National Assembly for Wales

Good afternoon and welcome to this afternoon's Plenary meeting. The first item on our agenda this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Transport and North Wales, and the first question is from John Griffiths.

Mae ein gwaith wedi cadarnhau achos busnes cadarn ar gyfer y pum gorsaf newydd. Rydym eisiau gweithio gyda Llywodraeth y DU nawr i symud ymlaen i'r gwaith adeiladu. Rydym hefyd yn gweithio gydag awdurdodau lleol ar wella cysylltiadau trafnidiaeth yng nghanol Casnewydd, a chysylltiadau bysiau a theithio llesol gwell rhwng Caerdydd a Chasnewydd.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n gobeithio y bydd cyhoeddiad gan Lywodraeth y DU cyn bo hir ar y pum gorsaf drenau newydd hynny, y mae tair ohonynt, wrth gwrs, yn fy etholaeth i yn Nwyrain Casnewydd ym Magwyr, Llan-wern a Somerton.

Argymhelliad arall o adroddiad Burns, fel rhan o'i gynllun ar gyfer system drafnidiaeth integredig yn yr ardal, yw ffordd gyswllt rhwng yr M48 a'r B4245, a fyddai'n cysylltu â gorsaf drenau Cyffordd Twnnel Hafren, gyda'i chapasiti mwy ar gyfer parcio a theithio, a hefyd yn mynd i'r afael â phroblem y man cyfyng ar y B4245, sy'n rhedeg drwy Fagwyr, Gwndy, Rogiet a Chil-y-coed. Wrth gwrs, bydd y man cyfyng hwnnw'n gwaethygu oherwydd y penderfyniad diweddar i atal cerbydau nwyddau trwm rhag defnyddio pont Hafren yr M48. Bydd llawer o'r lorïau hynny'n gadael yr M4 wrth gyffordd 23A ym Magwyr ac yna'n troi o amgylch y gylchfan i fynd yn ôl tuag at Gas-gwent, a thrwy ddefnyddio'r gyffordd honno, bydd hynny'n gwaethygu'r problemau presennol gyda thagfeydd ar y B4245 a ffyrdd yr ardal yn gyffredinol. Mae Cyngor Sir Fynwy yn credu bod achos cryf dros sicrhau bod y ffordd gyswllt honno'n bodloni gofynion eich adolygiad ffyrdd, ac rwy'n ddiolchgar i chi am dderbyn fy ngwahoddiad yn ddiweddar i gyfarfod â Chyngor Sir Fynwy a minnau ar y safle, a thybed a allech gadarnhau y bydd y cyfarfod hwnnw'n digwydd cyn gynted â phosibl?

Wrth gwrs, hoffwn gyfarfod cyn gynted â phosibl i drafod potensial y ffordd gyswllt. Credaf ei bod yn hanfodol bwysig fod darn o seilwaith o'r fath yn cael ei adlewyrchu fel blaenoriaeth o fewn y cynllun trafnidiaeth rhanbarthol hefyd, a chredaf fod cyfle o hyd i aelodau'r cyhoedd ddylanwadu ar y cynllun pwysig hwnnw, oherwydd o'r flwyddyn nesaf ymlaen, byddwn yn datganoli'r penderfyniadau a'r cyllid ar gyfer materion trafnidiaeth lleol i'r rhanbarth, ac felly mae cael y flaenoriaeth a nodir yn y cynllun trafnidiaeth rhanbarthol nawr yn hanfodol bwysig. Ac wrth gwrs, rydym yn gweithio'n agos iawn gyda National Highways a Gweinidogion Llywodraeth y DU i leihau'r tarfu tra bo'r terfyn pwysau hwnnw'n weithredol am resymau diogelwch.

Ar waith yr Arglwydd Burns, a gaf i gofnodi fy niolch iddo ef ac i'r Athro Simon Gibson, a wnaeth lawer iawn o waith i ddatblygu achos busnes y pum gorsaf? Mae cefnogaeth gref yma ac yn San Steffan i'r pum gorsaf newydd, ac nid wyf yn credu y gallem fod wedi gwneud mwy i ddylanwadu ar Drysorlys y DU. Felly, rydym yn aros nawr am yr adolygiad cynhwysfawr o wariant yr wythnos nesaf. Yn y cyfamser, rydym hefyd yn dyfarnu bron i £50 miliwn i awdurdodau lleol yn ne-ddwyrain Cymru eleni i fwrw ymlaen â blaenoriaethau trafnidiaeth ar draws y rhanbarth.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae cryn bryder yng Nghasnewydd ynghylch cynlluniau i gael gwared ar gylchfan Old Green a gosod cyffordd a reolir gan oleuadau traffig yn ei lle. Gyda 3,000 o gerbydau'n defnyddio'r llwybr allweddol hwn ar adegau brig bob dydd, bydd y newidiadau a grybwyllir yn achosi anhrefn i gerbydau yng nghanol y ddinas a'r cyffiniau. Nid yn unig hynny, ond mae ofnau y bydd y prosiect, sydd wedi'i hyrwyddo fel rhan o'r ateb amgen i benderfyniad Llafur i beidio â bwrw ymlaen â ffordd liniaru'r M4 sydd ei hangen yn daer, yn amharu ymhellach ar fusnesau ein dinas sydd eisoes yn ei chael hi'n anodd, ac yn mynd â ni'n ôl i ddyddiau tagfeydd y 1960au a'r 1970au.

Mae pryder gwirioneddol hefyd fod y broses gyfan wedi bod yn un dwyllodrus, o ystyried yr ymgynghoriad cyhoeddus—ac rwy'n defnyddio'r ymadrodd hwnnw mewn ystyr eithaf bras, gan fod y trigolion yn teimlo na chawsant opsiwn i ddweud na hoffent weld unrhyw newid o gwbl. Mae cryfder eu teimladau'n amlwg, gyda deiseb a lansiwyd gan ymgyrchydd lleol, Michael Enea, yn ennill momentwm yn gyflym gyda dros 1,200 o lofnodion. Mae cylchfan Old Green yn gweithio fel y mae, ac ystyrir ei bod yn gwneud ei gwaith yn ddigon da, felly, os nad yw wedi torri, pam ei drwsio? Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf i sicrwydd cadarn gennych na fydd Llywodraeth Cymru yn trosglwyddo unrhyw arian ar gyfer y cynllun hwn, ac a wnewch chi ymuno â mi i roi pwysau ar y rhai sydd mewn grym i wrando ar adborth y cyhoedd a rhoi'r gorau i'r cynlluniau hyn? Diolch.

Wel, a gaf i roi sicrwydd i'r Aelod ein bod yn gweithio'n agos iawn gydag awdurdodau lleol y rhanbarth i wella llif traffig, a bod hynny'n golygu gwella cylchfan Old Green os ystyrir bod hynny'n angenrheidiol? Rydym yn gwrando ar y cyhoedd, a byddwn yn sicrhau bod barn y cyhoedd yn ganolog mewn unrhyw benderfyniadau a wneir.

Ond o ran tagfeydd ar yr M4, fel rwyf eisoes wedi'i ddweud, mae gwaith Comisiwn Trafnidiaeth De-ddwyrain Cymru wedi bod yn amhrisiadwy wrth ddarparu'r achosion busnes ar gyfer pum gorsaf, a fydd yn lleddfu tagfeydd ar yr M4, yn darparu mwy o gyfleoedd trafnidiaeth gyhoeddus i bobl sydd wedi'u hamddifadu ohonynt ar hyn o bryd, yn cyflawni mwy o gyfiawnder cymdeithasol, ac ar yr un pryd, yn sicrhau ein bod yn datblygu mwy o opsiynau ar gyfer newid dulliau teithio.

Fel y gwyddoch, Ysgrifennydd trafnidiaeth, mae parcffordd Caerdydd yn un o'r blociau adeiladu allweddol yn argymhellion Burns. Mae'n brosiect datblygu economaidd allweddol nad yw ond yn bosibl oherwydd y gwelliant i ddatblygu trafnidiaeth gynaliadwy a arweinir gan y sector preifat. Mae'r trac, fodd bynnag, yn parhau i fod yn ased sy'n eiddo i'r DU, ac mae ei wella yn agwedd allweddol ar gyflawni'r cyfle arwyddocaol hwn yn llwyddiannus i dyfu'r economi gyda chyflogaeth o ansawdd uchel ar draws de-ddwyrain Cymru, a gwella trafnidiaeth gyhoeddus. A allwch chi gadarnhau pa drafodaethau rydych chi eisoes yn eu cael ynghylch cyflawni'r agwedd hon ar y prosiect trafnidiaeth gyda swyddogion cyfatebol yn Llywodraeth y DU a phartneriaid menter Llywodraeth Cymru ar fwrdd parcffordd Caerdydd?

A gaf i ddiolch i Vaughan Gething am ei gwestiwn? Mae'n llygad ei le—parcffordd Caerdydd oedd y gyntaf o orsafoedd Comisiwn Trafnidiaeth De-ddwyrain Cymru i gael ei chymeradwyo. Mae ganddi botensial enfawr, fel sydd gan Cledrau Croesi Caerdydd yn fwy cyffredinol. Nid ffordd o gludo pobl yn unig y mae hyn yn ei chynnig; mae a wnelo â'r economi, mae a wnelo â hybu twf swyddi, mae a wnelo â darparu cyfleoedd gwell i bobl, gan hybu ffyniant. Rwy'n cael cyfarfodydd rheolaidd gyda Gweinidogion y DU ynghylch y barcffordd a materion eraill sy'n gysylltiedig â thrafnidiaeth gyhoeddus yn ne-ddwyrain Cymru. Edrychaf ymlaen at gyfarfod â'r bwrdd cyn bo hir i drafod cynnydd ar y prosiect penodol hwn, ac yn wir, edrychaf ymlaen at gyfarfod â'r Aelod ei hun i drafod potensial parcffordd Caerdydd.

Rydym yn cyflwyno rhaglen fuddsoddi uchelgeisiol i drawsnewid y rhwydwaith trafnidiaeth ar draws de-ddwyrain Cymru. Ein ffocws yw cyflwyno'r metro, a fydd yn cynnwys rhwydwaith ansawdd uchel o wasanaethau rheilffordd a bysiau integredig a hygyrch ar gyfer y rhanbarth, ac wrth gwrs, caiff ei ategu gan ein Bil Gwasanaethau Bysiau (Cymru).

Thank you for that response.

Mae pob un ohonom yn croesawu'r metro yn ne-ddwyrain Cymru. Rwy'n falch iawn fod trenau newydd eisoes yn gwasanaethu gorsaf Llandaf yn fy etholaeth i yng Ngogledd Caerdydd, a byddant yn cael eu hychwanegu at linell reilffordd Coryton yn yr haf. Gwn y bydd hyn yn golygu profiad llawer gwell i deithwyr yn ogystal â bod yn fwy effeithlon o ran ynni ac yn llawer tawelach i'r cymdogion sy'n byw ger y rheilffordd.

Fodd bynnag, hoffwn dynnu sylw eto at y problemau parhaus gyda llinell reilffordd Coryton. Rydym wedi cael addewid o wasanaeth ar y Sul. A allai Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau pryd y bydd hyn yn cael ei gyflwyno? Mae gan y llinell reilffordd ddau drên yr awr ar hyn o bryd hefyd, ac er mwyn cynyddu hyn i bedwar trên yr awr, sef uchelgais Trafnidiaeth Cymru, bydd angen dolen basio, sy'n golygu y bydd angen buddsoddiad gan Lywodraeth Cymru. A allai Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau y bydd yn ystyried hyn fel bod gan bobl yng ngogledd Caerdydd wasanaeth trên llawer mwy rheolaidd a dibynadwy, gan fod galw mawr yno?

Mae Julie Morgan wedi bod yn eiriolwr angerddol ers tro byd dros well trafnidiaeth gyhoeddus yn ei hetholaeth ac yn ehangach ar draws y rhanbarth. Rwy'n falch iawn y bydd trenau newydd yn cael eu cyflwyno, o'r mis nesaf mewn gwirionedd, ar linellau Coryton, Penarth a Chaerffili. Bydd yn amhrisiadwy i'r cyhoedd sy'n teithio brofi'r trenau newydd sbon hynny. Mae hynny, wrth gwrs, yn rhan o'n buddsoddiad o £800 miliwn mewn trenau newydd sbon. Rydym yn cyfnewid un o'r fflydoedd hynaf a lleiaf o drenau a etifeddwyd gennym yn 2018 am un o'r rhai mwyaf y pen ac un o'r rhai mwyaf newydd yn Ewrop erbyn y flwyddyn nesaf. Felly, mae'n ymdrech enfawr, ond mae'n rhywbeth sydd wedi'i alluogi gan y buddsoddiad hwnnw o £800 miliwn. Ynghyd â chyflwyno'r trenau newydd hynny, rwy'n falch iawn o allu rhannu'r newyddion gyda'r Aelod heddiw ein bod yn bwriadu gweithredu gwasanaethau ar y Sul ar linell Coryton yn dilyn y newid i'r amserlen ym mis Rhagfyr—felly unwaith eto, darparu mwy o wasanaethau ar drenau newydd, gan ddarparu gwell opsiynau i bobl deithio ar drafnidiaeth gyhoeddus.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae angen gwella systemau trafnidiaeth ledled Cymru—mae hynny'n amlwg—yn enwedig ein ffyrdd. Ond mae'n rhaid i'r ffyrdd hyn fod yn ddiogel. Mae llawer o fannau problemus o ran damweiniau ledled y sir, yn enwedig cyffordd yr A40 yn Rhaglan. Yn anffodus, ar 31 Mai, gwelsom ddigwyddiad angheuol arall yng nghyffiniau'r gyffordd, lle collodd beiciwr modur 27 oed ei fywyd, ac rydym yn cydymdeimlo â'i deulu.

Rwyf fi, a llawer o'r gymuned leol—yn wir, mae gennym aelodau o'r gymuned yma heddiw—wedi ysgrifennu at ac wedi eich lobïo chi a'ch rhagflaenydd ynghylch yr hyn y gallwn ei wneud ynglŷn â'r sefyllfa yno. Rydym wedi cyfarfod ag Asiant Cefnffyrdd De Cymru. Rydym wedi gweld cynlluniau ar bapur a allai ddatrys y broblem, ond dywedir wrthym fod yn rhaid i bethau waethygu'n sylweddol cyn i rawiau daro'r ddaear. Nawr, mae rhai pethau y gellir eu gwneud ar unwaith, a dywedwyd wrthym y byddai'r rhain yn cael eu gweithredu'n gyflym. Ond mae arnaf ofn, Ysgrifennydd y Cabinet, nad ydym wedi gweld unrhyw dystiolaeth o hyn eto. Mae gwir angen inni weld gweithredu brys yn Rhaglan. Ni ellir parhau i anwybyddu'r sefyllfa. Ysgrifennydd y Cabinet, gwyddom fod gan Asiant Cefnffyrdd De Cymru reolau, cyfyngiadau, cyllidebau a chynsail i'w dilyn, ond mae'n rhaid i rywbeth newid—mae'n rhaid i bethau newid. Mae angen dull gweithredu cyflym a phragmatig. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, faint o ddigwyddiadau, achosion y bu ond y dim iddynt ddigwydd, neu farwolaethau y bydd yn ei gymryd nes y cymerir camau yn Rhaglan? Rwy'n erfyn ar y Llywodraeth i fynd i'r afael â'r problemau yn Rhaglan. Mae bywydau'n cael eu colli, ac ni all hyn barhau.

Lywydd, rwyf wedi derbyn gohebiaeth gan aelodau o'r cyhoedd, ac yn wir, gan Aelodau o'r Senedd, gan gynnwys Laura Jones, ynghylch y digwyddiad diweddaraf a'r angen i wella diogelwch yn y man penodol hwnnw ar yr A40. Rwyf wedi gofyn i fy swyddfa drefnu trafodaethau brys gydag aelodau etholedig, nid yn unig o'r Senedd, ond hefyd o'r awdurdod lleol a'r gymuned, yn ogystal ag aelodau o'r gymuned, fel y gallwn archwilio beth y gellir ei wneud ar unwaith a'r ateb a allai fod yn bosibl yn y tymor byr.

Mae Cledrau Croesi Caerdydd yn gyfle sylweddol i wella cysylltiadau trafnidiaeth o fewn y ddinas ac i agor cyfleoedd datblygu economaidd pellach. A phe bai'n cael ei gyflawni'n llawn, byddai'n gwneud gwahaniaeth sylweddol i'r cymunedau rwy'n eu gwasanaethu yn ne a dwyrain y ddinas. Wrth gwrs, rwyf wedi cefnogi buddsoddiad mewn rheilffyrdd yn gyson ers fy mywyd blaenorol ar y meinciau cefn, gan gyd-ysgrifennu papur gyda Mark Berry ar brosiect Cledrau Croesi Caerdydd. Felly, rwy'n croesawu cefnogaeth Llywodraeth Cymru i'r gwelliant hwn i'r seilwaith, ynghyd â Trafnidiaeth Cymru a Chyngor Caerdydd. Ond Ysgrifennydd trafnidiaeth, a allwch chi gadarnhau pryd y gallem ddisgwyl diweddariad ar amserlenni ar gyfer cyflawni cam nesaf Cledrau Croesi Caerdydd, a phryd a sut y byddwch yn gallu rhoi gwybod i'r Aelodau a'r cyhoedd yn fwy cyffredinol ynglŷn â hynny?

Wel, a gaf i ddiolch i Vaughan Gething am ei gwestiynau a'i gefnogaeth i Cledrau Croesi Caerdydd? Mae'n brosiect hynod bwysig i'r rhanbarth cyfan. Rwy'n falch o ddweud bod swyddogion yn ymgysylltu'n rheolaidd â'r awdurdod lleol, â Chyngor Caerdydd, a chyda Thrafnidiaeth Cymru a Llywodraeth y DU ynghylch prosiect Cledrau Croesi Caerdydd. Ac rydym wedi ailadrodd ein cefnogaeth, wrth gwrs, i gam cyntaf y cynllun, a byddwn yn parhau i weithio gyda phartneriaid wrth i'r cynigion gael eu datblygu. A chredaf fod y prosiect hwn yn enghraifft arall o'n dwy Lywodraeth yn cydweithio i wella'r rheilffyrdd yng Nghymru.

Nawr, bydd cam cyntaf prosiect Cledrau Croesi Caerdydd yn trawsnewid cysylltedd â Bae Caerdydd ac yn dod yn rhan allweddol o'n rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus integredig. A byddaf yn cyhoeddi rhagor o wybodaeth am yr amserlenni ar gyfer cyflawni cyn gynted ag y byddaf wedi cael trafodaethau ychwanegol gyda'n partneriaid cyflawni.

Questions now from the party spokespeople. The Welsh Conservative spokesperson, Gareth Davies. 

Diolch, Lywydd. Hoffwn godi mater sy'n peri pryder cynyddol i gymunedau ledled gogledd Cymru, sef yr ecsodus cyson o bobl ifanc sy'n gadael nid am eu bod eisiau gwneud hynny, ond am eu bod yn teimlo nad oes dewis ganddynt. Mae'r draen dawn sy'n deillio o hyn yn achosi prinder sgiliau rhanbarthol ac yn niweidio ein heconomi. Mae gormod o'n trefi a'n pentrefi, o Gaergybi i Wrecsam, yn dod yn lleoedd lle mae pobl ifanc yn tyfu i fyny, ond nid tyfu'n hen. Er bod ardaloedd gwledig yn denu mudwyr mewnol hŷn, mae ymadawiad pobl ifanc yn arwain at anghydbwysedd demograffig a diboblogi. Mae 40 y cant o bobl ifanc wledig yn ymadawyr anfoddog, sy'n golygu y byddai'n well ganddynt aros ond eu bod yn teimlo bod yn rhaid iddynt adael oherwydd diffyg cyfleoedd.

Mae Ynys Môn wedi gweld all-lif net cyson o bobl ifanc rhwng 15 a 29 oed, ac mae ymhlith yr isaf yng Nghymru o ran nifer y bobl yn y grŵp oedran hwn. Nid tuedd ddemograffig naturiol yn unig yw hon, mae'n ganlyniad uniongyrchol i'r modd y mae'r economi wedi'i rheoli a pha gyfleoedd sydd ar gael i bobl ifanc. Mae pobl ifanc Cymru yn haeddu mwy na chael eu gweld fel allforion. Mae’n rhaid inni greu economi lle maent eisiau aros, nid un sy'n eu gyrru ymaith. Yn anffodus, mae'r toriad o 14 y cant i'r cynllun prentisiaeth y llynedd wedi cael effaith yn ddi-os. A gwyddom ei fod wedi cael effaith—bu gostyngiad o 20 y cant mewn rhaglenni dysgu prentisiaeth a ddechreuodd yn 2024-25, o gymharu â 2023-24. Nododd cynllun sgiliau rhanbarthol gogledd Cymru hefyd fod 70 y cant o gyflogwyr yn y rhanbarth yn wynebu'r her sgiliau hon. Felly, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau y gall pobl ifanc yn y gogledd ddod o hyd i swyddi medrus â chyflogau da a mynediad at hyfforddiant pellach heb orfod gadael eu cymunedau?

A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn? Rwy'n cydnabod yr her y mae llawer o bobl ifanc yn ei hwynebu wrth geisio cael mynediad at gyfleoedd cyflogaeth a sgiliau o safon, ond dyma'r heriau rydym yn mynd i'r afael â hwy fel Llywodraeth Cymru. Rhannais gyda fy nghyd-Aelodau ddydd Llun y sgwrs ddiweddar a gefais gyda dysgwr yn Ysgol Dinas Brân yn Llangollen, a buom yn trafod yr heriau amrywiol y mae pobl ifanc yn eu hwynebu yn y gymuned benodol honno, ac fe bwysleisiodd ei bod yn anodd iawn mynd i mewn ac allan o Langollen ar brydiau oherwydd y rhwydwaith bysiau, a dywedodd na ddylai unrhyw unigolyn ifanc fod yn gaeth mewn dyffryn a gorfod cyfyngu eu huchelgeisiau o ganlyniad i ddiffyg mynediad at drafnidiaeth gyhoeddus reolaidd o safon. Dyna'n union pam ein bod yn cyflwyno, a pham y gobeithiaf y bydd y Ceidwadwyr yn cefnogi, ein mesurau diwygio bysiau. Byddant yn gweld rhwydwaith sy'n cyflawni ar gyfer pawb, hen ac ifanc, gan gysylltu cymunedau'n well â lleoedd cyflogaeth a sefydliadau sy'n darparu hyfforddiant sgiliau.

Ac ar sgiliau, soniodd yr Aelod am y cynllun prentisiaeth. Credaf fod llwyddiant y cynllun prentisiaeth yn rhywbeth nad yw'n cael ei ddathlu ddigon yng Nghymru. Mae gennym un o'r cyfraddau cwblhau uchaf o unrhyw gynllun prentisiaeth yn Ewrop o hyd, a hynny nid yn unig oherwydd bod gennym bobl benderfynol ac uchelgeisiol yn cyflawni prentisiaethau—nid pobl ifanc yn unig, ond pobl o bob oed—mae gennym hefyd rai o'r darparwyr sgiliau gorau yn Ewrop, gan gynnwys yng ngogledd Cymru.

Wel, rwy'n gwerthfawrogi eich ymateb, ond rydych chi'n sôn am fater bach iawn mewn perthynas â'r cwestiwn o ran siarad am ddarpariaeth bysiau, sydd wrth gwrs yn bwysig, ond mae'n rhaid i chi hefyd ystyried sefyllfa economaidd ehangach y problemau hynny, ac yn wir, yr heriau byd-eang sy'n wynebu pobl yng ngogledd Cymru yn gyffredinol, yn hytrach na chanolbwyntio ar drafnidiaeth gyhoeddus fel yr ateb i broblemau pawb yn y gogledd. Mae'n un edefyn ac yn un ateb i'r problemau hynny, ond mae'n un bach iawn ar yr un pryd, gellid dadlau.

Ond yn ail, hoffwn rywfaint o eglurder ar y cyhoeddiad yr wythnos diwethaf ynghylch metro gogledd Cymru. Mae'r £13 miliwn a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer metro gogledd Cymru yn llai nag 1 y cant o gyfanswm y cyllid sydd ei angen. Heb yr un geiniog wedi'i hymrwymo gan Lywodraeth Lafur y DU, nid yw hon yn strategaeth drafnidiaeth gredadwy, ac i lawer, mae'n edrych fel ymarfer cysylltiadau cyhoeddus i ennyn cefnogaeth wrth i'r etholiad agosáu. Cawsom addewid o fetro gogledd Cymru dros ddegawd yn ôl, ond mae'r ddarpariaeth yn parhau i fod yn boenus o araf. Gadewch inni beidio ag anghofio mai Llywodraeth Lafur y DU a ddiddymodd gynlluniau'r Ceidwadwyr i drydaneiddio prif linell reilffordd y gogledd, dim ond i frolio nawr am eu huchelgais heb unrhyw fanylion, dim costau, a dim llwybrau cyflenwi clir. Efallai y gallem fforddio'r buddsoddiad yn ein rheilffyrdd ein hunain pe bai Llywodraeth Cymru yn ymladd i gael y llinell o Rydychen i Gaergrawnt wedi'i dynodi'n brosiect ar gyfer Lloegr yn unig. Mewn cyferbyniad, ymrwymodd Llywodraeth Geidwadol y DU £1 biliwn i drydaneiddio'r llinell o Gaergybi i Crewe, buddsoddiad trawsnewidiol.

Felly, a all Ysgrifennydd y Cabinet nodi pa drafodaethau sy'n cael eu cynnal gyda Llywodraeth y DU i sicrhau cyllid ar gyfer y prosiect hwn yn ei gyfanrwydd, a phryd y bydd yn amlinellu'r cynllun llawn? Ac yn olaf, a fydd pethau'n newid ar lawr gwlad i bobl yn y gogledd, neu ai dim ond addewid arall yw hwn a fydd yn diflannu'n dawel ar ôl diwrnod yr etholiad?

Wyddoch chi, mae ganddynt wyneb, oes yn wir. Cof dethol hefyd. Pan addawodd Rishi Sunak £1 biliwn i drydaneiddio'r brif linell, nid oedd unrhyw achos busnes y tu ôl iddo. Nid oedd hyd yn oed wedi rhoi gwybod i'r Adran Drafnidiaeth. Y rheswm pam yr oedd ef ac eraill yn yr ystafell yn gwenu cymaint oedd am ei fod yn gwybod mai jôc oedd hi—jôc ar ein traul ni yng ngogledd Cymru.

Nawr, fe ddywedoch chi fod y broblem gyda chludiant bysiau o dan y system ddadreoleiddiedig hon sydd gennym yn un fach. Clywais yr wythnos diwethaf fod 30 y cant o gynigion swyddi i bobl ifanc yng ngogledd Cymru yn cael eu gwrthod oherwydd diffyg gwasanaethau bysiau i'w cludo i'r gwaith ac yn ôl. Nid problem fach yw honno. Mae honno'n broblem y byddwn yn ceisio mynd i'r afael â hi drwy ailreoleiddio, gan sicrhau bod rhwydweithiau'n addas i anghenion teithwyr.

Ac o ran rhwydwaith gogledd Cymru, yn gyntaf oll, mae'r £13 miliwn hwnnw yn ychwanegol at yr arian rydym eisoes yn ei wario, fel y £800 miliwn i gyflwyno trenau newydd sbon. Mae'n bwysig nodi bod 87 y cant o drenau ar brif linell reilffordd y gogledd bellach yn rhai newydd sbon. Mae pob trên ar y llinell reilffordd rhwng Wrecsam a Lerpwl yn newydd sbon. Mae hynny o ganlyniad i Lafur Cymru yn buddsoddi £800 miliwn yn rheilffyrdd Cymru. Nawr, edrychaf ymlaen at yr adolygiad cynhwysfawr o wariant yr wythnos nesaf, gan ein bod wedi dadlau'r achos cryfaf posibl dros gyflawni argymhellion y comisiwn trafnidiaeth yn y de a'r gogledd, a'r darnau cydrannol hynny yn y gogledd yw sylfaen gwasanaethau seilwaith y metro. Maent yn delio â chyfyngiadau ar y seilwaith yng Nghaer a Padeswood, a'r angen i gyflwyno mesurau diogelwch gwell ar hyd prif linell reilffordd y gogledd.

Ond rydych chi'n gofyn: a fydd pobl yn gweld manteision? Gadewch imi ddweud wrthych pa fanteision y byddant yn eu gweld ledled gogledd Cymru yn y 18 mis nesaf sydd eisoes wedi'u cynllunio, sy'n rhan o'n proses sydd wedi'i hariannu o uwchraddio trafnidiaeth gyhoeddus: gwasanaethau newydd a gwell, 50 y cant yn rhagor o wasanaethau ar brif linell reilffordd y gogledd, yn uniongyrchol i Lerpwl. Rydym yn mynd i weld gwasanaethau Fflecsi newydd; rydym yn mynd i weld gwasanaethau TrawsCymru newydd; rydym yn mynd i weld nifer y gwasanaethau'n dyblu rhwng dinasoedd gwych Wrecsam a Chaer. Ac rydym hefyd yn mynd i weld mwy o waith ar y llinell reilffordd o Wrecsam i Lerpwl, i sicrhau mai'r llinell honno yw asgwrn cefn y gwasanaethau metro ledled gogledd Cymru yn y blynyddoedd i ddod. Rydym ni'n cyflawni; nid ydych chi'n cynnig dim heblaw addewidion gwag.

Mae arnaf ofn nad addewidion gwag mohonynt, gan fod y buddsoddiad o £1 biliwn yng ngwasanaethau prif linell y gogledd yn rhan o Network North, a gysylltai gymunedau yng ngogledd Lloegr ag arfordir gogledd Cymru. Fel y gwyddoch fel Aelod dros ogledd Cymru eich hun, mae llawer o bobl yng ngogledd Cymru yn edrych tua Chaer, maent yn edrych tua Lerpwl, maent yn edrych tua Manceinion a swydd Gaer yn hytrach na thua Chaerdydd. Felly, mae angen gwasanaethau arnom yn y gogledd sy'n adlewyrchu'r realiti hwnnw yn hytrach na thrywydd ideolegol.

Ond i gloi, hoffwn sôn am y diffyg adnoddau i ogledd Cymru yn gyffredinol. Mae anghydbwysedd parhaus mewn buddsoddiad rhwng gogledd a de ein gwlad, ac nid wyf yn gweld unrhyw dystiolaeth fod Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael ag ef. Unwaith eto, tynnodd y gyllideb eleni sylw at yr anghydbwysedd hwn. Er i Lywodraeth Cymru gyhoeddi cynnydd mewn cyllid llywodraeth leol, derbyniodd sawl cyngor yng ngogledd Cymru setliadau is na'r cyfartaledd. Cafodd Gwynedd, sir y Fflint, Ynys Môn a Chonwy godiadau o 3.8 y cant, dim ond i gyllid gwaelodol nad yw'n mynd yn ddigon pell. Mewn cyferbyniad, cafodd cynghorau de Cymru—

Mae angen ichi ddod at gwestiwn. Fe ganiateais ichi or-redeg 50 y cant yn y cwestiwn cyntaf, a 75 y cant yn yr ail gwestiwn. Felly, hoffwn pe baech chi'n gor-redeg 15 y cant yn unig yn y cwestiwn hwn.

Rwy'n gwerthfawrogi eich haelioni. O ran yr anghydraddoldebau cyllido rhwng awdurdodau lleol yng ngogledd a de Cymru, sut rydych chi fel Ysgrifennydd y Cabinet yn mynd i'r afael â'r dyraniad annheg o adnoddau ar draws pob un o feysydd y Llywodraeth i sicrhau bargen wirioneddol deg i bobl gogledd Cymru?

Edrychwch, rwy'n cyfarfod yn rheolaidd ag arweinwyr awdurdodau lleol, gydag aelodau arweiniol gwahanol bortffolios ledled y gogledd, ac mae pryder, o ganlyniad i 14 mlynedd o gyni, o drin yr economi fel pe bai'n gar taro, fod cyfyngiadau difrifol o hyd ar gyllid cyhoeddus. Felly, rwy'n cyfarfod yn rheolaidd ag awdurdodau lleol i archwilio'r effeithiau ar eu gwasanaethau ac rwy'n cyfarfod ag Aelodau arweiniol yma, yn bennaf y Gweinidog Cyllid a'r Gweinidog sy'n gyfrifol am lywodraeth leol. Rydym yn ymwybodol iawn o'r pwysau sy'n wynebu awdurdodau lleol ledled y gogledd, ac yn wir, mewn rhannau eraill o Gymru, ac rydym yn ceisio helpu ble bynnag y gallwn. Mae angen inni dyfu'r economi er mwyn sicrhau bod gennym fwy o refeniw treth i'w wario ar wasanaethau cyhoeddus.

Ond hoffwn fynd yn ôl at y pwynt ynglŷn â'r rheilffyrdd gan fod yr Aelod wedi'i godi eto. Mewn 14 mlynedd, gallai Llywodraethau Torïaidd y DU a welsom fod wedi darparu'r arian ar gyfer trydaneiddio, ac ni wnaethant. Yn ystod misoedd olaf cyfundrefn a oedd yn gwybod ei bod yn dod i ben, yn sydyn iawn fe wnaethant addo rhywbeth y gwyddent na fyddai'n rhaid iddynt byth ei gyflawni. Ar y llaw arall, o fewn wythnosau i ddod i rym, roedd Llywodraeth Lafur newydd y DU wedi cytuno i fwrw ymlaen â gwaith ar brif linell reilffordd y gogledd a fyddai'n ein galluogi ni yng Nghymru, fel Llywodraeth Lafur Cymru yn gweithio mewn partneriaeth, i gynyddu'r ddarpariaeth o wasanaethau 50 y cant.

Plaid Cymru spokesperson, Peredur Owen Griffiths. 

Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch chi amlinellu pa fewnbwn ystyrlon a gafodd Llywodraeth Cymru a chithau'n bersonol yn yr adolygiad o wariant sydd ar y ffordd gan Lywodraeth y DU, yn enwedig mewn perthynas â'r seilwaith rheilffyrdd? O ystyried y briffiau diweddar, mae disgwyl buddsoddiad cyfalaf sylweddol mewn rheilffyrdd yng Nghymru, ond heb dryloywder ynghylch sut y caiff penderfyniadau eu gwneud, yn enwedig mewn meysydd heb eu datganoli fel rheilffyrdd, rydym mewn perygl o gael ein hanwybyddu unwaith eto. A allwch chi gadarnhau y bydd y cyhoeddiadau sydd wedi cael cryn dipyn o sylw ar gyllid rheilffyrdd i Gymru yn mynd i'r afael â'r tanfuddsoddi hanesyddol, ac yn ogystal, yn cynnwys cyllid canlyniadol ar gyfer prosiect HS2?

Rwy'n credu bod yn rhaid inni fod yn amyneddgar. Dim ond wythnos sydd tan yr adolygiad cynhwysfawr o wariant. Oddeutu'r adeg hon yr wythnos nesaf y cawn wybod y cynnwys, ond rydym wedi gwneud popeth yn ein gallu, gan weithio mewn partneriaeth â Llywodraeth Lafur newydd y DU, i ddadlau'r achos gorau posibl dros fuddsoddiad ar draws rhwydwaith rheilffyrdd Cymru. Rwy'n hyderus ein bod wedi gwneud popeth yn ein gallu i berswadio Gweinidogion y DU, ac yn enwedig Trysorlys y DU, i fuddsoddi i sicrhau eu bod yn mynd i'r afael â'r tanariannu hanesyddol y maent bellach yn ei gydnabod, ac i sicrhau y gellir mynd i'r afael â phenderfyniadau annheg hefyd, fel y rhai'n ymwneud â HS2, ond mae'n rhaid inni aros am ganlyniad yr adolygiad cynhwysfawr o wariant. Fodd bynnag, nid yw ein safbwynt ar danariannu hanesyddol ac ar HS2 wedi newid.

Thank you for that response.

Hoffwn wybod faint o gyswllt rydych chi wedi'i gael gyda'r adolygiad hwnnw o wariant. Ond fe ddysgasom heddiw hefyd y bydd £15 biliwn o gyllid yn cael ei ddefnyddio i uwchraddio'r rhwydwaith trafnidiaeth yn Lloegr. Yn y cyfamser, nid yw Llafur wedi codi bys i wneud rhywbeth am y tanfuddsoddi hanesyddol yng Nghymru, ond yn ôl eich amcangyfrif eich hun, mae Cymru wedi cael ei thanariannu rhwng £2.9 biliwn ac £8 biliwn yn y cyfnod rhwng 2001 a 2029. Wrth gwrs, nid yw'r ffigur hwn yn cynnwys y £4.6 biliwn y dywedodd Ysgrifennydd Gwladol Cymru, Jo Stevens, ei fod yn ddyledus i Gymru o HS2. Wrth imi edrych ymlaen at ei gweld yn anrhydeddu'r ffigur hwnnw nawr ei bod mewn Llywodraeth, a allwch chi gadarnhau yn y cyfamser y bydd Cymru'n derbyn unrhyw gyllid canlyniadol yn sgil cyhoeddiad y Canghellor heddiw, ac os felly, faint?

Wel, mae’n rhaid inni aros am yr adolygiad cynhwysfawr o wariant yr wythnos nesaf i ddeall y symiau o gyllid canlyniadol sy'n deillio o benderfyniad heddiw, ond rwy'n croesawu'r cyhoeddiad heddiw. Yr hyn a glywsom heddiw oedd yr hyn sy'n cyfateb, i Loegr, i'n grantiau trafnidiaeth lleol. Bob blwyddyn, rydym yn darparu cyllid sylweddol i awdurdodau lleol ei fuddsoddi yn eu cynlluniau trafnidiaeth lleol. Yr hyn a glywsom heddiw oedd yr hyn y mae Llywodraeth y DU yn ei wneud gyda'r systemau maerol sy'n gweithredu dros y ffin.

Ac rwyf hefyd yn croesawu gyhoeddiad y Canghellor heddiw y bydd yn llacio rheolau Llyfr Gwyrdd y Trysorlys sydd wedi cyfyngu ar fuddsoddiad, nid yn unig yng Nghymru, ond ar draws gogledd Lloegr—yn wir, ymhellach i ffwrdd, y tu allan i Lundain. Mae hynny wedi'i gydnabod o'r diwedd. Rydym wedi bod yn galw am hyn ers blynyddoedd lawer, a chlywsom y cyhoeddiad heddiw y byddant yn cefnu ar hynny ac yn gwneud systemau ariannu'n llawer tecach. Oherwydd rydym wedi bod yn dadlau bod y system sydd ar waith ar gyfer y rheilffyrdd wedi dyddio. Lle mae gennych bob cynllun yng Nghymru a Lloegr wedi'u pecynnu gyda'i gilydd yn yr hyn a elwir yn ffrwd welliannau'r rhwydwaith rhanbarthol, mae'n golygu y bydd prosiectau yng Nghymru bob amser yn cystadlu ar yr achos busnes gyda phrosiectau mewn ardaloedd cyfoethog yn ne-ddwyrain Lloegr, yn Llundain. Golyga hynny ein bod o dan anfantais. Felly, mae clywed cyhoeddiad heddiw yn newid gwych o'r dulliau traddodiadol o gyfrifo cymarebau cost a budd ar gyfer prosiectau seilwaith.

Ac rwyf innau'n croesawu'r cyhoeddiad heddiw, gan y bydd manteision i bobl sy'n byw yng Nghymru. Er enghraifft, y system gleiderau a fydd yn cael ei chyflwyno i wasanaethu Maes Awyr John Lennon Lerpwl, a fydd yn cael ei defnyddio gan bobl sy'n byw yng ngogledd Cymru. Felly, mae yna gyhoeddiadau enfawr a fydd o fudd i Gymru. Fe arhoswn am yr adolygiad cynhwysfawr o wariant yr wythnos nesaf, ond yn sicr, o'r hyn a glywsom heddiw, gallwn ni fel Plaid Lafur adennill ymadrodd a ddygwyd oddi arnom, gan mai ni yw'r adeiladwyr nawr.

Diolch, ac mae'n dda gweld eich bod yn hyderus, o leiaf. Felly, yr wythnos hon, rydym wedi cael cadarnhad y bydd y llinell reilffordd newydd dwyrain-gorllewin o Rydychen i Gaergrawnt, sy'n werth £6.6 biliwn, yn cael ei dosbarthu fel prosiect Cymru a Lloegr, er nad oes un fodfedd o'r trac hwnnw wedi'i osod yng Nghymru. Mae'n swnio'n gyfarwydd iawn ar ôl y dadleuon eraill ynghylch HS2, ac mae'n digwydd eto. Felly, rwy'n cytuno ag Alun Davies fod y system wedi torri, ac rwy'n cytuno â Lee Waters fod yn rhaid i'r Llywodraeth Lafur drwsio'r system hon, ac rwy'n falch eich bod o'r diwedd wedi deffro i'r neges y mae Plaid Cymru wedi bod yn ei lleisio ers peth amser ynglŷn â'r ffordd ddirmygus y mae San Steffan yn trin anghenion seilwaith rheilffyrdd Cymru. Ni ellir dweud yr un peth am Brif Weinidog Cymru, sydd unwaith eto, er gwaethaf ei hymgais daer ddiweddaraf i ailfrandio ei hun fel arloeswr y ffordd goch Gymreig, wedi dewis blaenoriaethu gwneud esgusodion ar ran Llywodraeth y DU, yn hytrach na chondemnio'r gwarth diweddaraf hwn.

Felly, mae gennym Lywodraeth Lafur yn San Steffan sydd wedi ailadrodd anghyfiawnderau ei rhagflaenwyr Torïaidd heb unrhyw gywilydd, a Phrif Weinidog Llafur yng Nghymru sy'n ceisio fframio gwario arian ar reilffordd yn Lloegr fel ffordd ei phlaid o anrhydeddu'r addewid i unioni'r tanfuddsoddi hanesyddol yn ein seilwaith rheilffyrdd. Felly, a fyddai pobl Cymru yn iawn i ddod i'r casgliad, ar y sail honno, eich bod eisoes wedi rhoi'r gorau i ymladd dros Gymru?

Anhygoel. Fe egluraf eto. Fe egluraf eto. Mae'r ffordd y mae'r system yn gweithredu ar hyn o bryd—rwyf wedi bod yn dweud hyn ers blynyddoedd—wedi dyddio, ac mae angen ei newid. Drwy ddiwygio'r rheilffyrdd, o dan arweinyddiaeth ragorol yr Arglwydd Peter Hendy, byddwn yn gweld diwygiadau, a chyda chyhoeddiad y Canghellor heddiw, byddwn yn gweld mwy o fuddsoddiad y tu hwnt i dde-ddwyrain Prydain. Mae hynny i'w groesawu.

Mae'r system y cyfeiria'r Aelod ati, y llinell dwyrain-gorllewin, sydd wedi bod yn cael ei datblygu ers oddeutu 20 mlynedd bellach, yn rhan o ffrwd welliannau'r rhwydwaith rheilffyrdd, lle mae popeth mewn ôl-troed mawr, ôl-troed sylweddol, gan gynnwys Cymru, wedi'i becynnu gyda'i gilydd. Rydym o dan anfantais o ganlyniad i hynny, a dyna pam fy mod eisiau ei weld yn newid. Rwyf wedi bod yn dweud hynny ers blynyddoedd. Nid oes unrhyw beth newydd yn y stori hon. Rwyf wedi bod yn dweud bod arnom angen diwygio ers blynyddoedd, ac mae pobl wedi deffro i hynny yn sydyn iawn.

Gallech bwyntio at unrhyw gynllun yn ffrwd welliannau'r rhwydwaith rheilffyrdd a dweud ei bod yn annheg fod y cynllun hwnnw wedi'i ddosbarthu ochr yn ochr â chynllun yng Nghymru sy'n cystadlu ag ef. Gallech wneud i'r gwrthwyneb. Mae gorsaf Caerdydd Canolog o fewn ffrwd welliannau'r rhwydwaith rheilffyrdd—mae'n rhan o'r cynllun. Ac eto, gallai Aelod etholedig, dyweder, dros Sunderland neu dros Gaint ddweud, 'Wel, arhoswch eiliad, pam fod gorsaf sy'n amlwg yng Nghymru yn unig yn cael ei dosbarthu fel prosiect Cymru a Lloegr?'

Felly, nid yw'r system yn gweithio. Dyna pam ein bod wedi bod yn galw am ddiwygio ers peth amser. Dyna pam fod gennym Lywodraeth Lafur yn y DU sy'n ddeinamig, gyda Gweinidogion yn yr Adran Drafnidiaeth sy'n benderfynol o ddiwygio'r system.

Rydym yn cefnogi awdurdodau lleol i wneud ffyrdd yn fwy diogel. Yng ngogledd Cymru, mae cynghorau wedi ymgynghori â'u cymunedau ac maent bellach yn gwneud newidiadau i sicrhau bod y cyflymderau cywir ar waith ar y ffyrdd cywir.

Diolch am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Fe fyddwch yn gwybod bod cyngor Wrecsam wedi cyhoeddi eu bod yn newid terfynau cyflymder diofyn 20 mya Llywodraeth Cymru yn ôl ar 52 o'u ffyrdd. Mae hwn yn gam i'w groesawu; wedi'i groesawu gan drigolion a busnesau fel ei gilydd yn yr ardal. Ond mae'n amlwg i mi, ac i chi hefyd rwy'n siŵr, Ysgrifennydd y Cabinet, fod yna anghysondeb o ran y modd y mae cynghorau ledled Cymru yn mynd ati i newid y terfyn cyflymder diofyn o 20 mya yn ôl.

Rwyf wedi sôn am gyngor Wrecsam yn newid 52 o'u ffyrdd yn ôl. Mae Cyngor Sir Fynwy sy'n cael ei redeg gan Lafur yn gwrthod newid unrhyw un o'u ffyrdd yn ôl o'r terfyn cyflymder diofyn o 20 mya, er i 143 o ffyrdd gael eu hawgrymu gyda dros 1,500 o sylwadau gan drigolion. Mae'n ymddangos bod lleisiau pobl leol yn cael eu hanwybyddu.

Rydych chi'n gwybod y byddem ni fel Ceidwadwyr Cymreig yn dileu'r terfyn cyflymder diofyn hwn o 20 mya. Ond yn y cyfamser, beth y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ei wneud i sicrhau bod gennym ffordd gyson o fynd ati a bod awdurdodau lleol yn cymryd sylw o'r hyn sydd gan bobl leol i'w ddweud ynglŷn â'r ffyrdd yn eu hardal? Diolch.

A gaf i ddiolch i Sam Rowlands am ei gwestiwn? Dyma'r tro cyntaf i mi glywed yn ffurfiol y byddai'r Ceidwadwyr yn dileu'r terfyn diofyn o 20 mya. [Torri ar draws.] Rydych chi wedi bod yn ei ddweud ers misoedd? Wel, gadewch i mi amlinellu'r hyn rydych chi mewn perygl o'i gyflwyno o ganlyniad i'ch addewid.

Yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, mae nifer y marwolaethau wedi gostwng 17.3 y cant ar y ffyrdd hynny. Mae nifer y gwrthdrawiadau wedi gostwng 10.7 y cant. Bydd yr hyn rydych chi'n ei addo heddiw yn arwain yn  ôl pob tebyg at gynnydd sylweddol yn nifer y marwolaethau, anafiadau difrifol a gwrthdrawiadau. Dyna risg yr hyn rydych chi'n ei nodi heddiw.

Rwy'n credu bod yn rhaid inni gydnabod bod angen i'r cyflymderau cywir fod ar waith ar y ffyrdd cywir. Dyna pam rwy'n croesawu gwaith cyngor Wrecsam i sicrhau y bydd ffordd yn cael ei throi'n ôl i 30 mya yn ddiogel. Ond ym mhob man adeiledig, gyda phresenoldeb plant neu bobl agored i niwed, dylai barhau'n 20 mya.

Oes, mae yna anghysondeb ledled Cymru, rwy'n cydnabod hynny, ond yn y pen draw, rwy'n credu mewn democratiaeth leol ac mae'n rhaid i gynghorau ddefnyddio'r canllawiau a ddatblygwyd gyda hwy i sicrhau eu bod yn gwneud y penderfyniadau cywir ar gyfer eu pobl.

Rydym yn parhau i weithio'n agos gyda Chyngor Sir Powys i wella diogelwch ar y ffyrdd ym Mrycheiniog a Sir Faesyfed, gan gefnogi cynlluniau seilwaith a llwybrau teithio llesol. Mae ein canllawiau ar 20 mya yn galluogi cynghorau i dargedu terfynau cyflymder lle mae eu hangen, gan leihau gwrthdrawiadau a chefnogi cymunedau mwy diogel ac iach.

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Yng nghytundeb Llywodraeth Cymru gyda'r Democratiaid Rhyddfrydol ar y gyllideb, cyhoeddwyd dyraniad o £400,000 ar gyfer astudiaeth ddichonoldeb ar groesffordd beryglus Pont-y-bat—cynllun yr amcangyfrifwyd yn wreiddiol y byddai'n costio £7.2 miliwn cyn iddo gael ei ddileu gan yr adolygiad ffyrdd. Fodd bynnag, os na chaiff adnoddau ychwanegol eu hymrwymo i'r prosiect hwn, bydd unrhyw un sydd ag owns o synnwyr cyffredin yn sylweddoli na fydd yn datblygu i'r cam cynllunio ac adeiladu.

Yn ddiweddar, mae'r Democratiaid Rhyddfrydol wedi sôn wrth bobl am yr addewid o gylchfan newydd, ond heb unrhyw gynlluniau pendant, mae'n ymddangos mai cylchfan hud o sbin a dim sylwedd yw'r hyn a gyflawnant. Felly, a all Ysgrifennydd y Cabinet egluro heddiw a yw'r arian hwn yn ymrwymiad go iawn i ddiogelwch ar y ffyrdd a bod cyllid yno i gyflawni mwy nag astudiaeth ddichonoldeb, neu ai ymarfer yw hwn sydd wedi'i gynllunio i roi geiriau gwag ar daflen y Democratiaid Rhyddfrydol a phawb ohonom yn gweld mai ras dau geffyl yw hi?

Ni ddylwn ddod rhwng dwy wrthblaid a'u hanghytundeb. Ond mae proses arferol yn cael ei dilyn pryd bynnag y byddwn yn edrych ar gynlluniau ffyrdd newydd posibl. Yn gyntaf oll, rydych chi'n mynd trwy'r astudiaeth ddichonoldeb, sef yr hyn rydym ni'n ei ariannu, yna rydych chi'n edrych ar yr opsiynau—ac rydych chi fel arfer yn cael cyfres o opsiynau ar gyfer gwelliannau—yna rydych chi'n symud at yr achos busnes, ac yna at y cyllid terfynol a chymeradwyaeth. Felly, dyna'r broses sy'n cael ei dilyn ym mhob achos, ac wrth inni geisio gwella diogelwch ar y ffyrdd, rwy'n credu ei bod yn hollol hanfodol ein bod yn archwilio pob cyffordd a phob darn o ffordd sy'n arbennig o beryglus. Dyna'r hyn a wnaethom ar y cyd â Democratiaid Rhyddfrydol Cymru.

Mae ein buddsoddiad yn galluogi Trafnidiaeth Cymru i ddarparu mwy o wasanaethau a mwy o gapasiti lle mae ei angen fwyaf. Mae hyn yn cynnwys y gwasanaeth newydd 16:28 rhwng Amwythig ac Aberystwyth a gwasanaethau ychwanegol ar y Sul ar y llinell dros gyfnod prysur yr haf.

A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ateb? Rwy'n cydnabod bod gwasanaeth ychwanegol yn tynnu capasiti oddi ar y gwasanaeth 5.30 p.m., a oedd â phroblemau capasiti o'r blaen. Yn ddiweddar, cyfarfûm â Chymdeithas Teithwyr Rheilffordd Amwythig-Aberystwyth, y grŵp defnyddwyr rheilffyrdd sy'n gwneud gwaith gwych yn eirioli dros deithwyr ar linell y Cambrian, ac maent yn nodi bod 98 y cant o'r lefelau a gofnodwyd cyn COVID-19—. Mae'n ddrwg gennyf, dylwn ddechrau eto. Yn ddiweddar, mae'r niferoedd sy'n defnyddio'r llinell bellach wedi codi i 98 y cant o'r lefelau a gofnodwyd cyn pandemig COVID-19, ac wrth gwrs, disgwylir i'r niferoedd hynny gynyddu hefyd. Rwy'n gwybod fy mod i'n dweud hyn yng nghyd-destun yr honiad blaenorol fod nifer y teithwyr wedi gostwng ers pandemig COVID, a dyna pam yr oedd angen newid rhai gwasanaethau. O ystyried hynny, ac o ystyried ein bod wedi gweld oedi dro ar ôl tro cyn cyflwyno cerbydau newydd a gohirio'r gwasanaeth bob awr a addawyd tan 2026—a hyd yn oed wedyn yn ystod misoedd yr haf yn unig—tybed pa newyddion cadarnhaol y gallwch ei roi heddiw i'r rhai sy'n defnyddio llinell y Cambrian, yn enwedig o ran trenau newydd, atal yr oedi cynyddol mewn gwasanaethau, a gwneud yn siŵr fod gwasanaeth bob awr dibynadwy ar gael trwy gydol y flwyddyn.

Dibynadwyedd a phrydlondeb sy'n penderfynu a yw pobl yn defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus ai peidio, ac rydym wedi gweld gwelliant go sylweddol ym mherfformiad Trafnidiaeth Cymru dros y 12 mis diwethaf. Lywydd, a gaf innau hefyd gofnodi fy niolch i Gymdeithas Teithwyr Rheilffordd Amwythig-Aberystwyth? Rwy'n gwybod eu bod yn hynod o ddefnyddiol yn cynghori nid yn unig y meinciau cefn yma ond y Gweinidogion hefyd ynghylch yr hyn sydd angen ei wneud ar y rheilffordd. Rwy'n croesawu eu gwaith yn fawr.

Mae Russell George yn iawn am nifer y teithwyr yn dychwelyd i'r lefelau cyn-COVID. Ar draws y rhwydwaith, rydym wedi gweld cynnydd sylweddol iawn yn nifer y bobl sy'n defnyddio gwasanaethau Trafnidiaeth Cymru. Mae ymhlith y lefelau mwyaf o gynnydd gan unrhyw weithredwr ym Mhrydain. Mae i'w groesawu'n fawr. Lle gallwn ddarparu capasiti ychwanegol i ddiwallu'r angen ychwanegol, byddwn yn gwneud hynny. Rwy'n falch o ddweud ein bod yn cyflwyno trenau newydd sbon ar linell y Cambrian o'r flwyddyn nesaf, a'n bod yn gweithio'n agos iawn ar hyn o bryd gyda Network Rail a hefyd gyda CAF, sy'n mynd i ddarparu'r trenau newydd sbon hynny, i sicrhau bod y seilwaith ar linell y Cambrian yn cael ei uwchraddio. Felly, rydym yn buddsoddi yn y cerbydau trwy CAF, a thrwy Network Rail rydym yn gwneud yn siŵr fod y seilwaith yn barod i gymryd y trenau newydd sbon hynny.

Cyhoeddais y weledigaeth gyffrous i Rwydwaith Gogledd Cymru ddarparu rhwydwaith o wasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus, gan gynnwys gwasanaethau trawsffiniol, a fydd yn annog newid dulliau teithio ac yn lleihau oedi ar ein cefnffyrdd. Byddwn yn parhau i fuddsoddi mewn gwaith uwchraddio a chynnal a chadw ffyrdd i wella gwydnwch mewn digwyddiadau sy'n achosi oedi.

Diolch am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Wrth gwrs, fel y gwyddoch, nid yw'r oedi ar yr A55 yn ddim byd newydd, yn enwedig ar yr adeg hon o'r flwyddyn, gyda chyfres o benwythnosau gŵyl y banc a misoedd yr haf, ond yr hyn sy'n gwaethygu'r oedi ar yr A55 yw diffyg cyllid, gwaith uwchraddio a sylw cyffredinol gan Lywodraeth Cymru ynghylch anghenion pobl gogledd Cymru ers datganoli, oherwydd mae'n rhaid inni gofio mai Llywodraeth Geidwadol yr 1980au a ddarparodd y cyswllt hanfodol hwn, ac mae'n ymddangos mai'r cyfan y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud ers datganoli yw derbyn y clod am ogoniant y gorffennol yn hyn o beth.

Ni chafodd bylbiau LED sy'n cydymffurfio â'r rheoliadau eu darparu yn lle'r lampau ffordd gwreiddiol rhwng Llanddulas a Llanfairfechan tan mor ddiweddar â 2020-21, sy'n safon ymhell islaw ardaloedd eraill ac yn esgeuluso dyletswydd gan Lywodraeth Cymru i roi anghenion gogledd Cymru ar ei rhestr o flaenoriaethau. Felly, pa sicrwydd y gall Ysgrifennydd y Cabinet ei roi heddiw i bobl gogledd Cymru fod Llywodraeth Cymru yn ystyried anghenion hirdymor defnyddwyr ffyrdd ar gefnffyrdd mawr fel yr A55 yng ngogledd Cymru, a sicrhau nad ydym yn cael ein gadael ar ôl, neu hyd yn oed yn mynd tuag yn ôl hyd yn oed? Oherwydd mae'n bwysig cofio ei bod yn ymddangos bod yr uchelgeisiau'n llawer uwch dros 40 mlynedd yn ôl na'r hyn ydynt heddiw. 

Mae hynny'n syndod eto. Eleni, rydym yn buddsoddi'n helaeth yn ein rhwydwaith ffyrdd. Mae tua £250 miliwn yn cael ei fuddsoddi yn ein rhwydwaith ffyrdd strategol ledled Cymru yn y flwyddyn ariannol hon, gan gynnwys yng ngogledd Cymru. Rydym hefyd yn buddsoddi ar lefel leol i drwsio ffyrdd, i lenwi tyllau. Gyda'i gilydd, byddwn yn gweld tua 70,000 o dyllau wedi'u trwsio eleni, gan gynnwys ar draws gogledd Cymru. Yn wir, un o'r prif ardaloedd lle gwelwn welliannau fydd ardal yr Wyddgrug. Cyflawnir rhaglen i roi wyneb newydd ar ffordd osgoi yr Wyddgrug, rhaglen enfawr o foderneiddio i sicrhau bod cysylltiadau rhwng yr Wyddgrug a Rhuthun, rhwng Rhuthun a Glannau Dyfrdwy, yn ddiogel ac yn cael eu gwella.

Gallaf ddweud wrth yr Aelodau heddiw fod fy swyddogion ar hyn o bryd yn gweithio ar gomisiynu gwaith ar strategaeth rheoli llwybrau'r A55/A494 i nodi problemau a heriau allweddol ar hyd y llwybr, gan gynnwys, ond heb fod yn gyfyngedig i ddiogelwch, perfformiad rhwydwaith gan gynnwys tagfeydd, pryderon yn ymwneud â'r amgylchedd a hinsawdd, i sicrhau ein bod yn tyfu'r economi, a gwneud yn siŵr fod prosesau cynllunio yn y dyfodol yn addas i'r diben ar gyfer y rhwydwaith ffyrdd. Rydym yn ymgymryd â'r gwaith hwnnw'n gyflym. Ond rydym yn buddsoddi swm enfawr o arian yn y rhwydwaith ffyrdd strategol a thrwy awdurdodau lleol, ar y rhwydwaith ffyrdd lleol i wella ein ffyrdd ar draws gogledd Cymru.

Rwy'n sefydlu bwrdd diogelwch ffyrdd cenedlaethol, a bydd hynny'n cynnwys rhanddeiliaid a phartneriaid allweddol a fydd yn mabwysiadu cynllun partneriaeth ar gyfer diogelwch yng Nghymru. Bydd yn integreiddio diogelwch ar y ffyrdd â pholisi trafnidiaeth ehangach, yn cydweithio â chyrff iechyd cyhoeddus, cyrff amgylcheddol, a byddwn yn edrych ar sut y gallwn ddatgarboneiddio'r aer.

Diolch. Rwy'n gobeithio'n fawr fod hyn yn rhywbeth y bydd y Llywodraeth yn mynd i'r afael ag ef yn gyflym. Segura llonydd, fel y gwyddoch, yw pan fydd pobl yn cadw injans eu ceir i redeg pan fyddant wedi'u parcio. Mae segura llonydd yn rhywbeth y bydd pobl yn ei wneud weithiau heb feddwl, ond mae mor niweidiol i ysgyfaint plant. Rwy'n sôn am blant oherwydd bod ysgolion yn lleoliadau penodol lle ceir llawer o segura llonydd. Mae rhieni sy'n parcio y tu allan i giatiau'r ysgol i godi eu plant yn aml yn gadael yr injan i redeg i wrando ar y radio neu i gadw'r gwres neu'r system aerdymheru ymlaen. Ond gall un funud o segura gynhyrchu cymaint â 150 llond balŵn o lygryddion niweidiol fel ocsidau nitrogen, PM2.5, a hyd yn oed cyfeintiau bach o syanid.

Mae plant hefyd mewn perygl arbennig oherwydd eu taldra—maent yn agosach at y bibell wacáu, maent yn agosach at y mygdarth sy'n dod allan o'r bibell wacáu—ac mae ganddynt ysgyfaint sy'n datblygu, mae ganddynt gyfradd anadlu gyflymach, ac mae'r holl bethau hynny'n cynyddu eu cysylltiad â'r llygryddion hyn mewn gwirionedd. Rwy'n credu bod mynd i'r afael â segura yn un o'r rhannau lleiaf dadleuol o Ddeddf yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Sainweddau) (Cymru) 2024. Rwy'n gwybod bod Asthma and Lung UK a Healthy Air Cymru yn dal i ymgyrchu ar hyn. A allech chi ddweud wrthym pryd y bydd Llywodraeth Cymru yn cyflwyno gwaharddiad ar segura llonydd? A fydd hynny cyn yr etholiad?

Rwy'n cefnogi'r Dirprwy Brif Weinidog yn ei ymdrechion i ddelio â'r her benodol hon, ac mae fy swyddogion yn ymgysylltu â'i swyddogion ef ar ddatblygu targed ansawdd aer, a fydd yn cynnwys allyriadau o gerbydau sy'n segura. Nid wyf yn deall y lefel hon o ymddygiad gwrthgymdeithasol. Mae'n wirioneddol wrthgymdeithasol, ond yn enwedig mewn ysgolion, fel y nododd Delyth Jewell. Rwy'n ei weld yn rheolaidd, ac ni allaf ddeall pam y byddai rhieni'n gadael eu ceir i segura nid yn unig o gwmpas eu plant eu hunain ond plant eraill hefyd. Wrth gwrs, gyda dyddiau'r injan tanio mewnol yn dirwyn i ben dros y degawdau nesaf, bydd yn dod yn llai o broblem y mae'n rhaid i blant ei dioddef, ond yn y cyfamser, fel y dywedaf, rwy'n cefnogi'r Dirprwy Brif Weinidog gyda'r nod o archwilio'r holl opsiynau ar gyfer delio â'r broblem hon.

Finally, question 8, Natasha Asghar.

Ie, wrth gwrs. Rydym yn benderfynol o wneud ffyrdd yn fwy diogel i bawb. Rydym yn cefnogi cynghorau gyda chyllid, addysg ac arweiniad i dargedu'r cyflymderau cywir ar y ffyrdd cywir, ac rydym yn sicrhau bod diogelwch ar y ffyrdd yn cael ei ymgorffori yn y cynlluniau trafnidiaeth rhanbarthol i greu cymunedau mwy diogel ac iach.

Diolch yn fawr am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Er ein bod ar yr un dudalen o ran diogelwch ar y ffyrdd yn gyffredinol, mae'n peri pryder mawr i mi fod rhai Gweinidogion yn crybwyll y syniad o 10 mya. Fel y gwyddoch yn dda, mae'r terfyn diofyn o 20 mya wedi bod yn drychineb cenedlaethol, gan gostio dros £8 biliwn i economi Cymru ac wedi ei wrthod yn llwyr ac yn gyfan gwbl, nid yn unig gan un neu 10, ond gan gannoedd o filoedd o bobl, gyda deiseb i'r Senedd yn torri record. Rwyf hefyd yn gweld, ac wedi gweld, yng ngogledd Cymru fod tro pedol wedi bod ar 20 mya, sydd i'w groesawu'n fawr. Mae angen inni weld yr un ysgogiad ac ymroddiad ar draws gweddill Cymru.

Y gwir amdani yw nad oes llawer o bobl eisiau hyn o gwbl, ond roedd un o'ch cyd-Aelodau'n fwy na hapus i ddweud yma yn y Siambr fod terfynau cyflymder 10 mya neu hyd yn oed 5 mya yn 'ddiddorol' yn wir, a bod Cymru wedi croesawu'r terfyn cyflymder 20 mya ledled Cymru. Rwy'n gwybod bod gennych lawer mwy o synnwyr cyffredin na'ch rhagflaenydd, ond a allwch chi roi sicrwydd i drethdalwyr Cymru, Ysgrifennydd y Cabinet, na fydd hyn yn gwneud ei ffordd i mewn i'ch maniffesto 2026, ac a allwch chi hefyd sicrhau na fydd eich cyd-Aelodau'n bwrw ymlaen â'r mesurau hyn? Diolch.

Nid oes unrhyw gynllun i leihau'r terfyn cyflymder diofyn i 10 mya. Mae'n bodoli mewn rhai ardaloedd—meysydd carafanau a meysydd parcio ysgolion a meysydd parcio ysbytai. Mae'n—[Torri ar draws.] Yn wir, yn wir, ar dir sector preifat, yn aml. Nid yw'n mynd i gael ei gyflwyno fel terfyn cyflymder diofyn ar y rhwydwaith ffyrdd.

Ond wyddoch chi, pan fyddwn yn siarad am y cyflymderau cywir ar y ffyrdd cywir, fe glywsom heddiw yr addewid i newid y terfyn cyflymder diofyn 20 mya yn ôl, cam a allai arwain, fel y dywedais, yn seiliedig ar ffigurau'r llynedd, at 17.3 y cant yn fwy o farwolaethau a 10.7 y cant yn fwy o wrthdrawiadau. Mae ein ffyrdd yn fwy diogel. Mae ein ffyrdd yn fwy diogel. Wrth gwrs ei bod hi'n iawn newid yn ôl i 30 mya lle mae'n briodol, ac mae hynny'n golygu lle mae'n ddiogel i wneud hynny. Rwy'n credu ein bod wedi casglu'r mwyafrif o bobl yng Nghymru ar bwynt lle gallwn gytuno bod y cyflymderau cywir yn cael eu cyflwyno ar y ffyrdd cywir. Ond mae'n gywir cadw'r terfyn 20 mya mewn ardaloedd adeiledig lle mae plant yn chwarae ac ar strydoedd mawr.

 I thank the Cabinet Secretary.

The next item will be the questions to the Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language. The first question is from Mike Hedges.

Lywydd, yr wythnos diwethaf fe wnaethom gyhoeddi codiad cyflog uwch na chwyddiant i staff GIG Cymru, gan ddangos ein hymrwymiad i'n gweithwyr gofal iechyd. Bydd ymateb y Llywodraeth i gylchoedd cyflog eraill yn cael ei nodi dros y mis nesaf. Byddwn yn ceisio ariannu'r dyfarniadau cyflog pwysig hyn trwy reoli ein cyllideb yn ofalus.

A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am yr ymateb hwnnw? Pan fyddwn yn trafod cyflog a chyllid y sector cyhoeddus, mae'n bwysig cofio dau beth: yn gyntaf, gyda fformiwla Barnett a llawr Barnett, mae Cymru'n cael ei hariannu'n well y pen na Lloegr, er ei bod yn talu llawer llai i mewn; ac mai'r setliad eleni yw'r gorau ers i mi gael fy ethol gyntaf yn 2011. A oes unrhyw gorff a ariennir gan Lywodraeth Cymru wedi cael llai o gynnydd ariannol na'r taliadau yswiriant gwladol cyflogwyr o 2.5 y cant a dyfarniadau cyflog ei staff? Ac os oes unrhyw un wedi cael llai, a all Llywodraeth Cymru ariannu'r gwahaniaeth yn uniongyrchol?

Diolch i Mike Hedges am hynny. Lywydd, gallaf gadarnhau bod holl adrannau Llywodraeth Cymru wedi gweld cynnydd yn eu cyllidebau refeniw o rhwng 4 y cant a 14 y cant yn y gyllideb derfynol, ac mae Mike Hedges yn gwbl gywir mai dyna'r setliad gorau ers blynyddoedd lawer. Mae'n gywir hefyd, Lywydd, fod Cymru'n cael ei hariannu'n well y pen na Lloegr. Ond dyna yw bargen y Deyrnas Unedig, fod cyllid yn cael ei ddarparu i wahanol rannau o'r Deyrnas Unedig ar lefel sy'n caniatáu'n fras i'r un ystod ac ansawdd gwasanaethau gael eu darparu ag a ddarperid yn unrhyw le arall. A chyda phoblogaeth hŷn, sy'n fwy sâl, yn fwy tlawd, mae hynny'n cael ei gydnabod yn y ffordd y mae'r cyllid yn llifo ar draws y Deyrnas Unedig, gan roi Cymru mewn sefyllfa lle gallwn gael yr un lefel gyffredinol o wasanaethau ag mewn mannau eraill.

Nawr, nododd tystiolaeth y gofynnwyd amdani gan y Pwyllgor Cyllid yn ei sesiwn graffu y bydd y cynnydd canlynol i gyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr yn arwain at gostau ychwanegol i'r sefydliadau canlynol: £112 miliwn, y GIG; llywodraeth leol, £77 miliwn; athrawon, £33 miliwn; gwasanaethau tân ac achub, £4 miliwn ychwanegol. Nawr, mae Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi codiad cyflog o 4 y cant i feddygon a deintyddion, ynghyd â chynnydd o 3.6 y cant i staff y GIG ar gontractau Agenda ar gyfer Newid. Rwy'n poeni braidd, fodd bynnag, pa effaith y bydd cyfraniadau yswiriant gwladol yn ei chael, gyda'r cynnydd, ar gyrff cyhoeddus. Sut y bydd eich cyllideb yn talu am hyn? Diolch. 

Wel, Lywydd, rwy'n disgwyl i fy holl gyd-weinidogion wneud darpariaeth yn eu cyllidebau ar gyfer dyfarniadau cyflog a ragwelir yn ystod y flwyddyn. Pan welwn ddyfarniadau cyflog drwy'r cyrff adolygu cyflogau annibynnol yn dod i mewn yn uwch na'r hyn y gwnaed darpariaeth ar eu cyfer, byddaf yn sicrhau bod arian ar gael o'r canol yn Llywodraeth Cymru, ac rwy'n hyderus fod gennyf y cyllid ar gael i ganiatáu imi wneud hynny, a dyna pam y gallem wneud y cyhoeddiad ar 22 Mai y bydd Llywodraeth Cymru'n diwallu argymhellion tâl y corff adolygu cyflogau meddygon a deintyddion, a hefyd dyfarniad cyflog o 3.6 y cant i staff y GIG ar delerau ac amodau'r Agenda ar gyfer Newid.

Mae'n ddrwg gennyf, cefais fy nal rhwng tisian a'r angen i alw'r cwestiwn nesaf. [Chwerthin.] Felly, dyma alw'r cwestiwn nesaf.

Question 2, Heledd Fychan. 

Thank you very much for the question. Llywydd, increasing children's use of the Welsh language is an important part of our Cymraeg 2050 strategy. We invest over £4 million annually in grants aimed at increasing young people's use of the Welsh language.

Thank you for that response. Last week, at the Urdd Eisteddfod, the Welsh Language Commissioner published a report on the use of the Welsh language amongst children and young people. There were some encouraging signs in those statistics, with many eager to use more Welsh in their lives. The report also confirmed the relationship between fluency and where and when individuals acquired their Welsh language skills, with those who learned Welsh at home or at nursery school much more likely to develop into fluent Welsh speakers.

However, children and young people's wider use of Welsh when producing online content and on different social media platforms is generally limited, and English is the language used by the majority on those platforms. A number of respondents also referred to a lack of provision and presence in terms of the Welsh language on social media, particularly in terms of materials that were appealing to them. So, may I ask what steps have been taken by the Welsh Government to ensure that Welsh is available to everyone, in the real world but also online?

Well, thank you very much to Heledd Fychan for those supplementary questions. Of course, it was wonderful to be on the Urdd Eisteddfod field last week and hearing children and young people using the Welsh language. We collaborate with the Urdd and other agencies, the mentrau iaith and so on, in order to provide opportunities for young people to use the Welsh language in all aspects of their lives. I am, of course, grateful to the Welsh Language Commissioner for the report. It's an important report, and, as Heledd Fychan said, the report did highlight the fact that social media has changed the world for young people, and many young people who are fluent in Welsh do turn to English when they're using social media.

Now, we are working with a number of companies in that field in order to develop means whereby young people and others can use the Welsh language when they are using the new technologies that impact all of our lives. Yesterday, Llywydd, I was using Copilot in Welsh. So, now it's perfectly feasible to ask questions in Welsh in Copilot and to get the responses back in Welsh too.

The important thing is that we take advantage of those opportunities. The more we use them, the better the service will be. And through the work that we've done on Microsoft Teams, for example, Microsoft Teams now can transcribe in both Welsh and English simultaneously, and I think that's important. What I want to see is people who can use Welsh and English in the same conversation, and where technological possibilities will support them in doing so.

Thank you, Cabinet Secretary. We've mentioned previously, it's not just the number of Welsh speakers that's important, but the use of the Welsh language, and how much use people make of the Welsh language, especially outside of the classroom. And looking at the recent report of the language commissioner, one of the things that stood out for me was that the sports arena is the place outside of the classroom where people use the Welsh language most, namely when playing sport in their local clubs.

So, what additional support can the Welsh Government provide, not just to the big boys, if you will, but also those local clubs in our communities, those football and rugby clubs and so on, to ensure that they receive the encouragement and support so that they can use a little bit of Welsh and then a little bit more with those people who play sports in our communities?

Well, I thank Tom Giffard. What he said is entirely true. The commissioner's report does highlight the fact that one of the areas where young people do use the Welsh language outside the classroom is on sports playing fields, but also in the arts too. So, we do work with Sport Wales and agencies such as the Football Association of Wales and so on in order to increase the opportunities available for young people to use the Welsh language outside of school in other aspects of their daily lives.

I look forward to speaking to the commissioner about the report and the recommendations that she has made, and to consider how we can do more in partnership with Sport Wales, the national governing bodies and youth organisations in order to normalise the use of the Welsh language in the lives of our young people.

Questions now from the party spokespeople. Welsh Conservatives spokesperson, Sam Rowlands.

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, yr wythnos diwethaf fe wnaethoch chi gyhoeddi datganiad ysgrifenedig ar y sefyllfa yn dilyn penderfyniad Llywodraeth Lafur y DU i godi cyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr. Ynddo fe ddywedoch chi fod cyllid Llafur i dalu'r diffyg ar gyfer cyflogwyr sector cyhoeddus datganoledig £72 miliwn yn brin o'r hyn sydd ei angen. Fel roeddech chi'n dweud, mae'n sylweddol brin o'r hyn sydd ei angen. Felly, pam y mae eich cymheiriaid Llafur wedi penderfynu tanariannu Cymru? 

Wel, Lywydd, mae'r Aelod yn hollol iawn, yr wythnos diwethaf nodais y pecyn o gyllid a fydd ar gael i gyflogwyr sector cyhoeddus Cymru i ddiwallu eu rhwymedigaethau newydd i dalu cyfraniadau ychwanegol i yswiriant gwladol cyflogwyr. Cyfanswm y gost i wasanaethau cyhoeddus datganoledig Cymru fydd £257 miliwn; darparwyd £185 miliwn o hwnnw drwy Lywodraeth y DU, gan adael bwlch o £72 miliwn, a bydd hanner y bwlch hwnnw, £36 miliwn, bellach yn dod gan Lywodraeth Cymru. Y rheswm am hyn yw oherwydd bod Llywodraeth y DU wedi dewis defnyddio fformiwla Barnett fel ffordd o ddarparu cymorth i wasanaethau cyhoeddus yn yr Alban, Gogledd Iwerddon ac yng Nghymru, ac oherwydd bod y sector cyhoeddus yn fwy yng Nghymru nag yn Lloegr, mae hynny'n arwain at y diffyg yr ydym bellach yn anelu at gynorthwyo i'w lenwi.

Diolch am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Ond yn amlwg, mae hyn yn sylweddol wahanol i'r hyn y byddech chi wedi'i ddisgwyl, oherwydd ym mis Tachwedd 2024, fe ddywedoch chi

'bydd cyllid ychwanegol ar gyfer gweithwyr y sector cyhoeddus i dalu costau cyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr', 

gan ychwanegu bod y Trysorlys yn mynd i ddarparu

'cyllid llawn i ddelio â chyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr',

a nawr, fel rwyf newydd esbonio, nid ydynt wedi darparu'r cyllid llawn fel y gwnaethoch chi sicrhau Aelodau'r Senedd hon y byddent yn ei wneud. Felly, mae'n bryderus eich bod chi, ym mis Tachwedd, yn rhoi gwarantau yr ydych chi bellach yn gorfod cefnu arnynt oherwydd eich cymheiriaid yn San Steffan. Ond byddai sefydliadau wedi clywed y geiriau hynny o sicrwydd ac wedi gwneud cynlluniau yn seiliedig arnynt er na chawsant eu gwireddu. Felly, sut oeddech chi mor anghywir a sut y gall pobl ymddiried yn eich geiriau o sicrwydd eto yn y dyfodol?

Wel, roedd y geiriau o sicrwydd a roddwyd ym mis Tachwedd yn seiliedig ar y datganiad o bolisi ariannu. Mae'r datganiad o bolisi ariannu yn ymddangos yn glir i mi. Mae'n dweud, pan fo unrhyw un o'r pedair Llywodraeth yn y Deyrnas Unedig yn gwneud penderfyniad sy'n creu costau i unrhyw Lywodraeth arall, yna mae'n rhaid i'r Llywodraeth sy'n creu'r costau hynny dalu'r bil yn llawn. Dyna, rwy'n credu, fyddai wedi bod y ffordd iawn o ddelio â'r cyfraniadau yswiriant gwladol hyn. Mae Llywodraeth y DU yn arddel safbwynt gwahanol ac wedi defnyddio fformiwla Barnett yn lle hynny. Rydym yn parhau i ddadlau'r achos dros fwrw ymlaen mewn ffordd sydd, yn fy marn i, yn gyson â'r hyn y byddai'r datganiad o bolisi ariannu yn gofyn amdano.

Rhaid ichi gydnabod, Ysgrifennydd y Cabinet, pan roddir sicrwydd yn y lle hwn, fod sefydliadau'n disgwyl iddo gael ei gyflawni. Rwy'n cydnabod ar hyn o bryd fod rhywfaint o hynny wedi bod allan o'ch rheolaeth, ond unwaith eto, mae hynny'n mynd yn groes i'r neges yr ydych chi ac eraill am ei chyfleu, sef mai'r un Llywodraeth sy'n gweithio ar ddau ben yr M4, yn cydweithio. Mae hon yn amlwg yn enghraifft arall nad yw'r cydweithio hwnnw'n digwydd ar gyfer pobl yma yng Nghymru. Ac er y bydd y sector cyhoeddus ei hun yn cael ei niweidio o ganlyniad i hyn, mae'r sector elusennau hefyd, sy'n darparu gwasanaethau cyhoeddus ar raddfa enfawr yng Nghymru, mewn sefyllfa waeth byth am nad oes cyllid ychwanegol iddynt ddelio â'r cynnydd i yswiriant gwladol. Dywedodd Marie Curie, er enghraifft, sy'n darparu gofal hosbis hanfodol, y bydd treth Llafur yn costio £2.92 miliwn ychwanegol y flwyddyn iddynt ac yn eu gorfodi i leihau gwasanaethau. Felly, a allwch chi roi sicrwydd, beth bynnag fo gwerth hynny, i sefydliadau fel Marie Curie, a llawer o rai eraill ledled Cymru, y byddant mewn sefyllfa i allu darparu'r gwasanaethau sector cyhoeddus hanfodol yn y dyfodol, er nad ydynt yn cael y lefel o gymorth sydd ei hangen arnynt?

Wel, Lywydd, rwy'n falch o glywed beth sydd gan yr Aelod i'w ddweud am sicrwydd, oherwydd gallwn gymryd felly, fel y gall yr holl bobl sy'n gweithio yn ein gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru, pan ddywedodd ei arweinydd yng nghynhadledd y Blaid Geidwadol yng Nghymru y byddai'r Blaid Geidwadol yn rhewi cyflogau—rhewi cyflogau—holl weithwyr y sector cyhoeddus, gallwn gymryd bod hynny'n sicrwydd y gallant ddibynnu arno. [Torri ar draws.] A, rwy'n gweld nad oedd mor ddibynadwy wedi'r cyfan, oherwydd eisoes rydym yn eu clywed yn ceisio dad-wneud yr hyn a ddywedasant.

Rwy'n parhau i weithio gyda fy holl gyd-Weinidogion yn y Cabinet i ddarparu cyllid i'r sefydliadau niferus sy'n gweithio ochr yn ochr â'n gwasanaethau cyhoeddus yn y trydydd sector, yn y mudiad hosbis, i gydnabod y cyfraniad amhrisiadwy y maent yn ei wneud yma yng Nghymru. Mae pob un o'r sefydliadau hynny wedi gweld cynnydd yn y cyllid sydd ar gael iddynt yn y flwyddyn ariannol gyfredol, ac mae hynny'n gwrthgyferbynnu'n glir â'r hyn a oedd yn bosibl yn ystod y blynyddoedd hir o gyni pan oedd ei blaid ef mewn grym.

Plaid Cymru spokesperson, Heledd Fychan.

Thank you very much. I'm sure that it was no surprise to you that these questions have been asked in terms of national insurance, yesterday to the First Minister and to you as Cabinet Secretary. You've been very open in terms of your frustration. 'Fundamental unfairness' is how you described the use of Barnett in terms of funding these national insurance contributions.

In terms of the £72 million, specifically, and the fact that you had to use £36 million of the reserves, may I ask what it won't be possible to fund now as a result of the decrease in the levels of reserves available? Will anything have to be cut from the current budget to make up for that deficit? As has been noted, in terms of working with local authorities and others when it comes to that additional £36 million, we know how limited their budgets are too—what do you expect that they will do in terms of that deficit? Will going to their reserves be the plan too? A little bit more clarity would be of great assistance, I'm sure.

Llywydd, as Heledd Fychan has said, the funding that we can provide to help public services in Wales has come from our reserves. The problem is that that funding gap will remain year on year, and the funding from reserves is funding available for the current year, only the current year.

Cawn ein helpu o ran hynny, Lywydd, gan y ffaith bod y Canghellor wedi cytuno—ac ysgrifennais at Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid yn gynharach yn y mis i gadarnhau hyn—y byddai gennym fynediad dilyffethair at y gronfa wrth gefn yng Nghymru yn y flwyddyn ariannol gyfredol. Nid yw hynny'n rhywbeth yr ydym erioed wedi'i gael o'r blaen. Mae'n bendant yn gwneud rheoli'r sefyllfa bresennol yn fwy posibl. Nawr, mae'r cyfuniad o'r £185 miliwn gan Lywodraeth y DU a'r £36 miliwn gan Lywodraeth Cymru yn golygu ein bod yn talu 86 y cant o'r costau y mae awdurdodau lleol ac eraill yn eu hwynebu. Mae'n golygu y bydd yn rhaid iddynt amsugno'r gweddill, y 14 y cant sy'n weddill. Ond o ystyried eu bod yn mynd i orfod amsugno'r costau hyn nid yn unig yn y flwyddyn hon, ond yn y blynyddoedd i ddod, mae honno'n daith y mae'n rhaid iddynt fynd arni, ac rydym wedi gwneud ein gorau glas i wneud y daith honno mor ymarferol bosibl ag y gallwn.

Thank you for that response. Clearly, this is a very serious situation, not just in terms of this year, but years to come as well. May I ask therefore—? Clearly, the partnership in power is something that we've heard about often, but is there any movement at all from the Westminster Government in this regard, any assurance? Because, obviously, this isn't the only matter that has highlighted this gap in terms of rhetoric, but also then seeing what is happening. There have been a number of discussions already today in terms of funding for railways, for example, which demonstrates once again that we aren't receiving a fair share of funding for Wales. There was a suggestion yesterday from Mick Antoniw in terms of not collaborating with LCMs, for example, as one way we can demonstrate how we're going to challenge the UK Government. Are you tempted to take that kind of strategy and approach, so that we can stand up for Wales and show that this isn't good enough?

Well, of course the Government here in the Senedd will stand up for Wales, and we do that at every possible opportunity. Now, we can do it with Ministers in Westminster who are willing to listen to what we have to say and to discuss those issues with us. When that leads to a conclusion where we don't think that the conclusion is either appropriate for Wales, or fair for Wales, we will of course stand up and say so. But the fact that we can have those conversations, and that we can have those conversations with a Government that is willing to hear what we have to say, that does give me confidence to say that that is the best way forward, by finding a means of working together and drawing funding into Wales, such as the £1.6 billion that we have in the budget for the current financial year.

But I'm sure that you, like me, don't just want them to hear, but to act. That's one of the things that's very frustrating, is to see that lack of action.

You were very busy last week, so I want to ask my final question with regard to the Commission for Welsh-speaking Communities and the Welsh Government's response. I would also ask whether there will be an opportunity for us to have a debate on the floor of the Senedd. With 57 recommendations, I can't do justice to all of them in the 30 seconds left to me. The response has been mixed, with Cymdeithas yr Iaith Gymraeg giving 33 out of 100 to the Welsh Government's response, but also a number have noted their disappointment that there's no clear timeline for implementing the recommendations, in addition to a full explanation of which of the 57 have been accepted and what 'accepted in part' means, and also in terms of the funding that is related to the implementation of those recommendations. Is it the Government's intention, therefore, to provide this information, and, if so, when? And if you don't intend to do so, why not?

Well, I can tell the Member today, Llywydd, that my intention is to return to the Chamber with an oral statement in the autumn, once we’ve had an opportunity to consider the second report in phase 1. As you know, there will be more than one report in the first phase of the commission’s work. We have now seen the report on planning; it is important. I do want to take more time to discuss that report with those who have been working with the commission, and then return to the Senedd in the autumn to have more opportunities to discuss all of the recommendations in the first report at phase 1, and in the second report too.

Lywydd, mae arfarnu economaidd, integreiddio achosion busnes ac asesu effaith rheoleiddiol i gyd yn rhagflaenu penderfyniadau gwario. Mae monitro perfformiad, herio mewnol a gwerthuso annibynnol yn dilyn wedyn. Gyda'i gilydd, maent yn canolbwyntio ar sicrhau gwerth am arian ar bob cam, mewn gwariant refeniw a chyfalaf.

Ysgrifennydd y Cabinet, ar adeg pan fo costau byw mor uchel, mae'n bwysig fod arian trethdalwyr yn cael ei wario'n dda a'i wario ar flaenoriaethau allweddol. Ac rwy'n gwybod bod Ysgrifenyddion Cabinet Llywodraeth Cymru o ddifrif ynghylch eu dyletswyddau mewn perthynas ag arian trethdalwyr a gwneud yn siŵr eu bod yn cael gwerth am arian. Ac rwy'n siŵr eich bod am weld pob ceiniog yn cael ei gwario ar wasanaethau rheng flaen hanfodol. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig fod Llywodraeth Cymru yn cyfarwyddo gweision sifil ac eraill i nodi arbedion ar wariant mwy ideolegol, a rhan o hynny yw deall ble mae'r arian yn mynd. Felly, yng ngoleuni hynny, ac yng ngoleuni dyfarniad pwysig y Goruchaf Lys ar y diffiniad o fenyw, a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd ynghylch faint o arian trethdalwyr y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i Stonewall, ac a ydych chi'n disgwyl i'r cyllid hwnnw barhau ar y lefelau presennol yn y tymor canolig i'r tymor hir? Diolch.

Wel, Lywydd, nid cwestiwn i mi yw hwnnw. Mae hwnnw'n gwestiwn i'r Gweinidog, sydd yn ei lle. Fy swydd i yw darparu cyllid i fy nghyd-Weinidogion. Nid wyf yn microreoli eu penderfyniadau wedyn; mater i gyd-aelodau o'r Cabinet a chyd-Weinidogion unigol yw alinio'r adnoddau y gallaf eu rhoi iddynt â'r blaenoriaethau sydd ganddynt a blaenoriaethau Llywodraeth Cymru.

Mae'r Aelod yn disgrifio hynny fel 'gwariant ideolegol'. Ond ar y sail honno y caiff pob un ohonom ein hethol i'r lle hwn. Rydym i gyd yn rhoi ein cynigion gerbron y cyhoedd, a phan gaiff etholiadau eu hennill, mae gennych fandad i wario'r arian hwnnw yn unol â'r addewidion a wnaethom. Amlygwyd ein cefnogaeth i'r gymuned LHDTC+ yn ein maniffesto ac yn y cynllun gweithredu a gyhoeddwyd gennym wedyn. Rydym yn sefyll wrth hynny wrth reswm, ac wrth gwrs ein bod am weld hynny'n cael ei ariannu'n iawn.

Alun Davies.

Rwy'n ddiolchgar ichi, Lywydd. Un o'r agweddau hanfodol iawn ar nodi gwariant, a dwyn y Llywodraeth i gyfrif am y penderfyniadau gwariant hynny, yw trwy graffu. A hoffwn awgrymu'n bwyllog iawn wrth Aelodau'r wrthblaid fod craffu'n golygu mwy na dim ond rhoi datganiadau i'r wasg ar adegau fel hyn. Ac un o'r cyfleoedd ar gyfer craffu—cyfle hanfodol ar gyfer craffu—yw'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn gosod ei chyllideb. Mae'r Gweinidog—Ysgrifennydd y Cabinet—wedi siarad ar wahanol adegau dros y blynyddoedd, am ei atyniad, efallai, at broses fwy deddfwriaethol ar gyfer gosod cyllideb, er nad wyf yn siŵr beth yw safbwynt y Llywodraeth ar hyn o bryd. Felly, efallai y byddai'n ddefnyddiol inni ddeall y prynhawn yma a yw Llywodraeth Cymru'n parhau i gael ei denu gan y cysyniad o sail fwy deddfwriaethol i'n gwaith o osod y gyllideb, neu a ydynt yn credu bod y broses bresennol a ddefnyddiwn yn parhau i fod yn berthnasol ac yn ddiogel at y dyfodol.

Wel, Lywydd, yn y flwyddyn olaf o dymor y Senedd, rwy'n credu ei bod hi'n annhebygol y byddwn yn dewis y foment hon i symud o'r system yr ydym wedi'i defnyddio dros y blynyddoedd diwethaf i Fil cyllid, neu ba bynnag gyfrwng arall a fyddai gennym ar gyfer y dyfodol. Rwy'n parhau i fod â diddordeb mewn datblygu'r syniadau o gwmpas hynny, fel y byddai Senedd yn y dyfodol yn gallu gwneud penderfyniadau ei hun, ac rwy'n awyddus i barhau i weithio gyda'r Pwyllgor Cyllid, sydd wedi gwneud gwaith gwerthfawr iawn yn y maes hwn, i alinio'r cyfrifoldebau sydd gennym, y cyfrifoldebau cyllidol sydd gennym, y cyfrifoldebau codi refeniw yn ogystal â'r cyfrifoldebau gwario refeniw sydd gan y Senedd, ac i gyflawni'r rheini mewn ffordd sy'n gwneud yn siŵr fod craffu priodol ar y penderfyniadau hynny.

Diolch i Jenny Rathbone am y cwestiwn hwnnw, Lywydd. Mae toriadau i fudd-daliadau anabledd yn cael effaith uniongyrchol ar yr unigolion a'r teuluoedd sy'n colli incwm, tra bydd y golled bosibl o dros £450 miliwn mewn pŵer gwario yn economi Cymru yn cael effaith andwyol ehangach. Mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi cynyddu'r cyllid ar gyfer gwasanaethau cyngor diduedd ac arbenigol i chwyddo'r nifer sy'n manteisio ar fudd-daliadau heb eu hawlio yng Nghymru.

Roedd y protocol a gytunwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol gyda'r Adran Gwaith a Phensiynau yn ôl ym mis Chwefror yn dweud yn benodol y byddai Llywodraeth y DU yn darparu asesiadau effaith priodol pan fyddai newidiadau sylweddol yn cael eu gwneud, ac yn amlwg, byddai hawliau budd-daliadau pobl anabl a sâl yn sicr yn dod o dan hynny. Gan fod Llywodraeth y DU bellach wedi cyhoeddi data wedi'i ddadgyfuno, y mis diwethaf, pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi gallu ei wneud o'r effaith ar wahanol gymunedau yng Nghymru a chyfrifoldebau gwahanol o ran y gyllideb?

Diolch i Jenny Rathbone am hynny, Lywydd. Wrth gwrs, rwy'n falch fod data hawlwyr penodol i Gymru bellach wedi'i gyhoeddi. Mae'n ei gwneud hi'n bosibl nodi nifer y bobl yng Nghymru y gallai diwygiadau i fudd-daliadau analluogrwydd ac anabledd effeithio arnynt. Mae hynny'n dal i fod yn llai na'r hyn y credwn y dylid bod wedi ei gyflawni i gyd-fynd â'r cynigion—hynny yw, asesiad effaith annibynnol o'r newidiadau arfaethedig hynny ar bobl yng Nghymru.

Fodd bynnag, mae gennym bellach y data hawlwyr wedi'i gynnwys yn y pecyn tystiolaeth llawn a gyhoeddwyd gan Lywodraeth y DU, gan yr Adran Gwaith a Phensiynau, ar 2 Mai. Bydd hwnnw'n caniatáu i ni, yn yr ymateb y bydd Llywodraeth Cymru yn ei roi i'r ymarfer ymgynghori, gael rhywfaint yn rhagor o gywirdeb yn yr effaith gan grwpiau hawlwyr unigol ac yn ôl daearyddiaeth. Bydd hefyd yn golygu, o ran y sefydliadau eraill hynny sydd, yn ddefnyddiol iawn, wedi bod yn dadansoddi effaith bosibl y newidiadau hyn—Policy in Practice, Sefydliad Bevan, Canolfan Llywodraethiant Cymru, y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, wrth gwrs—fod hwn yn ddata y gall pob un o'r sefydliadau hynny ei ddefnyddio i sicrhau pan fyddwn yn ymateb i'r ymarfer ymgynghori, ein bod yn tynnu sylw yn y ffordd orau bosibl at yr effaith y byddai'r newidiadau'n ei chael yng Nghymru ac i sicrhau bod yr effeithiau hynny'n cael eu hystyried yn briodol.

Mae'r sector anabledd am wybod beth y mae Llywodraeth Cymru ei hun yn ei wneud nawr yn rhagweithiol. Fe gyfeirioch chi at adroddiad Sefydliad Bevan a Policy in Practice, a ganfu fod cyfraddau tlodi wedi cynyddu'n sylweddol ymhlith yr aelwydydd yr effeithir arnynt. Mae'r sector anabledd yng Nghymru yn pryderu bod cynigion presennol y Deyrnas Unedig mewn perygl o analluogi pobl yng Nghymru ymhellach drwy waethygu tlodi ac allgáu—rwy'n eu dyfynnu—ac y gallai'r toriadau hyn arwain at gynnydd yn y galw am wasanaethau datganoledig yng Nghymru, megis iechyd a gofal cymdeithasol, a ariennir drwy fformiwla Barnett. Beth, felly, yw eich ymateb chi i'w cwestiynau fel a ganlyn: sut yn benodol y bydd effaith y cynigion hyn yn cael ei mesur yng Nghymru? Sut y bydd unrhyw bwysau sy'n deillio o hynny ar wasanaethau datganoledig yn cael eu hariannu, yn enwedig mewn perthynas â digonolrwydd fformiwla Barnett? Pa gamau pendant, os o gwbl, y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i liniaru effaith y cynigion hyn gan Lywodraeth y DU ar bobl anabl yng Nghymru?

Lywydd, mae Llywodraeth Cymru yn rhannu'r pryderon a nodir gan y sefydliadau anabledd hynny. Mae'n anodd rhoi atebion manwl gywir i rai o'r cwestiynau hynny ar hyn o bryd, oherwydd bod ymgynghori'n dal i fynd rhagddo gan Lywodraeth y DU ar rai o'r cynigion. Gyda'r wybodaeth newydd sydd gennym a chyda chymorth y sefydliadau sy'n ei dadansoddi o safbwynt gwahanol grwpiau hawlwyr, yr hyn a wnawn yw sicrhau ein bod yn dod â hynny i gyd i sylw Llywodraeth y DU wrth iddynt wneud penderfyniadau. Yn fwy cyffredinol, fel y gwyddoch, ac fel y gŵyr yr Aelod, rydym yn ymgynghori ar y cynllun drafft hawliau pobl anabl ar hyn o bryd, ac mae llawer o'r materion hynny'n cael eu hadlewyrchu yn y gwaith a wnaed gan y grŵp o bobl a ddaeth at ei gilydd, y tasglu hawliau pobl anabl, ac yn y cynigion y mae'r cynllun hawliau pobl anabl yn eu nodi.

Rwy'n ddiolchgar i Ysgrifennydd y Cabinet am yr ymateb hwnnw. Rwy'n ddiolchgar iddo ef a'i gyd-Aelodau ar draws Llywodraeth Cymru mewn gwirionedd am y ffordd y maent wedi ymateb i'r cynigion hyn. Mae'r cynigion, wrth gwrs, wedi achosi ofn gwirioneddol ymhlith rhai o'r bobl fwyaf bregus yn ein cymdeithas, a'r mannau y bydd y cynigion hyn yn effeithio'n fwyaf difrifol arnynt yw lleoedd fel Blaenau Gwent. O ran sut rydym yn darparu gwasanaethau ym Mlaenau Gwent ac ar draws bwrdd iechyd Aneurin Bevan, byddant yn cael eu heffeithio'n sylweddol os caiff y cynigion hyn eu cyflawni. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ymrwymo i barhau i siarad â'i gyd-aelodau o'r Cabinet a Chyngor Bwrdeistref Sirol Blaenau Gwent a byrddau iechyd ac eraill yn y sector gwirfoddol ynglŷn â sut y gellir eu cefnogi i ddarparu gwasanaethau ar adeg pan fo rhai o'n pobl fwyaf bregus yn cael eu rhoi o dan fwy byth o bwysau?

Wel, Lywydd, rwy'n rhoi'r ymrwymiad hwnnw i'r Aelod wrth gwrs. Ac mae'n iawn: mae'r cynigion hyn yn cael effaith nid yn unig ar fywydau unigolion—effeithiau dramatig ac andwyol iawn mewn rhai achosion—ond mae'r effeithiau'n fwy dwys mewn mannau penodol. Mae pedwar o'r 10 awdurdod lleol a fydd yn cael eu heffeithio'n fwyaf andwyol yng Nghymru, ac mae hynny'n dangos yr effaith anghymesur y mae'r cynigion yn ei chael yng Nghymru. Wrth gwrs, byddwn yn gweithio gydag awdurdodau lleol a byrddau iechyd i liniaru effaith unrhyw newidiadau, ond yr ateb go iawn yw sicrhau, trwy system nawdd cymdeithasol ailddosbarthol, fod arian yn cael ei gymryd gan y rhai sy'n gallu fforddio talu a'i roi ym mhocedi'r bobl sydd ei angen fwyaf. A dyna'r achos sylfaenol y byddwn yn parhau i'w wneud.

Lywydd, mae Llywodraeth Cymru yn darparu pecyn o gymorth ardrethi annomestig gwerth £335 miliwn yn 2025-26. Ni fydd bron i hanner yr holl dalwyr ardrethi yn talu unrhyw beth o gwbl, a llai na thraean sy'n talu'r swm llawn, diolch i'r cymorth sydd ar gael yng Nghymru.

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd cyllid. Gyda'r cynnydd diweddar i gyfraniadau yswiriant gwladol o 13.8 y cant i 15 y cant a gostwng y trothwy, mae llawer o fusnesau bach ar ein strydoedd mawr yn wynebu penderfyniadau anodd iawn rhwng diswyddo neu godi eu prisiau, sy'n gwthio pobl o'r stryd fawr. O ystyried yr heriau hyn a'r pwysau ar fusnesau a'r pwysau sydd arnynt o ran ardrethi busnes hefyd, sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu defnyddio'r polisi trethiant sydd ganddi i gefnogi busnesau i wneud yn siŵr nad ydym yn gweld swyddi'n cael eu colli ac y gallwn gael pobl yn ôl ar ein strydoedd mawr i wneud yn siŵr eu bod yn ffynnu yn y dyfodol?

Wel, Lywydd, fel yr eglurais, mae 85,000 eiddo o'r fath ledled Cymru eisoes yn cael rhyddhad ardrethi busnes llawn neu rannol. Bydd yr Aelod yn ymwybodol fod Llywodraeth Cymru wedi lansio ymgynghoriad 12 wythnos y mis diwethaf i gyflwyno lluosyddion ardrethi annomestig gwahaniaethol, ac mae'r cynnig a gyflwynwyd gennym yn un a fydd yn targedu cymorth ychwanegol yn arbennig i fanwerthwyr y stryd fawr. Nawr, rwy'n edrych ymlaen at yr ymatebion i'r ymgynghoriad hwnnw oherwydd, os cânt eu cefnogi, am y tro cyntaf byddwn yn defnyddio pŵer newydd sydd ar gael i'r Senedd bellach i osod y lluosyddion gwahaniaethol hynny. A fy nghasgliad i, mewn ymgynghoriad â fy swyddogion, oedd y dylai'r defnydd cyntaf o'r pwerau newydd hynny gynorthwyo manwerthwyr ar y stryd fawr, y siopau manwerthu ffisegol hynny, sydd, fel y gwyddom, wedi wynebu cystadleuaeth gan fanwerthwyr ar-lein yn y cyfnod diweddar mewn ffordd nad ydych chi efallai'n ei hystyried yn sefyllfa gwbl deg.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n croesawu'r ymgynghoriad diweddar i roi cefnogaeth bellach i'n manwerthwyr llai ar y stryd fawr. Rwyf eisoes wedi ei rannu, a byddaf yn ei rannu ledled fy etholaeth. Rwy'n credu ein bod i gyd yn cydnabod bod canol ein trefi a'r ffordd yr ydym yn siopa wedi newid dros y blynyddoedd. Rwy'n cytuno'n llwyr â'r rhesymeg i unioni'r fantol yn wyneb twf manwerthwyr mawr ar-lein a'r effaith y maent yn ei chael ar fanwerthwyr annibynnol llai sydd wrth galon ein strydoedd mawr. Rwyf hefyd yn cydnabod ei fod yn cyd-fynd â'r ymrwymiad cyfunol yn y cynllun gweithredu manwerthu i weithio gyda'n gilydd i gefnogi ein sector manwerthu.

Yn gryno iawn, rwyf am ennyn cefnogaeth i'r sector lletygarwch. Pan fyddaf yn dweud hynny, nid wyf yn sôn am gwmnïau mawr neu gadwyni tafarndai, ond y cwmnïau annibynnol llai sydd i'r fath raddau heddiw, yn fy mhrofiad i, yn chwyddo nifer yr ymwelwyr â chanol ein trefi. Gyda'i gilydd, maent yn gyflogwyr sylweddol. Maent yn aml yn cefnogi cadwyni cyflenwi lleol. Rwyf am ofyn i'r Llywodraeth ystyried sut y defnyddiwn yr ysgogiadau sydd gennym yng Nghymru i ddatgloi'r potensial hwnnw, ac i wneud hynny mewn ffordd sydd nid yn unig yn galluogi cynaliadwyedd y sector hwnnw, ond sydd o fudd i'r economi leol, y bobl sy'n gweithio ynddi a'r lleoedd lle maent wedi'u lleoli hefyd. Diolch.

Diolch i Hannah Blythyn, Lywydd, ac rwy'n cytuno'n llwyr â hi. Rwy'n cofio'n glir iawn ymweliadau a wneuthum gyda hi â threfi fel yr Wyddgrug a Threffynnon, lle mae'r manwerthwyr annibynnol hynny ar y stryd fawr yn rhoi cymeriad i ardal, yn denu ymwelwyr iddi ac yn gwneud i'r strydoedd mawr hynny ffynnu. Mae'r pwynt y mae hi'n ei wneud yn mynd y tu hwnt i'n cynigion presennol, sydd ar gyfer manwerthwyr y stryd fawr yn hytrach na'r diwydiant lletygarwch. Wrth gwrs, rwy'n gobeithio y bydd y pwyntiau hynny'n cael eu gwneud gan y rhai sy'n eu cefnogi fel rhan o'r ymarfer ymgynghori. Un o'r heriau y bydd y rhai sy'n dadlau dros y safbwynt hwnnw'n eu hwynebu yw sut i greu diffiniad a fyddai, yn y gyfraith, yn caniatáu ichi wahaniaethu rhwng y math o weithgaredd hamdden na fyddai'r Aelod yn dymuno ei weld yn cael ei gynnwys a'r rhai y byddai'n dymuno eu gweld yn cael eu cynnwys. Rwy'n credu bod gennym ddiffiniad mewn perthynas â manwerthwyr y stryd fawr a allai weithio. A allwn ni ddod o hyd i ddiffiniad tebyg sy'n gweithio mewn perthynas â lletygarwch?  

Thank you very much. The agricultural sector has a vital contribution to make to the sustainability of the Welsh language and its prosperity within our communities. We, therefore, give full consideration to the Welsh language in all elements of our agricultural policies.

Thank you for that. Of course, the Commission for Welsh-speaking Communities endorsed the importance of that in their report, with one of the recommendations noting that the Welsh Government should ensure that the Welsh language is a central consideration in agricultural policy, which is something that you have just echoed.

But there is a concern in light of the UK Government's proposals on inheritance tax. If that raises questions about the viability of family farms as they transfer from one generation to the next, then it is going to raise a question about the sustainability of the Welsh language in transferring from one generation to the next, and the ability of those individuals to stay in their communities and to continue to be part of the sector. So, can I ask you to make the case to the UK Government to look again at their intention in terms of the inheritance tax, in order to give specific consideration to the implications of that for the Welsh language?

Dirprwy Lywydd, I know that the Deputy First Minister has done that already. He has written to Ministers in the UK Government, providing them with information about the situation here in Wales. I am sure that he will be eager to continue to make that case for the importance of this issue in terms of the Welsh language.

Through our funded partners, we are increasing access to Welsh-medium childcare, education, community-focused events and adult learning in South Wales East. Participation in learning and experiencing the Welsh language through these avenues has never been higher. The Welsh Language and Education (Wales) Bill will further support that growth.

Thank you very much for that response. I would like to declare an interest as a member of the board of a menter iaith in my region, and as a member of the working committee for the Urdd Eisteddfod in 2027.

Last week, we had the privilege of attending the Urdd Eisteddfod in Margam Park, and I have to say it was a wonderful experience walking around the field, in sunshine and rain, and seeing so many young people, families and teachers coming together to celebrate the Welsh language, which was clear confirmation of the strength of the Welsh language when it's properly supported. It was particularly encouraging to hear so many Welsh learners, as well as fluent speakers, using the Welsh language naturally in all aspects of the festival.

I'm particularly pleased at the announcement that the Eisteddfod will be travelling to Newport in 2027—the first time that the festival has ever been held there in its almost 100-year history. This is a significant milestone for the city and is a great opportunity to strengthen the status of the Welsh language in Newport and the south-east more broadly. But given that the percentage of Welsh speakers in Newport is lower than the national average, I would like to ask: how does the Government intend to ensure that the benefits of holding the Urdd Eisteddfod in the city will go beyond the week itself, and how will you work with the Urdd, the mentrau iaith, the local authority and local communities and others in order to ensure that the Welsh language leaves a permanent legacy in that area, particularly among young people and learners?

I thank Peredur Owen Griffiths for that question. Dirprwy Lywydd, I agree with him—it's important to celebrate the fact that the Urdd Eisteddfod will be visiting Newport in 2027, and I'm sure that the Urdd Eisteddfod will have a long-term positive impact on the city, but also on the region as a whole. We have a very good example already, don't we? Not just the Eisteddfod last week, but the National Eisteddfod in Pontypridd, where everyone worked together not just for the week of the festival itself, but to create those long-term impacts. And I've been back to Pontypridd, more than a month ago now, to celebrate with local people the things that have continued after the Eisteddfod, to have that positive effect. I'm sure that the Urdd, the mentrau iaith and so on, will want to use this opportunity that the Urdd Eisteddfod will offer Newport to create those long-term impacts in that way.

And finally, question 8, Joyce Watson.

Rydym yn parhau i ddarparu cymorth sylweddol o ran ardrethi annomestig i fanwerthwyr bach a chanolig drwy ein hamrywiaeth o gynlluniau rhyddhad a ariennir yn llawn. Rydym hefyd yn ymgynghori ar y cynnig i gyflwyno lluosydd is ar gyfer manwerthwyr bach a chanolig, er mwyn ailgydbwyso'r system ardrethi annomestig o'u plaid o 2026-27 ymlaen.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Wrth gwrs, bu llawer o drafod cyn fy nghwestiwn ar y budd arfaethedig, ar ôl yr ymgynghoriad, o ostwng y gyfradd honno, a gallai fod yn berthnasol i hyd at 13,000 o eiddo manwerthu ledled Cymru. Felly, byddai ailgydbwyso'r system ardrethi o blaid siopau llai yn sicr yn rhoi hwb i'r stryd fawr yn y rhan fwyaf o fy rhanbarth. Mae gennym lawer iawn o siopau bach gwych, ac rwy'n siŵr eich bod yn ymweld â hwy pan fyddwch yn ymweld â fy ardal.

Ond yr ochr arall i hynny, wrth gwrs, yw'r pryderon y clywsom eu mynegi ynglŷn â'r newidiadau a fyddai'n effeithio ar letygarwch, busnesau a siopau mwy. Soniodd Hannah Blythyn, fy nghyd-Aelod a fy nghymydog yma, am hynny yn gynt. Felly, mae angen inni dawelu'r ofnau hynny nawr cyn i bobl fynd mor bryderus fel bod hyn yn peri gofid iddynt.

Diolch, Joyce Watson. Rwy'n ddiolchgar am y cyfle i ddweud fy mod wedi treulio bore pleserus iawn yn Arberth yn ddiweddar yn seremoni gyhoeddi'r Eisteddfod Genedlaethol yno, ac mae Arberth yn enghraifft wych iawn, onid yw, o dref leol lewyrchus a chanddi stryd fawr sy'n llawn o fanwerthwyr annibynnol.

Hoffwn nodi'n glir nad oes unrhyw beth yng nghynigion Llywodraeth Cymru a fyddai'n anfantais i sefydliadau lletygarwch. Yr hyn rydym yn ei gynnig yw system luosydd lle mae swm ychwanegol o arian a godir drwy'r manwerthwyr mawr iawn yn talu am y cymorth ychwanegol rydym yn cynnig ei ddarparu i siopau, ciosgau neu swyddfeydd post. Nid yw'n golygu mynd ag arian o letygarwch er mwyn rhoi mwy o gymorth i fanwerthwyr. Felly, rwy'n gobeithio y gallwn roi sicrwydd i bobl nad yw hynny'n rhan o'r cynnig.

Ar ddiwedd hyn, Ddirprwy Lywydd, am y tro cyntaf, byddai gennym dri lluosydd gwahanol yng Nghymru. Mae hynny o ganlyniad i'r pwerau sy'n dod i'r Senedd drwy Ddeddf Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru) 2024. Credaf y byddwn yn gallu parhau i gael sgyrsiau ynglŷn â sut y gallwn ddefnyddio'r offeryn newydd hwnnw yn y dyfodol. Rwy'n awyddus i ni ei ddefnyddio yn y flwyddyn gyntaf y bydd ar gael. Rwy'n awyddus i ni ei ddefnyddio mewn ffordd sy'n caniatáu i'r system ymsefydlu. Bydd yn newid mawr i dalwyr trethi annomestig yn ogystal â'r system gasglu. Dyna pam ein bod wedi gwneud y cynnig eithaf penodol a wnaethom, ond credaf y gall hynny fod yn ddechrau ar sgwrs ehangach ynglŷn â sut y gall yr offeryn polisi newydd hwnnw ganiatáu inni barhau i helpu busnesau sy'n gwneud gwahaniaeth mor fawr yn y gwahanol leoliadau ym mhob rhan o Gymru, ac yn enwedig yn etholaeth yr Aelod.

I thank the Cabinet Secretary.

Item 3 is questions to the Senedd Commission. Questions 1 and 2 [OQ62780 and OQ62776] have been withdrawn, so I'll turn to question 3, Andrew R.T. Davies.

Ymgysylltwyd ac ymgynghorwyd ag Aelodau drwy gydol y broses gynllunio ar ffurf grŵp cyfeirio Aelodau sy'n cynnwys Comisiynwyr y Senedd; Aelodau o bob plaid wleidyddol; penseiri, RSHP; a chontractwyr, CBRE. Mae pob Aelod wedi cael cyfle i ymgysylltu drwy sesiynau galw heibio, a fynychwyd gan lawer o bobl, a briffiau i bob plaid gan swyddogion y Comisiwn. Mae amserlen y gwaith wedi golygu bod y Senedd wedi symud trafodion ei Chyfarfod Llawn i'r Siambr dros dro hon, a hynny o'r Pasg 2025 tan fis Chwefror 2026.

Mae'r Comisiwn wedi dyfarnu'r contract ar gyfer gwaith adeiladu Siambr 2026 i gontractwr Cymreig lleol yn dilyn proses dendro gystadleuol. Mae'r gwaith wedi dechrau ac ar y trywydd iawn. Mae'r grŵp cyfeirio Aelodau trawsbleidiol ar gyfer y prosiect hwn wedi cyfarfod er mwyn cael y wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd ac i drafod unrhyw faterion sy'n codi. Cyfarfu'r grŵp ddoe hefyd, a chafodd pob plaid wleidyddol a gynrychiolir yn y Siambr hon eu cynnwys yn y cyfarfod hwnnw.

Diolch, Gomisiynydd. Credaf mai dyna'r ateb mwyaf cynhwysfawr a gefais o'r ddarllenfa, a bod yn deg. Mae'n rhaid bod rhywbeth yn yr awyr. Efallai fod angen i'r Prif Weinidog dalu sylw i'ch galluoedd. [Chwerthin.]

Gomisiynydd, mae gwahaniaeth barn ynglŷn ag a ddylem gael 96 Aelod ai peidio, ac rwy'n derbyn bod dwy ran o dair o'r Senedd hon wedi pleidleisio i gael y 96 Aelod. Felly, mae'r gwaith yn mynd rhagddo, dyna pam ein bod yn eistedd yn y Siambr hon. Ond a allwch chi gadarnhau, yn ogystal â'r ateb rydych chi wedi'i roi i mi, y bydd y gwaith ad-drefnu'n cael ei gwblhau o fewn y gyllideb ac o fewn yr amserlen, fel y'i nodwyd gennych? Oherwydd credaf mai'r cynllun yw i'r Aelodau ddychwelyd ar gyfer rhan olaf mis Chwefror 2026 a mis Mawrth 2026. Felly, a allwch chi gadarnhau bod y cynlluniau o fewn y gyllideb a hefyd ar amser?

Ar yr amser, cawsom ni yng ngrŵp cyfeirio'r Aelodau ddoe arwydd clir fod mis Chwefror ar y trywydd iawn. Yn amlwg, mae problemau y bydd angen eu datrys ar ddiwedd y broses, ond ymddengys y bydd hynny wedi'i gwblhau erbyn yr ailgynnull ym mis Chwefror 2025.

Ar y gost, cynhaliwyd yr asesiad o'r effaith ar adnoddau a osodwyd ar gyfer y ddeddfwriaeth a basiwyd i ddiwygio'r Senedd cyn inni wybod beth yn union fyddai cynnwys y ddeddfwriaeth. Felly, byddai cyflawni hynny yn union ar y targed gyda'r asesiad o'r effaith ar adnoddau yn sicr yn her. Ond os gwrandewch ar y gyllideb a gyflwynais y llynedd ar gyfer Comisiwn y Senedd, fe welwch ei fod o fewn 8 y cant. O ystyried y ffaith bod y wybodaeth ychwanegol honno wedi dod ar ôl y ddeddfwriaeth, rwy'n credu bod hynny'n eithaf agos ati o ran y targed hwnnw.

Mae'r newidiadau i'r Siambr yn gyfle i edrych eto ar ba mor gyfeillgar ydyw i Aelodau, staff ac aelodau'r cyhoedd sy'n anabl, ac roeddwn i'n meddwl tybed a gafwyd unrhyw ymgysylltiad â phobl anabl ac elusennau pobl anabl i sicrhau bod systemau ar waith sy'n addas i'r rhai sydd eu hangen, gan ei bod yn ymddangos bod hwn yn gyfle da i ailasesu hynny i gyd. Mae'n galonogol iawn ein bod yn gwybod y bydd gwell darpariaeth Iaith Arwyddion Prydain yn y Siambr.

Codwyd y cwestiwn hwnnw yng ngrŵp cyfeirio'r Aelodau ddoe gan Jane Dodds. Roedd yn awyddus iawn i weld yn union yr hyn rydych chi'n sôn amdano, a chawsom sicrwydd hefyd, gan gynnwys gan yr ymgynghorwyr cynllunio a'r penseiri. Mae ganddynt ymgynghorydd anabledd yn rhan o'r broses mewn gwirionedd, a bydd yn Siambr gwbl hygyrch. Bydd yn well na'r Siambr fel yr oedd o'r blaen. Bydd yna rampiau, a bydd gogwydd y desgiau ychydig yn is, a hynny er mwyn darparu ar gyfer mynediad i bobl anabl hefyd. Felly, mae wedi bod yn flaenoriaeth i'r cynllunwyr wrth i'r broses hon fynd rhagddi, ac rwy'n credu y byddwch yn falch o'r canlyniad.

I thank the Commissioner. 

No topical questions have been accepted today.

So, we'll move on to item 5, the 90-second statements. And the first statement will be from Jenny Rathbone. 

Ddydd Sul, bydd yn 43 mlynedd ers trychineb Sir Galahad. Mae fy etholwyr Karen Edwards a Dawn Newbury yn galaru dros eu brawd Stephen Newbury, a gollwyd, ac y tybir ei fod wedi marw. Maent yn tystio i'w tad farw'n gynamserol, wedi ei blagio gan gwestiynau heb eu hateb ynghylch aberth yr Is-gorporal Newbury. Ei gyd-aelod o'r Gwarchodlu Cymreig, Simon Weston, yw'r goroeswr eithaf, er gwaethaf llosgiadau i 46 y cant o'i gorff. Ym mhobman yr â, mae pobl eisiau siarad ag ef neu dynnu hunlun i gydnabod ei ddewrder a'i ymrwymiad i lawer o achosion da, gan gynnwys cyfiawnder i'r Gwarchodlu Cymreig.

Mae angen i oroeswyr a'r rhai sydd wedi cael profedigaeth wybod pam y gadawyd y Gwarchodlu Cymreig a phersonél eraill ar fwrdd llong heb ei hamddiffyn am bum awr yng ngolau dydd yng ngolwg y gelyn. Dywedwyd wrthynt, yn gwbl sinigaidd, fod yn rhaid iddynt aros tan 2065 i gasgliadau bwrdd ymchwilio 1982 gael eu cyhoeddi. Ymhlith y dystiolaeth a ail-gategoreiddiwyd yn dystiolaeth nad yw'n gyfrinachol mwyach y mae'r honiad fod rheolaeth dactegol dros symudiadau o'r llong i'r lan wedi'i dirprwyo i orchymyn Brigâd 5 y Milwyr Traed. Nid oedd gan y fyddin unrhyw reolaeth o gwbl dros y logisteg i'w cludo i'r rheng flaen, ac mae hon yn stori ffug gan neb llai na phrif gomander ymgyrch y Falklands, y Llyngesydd Fieldhouse. Mae angen inni ddysgu o'n camgymeriadau, nid eu claddu, yn enwedig os ydym am wrthdroi'r dirywiad mewn recriwtio a chadw pobl sy'n fodlon gwasanaethu yn y fyddin. Dyna pam fod angen llys milwrol arnom nawr fel y gellir dweud y gwir.

Wythnos gyntaf mis Mehefin yw Wythnos y Gwirfoddolwyr, a hoffwn achub ar y cyfle hwn i gofio Graham Benfield OBE, a fu farw'n ddiweddar. Bu Graham yn brif weithredwr Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru am 25 mlynedd. Hyrwyddodd weithio mewn partneriaeth ym mhob sefydliad yng Nghymru a datblygodd gysylltiadau effeithiol ledled y DU, Ewrop a'r byd.

Cyn arwain Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, roedd Graham yn brif weithredwr cyngor gwasanaethau gwirfoddol Gorllewin Morgannwg, a elwir bellach yn gyngor gwasanaethau gwirfoddol Abertawe. Roedd Graham yn gweddu i'r dim i'r sector gwirfoddol. Roedd yn feddyliwr dwfn a chanddo ymagwedd dosturiol, a diddordeb mawr mewn pobl. Roedd bob amser yn hyrwyddo gwerth gwirfoddolwyr ac annibyniaeth y sector. Gweithiodd Graham yn agos gyda Llywodraeth Cymru, gan ddarparu ymchwil a data amhrisiadwy, yn ogystal â sefyll dros gymunedau a oedd yn cael eu hanghofio. Datblygodd Graham gyngor partneriaeth y trydydd sector hefyd, trefniant sy'n parhau i fod yn unigryw yn y byd, lle mae cynrychiolwyr y sector gwirfoddol yn cyfarfod â Gweinidogion Cymru ddwywaith y flwyddyn ac yn cyfrannu at drafodaethau polisi ac ymarfer.

Ymddeolodd Graham o Gyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru yn 2014, ond wrth gwrs, parhaodd i fod yn weithgar fel gwirfoddolwr yn y sector tan yn ddiweddar iawn. Bu farw Graham ym mis Mawrth, a fis diwethaf, cynhaliwyd dathliad o’i fywyd yn eglwys Sant Illtud yn Llanilltud Fawr a fynychwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet a’i Aelod lleol o'r Senedd, Jane Hutt. Mae Graham yn gadael gwraig, dau fab a chwech o wyrion. Bydd ei waddol yn byw drwyddynt hwy a’r bobl niferus yr effeithiwyd ar eu bywydau gan ei weledigaeth a’i ymroddiad.

Y penwythnos hwn, dydd Sul 8 Mehefin, byddwn yn dathlu Diwrnod Cefnforoedd y Byd. Yma yng Nghymru, mae oddeutu 68 y cant o bobl yn byw mewn ardaloedd arfordirol, ac mae wyth o bob 10 o bobl yn dweud bod ymweld â'r môr yn dda i'w hiechyd meddwl. Dyna ble'r awn i feddwl, i anadlu ac i deimlo'n un â natur.

Rwy'n croesawu cytuniad cefnforoedd byd-eang y Cenhedloedd Unedig ar y moroedd mawr, a gytunwyd yn 2023, sy'n cwmpasu ardaloedd y tu hwnt i awdurdodaeth genedlaethol o dan gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig. Mae Llywodraeth y DU yn un o'r llofnodwyr ar ran y Llywodraethau datganoledig. Mae ffilm ddiweddaraf Syr David Attenborough ar gefnforoedd yn tynnu sylw at y dirywiad ym mywyd cefnforoedd y byd a'u pwysigrwydd i'r system sy'n cynnal y blaned.

Mae'n amlwg fod y cefnfor yn cael effaith enfawr ar ein bywydau, ac eto, mae o dan fygythiad. Mae llai na hanner ein hardaloedd morol gwarchodedig mewn cyflwr ffafriol. Rydym yn dal i aros am ymgynghoriad ar barthau cadwraeth morol. Dangosodd data Beachwatch y Gymdeithas Cadwraeth Forol gynnydd o 4 y cant yn y lefelau sbwriel cyfartalog ar draethau Cymru yn 2024. Mae'r cefnfor yn gwneud cymaint i ni, ac rwy'n meddwl tybed beth y gallwn ni ei wneud yn ôl.

Gadewch inni atgoffa ein hunain ar Ddiwrnod Cefnforoedd y Byd o'r hyn y gallwn ei wneud. Mae angen inni ddiogelu'r hyn y dywedwn sy'n warchodedig, gan sicrhau bod ein Hardaloedd Morol Gwarchodedig yn gwneud cyfiawnder â'u henw. Mae angen inni weld polisïau sbwriel effeithiol sy'n mynd y tu hwnt i bolisïau ailgylchu, ac sy'n mynd i'r afael â gwastraff wrth ei ffynhonnell. Ac mae angen inni weld gwell cynllunio gofodol morol, er mwyn sicrhau nad ydym yn mynd i'r afael â newid hinsawdd ar draul natur. Oherwydd nid dim ond cefndir yn unig i'n bywydau yw'r cefnfor; mae'n ein cynnal, mae'n ein hysbrydoli, ac mae arno ein hangen. Felly, gadewch inni sicrhau ein bod yn rhoi yn ôl nid yn unig ar Ddiwrnod Cefnforoedd y Byd, ond bob dydd.

Thank you, all.

Item 6 is next, the debate on petition P-06-1476, '1000 meter mandatory buffer zone for all new and existing quarries'. I call on the Chair of the committee to move the motion. Carolyn Thomas.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ar ran y Pwyllgor Deisebau, diolch am y cyfle i gyflwyno'r ddadl hon. Cyflwynwyd y ddeiseb gan Monika Golebiewska, ac fe gaeodd ar 10 Hydref 2024 gyda 11,473 o lofnodion. Mae'r ddeiseb yn nodi:

'Sicrhau clustogfa orfodol ar gyfer yr holl chwareli newydd a phresennol yng Nghymru. Rydym yn cynnig clustogfa o 1,000.00 metr o leiaf oddi wrth yr holl ardaloedd preswyl, ysgolion, ysbytai a chyfleusterau gofal. Ar hyn o bryd mae'r gyfraith yn caniatáu i chwareli gael eu lleoli mor agos â 200 metr i ffwrdd o ardaloedd preswyl ac ysgolion. Mae hyn yn effeithio ar iechyd pobl ac yn achosi difrod i eiddo. Gorau po fwyaf maint y glustogfa y gallwn ei chael.'

Fe wnaethom gyfarfod â'r deisebwyr fis Tachwedd diwethaf, ac roedd eu tystiolaeth am effaith chwarel Craig-yr-Hesg ar eu bywydau yn bwerus iawn. Dywedodd Monika, 'Rwy'n poeni am fy iechyd a'r difrod strwythurol i fy nghartref.' Fe wnaeth pobl ifanc o Lyn-coch helpu i gasglu dros 11,000 o lofnodion, gan ddangos cryfder y teimladau lleol. Er inni drafod cynnig deddfwriaethol Heledd Fychan ar gyfer parthau clustogi mewn chwareli ym mis Hydref, roedd y pwyllgor o'r farn ei bod yn bwysig i'r Aelodau ystyried y dystiolaeth bellach a gawsom. Rwy'n ddiolchgar i Ysgrifennydd y Cabinet, arweinydd Cyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf, perchnogion y chwarel, Heidelberg Materials, a'r deisebwyr am eu tystiolaeth.

Cysylltodd y Gymdeithas Cynhyrchion Mwynol â ni hefyd, fel y sefydliad sy'n cynrychioli'r rhan fwyaf o weithredwyr yng Nghymru. Yn enw cydbwysedd, roeddwn yn fwy na pharod i gyfarfod â hwy cyn y ddadl heddiw i wrando ar eu pryderon ynghylch sut y gallai parthau clustogi gorfodol effeithio ar ddiwydiant sy'n cyflogi oddeutu 4,000 o bobl ac sy'n darparu deunyddiau hanfodol i ddiwydiant adeiladu Cymru.

Yr her yma yw sut y mae diogelu iechyd a lles cymunedau, yn enwedig ein dinasyddion mwyaf difreintiedig ac agored i niwed, atal colli bioamrywiaeth, a chefnogi economi Cymru. Mae lleoliadau chwareli yn cael eu pennu yn ôl ble mae'r deunyddiau i'w cael, ac yn aml, mae chwareli'n rhagddyddio'r cymunedau sydd wedi tyfu o'u cwmpas. Mae'r Gymdeithas Cynhyrchion Mwynol hefyd yn tynnu sylw at y dystiolaeth dechnegol a'r asesiadau o'r effaith amgylcheddol a gynhaliwyd cyn rhoi caniatadau.

Ond bywydau pobl yw’r rhain, ac ni allwn droi’r cloc yn ôl. Mae a wnelo hyn â diogelwch y plant ar y ffordd i’r ysgol ac yn ôl, gyda lorïau'r chwarel yn mynd heibio. Mae a wnelo â'r pryder am lwch yn yr awyr mewn cymunedau, gyda chyfraddau uchel o gyflyrau anadlol difrifol. Mae a wnelo â'r ofn am y difrod strwythurol i gartrefi, a’r sioc y mae pobl yn ei chael pan fydd ffrwydradau’n digwydd. Mae’n anodd gwylio fideo o blant agored i niwed yn cael eu brawychu gan weithgarwch ffrwydro.

Yn aml yn y Pwyllgor Deisebau, rydym yn cyfarfod â phobl sy'n teimlo nad yw eu lleisiau wedi cael eu clywed a bod anghenion busnesau mawr yn cael eu rhoi uwchlaw eu hanghenion eu hunain. Er bod y ddeiseb hon yn galw am barthau clustogi eang ar gyfer pob chwarel, mae'n canolbwyntio ar brofiad bywyd y gymuned yn chwarel Craig-yr-Hesg. Mae ymestyn gweithgarwch yno wedi peri cryn bryder, ac fel pwyllgor, roeddem am daflu goleuni ar hynny.

Rydym hefyd yn ymwybodol fod chwareli segur ledled Cymru a allai ailagor yn y dyfodol, felly mae hwn yn fater byw yn ein holl gymunedau. Roedd cronfa'r ardoll agregau yn fecanwaith pwysig i gymunedau yr effeithiwyd arnynt allu sicrhau buddion digolledu o chwarela. Nid yw'r gronfa honno'n bodoli mwyach, gan yr ystyriwyd ei bod yn anghynaliadwy. Mae cyllid Ewropeaidd ar gyfer y mathau hyn o fuddion cymunedol hefyd wedi diflannu, felly cwestiwn i Lywodraeth Cymru yw sut i warantu cronfeydd wedi'u neilltuo i ddigolledu cymunedau. A allem weld cronfa'r ardoll agregau yn cael ei hailgyflwyno yng Nghymru?

Mae angen i ni sicrhau hefyd fod y diwydiant yn gwneud popeth yn ei allu i liniaru effeithiau ei weithgarwch. A ellir gwneud mwy ynglŷn ag effaith lorïau chwarel, er enghraifft? Maent yn fwy o faint bellach, maent yn drymach, ac maent yn fwy swnllyd.

Mae grwpiau cyswllt â chymunedau yn hanfodol mewn ardaloedd lle ceir chwarela. Dywed y cyngor nad yw'r gwaith o sefydlu grŵp yng Nglyn-coch wedi bod heb ei heriau, ond rwy'n falch fod hyn yn digwydd nawr a bod y cyngor hefyd wedi sefydlu porth ar-lein ar gais y trigolion. Rwy'n gobeithio y bydd popeth posibl yn cael ei wneud i helpu trigolion. Mae angen i gynrychiolwyr lleol, arbenigwyr iechyd y cyhoedd a'r gweithredwr gydweithio i fynd i'r afael â phryderon lleol.

Mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi egluro nad yw'n cefnogi newidiadau deddfwriaethol a allai gael canlyniadau andwyol, ac yn credu bod polisi a chanllawiau cynllunio yn gallu ystyried amgylchiadau lleol, monitro gweithgarwch ac ymateb yn well i unrhyw achos o dorri rheolau gan weithredwyr. Edrychaf ymlaen at glywed cyfraniadau'r Aelodau a hefyd at ymateb Ysgrifennydd y Cabinet heddiw ynglŷn â beth arall y gellid ei wneud i ddangos ein bod yn gwrando ar leisiau'r rhai yr effeithir arnynt fwyaf gan weithgarwch chwarela yng Nghymru. Diolch.

Rwy'n llwyr gefnogi bodolaeth parthau clustogi rhwng chwareli ac ardaloedd preswyl, ysgolion, ysbytai a chyfleusterau gofal. Mae'n bwysig ein bod yn cydnabod ac yn parhau i gofio bod chwarela nid yn unig yn effeithio ar yr amgylchedd ond hefyd ar y rhai sy'n byw ac yn gweithio wrth eu hymyl, ac mae angen sicrhau diogelwch y cyhoedd.

Rydym wedi gweld dro ar ôl tro yng Nghymru, ac yn fwyaf diweddar i'r rhai sy'n byw yng Nglyn-coch ger chwarel Craig-yr-Hesg, sefyllfaoedd lle mae'r gymuned leol yn cael ei heffeithio'n ddiangen gan weithgarwch chwarela, ac mae'n iawn fod y sefyllfa'n cael ei hymchwilio'n drylwyr. O'r herwydd, rwy'n sicr yn gweld pam fod y ddeiseb hon wedi'i chyflwyno ac wedi cael cefnogaeth mor gref. Mae'r gymuned yn teimlo'n gryf nad yw'r chwarel yn cydymdeimlo â phobl ynghylch yr effaith y mae'n ei chael, yn enwedig yn ystod y ffrwydradau, lle mae'r sŵn ac weithiau'r cryndod yn cael eu teimlo drwy'r pentref a'r ardal leol ehangach.

Rwyf wedi ymweld â sawl chwarel dros y blynyddoedd, gan gynnwys Craig-yr-Hesg, ac rwyf wedi cyfarfod â staff rheoli'r chwarel. Rwyf hefyd wedi cyfarfod â thrigolion sy'n pryderu am yr effaith y mae chwarela wedi'i chael ar yr ardal leol. Ar y ddwy ochr i'r ffens, gallaf weld y pryderon a chredaf fod angen gwneud llawer mwy o gydbwyso a lliniaru effeithiau'r diwydiant ar y cymunedau cyfagos. Credaf fod hyn yn wir am lawer o ddiwydiannau, nid chwarela'n unig.

Ddirprwy Lywydd, mae'n bwysig fod busnesau sy'n cael effaith ar eu hamgylchedd ac ar y cymunedau rydym yn byw ac yn gweithio ynddynt o'u cwmpas yn sensitif i'r aflonyddwch y gallent ei achosi. Ond mae'n rhaid i ni hefyd fod yn ymwybodol o sut y mae chwarela'n rhan hanfodol o'n heconomi. Felly, rwy'n credu bod angen mwy o ymdrech gan y rhai sy'n rheoli chwareli i gydfodoli ac nid i wrthdaro â'r cymunedau sy'n byw gerllaw.

Mae gan Gymru dros 2,500 o bobl yn gweithio yn y sector mwyngloddio a chwarela, ac mae'n darparu dros £170 miliwn i economi Cymru. Mae'n bwysig nad ydym yn colli'r swyddi hyn, ond mae hi'r un mor bwysig nad oes yn rhaid i gymunedau fyw ar drugaredd gweithgarwch chwarela, a all gael effeithiau negyddol sylweddol o ran sŵn, llwch a thraffig.

Mewn chwarela a diwydiannau eraill tebyg, mae'r dewis yn gyfyngedig o ran ble maent yn gweithredu, ac os yw cymunedau eisiau cyflogaeth neu eisiau swyddi, mae angen iddynt hefyd ymgysylltu a ffurfio perthynas waith dda, un sy'n galluogi'r ddwy ochr i ffynnu. Mae parthau clustogi gofynnol yn lle da i ddechrau, a chredaf fod potensial i gynnwys darpariaethau eraill a allai helpu cymunedau a chwareli i gydfodoli a chydweithredu. Felly, rwy'n annog yr Aelodau yma i nodi'r ddeiseb hon. Diolch.

Hoffwn ystyried pedwar cwestiwn y prynhawn yma: (1) a yw'r parth clustogi presennol yn ddigonol; (2) a oes angen deddfwriaeth newydd; (3) a oes goblygiadau iechyd; ac yn olaf, a yw ystyriaeth fesul achos yn gweithio i bobl Cymru.

Yn gyntaf, a yw'r parth clustogi presennol yn ddigonol? I'w roi mewn cyd-destun, mae'n 200 metr o risiau'r Senedd i'r eglwys Norwyaidd. Pwy yma sydd o'r farn y byddai'n briodol cael cymaint o sŵn a llygredd mor agos at ein deddfwrfa genedlaethol, heb sôn am mor agos at ble mae plant yn byw, yn cael eu haddysgu ac yn chwarae? Safle, ac rydym wedi gweld y fideos a'r ffotograffau, a all godi cymylau hyd at y coed uchaf, fel y gwelir mewn ffotograffau sydd wedi'u cyflwyno gan ymgyrchwyr i'r Pwyllgor Deisebau. Mewn llythyr at ein pwyllgor, nododd Heledd Fychan nad ydynt ar hyn o bryd yn cadw at y pellter bach o 200 metr, o'r grisiau i'r eglwys Norwyaidd, hyd yn oed. Mae'r ffrwydradau yn chwarel Craig-yr-Hesg 134 metr yn unig o Ysgol Gynradd Cefn a 109 metr yn unig o'r clwb rygbi, cae rygbi Glyn-coch. Yn eironig, dim ond hyd y cae rygbi ei hun yw hynny—109 metr. Felly, yn amlwg, nid yw'r parth clustogi presennol yn ddigonol.

A oes angen deddfwriaeth newydd arnom? Mae tystiolaeth a gyflwynwyd gan y cwmni sy'n rhedeg chwarel Craig-yr-Hesg yn nodi eu bod yn cydymffurfio'n llawn â'r holl reoliadau a deddfwriaeth. Gan gymryd eu bod yn gywir, ac nid oes gennyf unrhyw reswm i'w hamau ar y pwynt hwnnw, rhaid bod hyn yn rhagor o dystiolaeth nad yw'r ddeddfwriaeth bresennol yn mynd yn ddigon pell. Y sefyllfa gyfreithiol ddelfrydol yw pan fydd cwmnïau'n cydymffurfio â'r gyfraith, a bod y dinasyddion wedyn yn hapus ynghylch hynny. Yn amlwg, nid yw hynny'n wir yn yr achos hwn. Bob tro y caiff y mater hwn ei drafod yn y Pwyllgor Deisebau, mae'r oriel gyhoeddus yn llawn, gallwn weld y gefnogaeth yma, a gallwn ei gweld o'r ffotograffau a'r fideos y mae'r ymgyrchwyr wedi'u cyflwyno. Mae teimladau'r gymuned leol yn glir.

Yn drydydd, a oes goblygiadau iechyd? Er, yn dechnegol, ei bod yn wir nad oes unrhyw achosion o silicosis wedi'u dogfennu ymhlith aelodau'r cyhoedd yn gyffredinol ym Mhrydain, nid yw hynny'n golygu na all neu na fydd achosion o silicosis nad yw'n alwedigaethol yn codi, ac nid yw'n golygu na allai unrhyw broblemau iechyd eraill godi o fyw'n agos at y chwarel. Yn rhyngwladol, rydym eisoes wedi gweld achosion wedi'u dogfennu'n dda o silicosis nad yw'n alwedigaethol. Mae ymchwil hefyd wedi dangos cysylltiad rhwng byw o fewn 500 metr i chwarel a chynnydd yn nifer yr achosion o alergedd y llygaid a'r trwyn, tyndra yn y frest, peswch cronig, asthma, broncitis—[Torri ar draws.] Nid oes gennyf amser, mae'n ddrwg gennyf—rhinitis a mwy. Mae llawer ohonom wedi gweld hancesi duon glowyr. Os ydym yn tybio bod hon yn broblem nawr, mae angen inni fynd i'r afael â hi.

Yn olaf, a yw ystyried pob achos yn unigol yn gweithio i bobl Cymru? Mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi dadlau ei bod hi'n fwy priodol ystyried pob achos yn unigol, ond rwy'n poeni bod hynny'n arwain at ddyfnhau anghydraddoldeb strwythurol. Mae'n annhebygol y bydd ardaloedd mwy difreintiedig yn gallu amddiffyn eu hunain yn erbyn cwmni mwy o faint â gwrthwynebiad sydd â digon o adnoddau nag y byddai ardal lai difreintiedig yn gallu ei wneud. Mae'r ardal o Lyn-coch sydd agosaf at y chwarel, a ddisgrifir gan wyddonwyr data Cymru fel 'Glyn-coch 1', ar hyn o bryd yn safle 51 allan o 1,909 o ardaloedd yng Nghymru o ran amddifadedd cyffredinol, gan ei gwneud yn un o'r ardaloedd mwyaf difreintiedig yng Nghymru. Mae hyn yn ei rhoi yn y 3 y cant uchaf o'r ardaloedd mwyaf difreintiedig yng Nghymru. Yn y cyfamser, adroddodd y cwmni sy'n berchen ar y chwarel, Heidelberg Materials, refeniw o £21,156 miliwn ar gyfer y flwyddyn 2024, ac elw o £1,980 miliwn yn y flwyddyn 2024. I roi hynny yn ei gyd-destun, dim ond ychydig yn uwch na hynny yw cyllideb Llywodraeth Cymru.

Nid wyf yn dweud am funud, ac rwy'n cytuno â sylwadau Joel James, na ddylem groesawu buddsoddiad gan gwmnïau mawr, ond gwaith Llywodraeth Cymru yw atal ein cymunedau mwyaf agored i niwed, ein cymdeithasau mwyaf agored i niwed rhag cael eu gorfodi i chwarae Dafydd yn ymladd yn erbyn Goliath heb gael cynnig unrhyw amddiffyniad na chymorth. Diolch yn fawr.

A gaf i ddiolch i Carolyn Thomas a'r Pwyllgor Deisebau am eich ystyriaeth ofalus o'r mater pwysig hwn? Nid wyf yn un sy'n gorddramateiddio neu'n gorddefnyddio geiriau, ond credaf fod yr hyn sy'n digwydd i gymuned Glyn-coch yn sgandal. A hoffwn dalu teyrnged i ymgyrchwyr am frwydro yn erbyn hyn a'u bod yn gorfod dod o hyd i dystiolaeth eu hunain heb lawer o gefnogaeth i geisio profi'r hyn y gwyddant ei fod yn digwydd yn y gymuned.

Mae'n sgandal fod eu pryderon yn cael eu diystyru am nad ydynt yn gallu darparu'r holl dystiolaeth. A hyd yn oed pan fyddant yn darparu'r dystiolaeth, ac maent wedi bod yn gwneud hynny'n ddiwyd, mae'n cael ei diystyru neu ei hamau, yn hytrach na bod pobl yn cymryd sylw. Felly, rwy'n gobeithio o'r ddadl heddiw y gallwn gymryd sylw a'n bod ni hefyd yn cefnogi cymuned Glyn-coch ac yn darparu'r gefnogaeth y maent yn gofyn amdani i ddeall beth yn union yw'r effaith ar gymunedau fel Glyn-coch. Felly, rwy'n gobeithio y gall hynny fod yn ganlyniad.

Tynnwyd sylw at eu sefyllfa yn ddiweddar mewn erthygl Nation.Cymru gan Emily Price—erthygl o dan y pennawd, 'Valleys community describes life near quarry as "slow Aberfan disaster"'.  Mae'n ddarn dirdynnol iawn, ac rwy'n annog pob Aelod o'r Senedd i'w ddarllen os nad ydych chi wedi gwneud hynny eto. Fe anfonaf gopi drwy e-bost at bawb yn dilyn y ddadl hon.

Gwyddom fod carreg pennant yn adnodd gwerthfawr. Mae'n enwog am ei briodweddau gwrth-lithro. Fodd bynnag, mae'r garreg hon yn cynnwys tua 70 y cant o silica—sylwedd y gwyddys ei fod, fel y nodwyd, yn peri sawl risg i iechyd pan gaiff ei gludo yn yr awyr ar ffurf gronynnau mân. Mae tystiolaeth a ddarganfuwyd gan ymgyrchwyr lleol yn cadarnhau bod llwch silica o'r chwarel yn ymdreiddio i gartrefi cyfagos. Canfu astudiaeth yn 2014 gan Brifysgol Gorllewin Lloegr fod crynodiadau llwch silica bron i 2.4 gwaith yn uwch mewn cartrefi sy'n agos at ffin y chwarel o'i gymharu â chartrefi rai cannoedd o fetrau i ffwrdd. Mewn dadansoddiad llwch diweddar yn 2024 datgelwyd ymhellach fod hyd at 50 y cant o'r samplau llwch a gasglwyd ger ardaloedd preswyl yn cynnwys llwch silica.

Nawr, mae pobl leol wedi rhannu eu hanesion o salwch gyda mi, yn argyhoeddedig fod byw gyda llwch cyson yn eu cartrefi, ar eu ceir ac yn yr aer, yn cyfrannu at eu gwahanol anhwylderau, megis asthma, clefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint, anawsterau anadlol, canser yr ysgyfaint, canser y gwddf, niwmonia, broncitis—mae'r rhain i gyd yn gyflyrau sy'n gysylltiedig â chysylltiad hirdymor lefel isel â llwch silica, neu lefelau uwch o gysylltiad dros gyfnod byrrach. Mae'r rhain yn cael eu hystyried yn beryglus, a dyna pam y ceir rhagofalon iechyd a diogelwch llym i weithwyr.

Rwy'n siŵr y gallwn ddeall felly pam eu bod mor bryderus. Rwy'n ymweld â thrigolion Glyn-coch yn aml, ac fe wneuthum hynny yn ddiweddar, yn enwedig y rhai sy'n byw ar yr ochr arall i'r gwrych o'r fan lle mae malwr ar waith. Fe wnaethant ddangos y llwch sy'n gorchuddio eu ceir a'u cartrefi. Mewn gwirionedd, ar ôl bod yng Nglyn-coch am gwta bedair awr, roedd fy nghar i wedi'i orchuddio'n llwyr. Nid yw'n digwydd pan fyddaf yn ymweld ag ardaloedd eraill.

Y gwir amdani yw na all rheoleiddwyr a'r Llywodraeth fod yn siŵr a yw'r pryderon sydd gan bobl am effaith llwch ar iechyd yn seiliedig ar ofn neu ar realiti. Pam ei adael i ymgyrchwyr benderfynu beth sy'n ddiogel ai peidio? O ran y glustogfa 200 metr bresennol, rwy'n falch fod Rhys ab Owen wedi sôn nad ydym hyd yn oed yn cadw at hynny yn achos y chwarel hon. Felly, mae hyn yn ymwneud ag ymestyn y glustogfa. Ond hoffwn glywed gan Ysgrifennydd y Cabinet pam na chydymffurfiwyd â'r glustogfa o 200 metr wrth ymestyn chwarel Craig-yr-Hesg—nid oes neb erioed wedi gallu esbonio na chyfiawnhau hynny i mi.

Mae'r dystiolaeth yn awgrymu bod clustogfa ymhell o fod yn ddigonol i ddiogelu iechyd a lles pobl, ond pan na chydymffurfir â hynny hyd yn oed, rhaid gofyn cwestiynau. Hoffwn alw am adolygiad o'r rheoliadau nodyn cyngor technegol mwynau 1, fel yr awgrymodd fy nghyd-Aelod Hefin David hefyd yn y ddadl flaenorol, ac adolygiad o ganllawiau 'Polisi Cynllunio Cymru' ar y mater hwn. Rhaid i hyn ddigwydd—a gawn ni'r ymrwymiad hwnnw heddiw?

Yn ail, a gaf i ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet gyfarfod â mi ac unrhyw Aelod arall o'r Senedd sy'n pryderu am y mater hwn, a chyda'r ymgyrchwyr, a mynd drwy'r holl dystiolaeth sydd wedi'i choladu gyda swyddogion, er mwyn deall yn iawn? Rwyf wedi cael llond bol ar glywed ymatebion mor safonedig nad ydynt yn ystyried profiadau bywyd. Ers llawer gormod o amser, mae ein hadnoddau naturiol wedi cael eu hecsbloetio ac mae ein cymunedau wedi dioddef. Maent wedi cael eu hanwybyddu. Digon ydy digon. Beth y mae'r Llywodraeth yn fodlon ei wneud i gefnogi cymunedau fel Glyn-coch?

Fe wnaf barhau o ble y gorffennodd Heledd Fychan. Roeddwn i'n falch o gefnogi ei chynnig deddfwriaethol y llynedd. Yr unig amheuaeth a oedd gennyf, fel y gwyddoch, oedd gwneud chwareli'n ddatblygiadau o arwyddocâd cenedlaethol, a fyddai'n golygu y byddai Llywodraeth Cymru yn gwneud y penderfyniad ynglŷn â cheisiadau cynllunio. Byddai'n well gennyf i hynny aros yn lleol gydag awdurdodau lleol. Ond ar yr un pryd, rwy'n credu bod cyfeiriad y cynnig deddfwriaethol yn sicr yr un fath â chyfeiriad datganiad y ddeiseb, yn enwedig gyda'r rheol 1,000 metr.

Nawr, mae gennym chwarel yng Ngelligaer, sy'n cael ei rhedeg gan gwmni o'r enw Bryn Quarry ar Fferm Gelliargwellt Uchaf. Cymeradwywyd y cais cynllunio i ymestyn y chwarel yn ddiweddar, er gwaethaf gwrthwynebiad trigolion sy'n byw gerllaw. Mae'r chwarel honno wedi creu niwsans ffrwydro a niwsans llwch yng nghymunedau Pen-y-bryn a Gelligaer. Nawr, nid niwed i'r ysgyfaint yw'r broblem yma er hynny, oherwydd mewn partneriaeth â chyngor Caerffili, fe wneuthum sefydlu grŵp cyswllt, a ddaeth ag Iechyd Cyhoeddus Cymru, Cyfoeth Naturiol Cymru ac iechyd yr amgylchedd at ei gilydd. Drwyddo, gyda chefnogaeth trigolion hefyd, fe wnaethom gynnal gwaith monitro llwch, drwy Iechyd Cyhoeddus Cymru, drwy ddefnyddio dysglau Petri, yn y gymuned yng Ngelligaer a Phen-y-bryn. Gosodwyd yr offer monitro llwch yn y mannau lle roedd trigolion eisiau iddynt gael eu gosod. Rwy'n falch o ddweud bod lefel y gronynnau silica a nodwyd yn isel, ac o'i gymharu ag ardaloedd eraill, roedd yn normal. Felly, nid oes gennym yr un pryderon am broblemau llwch silica ac iechyd yr ysgyfaint yng Ngelligaer, ond mae'n parhau i fod yn niwsans llwch fodd bynnag, ac mae'n parhau i fod yn niwsans ffrwydro. Pan fydd ffrwydradau'n digwydd, mae ffenestri trigolion yn ysgwyd. Gall fod yn dipyn o sioc, ac ychydig iawn o rybudd a roddir ynghylch pryd y mae'r ffrwydradau hyn i ddigwydd.

Felly, fel y dywedodd Heledd Fychan, rwyf wedi gofyn i MTAN 1 gael ei adolygu. Nid yw wedi cael ei ddiweddaru ers iddo gael ei gyflwyno ym mis Mawrth 2004. Rhaid bod cyfle i edrych ar hyn. Pan ymatebodd Ysgrifennydd y Cabinet i Heledd Fychan y llynedd, dywedodd:

'Fe archwiliaf y materion a godwyd yn y Siambr...gyda swyddogion, ac os yw'r dystiolaeth yn awgrymu nad yw'r polisi neu'r cyngor hwnnw'n gyfredol mwyach, byddwn yn sicr yn ystyried adolygu'r canllawiau hynny.'

Dywedodd

'Cyrhaeddwyd pellteroedd gofynnol y parthau clustogi a nodwyd ar hyn o bryd yn MTAN 1 sef 200m ar gyfer craig galed.... Gallai cyflwyno parth clustogi gorfodol o 1,000m arwain at ganlyniadau anfwriadol'.

Wel, mae angen inni wybod sut y mae'r canlyniadau anfwriadol hynny'n cydbwyso yn erbyn niwsans cyhoeddus. Rwy'n credu bod cael y drafodaeth honno—. Hoffwn gymryd rhan—. Os yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â chais Heledd Fychan, hoffwn gymryd rhan yn y cyfarfod hwnnw, a chael sgwrs am gydbwyso'r canlyniadau anfwriadol negyddol hynny yn erbyn niwsans cyhoeddus.

Dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet hefyd:

'Mae MTAN 1, serch hynny, yn dweud yn glir fod yn rhaid ystyried yr effaith bosibl ar iechyd bob amser mewn perthynas â chynigion ar gyfer cloddio am agregau, a dylid cynnal asesiad o'r effaith ar iechyd ar gyfer unrhyw gynnig am chwarel newydd'.

Ond gall effeithio ar iechyd meddwl hefyd yn ogystal ag ar iechyd corfforol. Un o'r problemau a gawsom pan welodd trigolion y chwarel yn cael ei chymeradwyo i'w hymestyn, trwy bwyllgor cynllunio cyngor Caerffili, oedd y ffaith ei bod yn effeithio ar eu hiechyd meddwl. Nid oedd honno'n ystyriaeth gynllunio berthnasol yn anffodus, ac felly ni chafodd yr effaith honno. Nawr, pe byddech chi'n cryfhau MTAN 1 i gynnwys clustogfa fwy o faint, fel na ellid ymestyn y chwarel tuag at gymuned Gelligaer a Phen-y-bryn, byddai hynny wedi helpu eu hachos a gallent fod wedi gwneud y ddadl honno.

Felly, yr hyn rwy'n ei ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet mewn gwirionedd yw: a wnaiff hi ailystyried ei safbwynt ar MTAN 1, ac a allwn ni gael cyfarfod er mwyn inni allu codi'r pryderon sydd nid yn unig yn effeithio ar y chwarel y mae Heledd Fychan yn cyfeirio ati ond y gymuned rwy'n ei chynrychioli yng Nghaerffili hefyd?

Mae'n ddadl ardderchog, mae'n rhaid imi ddweud. Felly, mae'r ddeiseb yn galw am glustogfa orfodol ar gyfer pob chwarel newydd a phresennol yng Nghymru. Mae wedi denu 11,473 o lofnodion—mae hynny'n wych. Nod cynigion y ddeiseb yw diogelu iechyd trigolion. Mae'n codi cwestiynau diddorol iawn y bydd angen eu hystyried a'u datrys. Gallai hyn effeithio ar lawer o drigolion ledled Cymru gyfan sydd ar hyn o bryd yn byw ger safleoedd chwarel. Mae'r gyfraith bresennol yn caniatáu i chwareli gael eu lleoli mor agos â 200 metr o ardaloedd preswyl ac ysgolion, ac mae llawer o chwareli ledled Cymru gyfan, gyda nifer ohonynt wedi'u lleoli'n agos iawn at gartrefi. Felly, rwy'n—. Sylwais yn y ddeiseb ei hun ei bod yn sôn am—. Beth ydych chi'n ei alw, pan fyddwch chi wedyn yn cael—?

Ôl-weithredol. 

Dyna fe. Ie, ôl-weithredol. Rwyf braidd yn bryderus ynghylch yr agwedd honno, oherwydd mae gennym Heidelberg Materials Aggregates ym Mhenmaenmawr, sy'n gwneud peth o'r agregau cerrig gorau ar gyfer ffyrdd a phethau. Ac rwyf wedi bod yn eu gweld, ac maent yn gweithio'n agos iawn gyda'r gymuned. Maent yn lleithio ar ddyddiau pan fyddant yn ffrwydro a phethau felly. Felly, mae yna fesurau y gellir eu cyflwyno. A ddylai'r cwmnïau chwarel lleol hyn ddarparu cronfa gymunedol, efallai, sy'n helpu i wrthbwyso rhai o'r problemau y maent yn eu creu? Mae rhai pobl yn byw ger safleoedd chwarel gweithredol a segur, felly, unwaith eto, byddai angen inni wybod beth yn union y gofynnir amdano yma.

Rwy'n sylwi hefyd, yn rhy aml, y bydd pobl yn dod i fy ngweld ar fater—ac rwyf wedi sôn am y safle penodol hwnnw—lle maent wedi cael llwch dros eu heiddo, eu ffenestri, blaenau'r tai, eu ceir. A ydynt yn rhoi gwybod i drigolion cyn ffrwydro, fel y byddent yn arfer ei wneud? Roeddent yn arfer seinio seirenau. A yw hynny'n digwydd cymaint ag y dylai? A phan fyddaf yn edrych ar y pethau hyn, rwy'n poeni bod pobl yn prynu tai, ac nad ydynt yn cael gwybod am yr effeithiau yn ystod y broses drosglwyddo. Nid yw'n dod yn amlwg mewn chwiliadau lleol hyd yn oed. Felly, mae'n faes sensitif iawn.

Mae'r chwarel ym Mhenmaenmawr—mae'n dyddio'n ôl i'r 1830au. Ac fel y dywedais, mae'r agregau'n cael eu cludo ar y rheilffordd, ac rwy'n poeni am hynny. Mae Cyfeillion y Ddaear wedi tynnu sylw at y ffaith bod pobl sy'n byw ger chwareli'n fwy tebygol o ddioddef o ddiffyg anadl, peswch, alergeddau, problemau llygaid fel llygaid sych, dolur llygaid neu lygaid dyfrllyd. Mae cymaint o bethau'n codi yma, ac rwy'n dymuno'n dda i chi wrth i chi fwrw ymlaen â hyn.

Rwy'n credu bod angen eglurder pellach gan Ysgrifennydd y Cabinet ynglŷn â pha sgyrsiau parhaus sy'n digwydd gyda'r rhanddeiliaid angenrheidiol am iechyd a lles trigolion ger safleoedd chwarel. Rydym newydd wneud y Bil seinweddau, a'r llygredd hwnnw. Pam na chafodd y rhain eu categoreiddio'n dystion ar y pryd? Ac yna, wrth gwrs, gyda gweithgarwch newydd, rwy'n credu bod rhaid cael newidiadau llym i ganiatadau, neu fel arall rydym yn mynd i barhau i bentyrru'r problemau hyn flwyddyn ar ôl blwyddyn.

Felly, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddarparu datganiad ar sut y bydd y glustogfa a argymhellir yn effeithio ar y rhai sydd eisoes yn byw lai na 1,000 metr o'r chwareli presennol? Diolch.

Rwy'n siarad i gefnogi'r ddeiseb hon. Fel y dywedwyd, cyflwynodd fy nghyd-Aelod Heledd Fychan gynnig i'r Senedd rai misoedd yn ôl, a fyddai wedi cyflawni rhywbeth yn debyg. Gall byw ger chwarel effeithio'n ddifrifol ar eich iechyd. Ac fel y clywsom o'r hyn a ddywedodd Hefin eisoes, mae trigolion Gelligaer a Phen-y-bryn, sy'n byw ger un o'r chwareli hyn, yn dioddef bob tro y ceir ffrwydrad ar y safle, gyda'r llwch sy'n cael ei daflu dros eu tai, sy'n cacennau eu ceir mewn huddygl, y dirgryniadau yn eu cartrefi, y llygredd sŵn, arogleuon annymunol. Pe bai clustogfa orfodol ar waith, lle byddai'n rhaid cael 1,000 metr rhwng unrhyw safle o'r fath a thai pobl, neu ysgolion, byddai'n gwella ansawdd bywyd pobl yn sylweddol.

Mae'r chwarel yn bryder cyson i bobl sy'n byw yng Ngelligaer a Phen-y-bryn. Maent yn poeni am ddifrod strwythurol i'w heiddo. Gwelais y craciau y dywedant eu bod wedi ymddangos gyda'r ffrwydradau. Maent yn poeni y gallai effeithio ar eu hyswiriant, ac y gallai eu cartrefi golli eu gwerth ers i'r chwarel gael ei hymestyn. Ond yn bennaf oll maent yn poeni am eu plant. Mae un preswylydd wedi ysgrifennu ataf yn sôn sut y mae'r peiriannau a'r sŵn yn deffro ei babi, sut y mae'n rhaid iddi gadw drysau a ffenestri ar gau yn y tywydd poeth oherwydd lluwch hyll o lwch pur. Mae hi'n ofni am ysgyfaint ei phlant. Mae ei phlentyn arall, sy'n bump oed, yn aml yn siarad am y sŵn a'r arogl drwg sy'n dod o'r chwarel. Mae hi'n falch fod ei phlentyn pump oed yn yr ysgol pan fyddant yn ffrwydro, oherwydd mae'r ffenestri, y drysau, y llestri i gyd yn ysgwyd. Mae hi'n teimlo'n drist ac yn ddig. Mae'r aer y mae'r trigolion hyn yn ei anadlu wedi'i effeithio gan y llwch hwn. Rwyf wedi bod yn galw ers amser maith am fonitro ansawdd aer yn annibynnol ger y chwareli hyn. Mae'r trigolion hyn yn tagu oherwydd y llwch. Mae'n rhaid inni weld newid. Ac yn bennaf oll, fel rydym eisoes wedi clywed, mae angen system sy'n grymuso trigolion lleol, nid eu tawelu fel sy'n digwydd ar hyn o bryd, mae arnaf ofn. Mae'r un preswylydd ag a ysgrifennodd ataf wedi dweud bod canllawiau chwareli MTAN 1 wedi dyddio ac angen eu hadolygu, ac nad oes gan y gymuned unrhyw hyder yn y chwarel—'Mae'n teimlo fel pe bai popeth yn ein herbyn.' Rwyf am ategu'r pwyntiau hynny a'r hyn a ddywedwyd gan Heledd Fychan a Hefin David, ac Ysgrifennydd y Cabinet, hoffwn fod yn y cyfarfod i drafod sut y gellir adolygu MTAN 1. Mae'n amlwg fod angen newid yma, ac mae'n teimlo fel ffars weithiau, pan edrychwch ar sut y caniateir i'r penderfyniadau hyn gael eu gwneud yn y systemau sydd gennym. Pan roddwyd caniatâd i ymestyn y chwarel hon, cafodd ei basio o un bleidlais, ac fel y dywedodd Hefin, mae wedi achosi dicter a gofid i'r gymuned honno. Mae angen inni newid y ffordd y mae'r chwareli hyn yn gweithredu, pa mor agos y gellir eu caniatáu at gartrefi pobl—at ble mae pobl yn byw eu bywydau a lle maent yn anadlu bob dydd. Rwy'n annog y Llywodraeth i wrando ar y ddeiseb hon ac i weithredu arni.

Mae'n bleser cymryd rhan yn y ddadl hon y prynhawn yma. Rwyf wedi mwynhau gwrando ar y cyfraniadau, yn enwedig yr agweddau ar iechyd, o ystyried fy niddordeb mewn iechyd, a rhai o'r symptomau o ganlyniad i fyw ger chwareli, a chanlyniadau peth o'r realiti daearyddol hwnnw.

Mae'r syniad na ddylai datblygiadau chwarel, yn enwedig rhai newydd neu estyniadau, ddigwydd yn agos at gartrefi a chymunedau heb fframwaith cynllunio rhagofalus cadarn—. Mae trigolion ledled Cymru yn codi pryderon cynyddol am effeithiau chwareli: llwch, sŵn, traffig, diraddiad amgylcheddol hirdymor a difrod i gartrefi a achosir o'r gweithgareddau seismig. Nid manion anghyfleus yw'r rhain; maent yn fygythiad gwirioneddol i lesiant, bioamrywiaeth ac amwynderau lleol. Mae'r alwad am glustogfa o 1,000 metr yn adlewyrchu'r pryder hwnnw, ac rwy'n credu y dylem wrando'n astud.

Os caf, hoffwn siarad am un achos lle mae angen dull gweithredu o'r fath ar frys—yr estyniad arfaethedig i chwarel Dinbych yn fy etholaeth, estyniad rwy'n ei wrthwynebu'n llwyr. Rwy'n cyfarfod yn rheolaidd â grŵp Save Our Green Spaces Dinbych, sy'n arwain yr ymgyrch yn erbyn cynlluniau Breedon i ymestyn y chwarel. Mae yng nghanol tref ganoloesol Dinbych, lle byddai estyniad yn niweidiol i'r cymunedau hynny, ac yn enwedig y rhai yn Ninbych uchaf. Byddai'r datblygiad hwnnw'n dinistrio caeau glaswellt, yn dinistrio coetir lleol ac yn dileu cynefin i rywogaethau gwarchodedig fel pathewod, ystlumod a hebogau tramor. Mae'n mynd yn groes i Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, y strategaeth sero net a thargedau bioamrywiaeth y Llywodraeth ei hun i wrthdroi colli natur erbyn 2030. Mae trigolion lleol wedi casglu data credadwy ac roedd yr asesiadau amgylcheddol a gyflwynwyd yn gyfyngedig, ac yn annigonol a dweud y gwir.

Roedd penderfyniad Cyngor Sir Ddinbych i wrthod yr estyniad yn gywir, ac rwy'n falch fod Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio wedi cytuno i gyfarfod â mi i drafod y mater, ac rwy'n gobeithio y gallwn drefnu hyn cyn gynted â phosibl i drafod y llu o faterion y byddai cymeradwyo estyniad chwarel Dinbych yn eu hachosi. Ond fe y clywsom yn y ddadl hon, nid yw Dinbych yn unigryw. Mae'n symptom o broblem ehangach: system gynllunio sy'n rhy aml o hyd yn ffafrio hwylustod diwydiannol dros uniondeb amgylcheddol a llais y gymuned. Mae angen polisi cynllunio cenedlaethol arnom sy'n gliriach, yn decach ac yn fwy cadarn, un sy'n cydbwyso'r angen economaidd am ddeunyddiau crai â'n cyfrifoldeb i genedlaethau'r dyfodol. Mae'r ddeiseb hon yn adlewyrchu'r galw cyhoeddus am newid, felly rwy'n gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet ystyried y teimladau yn y ddeiseb a cheisio sicrhau ateb sy'n gwneud yn siŵr fod hawliau trigolion yn cael eu cynnal mewn perthynas â'r chwareli newydd, neu estyniadau i chwareli. Diolch yn fawr.

I call on the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning, Rebecca Evans. 

Diolch am y cyfle i ymateb i ddadl y Pwyllgor Deisebau y prynhawn yma ynglŷn â'r clustogfeydd 1,000 metr ar gyfer pob chwarel newydd a phresennol. Ac fel y nododd Cadeirydd y Pwyllgor Deisebau, fe wnaethom drafod cynnig deddfwriaethol ar yr union fater hwn yn ôl ym mis Hydref y llynedd, pan amlinellais nifer o resymau pam y mae Llywodraeth Cymru yn credu na fyddai clustogfa orfodol o 1,000 metr yn briodol ar gyfer pob chwarel newydd a phresennol, oherwydd bod hwnnw'n arf di-awch. Ond wrth gwrs, rwy'n hapus iawn i nodi ein safbwynt eto heddiw ac yn ddiolchgar i gyd-Aelodau am nodi ystod go iawn o bwyntiau pwysig y prynhawn yma. 

Y bore yma, manteisiais ar y cyfle i ymweld â chwarel Corneli ym Mhen-y-bont ar Ogwr, lle dysgais am ei phwysigrwydd economaidd strategol i ranbarth de Cymru. Mae Corneli wedi cefnogi Tata Steel ym Mhort Talbot, mae wedi cyflenwi agregau ar gyfer uwchraddio ffordd Blaenau'r Cymoedd, ac wedi darparu deunydd i afonydd Caerdydd i helpu i liniaru llifogydd. Bydd hefyd yn chwarae rhan bwysig iawn yn y gwaith o roi wyneb newydd ar yr M4 rhwng Caerdydd a Chasnewydd yn ystod y misoedd nesaf. Rwy'n credu ei bod yn deg dweud bod cyfraniad y diwydiant mwynau i'r economi yn aml iawn yn cael ei anghofio, fel y mae'r rôl hanfodol y mae'n ei chwarae yn darparu ein seilwaith, ein hadeiladau, ein hysgolion a'n hysbytai er enghraifft. Felly, rwy'n credu bod angen i ni hefyd gydnabod yr agwedd honno ar y ddadl y prynhawn yma.

Rwy'n ymwybodol iawn fod trigolion wedi codi pryderon ynglŷn â gweithgarwch yn chwarel Craig-yr-Hesg yn enwedig. Mae gan awdurdodau cynllunio lleol bwerau i ymchwilio i achosion posibl o dorri rheolau cynllunio, ac awdurdodau lleol sydd â'r cyfrifoldeb am orfodi'r rheolaeth gynllunio honno, ac mae hynny'n cynnwys yr amodau a oedd ynghlwm wrth y caniatâd cynllunio, a roddwyd yn sgil apêl lwyddiannus. Mae'r posibilrwydd o gamau gorfodi'n golygu y gallai'r achos gael ei gyflwyno eto i Weinidogion Cymru a'r tro hwn—[Torri ar draws.]—gadewch imi orffen y pwynt pwysig hwn, os nad oes ots gennych—y tro hwn i benderfynu ar apêl yn erbyn gorfodaeth. Ac rwy'n gwybod y bydd cyd-Aelodau, am y rheswm hwnnw, yn deall na allaf wneud sylwadau ar rinweddau cynllunio yn achos y safle hwn, er mwyn osgoi peryglu'r trafodion hynny, ond rwy'n cydnabod pa mor rhwystredig yw hynny i gyd-Aelodau ac i drigolion hefyd. 

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n gwybod eich bod chi'n dweud yno, ac mae'n wir, fod awdurdodau lleol yn gwneud y penderfyniadau hyn, a hynny'n gywir ddigon, ond pan gânt eu herio neu eu galw i mewn, fel y'i gelwir, mae hynny'n destun cymeradwyaeth weinidogol, sef chi. Felly, ble rydych chi'n asesu eich rôl chi yn hynny o ran y galluoedd a'r pwerau sydd gennych er mwyn mynd i'r afael â'r pryderon a godwyd yn y ddadl hon y gallem siarad yn uniongyrchol amdanynt?

Rwy'n credu bod hynny'n mynd yn ôl at y pwynt ynglŷn â gweithgarwch gorfodi, ac efallai y bydd hynny'n ystyriaeth i Weinidogion Cymru eto yn y dyfodol, a dyna pam na allaf ddweud mwy mewn perthynas â hynny, oherwydd fy rôl i wedyn fyddai gwneud penderfyniad mewn perthynas ag apêl. Ac rwy'n deall yn iawn pa mor rhwystredig yw hi i drigolion pan fyddant yn clywed hynny, na allwn drafod yn uniongyrchol y pwyntiau penodol a wnaed gan gyd-Aelodau y prynhawn yma, ond mae yna resymau cyfreithiol a rhesymau cynllunio da am hynny.

Fel y soniais fodd bynnag, mae cyflenwad cynaliadwy o fwynau ac agregau yn hanfodol i gefnogi ein datblygiad economaidd yng Nghymru, a rôl y system gynllunio felly yw ceisio cydbwyso angen cymdeithas am fwynau yn erbyn diogelu amwynder. Rwy'n deall bod y materion hyn yn ddadleuol iawn ar adegau, ac fel y nodais yn y ddadl flaenorol, maent hefyd yn lleol iawn, a dyna pam mai'r ffordd orau o ddelio â hwy yw yn lleol trwy'r polisïau priodol mewn cynlluniau datblygu lleol. Ac rwy'n credu bod y cyfraniadau yn y ddadl y prynhawn yma wedi atgyfnerthu hynny. Maent wedi bod yn gyfraniadau lleol iawn, yn gyfraniadau sydd wedi canolbwyntio ar sefyllfaoedd lleol iawn, yn gywir ddigon, oherwydd dyna yw ein rolau fel Aelodau o'r Senedd, gwneud yr achos ar ran ein hetholwyr. Ond rwy'n credu bod hynny wedi pwysleisio'r pwynt eu bod yn lleol.

Rwy'n meddwl mai'r mater allweddol sy'n dod gyda'r lleoliaeth honno yw bod y rheolau sydd wedi'u gosod ar gyfer cynghorau yn golygu nad oes gan gynghorwyr unrhyw ddewis ond pleidleisio o blaid ceisiadau cynllunio, oherwydd mae swyddogion yn dweud wrthynt, 'Os ewch chi i apêl, fe fyddwch chi'n amddiffyn hyn eich hun, ac nid oes gennych goes i sefyll arni oherwydd y rheolau.' Felly, yr hyn y gofynnwn amdano yw: helpwch y cynghorwyr hynny i wneud penderfyniadau lleol gwell, oherwydd nid yw MTAN 1 wedi cael ei adolygu ers 21 mlynedd, ac yn yr 21 mlynedd hynny, rydych chi wedi clywed yr holl brofiadau y mae Heledd Fychan, Rhys, Delyth a Gareth a Janet wedi sôn amdanynt. Rhaid gwrando ar hynny.

Fe ddof at y pwynt am MTAN 1 a hefyd y pwyntiau rydych chi wedi'u gwneud mewn dadleuon blaenorol ar hyn, ond rwyf am symud ymlaen i ddweud nad ydym yn cytuno y byddai clustogfa gyffredinol o 1,000 metr ar chwareli newydd a phresennol yn briodol nac yn effeithiol, oherwydd, fel y dywedais, mae'r amgylchiadau'n amrywio. Ond 'Polisi Cynllunio Cymru' a 'Nodyn Cyngor Technegol Mwynau (Cymru) 1: Agregau', MTAN 1, yw prif ffynonellau polisi cynllunio cenedlaethol, ac rydym yn credu eu bod yn darparu canllawiau cynhwysfawr a chadarn ar reoli effeithiau chwarela. 

Mae polisi cynllunio'n fanwl, a gall fod yn fwy lleol ei natur ac yn sensitif, gan adlewyrchu amgylchiadau lleol. A hefyd, fodd bynnag, mae'n cael ei adolygu'n rheolaidd, felly os bydd tystiolaeth yn awgrymu nad yw polisi neu gyngor yn gyfredol mwyach, rhoddir ystyriaeth i adolygu canllawiau. Felly, rwy'n gwybod bod cyd-Aelodau y prynhawn yma wedi cyfeirio at nifer o setiau tystiolaeth y dywedant eu bod wedi newid y sefyllfa ers i MTAN 1 ddod i rym, felly, os gwelwch yn dda, gadewch inni gael y dystiolaeth honno ac archwilio'r dystiolaeth honno, oherwydd, fel rwy'n dweud, rydym yn adolygu pethau'n gyson.

Un o'r egwyddorion allweddol yn ein polisi yw darparu ar gyfer diogelu a gweithio adnoddau mwynol i ddiwallu anghenion cymdeithas, nawr ac yn y dyfodol, gan annog defnydd effeithlon a phriodol o'r deunyddiau ansawdd uchel hynny. Mae'r system eisoes yn ei gwneud yn ofynnol i ystyriaeth o effeithiau ar yr amgylchedd, bioamrywiaeth ac iechyd y cyhoedd gael ei hasesu'n rhan o'r broses gynllunio ar gyfer chwareli newydd ac ar gyfer estyniadau i chwareli presennol. Prif bwrpas y parthau clustogi hynny yw cyfyngu ar effaith gwaith mwynau a diogelu mathau o ddefnydd tir sy'n fwyaf sensitif i effaith gweithgarwch mwynau trwy sefydlu pellter gwahanu rhwng mathau o ddefnydd tir a allai fod yn gwrthdaro. Ac fel y mae cyd-Aelodau wedi dweud, cyrhaeddwyd pellter isaf y parthau clustogi a nodir ar hyn o bryd yn MTAN 1 o 200 metr ar gyfer craig galed a 100 metr ar gyfer tywod a graean trwy ystyried ac ymgynghori gofalus ag ystod o randdeiliaid perthnasol a gwybodus.

Felly, gallai cyflwyno parth clustogi gorfodol o 1,000 metr greu canlyniadau anfwriadol, gan atal mathau eraill o ddefnydd tir, a gallai hynny wedyn wahardd neu effeithio'n andwyol ar ddarparu seilwaith allweddol, ac rwyf wedi sôn am adeiladu tai er enghraifft.

Mae MTAN 1 yn glir fod yn rhaid ystyried yr effaith bosibl ar iechyd bob amser mewn perthynas â chynigion ar gyfer echdynnu agregau a dylid cynnal asesiad o'r effaith ar iechyd yn achos unrhyw gynnig newydd ar gyfer chwarel neu bwll gro a thywod sydd wedi'i leoli o fewn 1 km i gymuned bresennol.

Mae ein polisi yn cydnabod bod pwyllgorau cyswllt sydd wedi sefydlu'n dda yn helpu i ddarparu'r ddealltwriaeth leol well o'r effeithiau sydd i'w disgwyl o echdynnu agregau, ac mae llawer o chwareli eisoes wedi sefydlu'r pwyllgorau cyswllt hynny ac maent yn gweithredu fel fforwm ar gyfer trafod ac esbonio rheolaidd, a gellir sefydlu'r fforymau hynny gan y gweithredwr neu drwy'r awdurdod cynllunio lleol, ac ni allaf weld unrhyw reswm pam na fyddai pwyllgor cyswllt yn cael ei sefydlu o amgylch chwarel, yn enwedig os yw'n chwarel lle ceir pryderon lleol penodol, oherwydd rwy'n credu y gallai hwnnw fod yn fforwm pwysig iawn ar gyfer cyfnewid gwybodaeth ac archwilio ffyrdd o weithio gyda'ch gilydd i fynd i'r afael â rhai o'r pryderon.

Fel y soniais yn gynharach, mae mwynau'n hanfodol ar gyfer ein datblygiad economaidd parhaus, ac mae chwareli'n darparu'r deunyddiau crai hanfodol i'w gwneud hi'n bosibl adeiladu cartrefi ac ysgolion a seilwaith, ond hefyd y prosiectau ynni gwyrdd yr ydym yn eu datblygu hefyd, ac wrth gwrs maent yn chwarae rhan hollol hanfodol yn ein sector adeiladu. Mae'r sector adeiladu yn 6 y cant o economi Cymru, gyda throsiant o dros £6.1 biliwn, gan ddarparu 88,000 o swyddi—

Ysgrifennydd y Cabinet, bydd angen i chi ddirwyn i ben—

—felly mae hwnnw'n sector pwysig iawn.

—ac rwyf wedi rhoi amser ar gyfer yr ymyriadau, felly mae angen ichi ddod i ben.

Ymddiheuriadau, fe wnaf orffen.

Felly, yn y pen draw, rydym yn ceisio lleihau cyfran yr agregau crai sy'n cael eu defnyddio mewn perthynas â deunyddiau ailgylchu neu wastraff eilaidd ac rydym yn gwneud mwy o waith yn y maes hwnnw y gallaf ei rannu gyda chyd-Aelodau. Ond rwyf am ddiolch i'r deisebwyr eu hunain am ddod â'r mater hwn gerbron i ni ei drafod y prynhawn yma. Rwy'n amlwg yn gallu cydnabod cryfder y teimlad, a chryfder y teimlad a ddangoswyd gan gynrychiolwyr yr etholwyr hynny hefyd, ond rwy'n gobeithio fy mod wedi gallu nodi pa mor anodd yw hyn, a sicrhau cydbwysedd rhwng yr angen am fwynau a diogelu amwynderau lleol.

And I call on Carolyn Thomas to reply to the debate.

Hoffwn ddiolch i'r Aelodau am eu holl gyfraniadau. Rydym wedi clywed heddiw nad yw'r parth clustogi presennol yn ddigonol. Nid ydynt wedi cadw at y parth clustogi presennol. Gwelais dystiolaeth gan dystion y cyfarfuom â hwy, gan bobl sy'n byw yn agos at y chwareli, o fideo lle roedd plant yn mynychu clwb ieuenctid ac roeddent yn crynu. Roedd yn crynu gyda dirgryniad y ffrwydrad. Gwelais gymylau o fwg—wel, llwch sy'n cynnwys silicosis, fel y clywsom—yn agos iawn. Ac mae'r peiriant malu swnllyd lai na 200 metr o dai a thrigolion.

Clywsom am yr angen i newid yr adolygiad o gyfarwyddyd polisi cynllunio MTAN 1. Mae wedi bod ar waith ers 10 mlynedd. Yn y 10 mlynedd diwethaf, mae lorïau chwareli wedi tyfu'n enfawr. Maent yn enfawr, maent yn swnllyd, maent yn achosi dirgryniadau. Yn y chwarel hon, maent yn gweithredu 40 y cant o'r amser rhwng saith a naw yn y bore, pan fydd y rhan fwyaf o blant yn ceisio cyrraedd yr ysgol, pan fydd bysiau ysgol yn ceisio eu pasio. Mae pethau wedi newid, ac rwy'n credu bod angen adolygu hynny.

Cyfarfûm â chynrychiolwyr y diwydiant chwarela, ac rwy'n deall pwysigrwydd chwarela i fusnesau, ond credaf yn gryf fod angen symud y cydbwysedd tuag at gymunedau, gan eu bod wedi gorfod cyflwyno tystiolaeth i ni, i'n Pwyllgor Deisebau, er mwyn inni wneud rhywbeth amdano gan nad ydynt yn teimlo eu bod yn cael eu clywed.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf.

A ydych chi'n cytuno â mi fod gennym Ddeddf cenedlaethau'r dyfodol yng Nghymru? Mewn gwirionedd, pan gyflwynwyd hyn i gyngor Rhondda Cynon Taf, fe wnaethant ddyfynnu Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol a gwrthod y cais cynllunio, ond Llywodraeth Cymru a roddodd y caniatâd iddynt fwrw ymlaen. A ydych chi'n credu bod angen inni adlewyrchu Deddf cenedlaethau'r dyfodol, gan fod hynny wedi digwydd ers MTAN 2014, a hefyd mae canllawiau Sefydliad Iechyd y Byd ar lefelau diogel wedi newid yn sylweddol? A ydych chi'n credu y dylai Llywodraeth Cymru roi sylw i'r rheini o'r dystiolaeth a glywsoch?

Ydw, rwy'n credu bod angen inni ystyried Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, y Bil llygredd a seinweddau hefyd, a deddfwriaeth arall a basiwyd gennym ers hynny fel Senedd. Credaf fod angen inni edrych ar hyn o safbwynt iechyd yn ogystal â safbwynt busnes, wrth symud ymlaen. Byddai'n galonogol pe bai Ysgrifennydd y Cabinet yn cyfarfod â rhanddeiliaid, fel yr awgrymwyd, er mwyn inni allu cyfleu ein barn i chi, yn ogystal â safbwynt busnes. Byddai hynny'n cael ei werthfawrogi'n fawr.

Ysgrifennydd y Cabinet, gwn eich bod wedi siarad am bwysigrwydd busnesau, ond credaf yn gryf fod angen inni gydbwyso'r iechyd a'r lles yma, wrth symud ymlaen. Fel y dywedwyd, mae'n dibynnu ar drefniadau cynllunio lleol, ond pan oeddent am wrthwynebu'r cais cynllunio hwn, aeth i apêl a hawliwyd costau yn erbyn yr awdurdod lleol gan Heidelberg. Mae'r bygythiad hwnnw bob amser uwch eu pennau, pe bai'r apêl yn mynd yn eu herbyn.

Felly, i grynhoi, yn y bôn, rwy'n credu yr hoffem gael cyfarfod wrth symud ymlaen. Mae angen inni edrych ar MTAN 1, ac mae angen inni newid y cydbwysedd. Hoffwn ddiolch i'r Pwyllgor Busnes am roi amser ar gyfer y ddadl bwysig hon, ond hoffwn ddiolch i'r holl ddeisebwyr ac ymgyrchwyr am ymladd i sicrhau bod eu lleisiau'n cael eu clywed yn y Senedd hon. Rwy'n gobeithio eich bod wedi cael eich clywed heddiw a'ch bod yn teimlo bod gennych bobl i ddadlau eich safbwynt yma. Diolch am yr amser, Ddirprwy Lywydd. Diolch.

The proposal is to note the petition. Does any Member object? No, therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Item 7 today is the Welsh Conservatives' debate on Betsi Cadwaladr University Health Board. I call on Gareth Davies to move the motion.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch o allu gwneud y cynnig hwn heddiw yn enw fy nghyd-Aelod Paul Davies.

Rydym wedi cyflwyno'r ddadl hon heddiw i gydnabod realiti llwm. Ddeng mlynedd ar ôl rhoi Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr o dan fesurau arbennig yn 2015, y bwrdd iechyd cyntaf yng Nghymru i wynebu camau uwchgyfeirio o'r fath, mae'n parhau i ddangos methiant systemig, heb amserlen glir ar gyfer adferiad. Ddegawd yn ddiweddarach, mae Llywodraeth Cymru wedi cydnabod y gallai bwrdd Betsi barhau yn y cyflwr hwn am gyfnod amhenodol. Nid methiant rheolaethol yn unig mohono, mae'n fethiant o ran atebolrwydd, arweinyddiaeth ac ewyllys wleidyddol o dan stiwardiaeth Llafur. Mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn galw am ymchwiliad cyhoeddus brys i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr i ddatgelu achosion sylfaenol yr argyfwng hirhoedlog hwn ac i sicrhau cyfiawnder i bobl gogledd Cymru.

Mae'r dystiolaeth yn ddamniol. At ei gilydd, mae bwrdd Betsi wedi treulio mwy o amser o dan fesurau arbennig nag unrhyw sefydliad arall yn hanes y GIG. Er hwylustod gwleidyddol, tynnodd Llywodraeth Lafur Cymru fwrdd Betsi allan o fesurau arbennig cyn pryd, dim ond i'r realiti difrifol—torri mesurau diogelwch, niwed i gleifion ac anhrefn gweithredol—eu gorfodi i'w roi yn ôl o dan fesurau arbennig yn 2023. A gadewch inni edrych ar y ffigurau. Ym mis Mehefin 2015, dim ond dau unigolyn a arhosodd am fwy na dwy flynedd am driniaeth. Heddiw, mae'r ffigur hwnnw'n 5,747—cynnydd syfrdanol o 287,250 y cant. O'r 8,389 o bobl ar lwybrau gofal yng Nghymru sy'n aros ers dros ddwy flynedd, mae 68 y cant ohonynt ym mwrdd Betsi. Mae cleifion yng ngogledd Cymru 1,460 gwaith yn fwy tebygol o wynebu oedi o'r fath nag yn Lloegr. Mae chwarter holl restrau aros y GIG yng Nghymru, boed ar gyfer diagnosteg, therapïau neu driniaeth, o dan awdurdodaeth bwrdd Betsi, er mai dim ond cyfran fach o'r boblogaeth y mae'n ei gwasanaethu.

Mae'r gost ddynol yn frawychus. Cafodd bwrdd Betsi Cadwaladr ddirwy o £250,000 gan yr Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch ar ôl marwolaethau trasig tri chlaf oedrannus yn dilyn cwympiadau y gellid bod wedi'u hatal, gyda'r arolygydd yn nodi bod y bwrdd wedi methu dilyn ei bolisïau diogelwch ei hun. Mae adroddiad Archwilio Cymru ar gyfer 2024 yn cynnig darlun difrifol o ansefydlogrwydd arweinyddol parhaus a diffyg cynllunio hirdymor cydlynol. Collwyd dros 8,000 o oriau ambiwlans oherwydd oedi wrth drosglwyddo cleifion yn 2024 yn unig, gydag arosiadau o 8.5 awr ar gyfartaledd mewn adrannau achosion brys. Perfformiad adrannau achosion brys bwrdd Betsi yw'r gwaethaf yng Nghymru, gyda dros 39 y cant o gleifion yn aros dros bedair awr, 17 y cant dros 12 awr—ymhell islaw'r cyfartaledd cenedlaethol.

Mae llwybrau canser ac amseroedd ymateb ambiwlansys yn dirywio ac mae arosiadau diagnostig yn drychinebus. Mae dros draean o brofion yn cymryd mwy nag wyth wythnos, gan danseilio addewid yr Ysgrifennydd iechyd i adfer targed diagnostig o wyth wythnos erbyn mis Mawrth 2026. Ac mae'r staff yn ei chael hi'n anodd hefyd. Mae staff yn dal i adrodd eu bod yn teimlo nad ydynt yn cael eu gwerthfawrogi, gyda sgoriau ymgysylltu islaw'r cyfartaledd ar gyfer Cymru, ac mae llywodraethiant corfforaethol, y nodwyd ei fod yn brin o gydlyniant cyn y mesurau arbennig, yn parhau i fod yn wan, gyda threfniadau annigonol ar gyfer craffu ar risgiau a goruchwyliaeth ariannol.

Mae gan y Ceidwadwyr Cymreig gynllun beiddgar i newid y sefyllfa. Ar ddiwrnod 1, byddwn yn datgan argyfwng iechyd, yn lansio ymchwiliad cyhoeddus i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr ac yn rhoi'r cynllun recriwtio a chadw staff mwyaf yn hanes GIG Cymru ar waith. Byddem yn gwarantu apwyntiad â meddyg teulu o fewn saith diwrnod, yn cyflwyno cap o flwyddyn ar amseroedd aros ac yn rhoi llawdriniaethau ar lwybr cyflym gyda mynediad at theatrau gyda'r nos a phenwythnosau.

Nid oes gan y Llywodraeth hon ym Mae Caerdydd, gyferbyn, unrhyw gynllun. Yr hyn a welwn yw canlyniad anochel gweinyddiaeth flinedig, wladoliaethol sydd wedi rhedeg allan o egni, syniadau a dilysrwydd. Mae model Llafur, sef gorchmynion a rheolaeth ganolog, dan ddyled i'r undebau a diwygio'n wrthnaws iddi, wedi methu nid yn unig mewn theori, ond yn ymarferol. Eu greddf bob amser yw lluchio arian ymaith, rheoleiddio'n llymach ac osgoi atebolrwydd, hyd yn oed pan fo cleifion yn dioddef a staff yn anobeithio. Nid canlyniad amgylchiadau anffodus nac anlwc yw hyn, ond canlyniad byd-olwg sy'n drysu rhwng biwrocratiaeth a gofal. Mae gogledd Cymru'n talu'r pris am Lywodraeth sydd wedi ildio i lesgedd, gan lynu wrth ddogmâu asgell chwith aflwyddiannus oes a fu, yn gwbl anghymwys i wynebu her gwasanaeth iechyd yr unfed ganrif ar hugain.

Ddirprwy Lywydd, mae pobl gogledd Cymru yn haeddu gwell na bwrdd iechyd sydd mewn argyfwng parhaus. Rydym yn falch o'n GIG a'r staff gwych, gweithgar ynddo, ond mae'r rhai sydd yn y Llywodraeth yn gwneud cam gwael â hwy, yn ogystal â'r cleifion. Ni allwn fforddio aros 10 mlynedd arall. Mae bywydau yn y fantol, ac mae'r difrod yn dyfnhau bob dydd. Nid yn unig fod ymchwiliad cyhoeddus yn angenrheidiol, mae'n gwbl hanfodol, ac mae'n rhaid iddo ddigwydd nawr. Mae'r sefyllfa'n galw am weithredu ar unwaith, ac rwy'n erfyn ar y Senedd hon i basio'r cynnig hwn heno, heb oedi, er mwyn adfer ymddiriedaeth, mynnu atebolrwydd ac achub unrhyw obaith sy'n weddill i wasanaethau ein GIG yng ngogledd Cymru. Diolch.

I have selected the amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on the Cabinet Secretary for Health and Social Care to move amendment 1.

Formally.

I call on Mabon ap Gwynfor to move amendment 2, tabled in the name of Heledd Fychan.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Ddechrau mis Ebrill, cyhoeddodd Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus Cymru adroddiad damniol, yn amlinellu diffygion sylweddol yn y gofal ôl-driniaethol a gafodd claf canser yng ngogledd Cymru. Ychydig wythnosau'n ddiweddarach, datgelodd cais rhyddid gwybodaeth gan Blaid Cymru fod cleifion wedi cael eu camarwain ynghylch cau ysbyty cymunedol Llannerch Banna dros dro. Dim ond y penodau diweddaraf yw'r rhain mewn stori hir o fethiant cronig, camweithredu gweithredol ac anhrefn sefydliadol sydd wedi plagio bwrdd iechyd gogledd Cymru ers iddo gael ei greu.

Wedi'r cyfan, mae hwn yn fwrdd iechyd sydd wedi bod o dan fesurau arbennig am dros ddwy ran o dair o'i fodolaeth; lle mae llai na 60 y cant o gleifion canser yn derbyn y driniaeth angenrheidiol o fewn yr amserlen a argymhellir yn glinigol; lle mae bron i 17 y cant o'r holl ymweliadau ag adrannau damweiniau ac achosion brys yn para'n hirach na 12 awr; lle mae dros chwarter y cleifion ar restrau aros am fwy na blwyddyn. Mae hefyd yn werth atgoffa ein hunain o hanes bwrdd iechyd gogledd Cymru, sy'n dangos, er gwaethaf y newid mynych mewn personél gweinidogol, fod hanes Llafur o dorri addewidion i'r cleifion a'r staff fel ei gilydd yn y gogledd wedi bod yn gyson.

Yn ôl yn 2009, cafodd y broses o uno'r chwe bwrdd iechyd lleol yng ngogledd Cymru, fel rhan o ad-drefnu ehangach y GIG yng Nghymru o dan y Gweinidog iechyd ar y pryd, Edwina Hart, ei disgrifio fel ffordd o leihau anghydraddoldebau iechyd daearyddol, meithrin trefniadau cynllunio strategol mwy cadarn, a thawelu gwrthdaro rhwng cyrff y GIG. Nid yn unig na wireddwyd y manteision hyn, os rhywbeth, mae anghytgord, anghysondebau rhanbarthol mewn gofal, a diffyg cydlyniant strategol wedi dod hyd yn oed yn fwy amlwg dros yr 16 mlynedd diwethaf.

Gallem dreulio'r diwrnod cyfan yn trafod y problemau ym mwrdd Betsi Cadwaladr, ond yr hyn y mae trigolion gogledd Cymru'n crefu amdano yw diwedd ar esgusodion a thaflu'r baich, a rhywfaint o dystiolaeth weladwy o gynnydd tuag at safonau gwell. Mae cynnig y Ceidwadwyr yn galw am ymchwiliad cyhoeddus i'r perwyl hwn, ac er bod gennyf gydymdeimlad sylweddol â'r safbwynt hwnnw, mae nifer o resymau pam nad wyf yn credu, ar lefel ymarferol, mai dyma'r cam cywir ar hyn o bryd.

Yn gyntaf, fel y nodais eisoes, mae'r methiannau ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn ddwfn ac yn amlweddog. Felly, byddai ymchwiliad cyhoeddus llawn yn cymryd blynyddoedd lawer a degau lawer o filiynau o bunnoedd i ddod i'w gasgliadau. Ar ben hynny, er mai'r sefyllfa ym mwrdd Betsi yw'r enghraifft waethaf heb os o gamreolaeth Llafur ar ein gwasanaeth iechyd gwerthfawr, mae ymhell o fod yn unigryw. Nid oes ond angen inni edrych ar yr aflonyddwch diweddar yn Hywel Dda i sylweddoli, os cawn ymchwiliad i fwrdd Betsi, waeth i ni gael ymchwiliad i GIG Cymru yn ei gyfanrwydd.

Yn sicr, mae elfennau penodol o saga drist bwrdd Betsi y dylid craffu ymhellach arnynt, yn enwedig y penderfyniad cywilyddus gan y Llywodraeth hon i ddod â'r bwrdd iechyd allan o fesurau arbennig cyn pryd ym mis Tachwedd 2020 oherwydd oportiwnistiaeth wleidyddol, gan ddadwneud unrhyw gynnydd a allai fod wedi dechrau gwreiddio. Fe wnaethom alw'n gyson am ymchwiliad cyhoeddus i'r penderfyniad hwn, ond fe syrthiodd hynny ar glustiau byddar yn anffodus. Felly, yn y pen draw, bydd yn rhaid i'r Blaid Lafur egluro i bleidleiswyr gogledd Cymru pam y gwnaethant flaenoriaethu hunan-les gwleidyddol tymor byr dros anghenion gofal iechyd y rhanbarth.

Ond yn bwysicaf oll, mae'r angen am ymchwiliad cyhoeddus wedi'i ddisodli gan y ffaith bod gennym gynllun ar gyfer y GIG yng Nghymru bellach. Yn hwyr y llynedd, cyhoeddodd Plaid Cymru ein hadroddiad, 'System Iechyd Cymru: Atebolrwydd, Perfformiad a Diwylliant', y cododd y cymhelliad i'w wneud yn bennaf o'n rhwystredigaeth lwyr â'r ffaith bod y Llywodraeth yn osgoi cyfrifoldeb am fethiannau ym mwrdd Betsi Cadwaladr. Mae'n amlinellu camau clir a phragmatig i wella mecanweithiau llywodraethu ac atebolrwydd yn y GIG, megis diwygio'r fframwaith mesurau arbennig, nad yw'n ennyn llawer o hyder ar hyn o bryd ymhlith gweithwyr gofal iechyd proffesiynol, a sefydlu rheolau ymgysylltu safonol ar gyfer uwch arweinwyr, y mae eu diffyg wedi bod yn broblem gyson ym mwrdd Betsi.

Mae cyhoeddi'r adroddiad ar wahân gan y grŵp cynghori gweinidogol annibynnol yn ddiweddar wedi cadarnhau'r hyn roeddem wedi'i amau ers tro: fod y Llywodraeth wedi bod yn llai na rhagweithiol wrth gyflawni diwygiadau hirddisgwyliedig i bensaernïaeth llywodraethu'r GIG, a bod nifer o'r argymhellion a wnaed yn ein hadroddiad yn parhau i fod heb eu rhoi ar waith. Felly, yn hytrach na gweithredu ein cynigion o'r cychwyn cyntaf, mae balchder ffôl a thuedd y Llywodraeth hon i gymylu pethau wedi arwain at wastraffu chwe mis o gynnydd posibl.

Mae gan y Llywodraeth gyfle nawr i wneud iawn am hyn drwy gefnogi ein gwelliant a dangos o'r diwedd eu bod o ddifrif ynglŷn â glanhau'r llanast a wnaethant o ofal iechyd yng ngogledd Cymru. Byddai unrhyw beth llai yn tanlinellu ymhellach yr hyn sydd eisoes wedi dod yn glir ym meddyliau llawer o bobl y gogledd: mai dim ond newid Llywodraeth a fydd yn arwain at newid pwrpasol tuag at y safonau gwell sydd eu hangen yn daer.

Wrth gwrs, crëwyd Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr pan oedd Plaid Cymru mewn Llywodraeth gyda Llafur.

Mae ein galwad ar Lywodraeth Cymru i gychwyn ymchwiliad cyhoeddus i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr wedi bod yn yr arfaeth ers tro, ac mae 8 Mehefin, fel y clywsom, yn nodi 10 mlynedd ers i Lywodraeth Cymru roi'r bwrdd iechyd hwn o dan fesurau arbennig am y tro cyntaf.

Ar ôl i'r bwrdd iechyd fynychu Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus y Senedd ym mis Mawrth 2022, ysgrifennais atynt fel Cadeirydd ynghylch pryderon ynglŷn â rhai o'r ymatebion a ddarparwyd ganddynt i ni. Cyfeiriai ein llythyr at adroddiadau amrywiol dros y degawd blaenorol, gan gynnwys adroddiadau Holden, Ockenden, y Gwasanaeth Cynghori ar Iechyd a Gofal Cymdeithasol a'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, ac roedd yn cynnwys y frawddeg, 'Cawsom ein siomi nad oedd y weithrediaeth yn cymryd cyfrifoldeb am y problemau yn y bwrdd.'

Er bod Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus y Senedd a'i ragflaenwyr wedi adrodd yn gyson am bryderon ynghylch gweithrediad y bwrdd a goruchwyliaeth Llywodraeth Cymru o'r bwrdd iechyd, gan gynnwys adroddiadau a gyhoeddwyd yn 2013, yn 2016, yn 2019, ac er bod Cyngor Iechyd Cymuned Gogledd Cymru wedi codi'r pryderon hyn yn gyson, gadawyd i faterion gyrraedd y pwynt hwn.

Mewn datganiad ysgrifenedig gan y Gweinidog iechyd, sydd bellach yn Brif Weinidog, ym mis Chwefror 2023, nodwyd ei bod wedi cytuno ei bod yn bryd i aelodau annibynnol y bwrdd ymddiswyddo. Fodd bynnag, yn eu llythyr dilynol at y Prif Weinidog, dywedodd yr aelodau annibynnol hyn, 'Rydyn ni'n ysgrifennu i fynegi ein pryderon diffuant o ran dyfodol gwasanaethau iechyd yn y gogledd yn dilyn y cyfarfod y bore yma gyda'r Gweinidog pan nad oedd gennym ni unrhyw ddewis ond ymddiswyddo fel aelodau annibynnol ar unwaith.' Dywedasant, 'Rydym yn pryderu'n ddifrifol fod ffocws y Gweinidog ar aelodau annibynnol yn hytrach na'r weithrediaeth weithredol a'u cyflawniad yn gwneud cleifion ledled Cymru a'r sefydliad yn agored i risg sylweddol wrth symud ymlaen.'

Dywedodd y cyn-aelodau annibynnol hyn o'r bwrdd iechyd wrthyf wedi hynny fod y Gweinidog, drwy ei gweithredoedd, wedi dileu cof y sefydliad. Mae'r rhai a frwydrodd i weld y sefydliad yn dysgu o fethiannau'r gorffennol wedi cael eu disodli. Yng nghyfarfod y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus ar 3 Mai 2023, clywsom hefyd gan gyn-aelodau annibynnol o'r bwrdd iechyd fod eu hymddiswyddiad gorfodol wedi dilyn eu hymdrechion i ddwyn rhai o aelodau gweithredol y bwrdd i gyfrif drwy her a chraffu pwrpasol.

Ysgrifennodd etholwr o sir y Fflint ataf yn ddiweddar i ddweud ei fod wedi cael llawdriniaethau yn Wrecsam a bod y meddygon a'r meddygon ymgynghorol wedi bod yn rhagorol. Fodd bynnag, disgrifiodd ofal brys gwael i'w fam-yng-nghyfraith 98 oed, staff wedi'u gorweithio a chyfleusterau annigonol. Fel y dywedodd, 'Nid oes unrhyw fudd mewn taflu arian at system doredig.'

Yn anffodus, profais hyn fy hun pan dreuliais Nos Galan yn adran ddamweiniau ac achosion brys ysbyty Maelor Wrecsam fel claf. Roedd y staff yn wych, ond roedd y system yn amlwg yn methu. Pan ddywedais wrth gardiolegydd fod yn rhaid ei bod yn waeth gan ei bod yn Nos Galan, dywedodd, 'Na, nid yw hyn yn eithriadol.' Roedd sgrin yr ystafell aros yn nodi dwy awr a hanner i gael triniaeth, ond dywedodd y gwasanaeth brysbennu wrthyf am anwybyddu hynny gan y byddai'n wyth awr o leiaf. Treuliais y noson ar droli ar y ward achosion difrifol, a bu'n rhaid imi ofyn am flanced am 3 y bore. Rhoddais wybod am hyn i'r prif weithredwr yn ddiweddarach. Pan ymwelais ag adran damweiniau ac achosion brys gyda pherthynas i mi ym mis Ebrill, roedd y sgrin yn wag, ond dywedwyd wrth fy mherthynas pan gafodd ei gweld gan y gwasanaeth brysbennu fod y diwrnod wedi dechrau gydag amseroedd aros o 16 awr, ond eu bod bellach i lawr i 11 awr. Bu'n rhaid iddi aros am saith awr yn y pen draw.

Mewn sesiwn friffio ym mis Chwefror, eglurodd un o feddygon ymgynghorol meddygaeth frys Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr fod yn rhaid iddi hi, hyd yn oed, chwilio’r ysbyty am drolïau pan ddylai fod yn trin cleifion ar adegau pan oedd ambiwlansys yn ciwio y tu allan i’r adran ddamweiniau ac achosion brys. Er ei bod yn newyddion da fod amseroedd aros dwy flynedd wedi gostwng, maent yn parhau i fod yn 8,389 yng Nghymru, o gymharu â dim ond 147 yn Lloegr, gyda’r rhan fwyaf ohonynt—5,747—ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr.

Dywedodd Llais Gogledd Cymru, llais y bobl mewn iechyd a gofal cymdeithasol, wrthyf bythefnos yn ôl mai'r bwrdd iechyd yw'r prif bryder a adroddir iddynt o hyd. Yn y cyfamser, mae'r bwrdd iechyd yn parhau i fynd ar drywydd arbedion ffug yng nghyllid partneriaid y trydydd sector, a fydd yn ychwanegu at y pwysau ariannol sydd arno, yn amrywio o hosbisau i wasanaethau adrannau brys i'r loteri cod post ar hyd y gogledd o ran mynediad at wasanaethau i bobl sy'n byw gyda dementia. Gan na ddylem ganiatáu i'r ffeithiau gael eu claddu, i'r baich gael ei daflu ac i'r chwythwyr chwiban gael eu bwlio, mae'r gogledd angen ymchwiliad cyhoeddus i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr.

Rwy'n croesawu'r ddadl hon gan ei bod yn rhoi'r cyfle imi ddiolch i'r staff ymroddedig a gweithgar ar draws Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, ond yn enwedig y rhai sydd wedi'u lleoli yn fy etholaeth i yn Wrecsam. Er bod angen mwy o welliant wrth gwrs, yn enwedig o ran amseroedd aros a rhai arbenigeddau, hoffwn dynnu sylw at feysydd sydd wedi gwella.

Mae hefyd yn rhoi cyfle imi wneud rhywbeth y mae fy etholwr Phil Lee wedi gofyn i mi ei wneud, sef trosglwyddo ei ddiolch a manylion am ei brofiad yn y Siambr. Rwyf eisoes wedi'u trosglwyddo'n uniongyrchol i'r bwrdd iechyd ac i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, fel y gofynnodd i mi ei wneud. Anfonodd Mr Lee e-bost ataf yn benodol am ei fod yn credu nad yw'r GIG ledled y DU, nid yn unig yng Nghymru, yn rhoi digon o gyhoeddusrwydd i'w lwyddiannau. Dywedodd wrthyf ei fod 'wedi blino ar y wasg yn lladd ar y gwasanaeth pryd bynnag y mynnant'.

Cafodd Mr Lee drawiad ar y galon fis diwethaf. Dywed fod y tîm cardiaidd yn enghraifft berffaith o broffesiynoldeb. Nid ef yn unig a oedd yn cael ei drin gan y tîm, ond pedwar o bobl eraill hefyd. Achubwyd pum bywyd mewn 24 awr. Soniodd am yr holl staff mewn termau cadarnhaol a chanmoliaethus. Roedd yn llawn edmygedd a diolchgarwch am y gofal a gafodd ac y mae'n parhau i'w gael, ac rwy'n ddiolchgar iawn iddo am roi amser i ysgrifennu ataf. Rwyf wedi gallu sicrhau bod ei ddiolchiadau wedi cael eu clywed, ac rwy'n dymuno'n dda iddo gyda'i adferiad.

Maes arall lle mae gwelliannau enfawr wedi'u gwneud yw cefnogi pobl sy'n byw gyda dementia ac sydd angen gofal neu driniaeth cleifion mewnol yn yr adran achosion brys. Cyfarfûm â'r nyrs ymgynghorol dementia yr wythnos diwethaf i glywed am y gwaith arloesol y mae hi a'i thîm yn ei wneud.

Mae archwiliadau uwchsain a phelydr-x bellach yn digwydd yn rheolaidd ar benwythnosau a chyda'r nos, rhywbeth nad oedd yn digwydd ddegawd neu fwy yn ôl, gan ddangos bod pethau'n cael eu gwneud yn wahanol i sicrhau nad yw cleifion yn aros am amser annerbyniol o hir am brofion diagnostig. Mae amseroedd aros orthopedig hefyd yn lleihau'n sylweddol. Siaradais ag etholwr ddydd Gwener diwethaf a welodd ei lawfeddyg yn yr adran cleifion allanol 10 diwrnod ynghynt ac roedd bellach wedi derbyn dyddiad ar gyfer ei ail lawdriniaeth i ailosod clun, ar 17 Mehefin. Felly, diolch i bawb yn y bwrdd iechyd am ddarparu gofal a thriniaeth mor wych ac am fynd y tu hwnt i'r galw yn aml. Diolch.

Mae Lesley Griffiths yn llygaid ei lle yn canmol ymdrechion staff, boed yn feddygon, yn nyrsys neu'n staff o unrhyw fath, ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Ond byddent yn dweud y gallent wneud cymaint yn well pe baent ond yn gweithio mewn system sy'n gweithio'n dda iddynt ac i'r cleifion y maent mor awyddus i'w cefnogi hyd eithaf eu gallu bob dydd. Mae'n rhaid imi ddatgan ar y pwynt hwn, Lywydd, fod gennyf berthnasau sy'n gweithio yn y bwrdd iechyd hefyd. Rwy'n ymwybodol o'r gwaith a wnânt bob dydd i gefnogi cleifion yn y gogledd.

Ond nid ar hap a damwain y mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr wedi bod o dan fesurau arbennig am y 10 mlynedd diwethaf. Er gwaethaf ymdrechion y staff gweithgar hynny, fel y nododd Lesley Griffiths, mae pobl yn y gogledd wedi profi degawd o ddirywiad, anobaith a digalondid wrth iddynt geisio cael mynediad at y gwasanaethau iechyd y mae eu hangen arnynt mor daer. Nid yw wedi digwydd drwy gamgymeriad ychwaith. Dyma ganlyniad uniongyrchol dewisiadau—dewisiadau gwleidyddol yn aml—a wnaed gan Lywodraeth Lafur yma yng Nghaerdydd.

Yn rhy aml, mae gogledd Cymru'n ôl-ystyriaeth i'r Blaid Lafur—lle ymhell, bell o swigen Bae Caerdydd, lle sy'n cael llai o gyllid, lle nad yw'n cael y buddsoddiad mewn seilwaith sydd ei angen arno, ac sydd yn anffodus ar ei hôl hi o gymharu â gweddill Cymru o ran capasiti gwasanaethau cyhoeddus. Ac er gwaethaf y gwaith caled gan y staff y cytunaf â Lesley Griffiths yn eu cylch, mae ganddo fwrdd iechyd nad yw wedi bod yn addas i'r diben ers gormod lawer o amser, ac mae pobl y gogledd yn gwybod hyn yn rhy dda.

Mae fy nghyd-Aelodau eisoes wedi tynnu sylw at rai o'r ystadegau sy'n amlygu'r gwirionedd hwn. Mae fy nghyd-Aelodau eisoes wedi nodi mai nifer y bobl ar y llwybrau gofal a oedd yn aros am driniaethau ddegawd yn ôl oedd 86,000. Mae'r nifer bellach yn 198,000. Soniodd Gareth Davies, ddegawd yn ôl, mai dim ond dau o bobl a oedd yn aros am fwy na dwy flynedd am driniaeth. Nawr, mae bron i 6,000 o bobl yn aros am ddwy flynedd neu fwy.

Yr hyn nad wyf yn ei ddeall, ac efallai y gall Ysgrifennydd y Cabinet ymateb i'r pwyntiau penodol hyn yn ei ymateb, yw pam nad yw pob cyfle i leihau'r amseroedd aros hynny'n cael ei ddefnyddio. Dro ar ôl tro, mae sefydliadau annibynnol a thrydydd sector wedi dod ataf i rannu eu rhwystredigaeth ynghylch y diffyg ymgysylltiad gan y bwrdd iechyd. Yn wir, roedd Specsavers—roeddwn gyda hwy yn ddiweddar—yn sôn am eu gwasanaethau awdioleg. Dywedant y gallent glirio'r rhestrau aros hynny o fewn tair blynedd mewn awdioleg, ac nid yw'r bwrdd iechyd yn ymgysylltu â hwy i'w galluogi i wneud hynny.

Mae contract y Groes Goch Brydeinig sy'n cefnogi adran ddamweiniau ac achosion brys ysbyty Maelor Wrecsam newydd gael ei ddiddymu. Ni fyddant yn cefnogi cleifion yn adran ddamweiniau ac achosion brys ysbyty Maelor Wrecsam mwyach, yr un cleifion ag y soniodd Mark Isherwood nawr ei fod ef ei hun yn un ohonynt yn ddiweddar iawn, lle mae'r Groes Goch Brydeinig yn gallu darparu gwasanaethau i'r bobl hynny i wneud eu harhosiad mor gyfforddus â phosibl. Mae eu contract bellach wedi'i ddiddymu.

Rydym eisoes wedi clywed gan gyd-Aelodau, nid yn unig am yr ystadegau, ond hefyd yr adroddiadau nad ydynt, yn ôl pob golwg, yn cael yr effaith y dylent fod yn ei chael. Clywsom gan Gareth fod y bwrdd iechyd wedi cael dirwy o £0.25 miliwn ym mis Ebrill oherwydd methiannau diogelwch yn gysylltiedig â marwolaeth tri chlaf oedrannus. Clywsom am adroddiad yr ombwdsmon yn beirniadu'r trefniadau monitro contractau cwbl annigonol. Gallwn barhau.

Yr hyn yr hoffwn ganolbwyntio arno am eiliad yw bod yr holl adroddiadau hyn, yr holl ystadegau hyn, yn fywydau pobl go iawn sy'n cael eu heffeithio yma o ddydd i ddydd. Penderfynais edrych yn gyflym yn fy mewnflwch ar yr etholwyr sydd wedi cysylltu â mi dros y dyddiau diwethaf ynglŷn â'u problemau. Mae gennyf un etholwr sydd wedi bod yn aros ers dwy flynedd am apwyntiad cyhyrysgerbydol, plentyn sydd wedi bod yn y gwasanaethau iechyd meddwl plant a phobl ifanc ers degawd ac sydd heb gael ei asesiad niwroamrywiaeth eto, a chlaf â chanwla yn ei braich y dylid bod wedi'i dynnu, gan achosi haint.

Dyna dair enghraifft sydyn o'r etholwyr sydd wedi cysylltu â mi yn y dyddiau diwethaf, a gallaf warantu bod fy nghyd-Aelodau yn y Siambr hon wedi wynebu'r un peth dro ar ôl tro, a cheir cleifion eraill nad ydynt yn cysylltu am eu bod wedi anobeithio â'r system. Wrth gwrs, byddai'n esgeulus ohonof i beidio ag atgoffa'r Senedd o benderfyniad y Gweinidog iechyd ar y pryd yn 2020 i ddod â bwrdd Betsi allan o fesurau arbennig ychydig cyn etholiad Senedd 2021, cyn ei roi yn ôl o dan fesurau arbennig ychydig ar ôl hynny. Galwch fi'n sinigaidd, ond rwy'n siŵr fod rhywfaint o jerimandro gwleidyddol ynghlwm wrth y penderfyniad hwnnw.

Dyna pam fy mod yn annog cefnogaeth i'n cynnig heno. Mae'r amser wedi dod am ymchwiliad cyhoeddus llawn i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Dyna rydym yn galw amdano heddiw. Rydym wedi cael digon o Lywodraeth Cymru yn osgoi atebolrwydd, yn gadael i bobl gogledd Cymru ddihoeni. Mae angen taflu goleuni ar y sefyllfa gyfan. Dim mwy o ysgubo'r broblem o dan y mat. Gadewch i ni daflu goleuni arni fel y gall pobl y gogledd gael hyder o'r diwedd fod rhywbeth yn cael ei wneud i unioni camweddau'r 10 mlynedd diwethaf a mwy. Galwaf ar holl Aelodau'r Senedd i gefnogi ein cynnig heno ac i gefnogi ymchwiliad cyhoeddus i fwrdd Betsi. Diolch yn fawr iawn.

Dros y ddwy flynedd ddiwethaf, rydym wedi gweld newid cadarnhaol go iawn gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, gyda'r sefydlogi a addawyd o dan arweinyddiaeth newydd. Bydd yn cymryd peth amser i gyrraedd lle mae angen inni fod. Mae'r bwrdd iechyd yn sefydliad ymbarél mawr a chymhleth ac mae newid yn cymryd amser i wreiddio. Ond dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, datblygwyd canolfannau hyfforddi meddygol, canolfannau llesiant, gwasanaethau mân anafiadau estynedig mewn ysbytai cymunedol, fferyllwyr-bresgripsiynwyr a ffisiotherapi yn cael ei ddarparu mewn canolfannau cymunedol.

Mae angen inni ddechrau dathlu'r hyn sy'n dda am ein gwasanaeth iechyd. Mae llawer o bobl yn cael triniaeth wych, pobl sy'n cael llawdriniaethau clun, a wardiau wedi eu hadnewyddu yn Wrecsam, a chanolfan orthopedig sydd i'w chwblhau yn Llandudno yn fuan, a fydd yn trawsnewid gwasanaethau orthopedig dewisol ac yn darparu manteision i gleifion, staff a'r gymuned ehangach yng ngogledd Cymru, drwy gyflawni 1,900 o lawdriniaethau a gynlluniwyd y flwyddyn. Diolch i Lywodraeth Cymru, rydym wedi gweld buddsoddiad sylweddol i gynyddu recriwtio i'r bwrdd iechyd hefyd, gan gynnwys ysgol feddygol gogledd Cymru ym Mhrifysgol Bangor a hyfforddiant nyrsio a gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd yn y cyfleusterau meddygol newydd ym Mhrifysgol Glyndŵr Wrecsam.

Fodd bynnag, mae cadw staff yn parhau i fod yn broblem, gan fod morâl yn parhau i fod yn ffactor, a dyna pam fy mod bob amser yn gwrando pan fydd unrhyw un sy'n gweithio yn ein gwasanaeth iechyd eisiau siarad â mi am yr hyn y maent yn ei weld, lle gellir gwneud gwelliannau, ac rwy'n pasio'r sylwadau hynny ymlaen, ac mae'r bwrdd iechyd bob amser yn gwrando ac eisiau dysgu. Ond dyna pam fy mod yn gwrthod lladd ar ein GIG gwych. Os yw gwleidyddion yn parhau i ladd ar y bwrdd iechyd, bydd yn parhau i'w chael hi'n anodd recriwtio pobl. Y GIG yw ei staff. Mae'n lladd ysbryd pobl. Rhaid inni ddathlu eu hymdrechion a'u llwyddiannau, a pheidio ag anghofio'r bobl niferus sy'n cael gofal rhagorol ddydd ar ôl dydd. Ein GIG yw un o'r systemau gofal iechyd mwyaf effeithlon yn y byd, ac mae’n rhaid inni beidio â'i gymryd yn ganiataol. Yn yr Unol Daleithiau, mae pobl yn talu degau o filoedd o ddoleri i roi genedigaeth, a gall llawdriniaethau clun gostio hyd at £45,000. Rhaid inni ddiogelu gofal iechyd sy'n rhad ac am ddim lle caiff ei ddefnyddio a gwneud y buddsoddiad angenrheidiol i sicrhau bod ein GIG yn gynaliadwy.

Rwy'n bryderus iawn fod y Ceidwadwyr a Reform yn credu bod mwy o arbedion effeithlonrwydd i'w gwneud mewn gwasanaethau cyhoeddus, gan geisio ei ddinistrio'n raddol fel mai preifateiddio yw'r unig opsiwn. O 2000 i 2010, o dan Blaid Lafur y DU, cynyddodd adnoddau'r GIG mewn termau real 50 y cant i gyd-fynd â'r angen. Ond o 2010, pan gymerodd y Torïaid yr awenau, dechreuodd y cyni a'r dirywiad yn y GIG ledled y DU. Blwyddyn ar ôl blwyddyn o doriadau, gwanhau ac ymestyn gwasanaethau cyhoeddus, gan gynnwys gofal cymdeithasol, ac fe gyrhaeddodd gwasanaethau tai a gwasanaethau ataliol fel hamdden ben eu tennyn. Cafwyd toriadau helaeth i gyllid cyfalaf hefyd o dan Lywodraeth Geidwadol y DU, a dim ond ers i Lywodraeth Lafur y DU ddod i rym lai na blwyddyn yn ôl y gwelsom gyllid yn dychwelyd i wasanaethau cyhoeddus, gyda chodiadau cyflog wedi'u hariannu'n llawn, yn hytrach na'u canfod i lawr cefn y soffa, fel yr hyn a arferai ddigwydd o dan y Torïaid.

Bu’n rhaid gohirio'r cynlluniau gwreiddiol ar gyfer Ysbyty Brenhinol Alexandra, wrth i gost deunyddiau gynyddu i'r entrychion, ynghyd ag effeithiau’r pandemig byd-eang a’r dirywiad economaidd a ddilynodd, dirywiad y mae angen i’r Blaid Geidwadol gymryd perchnogaeth arno. Gwnaethant y cynllun gwreiddiol hwn yn anfforddiadwy. Rwy'n gobeithio y bydd y cynnydd mewn cyllid cyfalaf bellach yn caniatáu i Ysbyty Brenhinol Alexandra gael ei ailddatblygu, a bydd cynlluniau busnes yn cael eu cyflwyno’n fuan, a fydd, yn ôl yr hyn rwy’n ei ddeall, yn cynnwys uned mân anafiadau a gwelyau gofal canolraddol.

Mae'r bwrdd iechyd yn dal i wynebu heriau parhaus, rwy'n derbyn hynny, ac mae'n cydnabod bod pobl yn rhwystredig ac yn bryderus ynghylch amseroedd aros. Ond mae bwrdd Betsi wedi gwneud cynnydd gwirioneddol ar leihau rhai o'r amseroedd aros i'r rhai a fu'n aros hiraf, a bydd yn parhau i flaenoriaethu lleihau amseroedd aros wrth inni symud ymlaen. Diolch.

Wel, wel, wel, dyma ni unwaith eto, grŵp y Ceidwadwyr Cymreig yn tynnu sylw at y methiannau parhaus yn ein bwrdd iechyd lleol, a elwir hefyd yn Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr.

Ddydd Sul, bydd hi'n 10 mlynedd ers i'r bwrdd hwn gael ei roi o dan fesurau arbennig. Nawr, ar y pryd, cafodd ei galw'n sefyllfa frys gydag angen brys ar gyfer cymaint o'n cleifion a oedd wedi cael cam, ac eto dyma ni, fel y dywedais, 10 mlynedd yn ddiweddarach. Dyma'r bwrdd iechyd cyntaf erioed yng Nghymru i gael ei osod o dan fesurau arbennig llawn, ac mae Llywodraeth Cymru wedi cydnabod nad oes amserlen ar gyfer ei dynnu allan o'r mesurau uwchgyfeirio hyn. Nawr, mae'r mesurau'n golygu mewn gwirionedd mai'r Llywodraeth hon—chi, Weinidog Cymru, Ysgrifennydd y Cabinet—sy'n gyfrifol am redeg y bwrdd hwn. Er eich bod chi'n dirprwyo rhywfaint o'r cyfrifoldeb hwnnw, chi sy'n gyfrifol yn y pen draw.

Nawr, un o'r prif resymau pam ei fod wedi cael ei osod o dan fesurau arbennig oedd y sefyllfa enbyd, a chlywsom am ddigwyddiadau ofnadwy a oedd yn digwydd gyda'n cleifion a oedd angen gwasanaeth a thriniaeth iechyd meddwl, yn enwedig yng Nglan Clwyd. Ddegawd yn ddiweddarach, mae methiant gwasanaethau iechyd meddwl yng ngogledd Cymru yn fwy. Yn ddiddorol, fodd bynnag, fel y soniodd fy nghyd-Aelod Sam Rowlands, ychydig fisoedd yn unig cyn etholiad diwethaf y Senedd yn 2021, fe gafodd ei dynnu allan o fesurau arbennig. Nawr, os nad oedd hwnnw'n benderfyniad gwleidyddol, nid wyf yn gwybod beth sydd. Ac yna, yn fuan wedyn daeth o hyd i'w ffordd yn ôl o dan gyfrifoldeb Gweinidog Llywodraeth Cymru. Hyd yn oed gyda goruchwyliaeth uniongyrchol Llafur Cymru ac ar ôl blynyddoedd o fesurau arbennig, mae archwilwyr yn darganfod na roddwyd cyfrif am o leiaf £122 miliwn. Dim goblygiadau i'r staff a'r swyddogion sydd ynghlwm wrth hynny.

A gadewch imi ddweud yn glir: diolch, nyrsys, feddygon ymgynghorol, feddygon iau, lanhawyr, a phawb sy'n gweithio yn ein gwasanaeth iechyd. A diolch am bob tro y byddaf yn defnyddio gwasanaethau iechyd ar unrhyw adeg ar fy rhan fy hun neu berthynas, a diolch i chi am ddiolch i ni am yr hyn a wnawn i dynnu sylw at y sefyllfaoedd enbyd yr ydych chi'n gweithio ynddynt.

Nawr, ers i'r drefn mesurau arbennig ddechrau yma, nodwyd pryderon difrifol am arweinyddiaeth a llywodraethiant. Ac mae'r prif weithredwyr yn dod ac yn mynd. Rydym wedi cael, wel, pedwar neu bump o brif weithredwyr ac un neu ddau o gadeiryddion. A phan ddônt i mewn, maent yn addo popeth, ond yr un hen stori yw hi. Maent yn taflu'r baich i rywle arall trwy'r amser. Mae'n gwbl annerbyniol, ac mae'n dangos yn glir sut y mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi bod yn rhedeg y GIG yng Nghymru. Ac anghofiwch eich 14 mlynedd o gyni, neu beth bynnag yr hoffwch ei alw. Am y 26 mlynedd diwethaf, Llywodraeth Lafur Cymru sydd wedi bod yn gyfrifol am iechyd yng Nghymru.

Nawr, o'r 8,389 o lwybrau yng Nghymru sy'n aros dros ddwy flynedd, mae ychydig o dan 6,000—wel, 5,747, i fod yn fanwl gywir—ohonynt ym mwrdd Betsi. A gallaf ddweud wrthych, er i'r Prif Weinidog awgrymu ddoe fod amseroedd aros am driniaeth yn gwella a bod niferoedd mawr wedi dod oddi ar y rhestr, mae gennyf feddygon teulu yn fy etholaeth nad ydynt bellach yn credu'r amseroedd aros a gyhoeddwyd ar wefan bwrdd Betsi ei hun am eu bod yn gweld nawr lle mae'n dweud un ffigur ac yna mae cleifion yn mynd i mewn ac yn dweud, 'Wel, fe ddywedodd fy meddyg ymgynghorol wrthyf ei fod yn ddwy a thair gwaith yr amser hwnnw.' Felly, hoffwn i Ysgrifennydd y Cabinet esbonio i mi pam y mae meddygon teulu yn dweud hyn wrthyf.

Nawr, yn 2015, roedd 15 y cant o gleifion yn aros mwy na phedair awr mewn gwasanaethau damweiniau ac achosion brys. Mae'r ffigur hwnnw bellach yn 32 y cant o gleifion. A gallaf ddweud wrthych chi—ac rwy'n datgan buddiant—mae gennyf berthynas agos iawn, 100 oed, sydd wedi gorfod mynd i'r ysbyty ar fwy nag un achlysur yn eithaf diweddar. Ond mae'n eithaf gwydn, a diolch byth mae wedi dod allan, ac mae'n ddiolchgar iawn am y driniaeth a gafodd. Fodd bynnag, fore Llun, yn gynnar, fe gafodd bwl o angina. Roedd yr ambiwlans yno, roeddent yn wych gydag ef, ond fe wrthododd fynd i'r ysbyty. A wyddoch chi pam? Oherwydd ar ddau neu dri achlysur y bu'n rhaid iddo fynd i mewn yn ddiweddar, mae wedi gorfod aros mewn cadair am ddau neu dri diwrnod, ac mae wedi bod mewn poen. Ac roedd mor ofnus fore Llun nes iddo arwyddo dogfen. Fe wnaethant wneud iddo arwyddo dogfen y byddai'n gwrthod mynd i'r ysbyty. Dychmygwch ei bryder. Siaradodd â mi, ac mae'n poeni am y penderfyniad a wnaeth ar y pryd. Ond roedd yn opsiwn gwell na mynd i'r ysbyty a chael ei adael am ddau neu dri diwrnod mewn cadair. Rwyf wedi ei godi o'r blaen. Ar un achlysur, aeth i mewn ac fe gafodd friwiau pwyso. Mae'n annerbyniol.

Mae yna bobl sy'n aros i ddechrau triniaeth ar gyfer afiechydon sy'n peryglu bywyd fel canser yn gorfod aros am o leiaf chwe mis. Nid dyna sut y dylai fod. Mae'r amseroedd aros am driniaeth yn dweud wrthym nad dyna sut y dylai fod. Ac fe wyddom, gyda chanser, mae'n ffaith mai'r cynharaf y gwnewch chi ei ddal, y gorau yw'r gyfradd oroesi. Rwy'n gwybod am achos lle bu'n rhaid aros tair i bedair blynedd i etholwr gael ei weld gan wasanaethau niwroddatblygiadol. Mae hyd yn oed y diweddariad diweddaraf o amseroedd aros Cymru Versus Arthritis y GIG yn dangos bod gan y bwrdd iechyd hwn bron i 17,000 o bobl yn aros i ddechrau triniaeth trawma ac orthopedig. Mae pum mil—

Janet Finch-Saunders, rwyf wedi bod yn eithriadol—

O, mawredd, ydych wir.

Ydw. Diolch am gydnabod y ffaith, ac os gallwch chi ddirwyn eich sylwadau i ben.

Byddwn yn parhau i ddod â'r dadleuon hyn yma. Byddwn yn parhau i graffu arnoch a'ch herio, Weinidog, chi a'ch Llywodraeth. Ond rwyf am ofyn i chi wrando arnom, gwrando ar ein hetholwyr, a gwneud gwahaniaethau cadarnhaol. Nid yw'r hyn sy'n digwydd nawr yn dderbyniol. Diolch.

O'r gorau, iawn, a'r Gweinidog i ymateb nawr—Jeremy Miles.

Thank you, Llywydd, and I’m pleased to reply to this debate today to put on record, once again, the progress made by Betsi Cadwaladr University Health Board over the past two years under the special measures regime, in addition to areas where further focus and attention is required. I will be making some of the same comments that I made in my statement to Members three months ago, when I published the second annual progress report on special measures. The health board is making sustainable progress in several areas. I think we need to support the health board and the thousands of NHS staff working across north Wales to continue to make these positive changes.

What we should be discussing, in reality, is how the health board is putting the building blocks in place for sustainable improvement and better health outcomes for north Wales communities, and I would like to thank the staff for their commitment to this work. They turn up every day to do the best work possible in very challenging circumstances, whilst facing unending criticism very often.

The reasons why the health board was placed in special measures are well known and have been the subject of scrutiny in this Chamber many times. I don’t want to rehearse those today, and neither am I going to analyse the decision to withdraw the board from special measures in 2020. Over the past two years, we have seen substantial improvements. In the first year, we have seen improvements in corporate governance and in the leadership of the board. In the second year, we have seen a real emphasis on quality and safety, with the board responding to many inherited issues in an open and transparent manner. By now, the work relates to improving management and agreeing on a new operational model, putting it into operation, improving performance, and rooting the necessary foundations that will enable the organisation to be successful in the long term.

Lywydd, mae nifer y bobl sy'n aros mwy na dwy flynedd am driniaeth bron wedi haneru, o ychydig dros 10,000 o bobl ym mis Rhagfyr 2024 i ychydig dros 5,700 ddiwedd mis Mawrth. Er gwaethaf y gostyngiad, dyma'r nifer uchaf yng Nghymru gyfan, ac mae'n rhaid inni weld gwelliannau ar frys os ydym am gyflawni ein cynlluniau uchelgeisiol i barhau i leihau amseroedd aros i bobl eleni. Mae perfformiad yn erbyn y targed canser 62 diwrnod hefyd yn is nag mewn mannau eraill ac fel sy'n digwydd ledled Cymru, mae amseroedd aros yn yr adrannau gofal brys a gofal mewn argyfwng yn rhy hir. Fel y dywedais yn y Siambr ddoe, mae swyddogion Llywodraeth Cymru bellach yn gweithio ochr yn ochr â staff y bwrdd iechyd i ganolbwyntio ar wella'r sefyllfa mewn gofal a gynlluniwyd.

Lywydd, bydd canolfan orthopedig newydd Llandudno, a fydd yn agor yn ddiweddarach eleni, yn helpu i reoli'r galw drwy ddarparu 1,900 o lawdriniaethau y flwyddyn, a bydd y cynlluniau hirddisgwyliedig ar gyfer ailddatblygu Ysbyty Brenhinol Alexandra yn y Rhyl yn helpu i gefnogi Ysbyty Glan Clwyd. Rydym yn gobeithio cael yr achos busnes ym mis Medi.

Rwy'n troi at wasanaethau iechyd meddwl. Mae'r Gweinidog Iechyd Meddwl a Llesiant a minnau wedi cael cyfle i ymweld â llawer o'r safleoedd ar draws gogledd Cymru, ac rydym wedi gweld y gorau a'r gwaethaf. Mae safle Ablett angen ei ailddatblygu ar frys. Nid yw hyn yn newyddion i'r bwrdd iechyd, sy'n datblygu cynlluniau i wneud yn siŵr ei fod yn addas i'r boblogaeth leol, a byddwn yn adolygu ac yn symud yr achos busnes hwnnw yn ei flaen pan ddaw i law. Ac mae'r bwrdd yn parhau i wneud cynnydd yn erbyn yr argymhellion yn yr adolygiad a gynhaliwyd y llynedd gan Goleg Brenhinol y Seiciatryddion.

Mae perfformiad yn erbyn y mesurau iechyd meddwl yn dangos bod cynnydd o 5.6 y cant wedi bod mewn asesiadau iechyd meddwl sylfaenol lleol a gwblhawyd o fewn 28 diwrnod, a chynnydd o 5.2 y cant yn nifer y bobl sy'n dechrau ymyrraeth therapiwtig o fewn 28 diwrnod ar gyfer pob oedran ers mis Chwefror 2023. Mae arweinyddiaeth iechyd meddwl wedi'i gwella yn sgil penodi cyfarwyddwr parhaol ar gyfer yr adran. Lywydd, mae'r rhain yn arwyddion o wasanaeth iechyd meddwl sy'n gwella, er bod mwy i'w wneud o hyd, a bydd y Gweinidog a minnau'n parhau i gefnogi'r bwrdd iechyd i wneud gwelliannau pellach.

Mae gan y bwrdd iechyd gynlluniau uchelgeisiol ar gyfer y flwyddyn i ddod. Am y tro cyntaf erioed, mae wedi cyflwyno cynllun tair blynedd cytbwys, ar ôl cyflawni cydbwysedd ariannol y llynedd. Mae wedi sicrhau bod £5.5 miliwn ar gael i wella mynediad at ddeintyddiaeth y GIG ar draws y rhanbarth, a bydd practis deintyddol newydd yn agor yng Nghei Connah yn ddiweddarach eleni. Lywydd, rwy'n gwybod nad yw pawb yng ngogledd Cymru yn gweld nac yn teimlo'r arwyddion hyn o adfywiad eto. Mae gormod o bobl yn dal i fod yn rhwystredig ynghylch yr amser y maent yn aros i weld meddyg teulu, deintydd, am brawf gwaed, llawdriniaeth, canlyniadau neu driniaeth frys. Mae'r rhain i gyd yn feysydd y mae'n rhaid i'r bwrdd iechyd fynd i'r afael â hwy ar frys, ac mae'r bwrdd iechyd yn rhannu'r farn hon. Ond ochr yn ochr â hyn, mae yna newyddion da go iawn hefyd. Mae Betsi Cadwaladr yn arwain y ffordd ar lunio a gweithredu cofnod iechyd electronig ar gyfer iechyd meddwl. Dyma'r cyntaf yng Nghymru i gyflwyno gwasanaeth mewnwythiennol newydd, sy'n darparu gofal arbenigol i bobl sydd â gwythiennau anodd ac anghenion therapi hirdymor. Y bwrdd iechyd yw'r cyntaf yng Nghymru i gael fan awdioleg gymunedol. Ysbyty Gwynedd yw canolfan hyfforddiant robotig gyntaf y GIG yng Nghymru i hyfforddi llawfeddygon eraill mewn llawfeddygaeth robotig ar y pen-glin. Mae llawfeddygon yn Ysbyty Abergele yn treialu technoleg realiti estynedig ar gyfer llawdriniaeth i osod pen-glin cyfan newydd. Mae meddygon dan hyfforddiant wedi graddio adran frys Ysbyty Gwynedd fel y lle gorau i hyfforddi yng Nghymru, am yr ail flwyddyn yn olynol.

Lywydd, gwrandawais yn ofalus ar y cyfraniadau yn y ddadl, ac o'r pum cyfraniad gwrthblaid, canfu un Aelod un eitem o gynnydd i'w hadrodd. Rwy'n credu y bydd trigolion teg yng ngogledd Cymru yn gwybod pam hynny. Wrth i bawb ohonom gefnogi'r bwrdd iechyd ar ei daith wella, mae'n bwysig ein bod yn ceisio rhoi golwg gyflawn ar feysydd lle gwneir cynnydd a meysydd lle mae angen mwy o gynnydd. Fel Llywodraeth, byddwn yn parhau i ddarparu'r gefnogaeth a'r her adeiladol sydd ei hangen ar y bwrdd iechyd er mwyn gwella gwasanaethau a chanlyniadau i bobl yng ngogledd Cymru.

Darren Millar now to reply to the debate.

Diolch, Lywydd, a diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl hynod bwysig hon. Gwyddom y byddwn yn wynebu pen-blwydd yng ngogledd Cymru dros y penwythnos nad yw'n ben-blwydd y mae unrhyw un ohonom yn falch ohono, sef y bydd Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn nodi deng mlynedd ers iddo fynd o dan fesurau arbennig yn gyntaf yn ôl ar ddechrau mis Mehefin 2015, ar ôl i adroddiad erchyll gael ei gyhoeddi i

'gamdriniaeth sefydliadol ar ward Tawel Fan.'

Wrth gwrs, mae adroddiadau pellach wedi'u cyhoeddi ar wasanaethau ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr ers y dyddiad hwnnw, ac roeddent yn cynnwys cyfeiriadau at bob math o fethiannau eraill yn y bwrdd iechyd, nid ei wasanaethau iechyd meddwl yn unig. Mae hyn er gwaethaf gwaith caled staff ymroddedig yn ein GIG yng ngogledd Cymru, sydd, a bod yn onest, yn brwydro o fewn system sy'n heriol ac yn anodd iawn, lle mae arnaf ofn eu bod hwythau hefyd yn ddioddefwyr, ochr yn ochr â'r cleifion sydd wedi cael niwed, a rhai ohonynt wedi marw. Rydym wedi darllen adroddiad ar ôl adroddiad ar ôl adroddiad gan y crwner, gan yr Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch, gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru, a chan bobl annibynnol sydd wedi cael eu dwyn i mewn i ogledd Cymru i edrych ar y gwasanaethau, ac sydd wedi nodi methiannau difrifol. Nawr, cynlluniwyd mesurau arbennig i geisio gwneud pethau'n well, i wella pethau, ond beth yw canlyniadau'r mesurau arbennig hyn mewn gwirionedd? Wel, rwy'n ofni bod perfformiad y bwrdd iechyd wedi mynd tuag yn ôl ar bron bob mesur. Rydym newydd glywed Ysgrifennydd y Cabinet yn llawenhau unwaith eto ynglŷn â chynnydd yn erbyn targedau amser aros dwy flynedd. Y gwir amdani yw bod pobl yng ngogledd Cymru yn cael cam, oherwydd rydych chi 1,460 gwaith yn fwy tebygol o wynebu dwy flynedd o aros am driniaeth yng ngogledd Cymru nag ydych chi dros y ffin yn Lloegr. Mae hynny'n sgandal. A'r hyn sy'n digwydd yw bod y targed amser aros hwnnw—. Addawyd y byddai'n cael ei ddileu gan Lywodraeth Cymru dros ddwy flynedd yn ôl, ond ni ddeliwyd ag ef.

Ac mae'n fwy na dim ond y targedau amseroedd aros ar gyfer llawdriniaethau a gynlluniwyd; mae'r adrannau brys yng ngogledd Cymru yn methu hefyd. Mae eu perfformiad wedi dirywio a hwy bellach yw'r gwaethaf yng Nghymru ac ymhlith y gwaethaf yn y Deyrnas Unedig gyfan. Mae un o bob tri chlaf yn aros yn yr adrannau brys am bedair awr neu fwy—wedi'u gadael i ddihoeni—ac mae 17 y cant o gleifion, yn ôl y ffigurau presennol, yn yr adrannau brys am fwy na 12 awr. Unwaith eto, ar y ddau gyfrif, hwy yw'r ysbytai sy'n perfformio waethaf yng Nghymru.

Felly, nid yw'r drefn mesurau arbennig yn gweithio, ac nid yw'n gweithio oherwydd, yng Nghymru, mae gennym drefniant gwleidyddol ar gyfer mesurau arbennig, nad yw'n digwydd mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig. Ni all bwrdd iechyd fynd o dan fesurau arbennig heb i Weinidog ddatgan hynny. Mae hynny'n annerbyniol, oherwydd mae'n golygu bod pwysau o gwmpas cyfnodau etholiadol i gael gwared ar fesurau arbennig, hyd yn oed pan nad yw'n briodol nac yn ddoeth i wneud hynny, er mwyn diogelu enw da Gweinidogion mewn Llywodraeth Lafur sy'n methu, yn hytrach nag am mai dyna'r peth iawn i'w wneud. A dyna'n union a welsom cyn etholiadau diwethaf y Senedd, yn ôl yn 2021. Ac mae arnaf ofn fod yna awgrymiadau mai dyna'r cyfeiriad teithio yr ydym yn mynd iddo nawr, oherwydd yr hunanfodlonrwydd a welwn gan yr Ysgrifennydd Cabinet presennol ac wrth gwrs, y Prif Weinidog presennol, a oedd yn Weinidog iechyd, a'r cyn-Brif Weinidog, a oedd yn Weinidog iechyd, a'r cyn-Brif Weinidog cyn hynny, a oedd hefyd yn Weinidog iechyd. Mae'n ymddangos bod patrwm yma o ran y ffordd yr eir i'r afael â phethau. 

Mae'r perfformiad i fod i wella pan fyddwch chi o dan fesurau arbennig; mae bwrdd Betsi wedi gwaethygu mewn gwirionedd. Felly, mae'n dweud wrthym nad yw mesurau arbennig yn gweithio. Mae ymchwiliadau annibynnol wedi cynnig argymhellion i'w gweithredu; nid ydynt yn cael eu gweithredu. Fe wnaed adroddiad y llynedd, a oedd yn awgrymu mai dim ond hanner yr argymhellion y dylid bod wedi eu gweithredu o adroddiadau amrywiol ar iechyd meddwl yn unig a gafodd eu gweithredu ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr mewn gwirionedd. Fe wyddom fod y trefniadau llywodraethu—. Ac mae'n ymddangos bod Llywodraeth Cymru yn gwbl analluog i newid y sefyllfa. Felly, mae dioddefwyr y llanast hwn—ac rwy'n eu galw'n 'ddioddefwyr' yn fwriadol—mae'r cleifion a'r staff yn cael bargen waeth yng ngogledd Cymru nag yn unrhyw ran arall o'r wlad. Mae'n annioddefol, a dyna pam y mae'n rhaid inni wneud yn siŵr ein bod ni'n mynd i wraidd y sefyllfa hon unwaith ac am byth. Ein dyletswydd i bob unigolyn sydd â perthynas a gafodd niwed a phob unigolyn sydd wedi colli eu perthnasau neu anwyliaid o ganlyniad i'r trychineb hwn yng ngogledd Cymru yw gwneud yn siŵr ein bod yn mynd i wraidd y problemau hyn.

Ac wrth gwrs ein bod yn cydnabod bod ymdrechion yn cael eu gwneud gan staff gweithgar, ond mae'r diwylliant yn y sefydliad yn dal yn anghywir. Daeth pobl i fy nghymhorthfa yr wythnos diwethaf i ddweud wrthyf eu bod yn teimlo eu bod yn cael eu bwlio, nad oeddent yn gallu codi llais am bryderon ynglŷn â gofal cleifion. Rwyf wedi cael pobl eraill sy'n gweithio yn y GIG yng ngogledd Cymru yn dweud wrthyf eu bod wedi cael eu hannog rhag adrodd am ddigwyddiadau difrifol a'u cofnodi'n briodol yn y system Datix, am nad ydynt eisiau i'r bwrdd iechyd gael ei roi o dan y chwyddwydr. Mae hyn yn anghywir. Nid ydych chi'n datblygu diwylliant o ddysgu pan fydd gennych sefyllfa lle mae pobl yn cael eu hannog rhag adrodd am bethau y nodant eu bod yn anghywir, ac nid oes gennych ddiwylliant o ddysgu pan fyddwch chi'n cael adroddiad ar ôl adroddiad gan y crwner sy'n nodi'r un themâu, ond nad yw'r materion hynny'n cael eu datrys.

Felly, mae'n rhaid inni newid y diwylliant, mae'n rhaid inni wneud yn siŵr ein bod yn cyflawni'r gwelliannau hyn, ac un o'r ffyrdd o wneud hynny yw trwy gael ymchwiliad cyhoeddus cwbl annibynnol i fynd at wraidd y materion hyn ac i wneud yn siŵr ein bod yn cyflawni'r newid sydd ei angen arnom. Nid yw'n iawn fod bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr wedi bod o dan fesurau arbennig yn hirach nag unrhyw sefydliad GIG arall yn hanes ein gwasanaeth iechyd gwladol.

Rwy'n synnu nad yw Plaid Cymru yn pleidleisio dros y cynnig hwn heddiw, gyda llaw. Clywais gyfraniad Mabon. Roedd yn gyfraniad da, oherwydd fe wnaethoch chi nodi llawer o'r problemau sydd yno, ond roeddech chi'n methu ymrwymo i fynd dros y llinell i wneud yn siŵr ein bod yn cael ymchwiliad cyhoeddus, ac roedd hynny'n fy synnu, oherwydd fe wyddom nad yw'r holl bethau eraill hyn wedi gweithio, Mabon. Felly, nid yw mwy o'r un peth yn mynd i weithio a chyflawni'r newid sydd ei angen ar bobl yng ngogledd Cymru, a dyna pam rwy'n eich gwahodd i ailystyried safbwynt eich plaid. 

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Yn sicr.

Fel yr eglurais yn fy nghyfraniad, rydym wedi datblygu cynllun cynhwysfawr ar gyfer y GIG, felly rydym wedi llunio'r cynllun. Mae'n ymddangos i mi eich bod chi'n ceisio allanoli cynllun y Ceidwadwyr i sefydliad allanol, a fydd yn cymryd 10 mlynedd.

Nid ydym yn ceisio allanoli unrhyw beth, ac mae yna bethau y gellir eu gwneud ar unwaith yr ydym wedi galw amdanynt hefyd. Felly, er enghraifft, byddem wrth ein bodd yn gweld mwy o unedau mân anafiadau yn agor yng ngogledd Cymru, byddem wrth ein bodd yn gweld yr ysbyty newydd yn cael ei adeiladu yn y Rhyl, byddem wrth ein bodd yn gweld yr uned iechyd meddwl yn cael ei darparu—mae'r rhain i gyd flynyddoedd maith ar ei hôl hi. Byddem wrth ein bodd yn gweld rhai o'r gwelyau sydd wedi'u cau yn ein hysbytai cymunedol presennol yn cael eu hailgomisiynu, er mwyn tynnu pwysau oddi ar ein hysbytai cyffredinol dosbarth. Felly, mae yna bob math o bethau y gellir eu gwneud yn y dyfodol agos er mwyn gwella perfformiad y bwrdd iechyd ac i ddarparu gwell gwasanaeth, ond nid ânt i wraidd y broblem yn y bwrdd iechyd hwn, ac mae Llywodraeth Cymru i'w gweld yn gwbl analluog i ddelio â hynny. Rwy'n hapus i dderbyn yr ymyriad.

A fyddech chi'n derbyn bod ysbytai wedi cael unedau mân anafiadau estynedig, fod cyfleusterau newydd yn cael eu hagor, gan gynnwys y ganolfan orthopedig, ein bod yn edrych ar Ysbyty Brenhinol Alexandra? Yn y Fflint, fe gaeodd yr ysbyty cymunedol, ond mae ganddynt gyfleuster newydd yno nawr ar gyfer camu i fyny, camu i lawr. Felly, mae yna lawer o adeiladau newydd yn digwydd. Ac a ydych chi'n derbyn mai dim ond ers eleni y cawsom fuddsoddiad gan Lywodraeth Lafur y DU, buddsoddiad cyfalaf, i allu gwneud y gwaith hwn?

Y gwir amdani yw bod nifer y gwelyau yn ein gwasanaeth iechyd gwladol yng ngogledd Cymru wedi gostwng. Rydym wedi gweld cau Ysbyty Cymunedol y Fflint, rydym wedi gweld cau ysbyty ym Mhrestatyn, cau gwelyau ysbyty cymunedol yn y Rhyl, yn Ninbych, yn Rhuthun, ac ym mhob math o lefydd eraill ar draws gogledd Cymru, ac mae hynny wedi cyfrannu at y trychineb a wynebwn. Mae hynny'n rhannol oherwydd bod Llywodraeth Cymru wedi caniatáu iddo ddigwydd, ond mae hefyd oherwydd nad yw'r trefniadau mesurau arbennig yn gweithio, oherwydd eu bod yn wleidyddol.

Yn Lloegr, gall yr arolygiaeth fwrw iddi mewn sefydliad iechyd a'i wella'n gyflym, am nad oes ganddo hualau ymyrraeth wleidyddol Gweinidogion, ac rwy'n meddwl mai dyna'r math o annibyniaeth y mae angen i ni ei roi i'n harolygiaeth ni yma hefyd. Felly, rwy'n eich annog i gyd, er gwaethaf yr amheuon a fynegwyd gennych yn gynt, i roi'r gefnogaeth y credwn fod ei hangen i'r cynnig hwn. Mae rhywfaint o dir cyffredin o ran y gwaith sydd i'w wneud o hyd, ac rwyf am gydnabod ymdrechion staff, ond nid yw'r trefniadau presennol yn gweithio. Dyma'r unig ffordd o wneud yn siŵr eu bod yn cyflawni'r addewid y mae pawb yn y Siambr hon eisiau ei rhoi i bobl gogledd Cymru, sef y bydd eu GIG yn addas i'r diben ac yn ddiogel ac yno pan fyddant ei angen.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] There are objections. We will therefore defer voting until voting time.

Unless three Members wish for the bell to be rung, we will move immediately to our first vote, and the first vote will be on item 7, the Welsh Conservatives debate on Betsi Cadwaladr University Health Board, and I call for a vote on the motion without amendment tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour, 13, no abstentions, and 33 against. Therefore, the motion is not agreed.

We'll move to amendment 1; if amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. And I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 24, no abstentions, and 23 against. Therefore, the amendment is agreed.

Amendment 2 is therefore deselected.

We will now vote on the motion as amended.

Open the vote. Close the vote. In favour 24, no abstentions, and 23 against. The motion as amended is agreed.

And that concludes voting for this afternoon.

But we do have two short debates. The first of those is to be presented by John Griffiths.

Rwyf am adael i rai o'r Aelodau adael yn dawel, fel y gallwn symud ymlaen gyda'r gwaith. John Griffiths, yn eich amser eich hun.

Diolch, Lywydd. Casnewydd—dinas ar i fyny yn economaidd, yn gymdeithasol ac yn ddiwylliannol. Lywydd, yn ôl ym mis Chwefror eleni, ysgrifennodd y newyddiadurwr busnes Douglas Friedli,

'Y peth gorau am Lundain? Mae'n llai na dwy awr o Gasnewydd'.

Gan fy mod yn falch o gynrychioli fy ninas enedigol, rwy'n cytuno'n llwyr â'r asesiad hwnnw a'r geiriau hynny. Mae Casnewydd yn lle ag iddo orffennol arwyddocaol iawn, presennol cryf a dyfodol addawol iawn.

O ran y gorffennol, flynyddoedd lawer yn ôl gwelsom y Rhufeiniaid yn hwylio i fyny afon Wysg i ymgartrefu yng Nghaerllion, ac wrth gwrs, yn fwy diweddar, gwrthryfeloedd y Siartwyr ar flaen y gad yn yr ymgyrch dros ddiwygiadau gwleidyddol i gymunedau dosbarth gweithiol, ac yn y cyfnod mwy modern, sîn ddiwydiannol a masnachol gref o ddatblygiad y gwaith dur yn Llan-wern yn y 1960au i gynnal uwchgynhadledd Sefydliad Cytuniad Gogledd Iwerydd (NATO) yn 2014, a gafodd ei ddisgrifio ar y pryd fel yr un bwysicaf ers cwymp wal Berlin.

Ond dyfodol cyffrous iawn hefyd, fel y soniais, ac mae hynny wedi cael ei adlewyrchu gan y niferoedd cynyddol o bobl sy'n symud i'r ddinas ac yn ymgartrefu yng Nghasnewydd. Wrth gwrs, mae Casnewydd wedi croesawu newydd-ddyfodiaid o bob cwr o'r byd ers amser maith. Cefais fy ngeni yn ardal amlddiwylliannol Pilgwenlli yn y ddinas, a daeth fy mam fy hun i'r ardal o Iwerddon. Mae'r ddinas yn llawer mwy amrywiol nawr. Un nodwedd ddiweddar yw'r niferoedd sylweddol sy'n symud dros y ffin o Fryste. Rhwng y ddau gyfrifiad diwethaf, mae poblogaeth y ddinas wedi cynyddu 9.5 y cant, o ychydig dros 145,000 yn 2011 i ychydig o dan 160,000 yn 2021. Casnewydd bellach sydd â'r oedran canolrifol cyfartalog isaf ond un yng Nghymru, sef 38, ac mae nifer y bobl rhwng 25 a 34 oed wedi codi ychydig dros 5,000, cynnydd o dros 27 y cant.

Mae yna deimlad gwirioneddol fod y ddinas yn tyfu yn ei hyder ac ar gynnydd. Yn economaidd, wrth gwrs, mae gan Gasnewydd set gref iawn o glystyrau economaidd, a welir yn arbennig yn natblygiad a thwf y diwydiant lled-ddargludyddion. Mae Casnewydd yn prysur ddod yn ganolog, nid yn unig yn y DU, ond ledled y byd i gyd o ran y diwydiant lled-ddargludyddion hwnnw. Mae agor canolfan ymchwil a datblygu newydd KLA yng ngorllewin Casnewydd, etholaeth fy nghyd-Aelod Jayne Bryant, ychydig wythnosau yn ôl yn dyst i hynny. Bydd y cyfleuster newydd hwnnw, sy'n costio tua £100 miliwn, yn creu tua 750 o swyddi. Mae'n adeiladu ar gysylltiad 40 mlynedd y cwmni â'r ddinas, gyda chanolfan arall, y tro hwn yn Nwyrain Casnewydd, yn agos at gylchfan y Coldra yn Ringland, wedi bod yn cynhyrchu microsglodion ers blynyddoedd lawer. Ac wrth gwrs, mae hynny i gyd yn pweru'r dechnoleg bob dydd y mae pawb ohonom yn ei defnyddio ac yn dibynnu arni. Maent yn rhan o'r diwylliant trawiadol hwnnw, sydd hefyd yn cynnwys Vishay, Newport Wafer Fab gynt, sydd, unwaith eto, yn elfen gref iawn o'r presenoldeb hwnnw yn y ddinas. 

Ers ethol Llywodraeth Lafur y DU y llynedd, rydym wedi gweld partneriaeth gref gyda'n Llywodraeth Lafur yng Nghymru, sydd wedi gallu sicrhau a diogelu'r cannoedd o swyddi yn y ffatri honno. Gyda'i gilydd, mae 14 o fusnesau lled-ddargludyddion o fewn radiws o 30 milltir o'r ddinas a nifer o sefydliadau addysg uwch yn agos, gan roi mynediad i filoedd o fyfyrwyr technoleg a pheirianneg. Mae hyn yn gryfder mawr i Gasnewydd, ac rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru yn awyddus iawn i barhau i weithio gyda'r sector a chyngor y ddinas, a Llywodraeth Lafur y DU hefyd, i helpu i ddarparu rhagor o gyfleoedd swyddi medrus iawn dros y blynyddoedd i ddod.

Yn gysylltiedig â hyn i gyd a rhywbeth y mae cyngor y ddinas a'i arweinydd, Dimitri Batrouni, yn awyddus iawn i fwrw ymlaen ag ef yw cynigion SAE Renewables ym Mharc Ynni Cynaliadwy Aber-wysg, a fydd yn hanfodol i ddarparu'r pŵer ar gyfer gweledigaeth y ddinas ddata sy'n rhan bwerus arall o'r dyfodol, gan gynnwys parth buddsoddi deallusrwydd artiffisial a chyfleuster storio batri. Mae hyn i gyd yn dod at ei gilydd mewn set gyffrous iawn o gynigion. 

Mae'r sylfaen weithgynhyrchu hefyd yn gryf yn fwy cyffredinol, yn cynnwys CAF, gweithgynhyrchwyr trenau, sydd wedi'u lleoli wrth ymyl ffatri Tata Steel yn Llan-wern, ac wrth gwrs, mae gan ffatri Llan-wern ei hun botensial mawr mewn perthynas â thwf dur gwyrdd. Mae'n ddiwydiant ar gyfer y dyfodol, un sydd â gorffennol hanesyddol cryf iawn yn yr ardal hefyd.

Yn ehangach, mae Casnewydd—. Soniais am uwchgynhadledd NATO a gynhaliwyd yng Ngwesty'r Celtic Manor. Mae Gwesty'r Celtic Manor yn weithredwr pwysig yn lleol ac mae bellach yn cynnwys y Ganolfan Gynadledda Ryngwladol. Ac yn ogystal ag uwchgynhadledd NATO, fe gynhaliodd Gwesty'r Celtic Manor gystadleuaeth Cwpan Ryder 2010, a oedd yn enfawr o ran rhoi'r ddinas a Chymru ar y map rhyngwladol.

Mae yna lawer mwy o enghreifftiau y gallwn eu crybwyll. Ac wrth gwrs, yn sail i hyn i gyd mae anadl einioes economi'r ddinas, ac economi Cymru yn wir: yr holl fentrau bach a chanolig hynny, sydd, yng Nghasnewydd, yn gryf iawn o ran y ffaith bod masnachwyr annibynnol yn poblogi canol ein dinas, gan roi naws unigryw iddo, sydd mor ddeniadol i ymwelwyr a thrigolion lleol fel ei gilydd. Rwy'n credu bod hynny i gyd, Lywydd, yn ein rhoi ni mewn lle da iawn o ran yr hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd yng Nghasnewydd, ond hefyd y potensial ar gyfer y dyfodol.

Rwy'n credu bod cynnig diwylliannol Casnewydd yn drawiadol iawn hefyd. Soniais am yr hanes Rhufeinig ac am y Siartwyr. Wrth gwrs, mae gennym y bont gludo eiconig, lle bydd canolfan ymwelwyr newydd yn agor yn fuan, gyda buddsoddiad mawr gan Lywodraeth Cymru mewn partneriaeth â Chyngor Dinas Casnewydd. Mae cynnig diwylliannol y ddinas yn tyfu mewn momentwm, ac mae'r diwydiannau creadigol yn cyflogi dros 5,000 o bobl yn lleol. Mae hyn yn cynnwys llawer o weithwyr llawrydd, ac rydym yn gartref i fwy na 40 o leoliadau diwylliannol. Wrth gwrs, mae'r niferoedd hyn yn bwysig; maent yn dangos graddfa a phwysigrwydd yr economi ddiwylliannol a'r potensial ar gyfer twf os yw'n parhau i gael ei feithrin. Mae sîn ddiwylliannol Casnewydd wedi bod yn fywiog ac amrywiol ers amser maith. Ar hyn o bryd, mae gennym Theatr a Chanolfan Gelfyddydau Glan yr Afon yn gweithio'n agos iawn gyda grwpiau cymunedol fel Ballet Cymru, sy'n mynd o nerth i nerth, ac Urban Circle, sydd wedi ychwanegu'r Ŵyl Reggae a Riddim eilflwydd at ei weithgareddau a chynyrchiadau niferus eraill.

Lywydd, yn ddiweddar mae Cyngor Dinas Casnewydd wedi datgelu ei strategaeth ddiwylliannol newydd, sy'n adlewyrchu'r holl gryfderau hyn ac yn darparu egni newydd, ynghyd â sîn lawr gwlad fywiog, y credaf ei bod yn addawol iawn ar gyfer datblygu cynnig diwylliannol y ddinas. Mae'n newyddion da iawn, nid yn unig i artistiaid a cherddorion, ond i bawb sy'n byw yn y ddinas. Rydym hefyd yn gweld stiwdios ffilm yn datblygu, yn Queensway Meadows er enghraifft. Mewn gwirionedd, rhwng 2015 a 2022, gwelodd Casnewydd 125 y cant o dwf yn y sector creadigol, y twf cyflymaf o gymharu ag unrhyw ddinas arall yng Nghymru.

Mae pobl yn gyfarwydd iawn â gorffennol cerddorol Casnewydd, gyda lleoliadau chwedlonol fel TJ's. Ond mae gennym leoliadau newydd erbyn hyn, fel y Corn Exchange, a rhai presennol neu rai blaenorol fel Le Pub a Cab—unwaith eto, rhan o sîn gerddorol a diwylliannol fywiog iawn yng Nghasnewydd. Yn gynharach eleni, cawsom Lwybr Cerdd Casnewydd, a gynhaliwyd mewn partneriaeth â FOCUS Cymru, a daeth â dros 15,000 o ymwelwyr ychwanegol i ganol ein dinas mewn dim ond 36 awr. Roedd ganddo dros 96 o artistiaid ar draws gwahanol leoliadau yn y ddinas, gan fanteisio unwaith eto ar y seilwaith hanfodol hwnnw. Felly, mae llawer i'w ddweud, ac rwy'n gobeithio fy mod wedi amlinellu rhywfaint ohono.

Un agwedd arall yw llong ganoloesol Casnewydd, sydd unwaith eto wedi dal dychymyg pobl. Mae'n un o'r darganfyddiadau archeolegol mwyaf arwyddocaol yn hanes morwrol Ewrop. Mae arbenigwyr wedi ei disgrifio fel y llong ganoloesol bwysicaf yn y byd. Rwy'n credu bod trafodaethau'n parhau rhwng Cyngor Dinas Casnewydd a Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol Llywodraeth Cymru, i sicrhau cartref digonol a phenodol i'r llong ganoloesol honno. Pan gaiff ei sefydlu, bydd yn caniatáu i ymwelwyr a thrigolion fel ei gilydd weld y llong a dysgu mwy am ei hanes.

Yn bersonol, rwy'n awyddus iawn i bwysleisio stori chwaraeon nodedig iawn Casnewydd yn y gorffennol a'r presennol. Mae Casnewydd yn ddinas werdd, sy'n hwyluso llawer o'r gweithgarwch corfforol a'r chwaraeon hynny. Mae gan Gasnewydd barciau nodedig, a gwastadeddau Gwent wrth gwrs, sy'n cynnwys gwlyptiroedd y Gymdeithas Frenhinol er Gwarchod Adar. Mae gennym lawer o wyrddu trefol yn digwydd trwy sefydliadau fel Gwyrddu Maendy.

Rwy'n awyddus i hyrwyddo Casnewydd Actif i annog mwy o weithgarwch corfforol a chwaraeon am resymau amlwg iawn: iechyd a lles y boblogaeth a'r ffaith ei fod hefyd yn hwyl ac yn hanfodol mewn cymaint o ffyrdd ar gyfer dyfodol y ddinas. Rhan o hynny yw gweithgareddau parkrun y ddinas. Roedd Casnewydd yn un o'r mannau cyntaf i fabwysiadu parkrun, gan lansio'r ail ddigwyddiad 5 km yng Nghymru yn Nhŷ Tredegar yn 2011, a'r parkrun iau cyntaf erioed yng Nghymru yn 2013. Mae parkrun wedi parhau i ffynnu yn y ddinas, gyda lansiad parkrun glan yr afon, sy'n gwasanaethu cymunedau canol y ddinas, yn 2017.

Mae gennyf ddiddordeb personol, gan fy mod, ar y rhan fwyaf o Sadyrnau, yn un neu'r llall o ddigwyddiadau parkrun Casnewydd. Rydym wedi gweld bron i 10,000 o bobl yn gorffen 34,000 o ddigwyddiadau parkun, a dros 4,000 o sesiynau gwirfoddoli gan bron i 900 o wirfoddolwyr unigol dros y flwyddyn ddiwethaf. Ddydd Sadwrn diwethaf, roeddwn yn falch iawn o redeg y parkrun ar lan yr afon gyda fy ŵyr 11 oed, a dorrodd ddau funud cyfan oddi ar ei amser gorau ac roedd yn falch dros ben. Roeddwn innau hefyd yn dad-cu balch iawn.

Lywydd, yn gyffredinol, rwy'n awyddus i dyfu'r gweithgarwch corfforol a'r chwaraeon yn ein dinas am yr holl resymau a nodais. Wrth gwrs, yn ogystal â chwaraeon llawr gwlad, mae gennym y chwaraewyr mawr, fel tîm pêl-droed Casnewydd, y Dreigiau a Casnewydd Fyw, ein hymddiriedolaeth hamdden, i gyd yn gweithio'n galed iawn i fwrw'r agenda honno yn ei blaen yn ein dinas.

Bydd yna heriau bob amser, ac mewn dinas gyda phoblogaeth sy'n tyfu, dinas ar gynnydd, fel y gobeithiaf fy mod wedi'i ddangos, mae'r heriau hynny'n sylweddol. Un o'r rhain yw creu system drafnidiaeth integredig. Rwy'n falch iawn fod gennym lasbrint comisiwn Burns i'w ddatblygu, gan gynnwys y pum gorsaf reilffordd, gyda phedair ohonynt yng Nghasnewydd, tair ohonynt yn fy etholaeth i, sef Dwyrain Casnewydd, ym Magwyr, Llan-wern a Somerton. Rwy'n gobeithio y cawn gyhoeddiadau pwysig yn fuan iawn i fwrw ymlaen â'r system drafnidiaeth integredig hanfodol honno, i ddelio â'r problemau tagfeydd y mae dinasoedd sydd â phoblogaethau sy'n tyfu, yn enwedig, yn eu hwynebu.

Lywydd, yn yr amser byr sydd ar gael i mi, gobeithio fy mod wedi amlinellu rhywfaint o hanes Casnewydd, a'i phresennol a'r potensial i Gasnewydd yn y dyfodol. Rwy'n credu'n gryf iawn, mewn termau economaidd, diwylliannol a chymdeithasol, fod gan Gasnewydd gymaint i'w gynnig, gyda photensial, nid yn unig i Gasnewydd a'r rhanbarth o gwmpas Casnewydd, ond i Gymru gyfan. Felly, rwy'n gobeithio y byddwn yn parhau i weld Llywodraeth Cymru, Cyngor Dinas Casnewydd a Llywodraeth y DU yn gweithio gyda'i gilydd i barhau i ddangos sut y gallwn wireddu'r potensial hwnnw sydd mor gryf ac mor bwysig i'n dyfodol yma yng Nghymru. Diolch yn fawr.

A gaf i ddiolch i John Griffiths am ganiatáu imi gyfrannu yn y ddadl fer hon yma heddiw? Mae Casnewydd yn lle gwych i fyw, gweithio ac ymweld ag ef, ac rwy'n falch iawn o ddweud wrth unrhyw un sy'n gofyn i mi fy mod wedi cael fy ngeni yno, cefais fy magu yno, a ble bynnag y bûm yn byw ac yn gweithio yn y byd, fy nghartref teuluol yw fy hafan.

Ar ôl bod yn y swydd hon ers 2021, rwyf wedi dod ar draws llawer o bobl, a'r hyn rwy'n ei garu fwyaf am hyn yw fy mod yn cyfarfod â phobl sydd wedi mynd trwy lawer o'r un profiadau a gefais i wrth imi dyfu i fyny yng Nghasnewydd. Dysgais sut i gerdded yn Ridgeway, dysgais sut i nofio yng nghanolfan hamdden Casnewydd, reidio'r peiriant tonnau, ac mae'n rhaid i mi ddweud bod ganddo lawer o broblemau ac efallai ei fod yn un o'r pethau mwyaf peryglus y bûm arno erioed, ond roedd yn brofiad gwych er hynny ac yn lle gwych i dyfu i fyny ynddo. Treuliais lawer o fy hafau ar y stryd fawr, mynd i Wildings, profi colur ac yn teimlo'n ddrwg iawn dros y cynorthwywyr y bu'n rhaid iddynt fy nioddef i a fy ffrindiau yn ceisio dewis ein hoff finlliw a phethau felly.

Mae'n rhaid i ni ddweud bod Casnewydd, beth bynnag am—. Fel pleidiau, fel gwleidyddion, rwy'n gwybod ein bod ni'n aml yn siarad am gysylltiadau trafnidiaeth a faint o broblem ydynt, ond mae Casnewydd, lle mae wedi'i leoli a'i gynllun, yn hollol wych, ac un peth y mae'n rhaid i mi dynnu sylw ato yw'r lleoliad, ni allwch ei guro. Mae'n cysylltu â phob rhan o Gymru, ble bynnag rydych chi—gogledd, de, dwyrain neu orllewin—ac mae'r bywiogrwydd yn wych. Rydym i gyd yn cyfaddef bod yna broblemau o ran terfynau cyflymder posibl ar draffyrdd, ar ffyrdd ac ati, ond rwy'n caru'r ffaith bod Casnewydd yn lle amrywiol. Mae cymaint o wahanol bobl o gymaint o gymunedau gwahanol sydd i gyd yn cyd-fyw â'i gilydd yn gydlynol, a hwy yw'r rhai sy'n dod â'r lle yn fyw mewn gwirionedd. 

Gadewch inni fod yn onest, mae Casnewydd yn lle y mae pawb ohonom, beth bynnag yw ein cysylltiadau gwleidyddol, eisiau ei weld yn ffynnu. Fodd bynnag, yn anffodus mae rhagolygon economaidd y ddinas yn cael eu llesteirio'n ddifrifol gan y Llywodraeth Lafur yn San Steffan. Cafodd mwy na 4,000 o oedolion eu cefnogi i ailhyfforddi, ailsgilio a dod o hyd i waith yng Nghasnewydd o dan gronfa ffyniant gyffredin Llywodraeth Geidwadol flaenorol y DU. Nawr mae penderfyniad y Canghellor Rachel Reeves i dorri'r gronfa hon wedi arwain at golli swyddi sylweddol ledled y ddinas, gyda miloedd o bobl sy'n chwilio am waith yn colli hyfforddiant a chymorth cyflogaeth—rhywbeth a oedd yn flaenorol yn cefnogi ein heconomi a'n busnesau lleol. Dangosodd cais rhyddid gwybodaeth—

Cyfraniad munud yw hwn ac rwyf wedi bod yn hael iawn eisoes.

Diolch, Lywydd; rwy'n gwerthfawrogi hynny. Dangosodd cais rhyddid gwybodaeth i Gyngor Dinas Casnewydd fod wyth swydd awdurdod lleol mewn perygl o wynebu diswyddiadau oherwydd y toriadau. Nid yn unig hynny, ond o ganlyniad i'r toriadau—

Rwy'n mynd i orfod dod ag ef i ben, oherwydd fe wnaethoch chi fwrw ymlaen beth bynnag.

Mae hynny'n hollol iawn. Diolch, Lywydd. Un frawddeg olaf. Mae'n amlwg i mi, gyda'r ffordd y mae pethau, fod Llywodraeth y DU wedi dangos lefel o annoethineb, yn enwedig o ran rhoi Casnewydd ar y map, ac rwyf am ei gweld yn codi ac yn ffynnu, yn union fel fy holl gyd-Aelodau a fydd yn cyfrannu heddiw, ac rwy'n gobeithio y byddant yn cymryd sylw ac yn gwneud hynny. Diolch.

Thank you very much to John for bringing forward this debate. I just want to highlight three of the number of organisations that support the debate today and the argument today that Newport is a city on the rise economically, socially, and culturally.

Yn gyntaf, hoffwn dynnu sylw at KidCare4U. Rwy'n gwybod, John, eich bod chi'n ymwybodol iawn o'r gwaith gwych y maent yn ei wneud gyda chymunedau ethnig amrywiol, yn dod â phobl ifanc at ei gilydd—dros 300 o bobl ifanc—yn rheolaidd, i gael profiadau gwych yn y ddinas.

Second, the excellent work that the menter iaith in Newport does, being extremely active across the city, bringing excitement to the Welsh language for people in the city and being able to socialise through the medium of Welsh, from Welsh lessons to coffee and a chat on a Friday morning, or to go for a meal in the market. And third, as I've mentioned earlier in the Siambr today, as vice-chair of the working group for the Urdd Eisteddfod in 2027, the Urdd Eisteddfod is coming to Newport in that year, and that will be an excellent platform for Newport to show that it's a city that is on the rise socially, culturally and economically. The question for the Government is how are they going to be supporting that. Thank you.

The Cabinet Secretary for local government to reply to the debate. Jayne Bryant.

Diolch, Lywydd. Mae'n bleser ymateb i'r ddadl hon fel un o bobl Casnewydd i'r llall. Diolch i John ac i bawb sydd wedi cyfrannu heddiw.

Mae gan Gasnewydd hanes balch a hir o'i hanes Rhufeinig, ei llwybrau morwrol canoloesol a'i threftadaeth ddiwydiannol. Mae wedi datblygu'n ganolfan ddeinamig o arloesedd, adnewyddiad a bywiogrwydd diwylliannol. Roedd cais Casnewydd am statws dinas dros 24 mlynedd yn ôl yn tynnu sylw at ei gwreiddiau hanesyddol dwfn gyda stondinau marchnad dan do yn dathlu ei threftadaeth Rufeinig, ac mae'r gwaddol hwn yn cynnwys gwrthryfel y Siartwyr, moment ddiffiniol yn nemocratiaeth Prydain, sy'n cael ei choffáu bob blwyddyn. Ers hynny, mae tŵr y Siartwyr, a adeiladwyd ym 1966, wedi cael ei ailddatblygu trwy ein rhaglen Trawsnewid Trefi, ac mae bellach yn gartref i westy, swyddfeydd a siopau, gan gryfhau'r ymdrechion i adfywio Casnewydd.

Cyn bo hir bydd y ddinas yn croesawu un o ganolfannau hamdden a llesiant sero net cyntaf y DU, gyda chefnogaeth dros £10 miliwn o gyllid Llywodraeth Cymru. Mae'r prosiect hwn yn cadw cyfleusterau hamdden yng nghanol y ddinas gan ei gwneud hi'n bosibl adleoli campws Nash Coleg Gwent, ac ymgorffori cyfleoedd addysg oddi mewn i wead trefol Casnewydd.

Cefnogwyd y gwaith o adnewyddu arcêd hanesyddol y farchnad gan £1.2 miliwn o gyllid, gan gryfhau cynnig manwerthu Casnewydd, ac mae hen adeilad yr orsaf wedi'i ailfodelu i fod yn ganolfan ddeori technoleg, gan ddenu busnesau newydd ac arloeswyr trwy £1.3 miliwn o gyllid. Mae'r ardal ger yr orsaf drenau'n esblygu, gydag ailddatblygu'n gwella'r dirwedd drefol.

Mae Kings Sports Bar, gyda chefnogaeth cyllid creu lleoedd, wedi dod yn ôl i ddefnydd, tra bydd Kings Chambers yn cynnig gofod swyddfeydd a siopau newydd, gan gynnal deinameg yr ardal. Gydag ychydig dros £246,000 o gyllid grant, mae Tramshed Tech wedi adnewyddu Griffin House, gan greu gweithfannau hyblyg sy'n meithrin twf entrepreneuraidd. Mae'r mentrau hyn yn siapio dyfodol Casnewydd, gan sicrhau bod adfywio'n gyrru ffyniant economaidd yn ogystal â lles cymunedol.

Gan adeiladu ar y momentwm hwn, mae'r ddinas yn parhau i gryfhau ei hecosystem fusnes a'i hymrwymiad i dwf cynhwysol. Mae cynllun cydraddoldeb strategol Cyngor Dinas Casnewydd 2024-28, gyda'r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol wedi'i gwreiddio o'i fewn, yn sicrhau bod adfywio'n parhau i fod yn gynhwysol ac yn deg. Drwy'r broses asesu effaith ar degwch a chydraddoldeb, mae datblygiad trefol yn cael ei arwain gan hygyrchedd, cynrychiolaeth a chyfle economaidd, gan feithrin dinas gydgysylltiedig ffyniannus.

Yn y cyfamser, mae esblygiad economaidd Casnewydd yn cael ei siapio gan led-ddargludyddion, gweithgynhyrchu uwch ac ynni adnewyddadwy, gan sicrhau statws y ddinas fel arweinydd uwch-dechnoleg gyda dylanwad byd-eang. Cafwyd £300 miliwn o fuddsoddiad wrth i Vishay brynu Newport Wafer Fab yng ngwanwyn 2024, gyda phosibilrwydd o ehangu i £1 biliwn, gan sicrhau 480 o swyddi a pharatoi'r ffordd ar gyfer twf pellach. Yn yr un modd, fel y soniodd John, mae KLA, sy'n cyflogi 600 o bobl yng Nghasnewydd, ac sy'n gweithgynhyrchu'r offer a ddefnyddir i gynhyrchu sglodion sy'n pweru'r dechnoleg bob dydd y mae pawb ohonom yn dibynnu arni, wedi lansio canolfan weithgynhyrchu ymchwil a datblygu gwerth £100 miliwn, y rhagwelir y bydd yn cynnal 750 o weithwyr.

Gan gryfhau ôl troed diwydiannol Casnewydd ymhellach, mae pencadlys newydd AerFin ym Mharc Indurent yn gwella gwasanaethau hedfan ac amddiffyn, gan sicrhau bod Casnewydd yn parhau i fod yn gystadleuol yn fyd-eang. Mae hyb twf glân porthladd Casnewydd yn hyrwyddo diwydiant cynaliadwy, gan integreiddio ynni adnewyddadwy, technoleg hydrogen a dal carbon, a chefnogi busnesau'r genhedlaeth nesaf sy'n ymrwymedig i gynaliadwyedd ac arloesedd. 

Mae Casnewydd yn siapio'r dyfodol a yrrir gan dechnoleg yng Nghymru gyda'r cynigion ar gyfer y parth buddsoddi yn cyflymu arloesedd lled-ddargludyddion drwy gydweithio rhwng Llywodraeth y DU a phrifddinas-ranbarth Caerdydd. Ar yr un pryd, mae Cyngor Dinas Casnewydd yn gyrru twf yr economi ddigidol, gan weithio gyda phrifddinas-ranbarth Caerdydd ar arloesedd gwyddor data a phrosiectau sgiliau i gryfhau ecosystem dechnolegol y ddinas. 

Ond hyd yn oed wrth i Gasnewydd gofleidio arloesedd, mae ei sector manwerthu yn parhau i fod yn sylfaen o gryfder economaidd, gan addasu i ddiwallu anghenion esblygol trigolion ac ymwelwyr fel ei gilydd. Mae sector manwerthu Casnewydd yn parhau i fod yn amrywiol ac yn wydn, gyda dros 400 o fusnesau gweithredol yn siapio hunaniaeth a ffyniant y ddinas yn y dyfodol. Er bod siopau stryd fawr wedi cau ar ôl y pandemig, rydym yn parhau i gefnogi adferiad, gan sicrhau bod busnesau'n gallu tyfu, yn creu swyddi ac yn denu buddsoddiad. Yn y cyfamser, mae ardal gwella busnes Casnewydd yn cryfhau cydweithrediad rhwng mentrau lleol, gan gynnig llais unedig a mantais gystadleuol wrth siapio dyfodol y ddinas.

Mae bywiogrwydd diwylliannol Casnewydd yr un mor drawsnewidiol. Mae'r strategaeth ddiwylliant ar gyfer 2025-35 yn hyrwyddo'r ddinas fel pwerdy creadigol, gan gyfuno treftadaeth â mynegiant artistig cyfoes. Mae digwyddiadau fel Gŵyl Gwrthryfel Casnewydd ac Eisteddfod yr Urdd 2027 yn tynnu sylw at hunaniaeth esblygol Casnewydd, gan feithrin ysbryd cymunedol ac ymgysylltu artistig.

Soniodd John, Natasha a Peredur am grwpiau cymunedol Casnewydd, sy'n gwneud gwaith rhagorol ac yn greiddiol i'n dinas mewn gwirionedd. Mae sîn gerddoriaeth y ddinas yn ffynnu, gyda Le Pub yn sicrhau ei ddyfodol gan ehangu capasiti a hygyrchedd. Mae'r Corn Exchange, lleoliad mwyaf y ddinas, wedi dod yn ganolfan i artistiaid teithiol mawr ac artistiaid Cymreig, gan gynnal cerddoriaeth fyw, cynadleddau a digwyddiadau busnes. Mae Amgueddfa ac Oriel Gelf Casnewydd wedi gwarchod hanes y ddinas ers dros ganrif, tra bod mentrau treftadaeth fel adfer y bont gludo eiconig, gwaith cadwraeth ar long ganoloesol Casnewydd a phrosiectau Rhufeinig Caerllion yn sicrhau bod gorffennol Casnewydd yn parhau i fod yn ganolog i'w dyfodol.

Mae John wedi sôn am fedr pwysig Casnewydd yn y byd chwaraeon, ac yn bwysicach, fe soniodd am ei hanes ei hun yn y maes hwnnw. Rwy'n credu yr hoffai pawb ohonom longyfarch ei ŵyr, Cian, ar ei amser gorau personol hefyd. Ond mae byd chwaraeon Casnewydd mor bwysig. Mae gennym Rodney Parade, mae gennym y Dreigiau, Clwb Pêl-droed Casnewydd, a dyma gyfle pwysig hefyd i sôn am ben-blwydd Clwb Rygbi Casnewydd yn gant a hanner oed, gyda'r dathlu'n dod i ben gyda chinio yr wythnos hon.

Bydd y buddsoddiad strategol mewn adnewyddu, diwylliant a chymuned, a'r ymgysylltiad â'r awdurdod lleol, busnesau a grwpiau cymunedol yn helpu i siapio dinas fywiog, fodern sy'n barod i fanteisio ar gyfleoedd y dyfodol. Diolch yn fawr.

Thank you very much for that short debate and the response. 

The next item will be the short debate on a battery energy free-for-all from Llyr Gruffydd.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Heddiw, rwy'n cyflwyno dadl ar bwnc sy'n prysur ddod yn fater pwysig i lawer o'n cymunedau ledled Cymru, sef y cynnydd cyflym, a heb ei reoleiddio i raddau helaeth, mewn systemau storio ynni batri. Gadewch imi fod yn hollol glir o'r cychwyn cyntaf: nid wyf yn gwrthwynebu technoleg systemau storio ynni batri, i'r gwrthwyneb mewn gwirionedd. Rwy'n cydnabod ei fod yn seilwaith hanfodol yn ein cenhadaeth genedlaethol i gyrraedd sero net. Ond yr hyn rwy'n ei wrthwynebu yw peryglu diogelwch ein cymunedau ac uniondeb ein system gynllunio yn yr hyn sy'n amlwg bellach yn rhuthr i gyflawni datblygiadau heb y craffu priodol y maent yn ei haeddu.

Gadewch imi ddechrau trwy gydnabod pwysigrwydd systemau storio ynni batri. Mae systemau storio ynni batri yn gonglfaen i strategaeth Cymru i gyflawni allyriadau sero net ac i bontio i ddyfodol ynni glân a gwydn. Wrth i'r wlad gyflymu'r newid o danwydd ffosil tuag at ffynonellau ynni adnewyddadwy fel ynni gwynt, solar a llanw, ni ellir gorbwysleisio pwysigrwydd storio ynni'n effeithiol. Mae ynni adnewyddadwy yn gynhenid amrywiol ei natur—rydym yn gwybod hynny. Nid yw'r haul bob amser yn gwenu, nid yw'r gwynt bob amser yn chwythu. Mae technoleg systemau storio ynni batri yn mynd i'r afael â'r her hon trwy storio trydan dros ben a gynhyrchir yn ystod amseroedd cynhyrchu brig a'i ryddhau pan fo'r galw'n uchel neu pan fydd cynhyrchiant yn gostwng. Nawr, mae hynny'n sefydlogi'r grid, gan sicrhau cyflenwad cyson a dibynadwy o ynni, beth bynnag y bo'r amrywiadau mewn cynhyrchiant. I Gymru, sy'n cyflym ddatblygu'n allforiwr net o drydan adnewyddadwy, mae systemau storio ynni batri'n cynnig ateb ymarferol i gydbwyso'r cyflenwad a'r galw a gwneud y gorau o'n hasedau ynni glân.

Yn ogystal â sefydlogrwydd y grid, wrth gwrs, mae systemau storio ynni batri yn cefnogi gwydnwch ynni ar lefelau lleol a chenedlaethol. Mewn cymunedau gwledig ac arfordirol, lle gall mynediad i'r grid fod yn fwy bregus, mae systemau storio datganoledig yn cynnig darpariaeth wrth gefn yn ystod toriadau pŵer, ac yn lleihau dibyniaeth ar seilwaith tanwydd ffosil ar raddfa fawr. Mae'r gwydnwch hwnnw'n arbennig o bwysig wrth i ddigwyddiadau tywydd eithafol ddigwydd yn amlach oherwydd newid hinsawdd.

Mae systemau storio ynni batri hefyd yn chwarae rhan allweddol yn datgarboneiddio sectorau eraill. Wrth i gerbydau trydan a phympiau gwres ddod yn fwy cyffredin, bydd y pwysau ar y grid yn dwysáu a bydd systemau storio ynni batri yn helpu i reoli'r galw cynyddol hwnnw'n effeithlon, gan sicrhau bod ynni adnewyddadwy yn pweru'r newid mewn trafnidiaeth a gwresogi, yn ogystal â thrydan. Yn ychwanegol at hynny, mae buddsoddi mewn systemau storio ynni batri yn creu cyfleoedd economaidd i Gymru. Gall ysgogi creu swyddi mewn technoleg werdd, mewn peirianneg ac arloesedd, gan sicrhau bod ein gwlad yn arweinydd mewn seilwaith cynaliadwy. Fodd bynnag, er mwyn i systemau storio ynni batri wasanaethu nodau sero net Cymru yn iawn, mae'n rhaid i'r datblygiad gael ei arwain gan bolisi cynllunio cryf, safonau diogelwch cryf, ac wrth gwrs, ymgysylltiad cymunedol cryf ac ystyrlon. Dylai prosiectau fod wedi'u lleoli'n dda, dylent fod yn dryloyw a dylent gael eu cynllunio gydag ymddiriedaeth y cyhoedd mewn golwg. Yn gryno, nid moethusrwydd yw technoleg systemau storio ynni batri, mae'n rhywbeth sy'n angenrheidiol ar gyfer Cymru sero net. Mae'n caniatáu i ynni adnewyddadwy gael ei ddefnyddio pan fo'i angen fwyaf, mae'n cryfhau gwydnwch y grid, mae'n lleihau allyriadau, ac yn cefnogi dyfodol ynni glanach a mwy diogel i bawb. Rhaid annog ynni glân a seilwaith clyfar, ond mae angen taro cydbwysedd gofalus. Yn rhy aml, mae cymunedau'n ôl-ystyriaeth yn y sgwrs hon, ond mae angen i'r trawsnewid i ynni adnewyddadwy roi pobl yn gyntaf.

Nid yw'r rhan fwyaf o'r prosiectau sy'n cael eu cynnig yn digwydd mewn parciau diwydiannol anghysbell, maent yn cael eu cynllunio o fewn metrau i gartrefi, ysgolion a mannau gwaith. Ac nid Nimbyiaeth yw'r pryderon a godir gan drigolion lleol, maent yn ofnau go iawn, sy'n seiliedig ar dystiolaeth, yn enwedig ynghylch tanau ymchwydd thermol, sydd wedi achosi digwyddiadau difrifol mewn gwledydd ledled y byd. Nawr, cafwyd un digwyddiad o'r fath yng nghyfleuster storio ynni batri Moss Landing yn Califfornia, un o'r rhai mwyaf yn y byd. Cawsant dân difrifol ym mis Ionawr eleni a amlygodd y risgiau posibl sy'n gysylltiedig â systemau storio ynni batri ïon lithiwm ar raddfa fawr. Dinistriodd y tân oddeutu 80 y cant o'r batris yn yr adeilad yr effeithiwyd arno, a bu'n rhaid symud oddeutu 1,500 o drigolion oherwydd pryderon ynghylch allyriadau mwg gwenwynig. Cododd y digwyddiad bryderon amgylcheddol, gan fod lefelau uwch o fetelau trwm fel manganîs, cobalt a nicel wedi'u canfod gerllaw yn Elkhorn Slough, ecosystem gwlyptir sensitif. Nawr, mae'r halogion hyn, sy'n gysylltiedig â deunyddiau batri, yn peri risgiau posibl i'r amgylchedd ac iechyd y cyhoedd. Mae'r dechnoleg a ddefnyddid yn Moss Landing yn union yr un fath â'r hyn a gynigir mewn llawer o'r 80 a mwy—80 a mwy—o ddatblygiadau systemau storio ynni batri sydd dan ystyriaeth ar hyn o bryd yma yng Nghymru, er y gallai'r cyfluniad storio fod yn wahanol, wrth gwrs. Nawr, ni allwn feithrin hyder y cyhoedd yn y dechnoleg hon oni bai ein bod yn rhoi tryloywder a diogelwch wrth wraidd y ffordd y caiff ei chynllunio a sut y caiff ei gweithredu.

Mae'r brys i ddatgarboneiddio yn real. Mae pob un ohonom yn ei deimlo. Ond ni ddylem adael i'r brys hwnnw oresgyn yr angen am ofal. Os gwnawn gamgymeriadau nawr drwy leoli gwael, rheoleiddio gwan neu fesurau diogelwch annigonol, gallem osod baich ar gymunedau am flynyddoedd lawer i ddod. Mae angen inni adeiladu seilwaith ynni sydd nid yn unig yn wyrdd, ond sydd hefyd yn addas i'r diben, yn ddiogel at y dyfodol ac yn ddiogel i bawb. Felly, gadewch inni beidio ag anwybyddu'r risgiau real iawn y mae systemau storio ynni batri yn eu hachosi. Digwyddiadau ymchwydd thermol a all achosi tanau mawr, sy'n para'n hir. Mewn rhai achosion dramor, roedd angen miliynau o litrau o ddŵr i ddiffodd y tanau hyn, gan ryddhau dŵr ffo gwenwynig i'r amgylchedd cyfagos. Yma yng Nghymru, mae cymunedau yn fy rhanbarth i, lleoedd fel Gwyddelwern, Llaneurgain a mannau eraill yn wynebu cynlluniau ar gyfer cyfleusterau 120 metr a 35 metr yn unig o'u cartrefi.

Mae cynllun arfaethedig Ynni Celyn gan y datblygwyr NatPower yng Ngwyddelwern yn fy rhanbarth i, fel y dywedais, ar fin dod yn un o'r prosiectau storio ynni batri mwyaf yn y DU, ac ymhlith y rhai mwyaf yn Ewrop. Nawr, mae'r datblygiad yn bwriadu cadw miliynau o fatris ar draws bron i 1,000 o gynwysyddion llongau ar safle maes glas 75 erw gerllaw'r pentref. Nawr, os hoffech wybod neu ddeall pa mor fawr y rhagwelir y bydd y cynllun hwnnw, amcangyfrifir y bydd angen buddsoddiad o oddeutu £1.2 biliwn i'w adeiladu. Nawr, mae hynny bron yn union yr un fath â chost y cynigion ffwrnais arc drydan ar gyfer Port Talbot. Dyna raddfa'r cynllun hwn ger hen bentref bach yn sir Ddinbych.

Nawr, yn ddealladwy, mae maint ac agosrwydd y prosiect at gartrefi wedi ennyn cryn bryder ymhlith trigolion lleol. Mae grŵp ymgyrchu cymunedol wedi lleisio gwrthwynebiad cryf, nid yn unig ynghylch maint a lleoliad y cyfleuster, ond hefyd ynghylch natur ymgysylltiad y datblygwr â'r gymuned. Mae llawer yn teimlo bod y cyfathrebu a'r ymgynghori wedi bod yn annigonol, a'u bod wedi diystyru pryderon lleol yn wir.

Mae pryderon tebyg yn cael eu mynegi ynghylch cynigion ar gyfer systemau storio ynni batri ar raddfa fawr eraill mewn mannau fel Llaneurgain, Rhostyllen a mannau eraill ledled y wlad. Yn aml, mae trigolion yn mynegi amheuaeth ddofn ynghylch geiriau o sicrwydd y datblygwr ynglŷn â diogelwch. Geiriau o sicrwydd, mae'n rhaid imi ddweud, nad ydynt yn gwneud fawr ddim i leddfu pryderon y cyhoedd.

I fynd yn ôl at safle Ynni Celyn, byddai tân ar y safle hwnnw’n creu risg ddifrifol i ddalgylch afon Dyfrdwy, sydd, wrth gwrs, yn darparu dŵr yfed i dros 1 filiwn o bobl, a gallai’r canlyniadau amgylcheddol yno fod yn eithaf trychinebus.

Nawr, ni allwn ofyn i drigolion fodloni ar obeithio nad aiff unrhyw beth o'i le. Nid yw hynny'n ddigon da. Rhaid i ddatblygwyr a'r Llywodraeth warantu diogelwch, heb unrhyw eithriadau. Yr wythnos hon, cyflwynodd y Llywodraeth gynnig Bil yr Amgylchedd (Egwyddorion, Llywodraethiant a Thargedau Bioamrywiaeth) i ni. Un o egwyddorion craidd y ddeddfwriaeth honno, a gyflwynwyd gan y Llywodraeth yr wythnos hon, yw'r egwyddor ragofalus. Wel, mae angen dos o'r egwyddor honno arnom yma. Rhaid i'r datblygwyr, y gweithredwyr a'r Llywodraeth fel ei gilydd ysgwyddo'r cyfrifoldeb am warantu diogelwch ein seilwaith. Ni ddylid disgwyl i gymunedau gynnig eu ffydd yn ddall yn y sicrwydd a roddir ynghylch diogelwch technoleg. Mae angen dangos y tu hwnt i amheuaeth resymol y gellir ymddiried mewn systemau storio ynni batri i fod yn gymdogion diogel a chyfrifol.

Nawr, oherwydd ad-drefnu diweddar gan y Gweithredwr Systemau Ynni Cenedlaethol, sef y gorfforaeth gyhoeddus annibynnol sy'n gyfrifol am gynllunio a gweithredu system ynni gyfan Prydain, mae'r system gynllunio bresennol—ac rwyf wedi dweud hyn yn y Siambr o'r blaen ar sawl achlysur—bellach yn rhydd i bawb wneud fel y myn. Ac yn y gwactod hwn, mae datblygwyr yn rhuthro i gyflwyno ceisiadau sy'n aml yn brin o'r sicrwydd y mae cymunedau'n ei haeddu o ran diogelwch neu leoliad.

Nawr, er bod y ddadl heno'n canolbwyntio ar systemau storio ynni batri, mae'n bwysig cydnabod bod y mater hwn yn rhan o gyd-destun ehangach cynllunio'r seilwaith ynni. Mae'r model 'prif ganolfan a lloerennau' presennol o gynhyrchu ynni'n ganolog ar raddfa fawr yn rhoi pwysau anghymesur ac anghynaliadwy ar rai cymunedau yng Nghymru. Enghraifft berffaith, unwaith eto, yn fy rhanbarth i, yw Cefn Meiriadog ger Bodelwyddan yn sir Ddinbych. Oherwydd ei lleoliad daearyddol, mae'r gymuned fach hon yn profi crynodiad llethol o seilwaith ynni presennol ac arfaethedig.

Mae nifer o gysylltiadau ffermydd gwynt ar y môr yn dod i'r tir yma, ynghyd ag is-orsafoedd a rhyng-gysylltydd rhyngwladol. Yn ogystal â hynny, mae cynigion ar gyfer fferm solar ar raddfa fawr a system storio ynni batri. Nawr, er bod pob un o'r prosiectau hyn yn werthfawr ar eu pen eu hunain ac yn bwysig ar y cyd mewn perthynas â phontio i sero net, mae'r effaith gronnol ar y gymuned hon yn creu straen a phryder sylweddol i drigolion lleol, ac wrth gwrs, mae'n tanseilio cefnogaeth y cyhoedd i'r trawsnewid y mae pob un ohonom am ei weld i ynni adnewyddadwy.

Felly, mae'n bryd ailystyried ein dull o ddatblygu'r grid. Yn hytrach na pharhau â'r model canolog 'prif ganolfan a lloerennau' hwnnw, dylem fod yn newid i ddull mwy gwasgaredig, dull 'gwe pry cop'—un sy'n lledaenu seilwaith yn fwy cyfartal a theg ar draws ein gwlad. Byddai hynny'n caniatáu inni fynd ar drywydd ein nodau ynni glân gan barchu hawliau'r bobl sy'n byw ger y datblygiadau hyn. Fodd bynnag, mae'r mater ehangach hwnnw'n ddadl ar gyfer diwrnod arall mae'n siŵr.

Felly, i ddod yn ôl at yr hyn sydd gerbron, rwy'n galw ar y Llywodraeth i adfer rheolaeth ar y mater hwn gyda fframwaith cenedlaethol cryf sy'n cydbwyso buddiannau'r diwydiant yn well â hawliau pobl leol, sy'n cynnwys meini prawf clir yn seiliedig ar wyddoniaeth ar gyfer ble a sut y gellir lleoli systemau storio ynni batri, ac sy'n adfer ymddiriedaeth y cyhoedd yn uniondeb ein system gynllunio.

O ystyried y risgiau presennol, y bylchau yn y trosolwg a phryder dwfn y gymuned, rwy'n galw ar y Llywodraeth heddiw i osod moratoriwm ar brosiectau systemau storio ynni batri ar raddfa fawr. Y rhai sydd â chapasiti sy'n fwy na 250 MWh a'r rhai sydd wedi'u lleoli o fewn cilometr i gartrefi. Nawr, nid galwad i atal ynni glân yw hynny, ond galwad i'w ddarparu'n gyfrifol. Mae'r trothwy o 250 MWh, gyda llaw, yn caniatáu i brosiectau llai â risg is fynd rhagddynt; credaf fod prosiectau o 250 MWh neu fwy yn dod o dan y categori datblygiadau sylweddol. Mae datblygiadau ar y raddfa hon fel arfer yn cynnwys safleoedd gydag o leiaf oddeutu 50 o unedau tebyg i gynwysyddion llongau a ddefnyddir i gadw'r holl unedau batri a'r seilwaith ychwanegol sydd ei angen i gadw caledwedd ategol fel newidyddion, peirianwaith switsio a chydrannau eraill. Ac mae'r parth clustogi o 1 km yn adlewyrchu'r rheoliadau diogelwch newydd a fabwysiadwyd yn Califfornia, a gyflwynwyd ar ôl y tân yn Moss Landing y soniais amdano yn gynharach yn y ddadl.

Mae moratoriwm yn rhoi amser inni wneud pethau'n iawn. Mae'n diogelu cymunedau ac yn sicrhau ein bod yn cydymffurfio ag arferion gorau rhyngwladol. Ond ochr yn ochr â'r moratoriwm, rwy'n annog Llywodraeth Cymru i lansio asesiad risg llawn, annibynnol i effeithiau diogelwch ac amgylcheddol systemau storio ynni batri ar raddfa fawr. Nawr, mae'n rhaid i'r asesiad hwn flaenoriaethu iechyd y cyhoedd, diogelu'r amgylchedd a lleisiau cymunedol. Mae angen iddo adolygu pob safle presennol ac arfaethedig yng Nghymru. Mae angen iddo sefydlu canllawiau diogelwch cenedlaethol clir yn seiliedig ar dystiolaeth, ac mae angen iddo barhau'n gwbl annibynnol ar fuddiannau masnachol. Yna, dylai canlyniad yr asesiad hwnnw lunio polisi cynllunio cenedlaethol newydd sy'n wybodus, yn dryloyw ac yn gadarn.

Rhaid i Gymru beidio ag ailadrodd camgymeriadau'r gorffennol lle cafodd datblygiadau wedi'u rheoleiddio'n wael eu cyfiawnhau yn enw cynnydd. Mae angen i ynni glân fod yn ynni diogel, ac mae angen i weithredu ar yr hinsawdd gael ei yrru gan y gymuned, ac mae angen i seilwaith y dyfodol gael ei adeiladu ar sail ymddiriedaeth, diogelwch a thegwch. Felly, mae fy ngalwad yn glir: moratoriwm ar y broses gynllunio ar gyfer prosiectau storio ynni batri yng Nghymru sydd dros 250 MWh ac sydd o fewn cilometr i'r cartref agosaf hyd nes bod y Llywodraeth wedi cynnal asesiad risg llawn i oblygiadau diogelwch prosiectau o'r fath ar gymunedau cyfagos a'r amgylchedd ehangach. Nid gwrthwynebu yw hynny, ond diogelu. Nid oedi, ond diwydrwydd dyladwy. Felly, gadewch inni weithio gyda'n gilydd i adeiladu Cymru sero net, ond un sy'n ddiogel, yn gynaliadwy ac yn deilwng o ymddiriedaeth ein pobl.

The Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning now to reply to the debate—Rebecca Evans.

Diolch. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i Llyr Gruffydd am gyflwyno'r ddadl hon heno. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i ddatgarboneiddio ein system ynni ac i hybu twf ynni cynaliadwy ac adnewyddadwy. Er mwyn mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd a chyflawni ein targedau sero net, mae angen ystod o dechnolegau adnewyddadwy arnom i ddiwallu ein hanghenion ynni yn y dyfodol. Mae ynni adnewyddadwy hefyd yn creu cyfleoedd sylweddol i greu swyddi gwyrdd ac i ysgogi twf economaidd ar draws ein cymunedau. Mae'r twf mewn cynhyrchiant ynni o ffynonellau adnewyddadwy yn gofyn am hyblygrwydd, gan gynnwys mesurau i sicrhau y gall y cyflenwad ateb y galw, ac mae storio ynni'n un math o dechnoleg a all helpu gan ei fod yn cadw'r pŵer dros ben y gellir ei ddefnyddio wedyn yn ôl yr angen. Mae gan storio ynni ran bwysig i'w chwarae wrth reoli'r newid i economi carbon isel ac i sicrhau bod gennym system ynni ddiogel, wydn a hyblyg sy'n diwallu anghenion defnyddwyr, ac rwy'n ddiolchgar iawn i Llyr am y ffordd y nododd ei gydnabyddiaeth gref o hynny yn ei gyfraniad yn y ddadl hon.

Fel pwynt cyffredinol, byddem yn gweld y prosiectau hyn yn clystyru o amgylch pwyntiau cysylltu ein grid presennol, ac mae hynny wedyn yn mynd ymlaen i leihau'r costau cysylltu ac yn helpu i leihau'r angen am linellau uwchben. Yng Nghymru, rydym wedi arwain ar ddull wedi'i gynllunio o drawsnewid i ynni adnewyddadwy, gan edrych ar ba rwydweithiau sydd eu hangen i gysylltu'r defnydd o ynni â chyfleusterau cynhyrchu a storio ynni adnewyddadwy, ac ar lefel genedlaethol, mae ein hadroddiad 'Gridiau Ynni'r Dyfodol i Gymru' yn nodi sut olwg a fyddai ar system ynni sero net a pha rwydweithiau y gallai fod eu hangen arnom i wasanaethu ein cymunedau yn y ffordd orau ar gyfer y tymor hir. Ac rydym hefyd wedi cefnogi ein hawdurdodau lleol i gynhyrchu cynlluniau ynni ardaloedd lleol sy'n nodi'r newidiadau sydd eu hangen i drawsnewid i sero net mewn ardaloedd penodol. Felly, rydym yn gweithio gyda'r Gweithredwr Systemau Ynni Cenedlaethol ar y cynllun ynni rhanbarthol strategol ar gyfer Cymru, a bydd hynny'n rhoi dealltwriaeth gliriach i ni o faint o gapasiti storio sydd ei angen arnom i sicrhau cyflenwad ynni sefydlog a diogel yng Nghymru.

Gwneir penderfyniadau ar y lleoliadau priodol ar gyfer datblygu cyfleusterau storio ynni batri drwy'r broses gynllunio, ac mae polisïau cynllunio cenedlaethol a lleol yn y cynllun datblygu, wedi'u cefnogi gan ganllawiau polisi cynllunio cenedlaethol yn 'Polisi Cynllunio Cymru', yn darparu'r fframwaith ar gyfer ystyried ceisiadau cynllunio ar gyfer cyfleusterau storio batri. Mae canllawiau cynllunio cenedlaethol yn 'Polisi Cynllunio Cymru' yn nodi'n glir fod ynni adnewyddadwy a charbon isel o'r pwys mwyaf er mwyn mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd ac i gynyddu diogeledd ynni. Mae 'Cymru’r Dyfodol' hefyd yn cynnwys polisïau i gefnogi twf ynni cynaliadwy ac adnewyddadwy, ac yn cydnabod bod angen storio ynni ar raddfa fawr fel rhan o system ynni wydn. Wrth gwrs, rwy'n cydnabod, serch hynny, yr effeithiau amgylcheddol posibl, ac mae'r materion iechyd a diogelwch gyda systemau storio batri yn bryderon dilys. Mae'r system gynllunio yn ystyried sut y mae'r materion hyn yn effeithio ar ba mor dderbyniol yw cynigion, gan gynnwys ystyried materion fel tirlunio, dyluniad a chynllun. Mae ceisiadau cynllunio yn destun ymgynghoriad â rhanddeiliaid allweddol, ac ymgynghorir â'r awdurdodau tân ac achub ar gynigion datblygu mawr. Mae'r system gynllunio'n gallu atal a lliniaru niwed posibl sy'n deillio o'r cynigion datblygu drwy osod amodau ar ganiatâd cynllunio.

Mae gofyn i geisiadau cynllunio mawr ymgysylltu'n gynnar â chymunedau ac ymgyngoreion ar y cam cyn ymgeisio, ac eto drwy gydol y broses ymgeisio. Mae hynny'n rhoi cyfle i gymunedau lleol wneud sylwadau ar gynigion datblygu ac i godi unrhyw bryderon a allai fod ganddynt. Wrth wrando ar y cyfraniad heno, rwy'n cael fy atgoffa pa mor bwysig yw hi, felly, fod y datblygwyr yn ymateb yn agored ac yn dryloyw ac yn fanwl, gan ddarparu ymatebion priodol i'r materion a godir gan gymunedau drwy gydol y broses honno. Yn ogystal â'r rheolaeth a ddarperir gan y system gynllunio, mae hefyd yn bwysig nodi bod angen i gynigion datblygu gydymffurfio â threfniadau rheoleiddio eraill er mwyn sicrhau bod y datblygiad yn cael ei weithredu'n ddiogel. Mae'r rheolaethau ychwanegol hyn yn cynnwys Rheoliadau Cynllunio (Sylweddau Peryglus) (Cymru) 2015, Rheoliadau Trwyddedu Amgylcheddol (Cymru a Lloegr) 2016 a'r drefn ddiogelwch tân.

Rwy'n ymwybodol fod nifer o gynigion ar gyfer cyfleusterau storio ynni batri ar raddfa fawr ledled Cymru, gan gynnwys yn y gogledd. O ystyried rôl Gweinidogion Cymru yn y system gynllunio, yn amlwg, ni allaf wneud sylwadau ar rinweddau datblygiadau penodol, ac rwy'n sylweddoli mai dyma'r ail ddadl y prynhawn yma lle rydym wedi cael materion o'r fath yn codi, ac rwy'n deall bod hynny'n rhwystredig i gymunedau ac i gyd-Aelodau weithiau, ond dylid cyfeirio unrhyw ymholiadau'n ymwneud â chynigion penodol yn y cyfnod cyn-ymgeisio at y datblygwyr. Ond fel y soniais yn gynharach, mae'r system gynllunio'n darparu fframwaith polisi cadarn ar gyfer ystyried effeithiau amgylcheddol ac effeithiau eraill posibl cyfleusterau storio batri. Gellir gofyn am farn rhanddeiliaid allweddol, fel Cyfoeth Naturiol Cymru, y gwasanaeth tân ac achub a'r Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch ar gynigion storio batri, a dylai eu cyngor lywio'r broses o wneud penderfyniadau cynllunio. O ystyried y gall systemau storio batri greu risg o dân, byddem yn annog datblygwyr wrth gwrs i ymgysylltu'n gynnar â'r gwasanaeth tân ac achub.

Mae gan weithredwyr safleoedd ddyletswyddau hefyd o dan Orchymyn Diwygio Rheoleiddio (Diogelwch Tân) 2005 i weithredu rhagofalon tân cyffredinol ar eu safleoedd, ar ôl cynnal asesiad risg yn gyntaf, ac yna caiff hynny ei orfodi gan yr awdurdod tân ac achub. Gall cynigion cynllunio fod yn amodol hefyd ar yr angen am gydsyniad sylweddau peryglus. Fel arfer, caiff y cydsyniad hwn ei weinyddu gan yr awdurdod lleol. Fodd bynnag, nid yw'r cynigion storio ynni a welwyd hyd yma at ei gilydd wedi cyrraedd y trothwyon rheoli y byddai angen cydsyniad sylweddau peryglus ar eu cyfer. Darperir rheolaethau rheoleiddiol eraill gan y drefn reoli peryglon damweiniau mawr, a weithredir gan yr Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch a CNC.

Ac wrth gwrs, mae gennym ein Deddf Seilwaith (Cymru) 2024 newydd, sy'n sefydlu proses newydd ar gyfer rhoi cydsyniad i brosiectau mawr yng Nghymru, gan gynnwys ar gyfer cyfleusterau storio batri dros 50 MW. Bydd storio batri sy'n gysylltiedig â phrosiectau seilwaith arwyddocaol eraill hefyd yn dod o dan y system gydsyniad seilwaith. Felly, wrth inni fynd ati i ddatblygu'r is-ddeddfwriaeth honno o dan Ddeddf Seilwaith (Cymru), rydym yn ymgysylltu â rhanddeiliaid i benderfynu pwy y dylid ymgynghori â hwy ar wahanol fathau o geisiadau, a bydd hynny'n cynnwys ymgysylltu â chyrff fel y gwasanaethau tân ac achub.

Felly, fel y soniais, ni allaf wneud sylwadau ar achosion penodol heno, ond rwy'n gobeithio fy mod wedi rhoi rhywfaint o sicrwydd, a chyfeiriais at nifer o'r amddiffyniadau sy'n bodoli yn y system gynllunio gan annog etholwyr a chyd-Aelodau i ymgysylltu mor fuan â phosibl â'r ceisiadau cynllunio hyn. Gwn fod Llyr wedi cyflwyno nifer o heriau penodol i mi heno, ond fe roddaf ystyriaeth bellach i hynny a chael cyngor pellach ar y cwestiynau penodol hynny yn y ddadl. Ond rwy'n ddiolchgar iawn am y pwyntiau a godwyd heno.

I thank the Cabinet Secretary and I thank Members for their contributions to that debate. That brings today's proceedings to a close.