ac maen nhw'n haeddu mwy na dim ond diolch. Maen nhw'n haeddu cefnogaeth sy'n ystyrlon ac yn barhaol.
Hoffwn ddefnyddio fy amser heddiw i annog Llywodraeth Cymru ac aelodau Llafur cyfatebol yn San Steffan i fyfyrio a yw eu gweithredoedd yn cyd-fynd â'u geiriau, oherwydd y gwir amdani yw bod cyn-filwyr yn wynebu caledi yng Nghymru. Mae'n gywilydd cenedlaethol bod y rhai sy'n aberthu cymaint yn dychwelyd i gymdeithas sy'n eu siomi. Er enghraifft, yng Nghymru, rydym yn gofyn i gleifion ddadgofrestru o'u meddyg teulu presennol cyn cofrestru gydag un newydd. Mae hyn yn golygu y byddai unrhyw un sy'n cael ei anfon i ganolfan y lluoedd arfog yn Lloegr yn cael trafferth cael mynediad at ofal iechyd yn gyflym ar ôl dychwelyd adref am gyfnod estynedig neu ar ôl gadael y lluoedd arfog yn gyfan gwbl. Clywais yn uniongyrchol gan y Cyrnol Sion Walker ym mhencadlys Brigâd 160 (Cymru) yn Aberhonddu sut mae'r cyfyngiad hwn yn rhwystro pontio aelodau'r lluoedd arfog o fywyd milwrol i fywyd sifil. Mewn cyferbyniad, mae GIG Lloegr wedi cyflwyno hyblygrwydd sy'n caniatáu i aelod o'r lluoedd arfog aros wedi'i gofrestru gyda'i feddyg teulu milwrol a chael ei gofrestru hefyd fel claf dros dro neu ddeuol gyda meddyg teulu sifil pan gaiff ei anfon i rywle arall neu yn ystod ailsefydlu. Yn amlwg, mae'r system hon yn llawer gwell ar gyfer parhad gofal, yn enwedig i'r rhai sydd ag anghenion iechyd meddwl neu adsefydlu parhaus.
Dywedodd rhywun sy'n ymwneud yn weithredol â hyrwyddo achos cyn-filwyr a'u llesiant wrth fy swyddfa nad oedd milwr ifanc sy'n gadael y fyddin ar ôl cael ei ryddhau am resymau meddygol wedi cofrestru gyda meddyg teulu am dros flwyddyn, gan nad oedd yn sylweddoli bod yn rhaid iddo newid ac roedd ganddo ormod o gywilydd i ofyn am gymorth. Yn sgil hyn gwaethygodd pryder yr unigolyn agored i niwed hwn a dechreuodd gamddefnyddio alcohol. Hoffwn weld y Llywodraeth hon yn ymateb i'r sefyllfa meddygon teulu a newid y rheolau cyn gynted â phosibl i atal mwy o ddioddefaint i'n haelodau gweithredol yn y lluoedd arfog ac i gyn-filwyr.
Siaradodd Comisiynydd Cyn-filwyr Cymru, y Cyrnol James Phillips yn ddiweddar am gyn-filwyr yng Nghymru sy'n byw yn eu ceir, am y rhai sy'n cael eu rhoi mewn tai argyfwng sy'n gwbl anaddas ac am y rhai sy'n teimlo bod y system wedi anghofio amdanyn nhw. Mae'n rhaid i ni wneud yn well. Mae Plaid Cymru wedi beirniadu hanes blaenorol Llafur o ran y GIG yng Nghymru ers amser maith, ac i gyn-filwyr nid argyfwng iechyd yn unig ydyw, mae'n torri cyfamod y lluoedd arfog. Mae'r cyfamod yn addo gofal â blaenoriaeth ar gyfer cyflyrau sy'n gysylltiedig â gwasanaethu. Ond beth mae 'blaenoriaeth' yn ei olygu pan fydd pawb yn aros am dros ddwy flynedd? Mae'r Cyrnol Phillips yn gofyn yn gywir, 'Sut ydyn ni'n dweud wrth gyn-filwr oedrannus nad oes gan yr anaf i'w ben-glin yn sgil gwasanaeth cenedlaethol gysylltiad digon cryf â gwasanaethu?' Mae'r rhain yn benderfyniadau na ddylai clinigwyr gael eu gorfodi i'w gwneud ac ni ddylid gofyn i gyn-filwyr gyfiawnhau eu poen dim ond i neidio i flaen ciw hir na ddylai fodoli yn y lle cyntaf.
Fel llefarydd Plaid Cymru ar gymunedau'r lluoedd arfog, rwyf eisiau sicrhau bod gan Gymru gynnig cynhwysfawr ar gyfer cyn-filwyr yng Nghymru. Ni allwn siomi'r gymuned hon mwyach. Rwyf eisiau ategu ein haddewid blaenorol ar gyfer cyn-filwyr a'i hadolygu, addewid a oedd yn galw am gymorth iechyd meddwl, llysoedd arbenigol, gwasanaethau ailsefydlu a mwy o ddata ar gyn-filwyr yn y system cyfiawnder a lles. Felly, heddiw, hoffwn orffen trwy gynnig gwahoddiad agored: os ydych chi'n gweithio gyda chyn-filwyr neu'n cynrychioli cyn-filwyr, cysylltwch â mi a'm swyddfa. Gadewch i ni greu rhywbeth gyda'n gilydd sy'n cyflawni newid gwirioneddol i gyn-filwyr ac aelodau'r lluoedd arfog. Diolch yn fawr.
Well, can I thank Peredur Owen Griffiths for his contribution as well? I think it's important to recognise both where we are leading in terms of our support for veterans, but also where we need to do more. The Veterans’ Commissioner for Wales, James Phillips, has been a fantastic partner to Welsh Government and an incredible advocate for veterans across Wales. I know that he has concerns about how we match up across borders in terms of mental health provision and orthopaedic waiting lists, and this is something that, as a Government, we can take on board and consider how to address. But I'm also pleased that James highlights where Wales is leading the way, of course, with the armed forces liaison officers and our prosthetics provision for amputee veterans as examples.
Now, I would agree with Peredur that there is considerable anxiety over geopolitical uncertainty at this moment in time, but he invites me to state whether Welsh Government and UK Government can match words with actions. Well, first of all, with the support that we're offering through a 30 per cent increase in budgets this year, I think that that demonstrates our commitment to this subject area and to supporting the armed forces and veterans and service leavers. In regard to the UK Government's actions, we've had, as I said in my statement, the first strategic defence review in three decades that isn't based on cuts and withdrawing services, withdrawing support. Instead, it recognises the very severe threats that we face. There are, to borrow a phrase, known knowns in the form of Russian aggression against Ukraine, in the form of cyber attacks, in the form of Iran wishing to develop a nuclear weapon, in terms of the terrible loss of life that we have witnessed in the middle east. And there are, of course, known unknowns relating to new and emerging technology, disruptive technology, biological warfare. We have to be cognisant of this and prepare for it, and the strategic defence review lays out how we are going to do just that, not just in terms of actions, but in terms of investment, with a very considerable increase in investment over the years to come.
And it's not just in terms of weapons and in terms of combat that we will see greater investment; it's also, crucially, in my view, greater investment in housing stock—housing stock for our armed forces; also, greater investment in terms of transitions for service leavers and for veterans, because that's vitally important if we are to have the support that the veterans’ commissioner here in Wales has identified we need, and I'm very pleased that the UK Government has recognised that. And, of course, we're hearing that the investment will increase to around 5 per cent, or there is a stated ambition to increase the investment to around 5 per cent of gross domestic product in the years to come.
So, I would say, yes, there are challenges that we need to face for service leavers; there are challenges that we need to face for veterans, as outlined by the veterans’ commissioner, but there are also areas in Wales where we are leading the way. I think expanding the duty of the armed forces covenant will be something that benefits the community, not just here in Wales, but equally across the United Kingdom.
Wel, a gaf i ddiolch i Peredur Owen Griffiths am ei gyfraniad hefyd? Rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod lle rydym ni'n arwain o ran ein cefnogaeth i gyn-filwyr, ond hefyd lle mae angen i ni wneud mwy. Mae Comisiynydd Cyn-filwyr Cymru, James Phillips, wedi bod yn bartner gwych i Lywodraeth Cymru ac yn eiriolwr anhygoel dros gyn-filwyr ledled Cymru. Rwy'n gwybod bod ganddo bryderon ynglŷn â sut rydym ni'n cydweddu ar draws ffiniau o ran darpariaeth iechyd meddwl a rhestrau aros orthopedig, ac mae hyn yn rhywbeth y gallwn ei ystyried fel Llywodraeth ac ystyried sut i fynd i'r afael â hyn. Ond rwy'n falch hefyd bod James yn tynnu sylw at ble mae Cymru yn arwain y ffordd, wrth gwrs, gyda swyddogion cyswllt y lluoedd arfog a'n darpariaeth brosthetig ar gyfer cyn-filwyr a gollodd rannau o'r corff fel enghreifftiau.
Nawr, byddwn yn cytuno â Peredur bod cryn bryder am ansicrwydd geowleidyddol ar hyn o bryd, ond mae'n fy ngwahodd i ddweud a all Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU sicrhau bod eu gweithredoedd yn cyd-fynd â'u geiriau. Wel, yn gyntaf oll, gyda'r gefnogaeth rydym ni'n ei chynnig trwy gynnydd o 30 y cant mewn cyllidebau eleni, rwy'n credu bod hynny'n dangos ein hymrwymiad i'r maes pwnc hwn ac i gefnogi'r lluoedd arfog a chyn-filwyr a rhai sy'n gadael y lluoedd. O ran gweithredoedd Llywodraeth y DU, rydym wedi cael, fel y dywedais yn fy natganiad, yr adolygiad amddiffyn strategol cyntaf mewn tri degawd nad yw'n seiliedig ar doriadau a thynnu gwasanaethau yn ôl, tynnu cefnogaeth yn ôl. Yn hytrach, mae'n cydnabod y bygythiadau difrifol iawn yr ydym yn eu hwynebu. Mae yna bethau sy'n hysbys ac fe wyddom eu bod yn bodoli, er enghraifft ymosodiad Rwsia ar Wcráin, ar ffurf ymosodiadau seiber, er enghraifft Iran yn dymuno datblygu arf niwclear, er enghraifft y golled ofnadwy o fywydau yr ydym gwedi'i weld yn y Dwyrain Canol. Ac mae yna, wrth gwrs, bethau y gwyddom eu bod yn bodoli ond maen nhw'n anhysbys sy'n ymwneud â thechnoleg newydd ac sy'n dod i'r amlwg, technoleg sy'n tarfu, rhyfela biolegol. Mae'n rhaid i ni fod yn ymwybodol o hyn a pharatoi ar ei gyfer, ac mae'r adolygiad amddiffyn strategol yn nodi sut rydym ni'n mynd i wneud hynny, nid yn unig o ran camau gweithredu, ond o ran buddsoddiad, gyda chynnydd sylweddol iawn mewn buddsoddiad dros y blynyddoedd i ddod.
Ac nid yn unig o ran arfau ac o ran ymladd y byddwn yn gweld mwy o fuddsoddiad; mae hefyd, yn hanfodol, yn fy marn i, bod mwy o fuddsoddiad mewn stoc dai—stoc dai i'n lluoedd arfog; hefyd, mwy o fuddsoddiad o ran pontio i bobl sy'n gadael y lluoedd ac i gyn-filwyr, oherwydd mae hynny'n hanfodol bwysig os ydym am gael y gefnogaeth y mae'r comisiynydd cyn-filwyr yma yng Nghymru wedi'i nodi sydd ei angen arnom, ac rwy'n falch iawn bod Llywodraeth y DU wedi cydnabod hynny. Ac, wrth gwrs, rydym yn clywed y bydd y buddsoddiad yn cynyddu i tua 5 y cant, neu fod yna uchelgais datganedig i gynyddu'r buddsoddiad i tua 5 y cant o'r cynnyrch domestig gros yn y blynyddoedd i ddod.
Felly, byddwn i'n dweud, oes, mae yna heriau y mae angen i ni eu hwynebu ar gyfer gadael y lluoedd; mae yna heriau y mae angen i ni eu hwynebu o ran cyn-filwyr, fel yr amlinellwyd gan y Comisiynydd Cyn-filwyr, ond mae yna hefyd feysydd yng Nghymru lle rydym yn arwain y ffordd. Rwy'n credu y bydd ehangu dyletswydd cyfamod y lluoedd arfog yn rhywbeth sydd o fudd i'r gymuned, nid yn unig yma yng Nghymru, ond i'r un graddau ledled y Deyrnas Unedig.
Thank you for your statement. If we do not learn from the mistakes of the past, we are destined to repeat them. So, 43 years ago this month, the bombing of the Sir Galahad led to the biggest one-day loss of life in military action since the second world war. As I'm sure you are aware, most of the dead, the wounded and the traumatised survivors were Welsh Guards, and they and their families are still waiting for an explanation as to why they or their loved ones were trapped on a ship for over five hours in full view of the enemy, with no air cover and only one landing craft packed with ammunition to get them off the ship.
The naval inquiry into the loss of the Sir Galahad back in 1982 was a whitewash. During all this time, the Welsh Guards have had to put up with being blamed for their own tragedy, contrary to having been completely exonerated at the time. The strategic defence review highlights the need to recruit and retain more military personnel, yet the survivors of this Falklands disaster, and the families of those who died or were permanently scarred, have yet to receive an explanation for this avoidable tragedy, and are being cynically told it will be 2065 before key documents will be released. So, will the Cabinet Secretary join the demand for a court martial and a full release of the documents that will reveal what went wrong, not least to inform what the needs of the military will be in any future involvement in wars?
Diolch am eich datganiad. Os nad ydym yn dysgu o gamgymeriadau'r gorffennol, rydym yn mynd i'w hailadrodd. Felly, 43 mlynedd yn ôl y mis hwn, arweiniodd bomio Syr Galahad at y golled fwyaf o fywydau mewn un diwrnod mewn ymgyrch filwrol ers yr ail ryfel byd. Fel rwy'n siŵr eich bod chi'n gwybod, roedd y rhan fwyaf o'r meirw, y clwyfedig a'r goroeswyr trawmatig yn aelodau o'r Gwarchodlu Cymreig, ac maen nhw a'u teuluoedd yn dal i aros am esboniad pam eu bod nhw neu eu hanwyliaid yn gaeth ar long am dros bum awr yng ngolwg y gelyn, heb amddiffyniad o'r awyr a dim ond un llong lanio a oedd yn llawn ffrwydron rhyfel i'w cludo oddi ar y llong.
Roedd yr ymchwiliad gan y llynges i golli'r Syr Galahad yn ôl ym 1982 yn cuddio'r gwir. Yn ystod yr holl amser hwn, mae'r Gwarchodlu Cymreig wedi gorfod goddef cael eu beio am eu trasiedi eu hunain, yn groes i'r ffaith iddynt gael eu rhyddhau'n llwyr o fai ar y pryd. Mae'r adolygiad amddiffyn strategol yn tynnu sylw at yr angen i recriwtio a chadw mwy o bersonél milwrol, ond nid yw goroeswyr trychineb Ynysoedd Falkland, a theuluoedd y rhai a fu farw neu a gafodd eu creithio yn barhaol, wedi cael esboniad o hyd ynghylch y drasiedi hon y gellid fod wedi ei hosgoi, ac maent yn cael gwybod, yn sinigaidd, y bydd rhaid aros tan 2065 cyn y bydd dogfennau allweddol yn cael eu rhyddhau. Felly, a wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ymuno â'r alwad am lys milwrol a rhyddhau'r dogfennau'n llawn a fydd yn datgelu beth aeth o'i le, yn enwedig i lywio beth fydd anghenion y lluoedd arfog wrth gymryd rhan mewn rhyfeloedd yn y dyfodol?
I thank Jenny Rathbone for her contribution today. Jenny was herself, I believe, a journalist at the time of this terrible tragedy in 1982, and what happened to the Sir Galahad remains of very, very considerable concern. I will take up this matter again with UK Ministers—I have done in the past, and I will do so again on behalf of not just the Member, but on behalf of those who still require justice. I think the Member makes a really vital point that we have to have transparency, openness and truth in respect of all of what we do as a Government, and that includes in relation to defence matters.
Diolch i Jenny Rathbone am ei chyfraniad heddiw. Roedd Jenny ei hun, rwy'n credu, yn newyddiadurwr ar adeg y drasiedi ofnadwy hon ym 1982, ac mae'r hyn a ddigwyddodd i'r Syr Galahad yn parhau i fod yn bryder sylweddol iawn. Byddaf yn mynd i'r afael â'r mater hwn eto gyda Gweinidogion y DU—rwyf wedi gwneud yn y gorffennol, a byddaf yn gwneud hynny eto ar ran nid yn unig yr Aelod, ond ar ran y rhai sy'n dal angen cyfiawnder. Rwy'n credu bod yr Aelod yn gwneud pwynt hanfodol iawn bod yn rhaid i ni gael tryloywder, gonestrwydd a gwirionedd mewn cysylltiad â phob un o'r pethau a wnawn fel Llywodraeth, ac mae hynny'n cynnwys mewn cysylltiad â materion amddiffyn.
I'd like to thank the Cabinet Secretary for your statement today, marking the start of Armed Forces Week. I want to add my voice to those of people in this Chamber for the incredible work that our armed forces and our serving personnel, and those who have served, do in keeping our country safe. They do an absolutely phenomenal job, as do the families that support them in the job they do. As I say, they're keeping our country safe, the first job of any Government.
Cabinet Secretary, something that I've been pushing on since I arrived here was actually to make sure that we get armed forces-friendly sports clubs. I'm very pleased that the work I did with the previous Minister, Lesley Griffiths, and the current Minister Jack Sargeant, actually delivered Sport Wales signing the armed forces covenant. But there are plenty more sports bodies out there that haven't signed the armed forces covenant. If we are going to make veterans and our serving personnel have that easier rehabilitation back into our communities, we need to make sure that our sports clubs are inclusive and understand the needs of the veterans community. So, I'm just interested in what work you are currently doing with the Minister to make sure that we can push this out further, to get more of our sports governing bodies to sign that armed forces covenant to show their commitment to our armed forces across Wales.
Hoffwn ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am eich datganiad heddiw, sy'n nodi dechrau Wythnos y Lluoedd Arfog. Rwyf eisiau ychwanegu fy llais i at lais bobl yn y Siambr hon am y gwaith anhygoel y mae ein lluoedd arfog a'n milwyr sy'n gwasanaethu, a'r rhai sydd wedi gwasanaethu, yn ei wneud i gadw ein gwlad yn ddiogel. Maen nhw'n gwneud gwaith hollol anhygoel, fel y mae'r teuluoedd sy'n eu cefnogi yn y gwaith y maen nhw'n ei wneud. Fel y dywedais i, maen nhw'n cadw ein gwlad yn ddiogel, swyddogaeth gyntaf unrhyw Lywodraeth.
Ysgrifennydd Cabinet, rhywbeth rydw i wedi bod yn ei wthio ymlaen ers i mi gyrraedd yma oedd gwneud yn siŵr ein bod ni'n cael clybiau chwaraeon sy'n gyfeillgar i'r lluoedd arfog. Rwy'n falch iawn bod y gwaith a wnes gyda'r Gweinidog blaenorol, Lesley Griffiths, a'r Gweinidog presennol Jack Sargeant, wedi gweld Chwaraeon Cymru yn llofnodi cyfamod y lluoedd arfog. Ond mae yna lawer mwy o gyrff chwaraeon allan yna nad ydynt wedi llofnodi cyfamod y lluoedd arfog. Os ydym yn mynd i sicrhau y gall cyn-filwyr a'n milwyr sy'n gwasanaethu adsefydlu'n haws yn ôl i'n cymunedau, mae angen i ni wneud yn siŵr bod ein clybiau chwaraeon yn gynhwysol ac yn deall anghenion cymuned y cyn-filwyr. Felly, mae gennyf i ddiddordeb yn y gwaith rydych chi'n ei wneud gyda'r Gweinidog ar hyn o bryd i wneud yn siŵr y gallwn wthio hyn ymhellach, i gael mwy o'n cyrff llywodraethu chwaraeon i lofnodi cyfamod y lluoedd arfog i ddangos eu hymrwymiad i'n lluoedd arfog ledled Cymru.
Can I thank James Evans for his question? I think he raises a vital point—that of inclusivity within our society for members of the armed forces, whether they're existing members, reservists, service leavers, veterans, cadets. I know that Jack Sargeant and Lesley Griffiths are both passionate about this area in relation to sports clubs. I'll ensure that discussions continue with Sport Wales to get as many governing bodies as possible to sign up to this particular covenant and to ensure that they welcome as many armed forces personnel as possible.
A gaf i ddiolch i James Evans am ei gwestiwn? Rwy'n credu ei fod yn codi pwynt hanfodol—sef cynhwysiant o fewn ein cymdeithas ar gyfer aelodau o'r lluoedd arfog, p'un a ydyn nhw'n aelodau presennol, milwyr wrth gefn, rhai sydd wedi gadael, cyn-filwyr, cadetiaid. Rwy'n gwybod bod Jack Sargeant a Lesley Griffiths ill dau yn angerddol am y maes hwn mewn cysylltiad â chlybiau chwaraeon. Byddaf yn sicrhau bod trafodaethau yn parhau gyda Chwaraeon Cymru i gael cymaint o gyrff llywodraethu â phosibl i lofnodi'r cyfamod penodol hwn ac i sicrhau eu bod yn croesawu cymaint o aelodau'r lluoedd arfog â phosibl.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
I'm grateful for the opportunity to speak in my capacity as Commissioner with responsibility for equality to update the Senedd on the Commission's work to support the armed forces community. This institution has a proud history of demonstrating our gratitude to the armed forces community for their sacrifice and service. During the last year, the Senedd has hosted Member-sponsored events to mark the annual service of remembrance, the annual royal gun salute, the royal merchant navy memorial service, amongst others.
Commissioners have unanimously agreed that the Commission should become a signatory to the armed forces covenant, the official pledge that ensures that those who serve or have served in the armed forces are treated fairly. The signing of the covenant shows a strong commitment to the welfare of service members. This supports employee well-being and can have a positive impact on recruitment and retention, as it helps attract and retain veterans and reservists.
The covenant also reflects the aims of the Commission's diversity and inclusion strategy to be an inclusive organisation, where our employment opportunities are open to all, and where staff have opportunity to thrive. I hope all Members will welcome the signing of the covenant as a positive step and take an interest in the relevant information that will be published later this week.
Rwy'n ddiolchgar am y cyfle i siarad yn rhinwedd fy swyddogaeth fel Comisiynydd gyda chyfrifoldeb dros gydraddoldeb i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am waith y Comisiwn i gefnogi cymuned y lluoedd arfog. Mae gan y sefydliad hwn hanes balch o ddangos ein diolchgarwch i gymuned y lluoedd arfog am eu haberth a'u gwasanaeth. Yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, mae'r Senedd wedi cynnal digwyddiadau a noddir gan Aelodau i nodi'r gwasanaeth coffa blynyddol, tanio salíwt gwn brenhinol blynyddol, gwasanaeth coffa'r llynges fasnachol frenhinol, ymhlith eraill.
Mae comisiynwyr wedi cytuno'n unfrydol y dylai'r Comisiwn ddod yn llofnodwr cyfamod y lluoedd arfog, yr addewid swyddogol sy'n sicrhau bod y rhai sy'n gwasanaethu neu sydd wedi gwasanaethu yn y lluoedd arfog yn cael eu trin yn deg. Mae llofnodi'r cyfamod yn dangos ymrwymiad cryf i les aelodau'r gwasanaeth. Mae hyn yn cefnogi llesiant cyflogeion a gall gael effaith gadarnhaol ar recriwtio a chadw, gan ei fod yn helpu i ddenu a chadw cyn-filwyr a milwyr wrth gefn.
Mae'r cyfamod hefyd yn adlewyrchu nodau strategaeth amrywiaeth a chynhwysiant y Comisiwn i fod yn sefydliad cynhwysol, lle mae ein cyfleoedd cyflogaeth yn agored i bawb, a lle mae staff yn cael cyfle i ffynnu. Gobeithio y bydd yr holl Aelodau yn croesawu llofnodi'r cyfamod fel cam cadarnhaol ac yn cymryd diddordeb yn yr wybodaeth berthnasol a fydd yn cael ei chyhoeddi yn ddiweddarach yr wythnos hon.
Joyce Watson, that's a delight to hear. I am really impressed and incredibly grateful. I know that the Commission has been a consistent and dedicated ally of the armed forces community. To hear that the Commission will become a signatory of the armed forces covenant is really very welcome news. Certainly, if the Serjeant at Arms at Westminster hasn't already signed up to the covenant, I think your actions as a Commission will ensure that that happens in the not-too-distant future.
Joyce Watson, mae'n bleser clywed hynny. Rwy'n llawn edmygedd ac yn hynod ddiolchgar. Rwy'n gwybod bod y Comisiwn wedi bod yn gynghreiriad cyson ac ymroddedig i'r gymuned lluoedd arfog. Mae clywed y bydd y Comisiwn yn llofnodwr cyfamod y lluoedd arfog yn newyddion i'w groesawu'n fawr. Yn sicr, os nad yw'r Rhingyll dan Arfau yn San Steffan eisoes wedi llofnodi'r cyfamod, rwy'n credu y bydd eich gweithredoedd fel Comisiwn yn sicrhau bod hynny'n digwydd yn y dyfodol agos.
I'd like to thank Commissioner Watson and the Commissioner team for acting on our request as a group to sign the armed forces covenant. I think it's a real statement of intent from this institution and our role in supporting those who've served in our armed forces. I am entirely grateful to the Commission for that.
Cabinet Secretary, you will be aware that, during business statements, I've repeatedly asked now—twice—for a statement from the First Minister around ensuring how we in Wales get the best investment in our defence infrastructure that we currently have, be that Castlemartin firing range, be that Cawdor barracks or elsewhere, RAF Valley for instance, given that we are in a very different world than where we were only, say, two years ago—ensuring that we celebrate and mark this Armed Forces Week by understanding the sacrifices gone before us, but those sacrifices that may need to be done in the future.
We don't wish those sacrifices to be made, but we understand that this world is a very different world to the one that we wish to live in that is peaceful. How are you working with UK counterparts to ensure investment in defence infrastructure and personnel is equitable here in Wales, given our contribution to the armed forces?
Hoffwn ddiolch i'r Comisiynydd Watson a thîm y Comisiynydd am weithredu ar ein cais fel grŵp i lofnodi cyfamod y lluoedd arfog. Rwy'n credu ei fod yn ddatganiad gwirioneddol o fwriad gan y sefydliad hwn a'n rôl yn cefnogi'r rhai sydd wedi gwasanaethu yn ein lluoedd arfog. Rwy'n gwbl ddiolchgar i'r Comisiwn am hynny.
Ysgrifennydd Cabinet, byddwch yn ymwybodol, yn ystod datganiadau busnes, fy mod wedi gofyn a gofyn nawr—ddwywaith—am ddatganiad gan y Prif Weinidog ynglŷn â sicrhau sut yr ydym yng Nghymru yn cael y buddsoddiad gorau yn ein seilwaith amddiffyn sydd gennym ar hyn o bryd, boed hynny'n faes tanio Castellmartin, boed hynny'n farics Cawdor neu rywle arall, RAF Y Fali er enghraifft, o ystyried ein bod mewn byd gwahanol iawn i ble yr oeddem, dyweder, dim ond ddwy flynedd yn ôl—gan sicrhau ein bod yn dathlu ac yn nodi'r Wythnos Lluoedd Arfog hon trwy ddeall yr aberthau a aeth o'n blaenau, ond yr aberthau hynny y bydd efallai angen eu gwneud yn y dyfodol.
Nid ydym yn dymuno i'r aberthau hynny gael eu gwneud, ond rydym yn deall bod y byd hwn yn fyd gwahanol iawn i'r un yr ydym eisiau byw ynddo sy'n fyd heddychlon. Sut ydych chi'n gweithio gyda chymheiriaid yn y DU i sicrhau bod buddsoddiad mewn seilwaith amddiffyn ac aelodau'r lluoedd arfog yn deg yma yng Nghymru, o ystyried ein cyfraniad i'r lluoedd arfog?
Can I thank Samuel Kurtz for his question? As I said to Joyce Watson, I think it's fantastic news that our Parliament has signed the armed forces covenant, just as our Government has signed the covenant. It really is very welcome today.
Of course, we are working with the UK Government, and in particular the Ministry of Defence, to seek opportunities for investment in the defence sector in Wales and to ensure that the economy in Wales benefits from the future investment that has been announced as part of the strategic defence review. This is work that my friend and colleague Rebecca Evans, the Minister for economy, is leading on. But I think it's also really important to recognise what the strategic defence review outlined in terms of the whole-society approach. This is vitally important in protecting all households, all citizens, because much of the threats now can penetrate right into our homes, into our everyday lives.
With the threat from technology, cyber security is a major issue, and it can't be overlooked. That whole-of-society approach, which was confirmed in the strategic defence review, aligns completely with the approach to emergency preparedness set out in the Wales resilience framework. The review also references the need to give consideration to defence industries across the devolved nations, and I certainly welcome that. As I say, this is a piece of work that I'm assisting the Minister with, but Rebecca Evans is leading on this and is determined to make sure that we gain maximum benefit from the review.
A gaf i ddiolch i Samuel Kurtz am ei gwestiwn? Fel y dywedais i wrth Joyce Watson, rwy'n credu ei bod yn newyddion gwych bod ein Senedd yn San Steffan wedi llofnodi cyfamod y lluoedd arfog, yn union fel y mae ein Llywodraeth wedi llofnodi'r cyfamod. Mae i'w groesawu'n fawr iawn heddiw.
Wrth gwrs, rydym yn gweithio gyda Llywodraeth y DU, ac yn enwedig y Weinyddiaeth Amddiffyn, i chwilio am gyfleoedd i fuddsoddi yn y sector amddiffyn yng Nghymru ac i sicrhau bod economi Cymru yn elwa ar y buddsoddiad yn y dyfodol a gyhoeddwyd fel rhan o'r adolygiad amddiffyn strategol. Dyma waith y mae fy ffrind a fy nghyd-Aelod yn y Cabinet Rebecca Evans, Gweinidog yr economi, yn arwain arno. Ond rwy'n credu ei bod hefyd yn bwysig iawn cydnabod yr hyn a amlinellodd yr adolygiad amddiffyn strategol o ran dull cymdeithas gyfan. Mae hyn yn hanfodol bwysig wrth amddiffyn pob cartref, pob dinesydd, oherwydd gall llawer o'r bygythiadau bellach dreiddio i'n cartrefi, i'n bywydau bob dydd.
Gyda'r bygythiad o ran technoleg, mae seiberddiogelwch yn fater pwysig, ac ni ellir ei anwybyddu. Mae'r dull cymdeithas gyfan, a gadarnhawyd yn yr adolygiad amddiffyn strategol, yn cyd-fynd yn llwyr â'r dull o baratoi ar gyfer argyfwng a nodir yn fframwaith cydnerthedd Cymru. Mae'r adolygiad hefyd yn cyfeirio at yr angen i ystyried diwydiannau amddiffyn ar draws y gwledydd datganoledig, ac rwy'n sicr yn croesawu hynny. Fel y dywedais, mae hwn yn ddarn o waith yr wyf yn cynorthwyo'r Gweinidog ag ef, ond mae Rebecca Evans yn arwain ar hyn ac yn benderfynol o wneud yn siŵr ein bod yn cael y budd mwyaf posibl o'r adolygiad.
Yn olaf, Lesley Griffiths.
Finally, Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. We owe a great debt of gratitude to our armed forces community, those still serving, their families, and of course our veterans. We recognise as well the immensely valuable ongoing contribution made by members of the armed forces community in every city, town and village right across Wales.
My constituency of Wrexham is of course a proud military city, and I look forward to once again being part of Wrexham's remembrance of the 1982 Falklands campaign this coming Saturday in a service to which all are welcome, taking place at St Giles’s parish church.
I'm grateful to the Cabinet Secretary for setting out the support the Welsh Government is providing to our forces personnel, families and veterans, and I wonder if he could outline the discussions he's having with the UK Government on extending the footprint of the armed forces in Wales, mindful of the imminent increase in defence spending.
Diolch, Llywydd. Rydyn ni'n ddyledus iawn i'n cymuned lluoedd arfog, y rhai sy'n dal i wasanaethu, eu teuluoedd, ac wrth gwrs ein cyn-filwyr. Rydyn ni hefyd yn cydnabod y cyfraniad parhaus hynod werthfawr y mae aelodau o gymuned y lluoedd arfog yn ei wneud ym mhob dinas, tref a phentref ledled Cymru.
Mae fy etholaeth i, Wrecsam, wrth gwrs yn ddinas filwrol falch, ac edrychaf ymlaen unwaith eto at fod yn rhan o wasanaeth coffáu ymgyrch Ynysoedd y Falkland 1982 Wrecsam ddydd Sadwrn nesaf y mae croeso i bawb ddod iddo, a fydd yn cael ei gynnal yn eglwys plwyf St Giles.
Rwy'n ddiolchgar i'r Ysgrifennydd Cabinet am amlinellu'r gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i'n lluoedd, ein teuluoedd a'n cyn-filwyr, a tybed a allai amlinellu'r trafodaethau y mae'n eu cael gyda Llywodraeth y DU ar ymestyn ôl troed y lluoedd arfog yng Nghymru, gan ystyried y cynnydd yng ngwariant amddiffyn sydd ar fin digwydd.
Absolutely. Lesley Griffiths, I know, is a passionate advocate for the armed forces and for veterans, service leavers and cadets across Wales, and in particular in her constituency of Wrexham, which does have a proud history in this area.
In regard to the question asked, yes, we are seeking discussions on a very regular basis, and we are securing those discussions with MOD Ministers, including, as I've already mentioned, the veterans Minister, but more broadly with other Ministers within the department, and indeed the Secretary of State, to ascertain how we can gain maximum benefit from the investment that has been outlined as part of the strategic defence review, and significantly, given our historical commitment to armed forces personnel in Wales, comprising around 6 to 7 per cent of the overall armed forces family, how we can ensure that that figure isn't just maintained, but potentially how it can be grown in the future, both in terms of direct armed forces personnel and also the reservists. We're also keen to understand how we can utilise additional investment to support the cadet service and potentially as well reintroduce some officer training corps provision that was lost during the years of austerity.
Yn hollol. Mae Lesley Griffiths, rwy'n gwybod, yn eiriolwr brwd dros y lluoedd arfog a dros gyn-filwyr, ymadawyr y gwasanaeth a chadetiaid ledled Cymru, ac yn arbennig yn ei hetholaeth ef yn Wrecsam, sydd â hanes balch yn y maes hwn.
O ran y cwestiwn a gafodd ei ofyn, ydyn, rydyn ni'n ceisio trafodaethau yn rheolaidd iawn, ac rydyn ni'n sicrhau'r trafodaethau hynny gyda Gweinidogion y Weinyddiaeth Amddiffyn, gan gynnwys, fel y soniais i eisoes, y Gweinidog dros gyn-filwyr, ond yn ehangach gyda Gweinidogion eraill yn yr adran, ac yn wir yr Ysgrifennydd Gwladol, i ganfod sut y gallwn ni fanteisio i'r eithaf ar y buddsoddiad sydd wedi'i amlinellu fel rhan o'r adolygiad amddiffyn strategol, ac yn arwyddocaol, o ystyried ein hymrwymiad hanesyddol ni i bersonél y lluoedd arfog yng Nghymru, sy'n cynnwys tua 6 i 7 y cant o holl deulu'r lluoedd arfog, sut y gallwn ni sicrhau bod y ffigur hwnnw nid yn unig yn cael ei gynnal, ond o bosibl sut y byddai modd ei dyfu yn y dyfodol, o ran personél uniongyrchol y lluoedd arfog a hefyd y milwyr wrth gefn. Rydyn ni hefyd yn awyddus i ddeall sut y gallwn ni ddefnyddio buddsoddi ychwanegol i gefnogi'r gwasanaeth cadetiaid ac o bosibl hefyd ailgyflwyno rhywfaint o ddarpariaeth corfflu hyfforddi swyddogion y fyddin a gafodd ei golli yn ystod blynyddoedd cyni.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio ar y grŵp gorchwyl a gorffen gwynt ar y môr. Rebecca Evans, yr Ysgrifennydd Cabinet, i wneud y datganiad yma.
The next item, therefore, will be a statement by the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning on the offshore wind task and finish group. I call on Rebecca Evans, the Cabinet Secretary, to make the statement.
Last week we welcomed the announcement that offshore wind in the Celtic sea was moving from planning into development and delivery. With two successful bidders announced to develop 3 GW of clean energy, and a clear commitment from the Crown Estate to deliver the full 4.5 GW, we see the start of billions of pounds of investment and thousands of jobs.
Wales has been at the forefront of offshore wind, hosting the first fixed offshore wind project developments in north Wales. The Celtic sea maintains Wales at the leading edge of offshore wind through the first commercial-scale FLOW projects. Wales has a significant pipeline of more than 15 GW of offshore wind projects around our coastline in Welsh, English and Irish waters. I also want Wales to play our part in the wider export opportunities as our European neighbours also invest in offshore wind.
Last week, I attended Global Offshore Wind 2025 in London, showcasing Wales to developers and international investors. During that conference there was a flurry of publications and announcements, all with the key aspiration of ensuring that we maintain the value from the investment in offshore wind. This included £1 billion of new investment for the supply chain. I will be ensuring that businesses in Wales are best placed to secure as much of that as possible.
Recognising the significance of these opportunities, in January this year I announced the details of the offshore wind task and finish group. I appointed sector leads with expertise to help inform me of the actions that we need to take to maximise the opportunities for Wales. During Wind Week, and following last week's announcements, I'm launching the offshore wind task and finish group action plan. The work of the task and finish group has brought together the collective effort of sector leads across Wales, covering developers, ports, manufacturing and skills. The sole aim is to identify what we need to do, working in partnership with the UK Government, the Crown Estate, Great British Energy, industry and our social partners to secure lasting economic and social value to Wales.
All the evidence shows the strategic importance of local ports to the developers of offshore wind projects. We simply must have new offshore wind projects using ports in the UK. For westward facing developments, this means ports in Wales. I am delighted that in the UK spending review, the UK Government confirmed that up to £80 million will be available to kick-start the investment in the port at Port Talbot. This truly is a once-in-a-generation opportunity for our ports, and it will be a catalyst for economic regeneration in our coastal communities.
We have already invested in our ports in Wales, and jointly agreed the creation of two free ports. The ports have worked together to start providing a clear strategy to allow the offshore wind industry to have even greater certainty in our capability and capacity. As part of their work, the task and finish group is creating a ports prospectus. This will promote our ports to developers and investors, and I look forward to launching the prospectus later in the year.
Wales has a proven and successful supply chain base, building on our industrial strengths and driving forward growth across advanced manufacturing sectors. The action plan identifies our sector strengths, and sets out actions that we can take with our partners to ensure that this grows.
On skills, Wales has a world-leading offer. Across further and higher education, we're working with industry on bespoke packages to support the offshore wind sector. This includes innovative partnerships with developers, successful apprenticeship programmes, and the recent establishment of specialist infrastructure such as the centre of excellence for offshore wind in Rhyl, and investment across south Wales in Pembrokeshire and Neath Port Talbot.
These, together with our flexible skills programme, create a strong skills foundation. The actions on skills will allow us to strengthen this again, to create a flexible workforce that will be agile and able to meet the needs of the offshore industry, as well as others. We have a strong track record in Wales in terms of academia as well.
Our ambitious goals are backed by robust policies, strategic investments and a consenting framework that will give confidence to the industry and a shared vision of a sustainable future. Together, we will continue to drive forward the renewable revolution, ensuring that Wales remains at the forefront of this vital sector. I want to continue to work with industry to ensure the vision for offshore wind is one that supports our economy, communities and our future generations.
I would like to thank all of the members of the task and finish group for their commitment and their hard work over the past six months. We have asked a significant amount from our sector leads and the members, and I look forward to continuing to work in partnership as we implement the plan.
Yr wythnos diwethaf fe wnaethon ni groesawu'r cyhoeddiad bod gwynt ar y môr yn y môr Celtaidd yn symud o gynllunio i ddatblygu a chyflawni. Gyda dau gynigydd llwyddiannus wedi'u cyhoeddi i ddatblygu 3 GW o ynni glân, ac ymrwymiad clir gan Ystad y Goron i ddarparu'r 4.5 GW llawn, rydyn ni'n gweld dechrau biliynau o bunnoedd o fuddsoddi a miloedd o swyddi.
Mae Cymru wedi bod ar flaen y gad ym maes gwynt ar y môr, gan gynnal y datblygiadau prosiect gwynt ar y môr sefydlog cyntaf yn y gogledd. Mae'r Môr Celtaidd yn cadw Cymru ar flaen y gad o ran gwynt ar y môr drwy'r prosiectau FLOW cyntaf ar raddfa fasnachol. Mae gan Gymru lwybr sylweddol o fwy na 15 GW o brosiectau gwynt ar y môr o amgylch ein harfordir yn nyfroedd Cymru, Lloegr ac Iwerddon. Rwyf i hefyd eisiau i Gymru chwarae ein rhan yn y cyfleoedd allforio ehangach wrth i'n cymdogion Ewropeaidd hefyd fuddsoddi mewn gwynt ar y môr.
Yr wythnos diwethaf, mynychais Global Offshore Wind 2025 yn Llundain, gan arddangos Cymru i ddatblygwyr a buddsoddwyr rhyngwladol. Yn ystod y gynhadledd honno roedd llu o gyhoeddiadau a datganiadau, pob un â'r prif uchelgais o sicrhau ein bod ni'n cynnal gwerth y buddsoddiad mewn gwynt ar y môr. Roedd hyn yn cynnwys £1 biliwn o fuddsoddiad newydd ar gyfer y gadwyn gyflenwi. Byddaf yn gwneud yn siŵr bod busnesau yng Nghymru yn y sefyllfa orau i sicrhau cymaint o hynny â phosibl.
Gan gydnabod arwyddocâd y cyfleoedd hyn, ym mis Ionawr eleni, cyhoeddais fanylion y grŵp gorchwyl a gorffen gwynt ar y môr. Penodais arweinwyr sector gydag arbenigedd i helpu rhoi gwybod i mi am y camau y mae angen i ni eu cymryd i fanteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd i Gymru. Yn ystod Wythnos y Gwynt, ac yn dilyn cyhoeddiadau'r wythnos diwethaf, rwy'n lansio'r cynllun gweithredu grŵp gorchwyl a gorffen gwynt ar y môr. Mae gwaith y grŵp gorchwyl a gorffen wedi dwyn ynghyd ymdrech ar y cyd arweinwyr sector ledled Cymru, gan gynnwys datblygwyr, porthladdoedd, gweithgynhyrchu a sgiliau. Yr unig nod yw nodi'r hyn y mae ei angen arnon ni ei wneud, gan weithio mewn partneriaeth â Llywodraeth y DU, Ystad y Goron, Great British Energy, diwydiant a'n partneriaid cymdeithasol i sicrhau gwerth economaidd a chymdeithasol parhaol i Gymru.
Mae'r holl dystiolaeth yn dangos pwysigrwydd strategol porthladdoedd lleol i ddatblygwyr prosiectau gwynt ar y môr. Yn syml, mae'n rhaid i ni gael prosiectau gwynt ar y môr newydd sy'n defnyddio porthladdoedd yn y DU. Ar gyfer datblygiadau sy'n wynebu'r gorllewin, mae hyn yn golygu porthladdoedd yng Nghymru. Rwy'n falch iawn bod Llywodraeth y DU wedi cadarnhau y bydd hyd at £80 miliwn ar gael i roi hwb i'r buddsoddiad yn y porthladd ym Mhort Talbot. Mae hwn wir yn gyfle unwaith mewn cenhedlaeth i'n porthladdoedd ni, a bydd yn gatalydd ar gyfer adfywio economaidd yn ein cymunedau arfordirol.
Rydyn ni eisoes wedi buddsoddi yn ein porthladdoedd yng Nghymru, ac wedi cytuno ar y cyd i greu dau borthladd rhydd. Mae'r porthladdoedd wedi gweithio gyda'i gilydd i ddechrau darparu strategaeth glir i ganiatáu i'r diwydiant gwynt ar y môr gael hyd yn oed mwy o sicrwydd yn ein gallu a'n capasiti. Fel rhan o'u gwaith, mae'r grŵp gorchwyl a gorffen yn creu prosbectws porthladdoedd. Bydd hyn yn hyrwyddo ein porthladdoedd i ddatblygwyr a buddsoddwyr, ac edrychaf ymlaen at lansio'r prosbectws yn ddiweddarach yn y flwyddyn.
Mae gan Gymru sail gadwyn gyflenwi wedi'i phrofi a llwyddiannus, sy'n manteisio ar ein cryfderau diwydiannol ac yn ysgogi twf ar draws sectorau gweithgynhyrchu uwch. Mae'r cynllun gweithredu yn nodi cryfderau'n sector, ac yn nodi camau y gallwn ni eu cymryd gyda'n partneriaid i sicrhau bod hyn yn tyfu.
O ran sgiliau, mae gan Gymru gynnig sy'n arwain y byd. Ledled addysg bellach ac uwch, rydyn ni'n gweithio gyda diwydiant ar becynnau pwrpasol i gefnogi'r sector gwynt ar y môr. Mae hyn yn cynnwys partneriaethau arloesol gyda datblygwyr, rhaglenni prentisiaeth llwyddiannus, a sefydlu seilwaith arbenigol yn ddiweddar fel y ganolfan ragoriaeth ar gyfer gwynt ar y môr yn y Rhyl, a buddsoddiad ledled de Cymru yn sir Benfro a Chastell-nedd Port Talbot.
Mae'r rhain, ynghyd â'n rhaglen sgiliau hyblyg, yn creu sylfaen sgiliau gref. Bydd y camau gweithredu ar sgiliau yn caniatáu i ni gryfhau hyn eto, i greu gweithlu hyblyg a fydd yn ystwyth ac yn gallu diwallu anghenion y diwydiant ar y môr yn ogystal ag eraill. Mae gennym ni hanes cryf yng Nghymru o ran y byd academaidd hefyd.
Mae polisïau cadarn yn cefnogi'n nodau uchelgeisiol, buddsoddiadau strategol a fframwaith cydsynio a fydd yn rhoi hyder i'r diwydiant a gweledigaeth gyffredin o ddyfodol cynaliadwy. Gyda'n gilydd, byddwn yn parhau i ysgogi'r chwyldro adnewyddadwy, gan sicrhau bod Cymru yn parhau i fod ar flaen y gad yn y sector hanfodol hwn. Rwyf i eisiau parhau i weithio gyda diwydiant i sicrhau bod y weledigaeth ar gyfer gwynt ar y môr yn un sy'n cefnogi ein heconomi, cymunedau a'n cenedlaethau'r dyfodol.
Hoffwn i ddiolch i holl aelodau'r grŵp gorchwyl a gorffen am eu hymrwymiad a'u gwaith caled dros y chwe mis diwethaf. Rydyn ni wedi gofyn am swm sylweddol gan ein harweinwyr sector a'r aelodau, ac edrychaf ymlaen at barhau i weithio mewn partneriaeth wrth i ni weithredu'r cynllun.
Thank you, Cabinet Secretary, for the statement. Offshore wind is, of course, a technology that Wales, with its rich coastline, and, let's be honest, a fairly reliable supply of wind, is ideally placed to harness. We have the natural resources, we have the locations and now we have a chance to lead in a sector that could deliver long-term benefits for our economy, our communities and our energy security.
I very much welcome the recent announcement that both Equinor and EDF Gwynt Glas have been awarded seabed rights to develop floating offshore wind projects in the Celtic sea. It's a positive step forward and one I've long championed. In fact, one of my very first contributions in the Senedd Chamber after being elected was on the very subject of floating offshore wind.
But we must be honest about the wider picture. Progress in offshore wind in Wales has been slow. Between 2016 and 2020, operational offshore wind capacity flatlined and, despite the Welsh Government's target of 15 GW by the 2030s, the current trajectory shows we are at serious risk of falling short. There is no doubt that the recent leasing announcements mark a turning point. These floating projects could power many, many homes, but they also represent a critical economic opportunity for Welsh ports, and I want to emphasise that.
The Celtic Freeport is uniquely placed to capitalise on this, covering both Port Talbot and Milford Haven, including the port of Pembroke. Port Talbot, with its heavy industrial background, is ideally suited to be a site for turbine construction and assembly. Pembroke port and the port of Milford Haven are well positioned for operations and maintenance. These ports should be at the beating heart of a new industry, not just a staging post. But to make this happen, we need a robust Welsh-based supply chain. Floating wind requires specialised infrastructure, floating foundations, cables, turbine blades, moorings. If these are sourced from overseas, we will lose the benefits that we seek to capture. So, I ask, Cabinet Secretary, what is the Welsh Government doing to ensure these key components are manufactured, assembled and deployed from Welsh ports and not simply imported from abroad? It would be ironic if the infrastructure designed to increase our energy output and prosperity end up creating jobs elsewhere.
In areas like mine, we already have the industrial base. Ledwood Mechanical Engineering, Jenkins and Davies Engineering, Austwel Ltd and others, including Simon Safety Ltd, are firms with proven capability and deep local roots. They need to be part of this journey, not just left on the sidelines. So, how do we ensure that we are integrating these into the builds of the future?
The other key piece, then, is skills. We won't see long-term success or the economic renewal unless we have the skilled workforce to support it. That means making floating offshore wind real and visible to our young people. School pupils and college students need to see these projects as an opportunity, as a future that they can work on, which is often the feedback I have from speaking to students in west Wales. So, Cabinet Secretary, will you (a) commit to a national skills audit, to understand Wales's current skills offering, and (b) a co-ordinated national skills plan, one that includes the needs of both current and future industries, as well as the future needs, to ensure companies like those I've mentioned have the workforce needed to deliver these projects? Also, what work is the Welsh Government undertaking with the UK Government, Ofgem and the National Energy System Operator to address the barriers to ensure projects don't get stuck in red tape? We know how long sometimes these projects take to get online. Any way of expediting that is to be welcomed.
Finally, it was clear from a recent visit that I had to Valero Pembroke refinery that the oil and gas industry is here to stay for decades to come. And I know we're talking about floating offshore wind and wind more broadly, but their contribution to powering our country—the oil and gas sector, that is—must not be dismissed or forgotten about. So, how is the Welsh Government ensuring that there's a suite of energy options and mix that includes FLOW and hydrocarbon amongst other energy creation?
Llywydd, the opportunity in front of us is huge. I'm genuinely really excited by these recent announcements, but it's not guaranteed. Offshore wind could transform Wales's economic landscape, especially in areas like Pembrokeshire and Neath Port Talbot, but we need urgency and accuracy. So, let's get this right, not just for ourselves, but for our ports, for our communities and the next generation of Welsh workers, who can really benefit from this, as prosperity is brought back to parts of Wales. Diolch, Llywydd.
Diolch, Ysgrifennydd Cabinet, am y datganiad. Mae gwynt ar y môr, wrth gwrs, yn dechnoleg y mae Cymru, gyda'i harfordir cyfoethog, a, gadewch i ni fod yn onest, chyflenwad eithaf dibynadwy o wynt, mewn sefyllfa ddelfrydol i'w ddefnyddio. Mae gennym ni'r adnoddau naturiol, mae gennym ni'r lleoliadau a nawr mae gennym ni gyfle i arwain mewn sector a allai ddarparu buddion hirdymor i'n heconomi, ein cymunedau a'n diogeledd ynni.
Rwy'n croesawu'n fawr y cyhoeddiad diweddar bod Equinor ac EDF Gwynt Glas wedi ennill hawliau gwely'r môr i ddatblygu prosiectau gwynt ar y môr arnofiol yn y Môr Celtaidd. Mae'n gam cadarnhaol ymlaen ac yn un yr ydw i wedi'i hyrwyddo ers amser maith. Mewn gwirionedd, un o fy nghyfraniadau cyntaf yn Siambr y Senedd ar ôl cael fy ethol oedd un ar bwnc gwynt ar y môr arnofiol.
Ond mae'n rhaid i ni fod yn onest am y darlun ehangach. Mae'r cynnydd ym maes gwynt ar y môr yng Nghymru wedi bod yn araf. Rhwng 2016 a 2020, roedd capasiti gwynt gweithredol ar y môr yn wastad, ac, er gwaethaf targed Llywodraeth Cymru o 15 GW erbyn y 2030au, mae'r llwybr presennol yn dangos ein bod ni'n wynebu risg ddifrifol o'i fethu. Nid oedd unrhyw amheuaeth bod y cyhoeddiadau prydlesu diweddar yn nodi trobwynt. Gallai'r prosiectau arnofiol hyn bweru llawer iawn o gartrefi, ond maen nhw hefyd yn gyfle economaidd hanfodol i borthladdoedd Cymru, ac rwyf i eisiau pwysleisio hynny.
Mae'r Porthladd Rhydd Celtaidd mewn sefyllfa unigryw i fanteisio ar hyn, gan gynnwys Port Talbot ac Aberdaugleddau, gan gynnwys porthladd Penfro. Mae Port Talbot, gyda'i chefndir diwydiannol trwm, yn ddelfrydol i fod yn safle ar gyfer adeiladu a chydosod tyrbinau. Mae porthladd Penfro a phorthladd Aberdaugleddau mewn sefyllfa dda ar gyfer gweithrediadau a chynnal a chadw. Dylai'r porthladdoedd hyn fod wrth wraidd diwydiant newydd, nid dim ond cam ar y ffordd. Ond i wneud i hyn ddigwydd, mae angen cadwyn gyflenwi gadarn yng Nghymru. Mae gwynt arnofiol yn gofyn am seilwaith arbenigol, sylfeini arnofiol, ceblau, llafnau tyrbinau, angorfeydd. Os yw'r rhain yn dod o dramor, byddwn ni'n colli'r manteisio yr ydyn ni'n ceisio eu hennill. Felly, gofynnaf i'r Ysgrifennydd Cabinet, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod y cydrannau allweddol hyn yn cael eu cynhyrchu, eu cydosod a'u defnyddio o borthladdoedd Cymru ac nid dim ond eu mewnforio o dramor? Byddai'n eironig pe bai'r seilwaith sydd wedi'i gynllunio i gynyddu ein hallbwn ynni a'n ffyniant yn creu swyddi mewn mannau eraill.
Mewn ardaloedd fel fy un i, mae eisoes gennym ni'r sylfaen ddiwydiannol. Mae Ledwood Mechanical Engineering, Jenkins and Davies Engineering, Austwel Ltd ac eraill, gan gynnwys Simon Safety Ltd, yn gwmnïau sydd â gallu wedi'i brofi a gwreiddiau lleol dwfn. Mae angen iddyn nhw fod yn rhan o'r daith hon, nid yn cael eu gadael naill ochr. Felly, sut ydyn ni'n sicrhau ein bod ni'n integreiddio'r rhain i ddatblygu'r dyfodol?
Y darn allweddol arall, felly, yw sgiliau. Ni fyddwn ni'n gweld llwyddiant hirdymor na'r adnewyddiad economaidd oni bai bod gennym ni'r gweithlu medrus i'w gefnogi. Mae hynny'n golygu gwireddu gwynt ar y môr arnofiol a'i wneud yn weladwy i'n pobl ifanc. Mae angen i ddisgyblion ysgol a myfyrwyr coleg weld y prosiectau hyn fel cyfle, fel dyfodol y gallan nhw weithio arno, ac yn aml dyma'r adborth sydd gennyf i o siarad â myfyrwyr yn y gorllewin. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, a wnewch chi ymrwymo (a) i archwiliad sgiliau cenedlaethol, er mwyn deall cynnig sgiliau presennol Cymru, a (b) i gynllun sgiliau cenedlaethol cydgysylltiedig, un sy'n cynnwys anghenion diwydiannau presennol a diwydiannau'r dyfodol, yn ogystal ag anghenion y dyfodol, i sicrhau bod gan gwmnïau fel y rhai yr wyf i wedi sôn amdanyn nhw'r gweithlu sydd ei angen arnyn nhw i gyflawni'r prosiectau hyn? Hefyd, pa waith ydy Llywodraeth Cymru yn ei wneud gyda Llywodraeth y DU, Ofgem a'r Gweithredwr y System Ynni Genedlaethol i ymdrin â'r rhwystrau er mwyn sicrhau nad yw prosiectau'n cael eu hatal gan fiwrocratiaeth? Rydyn ni'n gwybod pa mor hir weithiau, y mae'r prosiectau hyn yn cymryd i fynd yn fyw. Mae unrhyw ffordd o gyflymu hynny i'w groesawu.
Yn olaf, roedd yn amlwg o ymweliad diweddar y gwnes i â phurfa Valero Penfro fod y diwydiant olew a nwy yma am ddegawdau i ddod. Ac rwy'n gwybod ein bod ni'n siarad am wynt a gwynt ar y môr arnofiol yn ehangach, ond ni ddylai eu cyfraniad at bweru'n gwlad—y sector olew a nwy, hynny yw—gael eu diystyru neu'u hanghofio. Felly, sut mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod yna gyfres o ddewisiadau a chymysgedd ynni sy'n cynnwys FLOW a hydrocarbon ymhlith creu ynni arall?
Llywydd, mae'r cyfle sydd o'n blaenau ni'n enfawr. Rydw i wir yn gyffrous iawn am y cyhoeddiadau diweddar hyn, ond nid yw'n sicr. Gallai gwynt ar y môr drawsnewid tirwedd economaidd Cymru, yn enwedig mewn ardaloedd fel sir Benfro a Chastell-nedd Port Talbot, ond mae angen brys a chywirdeb arnom. Felly, gadewch i ni wneud hyn yn gywir, nid yn unig ar gyfer ni ein hunain, ond ar gyfer ein porthladdoedd, ein cymunedau a chenhedlaeth nesaf o weithwyr Cymru, a all elwa ar hyn, wrth i ffyniant ddod yn ôl i rannau o Gymru. Diolch, Llywydd.
I'm really grateful for those questions and for recognising the real benefits that can be brought to Wales as a result of offshore wind. And it really is hard not to overstate the importance of the announcements that we've just had in the last couple of weeks, particularly the investment by the UK Government in Port Talbot, the provision of funding up to £80 million, to unlock, essentially, the benefits and the opportunities, but then also the decisions that the Crown Estate has made in terms of the opportunities within the Celtic sea.
I think it's really important that we remember that one of the key objectives of leasing round 5 was about establishing that new market in floating offshore wind, and recognising that bidders were asked to detail how they would ensure that these new social and economic benefits that we're so keen to see happen are actually realised as a result of their bids. So, there'll be some further detail to come now in the months ahead, as those points get firmed up and further developed. Bidders were also asked to set out their plans for working with the ports to support the final assembly of the products, with specialist infrastructure needed to mount the turbines on floating platforms before being towed out to the final project sites. As part of their submissions, the preferred bidders have identified Port Talbot and also Bristol as potential locations for this activity. So, our focus here now in Wales is absolutely on ensuring that we maximise those benefits. But the announcements over the last couple of weeks, I think, really do put us in a fantastic place to make those benefits real.
I think the points about the ports were really, really important. We know that to unlock the additional high-value employment opportunities we do have to have the port infrastructure fit for purpose and able to offer that end-to-end solution for developers. So, we've specifically discussed the types of high-value manufacturing technical services and operation maintenance activities that could be undertaken across all of the ports and the surrounding areas through the task and finish group.
I think that it's also recognised that a multiport strategy will be required for the delivery of offshore wind around the Welsh coastline. We do have our marine energy programme. That's a cross-Government initiative, working closely with our major port operators and project developers to fully understand what is required, and importantly where we can make a difference as Welsh Government. So, I think that the discussions that we're having are the right ones, and the ports are very, very much involved and they played an absolutely critical role in the development of the action plan that we have before us today.
Again, those points about the supply chain are absolutely critical in terms of ensuring that we maintain as much of the value as possible here in Wales. So, as part of our manufacturing action plan, we're currently undertaking that supply chain mapping exercise of this important sector, particularly looking at the capacity, the capability and the resilience of our existing supply chains and identifying where we can take advantage of opportunities that are ahead of us.
We're also working with the Celtic sea cluster to mobilise local supply chains across Wales and the south-west of England to ensure that they're in a position to successfully bid for contracts. And, of course, the Welsh Government is a founding member of the Celtic sea cluster, alongside Marine Energy Wales, Offshore Renewable Energy Catapult, Celtic Sea Power and Cornwall Council. So, we're very mindful of and focused on the importance of supply chains.
But, of course, the most important thing here, really, is about making sure that our people benefit through those opportunities for well-paid, skilled employment. And, again, this is something that the action plan really does help us with in terms of setting a course of action.
So, we are progressing the delivery of the actions that had been previously identified in our net-zero skills action plan of 2030, and they did include exactly the net-zero sector skills consultation, which last summer saw us publish a summary of responses, alongside an emission sector skills summary and a draft emission sector skills road map. So, I think that all of those things have been really helping us to understand what the sector looks like at the moment, but crucially what the needs are for the future.
So, I will take this opportunity to say, again, a huge thank you to everybody who's helped us with this action plan. We've been really, really fortunate to benefit from some real expertise and experience, and I think that the recommendations around ports, supply chains, skills and elsewhere in the report have really benefited from that.
Rwy'n ddiolchgar iawn am y cwestiynau hynny ac am gydnabod y manteision gwirioneddol y gellir eu sicrhau i Gymru o ganlyniad i wynt ar y môr. Ac mae'n anodd peidio â gorbwysleisio pwysigrwydd y cyhoeddiadau rydyn ni newydd eu cael yn ystod yr wythnosau diwethaf, yn enwedig y buddsoddiad gan Lywodraeth y DU ym Mhort Talbot, cyllid o hyd at £80 miliwn, i ddatgloi, yn y bôn, y manteision a'r cyfleoedd, ond yna hefyd y penderfyniadau y mae Ystad y Goron wedi'u gwneud o ran y cyfleoedd yn y môr Celtaidd.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n cofio mai un o brif amcanion rownd prydlesu 5 oedd sefydlu'r farchnad newydd honno mewn gwynt arnofiol ar y môr, a chydnabod bod gofyn i gynigwyr fanylu ar sut y bydden nhw'n sicrhau bod y buddion cymdeithasol ac economaidd newydd hyn rydyn ni mor awyddus i'w gweld yn digwydd yn cael eu gwireddu o ganlyniad i'w cynigion. Felly, bydd rhai manylion eraill i ddod nawr yn y misoedd nesaf, wrth i'r pwyntiau hynny gael eu cadarnhau a'u datblygu ymhellach. Gofynnwyd i gynigwyr hefyd nodi eu cynlluniau ar gyfer gweithio gyda'r porthladdoedd i gefnogi'r broses derfynol o gydosod y cynhyrchion, gyda'r angen am seilwaith arbenigol i osod y tyrbinau ar lwyfannau arnofiol cyn iddyn nhw gael eu halio i safleoedd terfynol y prosiect. Fel rhan o'u cyflwyniadau, mae'r cynigwyr dethol wedi nodi Port Talbot a hefyd Bryste fel lleoliadau posibl ar gyfer y gweithgaredd hwn. Felly, ein ffocws yma nawr yng Nghymru yw sicrhau ein bod ni'n gwneud y mwyaf o'r manteision hynny. Ond mae'r cyhoeddiadau dros yr wythnosau diwethaf, rwy'n credu, yn ein rhoi ni mewn lle gwych i wireddu'r manteision hynny.
Rwy'n credu bod y pwyntiau am y porthladdoedd yn wirioneddol bwysig. Rydyn ni'n gwybod, er mwyn datgloi'r cyfleoedd cyflogaeth gwerth uchel ychwanegol, bod yn rhaid i ni sicrhau bod seilwaith porthladdoedd yn addas i'r diben ac yn gallu cynnig yr ateb o un pen i'r llall hwnnw i ddatblygwyr. Felly, rydyn ni wedi trafod yn benodol y mathau o wasanaethau technegol a gweithgareddau gweithredu a chynnal a chadw gweithgynhyrchu gwerth uchel y byddai modd eu cynnal ar draws yr holl borthladdoedd a'r ardaloedd cyfagos trwy'r grŵp gorchwyl a gorffen.
Rwy'n credu ei bod hefyd yn cael ei gydnabod y bydd angen strategaeth aml-borthladd ar gyfer darparu gwynt ar y môr o amgylch arfordir Cymru. Mae gennym ni ein rhaglen ynni morol. Mae honno'n fenter drawslywodraethol, sy'n gweithio'n agos gyda'n prif weithredwyr porthladdoedd a datblygwyr prosiectau i ddeall yn llawn yr hyn sydd ei angen, ac yn bwysig, lle gallwn ni wneud gwahaniaeth fel Llywodraeth Cymru. Felly, rwy'n credu ein bod ni'n cael y trafodaethau cywir, ac mae'r porthladdoedd yn rhan fawr o hynny, ac fe wnaethon nhw chwarae rhan hollol hanfodol wrth ddatblygu'r cynllun gweithredu sydd gennym ni o'n blaenau ni heddiw.
Unwaith eto, mae'r pwyntiau hynny am y gadwyn gyflenwi yn hollol hanfodol o ran sicrhau ein bod ni'n cynnal cymaint o'r gwerth â phosibl yma yng Nghymru. Felly, fel rhan o'n cynllun gweithredu gweithgynhyrchu, rydyn ni wrthi'n ymgymryd â'r ymarfer hwnnw i fapio cadwyni cyflenwi'r sector pwysig hwn, gan edrych yn benodol ar gapasiti, gallu a chydnerthedd ein cadwyni cyflenwi presennol a nodi lle gallwn ni fanteisio ar y cyfleoedd sydd o'n blaenau.
Rydyn ni hefyd yn gweithio gyda chlwstwr y môr Celtaidd i baratoi cadwyni cyflenwi lleol ledled Cymru a de-orllewin Lloegr i sicrhau eu bod mewn sefyllfa i gynnig am gontractau'n llwyddiannus. Ac, wrth gwrs, mae Llywodraeth Cymru yn un o sylfaenwyr clwstwr y môr Celtaidd, ochr yn ochr ag Ynni Morol Cymru, Offshore Renewable Energy Catapult, Celtic Sea Power a Chyngor Cernyw. Felly, rydyn ni'n ymwybodol iawn o bwysigrwydd cadwyni cyflenwi ac yn canolbwyntio arnyn nhw.
Ond, wrth gwrs, y peth pwysicaf yn y fan yma, mewn gwirionedd, yw gwneud yn siŵr bod ein pobl yn elwa ar y cyfleoedd hynny ar gyfer cyflogaeth fedrus sy'n talu'n dda. Ac, eto, mae hyn yn rhywbeth y mae'r cynllun gweithredu yn ein helpu gydag ef o ran gosod llwybr gweithredu.
Felly, rydyn ni'n bwrw ymlaen gyda chyflawni'r camau gweithredu a nodwyd yn flaenorol yn ein cynllun gweithredu sgiliau sero net ar gyfer 2030, ac fe wnaethon nhw gynnwys yn union yr ymgynghoriad ar sgiliau sector sero net, y gwnaethon ni gyhoeddi crynodeb o'r ymatebion iddo yr haf diwethaf, ochr yn ochr â chrynodeb o sgiliau sectorau allyriadau a map ffordd drafft o sgiliau sectorau allyriadau. Felly, rwy'n credu bod yr holl bethau hynny wedi bod yn ein helpu ni i ddeall sut olwg sydd ar y sector ar hyn o bryd, ond yn hollbwysig, beth yw'r anghenion ar gyfer y dyfodol.
Felly, fe wna i achub ar y cyfle hwn i ddweud, eto, diolch yn fawr i bawb sydd wedi ein helpu ni gyda'r cynllun gweithredu hwn. Rydyn ni wedi bod yn ffodus iawn i elwa ar arbenigedd a phrofiad gwirioneddol, ac rwy'n credu bod yr argymhellion ynghylch porthladdoedd, cadwyni cyflenwi, sgiliau, ac mewn mannau eraill yn yr adroddiad, wedi elwa ar hynny.
I think we are seeing some progress, and the Cabinet Secretary is right to point that out, but I think, actually, in this instance, the opposition parties are in agreement: progress is quite slow. That is also shared by the sector. Practical action and investment in infrastructure is simply not keeping pace with the stated ambition.
Now, on the issue of port readiness, I raised this a number of times with the Cabinet Secretary, including earlier this month. Then we heard about the UK Government's national wealth fund, the existence of partnerships and the idea that things are now starting to motor forward. But the reality on the ground is that without clear, urgent action, we risk losing out on the full economic benefits of offshore wind. We know the ports on the continent are investing; we've known this for months now. And closer to home, other parts of the UK are already investing in port infrastructure to prepare for turbine assembly and deployment.
So, as things currently stand, Wales will be bypassed, quite literally, as turbines are manufactured and towed from places like Bristol instead of Port Talbot. Now, if that were to happen, that's another slap in the face of Port Talbot and its people. Tom Sawyer, chief executive officer of Port of Milford Haven, and Ben Cottam, the head of the Federation of Small Businesses Cymru, have both called for a clearer timeline for businesses and education providers, so that they can be ready to capitalise on opportunities created by renewable energy schemes. So, when can the Cabinet Secretary provide firm investment timelines and delivery milestones? I mean, it's welcome that the task and finish group is working, but we're already starting from a secondary position. We're already way behind some of the other ports, who are already ploughing ahead with that investment. Right now, the fear is twofold—what I mentioned earlier, about Wales missing out, but also our young people actually being sold a future that never then materialises.
On the Crown Estate, we now have every local authority in Wales backing the devolution of the Crown Estate. The Cabinet Secretary has said that this task and finish group is about creating lasting economic value for Wales. My question would be: well, how can we do that if the very ownership of so much of our sea bed lies with another Government? In Scotland the devolution of the Crown Estate has not hindered offshore wind development. In fact, they're moving ahead with 19 projects under a devolved structure. Wales deserves the same opportunity.
The Secretary of State says 5,300 jobs could be created from the new Crown Estate development off the Welsh coastline. Well, how many of those jobs will actually be based in Wales? How will the Government, for example, be ensuring that, at a minimum, we manage to retain the benefits of high-skilled work here in Wales? None of this is clear at all.
Now, if this really is a once-in-a-generation opportunity, then we need to make sure that the generation that follows us sees the full benefits, not just from clean energy, but from fair economic returns, quality jobs and the just transition that puts Welsh communities first. Right now, we're not seeing that happening; we're none the wiser as to what the trajectory is.
Rwy'n credu ein bod ni'n gweld rhywfaint o gynnydd, ac mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn iawn i dynnu sylw at hynny, ond rwy'n credu, mewn gwirionedd, yn yr achos hwn, bod y gwrthbleidiau'n cytuno: mae'r cynnydd yn eithaf araf. Mae'r sector yn rhannu'r farn honno hefyd. Nid yw gweithredu ymarferol a buddsoddi mewn seilwaith yn cadw'n wastad â'r uchelgais a nodwyd.
Nawr, o ran parodrwydd porthladdoedd, fe godais i hyn sawl gwaith gyda'r Ysgrifennydd Cabinet, gan gynnwys yn gynharach y mis hwn. Yna fe wnaethon ni glywed am gronfa gyfoeth wladol Llywodraeth y DU, bodolaeth partneriaethau a'r syniad bod pethau'n dechrau symud ymlaen nawr. Ond y realiti ar lawr gwlad yw, heb gamau gweithredu clir, brys, mae yna berygl y byddwn ni'n colli manteision economaidd llawn gwynt ar y môr. Rydyn ni'n gwybod bod y porthladdoedd ar y cyfandir yn buddsoddi; rydyn ni wedi gwybod hyn ers misoedd nawr. Ac yn agosach at adref, mae rhannau eraill o'r DU eisoes yn buddsoddi mewn seilwaith porthladdoedd i baratoi ar gyfer cydosod a defnyddio tyrbinau.
Felly, fel y mae pethau ar hyn o bryd, bydd Cymru'n cael ei hanwybyddu wrth i dyrbinau gael eu cynhyrchu a'u halio o lefydd fel Bryste yn hytrach na Phort Talbot. Nawr, pe bai hynny'n digwydd, mae hynny'n ergyd arall i Bort Talbot a'i phobl. Mae Tom Sawyer, prif swyddog gweithredol Porthladd Aberdaugleddau, a Ben Cottam, pennaeth Ffederasiwn Busnesau Bach Cymru, ill dau wedi galw am amserlen gliriach i fusnesau a darparwyr addysg, fel y gallan nhw fod yn barod i fanteisio ar gyfleoedd sydd wedi cael eu creu gan gynlluniau ynni adnewyddadwy. Felly, pryd y gall yr Ysgrifennydd Cabinet ddarparu amserlenni buddsoddi cadarn a cherrig milltir cyflawni? Mae'r ffaith bod y grŵp gorchwyl a gorffen yn weithredol yn rhywbeth i'w groesawu, ond rydyn ni eisoes yn dechrau o safle eilaidd. Rydyn ni eisoes ymhell y tu ôl i rai o'r porthladdoedd eraill, sydd eisoes yn bwrw ymlaen â'r buddsoddiad hwnnw. Ar hyn o bryd, mae'r ofn yn ddeublyg—yr hyn y soniais amdano yn gynharach, am Gymru yn colli cyfle, ond hefyd na fydd y dyfodol sy'n cael ei werthu i'n pobl ifanc byth yn cael ei wireddu.
O ran Ystad y Goron, mae pob awdurdod lleol yng Nghymru erbyn hyn yn cefnogi datganoli Ystad y Goron. Mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi dweud bod y grŵp gorchwyl a gorffen hwn yn ymwneud â chreu gwerth economaidd parhaol i Gymru. Fy nghwestiwn i fyddai: wel, sut allwn ni wneud hynny os yw perchnogaeth cymaint o'n gwely'r môr yn nwylo Llywodraeth arall? Yn yr Alban nid yw datganoli Ystad y Goron wedi rhwystro datblygu gwynt ar y môr. Yn wir, maen nhw'n symud ymlaen â 19 o brosiectau o dan strwythur datganoledig. Mae Cymru yn haeddu'r un cyfle.
Mae'r Ysgrifennydd Gwladol yn dweud y gallai 5,300 o swyddi gael eu creu yn sgil datblygiad newydd Ystad y Goron oddi ar arfordir Cymru. Wel, faint o'r swyddi hynny fydd wedi'u lleoli yng Nghymru mewn gwirionedd? Sut y bydd y Llywodraeth, er enghraifft, yn sicrhau ein bod ni, o leiaf, yn llwyddo i gadw manteision gwaith medrus yma yng Nghymru? Nid oes dim o hyn yn glir o gwbl.
Nawr, os yw hwn yn gyfle unwaith mewn cenhedlaeth, yna mae angen i ni wneud yn siŵr bod y genhedlaeth sy'n ein dilyn ni'n gweld y manteision llawn, nid yn unig o ynni glân, ond o enillion economaidd teg, swyddi o safon a'r pontio teg sy'n rhoi cymunedau Cymru yn gyntaf. Ar hyn o bryd, dydyn ni ddim yn gweld hynny'n digwydd; dydyn ni ddim callach o ran beth yw'r trywydd.
I'm very grateful for those comments. One of the things that we did ask the task and finish group to do was not just to provide us with an action plan, but to provide us with actions linked to timescales as well. So, you'll see some really important points within the plan as to when the task and finish group believes we should hit certain critical milestones.
I would have liked to have had that certainty around the FLOWMIS funding earlier. It's something I've been raising with the UK Government, certainly since the new UK Government came into position, and it's something that we raised with the Government prior to that as well. But now we do have that certainty. I think that is really, really good. That's really positive and it does give confidence to move forward.
When you look at the action plan, there are two, I think, really important critical actions and dependencies—the first being around market certainty. So, this is about a long-term pipeline of projects and ongoing adequate revenue support mechanisms to make those projects bankable and investable. And then the second is around stability, and that's the ongoing political support and enabling a policy environment that allows projects to be developed through streamlined, well-resourced regulatory processes. I think both of those things will be absolutely critical. And there's a really important role, I think, in the Crown Estate here, and that is about setting out, in more detail now, what future leasing rounds will look like. And I think that that is probably the key thing that I'm asking from the Crown Estate at the moment. We've had the debates, many times in the Chamber, in terms of the devolution of the Crown Estate. The Welsh Government's position hasn't changed at all on that, but I don't want that debate, important as it is, to mean that we lose sight of the important practical things that we need from the Crown Estate.
I was at Global Offshore Wind last week, and I had the opportunity to meet with the Crown Estate, and I set out those priorities, in terms of the practical actions that we need. And it is about setting out where the future leasing rounds will be, where the future opportunities lie, so that businesses and developers are able to start developing their proposals.
The points about ports, as I say, are really well made. We do have that certainty on funding now, but within the action plan itself, the recommendation is that, by the summer, we develop and finalise the Welsh ports prospectus, which I referred to. That considers both fixed and floating market needs, and that would be for publication and launch by the Welsh Government. And then autumn 2025 to summer 2026—it would be about supporting test-and-demonstration projects, and local ports should be in discussion to enable developers to undertake integration at a Welsh port. So, the action plan itself, I think, is really helpful, in terms of setting out the timescales.
Then there was an important point around consenting and the important role there. And again, I think that that was one of those critical actions and dependencies that I referred to. And, certainly, we'll do everything that we can to provide certainty into the system there. So, this, again, is really fortuitous—lots of important things coming together at the same time, one of which being the implementation of the Infrastructure (Wales) Act 2024. That very much has at its heart streamlining the consenting process and making things simpler and providing more clarity for developers, and speeding up the process as well. So, I think this, the FLOWMIS funding, the decisions around the Crown Estate in its most recent leasing round, all bode really well, and the fact now that we've got an action plan, with milestones and times attached to that, I think will take us on that journey to maximise the opportunities.
Rwy'n ddiolchgar iawn am y sylwadau hynny. Un o'r pethau y gwnaethon ni ofyn i'r grŵp gorchwyl a gorffen ei wneud oedd nid yn unig darparu cynllun camau gweithredu i ni, ond rhoi camau gweithredu i ni sy'n gysylltiedig ag amserlenni hefyd. Felly, fe welwch chi rai pwyntiau pwysig iawn yn y cynllun ynghylch pryd mae'r grŵp gorchwyl a gorffen yn credu y dylen ni gyrraedd cerrig milltir hanfodol penodol.
Byddwn i wedi hoffi cael y sicrwydd hwnnw ynglŷn â chyllid FLOWMIS yn gynharach. Mae'n rhywbeth rydw i wedi bod yn ei godi gyda Llywodraeth y DU, yn sicr ers i Lywodraeth newydd y DU ddod i rym, ac mae'n rhywbeth y gwnaethon ni ei godi gyda'r Llywodraeth cyn hynny hefyd. Ond nawr mae gennym ni'r sicrwydd hwnnw. Rwy'n credu bod hynny'n dda iawn. Mae hynny'n wirioneddol gadarnhaol ac mae'n rhoi hyder i symud ymlaen.
Pan edrychwch chi ar y cynllun gweithredu, mae yna ddwy weithred a dibyniaeth hanfodol sy'n bwysig iawn yn fy marn i—mae'r gyntaf yn ymwneud â sicrwydd y farchnad. Felly, mae hyn yn ymwneud â llwybr hirdymor o brosiectau a dulliau cymorth refeniw digonol parhaus i sicrhau bod y prosiectau hynny yn ddibynadwy ac yn fuddsoddadwy. Ac yna mae'r ail yn ymwneud â sefydlogrwydd, a dyna'r gefnogaeth wleidyddol barhaus a galluogi amgylchedd polisi sy'n caniatáu i brosiectau gael eu datblygu trwy brosesau rheoleiddio symlach â digon o adnoddau. Rwy'n credu y bydd y ddau beth hynny yn hollol hanfodol. Ac mae rôl bwysig iawn, rwy'n credu, yn Ystad y Goron yma, ac mae honno'n ymwneud â nodi, yn fwy manwl nawr, sut olwg fydd ar gylchoedd prydlesu yn y dyfodol. Ac rwy'n credu mai dyna'r peth allweddol rydw i'n gofyn amdano gan Ystad y Goron ar hyn o bryd. Rydyn ni wedi cael y dadleuon, droeon yn y Siambr, ynghylch datganoli Ystad y Goron. Dydy safbwynt Llywodraeth Cymru ddim wedi newid o gwbl ar hynny, ond dydw i ddim eisiau i'r ddadl honno, er mor bwysig ydyw, olygu ein bod ni'n colli golwg ar y pethau ymarferol pwysig sydd eu hangen arnon ni gan Ystad y Goron.
Roeddwn i yn Global Offshore Wind yr wythnos diwethaf, a chefais gyfle i gyfarfod ag Ystad y Goron, ac fe nodais i'r blaenoriaethau hynny, o ran y camau gweithredu ymarferol sydd eu hangen arnon ni. Ac mae'n ymwneud â nodi ble bydd y cylchoedd prydlesu yn y dyfodol, ble bydd y cyfleoedd yn y dyfodol, fel bod busnesau a datblygwyr yn gallu dechrau datblygu eu cynigion.
Mae'r pwyntiau am borthladdoedd, fel y dywedais i, wedi'u gwneud yn dda iawn. Mae gennym ni'r sicrwydd hwnnw ynghylch cyllid nawr, ond o fewn y cynllun gweithredu ei hun, yr argymhelliad yw ein bod ni'n datblygu ac yn cwblhau prosbectws porthladdoedd Cymru, y cyfeiriais ato, erbyn yr haf. Mae hwnnw'n ystyried anghenion y farchnad sefydlog ac arnofiol, ac fe fyddai'n cael ei gyhoeddi a'i lansio gan Lywodraeth Cymru. Ac yna rhwng hydref 2025 a haf 2026—byddai'n ymwneud â chefnogi prosiectau profi ac arddangos, a dylai porthladdoedd lleol fod yn cael trafodaethau i alluogi datblygwyr i ymgymryd ag integreiddio mewn porthladd yng Nghymru. Felly, mae'r cynllun gweithredu ei hun, rwy'n credu, yn ddefnyddiol iawn, o ran nodi'r amserlenni.
Yna roedd pwynt pwysig ynglŷn â chydsynio a'r rôl bwysig yn hynny o beth. Ac eto, rwy'n credu bod hynny'n un o'r gweithredoedd a'r dibyniaethau hanfodol hynny y cyfeiriais atyn nhw. Ac, yn sicr, byddwn ni'n gwneud popeth o fewn ein gallu i roi sicrwydd yn y system yn y fan yna. Felly, mae hyn, unwaith eto, yn wirioneddol ffodus—llawer o bethau pwysig yn dod at ei gilydd ar yr un pryd, ac un ohonyn nhw yw gweithredu Deddf Seilwaith (Cymru) 2024. Wrth wraidd honno mae symleiddio'r broses gydsynio a gwneud pethau'n symlach a rhoi mwy o eglurder i ddatblygwyr, a chyflymu'r broses hefyd. Felly, rwy'n credu bod hyn, cyllid FLOWMIS, y penderfyniadau ynghylch Ystad y Goron yn ei chylch prydlesu ddiweddaraf, i gyd yn argoeli'n dda iawn, a'r ffaith nawr bod gennym ni gynllun gweithredu, gyda cherrig milltir ac amseroedd ynghlwm wrth hynny, rwy'n credu y bydd yn mynd â ni ar y daith honno i wneud y mwyaf o'r cyfleoedd.
Cabinet Secretary, I very much welcome your statement this afternoon, and very much following on from last week's announcements of the £80 million for Port Talbot infrastructure, of the Crown Estate announcing the two preferred bidders for those sites, with a third site still to be considered, and the future yet to come for us, I'm more on Sam Kurtz's agenda here of being on the positivity side than Luke's—sorry Luke—in the more negative concerns, because this is a positive message. I was there last week with the Secretary of State for Wales, the UK Minister, with Jack Sargeant, the Minister for Culture, Skills and Social Partnership, to actually look at what was there and what could be there for the future. It is the future. It's the future we're looking to. It's important, therefore, that we get there.
Now can I ask the questions—? I think we need to ask the questions. The skills agenda is critical. So, are you talking to the colleges, but also are you talking to the other areas as to what skills they need? Are you talking to the developers as to what skills they need? What discussions are you having with them? But also what discussions are you having with the Crown Estate to ensure that the supply chain will be local, and as such that they put in their bids that they require local supply chains, and that we get the businesses here in Wales? Because I believe Port Talbot is the best harbour: it's the deepest one available, and it's the closest one to the Celtic sea as well, so it's the real one to be at, but we need all those things in place. This is down the line, because the technology for floating offshore wind isn't fully there yet—they were saying that last week—but we need to get it ready. So, what discussions are you having to get it ready?
Ysgrifennydd Cabinet, rwy'n croesawu eich datganiad y prynhawn yma yn fawr iawn, ac yn dilyn cyhoeddiadau'r wythnos diwethaf am yr £80 miliwn ar gyfer seilwaith Port Talbot, am Ystad y Goron yn cyhoeddi'r ddau gynigydd a ffefrir ar gyfer y safleoedd hynny, gyda thrydydd safle i'w ystyried eto, a'r dyfodol eto i ddod i ni, rwy'n fwy ar agenda Sam Kurtz yma o fod ar yr ochr positifrwydd nag ar agenda Luke—mae'n ddrwg gen i Luke—o ran y pryderon mwy negyddol, oherwydd mae hon yn neges gadarnhaol. Roeddwn i yno yr wythnos diwethaf gydag Ysgrifennydd Gwladol Cymru, Gweinidog y DU, gyda Jack Sargeant, y Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol, i edrych ar yr hyn oedd yno a beth allai fod yno ar gyfer y dyfodol. Dyma'r dyfodol. Dyma'r dyfodol rydyn ni'n edrych ato. Mae'n bwysig, felly, ein bod ni'n cyrraedd yno.
Nawr a allaf ofyn y cwestiynau—? Rwy'n credu bod angen i ni ofyn y cwestiynau. Mae'r agenda sgiliau yn hanfodol. Felly, ydych chi'n siarad â'r colegau, ond hefyd ydych chi'n siarad â'r meysydd eraill ynghylch pa sgiliau sydd eu hangen arnyn nhw? Ydych chi'n siarad â'r datblygwyr ynghylch pa sgiliau sydd eu hangen arnyn nhw? Pa drafodaethau ydych chi'n eu cael gyda nhw? Ond hefyd pa drafodaethau ydych chi'n eu cael gydag Ystad y Goron i sicrhau y bydd y gadwyn gyflenwi yn lleol, ac felly eu bod yn rhoi yn eu ceisiadau bod angen cadwyni cyflenwi lleol, a'n bod ni'n cael y busnesau yma yng Nghymru? Oherwydd rwy'n credu mai Port Talbot yw'r harbwr gorau: dyma'r un dyfnaf sydd ar gael, a dyma'r un agosaf at y môr Celtaidd hefyd, felly dyma'r un go iawn i fod ynddo, ond mae angen yr holl bethau hynny arnom. Mae hyn yn y dyfodol, oherwydd nid yw'r dechnoleg ar gyfer ffermydd gwynt arnofiol ar y môr yno'n llawn eto—roedden nhw'n dweud hynny yr wythnos diwethaf—ond mae angen i ni ei pharatoi. Felly, pa drafodaethau ydych chi'n eu cael i'w pharatoi?
Again, I'm really pleased to hear the welcome, as I would expect from David Rees. I know that he's been absolutely involved in discussions and has been making the case for progress on this for a long time. I'm really pleased as well to see that David Rees recognises that the Crown Estate is committed to that third site as well, so releasing that full 4.5 GW, and I know that they'll intend to say more about that later in the year, so we'll be watching that very closely.
I think the points around skills are absolutely critical, and there's a chapter on skills within our task and finish group's report. The work that I referred to in response to Samuel Kurtz earlier on, around the sector skills work and the road maps that we've done, has strengthened our understanding of the current skills position and also the skills challenges for each of the sectors in terms of renewable energy, including offshore wind. So, that does provide some new evidence now for Medr, as it's considering its role in terms of making sure that the education system meets employers' needs, offering provision that addresses the specific gaps and the skills shortages of labour, which have also been identified. That work is ongoing at the moment.
We also have the draft clean energy sector skills road maps, which include key projects, skills requirements and workforce size forecasts for sectors associated with clean energy. They've been developed. They're subject to some data verification at the moment, but we will be providing a date for publication shortly. And of course, in the academic year 2024-25, we allocated over £70 million to further education colleges for part-time course provision, which will play a really key role in upskilling individuals to make sure that they can make the most of all of these opportunities too.
And on supply chains, we've also provided Marine Energy Wales with £150,000—that was in 2023-24—and an additional £150,000 for this financial year. That's providing funding for sector engagement, signposting and advice to businesses and awareness raising of opportunities across wave, tidal and floating offshore wind technologies. That's really an important part of the work that we're doing to support and develop the offshore marine energy sector in Wales, again to ensure that the supply chain is ready to access all of those opportunities. And of course, the Crown Estate has announced funding available for supply chains, specifically to allow them to gear themselves up to make the most of those opportunities. And that's something I think that we should do everything that we can to promote and raise awareness of amongst supply chains in Wales, so that they can access that funding to potentially pivot their work towards servicing the floating offshore wind industry, or providing critical parts to that industry.
Unwaith eto, rwy'n falch iawn o glywed y croeso, fel y byddwn i'n ei ddisgwyl gan David Rees. Rwy'n gwybod ei fod wedi bod yn rhan o drafodaethau ac wedi bod yn gwneud yr achos dros fwrw ymlaen â hyn ers amser maith. Rwy'n falch iawn hefyd o weld bod David Rees yn cydnabod bod Ystad y Goron wedi ymrwymo i'r trydydd safle hwnnw hefyd, felly rhyddhau'r 4.5 GW llawn hwnnw, ac rwy'n gwybod y byddan nhw'n bwriadu dweud mwy am hynny yn ddiweddarach yn y flwyddyn, felly byddwn ni'n gwylio hynny'n agos iawn.
Rwy'n credu bod y pwyntiau ynghylch sgiliau yn hollol hanfodol, ac mae pennod ar sgiliau yn adroddiad ein grŵp gorchwyl a gorffen. Mae'r gwaith y cyfeiriais ato mewn ymateb i Samuel Kurtz yn gynharach, ynghylch y gwaith sgiliau sector a'r mapiau ffordd rydyn ni wedi'u gwneud, wedi cryfhau ein dealltwriaeth o'r sefyllfa sgiliau bresennol a hefyd yr heriau o ran sgiliau i bob un o'r sectorau o ran ynni adnewyddadwy, gan gynnwys gwynt ar y môr. Felly, mae hynny'n darparu rhywfaint o dystiolaeth newydd nawr i Medr, gan ei fod yn ystyried ei rôl o ran sicrhau bod y system addysg yn diwallu anghenion cyflogwyr, gan gynnig darpariaeth sy'n mynd i'r afael â'r bylchau penodol a'r prinder sgiliau llafur, sydd hefyd wedi'u nodi. Mae'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo ar hyn o bryd.
Mae gennym hefyd fapiau ffordd drafft ar gyfer sgiliau'r sector ynni glân, sy'n cynnwys prosiectau allweddol, gofynion o ran sgiliau a rhagolygon o ran maint y gweithlu ar gyfer sectorau sy'n gysylltiedig ag ynni glân. Maen nhw wedi cael eu datblygu. Maen nhw'n destun rhywfaint o waith dilysu data ar hyn o bryd, ond byddwn ni'n darparu dyddiad i'w cyhoeddi cyn bo hir. Ac wrth gwrs, ym mlwyddyn academaidd 2024-25, gwnaethom ddyrannu dros £70 miliwn i golegau addysg bellach ar gyfer darparu cyrsiau rhan-amser, a fydd yn chwarae rhan allweddol iawn wrth uwchsgilio unigolion i sicrhau eu bod yn gallu gwneud y gorau o'r holl gyfleoedd hyn hefyd.
Ac o ran cadwyni cyflenwi, rydyn ni hefyd wedi rhoi £150,000 i Ynni Morol Cymru —roedd hynny yn 2023-24—a £150,000 ychwanegol ar gyfer y flwyddyn ariannol hon. Mae'r arian hwnnw'n cael ei ddefnyddio ar gyfer ymgysylltu â'r sector, cyfeirio busnesau a rhoi cyngor iddynt a chodi ymwybyddiaeth o gyfleoedd ar draws technolegau tonnau, llanw a ffermydd gwynt arnofiol ar y môr. Mae hynny'n rhan bwysig o'r gwaith rydyn ni'n ei wneud i gefnogi a datblygu'r sector ynni'r môr yng Nghymru, unwaith eto i sicrhau bod y gadwyn gyflenwi yn barod i fanteisio ar yr holl gyfleoedd hynny. Ac wrth gwrs, mae Ystad y Goron wedi cyhoeddi bod cyllid ar gael ar gyfer cadwyni cyflenwi, yn benodol er mwyn caniatáu iddyn nhw baratoi i wneud y gorau o'r cyfleoedd hynny. Ac mae hynny'n rhywbeth rwy'n credu y dylen ni wneud popeth o fewn ein gallu i'w hyrwyddo a chodi ymwybyddiaeth ohono ymhlith cadwyni cyflenwi yng Nghymru, fel y gallan nhw gael gafael ar y cyllid hwnnw i ffocysu eu gwaith o bosibl ar wasanaethu'r diwydiant ffermydd gwynt arnofiol ar y môr, neu ddarparu rhannau hanfodol i'r diwydiant hwnnw.
What a difference: while some parties want us to go backwards and go down the mines, we have a Labour Party that wants us to go forward, committing to securing a future for communities. We have a history in Pembrokeshire of energy investment and delivery, and that serves us really well to take and grasp these opportunities and run with them. and we've seen the new facility in Pembrokeshire College that's supported by Shell, and it's going to train or upskill 600 individuals by July 2026. That's tapping into a pool of knowledge and talent that's already there, but also training the next generation so they can take the opportunities that are being offered and discussed here today, alongside local businesses that now have security and can start to invest in those secure propositions. And of course, the planning Bill that's going through will be essential to that. So, Cabinet Secretary, my question to you is that we see a just transition in Pembrokeshire, because that is critical to those people who are currently engaged in the employment, and that we can secure a future for those people currently engaged in employment in the oil industry to make a nice, smooth transition into the new emerging technologies.
Am wahaniaeth: er bod rhai pleidiau eisiau i ni fynd am yn ôl a mynd i lawr y pyllau glo, mae gennym ni Blaid Lafur sydd eisiau i ni fynd ymlaen, gan ymrwymo i sicrhau dyfodol i gymunedau. Mae gennym ni hanes yn sir Benfro o gyflenwi a buddsoddi mewn ynni, ac mae hynny'n ein rhoi ni mewn sefyllfa dda iawn i gymryd y cyfleoedd hyn, manteisio arnyn nhw a rhedeg gyda nhw. Ac rydyn ni wedi gweld y cyfleuster newydd yng Ngholeg Sir Benfro sy'n cael ei gefnogi gan Shell, ac mae'n mynd i hyfforddi neu uwchsgilio 600 o unigolion erbyn mis Gorffennaf 2026. Mae hynny'n manteisio ar gronfa o wybodaeth a thalent sydd yno eisoes, ond mae hefyd yn hyfforddi'r genhedlaeth nesaf fel eu bod nhw'n gallu manteisio ar y cyfleoedd sy'n cael eu cynnig a'u trafod yma heddiw, ochr yn ochr â busnesau lleol sydd â sicrwydd nawr ac sy'n gallu dechrau buddsoddi yn y cynigion diogel hynny. Ac wrth gwrs, bydd y Bil cynllunio sy'n mynd drwodd yn hanfodol i hynny. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, fy nghwestiwn i chi yw ein bod ni'n gweld pontio teg yn sir Benfro, gan fod hynny'n hanfodol i'r bobl hynny sy'n ymwneud â'r cyflogaeth ar hyn o bryd, ac y gallwn ni sicrhau dyfodol i'r bobl hynny sydd wrthi'n gweithio yn y diwydiant olew i bontio mewn ffordd ddymunol, ddidrafferth i'r technolegau newydd sy'n dod i'r amlwg.
I'm really grateful for those points, and the initial point made by Joyce Watson is absolutely critical because we have heard Reform, for example, suggesting that we need to be reopening the coal mines and that this is the aspiration of our young people in Wales. We know it's absolutely not, but, actually, it's even more dangerous than that, because one of the key things that our task and finish group explored was the need for certainty within the renewable sector and stability, and, as I said at the start, the need, really, for ongoing political support and an enabling policy environment.
Now, we will provide that here in Wales, but should Reform find themselves in a position where they are leading, there would be absolutely no confidence whatsoever in the sector, and you could be in a position where all of these potential gains—billions of pounds of investment, thousands of jobs—are put at risk because there's no confidence in a party like that to deliver.
So, I think that the point made there was absolutely critical, and the people who Joyce Watson and I met when we visited the Shell facility in Pembrokeshire, they will be exactly those young people who will be benefiting from long, rewarding careers in renewable energy, particularly and potentially around floating offshore wind, but other forms as well, and to see and meet those young people was an absolute privilege. They were so enthused and excited about what the future held for them. I just can't imagine what they would make of the suggestion that they should be working in a mine instead.
Rwy'n ddiolchgar iawn am y pwyntiau hynny, ac mae'r pwynt cychwynnol a wnaed gan Joyce Watson yn hollbwysig oherwydd rydyn ni wedi clywed Reform, er enghraifft, yn awgrymu bod angen i ni fod yn ailagor y pyllau glo ac mai dyma ddyhead ein pobl ifanc yng Nghymru. Rydyn ni'n gwybod nad yw hynny'n wir o gwbl, ond, mewn gwirionedd, mae hyd yn oed yn fwy peryglus na hynny, oherwydd un o'r pethau allweddol a archwiliodd ein grŵp gorchwyl a gorffen oedd yr angen am sicrwydd yn y sector ynni adnewyddadwy a sefydlogrwydd, ac, fel y dywedais i ar y dechrau, yr angen, mewn gwirionedd, am gefnogaeth wleidyddol barhaus ac amgylchedd polisi sy'n galluogi.
Nawr, byddwn ni'n darparu hynny yma yng Nghymru, ond pe bai Reform yn cael eu hunain mewn sefyllfa lle maen nhw'n arwain, ni fyddai unrhyw hyder o gwbl yn y sector, ac fe allech chi fod mewn sefyllfa lle mae'r holl enillion posibl hyn— biliynau o bunnoedd o fuddsoddiad, miloedd o swyddi—yn cael eu rhoi yn y fantol oherwydd nad oes hyder mewn plaid fel honno i gyflawni.
Felly, rwy'n credu bod y pwynt a wnaed yn y fan yna yn hollbwysig, a'r bobl y gwnaeth Joyce Watson a minnau gyfarfod â nhw pan wnaethon ni ymweld â chyfleuster Shell yn sir Benfro, nhw fydd yr union bobl ifanc hynny a fydd yn elwa ar yrfaoedd hir, gwerth chweil ym maes ynni adnewyddadwy, yn enwedig ac o bosibl o amgylch ffermydd gwynt arnofiol ar y môr, ond ffurfiau eraill hefyd, ac roedd gweld a chwrdd â'r bobl ifanc hynny yn fraint lwyr. Roedden nhw mor frwdfrydig ac yn edrych ymlaen cymaint at yr hyn sydd o'u blaenau. Alla i ddim dychmygu beth fydden nhw'n ei wneud o'r awgrym y dylen nhw fod yn gweithio mewn pwll glo yn lle hynny.
Good afternoon, again, Cabinet Secretary. This statement is to be welcomed on a number of fronts, but particularly if we think about the fact that the world is on fire. This is about addressing climate change in the production of more renewable energy. It also addresses the need and the ambition for economic growth here in Wales, and we've heard across the Siambr how important skills are, how important that we have to be looking at our future generation, and how we can bring those two together to make sure there is this just transition, to make sure that those people working in our carbon-heavy industries have the opportunity to move now into the green industries.
I don't want to be a complete negative Nina here, but I do want to say that there is concern around the timeline; you know, there is urgency in this, both for the climate and for economic growth and jobs here in Wales. And there is the question that has been raised, and I think it's a valid question, around the devolution of the Crown Estate, and where the money will actually go from the offshore leases. We know that Scotland has control over its Crown Estate—it's had that since 2017—generating over £100 million for public finances, so this isn't just about us making a political point, this is about saying, 'Actually, we need those powers in order to bring the money here into Wales.' So, can I ask you specifically what is the action that you're taking—you talked about discussions—in order to make sure that your colleagues in Westminster hear loud and clear that we want the devolution of the Crown Estate here in Wales? Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, unwaith eto, Ysgrifennydd Cabinet. Mae'r datganiad hwn i'w groesawu am nifer o resymau, ond yn enwedig os ydym yn meddwl am y ffaith bod y byd ar dân. Mae hyn yn ymwneud â mynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd wrth gynhyrchu mwy o ynni adnewyddadwy. Mae hefyd yn mynd i'r afael â'r angen a'r uchelgais i sicrhau twf economaidd yma yng Nghymru, ac rydyn ni wedi clywed ar draws y Siambr pa mor bwysig yw sgiliau, pa mor bwysig yw'r angen i ni fod yn edrych tuag at genedlaethau'r dyfodol, a sut allwn ni ddod â'r ddau beth hynny at ei gilydd i sicrhau ein bod ni'n gweld y pontio teg hwn, i sicrhau bod y bobl hynny sy'n gweithio yn ein diwydiannau sy'n drwm ar garbon yn cael y cyfle i symud nawr i'r diwydiannau gwyrdd.
Dydw i ddim eisiau bod yn gwbl negyddol yn y fan yma, ond rwyf am ddweud bod yna bryder ynglŷn â'r amserlen; wyddoch chi, mae hwn yn fater brys, ar gyfer yr hinsawdd ac ar gyfer twf economaidd a swyddi yma yng Nghymru. Ac mae'r cwestiwn yna sydd wedi'i godi, ac rwy'n credu ei fod yn gwestiwn dilys, ynglŷn â datganoli Ystad y Goron, a ble bydd yr arian yn mynd o'r prydlesi ar y môr. Rydyn ni'n gwybod bod gan yr Alban reolaeth dros Ystad y Goron yn y fan honno—mae hynny wedi bod yn wir ers 2017—gan gynhyrchu dros £100 miliwn ar gyfer cyllid cyhoeddus, felly dydy hyn ddim yn ymwneud â ni'n gwneud pwynt gwleidyddol yn unig, mae'n ymwneud â dweud, 'A dweud y gwir, mae angen y pwerau hynny arnon ni er mwyn dod â'r arian yma i Gymru.' Felly, a gaf i ofyn yn benodol i chi pa gamau rydych chi'n eu cymryd—fe wnaethoch chi sôn am drafodaethau—er mwyn sicrhau bod eich cydweithwyr yn San Steffan yn clywed yn glir ein bod ni am i Ystad y Goron yma yng Nghymru gael ei datganoli? Diolch yn fawr iawn.
I'm really grateful for those points, and the point about a just transition is absolutely critical. We've seen in Wales, perhaps more than in many other parts of the world, what an unjust transition looks like, so we need to make sure that we do transition in that just way towards green energies. I'm confident that we can do that with our focus on skills and making sure that there are opportunities in all parts of Wales in terms of renewable energies.
In terms of the devolution of the Crown Estate, we've been really clear that Welsh Government's position hasn't changed. I don't think there's any ambiguity about that message in Westminster. What I will say is one of the things that are important to us is that the Crown Estate's stated purpose, essentially, is to raise money for HM Treasury, which is a noble act, but we think that there is an important role also in terms of ensuring that there are opportunities to address economic disparities, that there are opportunities to contribute to social and cultural ambitions as well. So, we should be looking at the Crown Estate within the context of our Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, not just simply about raising money for Treasury. So, that's something that is very much on our minds when we think about what we would do should the Crown Estate be devolved. So, our position hasn't changed at all, but, equally, I don't want us to miss those opportunities to provide what our task and finish group tells us that the sector needs and developers need and that is certainty on what the opportunities are in the future as well.
Rwy'n ddiolchgar iawn am y pwyntiau hynny, ac mae'r pwynt am bontio teg yn hollbwysig. Rydyn ni wedi gweld yng Nghymru, efallai yn fwy nag mewn llawer o rannau eraill o'r byd, sut mae pontio annheg yn edrych, felly mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod ni'n pontio yn y ffordd deg honno tuag at ynni gwyrdd. Rwy'n hyderus y gallwn ni wneud hynny gyda'n ffocws ar sgiliau a gwneud yn siŵr bod cyfleoedd ym mhob rhan o Gymru o ran ynni adnewyddadwy.
O ran datganoli Ystad y Goron, rydyn ni wedi bod yn glir iawn nad yw safbwynt Llywodraeth Cymru wedi newid. Dydw i ddim yn credu bod unrhyw amwysedd ynglŷn â'r neges honno yn San Steffan. Yr hyn y byddaf i'n ei ddweud yw, un o'r pethau sy'n bwysig i ni yw mai pwrpas datganedig Ystad y Goron, yn y bôn, yw codi arian ar gyfer Trysorlys EF, sy'n weithred fonheddig, ond rydyn ni'n credu bod rôl bwysig hefyd o ran sicrhau bod cyfleoedd i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau economaidd, bod yna gyfleoedd i gyfrannu at uchelgeisiau cymdeithasol a diwylliannol hefyd. Felly, dylen ni fod yn edrych ar Ystad y Goron yng nghyd-destun Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, nid dim ond o ran codi arian ar gyfer y Trysorlys yn unig. Felly, mae hynny'n rhywbeth sydd ar ein meddyliau pan fyddwn ni'n meddwl am yr hyn y bydden ni'n ei wneud pe bai Ystad y Goron yn cael ei datganoli. Felly, nid yw ein sefyllfa wedi newid o gwbl, ond, yn yr un modd, dydw i ddim eisiau i ni golli'r cyfleoedd hynny i ddarparu'r hyn y mae ein grŵp gorchwyl a gorffen yn ei ddweud wrthym sydd ei angen ar y sector a datblygwyr, ac mae hynny cynnwys sicrwydd ar beth yw'r cyfleoedd yn y dyfodol hefyd.
Cabinet Secretary, the Severn estuary offers great potential for renewable energy, including offshore floating wind platforms. So, could you confirm that that area of Wales's coast is in your thoughts and work as Cabinet Secretary in engaging with key partners to take forward offshore floating wind platforms off the Welsh coast?
Ysgrifennydd Cabinet, mae aber afon Hafren yn cynnig potensial mawr ar gyfer ynni adnewyddadwy, gan gynnwys llwyfannau gwynt arnofiol ar y môr. Felly, allech chi gadarnhau bod yr ardal honno o arfordir Cymru yn eich meddyliau a'ch gwaith fel Ysgrifennydd Cabinet wrth ymgysylltu â phartneriaid allweddol i fwrw ymlaen â llwyfannau gwynt arnofiol ar y môr oddi ar arfordir Cymru?
I'm really grateful for that, and, actually, there's a specific chapter again in our report that relates to the foundations and the substructures that will be needed. There are some really important actions and dependencies within that part of the report as well. It does refer to the importance of the UK Government's steel strategy. So, again, that's something that will be really important in terms of ensuring that we are able to manufacture those structures, because there are opportunities not just within the port itself, but much wider across Wales to be part of that vital supply chain.
Rwy'n ddiolchgar iawn am hynny, ac, mewn gwirionedd, mae yna bennod benodol eto yn ein hadroddiad sy'n ymwneud â'r sylfeini a'r is-strwythurau y bydd eu hangen. Mae rhai camau gweithredu a dibyniaethau pwysig iawn yn y rhan honno o'r adroddiad hefyd. Mae'n cyfeirio at bwysigrwydd strategaeth ddur Llywodraeth y DU. Felly, unwaith eto, mae hynny'n rhywbeth a fydd yn bwysig iawn o ran sicrhau ein bod ni'n gallu gweithgynhyrchu'r strwythurau hynny, oherwydd mae cyfleoedd nid yn unig o fewn y porthladd ei hun, ond yn llawer ehangach ledled Cymru i fod yn rhan o'r gadwyn gyflenwi hanfodol honno.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am y datganiad yna.
I thank the Cabinet Secretary for that statement.
Eitem 7 sydd nesaf, y cynnig i amrywio trefn ystyried gwelliannau Cyfnod 3 y Bil Llety Ymwelwyr (Cofrestr ac Ardoll) Etc. (Cymru). Yr Ysgrifennydd Cabinet dros gyllid sy'n gwneud y cynnig yma. Mark Drakeford.
Item 7 is next, the motion to vary the order of consideration of Stage 3 amendments to the Visitor Accommodation (Register and Levy) Etc. (Wales) Bill. I call on the Cabinet Secretary for finance to move the motion. Mark Drakeford.
Cynnig NDM8933 Jane Hutt
Cynnig bod Senedd Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.36:
Yn cytuno i waredu’r adrannau a’r atodlenni i’r Bil Llety Ymwelwyr (Cofrestr ac Ardoll) Etc. (Cymru) yng Nghyfnod 3 yn y drefn ganlynol:
a) Adrannau 1-4;
b) Atodlen 1;
c) Adrannau 5-40;
d) Atodlen 2;
e) Adrannau 41-65; ac
f) Teitl Hir.
Motion NDM8933 Jane Hutt
To propose that Senedd Cymru in accordance with Standing Order 26.36:
Agrees to dispose of sections and schedules to the Visitor Accommodation (Register and Levy) Etc. (Wales) Bill at Stage 3 in the following order:
a) Sections 1-4;
b) Schedule 1;
c) Sections 5-40;
d) Schedule 2;
e) Sections 41-65;
f) Long title.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. At the Stage 2 proceedings for this Bill, the Finance Committee took the decision to vary the order of consideration of amendments. The approach worked well in terms of the grouping and discussion of the amendments in front of the committee. The order proposed by this motion would mean that we would take the same approach at Stage 3 consideration as was successfully discharged at Stage 2, and I ask Members to support the motion.
Diolch yn fawr, Llywydd. Yn nhrafodion Cyfnod 2 y Bil hwn, fe wnaeth y Pwyllgor Cyllid y penderfyniad i amrywio'r drefn ar gyfer ystyried gwelliannau. Gweithiodd y dull yn dda o ran grwpio a thrafod y gwelliannau gerbron y pwyllgor. Byddai'r gorchymyn a gynigir gan y cynnig hwn yn golygu y byddem yn mabwysiadu'r un dull yng Nghyfnod 3 ag a weithredwyd yn llwyddiannus yng Nghyfnod 2, ac rwy'n gofyn i'r Aelodau gefnogi'r cynnig.
Does gyda fi ddim siaradwyr ar gyfer y cynnig, felly dwi'n cymryd bod dim byd mwy i'w ddweud gan yr Ysgrifennydd Cabinet. Y cwestiwn, felly, yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn.
I have no speakers to this motion, so I assume that the Cabinet Secretary has nothing to add. The proposal, therefore, is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Dyna ni, dyna ddiwedd ar ein gwaith ni heddiw. Prynhawn da i chi i gyd.
That brings today's proceedings to a close. A very good afternoon to you all.
Daeth y cyfarfod i ben am 16:44.
The meeting ended at 16:44.