National Assembly for Wales

Welcome to this afternoon's Plenary meeting. The first item on our agenda today will be questions to the First Minister, and the first question is from Paul Davies. 

Thank you very much. Economic mission: priorities for a stronger economy' sets out four national priority areas. These include a just transition and green prosperity; a platform for young people, fair work, skills and success; stronger partnerships for stronger regions and the everyday economy; and investing for growth.

Prif Weinidog, mae datblygu seilwaith yn hanfodol i gefnogi'r economi ym Mhreseli Sir Benfro ac, fel yr ydych chi'n gwybod, ceir problem hirsefydlog o ran y rhwydwaith ffyrdd yn nhref isaf Abergwaun. Mae'r system ffyrdd bresennol yn golygu bod yn rhaid i gerddwyr ddefnyddio'r un bont â cherbydau o bob maint, ac mae adroddiadau rheolaidd o dagfeydd difrifol gan fod rhai cerbydau nwyddau trwm yn anwybyddu'r cyfyngiadau sydd ar waith ar hyn o bryd. Nid yw dim o hyn o gymorth i'r gymuned leol nac, yn wir, i'r economi leol, a chan fod hyn ar wahân i wleidyddiaeth bleidiol, rwyf i a Ben Lake, AS Ceredigion Preseli, wedi gweithio gyda chyngor y dref, ac wedi ysgrifennu llythyr ar y cyd atoch chi ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru, ym mis Mawrth, yn gofyn am ymyrraeth ar ôl blynyddoedd o'r broblem hon yn effeithio ar yr ardal. Nid ydym wedi cael ymateb i'r llythyr hwnnw eto, er bod fy swyddfa wedi bod ar ei drywydd, ac felly efallai y gallech chi ddweud wrthym ni nawr a fyddech chi ac, yn wir, Ysgrifennydd y Cabinet yn fodlon ymweld â'r safle drosoch eich hunain, a chyfarfod â mi, Ben Lake a chyngor y dref fel y gallwn ddatrys y broblem hon unwaith ac am byth.

Diolch yn fawr iawn. Rydych chi yn llygad eich lle—mae seilwaith ffyrdd yn bwysig iawn, yn enwedig yn sir Benfro, ac roedd yn fraint mawr i mi ddydd Gwener gallu agor ffordd yr A40 rhwng Llanddewi Felffre a Redstone Cross. Ac mae'n rhyddhad mawr, mae'n rhaid i mi ddweud, gan fy mod i'n teithio ar y ffordd honno bob un wythnos, ac mae wedi cymryd pedair blynedd, ac nid oes dim o'r bolardiau hynny i'w gweld mwyach, sy'n rhyddhad mawr i mi ac i unrhyw un arall sy'n defnyddio'r ffordd honno. Bydd hynny'n helpu twristiaeth a bydd yn helpu'r economi. Ond rydych chi yn llygad eich lle—mae yna ffyrdd eraill y mae angen i ni edrych arnyn nhw a chanolbwyntio arnyn nhw. Mae'r cynllun yn Abergwaun isaf yn anodd, fel yr ydych chi'n gwybod. Mae'n anodd iawn, iawn, ac rydych chi'n gwbl gywir bod angen i ni atal y cerbydau nwyddau trwm rhag defnyddio'r llwybr penodol hwnnw, ond ceir llawer o wahanol alwadau o ran y rhwydwaith ffyrdd. Byddwch hefyd yn ymwybodol bod Niwgwl o dan fygythiad gan newid hinsawdd i bob pwrpas, a bydd yn rhaid i ni wneud rhai penderfyniadau anodd am hynny.

Felly, mae angen i ni edrych ar beth yw'r blaenoriaethau. Diolch byth, cafodd yr A40 ei helpu gan £40 miliwn o fuddsoddiad Ewropeaidd. Wel, diolch i bobl a bleidleisiodd dros Brexit, nid yw mynediad at y math hwnnw o gyllid ariannol ar gael i ni mwyach, sy'n golygu, lle efallai y byddai arian wedi bod gennym ni ar gyfer seilwaith yn flaenorol, ni fydd gennym ni nawr. Ond fe wnaf i holi'r Ysgrifennydd trafnidiaeth pam nad ydych chi wedi cael ateb i'r llythyr penodol a anfonwyd gennych chi am Abergwaun.

Cardiff and Vale University Health Board is responsible for the condition of its own estate. The health board can submit business cases to the Welsh Government for capital funding for its assessed priorities. These will then be considered against other schemes across NHS Wales.

Thank you, First Minister. I’m sure that you have read the recent report about the condition of Heath hospital. I remember walking along the corridors with my pregnant wife two years ago, trying to encourage our daughter to be born in the early hours of the morning, and I was shocked at how poor the condition of the corridors were and the state of the hospital as a whole. Now, back in July of 2021, the health board wrote a report that raised a number of problems at the hospital, and recommended at that time that a new hospital was needed. It was estimated that a new hospital would cost £107 million at that time, and it was proposed that the work could start in 2025 and be completed by 2028. Clearly, that hasn't happened. First Minister, I heard what you said earlier about it being the health board's responsibility, but what are the Welsh Government's plans? What guidance is the Welsh Government providing to the health board about the Heath hospital? Thank you very much.

Thank you very much. We're very aware that around 61 per cent of the health estate in Wales was built before 1995. I know that the Heath hospital is over 50 years old. Of course, they've made a number of changes already, including changes to electrical infrastructure, mortuary refurbishment. But there are other things that we as a Government will have to consider—the fact that we are investing, for example, through the mutual investment model programme, £350 million is being invested in a new cancer centre in Velindre. There's a great deal of funding being provided there. Clearly, the pot is limited, but what is positive is that we have seen far more capital funding having been provided as a result of the fact that we now have a Government in Westminster that wants to invest in public services. That wasn't the case for many years.

Prif Weinidog, fe allwch chi fod â'r adeiladau gorau yn y byd—ac rydym ni'n deall, yn amlwg, bod adeiladwaith Ysbyty Athrofaol Cymru yn edrych yn flinedig o ystyried ei statws 50 mlwydd oed, ond gellir disodli'r adeiladau hynny—ond yr hyn sydd ei angen y tu mewn i'r adeiladau hynny yw llywodraethu da a hyder, pan fydd pobl yn mynd i'r ysbyty, y byddan nhw'n cael y driniaeth a'r parch y maen nhw'n ei haeddu. Mae'r bwrdd iechyd newydd lunio adroddiad ar bresenoldeb pobl amhriodol yn yr ystafelloedd llawdriniaeth. Cyflwynwyd yr adroddiad hwnnw i'r bwrdd iechyd ddiwedd mis Ebrill. A wnewch chi ymrwymo i ddefnyddio dylanwad Llywodraeth Cymru i wneud canfyddiadau'r adroddiad hwnnw ar gael cyn gynted â phosibl ac, yn anad dim, i weithredu ar sail unrhyw un o'r argymhellion, oherwydd nid oes lleoliad lle mae rhywun yn fwy agored i niwed na chlaf mewn ystafell lawdriniaeth ac yna'n cael pobl yn edrych arno ac yn ei archwilio, a phobl yn y lle hwnnw na ddylai fod yn y lle hwnnw?

Diolch yn fawr. Rydych chi'n gwbl gywir—mae adeiladau dros 50 oed yn flinedig, ac felly hefyd gwleidyddion dros 50 oed. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn—[Torri ar draws.] Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n cymryd y materion hyn o ddifrif. Os oes pobl amhriodol yn ein hystafelloedd llawdriniaeth, yna wrth gwrs mae'n rhaid i ni gymryd hynny o ddifrif. Bydd yr adroddiad hwnnw yn cael ei ystyried, bydd yn cael ei gymryd o ddifrif. Rwy'n falch iawn o weld y gwaith anhygoel sy'n cael ei wneud gan ein meddygon, ac mae hynny i'w weld ar y rhaglen Saving Lives in Cardiff. Rwy'n credu bod honno wedi bod yn rhaglen wych, sy'n tynnu sylw at y goreuon ymhlith ein gweithwyr meddygol proffesiynol.

May I thank Rhys ab Owen for raising this exceptionally important issue? I want confirmation that you have seen the most recent reports, particularly what was written by Will Hayward. If I may quote, he said,

'O ganol mis Mawrth tan 7 Ebrill, cyflwynodd Ysbyty Athrofaol Cymru bolisi ymwelwyr newydd oherwydd achosion o norofeirws. Bu sawl cyfres arall o achosion hefyd. Mae'r rhain yn lladd pobl, ac mae staff yr ysbyty wedi dweud wrthyf ei bod hi'n anochel bod yr amgylchedd ffisegol yn Ysbyty Athrofaol Cymru yn ffactor sy'n cyfrannu.'

May I ask what your response is to that, because the response to Rhys ab Owen didn't give us the assurance, I don't think, that we would wish to see from this Government as to the seriousness of the situation? Also, this isn't the only issue that has been given attention in the press. We heard last week about two cases where two people almost received surgery without the correct consent forms being in place. So, what's happening at Wales's largest hospital, and what's the Welsh Government doing about it?

Thank you very much. I do think that we have to take these things very seriously. The fact is that we do have a hospital that's over 50 years old. There are others that are even older, and we have to make difficult decisions. The fact is that we have helped them with electrical infrastructure, and new lifts have been installed. But they have to decide on their own priorities. It is a help that we do have that additional capital budget in place now, and it's important that we do look to the future. I know that the future of the Heath will be looked at in the context of the other things that we need to do, but, certainly, we do need to see more modern infrastructure. Funding is the issue, in terms of how we can deliver that with the funding available to us. And, of course, additional capital helps. We need an idea of what that will look like for the future.

Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Darren Millar.

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, wrth i ni nodi 80 mlynedd ers Diwrnod Buddugoliaeth yn Ewrop yr wythnos hon, rydym ni'n cael ein hatgoffa o ymdrechion dewr cenhedlaeth adeg y rhyfel, a dalodd bris uchel iawn i sicrhau buddugoliaeth dros ffasgiaeth yn Ewrop, ac nid yn unig hynny, ond i sicrhau'r rhyddid yr ydym ni i gyd yn ei fwynhau yma yng Nghymru heddiw. Ond ceir atgoffâd prudd hefyd na allwn ni gymryd y rhyddid hwn yn ganiataol, oherwydd, wrth gwrs, mae rhyfel yn parhau i daranu yn nwyrain Ewrop oherwydd ymosodiad anghyfreithlon Putin ar Wcráin—gwlad yr ymwelais â hi, ynghyd â nifer o ASau eraill, yn ystod toriad y Pasg, fy ail ymweliad ers dechrau'r rhyfel. Cefais fy nharo pan ymwelais y tro hwn gan faint mae pobl yn Wcráin yn gwerthfawrogi cefnogaeth pobl Cymru a chefnogaeth y Senedd i'w hymdrechion rhyfel. Felly, a allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni heddiw am y camau sy'n cael eu cymryd gan Lywodraeth Cymru i gefnogi pobl Wcráin yn wyneb ymosodiad Rwsia?

Diolch yn fawr iawn. Hoffwn innau hefyd dalu teyrnged, yr wythnos hon yn arbennig, i'r rhai sydd wedi ymladd dros ein rhyddid, ac yn enwedig y rhai a ymladdodd dros ein rhyddid yn yr ail ryfel byd. Yn amlwg, byddwn yn nodi diwedd y rhyfel hwnnw yn ddiweddarach yr wythnos hon, a byddaf yn gwneud datganiad ynghylch hynny ar ôl hyn.

Wrth gwrs, rydym ni'n sefyll yn un ag Wcráin. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig. Rwy'n gwybod bod Aelodau yn y Siambr hon sydd wedi mynd ymhell y tu hwnt i'r hyn y gellir ei ddisgwyl ganddyn nhw, a hoffwn ddiolch i Mick Antoniw ac Alun Davies yn arbennig am eu hymdrechion ar ran pobl Wcráin—cwbl ryfeddol y brwdfrydedd y maen nhw wedi ei gyfrannu at hyn. Ac nid yw drosodd; mae Putin yn creu difrod difrifol i'r wlad honno, ac mae pobl yn dal i farw bob dydd. Rydym ni'n wlad sydd wedi ymrwymo i heddwch—mae gennym ni academi heddwch—ac wrth gwrs rydym ni'n sefyll yn un ag Wcráin.

Rwy'n ddiolchgar i chi am ddweud ein bod ni'n sefyll yn un ag Wcráin, ac nid oes gen i unrhyw amheuaeth bod hynny'n wir. Roeddwn i'n siomedig, fodd bynnag, na wnaethoch chi sôn am y rhan bwysig y mae ein diwydiant amddiffyn yn ei chwarae yma yng Nghymru. Rydym ni'n chwarae rhan allweddol yn y diwydiant amddiffyn yn y Deyrnas Unedig, â dros 160 o gwmnïau yn cyflogi mwy na 20,000 o bobl. Mae arfau, bwledi a chetris, cyflenwadau eraill a thechnolegau newydd o Gymru yn elfen allweddol yn y frwydr dros ryddid yn Wcráin, ac, wrth gwrs, dros ein diogelwch cenedlaethol mewn byd sy'n fwyfwy ansicr. Dyna pam cefais sioc o glywed yn ddiweddar bod Banc Datblygu Cymru yn eithrio busnesau yn y sector amddiffyn rhag gallu gwneud cais am gymorth ariannol. A allwch chi esbonio, Prif Weinidog, pam mae hynny'n wir, a beth ydych chi'n mynd i'w wneud i gael gwared ar y cyfyngiad ar Fanc Datblygu Cymru rhag gallu buddsoddi yn y cwmnïau amddiffyn y mae angen i ni eu gweld yn llwyddo er mwyn gwneud yn siŵr bod gennym ni ddiogelwch cenedlaethol yma gartref a thramor?

Diolch yn fawr iawn. Darren, rydych chi'n gofyn i mi'n gyson i beidio â gwneud gormod yn rhyngwladol, a nawr rydych chi'n gofyn i mi ganolbwyntio arno. Ond, gwrandewch, rwyf i'n gwbl o ddifrif am ein cyfleoedd o ran y diwydiant amddiffyn. Rwy'n credu bod cwmnïau a busnesau yng Nghymru a all wneud cyfraniad mawr, ac rwy'n credu y bydd y ffaith y bydd y Weinyddiaeth Amddiffyn yn cael cynnydd sylweddol i'w chyllideb bellach yn cynnig cyfle i gwmnïau Cymru. Ond rwy'n hapus i archwilio ymhellach beth yw'r sefyllfa o ran Banc Datblygu Cymru. Rwy'n credu bod cryn dipyn o arian sy'n debygol o ddod o'r Weinyddiaeth Amddiffyn a dweud y gwir. Bydd systemau caffael. Weithiau, mae hynny'n golygu nad yw'n bosibl i chi gael gafael ar gyllid o fwy nag un cyfeiriad.

Rwyf i wedi fy siomi'n fawr gan eich ymateb, Prif Weinidog. Wrth gwrs bod angen i ni fanteisio ar y buddsoddiad cynyddol, a hynny'n gwbl briodol, yn ein hamddiffyniad a'n diogelwch gyda'r cynnydd i gyllid sy'n dod gan Lywodraeth y DU o ran amddiffyn. Dyna'r peth priodol, yn sicr. Ond rwy'n eich holi chi yma am bethau y mae Llywodraeth Cymru yn gwbl gyfrifol amdanyn nhw. Chi sy'n gyfrifol, drwy'r llythyr cylch gwaith a anfonir at Fanc Datblygu Cymru, am benderfynu sut a ble y mae'r banc hwnnw yn buddsoddi ei arian. Am ryw reswm, mae gennych chi gyfyngiad ar waith ar hyn o bryd sy'n atal y banc rhag gallu buddsoddi mewn cwmnïau amddiffyn. Mae'r rhain yn rhan bwysig o'n heconomi, ond maen nhw hefyd yn bwysig i'n diogelwch cenedlaethol. Felly, gofynnaf i chi eto nid yn unig i edrych ar hyn, ond i gadarnhau heddiw y byddwch chi'n newid y cyfyngiad hwnnw, yn gwneud yn siŵr ei fod yn cael ei ddiddymu, fel y gall ein cwmnïau amddiffyn, sydd angen tyfu, sydd angen ffynnu o safbwynt economi, hefyd wneud hynny o safbwynt diogelwch cenedlaethol, fel ein bod ni'n cael ein cyfran deg o fuddsoddiad Llywodraeth y DU mewn amddiffyn yn y dyfodol.

Rwyf i wedi dweud wrthych chi fy mod i'n hapus i archwilio hyn ymhellach, i gael golwg ar yr hyn sy'n bosibl. Rwy'n credu bod angen i ni fod yn ofalus, gan y gallai cael gafael ar arian drwy un dull penodol olygu na fyddan nhw'n gallu cael gafael ar gontractau caffael gan y Weinyddiaeth Amddiffyn. Hoffwn archwilio hynny ymhellach cyn ymrwymo i hyn.

Plaid Cymru leader, Rhun ap Iorwerth.   

Diolch, Llywydd. Adroddwyd yr wythnos diwethaf bod y Prif Weinidog wedi beirniadu ASau Llafur o Gymru am beidio â sefyll yn gadarn dros Gymru. A all hi gadarnhau a wnaeth hi wir eu beirniadu nhw'n uniongyrchol am eu hamwysedd tuag at Gymru? 

Mater i ni yw'r hyn sy'n digwydd rhyngof i ac ASau Llafur Cymru. Ond yr hyn y gwnaf i ei ddweud wrthych chi yw ein bod ni wedi canolbwyntio yn y Blaid Lafur ar wrando ar bobl Cymru, ar gyflawni'r blaenoriaethau hynny, ac rydym ni'n gallu gwneud hynny oherwydd bod gennym ni gyllid ychwanegol sylweddol gan Lywodraeth y DU. Yr hyn y byddwn ni'n ei wneud, a'r hyn y byddaf i'n ei wneud, yw gwneud yn siŵr fy mod i'n sefyll yn gadarn dros Gymru ar bob un cyfle. Byddaf yn gwneud hynny. Rwyf i wedi gwneud hynny yn eglur iawn y bore yma. Ni wnaf i gadw'n dawel os byddwn ni'n gweld annhegwch. Ni wnaf i gadw'n dawel os byddwn ni'n credu y bydd materion sy'n niweidio cymunedau Cymru. Mae'n bwysig ein bod ni'n manteisio ar y cyfle hwn i wneud yn siŵr ein bod ni'n cael ein cyfran deg i bobl Cymru.

Ar y cyfarfod hwnnw gydag ASau Llafur o Gymru, dywedodd y Prif Weinidog hyn:

'mae gennym ni berthynas dda...bydd adegau pan fyddwn ni'n gweld pethau mewn gwahanol oleuni efallai. Mae hynny'n iawn. Mae angen i bawb ymlacio.'

Mae'n ddirmygus, mewn gwirionedd. Mae hi'n ddigynnwrf am ei phlaid ei hun yn gweithredu yn erbyn buddiannau Cymru, am y brad o weithwyr dur a phensiynwyr, HS2, Ystad y Goron, toriadau lles a thoriadau tanwydd y gaeaf, y cynnydd gwrth-fusnes i yswiriant gwladol, cynnydd i yswiriant gwladol y mae'r sector cyhoeddus yn Lloegr, wrth gwrs, wedi cael ei ddigolledu amdano ac mae Cymru yn cael ei tharo â bil o £65 miliwn amdano, gyda llaw. Siawns y dylai'r Blaid Lafur yng Nghymru fod wedi bod yn unfryd yn eu condemniad, ond yn hytrach mae eu harweinydd wedi bod yn gefnogwr o'r ochr waethaf, ac yn dawel o'r ochr orau. 

Ceisiodd Rhodri Morgan roi 'dŵr coch clir' rhyngddo ef a Tony Blair. Mae'n ymadrodd y mae'n aml yn cael ei gysylltu ag ef, ond roeddwn i'n newyddiadurwr yn ymdrin â'r araith honno ar y pryd, ac rwy'n gwybod na ddywedodd y geiriau hynny erioed mewn gwirionedd. Fodd bynnag, cynigodd y Prif Weinidog 'ffordd goch Gymru' i ni heddiw. Ond onid y gwahaniaeth rhyngddi hi a Rhodri Morgan yw ei fod ef yn ei olygu ond na wnaeth erioed ei ddweud, tra bod hi wedi ei ddweud ond does neb yn credu ei bod hi'n ei olygu o gwbl?

Rwy'n credu ei bod hi'n gwbl warthus bod plaid fel eich un chi, a ddylai ddeall sut mae datganoli yn gweithio, a ddylai ddeall mewn gwirionedd ei bod hi'n iawn i ni wneud rhywbeth gwahanol yng Nghymru, ei bod hi mewn gwirionedd yn gwbl briodol i ni wneud yn siŵr ein bod ni'n ymateb i anghenion y cyhoedd yng Nghymru—. A dyna'r ydym ni'n ei wneud, ac os yw hynny'n wahanol yng Nghymru, yna rwy'n credu y dylem ni ymlacio. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n gwneud yr hyn yr ydym ni'n ei gredu sy'n iawn i Gymru ac, wrth gwrs, bydd Keir Starmer yn gwneud yr hyn y mae'n ei gredu sy'n iawn i'r Deyrnas Unedig. Ond byddaf yn sefyll yn gadarn dros Gymru ar bob achlysur, a phan fyddaf yn gweld anghyfiawnder, fel ar gyllid rheilffyrdd, fel ar y ffaith nad ydym ni'n cael digon o arian o ran cael gwared ar domenni glo, fel ar y ffaith nad yw Ystad y Goron yn rhoi digon i ni yng Nghymru, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n nodi sut rydym ni'n wahanol yn wleidyddol. Ond y gwahaniaeth rhyngom ni yw y gallwn ni eistedd mewn ystafell, gallwn ni gael dadl ar hyn a gallwn ni gyflawni. Nawr gadewch i ni weld a allwn ni gyflawni yn ystod y misoedd nesaf.

Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni gydnabod bod hon yn her i Lywodraeth Lafur y DU. Rydym ni yn yr un teulu, ond ceir adegau pan fydd teuluoedd yn dilyn eu trywydd unigryw. Ond rydym ni'n dod yn ôl at ein gilydd gan ein bod ni'n rhannu'r un gwerthoedd—gwerthoedd sy'n siarad â phobl Cymru. Peidiwch ag anghofio, gwerthoedd sydd wedi helpu i sicrhau bod dros 130,000 o bobl yng Nghymru wedi cael cynnydd i'w cyflogau oherwydd y cyflog byw gwirioneddol a'r isafswm cyflog. Ceir manteision o ddifrif i bobl Cymru yr ydym ni wedi eu cael hyd yma gan Lywodraeth Lafur Cymru. A gadewch i ni beidio ag anghofio bod Plaid Cymru a'r Torïaid wedi pleidleisio gyda'i gilydd i rwystro arian sylweddol rhag dod i'n cymunedau, a fyddai wedi ein hatal rhag gallu lleihau'r rhestrau aros hynny.

Fe wnaeth Plaid Cymru bleidleisio yn erbyn y gyllideb oherwydd ein bod ni'n anghytuno â chyllideb Llafur. Mae mor syml â hynny, a hoffwn pe gallai'r Prif Weinidog ei ddeall. Mae'n sôn am Lafur fel teulu; plaid wleidyddol yw hi. Plaid wleidyddol yw hi, y mae'r Prif Weinidog hon yn gofyn i bobl bleidleisio drosti tra'n cadarnhau eto heddiw ei bod hi'n berffaith hapus i ASau Llafur o Gymru bleidleisio yn erbyn buddiannau Cymru, dro ar ôl tro.

Dywedodd y Prif Weinidog—a mwynhaodd ei ddweud yn y sesiynau hyn, ar sawl achlysur—bod ganddi fwy o ddylanwad ar Keir Starmer nag y bydd gen i fyth. Rwyf i wedi ei gwneud hi'n eglur fy mod i eisiau cael perthynas adeiladol iawn gydag unrhyw Brif Weinidog y DU, ond bydd yn un onest a thryloyw. Y broblem i'r Prif Weinidog yw, pe bai eu partneriaeth mewn grym yn golygu rhywbeth, siawns y dylem ni fod wedi gallu gweld rhywfaint o dystiolaeth o'r dylanwad hwnnw yn cael ei ddefnyddio'n gadarnhaol erbyn hyn, a dydyn ni ddim, wrth gwrs. Mae'r Prif Weinidog bellach yn ceisio rhoi rhyw berfformiad rhaff uchel, gan gydbwyso rhwng cefnogi ac yn ôl pob golwg gwrthwynebu Keir Starmer, sydd ddim hyd yn oed yn gwrando arni.

Beth sy'n newid? Dyna'r cwestiwn. Beth sy'n newid nawr i Gymru o'r Prif Weinidog yn mabwysiadu slogan newydd arall? Nawr ei bod wedi cadarnhau ei bod hi'n aros yn y swydd, mae'n debyg, ym mha faes fyddwn ni'n gweld effaith gyntaf ymarfer cysylltiadau cyhoeddus heddiw, ac erbyn pryd?

Fe wnaethoch chi bleidleisio yn erbyn arian yn mynd i'r cymunedau hynny yng Nghymru. Dyna'r ffaith y mae angen i bobl ei chydnabod. Y gwir amdani yw mai'r brif flaenoriaeth i bobl Cymru oedd ceisio lleihau'r rhestrau aros hynny. Oherwydd yr arian ychwanegol hwnnw, maen nhw'n lleihau. Fe wnaethoch chi bleidleisio gyda'r Torïaid yn erbyn yr arian hwnnw—£4 biliwn yn y fantol oherwydd y ffordd y gwnaethoch chi ymddwyn, gan eich bod chi eisiau gwneud pwynt gwleidyddol yn hytrach na chanolbwyntio ar y bobl yn eich cymunedau.

Rydym ni eisoes wedi cael £1.6 biliwn o gyllid ychwanegol i goffrau Llywodraeth Cymru. Mae'n bwysig i ni gydnabod hynny. Rydym ni wedi cyflwyno heddiw gyfres lawn o feysydd lle'r ydym ni eisiau gweld partneriaeth mewn grym yn cyflawni mwy. Nid yw hynny'n achosi embaras i mi, nid wyf i'n teimlo cywilydd am hynny, rwy'n sefyll yn gadarn dros fy ngwlad. Bydd gwlad bob amser yn dod yn gyntaf, o flaen y blaid. Dyna'r hyn yr wyf i wedi ei wneud yn eglur heddiw.

We have worked in close partnership with the fire and rescue service and unions to reduce the risks to the health of firefighters, and will continue to do so.

Thank you for that response, First Minister. 

Yn ôl ym mis Chwefror, fe wnaethoch chi nodi bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol wedi gofyn i'r prif swyddog meddygol ymchwilio ar frys i fonitro iechyd ataliol ar gyfer diffoddwyr tân. Fodd bynnag, mewn ymateb i gwestiwn ysgrifenedig diweddar a gyflwynais yn benodol yn gofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf am waith y prif swyddog meddygol yn y maes hwn, ni wnaeth Ysgrifennydd y Cabinet unrhyw gyfeiriad at y prif swyddog meddygol na dim o'r gwaith ar y mater hwnnw. Felly, a allech chi egluro heddiw a ofynnwyd mewn gwirionedd i'r prif swyddog meddygol ymchwilio i fonitro iechyd blynyddol ar gyfer diffoddwyr tân, ac, os felly, a ddarparwyd unrhyw gyngor neu argymhellion?

Diolch yn fawr iawn, a diolch am eich dyfalbarhad ar y mater pwysig iawn hwn. Mae'n sicr yn sioc gweld y peryglon i ddiffoddwyr tân o ran mathau penodol o ganser, ac mae'n bwysig ein bod ni'n cymryd hynny o ddifrif. Felly, diolch am hynna.

Rwyf i wedi holi'n benodol beth yw ein sefyllfa o ran y prif swyddog meddygol. Yr hyn sydd wedi digwydd ers i chi ofyn y cwestiwn diwethaf ym mis Chwefror, rwy'n credu oedd hi, yw ein bod ni wedi newid y prif swyddog meddygol. Rydym ni'n aros am y prif swyddog meddygol newydd. Mae newydd ddechrau ei swydd yn ddiweddar. Rydym ni wedi gofyn iddi edrych ar hyn fel mater o flaenoriaeth.

Prif Weinidog, mae ein diffoddwyr tân yn rhoi eu hiechyd yn y fantol yn rheolaidd i ymdrin â bygythiadau i'n hiechyd ni. Y lleiaf y gallwn ni ei wneud yw sicrhau eu bod nhw'n cael eu diogelu rhag niwed y gellir ei atal. Monitro iechyd blynyddol yw'r lleiaf y gallwn ni ei wneud. Mae angen i ni sicrhau hefyd bod ganddyn nhw fynediad llawn at gyfleusterau dihalogi. Rydym ni'n gwybod o waith ymchwil bod diffoddwyr tân yn cael canser ar gyfraddau uwch yn iau na'r boblogaeth gyffredinol. Mae hyn oherwydd eu hamlygiad i halogion wrth ymladd tanau. Fodd bynnag, gall yr amlygiad barhau ymhell ar ôl ymdrin â'r tân. Gall offer halogedig fel menig, dillad a helmedau budr roi diffoddwyr tân mewn perygl o sylweddau gwenwynig. Prif Weinidog, pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod gan ein diffoddwyr tân fynediad at gyfleusterau a gweithdrefnau dihalogi bob amser? Diolch.

Diolch yn fawr iawn. Mae'r ystadegau yn gwbl syfrdanol o ran gweld y risgiau y maen nhw'n eu cymryd. Mae diffoddwyr tân 365 y cant yn fwy tebygol o gael canser o ganlyniad i'w swydd. Mae hwnnw'n ffigur enfawr ac yn amlwg yn rhywbeth y mae angen i ni ei gymryd o ddifrif, a dyna pam rydym ni'n ei gymryd o ddifrif. Rwy'n gwybod beth sydd wedi digwydd: bu cytundeb rhwng cyflogwyr ac undebau i leihau amlygiad i amgylcheddau llawn mwg. Mae'r holl wasanaethau tân ac achub bellach wedi mabwysiadu arferion gorau wrth ddefnyddio a chynnal a chadw offer anadlu, ond byddwn yn ymchwilio i'r awgrym penodol hwnnw sydd gennych chi i weld a yw hynny'n rhywbeth y dylem ni edrych arno hefyd.

Cyflwynodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg y Bil Llety i Ymwelwyr (Cofrestr ac Ardoll) Etc. (Cymru) ar 25 Tachwedd. Cyhoeddwyd yr asesiadau effaith ar gyfer y cynigion ar ein gwefan. Mae memorandwm esboniadol ac asesiad effaith rheoleiddiol ar gael ar dudalennau gwe y Senedd.

Fel y gwyddoch chi, Prif Weinidog, rwy'n cynrychioli ardaloedd fel y Rhyl, sydd, o'i gymharu â dyddiau gogoneddus gwyliau glan môr, wedi bod mewn trafferthion yn ystod y degawdau diwethaf, â llawer o weithredwyr busnesau yn dweud wrthyf i am eu problemau presennol o ganlyniad i gynnydd eich Llywodraeth Lafur y DU i gyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr a'r cynnydd cyffredinol i gostau o ganlyniad i bolisïau eich plaid. Ar ben hyn, mae ganddyn nhw bryder uwch ynghylch y dreth dwristiaeth arfaethedig gan eich Llywodraeth, y maen nhw'n ei ddweud, yn eu geiriau eu hunain, fydd yn creu rhwystrau ychwanegol i dwristiaeth ac yn niweidio buddsoddiad, yn rhwystro twf a datblygiad economaidd mewn ardaloedd sy'n ei chael hi'n anodd ar hyn o bryd. Mae angen i ni fod yn cael gwared ar rwystrau i dwristiaeth, nid eu creu, Prif Weinidog. Felly, pa neges uniongyrchol allwch chi ei rhoi i'm hetholwyr y bydd y dreth dwristiaeth hon o fudd i'r cymunedau yr wyf i'n eu cynrychioli yn sir Ddinbych, neu a yw'n achos arall o Lafur yn trethu mwy ac yn cyflawni llai, yn union fel Cyngor Sir Ddinbych o dan arweiniad Llafur?

Mae ardollau ymwelwyr yn cael eu defnyddio'n llwyddiannus ledled y byd. Dim ond yn yr wythnos neu ddwy ddiwethaf, mae Lerpwl hefyd wedi dweud eu bod nhw'n mynd i gyflwyno ardoll ymwelwyr. Nid yw'n anarferol. Y gwir amdani yw, os gofynnwch chi i drigolion, mae mwyafrif yr ymatebwyr yn cytuno y dylai twristiaid gyfrannu tuag at y gost o gynnal a buddsoddi yn y cyrchfannau lle maen nhw'n aros. Rydych chi'n gofyn am y Rhyl; wel, ymwelais â'r Rhyl yn ddiweddar a gallaf ddweud wrthych chi ei fod ar gynnydd. Mae'n edrych yn llawer iawn gwahanol i'r adegau yr wyf i wedi ei weld yn y gorffennol. Mae wedi cael buddsoddiad enfawr gan Lywodraeth Cymru, gan weithio gyda'r awdurdod lleol. Dyna beth mae'r bobl dwristiaeth yn eich ardal chi eisiau ei weld yn fwy na dim—y dref yn edrych yn llawer mwy llewyrchus. Bydd hynny'n denu mwy o bobl, llawer mwy, mewn gwirionedd, na'r pryderon sydd gennych chi ynghylch yr ardoll ymwelwyr.

The additional funding generated from the levy could lead to improved visitor experiences and therefore be a boost to the tourism economy—for example, improving transport and parking, more toilet facilities, more officials on the beaches and so on. So, I welcome the Bill.

The Bill does create a register of holiday property for the first time. Can I ask you to ensure that the register is one that includes detailed definitions of the different types of short-term holiday accommodation? For example, is it property that is appropriate as long-term residential property? We need that full data in order to create policies in both housing and tourism for the future. 

Thank you very much. Well, you are quite right. I think that the levy, because the idea is that there is a ring fence to earmark that funding for tourism—. I think that will be of assistance. I think that local communities see the huge pressures that exist in some places in terms of the numbers arriving, and of course there is a very warm welcome for them, but we need to ensure that the facilities are available for them.

You ask about the register. Well, a process of registration for providers will begin in October 2026, and we will look then at how much detail is needed in that process of registration.

'A Healthier Wales' sets out the vision for health and social care in Wales. This is a vision that recognises that we need to provide an equitable level of treatment, care or support to people throughout their lives, irrespective of whether it's a matter of physical or mental health.

Thank you very much for that response.

Hoffwn siarad ychydig am anghenion iechyd meddwl pobl ifanc sydd â phrofiad o ofal. Mae llawer ohonom ni'n gwybod bod eu hanghenion yn llawer iawn mwy na'r boblogaeth yn gyffredinol. Maen nhw bedair gwaith yn fwy tebygol o ddioddef anawsterau iechyd meddwl, ac mewn astudiaeth a gynhaliwyd ym mis Tachwedd 2024, dim ond 50 y cant oedd yn gwybod ble i fynd er mwyn cael gafael ar gymorth iechyd meddwl.

Mae rhai ohonom ni ar draws y Siambr hon yn gweithio gyda'n gilydd i sicrhau ein bod ni efallai'n edrych ar flaenoriaethu anghenion iechyd meddwl pobl ifanc sydd â phrofiad o ofal trwy Fil newydd ar gyfer Senedd Cymru—Bil pob plentyn—sy'n sicrhau bod pobl ifanc sydd o'r cefndir hwnnw, ac rydym ni'n gwybod bod llawer ohonyn nhw wedi cael trasiedïau yn eu bywydau a magwraeth ofnadwy o gamdriniol sy'n golygu bod eu hanghenion iechyd meddwl yn llawer mwy na'n rhai ni yn y Siambr hon a phlant ledled Cymru—. Felly, a gaf i ofyn, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod gan bobl ifanc sydd â phrofiad o ofal fynediad â blaenoriaeth at wasanaethau iechyd meddwl? Diolch yn fawr iawn.

Wel, diolch yn fawr iawn. Mae ein strategaeth iechyd meddwl a llesiant meddyliol newydd, a lansiwyd dim ond yr wythnos diwethaf gan y Gweinidog, Sarah Murphy, yn ategu'r strategaeth genedlaethol ar ymarfer amlasiantaethol ar gyfer plant. Mae hyn yn rhywbeth y mae pobl yn sylweddoli'n bendant bod yn rhaid iddo fod yn flaenoriaeth. Ac rydym ni wedi diweddaru ein canllawiau amseroedd aros yn ddiweddar i sicrhau nad yw plant sy'n derbyn gofal o dan anfantais os byddan nhw'n symud rhwng ardaloedd bwrdd iechyd tra eu bod nhw ar restr aros am driniaeth. Mae hynny'n bwysig iawn, oherwydd mae rhai ohonyn nhw'n symud o gwmpas, ac, fel rydych chi'n dweud, mae'r rhain yn blant agored iawn i niwed sydd angen y cymorth iechyd meddwl hwnnw.

Bydd uwchgynhadledd profiad o ofal arall ar 10 Mai. Mae ymrwymiad y Llywodraeth hon yn hollol o ddifrif o ran plant sy'n derbyn gofal. Bydd pum Gweinidog y Llywodraeth yn bresennol yn y digwyddiad hwnnw, felly rydym ni'n cymryd hyn o ddifrif, a byddwn yn sicr yn gwneud yn siŵr bod iechyd meddwl yn faes sy'n cael ei archwilio gyda nhw, ac yn sicr mae angen i ni wneud yn siŵr bod ganddyn nhw fynediad mewn ffordd sy'n deall bod ganddyn nhw anghenion penodol.

Prif Weinidog, rydym ni'n aml yn clywed ymrwymiadau i sicrhau cydraddoldeb rhwng iechyd meddwl a chorfforol—cyfeirir ato yn y strategaeth iechyd meddwl a llesiant meddyliol newydd—ond yn ymarferol, rydym ni'n dal i weld yr anghydraddoldebau sylweddol hynny ar draws y system. Mae amseroedd aros am gymorth iechyd meddwl yn aml yn llawer hwy nag ar gyfer triniaethau corfforol ac mae ymyrraeth gynnar hefyd yn brin o adnoddau, ac mae llawer o ardaloedd yn dal heb gymorth iechyd meddwl lleol hygyrch. Felly, yr hyn yr ydym ni angen ei glywed gennych chi yw pa gamau pendant—pendant—y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau'n benodol y cydraddoldeb parch rhwng gwasanaethau iechyd meddwl a chorfforol. Yr hyn nad ydym ni angen ei weld yw mwy o ddogfennau polisi sgleiniog neu fwy o bwyllgorau yn cael eu sefydlu i edrych ar y pethau hyn. Yr hyn yr ydym ni angen ei weld yw cyflawni gwirioneddol ar lawr gwlad, helpu pobl yn eu cymunedau, oherwydd nid wyf i'n credu y dylai fod yn rhaid i unrhyw un aros i gael diagnosis o'u cyflwr neu gymorth dim ond oherwydd na allwch chi ei weld. A hoffwn weld yr hyn a ddywedais: camau pendant yr ydych chi'n eu cymryd i fynd i'r afael â'r anghydraddoldeb rhwng y ddau fater.

Diolch yn fawr iawn. Mae hwn yn faes yr ydym ni'n ei gymryd o ddifrif iawn. Mae'r ffaith ein bod ni wedi cyhoeddi cynllun newydd wedi'i ddiweddaru, strategaeth newydd, a bod rhaglen gyflawni sy'n rhedeg ochr yn ochr ag ef yn dangos pa mor o ddifrif yr ydym ni'n cymryd hyn, a'r ffaith bod gennym ni'r gwasanaeth '111 pwyso 2' yng Nghymru, nad yw'n bodoli mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig. Wrth gwrs, mae gennym ni ffordd bell i fynd, ond rwyf i wir yn credu ei bod hi'n bwysig bod pobl yn cydnabod, mewn gwirionedd, ein bod ni wedi cymryd rhai camau breision eisoes o ran iechyd meddwl. Felly, pan edrychwch chi ar y ffigurau ar gyfer y rhai dan 18 oed, mae 92 y cant ohonyn nhw'n cael eu gweld o fewn 28 diwrnod, ac o ran o asesiad i ymyrraeth, i'r rhai hŷn na 18 oed, mae gan 92 y cant ohonyn nhw ymyrraeth wirioneddol o fewn 28 diwrnod.

Felly, mae hyn yn gynnydd enfawr o'i gymharu â lle'r oeddem ni, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n tanlinellu hynny. Roedd cyfnod ychydig flynyddoedd yn ôl pan oedd yn rhaid i bobl aros am flynyddoedd i gael y cymorth. Nid yw hynny'n wir mwyach. Mae pethau wedi gwella'n ddramatig. Mae gennym ni bob amser fwy o waith i'w wneud, ond rwyf i wir yn credu ein bod ni wedi dechrau newid y sefyllfa o ran y mater pwysig hwn sydd wir yn effeithio ar nifer enfawr o bobl yng Nghymru.

Mae diwrnod bioamrywiaeth y Senedd heddiw yn dathlu sut mae cydweithio â rhanddeiliaid yn helpu i fynd i'r afael â'r argyfwng natur ac mae'n ganolog i adeiladu Cymru wyrddach, decach a mwy gwydn. Trwy fuddsoddi mewn mentrau fel Rhwydweithiau Natur, partneriaethau fel y tasglu peillwyr a thargedau bioamrywiaeth, rydym ni'n ysgogi newid cadarnhaol i fyd natur a phobl gyda'n gilydd.

Diolch am eich ymateb. Roedd yn wych cael yr ail ddiwrnod bioamrywiaeth blynyddol yn y Senedd, â thua 25 o sefydliadau yn dod bresennol—maen nhw'n gwneud gwaith gwych i ddiogelu ein hamgylchedd. Wrth i natur ddod yn fyw o'n cwmpas ac y gallwn glywed côr y bore bach a gweld y blodau gwyllt, mae weithiau'n anodd credu ein bod ni'n wynebu argyfwng natur mewn gwirionedd, ag un o bob chwe rhywogaeth mewn perygl o ddiflannu. Rwy'n cofio amser pan oedd digonedd o loÿnnod byw, a faint o bryfed oedd wedi'u gwasgu ar y sgrin wynt neu wedi glynu at eich corff pan oeddech chi'n beicio ar y lonydd—. Ond mae hynny wedi newid. Mae chwe deg y cant o bryfed hedfan wedi gostwng dros y blynyddoedd diwethaf; mae hynny'n enfawr, onid yw? A faint o adar gardd nad ydyn o gwmpas mwyach hefyd—. Mae'n digwydd yn raddol, a dydyn ni ddim yn sylwi arno. Rydym ni'n anwybyddu'r dirywiad hwn ar berygl i ni ein hunain.

Felly, Prif Weinidog, rwy'n pryderu ar hyn o bryd am y rhethreg sy'n peri pryder gan y rhai sy'n gwadu'r argyfwng hinsawdd yma ac yn rhyngwladol. A wnewch chi fanteisio ar y cyfle hwn heddiw i ddatgan yn eglur bod y Llywodraeth hon yng Nghymru wedi ymrwymo i fynd i'r afael â'r argyfwng natur drosom ni ein hunain, i'n cenedlaethau i ddod yn y dyfodol ac ar gyfer natur? Diolch.

Diolch yn fawr iawn, Carolyn, a diolch am eich arweinyddiaeth ar y mater hwn. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo'n llawn i fynd i'r afael â'r argyfwng natur. Bydd ein plant yn ein dwyn i gyfrif ar hyn. Rwy'n credu bod yn rhaid i ni ei gymryd o ddifrif iawn. Rydym ni'n gwrthod yn llwyr unrhyw rethreg sy'n gwadu natur frys yr argyfyngau hinsawdd a natur, boed yma neu'n rhyngwladol, a dyna pam rydym ni'n ymgorffori brys yn ein polisïau. Mae gennym ni rywfaint o ddeddfwriaeth eisoes. Mae gennym ni Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, mae gennym ni Ddeddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016, ac, wrth gwrs, mae gennym ni Fil yr amgylchedd bellach, a fydd yn cael ei gyflwyno cyn toriad yr haf, ac mae hwnnw'n mynd i ymgorffori egwyddorion amgylcheddol yng nghyfraith Cymru a sefydlu fframwaith gosod targedau ar gyfer bioamrywiaeth.

We support the training and upskilling of construction sector workers through a range of funded programmes. Thanks to this investment and investment in the optimised retrofit programme, we have funded energy efficiency retrofit in 13,000 social homes across Wales. This work is helping homes to use energy more efficiently.

We are facing a huge challenge in upgrading 1.4 million homes. You talk about 13,000; it's 1.4 million homes that need to be upgraded to deliver net-zero targets and to tackle fuel poverty here in Wales. You will be aware of the lengthy campaign in Arfon to put right the deficient work done under the Government's Arbed programme. Now, there are many lessons to be learned from that experience, including the need to create a local, reliable workforce to carry out the necessary work. You talk about plans and strategies that your Government has brought forward, but how much evidence is there on the ground that there is a specific focus on training and upskilling the workforce and local businesses to carry out this crucial work of upgrading and improving our homes?

Thank you very much. We do have this programme, the optimised retrofit programme, as I mentioned. So, you're right, this is a start, but what is important is that we have this programme, but you were right, people are then needed to do this work, and that's why we have invested. We have apprenticeships, of course, and there are over 2,000 of those in the construction sector. So, these are people who will be able to help us do the kind of work that needs to be done in your constituency as a result of the fact that there have been issues with things such as the programme. So, I do hope that those apprenticeships are helping. A hundred per cent of those training courses can come from Welsh Government. It's important to note that additional funding has gone towards further education colleges as well, and those, too, train people.

Prif Weinidog, mae diffyg gweithwyr adeiladu enfawr yma yng Nghymru ar hyn o bryd. Yn seiliedig ar ffigurau presennol, mae Cymru angen dros 10,000 o weithwyr adeiladu ychwanegol i fodloni'r galw hwnnw. Roedd yn gam cadarnhaol iawn, yn fy marn i, cyflwyno TGAU mewn amgylchedd adeiledig i ganolfannau fel colegau ac ysgolion ledled Cymru ei addysgu, ac mae'n bwysig ein bod ni'n cynyddu cyfranogiad yn y cyrsiau hynny i sicrhau y gallwn ni fodloni'r gofynion hynny yn y dyfodol. Felly, roeddwn i'n meddwl tybed a oes gan Lywodraeth Cymru ffigurau ar hyn o bryd ar y nifer sy'n astudio ar gyfer y cymhwyster TGAU hwnnw ledled Cymru, os gwelwch yn dda, a pha fesurau y mae'r Llywodraeth hon yn eu rhoi ar waith i sicrhau y gall y nifer sy'n astudio'r pwnc pwysig hwn dyfu mewn gwirionedd. Diolch.

Diolch yn fawr iawn. Wel, mae'n bwysig ein bod ni'n cael pobl i ddysgu yn y crefftau lle mae angen cymorth arnom ni, ac rwy'n gwybod bod y Gweinidog sgiliau yn sicr yn canolbwyntio ar hynny ac yn deall, yn enwedig o ran y  sector adeiladu—. Gadewch i ni beidio ag esgus bod hon yn broblem unigryw i Gymru. Yr hyn sydd gennym ni yma, fodd bynnag, yw cynllun rhannu prentisiaeth, ac mae hyn yn wahanol iawn i'r hyn sydd ar gael mewn lleoedd eraill, gan fod rhai cwmnïau'n amharod, oherwydd natur y contractau y maen nhw'n eu cael, i gymryd prentis. Ond, drwy'r cynllun rhannu prentisiaeth hwn, mae'n golygu bod sefydliad ymbarél sydd bob amser yn gofalu am y prentisiaid. Ac mae hynny'n gwneud gwahaniaeth enfawr, a dyna pam rydym ni wedi gallu cyrraedd ein targed—rydym ni ar fin ei gyrraedd erbyn diwedd tymor y Senedd—o 100,000 o brentisiaid y tymor Senedd hwn. Ond, rydych chi'n gwbl gywir, mae angen i ni gychwyn gyda TGAU; mae angen i ni eu cychwyn nhw'n gynnar i wneud yn siŵr bod llwybr iddyn nhw ac y gallwn ni adeiladu'r tai sydd eu hangen ar bobl yn eu cymunedau.

Finally, question 8, Mark Isherwood.

Mae sicrhau bod cefnogaeth briodol ar gael i bobl sydd â cholled synhwyraidd yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon. Rydym ni'n diwygio ac yn buddsoddi mewn gwasanaethau o ansawdd uchel ac yn cefnogi byrddau iechyd gyda'u trefniadau o ran cynllunio a chomisiynu. Mae hyn yn hwyluso mynediad da i wasanaethau synhwyraidd o ansawdd uchel i wella canlyniadau pobl gyda chysondeb ledled Cymru.

Diolch. Pan wnes i eich holi chi yn y fan hon ym mis Ionawr ynglŷn â chamau Llywodraeth Cymru i sicrhau bod canol trefi a mannau cyhoeddus awyr agored yn hygyrch i bobl ddall a rhannol ddall, roeddech chi'n dweud bod Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth yn gweithio ar y mater hwn eisoes. Er hynny, gan nodi eich ymateb, ar y pryd, fe anfonodd Cŵn Tywys Cymru e-bost ar ôl hynny yn dweud, 'Yn anaml iawn, yn anffodus, y caiff pobl phobl ddall a phobl ag amhariad ar eu golwg eu hymgynghori ar gynlluniau i greu lleoedd, er gwaethaf disgwyliadau Llywodraeth Cymru a'r gofyniad cyfreithiol i asesiadau effaith ar gydraddoldeb arddangos gwaith ymgysylltu hygyrch ac ystyrlon.'

Yn yr un modd, mae adroddiad diweddaraf Sefydliad Cenedlaethol Brenhinol Pobl Fyddar, 'Still ignored: the fight for accessible healthcare' wedi canfod, er gwaethaf cyflwyno safonau Cymru gyfan ar gyfer cyfathrebu a gwybodaeth hygyrch dros ddegawd yn ôl, yn 2013, llai nag un ym mhob pump sy'n cytuno bod eu hanghenion o ran gwybodaeth a chyfathrebu yn cael eu diwallu yn fwy aml nawr na degawd yn ôl. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru, o'r diwedd, gyflwyno monitro safonau hygyrchedd Cymru gyfan i bobl â cholled synhwyraidd, gan eu cynnwys nhw yn y broses, ac, os felly, pryd a sut?

Diolch yn fawr. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni ddefnyddio pobl sydd â phrofiad bywyd i helpu i lunio ein polisïau; mae hyn yn rhywbeth y gwn i fod Gweinidogion yn awyddus iawn i'w wneud. Fe wnes i gwrdd yn ddiweddar â grŵp o Sefydliad Cenedlaethol Brenhinol Pobl Fyddar a fu'n cynghori ar sut i wneud ein trenau'n fwy rhwydd i'w defnyddio. Felly, mae hyn yn sicr yn digwydd mewn rhai ardaloedd, ac fe fyddaf i'n gofyn i'r Gweinidog perthnasol sicrhau y bydd hynny'n cael ei wneud pan ddaw i ddatblygu canol trefi.

Thank you, First Minister.

The next item is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement—Jane Hutt.

Thank you very much, Llywydd. There is one change to this week's business. Additional time has been allocated for the Stage 3 debate on the Welsh Language and Education (Wales) Bill. Business for the next three weeks is shown on the business statement, which is available to Members electronically.

A gaf i alw am ddatganiad gennych chi, Gweinidog, yn rhinwedd eich swydd arall yn Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol? Efallai eich bod chi'n ymwybodol i dwrnamaint agored Pêl-rwyd Ewrop gael ei drefnu i ddigwydd yng Nghaerdydd yr wythnos hon ond, yn anffodus, fe benderfynodd y trefnwyr ganslo'r digwyddiad oherwydd eu bod nhw'n pryderu am ddiogelwch tîm cenedlaethol Israel a oedd i gymryd rhan ynddo.

Nawr, rwy'n siŵr y byddai pob un ohonom yn y Siambr hon yn cytuno y dylai'r rhai hynny sy'n ymweld â Chymru deimlo eu bod nhw'n ddiogel bob amser tra byddan nhw yma, ac mae'n gwbl annerbyniol bod lleiafrif bach o bobl wedi gweithredu mewn ffordd sydd wedi bygwth diogelwch tîm Israel, i bob pwrpas, pe bydden nhw'n dymuno cymryd rhan. Yn wir, roeddwn i'n arswydo yn llwyr o ddarllen bod hyfforddwr tîm Israel wedi dweud y byddai hi'n teimlo yn fwy diogel pe byddai hi'n chwarae yn yr Emiradau Arabaidd Unedig, neu yn Israel ei hun, sydd, wrth gwrs, mewn rhyfel gyda Hamas, yn hytrach nag yma yng Nghymru, ar sail diogelwch. Rwy'n credu bod hynny'n bryder, ac fe hoffwn i gael gwybod beth fydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i allu sicrhau y bydd digwyddiadau fel hyn, yr ydym ni'n gweithio'n galed i'w cael nhw i ddod i Gymru, yn gallu cael eu cynnal ar ôl eu trefnu, heb achosi siom i'r cefnogwyr a'r chwaraewyr niferus sy'n gweithio yn galed er mwyn cymryd rhan ynddyn nhw. 

Diolch i chi am y cwestiwn yna. Dydw i ddim yn ymwybodol o'r canlyniad na'r trafodaethau a arweiniodd at ganslo'r digwyddiad pêl-droed—pêl-rwyd, mae'n ddrwg gen i—a oedd wedi'i drefnu. Yn amlwg, rydym ni'n awyddus i unrhyw chwaraeon fod yn rhyngwladol—i groesawu timau i Gymru. Yn amlwg, mae yna anhawster arbennig o ran yr hyn sy'n digwydd yn y dwyrain canol, sydd wedi effeithio ar hyn, a does dim amheuaeth ei fod wedi effeithio ar y sefyllfa a gododd.

Trefnydd, dydw i ddim yn siŵr a ydych chi'n ymwybodol ond, ym mis Gorffennaf 2023, fe noddais i ddigwyddiad yn y Pierhead, ac roedd llawer o Aelodau eraill o'r Senedd sydd yma heddiw yn bresennol, pan wnaethom ni groesawu'r Freedom Flotilla Coalition ar ei gorchwyl o hwylio er mwyn plant Gaza a chludo cymorth i Gaza. Rwy'n siŵr, ar y pryd, na allem fod wedi rhagweld yr erchyllterau a fyddai'n dilyn. Ond, yn oriau mân bore Gwener, fe aeth y llong ar dân 14 milltir oddi ar arfordir Malta. Mae'r grŵp yn honni bod hyn o ganlyniad i ymosodiad drôn gan Israel. Mae byddin Israel wedi gwrthod rhoi sylwadau ar yr ymosodiad honedig, ond mae'r ffeithiau'n dal i gael eu sefydlu. Mae'n amlwg bod yr angen am gymorth yn daer iawn yn Gaza. A gaf i ofyn, felly: a wnaiff Llywodraeth Cymru ddefnyddio ei llais i gondemnio'r ymosodiad, galw am ddiwedd ar y blocâd, a galw am ymchwiliad i'r digwyddiad hwn hefyd?

Wel, diolch i chi am y cwestiwn hwnnw ac, yn wir, roedd y digwyddiad y gwnaethoch ei gynnal, y gwnaethoch ei noddi, yn un pwysig iawn, yn ôl yn 2023, o ran danfon cymorth i blant Gaza. Ac onid oes angen y cymorth hwnnw ar blant yn Gaza nawr yn daer—yn daer? Ac mae'r diffyg cymorth dyngarol sy'n cyrraedd plant yn Gaza a Gaza yn rhywbeth sy'n annerbyniol i ni, rwy'n gwybod, yma yn y Senedd hon, o ran ein cefnogaeth ni—yn wir, y £100,000 y gwnaethom ni ei roi ar gael i'r Pwyllgor Argyfwng Trychinebau. Fe wnes i gyfarfod â'r Pwyllgor Argyfwng Trychinebau wedyn i drafod sut y gellid defnyddio'r cymorth hwnnw. Nawr, wrth gwrs, mae'r cyfan wedi dod i ben, oherwydd fe ddaeth y cadoediad i ben. Felly, rydym ni i gyd, rwy'n siŵr, ar draws y Siambr hon, a Llywodraeth Cymru, yn gobeithio y bydd trafodaethau yn ailgychwyn, y bydd cadoediad parhaol, a'n bod yn edrych tuag at y plant hynny yn Gaza, i gael y cymorth hwnnw, y cymorth dyngarol hwnnw, iddyn nhw, ac yn gresynu'n gyfan gwbl at yr hyn sy'n digwydd o ran y gwrthdaro hwnnw a'r effaith a gaiff, ar blant a phobl ifanc yn enwedig.

Fe hoffwn i ofyn heddiw am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda. Mae'r cyntaf o ran y newyddion bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro wedi tynnu ei gyllid yn ôl oddi wrth Weithredu dros Iechyd Meddwl Caerdydd a'r Fro. Rwy'n deall bod y cyfnod cytundebol o dair blynedd wedi dod i ben, ac fe gafodd y penderfyniad ei wneud i beidio ag adnewyddu'r ymrwymiad i ariannu, a fydd yn gweld y gwasanaeth yn dod i ben ym mis Medi. Rwy'n credu ein bod ni i gyd yn gwybod bod Gweithredu dros Iechyd Meddwl Caerdydd a'r Fro yn darparu gwasanaeth cwbl hanfodol, gan gefnogi grwpiau gwirfoddol a sefydliadau'r trydydd sector gyda'u darpariaeth iechyd meddwl, ac mae eu gwefan nhw'n cynnig siop un stop. Felly, roeddwn i'n bryderus iawn o glywed am y newyddion hyn, ac yn meddwl tybed beth fyddai ymateb y Llywodraeth.

Yn ail, fe hoffwn i dynnu sylw at becyn cymorth amrywiaeth a chynhwysiant Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod—WEN—a gyhoeddwyd wythnos diwethaf, rwy'n credu yr oedd hi, i helpu pleidiau gwleidyddol gyda'u dewis o ymgeiswyr yn y cyfnod cyn etholiad y Senedd. Fe wn i fod y Llywodraeth wedi gweithio yn galed iawn ar gynhyrchu canllawiau i bleidiau gwleidyddol ar amrywiaeth a chynhwysiant ar gyfer etholiadau'r Senedd, a meddwl oeddwn i tybed a fyddai'n bosibl hyrwyddo pecyn cymorth WEN, ac y byddai'r ddau faes hyn o bolisi yn cydweithio.

Diolch yn fawr, Julie Morgan, am y—

—very important questions.

Fe wnes i ddod yn ymwybodol, ac, yn wir, ar y penwythnos fe gafwyd rhywfaint o gyhoeddusrwydd ynglŷn â cholli cyllid Gweithredu dros Iechyd Meddwl Caerdydd a'r Fro, ac mae'n rhaid i mi ddatgan buddiant etholaethol yma gan ei fod yn cwmpasu Bro Morgannwg, ac fe gafodd y gwaith rhagorol y mae'r grŵp hwn yn ei wneud am flynyddoedd lawer iawn ei gydnabod gan ein gwasanaethau gwirfoddol lleol ni hefyd. Felly, mae hi'n anffodus dros ben fod y cyllid wedi'i golli. Mae'n bwysig, o ran y bwrdd iechyd, ar yr achlysur hwn, ein bod ni'n ariannu—. Rydym ni'n amlwg yn dyrannu cyllid. Nid ydym ni'n ymgysylltu â sut y maen nhw'n dosbarthu'r cyllid hwnnw, ond rydym ni'n gofyn i'r sefydliadau hynny esbonio sut y gwnaethon nhw reoli a thrin hyn, sut y gwnaethon nhw ymgynghori ac hefyd ystyried effaith colli'r cyllid hwn. Felly, rwy'n gobeithio y bydd rhywfaint o gydnabyddiaeth o golli'r cyllid hwnnw nawr, o ganlyniad i ymwybyddiaeth y cyhoedd, ac y bydd yn cael ei ystyried.

Rwy'n croesawu lansio'r pecyn cymorth cynrychiolaeth amrywiol a chyfartal ar 1 Mai gan gynghrair 5050Amrywiol. Mae'r pecyn cymorth yn ategu ein canllawiau ni o ran amrywiaeth a chynhwysiant ar gyfer pleidiau gwleidyddol, a gyhoeddwyd gennym ni ar 31 Mawrth. Wrth gwrs, mae hwnnw ar gael, y pecyn cymorth, i bob plaid ei ddefnyddio ochr yn ochr â chanllawiau Llywodraeth Cymru i lywio eu strategaethau amrywiaeth a chynhwysiant a gwaith sy'n mynd rhagddo. Yn wir, fe fyddaf i'n gwneud datganiad llafar ar ganllawiau amrywiaeth a chynhwysiant maes o law, ond nawr yw'r amser pan fydd y rhai a allai fod â diddordeb mewn dod ymlaen ar draws y pleidiau gwleidyddol i gyd i gynnig eu hunain i gael eu dewis i fod yn ymgeiswyr y pleidiau gwleidyddol y flwyddyn nesaf. Fe fydd y pecyn cymorth hwn yn ddefnyddiol dros ben iddyn nhw. Mae yna syniadau ymarferol iawn am fathau o weithgareddau a gweithredoedd y gall pleidiau gymryd rhan ynddynt i sicrhau bod ymgeiswyr ar gyfer swyddi etholedig yn adlewyrchu cymunedau Cymru. Felly, wrth i ni nesáu at yr etholiad y flwyddyn nesaf, nawr yw'r amser i bob plaid sicrhau bod eu prosesau ar gyfer dewis pobl i fod yn ymgeiswyr ar gyfer ein Senedd ni yng Nghymru yn adlewyrchu Cymru gyfoes ac amrywiol mewn gwirionedd. Rwy'n credu bod hwnnw'n bwynt pwysig iawn yr oedd y Prif Weinidog yn ei wneud heddiw: Cymru gyfoes ac amrywiol. Mae cyfle gwirioneddol gennym ni nawr, gydag ehangiad y Senedd, diwygio'r Senedd, i ganiatáu i ymgeiswyr mwy amrywiol ddod ymlaen.

A gaf i ofyn am ddatganiad, os gwelwch chi'n dda, gan Lywodraeth Cymru ar fur mawr Clydach yn sir Fynwy? Mae trigolion Cilwern yn gynddeiriog oherwydd y ffens ddur lachar, sgleiniog, 6 troedfedd o uchder, 200m ym mharc cenedlaethol Bannau Brycheiniog, a alwyd yn 'fur mawr Clydach'. Fe'i gosodwyd er diogelwch gan y cyngor i atal creigiau rhag cwympo, sy'n ddealladwy, ond mae'r ffens wedi ysgogi gwrthwynebiad cryf y bobl leol oherwydd ei ymddangosiad salw a'r diffyg ymgynghori â'r cyhoedd. Mae rhai trigolion yn galw am ei dynnu i lawr, tra bod eraill yn hapus iddo gael ei baentio yn wyrdd, i adlewyrchu harddwch naturiol yr ardal. Fe fyddai'n wych cael datganiad i wybod am sgyrsiau a gafodd y Llywodraeth gyda'r parc cenedlaethol a Chyngor Sir Fynwy i ganfod ffordd ymlaen ar hyn a fydd yn dderbyniol. Diolch.

Diolch yn fawr, Laura Anne Jones. Diddorol—mur mawr Clydach; dydw i ddim yn credu bod llawer ohonom wedi gweld hwnnw eto. Rwy'n siŵr ei fod wedi cael ei osod yno at ddibenion diogelwch. Bannau Brycheiniog sy'n gyfrifol am y parc cenedlaethol hwn, mewn partneriaeth â Chyngor Sir Fynwy, ac rydych chi wedi mynegi eich pryderon ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n ymgysylltu â'r ddau awdurdod hynny ynglŷn â'r mater hwn.

Rwyf i am alw am ddadl gan y Llywodraeth, os gwelwch chi'n dda, ar bwysigrwydd llyfrgelloedd yn ein cymunedau. Ar draws bwrdeistref Caerffili, mae 10 llyfrgell sydd mewn perygl o'u cau. Mae safleoedd yn Nelson, Llanbradach, Bedwas, Abertridwr a Machen, Deri, Pengam, Aberbargoed, Abercarn ac Oakdale i gyd yn wynebu cael eu cau. Mae trigolion sy'n dibynnu ar y llyfrgelloedd hyn yn aros ar bigau'r drain am ganlyniadau ymgynghoriad y cyngor. Roedd y mwyafrif llethol o'r ymatebion yn erfyn ar y cyngor i gadw'r safleoedd hyn ar agor, oherwydd mae llyfrgelloedd yn fwy nag adeiladau yn unig. Maen nhw'n ganolfannau cymorth i bobl agored i niwed, yn gonglfeini ein cymuned, ac yn drysorau cudd i blant. Pa mor gibddall fyddai cau'r mannau hyn sy'n cynnig cysur a rhyfeddod. Nawr, mae gan Lywodraethau ddyletswydd i ddarparu gwasanaethau llyfrgell. Mewn cyfnod o gyni, yn sicr mae'n rhaid rhoi mwy o gefnogaeth i gynghorau i wneud yn siŵr eu bod nhw'n cael eu cadw yn agored. Mae canlyniad yr ymgynghoriad hwn yn prysur agosáu, felly a gawn ni ddadl frys i geisio achub y llyfrgelloedd hyn a'u cadw nhw'n agored?

Diolch yn fawr, Delyth Jewell. Wel, fe gafodd hyn ei godi yn y Siambr, ac ymgynghoriad yw hwnnw, wrth gwrs, sy'n mynd rhagddo. Ymgynghoriad a gafodd ei ddechrau gan gyngor Caerffili, i edrych ar y pwysau a'r blaenoriaethau o ran yr awdurdod hwnnw, er, yn wir, o ganlyniad i'r gyllideb o £1.6 biliwn—a fydd, wrth gwrs, yn dod drwodd ar gyfer y flwyddyn nesaf—mae llywodraeth leol mewn sefyllfa well.

Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i'r ymgynghoriad a'r ymatebion gael eu derbyn. Ac fe wyddom ni, ledled Cymru, ac yn sicr yn fy etholaeth i, a llawer o rai eraill, ein bod ni wedi gweld y ffordd y gellir parhau a chynnal llyfrgelloedd ynddi, dan berchnogaeth wahanol efallai o ran cynghorau tref a chymunedol, grwpiau cymunedol lleol. Ac rwy'n siŵr y bydd hynny i'w weld yn y cymysgedd o benderfyniadau anodd y bydd angen eu gwneud o ran dyfodol y llyfrgelloedd hynny.

Ond rydych chi'n hollol iawn: nid oes unrhyw amheuaeth ynglŷn â phwysigrwydd llyfrgelloedd. Maen nhw'n ganolfannau, ac mae llawer o gynghorau wedi defnyddio ein cyllid ni ar gyfer canolfannau clyd i gefnogi eu llyfrgelloedd yn lleoedd i fod, i gael gwybodaeth a chefnogaeth, yn ogystal â gallu benthyca llyfrau, wrth gwrs, sy'n hollbwysig.

Rwy'n cadeirio grŵp trawsbleidiol Undeb y Gwasanaethau Cyhoeddus a Masnachol yn y Senedd. Rwy'n gofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar delerau ac amodau gwaith staff a ariennir gan Lywodraeth Cymru sy'n gweithio i asiantaethau annibynnol fel Llyfrgell Genedlaethol Cymru. Fe gefais fy synnu o ddarganfod bod gan y llyfrgell genedlaethol ei chynllun pensiwn ei hun ar gyfer 250 o aelodau. A minnau'n aelod o'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus, rwy'n ymwybodol o'r problemau a geir yn yr amgueddfa genedlaethol, ond fe fyddai rhannu cyflogres, adnoddau dynol a swyddogaethau swyddfa gefn eraill ar gyfer y sefydliadau hyn i gyd yn arbed arian.

Rwy'n gofyn hefyd am ddatganiad gan y Llywodraeth ar erydiad glannau afonydd, sy'n digwydd ar Afon Tawe, ac fe fyddai'n syndod mawr i mi pe nad yw hyn yn digwydd ar afonydd eraill yn ystod cyfnodau o law trwm. Rwyf i, a'm hetholwyr, yn pryderu y byddwn ni'n gweld colli tir a llenwi'r afon â llaid yn nes at y môr.

Diolch yn fawr, Mike Hedges. Ie, roedd hwnnw'n gwestiwn pwysig iawn o ran y wybodaeth a gawsoch chi'n ôl gan aelodau'r PCS, yn edrych ar un enghraifft o ran y cynllun pensiwn a'r llyfrgell genedlaethol. Wrth gwrs, mae telerau ac amodau staff ar gyfer cyrff hyd braich a ariennir gan Lywodraeth Cymru yn cael eu pennu gan eu trefniadau llywodraethu arbennig nhw, sy'n aml yn hanesyddol o ran eu dechreuad. Ond maen nhw'n cael eu harwain gan ganllawiau 'Rheoli Arian Cyhoeddus Cymru', a thelerau'r sector cyhoeddus yn fwy eang. Ond mae'n bwysig i'r byrddau fod â ffyrdd o ystyried sut y gallan nhw weithio orau gyda'i gilydd, o ran llywodraethu, o ran rheoli cynlluniau fel cynlluniau pensiwn, sy'n gallu bod o gymorth, nid yn unig wrth gefnogi staff, ond wrth greu arbedion. Ond rydym ni'n adolygu sut y gallwn ddwyn proses fwy eglur at ei gilydd o ran y cyfrifoldebau hynny ar gyfer cyrff hyd braich.

A'r hyn y byddwn i'n ei ddweud o ganlyniad i'ch cwestiwn chi yw ei bod hi mor bwysig, sef ein hymrwymiad ni i bartneriaeth gymdeithasol, ac ymgysylltu â'n hundebau llafur, sef yr hyn y byddem ni'n ei ddisgwyl gan y cyrff hynny, wrth gwrs, o ganlyniad i'n hymrwymiad ni i bartneriaeth gymdeithasol a'r ddeddfwriaeth.

O ran eich cwestiwn chi am erydiad glannau Afon Tawe, rydym ni'n ymwybodol o bryderon ynglŷn â llithriadau tir ar lannau'r afon ar hyd cwrs Afon Tawe, yn enwedig ers y stormydd a welsom ni yn ystod y gaeaf sydd wedi bod. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi bod mewn cysylltiad—. Mae cysylltiad wedi bod gyda CNC ynglŷn â deall y materion. Nawr, wrth gwrs, rydych chi'n ymwybodol o'r tirfeddianwyr, tirfeddianwyr y glannau, sy'n berchen ar y tir ar bwys nant afon, ac, wrth gwrs, mae hwnnw'n fater hanesyddol iawn, o ran y gyfraith gyffredin ers blynyddoedd lawer. Felly, yr hyn sy'n bwysig yw bod CNC yn ymgysylltu. Mae wedi cynhyrchu dogfen ar gyfer rhoi canllawiau yn arbennig i dirfeddianwyr. Ac, wrth gwrs, nid yw'r mater o goed wedi cwympo yn gyfyngedig i afon Tawe; mae achosion o'r fath ar lawer o brif afonydd Cymru yn dilyn storm Darragh ym mis Rhagfyr.

Prynhawn da, Ysgrifennydd Cabinet. Fe hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad, os caf i, un gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar yr amseroedd aros cynyddol i gleifion ym Mwrdd Iechyd Addysgu Powys. Mae'r cyhoeddiad diweddar y bydd cleifion sy'n cael eu cyfeirio at ysbytai yn Lloegr yn wynebu amseroedd aros hwy yn rhan o ymdrechion i leihau diffygion ariannol yn un pryderus iawn.

Rwy'n gofyn hefyd am ddatganiad ynglŷn â mater yr wyf yn gwybod y bydd pobl eraill yn y Siambr yn ymuno â mi i holi yn ei gylch, ac mae hwnnw o ran camau gan Lywodraeth Cymru i bwyso ar Lywodraeth y DU o ran y sefyllfa ofnadwy yn Gaza. Mae pobl yn Gaza, a phlant yn enwedig felly, fel gwyddom ni, yn wynebu brwydr hyd farwolaeth yn llythrennol bob dydd er mwyn cael bwyd. Mae'r blocâd sy'n bodoli gan Lywodraeth Israel yn llwgu pobl i farwolaeth. Rwy'n galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod camau gan Lywodraeth y DU a fydd yn pwyso ar y gymuned ryngwladol i sicrhau bod y blocâd yn cael ei godi a gall pobl ddechrau goroesi. Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr, Jane Dodds. Mae'n bwysig wrth ystyried eich cwestiwn cyntaf chi, o ran Bwrdd Iechyd Addysgu Powys ac amseroedd aros trawsffiniol, wrth gwrs, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol—. Fe wnaethom ni ddarparu £5.5 miliwn o gyllid ychwanegol i Fwrdd Iechyd Addysgu Powys yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf, yn ogystal â'r dyraniad ariannol craidd, a oedd yn cynnwys y gydnabyddiaeth honno o'r gost ychwanegol i'r bwrdd iechyd o'r sefyllfa o gomisiynu ar gyfer trigolion Powys sy'n cael eu trin yn Lloegr, ar gyfer taro nodau amseroedd aros Cymru. Mae hi'n bwysig bod Llywodraeth Cymru a phartneriaid y GIG yn gweithio gyda'r bwrdd iechyd i'w helpu i wneud y gwelliannau hynny er mwyn cyflawni gwelliannau sy'n gynaliadwy. Wrth gwrs, rydych chi'n ymwybodol o raglen Gwella Gyda'n Gilydd, a lansiwyd ar 28 Ebrill, yn gofyn barn y cyhoedd a rhanddeiliaid allweddol—y bwrdd iechyd yw hwnnw—ac yn edrych ar bob maes o'i wasanaethau yn ei dro. Ac mae'n canolbwyntio, mewn gwirionedd, yn 2025 ar wasanaethau iechyd meddwl oedolion a chymunedol.

Diolch i chi am godi sefyllfa bryderus iawn y gwrthdaro parhaus a'r argyfwng dyngarol yn Gaza unwaith eto, a gafodd ei godi eisoes y prynhawn yma. Wrth gwrs, materion i Lywodraeth y DU yw'r rhai sy'n ymwneud â pholisi tramor, ond edrych tuag allan yr ydym ni'n ei wneud, onid e? Rydym ni'n pryderu, gyda golwg ryngwladol, o ran sut y byddwn ni'n ceisio ymgysylltu a chefnogi, ac rydym ni wedi ymgysylltu a chefnogi, fel y dywedais i'n barod. Mae hi'n bwysig iawn ein bod ni'n edrych ar hyn, ein bod ni'n ei drafod. Mae llawer iawn o sylw i hyn yn y newyddion ar hyn o bryd o ran yr hyn sy'n digwydd. Ac yn wir, yr anghytundebau o fewn Israel ei hun, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig cydnabod hynny o ran sefyllfa'r gwystlon hefyd a'u teuluoedd. Ac yna'r sefyllfa lle mae'r rhai yn Gaza, nid yn unig o ran y sefyllfa ddyngarol a'r perygl a'r plant a'r teuluoedd hynny sy'n dioddef, ond y drafodaeth wleidyddol nawr hefyd, yr wyf i'n siŵr y bydd Llywodraeth y DU yn ceisio dylanwadu arni, er mwyn cefnogi'r rhai hynny yn Gaza a Phalestina gyfan, mewn gwirionedd.

Fe  hoffwn i godi datganiad, os gwelwch chi'n dda, gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol, ynglŷn â'r defnydd parhaus o dynnu cilddannedd blaen pobl ifanc yn eu harddegau sy'n derbyn triniaeth orthodontig ar y GIG yma yng Nghymru fel mater o drefn. Mae gwahaniaeth barn yn dal i fodoli ymhlith orthodontyddion ynglŷn â'r mater hwn, ond mae tystiolaeth fwy diweddar gan orthodontyddion blaenllaw, fel yr adroddwyd yn The Times, wedi codi pryderon difrifol am yr arfer hirsefydlog hwn. Rwyf wedi cwrdd ag etholwyr sy'n credu bod eu bywydau wedi cael eu heffeithio'n sylweddol ar ôl cael y driniaeth hon yn eu harddegau. Mae llawer o glinigwyr yn dadlau erbyn hyn y gall tynnu cilddanedd blaen iach, a wneir yn aml ar gyfer gwneud lle i ddannedd eraill, achosi niwed yn yr hirdymor. Fe all y niweidiau hyn gynnwys culhau llwybrau anadlu a pherygl mawr hyd yn oed o ddatblygu apnoea cwsg yn ddiweddarach mewn bywyd, gyda rhai arbenigwyr yn dadlau dros ddulliau nad ydyn nhw'n cynnwys tynnu dannedd ond sy'n defnyddio technegau i ehangu'r genau, sy'n cynnal strwythur yr wyneb ac yn cefnogi iechyd hirdymor y genau.

Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet yn amlinellu a yw Llywodraeth Cymru wedi adolygu'r dystiolaeth glinigol sy'n ymwneud â'r arfer hwn, a pha gamau, os oes rhai, sy'n cael eu cymryd i ddiweddaru protocolau orthodonteg y GIG yng ngoleuni'r arfer gorau cyfredol? Diolch i chi.

Diolch yn fawr iawn i chi, Gareth Davies. Wel, mae hwn, fel rydych chi'n dweud, yn fater clinigol i raddau helaeth iawn ac yn amlwg fe geir safbwyntiau ac arferion amrywiol. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol wedi clywed eich cwestiwn chi a'ch sylwadau ynglŷn â hyn heddiw, ond mae'n bwysig ei fod yn cael ein sylw ni oherwydd y pryderon am yr effeithiau y gall ymarfer clinigol ei achosi, yn enwedig ar bobl ifanc a'r glasoed.

Fe hoffwn gael datganiad gan y Prif Weinidog i egluro safbwynt Llywodraeth Cymru ar y newyddion bod Gweinidogion Israel wedi cymeradwyo cynllun i feddiannu Gaza gyfan am gyfnod amhenodol ac yn galw ar Lywodraeth Lafur y DU i derfynu gwerthu arfau o unrhyw fath i Israel a chydnabod gwladwriaeth Palestina.

Nid yw polisi tramor wedi'i ddatganoli, fel roeddech chi'n sôn, ond rydych chi wedi cael tri chwestiwn ynglŷn â'r mater hwn heddiw. Ac fel tynnwyd sylw Gweinidogion Cymru ato eisoes gan Gomisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru, mewn llythyr at y Prif Weinidog, mae gan Gymru gyfrifoldeb i weithredu fel cenedl sy'n gyfrifol yn fyd-eang, dangos arweinyddiaeth ar y mater hwn, ac eirioli dros derfynu gwerthu arfau. Fe fyddai'r cynllun anghyfreithlon hwn, yng ngeiriau'r Cenhedloedd Unedig, yn arwain yn anochel at farwolaeth a dioddefaint sifiliaid yn Gaza a rhagor o ddinistr yn Gaza.

Unwaith eto, mae Prif Weinidog Cymru wedi aros yn dawedog tra bod arweinwyr cenedlaethol eraill wedi siarad allan. Mae Prif Weinidog yr Alban, John Swinney, yn un o'r rhai sydd wedi dweud na ddylai Gaza fod yn cael ei meddiannu yn anghyfreithlon ac mae ef wedi galw am gydnabod gwladwriaeth Palestina. Mae'r DEC wedi dweud bod yr argyfwng dyngarol yn Gaza yn gwaethygu bob dydd. Rydych chi newydd gyfeirio at hynny. Ac mae Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, wedi cefnogi'r ymdrechion hynny'n ariannol. Felly, fe hoffwn i gael gwybod pa sgyrsiau sydd wedi cael eu cynnal gyda'r Swyddfa Dramor, y Gymanwlad a Datblygu yn y DU i atal y gwaethygiad hwn o sefyllfa sydd eisoes yn enbyd, oherwydd mae hyn yn galw am embargo arfau llawn.

Diolch yn fawr, Sioned. Ac eto, fel y dywedais i, fe gafodd hyn ei godi'r prynhawn yma, ac yn wir fe wn i y byddai'r Prif Weinidog wedi ymateb pe byddai hyn wedi cael ei godi gyda hi yng nghwestiynau'r Prif Weinidog. Mae hi'n cydnabod y dioddefaint yn rheolaidd ynghyd â'r mater a'r angen am weld diwedd ar yr ymladd i ganiatáu i'r cymorth dyngarol y mae gennym ni ein rhan ynddo yn Llywodraeth Cymru, wrth i ni gyfrannu at y Pwyllgor Argyfyngau Brys.

Mater i Lywodraeth y DU yw hwn, ac rwy'n gwybod bod Llywodraeth y DU wedi ymrwymo i'r geisio rhoi diwedd ar yr ymladd, i'r datrysiad dwy wladwriaeth hwnnw, ac ymgysylltiad a mynd i'r afael â'r materion o ran gwerthu arfau hefyd, y mae David Lammy wedi gwneud hynny. Felly, mater yw hwn, unwaith eto, yr ydym ni'n edrych tuag allan arno. Rydym ni'n edrych ar rai a welwn ni ledled y byd yn dioddef oherwydd ymladd. Diolch i chi am ei godi unwaith eto. Rydym ni wedi cael cyfle i rannu ein pryderon ni ac, wrth gwrs, fe fyddwn ni'n codi hyn ar bob cyfle a gawn ni.

Fe hoffwn i rannu'r pryderon a godwyd gan gyd-Aelodau o ochr arall y Siambr. Mae hyn yn rhywbeth gofidus iawn. Mae etholwyr wedi bod yn dangos lluniau i mi o blant heb gael digon o faeth, sydd â golwg arnyn nhw fel eu bod wedi dod o wersyll-garchar. Mae'n wirioneddol arswydus. Ond nid oes angen i chi ailadrodd y pryderon y gwnaethoch chi eu mynegi eisoes.

Roeddwn i'n dymuno gofyn, wythnos diwethaf, fe ofynnodd comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol i Lywodraeth Cymru ymrwymo i ddod yn genedl Marmot, sydd yn ymwneud â lleihau anghydraddoldebau, yn enwedig o ran disgwyliad oes iach. Rwy'n siŵr ein bod ni i gyd yn awyddus i weld diwedd ar yn y cynnydd mewn gordewdra, cyfyngu ar lygredd aer, gwella inswleiddio mewn cartrefi. Meddwl oeddwn i tybed a gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru i nodi beth fyddai hi'n ei gymryd i ni fabwysiadu'r ymrwymiad hwn i ddod yn genedl Marmot mewn ffordd ymarferol. Rwy'n gwybod bod Gwent wedi mabwysiadu polisi o ddod yn rhanbarth Marmot, ond beth fyddai angen i ni ei wneud er mwyn dod yn genedl Marmot?

Diolch yn fawr iawn i chi. Rwy'n gallu cadarnhau bod Cymru yn genedl Marmot. Yr hyn sydd raid i ni ei wneud efallai yw egluro'r hyn y mae hynny'n ei olygu, oherwydd wrth gwrs mae hynny'n cwmpasu pob agwedd ar bolisi. Mae Athro Michael Marmot wedi bod mewn ymgysylltiad llawn â Chymru, ac nid yn unig o ran materion sy'n ymwneud ag iechyd, oherwydd, fel y gwyddoch chi, roedd ef ar y pwyllgor cyfansoddiadol annibynnol dan gadeiryddiaeth Laura McAllister a Rowan Williams. Mae ef wedi dylanwadu ar bolisi, fel rydych chi'n dweud, ac mae bwrdd gwasanaethau cyhoeddus yn ystyried yr hyn y mae bod yn rhanbarth Marmot yn ei olygu. Roedd ef ar y bwrdd cynghori ar gyfer ein gwaith ni â'r cynllun peilot incwm sylfaenol hefyd. Ac rwy'n siŵr, o ran y gydnabyddiaeth gan gomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol o'r cyfle hwn y gall bod yn genedl Marmot ei ddarparu yn hyn o beth, fe allwn ninnau fwrw ymlaen â hyn. Fe fyddaf i'n gwneud datganiad i nodi deng mlynedd o Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, ac felly fe fyddaf i'n ceisio ymdrin â hyn yn y datganiad hwnnw hefyd, oherwydd mae'n honno'n gydnabyddiaeth gan gomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, ond mae'n amlwg ei fod yn rhywbeth yr ydym ni—. Rwy'n credu bod hyn yn dychwelyd at sefyllfa unigryw Cymru, lle rydym ni'n ein hystyried ein hunain yn genedl, yn mynd i'r afael ag anghydraddoldeb, am fod anghydraddoldebau yn peri niwed i fywydau pobl, ac fe gafodd ef ei ysgogi ar hyd ei oes i dynnu sylw at y cysylltiadau rhwng anghydraddoldeb ag afiechyd ac, yn wir, at y ffaith bod anghydraddoldeb yn niweidio cymunedau a'r economi hefyd. Felly, rydym ni'n ymrwymo yn llwyr iawn i fod yn genedl Marmot.

Trefnydd, fe glywais i eich ymateb blaenorol chi, ond ni ellir amddiffyn gofyn i ddarparwyr iechyd yn Lloegr arafu'r broses o ddarparu gofal i gleifion Powys, er bod digon o gapasiti i'w gael yno. Nid yw hi'n dderbyniol i gleifion Powys gael eu trin fel dinasyddion ail ddosbarth. Fe fydd y mesurau hyn yn dod i rym o fis Gorffennaf ymlaen, oni bai y bydd ymyrraeth. Fe godais i'r mater hwn gyda'r Prif Weinidog ym mis Mawrth. Rwy'n falch o ddweud bod y Prif Weinidog wedi cytuno nad yw'r sefyllfa yn dderbyniol. A gaf i ofyn am ddatganiad brys gan yr Ysgrifennydd Cabinet iechyd i gadarnhau y bydd Llywodraeth Cymru yn ariannu Bwrdd Iechyd Addysgu Powys i ariannu a thrin cleifion yn unol â nodau amser aros Lloegr? Neu, o ystyried y ffaith, wrth gwrs, mai Llywodraeth Cymru sy'n gyfrifol am y GIG yng Nghymru ac am gleifion Powys yn y pen draw, a fydd hi'n cyfarwyddo'r bwrdd iechyd na allan nhw symud ymlaen gyda'r cynlluniau hyn, y mae Llywodraeth Cymru ei hun wedi cyfeirio atyn nhw fel rhai annerbyniol? Rwy'n falch fod yr Ysgrifennydd Cabinet iechyd a'r Prif Weinidog yn yr ystafell—yn y Siambr—heddiw, ond fe ddylwn i ychwanegu fy mod i wedi gofyn i'r Prif Weinidog mewn llythyr bron i bedair wythnos yn ôl a ellid rhoi sylw ac eglurder ar frys i'r mater hwn. Nid wyf i wedi derbyn ateb hyd yn hyn. Mae hwn yn fater sy'n sensitif i amser ac mae angen ymyrraeth gan Lywodraeth Cymru ar frys.

Diolch i chi, Russell George. A gaf i eich sicrhau chi, a'i gwneud hi'n eglur iawn, nad yw trigolion a dinasyddion Powys yn cael eu trin fel dinasyddion ail ddosbarth o ran ein disgwyliadau ni nac o ran amseroedd aros trawsffiniol? Wrth gwrs, mae gennych chi hawl i ofyn eich cwestiynau chi ac, fel rydych chi'n dweud, fe wnaethoch chi godi'r cwestiwn hwn eisoes. Fe gewch chi ofyn eich cwestiynau chi i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol. Yr hyn y mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo iddo yw sicrhau y bydd gan bobl fynediad teg ac amserol at wasanaethau gofal iechyd o ansawdd da ym mhob cwr o Gymru. Ac mae Powys mewn sefyllfa wahanol o ran sut mae anghenion y cleifion yn cael eu diwallu o ran gofal eilaidd ac arbenigol, ond, wrth gwrs, mae hynny rhywbeth hirsefydlog. A'r cyllid ychwanegol hwnnw, rwy'n credu, ar gyfer Bwrdd Iechyd Addysgu Powys, ar ben ei ddyraniad ariannol craidd, oedd y gydnabyddiaeth honno, fel y dywedais i wrth ymateb i Jane Dodds, o'r gost ychwanegol oherwydd sefyllfa'r bwrdd iechyd o fod yn comisiynu gofal iechyd i drigolion Powys sy'n cael eu trin yn Lloegr. Wrth gwrs, mae'r disgwyliad hwnnw gennym ni y bydd ein byrddau iechyd ni i gyd yn taro nodau amseroedd aros Cymru. Dyna'r hyn y mae pobl Cymru yn ei ddymuno a dyna'r hyn y mae pobl Powys yn ei ddymuno mewn gwirionedd, sef ein bod ni'n taro'r nod hwnnw gydag amseroedd aros yng Nghymru, ac fe wnaethom ni roi adnoddau iddyn nhw wneud hynny.  

Finally, Alun Davies. 

Rwy'n ddiolchgar i chi, Dirprwy Lywydd. Fe fyddwn ni'n nodi Diwrnod VE ddydd Iau, ond, wrth gwrs, ddydd Gwener 9 Mai, fe fyddwn ni'n nodi Diwrnod Ewrop hefyd. Ac nid mater i Lywodraeth Cymru ydyw hwn, ond rwy'n gobeithio y bydd y Senedd yn chwifio'r faner Ewropeaidd ar yr ystad hon i nodi'r rhan bwysig hon o'n treftadaeth ni ac, wrth gwrs, i gynrychioli'r Undeb Ewropeaidd. Ond a wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i ddau beth, rheolwr busnes: yn gyntaf, cyflwyno datganiad am y difrod y mae Brexit wedi bod yn ei achosi i Gymru dros y blynyddoedd diwethaf? Mae hi'n bwysig, wrth i ni wynebu'r etholiad nesaf, fod pobl Cymru yn deall y difrod y mae hyn yn ei wneud i wead ein cenedl a'n cymunedau. Ac, yn ail, a wnaiff Llywodraeth Cymru gyflwyno dadl ar gynnig i sefydlu ymchwiliad cyhoeddus i Brexit? Mae'n debyg mai dyma'r peth mwyaf niweidiol a welsom ni'n wynebu Cymru a gweddill y Deyrnas Unedig mewn cyfnod o heddwch. Mae hi'n bwysig ein bod ni'n sefydlu ymchwiliad cyhoeddus i ddeall yn union pa ddifrod sy'n cael ei wneud i wead y genedl hon oherwydd Brexit.

Diolch yn fawr iawn i chi, Alun Davies, a diolch i chi am ein hatgoffa ni a thynnu ein sylw ni at Ddiwrnod Ewrop. Mae Diwrnod Ewrop yn ddiwrnod sydd—. Rwy'n cofio pan oedd y Prif Weinidog yn ein cynrychioli ni yn Ewrop, cymaint o ddathliadau a oedd yn cael eu cynnal ar Ddiwrnod Ewrop, ac roeddem ninnau'n dathlu ledled Cymru oherwydd y ffyrdd yr oedd cyllid o Ewrop a bod yn rhan o'r gymuned Ewropeaidd yn dod â buddion mor gadarnhaol i ni. Yn ôl y data diweddaraf, fe ostyngodd swm yr allforion o Gymru i'r UE gan oddeutu 31 y cant yn 2019-24, ac fe ostyngodd cyfraddau mewnforion o'r UE i Gymru gan 20 y cant. Ac mae disgwyl i ymadawiad y DU o'r UE, fel pob amser—ac fe brofwyd hynny erbyn hyn—grebachu masnach a chynhyrchiant a bod ag effaith ddinistriol ar yr economi. Yn ôl rhagolygon diweddaraf y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol, fe ddisgwylir i gynhyrchiant hirdymor y DU fod 4 y cant yn llai o gymharu ag yr hyn y byddai wedi bod o aros yn yr UE. Ac fe ragwelir y bydd cyfaint yr allforion a'r mewnforion tua 15 y cant yn llai yn yr hirdymor. Felly, fe wyddom ni ac fe welwn ni'r dystiolaeth o'r difrod a wnaeth Brexit i Gymru. Felly, diolch i chi unwaith eto am ein hatgoffa ni. Ond, wrth gwrs, mae yna gyfleoedd o ran y berthynas y gwnaethom ni lwyddo i'w chadw ac yr ydym ni'n dymuno ei chael wrth fynd ymlaen, ac mae Diwrnod Ewrop yn rhoi'r cyfle hwnnw i ni.

I thank the Trefnydd. 

Item 3 today is a statement by the First Minister on VE Day. I call on the First Minister, Eluned Morgan.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Roedd yr wythfed Fai 1945 yn nodi buddugoliaeth y Cynghreiriaid dros yr Almaen Natsïaidd a Buddugoliaeth yn Ewrop neu Ddiwrnod VE. Roedd honno'n garreg filltir bwysig yn ein hanes, o bwysigrwydd mawr i Gymru, y DU a'r byd yn fwy eang, ac mae hi'n dal i fod felly. Mae'r diwrnod yn coffáu diwedd y gwrthdaro a gafodd effaith ddifrifol ar gymunedau Cymru, gyda dros 15,000 o Gymry yn colli eu bywydau a llawer mwy yn cael eu hanafu. Yr wythfed o Fai 1945. Am ddiwrnod oedd hwnnw. Diwrnod yn nodi buddugoliaeth y Cynghreiriaid dros yr Almaen Natsïaidd—Diwrnod VE, buddugoliaeth yn Ewrop. Nid rhyw ddyddiad arall yn y llyfrau hanes oedd hwn; roedd yn foment a newidiodd fywydau, ac fe newidiodd Gymru, ac fe newidiodd ein byd ni.

I ni yng Nghymru, nid buddugoliaeth pell i ffwrdd ar faes y gad oedd hon. Roedd yn cyffwrdd â phob stryd, pob pentref, pob teulu. Ni ddaeth dros 15,000 o Gymry fyth adref. Fe ddychwelodd miloedd gyda chlwyfau gweladwy a chudd. Ni ddylem ni fyth anghofio amdanyn nhw. A thra'n bod ni'n nodi Diwrnod VE nawr, rwy'n dymuno cydnabod 15 Awst hefyd, sef Diwrnod Buddugoliaeth dros Japan, pan ddaeth yr ail ryfel byd i ben mewn gwirionedd. Fe fyddwn ni yn y toriad bryd hynny, a dyna pam rwy'n siarad am y ddau ddathliad heddiw.

Rwyf wedi teimlo bob amser y gall 'buddugoliaeth' fod yn air ychydig yn arw weithiau—enillwyr a chollwyr, ac ati. Mae'n well gen i feddwl am y peth fel diwedd rhyfel, dechrau heddwch, oherwydd dyna sy'n wirioneddol bwysig. Mae'r dathliad hwn yn ymwneud ag anrhydeddu pobl gyffredin o Gymru a wnaeth bethau anhygoel—pobl a roddodd wasanaeth ymhell o'u cartrefi, pobl a gynhaliodd ein cymunedau ni trwy'r dyddiau tywyllaf. Fe wn i y bydd gan lawer o Aelodau yn y fan hon heddiw eu straeon teuluol eu hunain i'w rhannu. Meddyliwch am yr hyn a ddioddefodd ein cymunedau ni: anwyliaid yn absennol am flynyddoedd, dognau llym ac arswyd cwymp y bomiau. Nid rhyfel pell i ffwrdd oedd hwn. Fe ddaeth â dychryn i Gymru, yn enwedig trwy'r Blitz a'i gyrchoedd ar borthladdoedd y de a Doc Penfro. Fe gafodd tŷ fy nhad ei daro yn uniongyrchol yn Nhremorfa yn nociau Caerdydd. Fe gafodd y tŷ ei ddinistrio yn llwyr ac yn ffodus roedd pawb newydd ffoi i'r lloches Anderson ac wedi cyrraedd mewn pryd, ac mae fy mam, hyd yn ddiweddar iawn, wedi sôn am un bom strae a laniodd ger y maes chwarae yn Nhyddewi yn sir Benfro.

A allwch chi ddychmygu sut deimlad oedd y diwrnod hwnnw 80 mlynedd yn ôl—y rhyddhad a'r llawenydd pur a ledaenodd dros Cymru? Clychau'r eglwysi yn canu, strydoedd yn llawn dawnsio, cymunedau yn dod at ei gilydd ar ôl blynyddoedd o aberth. Yr ysbryd hwnnw o fod gyda'n gilydd, dyna'r hyn yr ydym ni'n ceisio ei ail-greu'r wythnos hon. Rydw i wedi bod yn llawn cyffro i weld cymunedau ledled Cymru yn cynnal digwyddiadau, yn rhannu bwyd a straeon. Mae Cinio Mawr y Together Coalition wedi bod yn arbennig o hyfryd, gan ddod â phobl at ei gilydd yn union fel y daethon nhw at ei gilydd 80 mlynedd yn ôl. Cefais fy nghyffwrdd yn ddwfn gan lythyr agored y mudiad gan gyn-filwyr Diwrnod VE, a oedd yn cynnwys lleisiau o Gymru hefyd: Jean Rees a fu'n gwasanaethu yn Llynges yr Unol Daleithiau, a John Eskdale, comando gyda'r Môr-filwyr Brenhinol. Mae eu geiriau yn ein hatgoffa ni o'r hyn mae'r coffâd hwn yn ei olygu mewn gwirionedd.

Tomorrow evening, we'll hold a national service of thanksgiving at Llandaff cathedral, a place that tells its own story of destruction and rebuilding. That mine crater caused by an explosion in 1941 is now a peaceful memorial garden. On VE Day itself, I'll be at Westminster Abbey with the Prime Minister and other leaders. Here at the Senedd, the Royal British Legion will hold a special commemoration, and I'm sure that many of you will be there too. My friend the Cabinet Secretary for Social Justice, Trefnydd and Chief Whip will be there to represent our Government.

Most of those who fought are no longer with us, but, for our oldest citizens, those who were children at the time, VE Day remains one of those moments where they can tell you exactly where they were and how they felt when the end of the war was announced. And what I find most powerful about this anniversary is how it reminds us that our victory wasn't just Welsh or British, but that it was a global effort. People from every corner of the world came together to defeat the darkness of Nazism. That diversity is now reflected in who we are as a nation, and we should celebrate that.

But the contribution didn't just come from those in uniform. Think about the women working in our factories, the Bevin Boys down in the mines, the Land Army keeping us fed and the Merchant Navy keeping supplies flowing. Everyone played their part. When we see those iconic images of celebration in 1945, let us remember the complexity behind those images. For so many people, it was bittersweet—joy mixed with grief for those who would never return, and awareness that fighting continued in the far east.

Last week, I had the incredible honour of meeting two women—both of them were 101 years of age—who used to work at Bletchley Park. What an extraordinary privilege to speak with these remarkable individuals who changed the course of the war literally by helping to breath the Nazis' code. Through their brilliance, dedication and absolute secrecy, they succeeded in shortening the conflict by an estimated two to four years, saving countless lives. And what struck me most was that they kept everything so secret for decades. One of the women had never told her husband that she had been working at Bletchley. These are the unsung heroes—the mathematicians, linguists, typists, administrators. 

Mae'r dathliadau hyn yn gwneud i ni fyfyrio ar werth heddwch hefyd a pha mor fregus y gall fod. Roeddwn i'n teimlo yn arbennig o falch fy mod wedi cymeradwyo cyllid ar gyfer yr Academi Heddwch yng Nghanolfan Materion Rhyngwladol Cymru, yn 2020, pan oeddwn i'n Weinidog Cysylltiadau Rhyngwladol. Rwy'n credu yn gryf fod gan Gymru, er mai cenedl fach yw hi, lais pwysig iawn wrth annog heddwch. Mae'r ddarlith heddwch flynyddol yn arddangos yr ymrwymiad hwnnw. Fe ddylem gofio hefyd mai yng Nghymru y mae cartref yr adran wleidyddiaeth ryngwladol gyntaf drwy'r byd yn Aberystwyth, a sefydlwyd ar ôl y rhyfel byd cyntaf yn benodol ar gyfer hyrwyddo achos cyfiawnder a heddwch. Rwy'n meddwl yn aml am yr hyn y bydd Archesgob Rowan Williams, cadeirydd yr Academi Heddwch, yn ei ddweud: 'Nid absenoldeb gwrthdaro yw heddwch. Mae'n ymwneud â deall mai rhodd yw gallu deall ein gilydd; gan groesawu a thrysori ein gilydd, ac anwesu'r hyn sy'n dod atom ni gan ein cymdogion.'

Yn drist iawn, mae ein byd ni heddiw yn dal i fod â gormod o wrthdaro. Fel roeddem ni yn ystod yr ail ryfel byd, mae Cymru yn parhau i fod yn genedl noddfa. Rwy'n cydymdeimlo o waelod calon â'r rhai sydd wedi cael lloches gyda ni nad ydyn nhw'n gallu dathlu unrhyw fuddugoliaeth heddiw, y mae cysgod brwydrau yn dal i fod ar eu cartrefi nhw. Heddiw, rydym ni'n cofio aberth cenedlaethau'r gorffennol. Rydym ni'n diolch am fod cyfnod dychrynllyd o ryfel wedi dod i'w ddiwedd. Rydym yn gwerthfawrogi'r rhyddid a enillwyd, ac rydym ni'n ymrwymo i feithrin heddwch ym mha le bynnag y gallwn ni, yn genedl fach a thrugarog fel yr ydym ni. Diolch.

Diolch, Prif Weinidog, am eich datganiad heddiw. Mae yna lawer o bethau sy'n ein gwahanu yn y Siambr hon, ond mae hwn yn fater rydym yn cytuno'n llwyr arno. Rydym yn cytuno ar y gwerthoedd sylfaenol hynny y gwnaeth pobl ymladd drostyn nhw yn Ewrop yr holl flynyddoedd hynny yn ôl: credoau mewn rhyddid, mewn democratiaeth, ac mewn hawliau dynol. Dyma'r gwerthoedd rydym yn eu rhannu'n gyffredin ar draws y Siambr hon. Nhw yw'r rhai ddaeth â phobl at ei gilydd i sefyll yn erbyn mallau ffasgiaeth 80 mlynedd yn ôl a sicrhaodd y fuddugoliaeth honno dros gyfundrefnau ffasgaidd y Natsïaid a'u cynghreiriaid. Dyma'r gwerthoedd a roddodd ddewrder i ddynion ifanc gamu allan o'r cychod glanio hynny i dân gynnau peiriant ar y traethau hynny yn Normandi ym mis Mai 1944, sef yr ysgogiad ar draws Ewrop gyfan, wrth gwrs, wrth i filwyr o'r cynghreiriaid yr oedd gennym wneud cynnydd ar draws Ewrop i gyflawni'r fuddugoliaeth yr ydym yn ei nodi yr wythnos hon.

Wrth gwrs, gwnaeth llawer o'r unigolion hynny, fel y dywedoch chi yn iawn, dalu'r aberth eithaf. Ddaethon nhw ddim adref, miloedd lawer ohonyn nhw o Gymru. Gwnaeth llawer o bobl eraill, wrth gwrs, aberthu llawer ond fe ddaethon nhw allan yn fyw, ac fe wnaethon nhw fyw—ac maen nhw'n dal i fyw, yn anffodus—gyda'u creithiau. Ac, wrth gwrs, nid dim ond y rhai a ymladdodd ar y rheng flaen oedd y rheini, fel y dywedoch yn iawn. Roedd llawer gartref, ar y ffrynt cartref, fel petai, a oedd yn ymladd ac yn chwarae eu rhan yn yr ymdrech ryfel i sicrhau'r fuddugoliaeth dyngedfennol honno. Roedden nhw'n gwneud y bwledi, yn gwneud yr arfau, yn sicrhau'r cyflenwadau o fwyd a phopeth arall yr oedd ei angen ar bobl ar y rheng flaen, ac rydym yn ddyledus iawn iddyn nhw hefyd.

Byddwn ni, wrth gwrs, yn nodi Diwrnod VJ maes o law, a hynny'n gwbl briodol, oherwydd dyna oedd gwir ddiwedd yr ail ryfel byd, pan ildiodd Byddin Ymerodrol Japan o'r diwedd. Ond rhaid i ni beidio â thynnu oddi ar y ffaith mai buddugoliaeth rydym yn ei nodi'r wythnos hon. Ni waeth pa mor anodd yw'r gair hwnnw, dylem ei ddathlu, a dylem wneud yn siŵr ei fod yn cael ei nodi'n briodol yn ein cenedl. Rwy'n falch o nodi bod yna ddigwyddiadau yn mynd rhagddynt, nid yn unig ar lefel genedlaethol, yn eglwys gadeiriol Llandaf—ac rwy'n falch o weld bod Llywodraeth Cymru wedi trefnu'r digwyddiad hwnnw—ond hefyd, wrth gwrs, yn ein cymunedau, ar hyd a lled y wlad. Rwy'n edrych ymlaen at gymryd rhan mewn digwyddiadau yn fy etholaeth i, fel y bydd llawer o Aelodau yma yn ei wneud yn ystod yr wythnos nesaf.

Fe wnes i fanteisio ar y cyfle i ymweld â chyn-filwyr a chyfarfod â nhw yng nghanolfan cyn-filwyr Abertawe yr wythnos diwethaf, ac roedd yn atgof pwerus iawn tra roeddwn i yno, er bod yr ail ryfel byd yn rhan o hanes, bod rhai o'r cyn-filwyr hynny yn dal gyda ni, fel y mae cyn-filwyr gwrthdaro arall ers hynny, sydd hefyd wedi ymladd dros ein cenedl. Maen nhw wedi rhoi eu bywydau yn y fantol. 

Fe wnes i gyfarfod â Wayne Jenkins, y rheolwr gyfarwyddwr, a chyn-filwr 93 oed, Charles Allen. Wnaeth e ddim gwasanaethu yn yr ail ryfel byd, ond fe wasanaethodd yn rhyfel Korea, yn y llynges. Dyma rai o'r brwydrau rydym weithiau'n dueddol o anghofio amdanyn nhw. Dydyn ni ddim yn eu cofio'n ddigon da—gwrthdaro fel Irac, Affganistan, Ynysoedd y Falkland, Gogledd Iwerddon. Maen nhw'n dal i fod yn bethau y mae gennym ni unigolion yn ein gwlad sy'n talu pris uchel iawn amdanyn nhw, teuluoedd sydd wedi colli pobl yn y gwrthdaro hwnnw ac, yn wir, unigolion a chyn-filwyr sydd wedi dychwelyd o'r gwrthdaro hwnnw ac sy'n dal i wynebu'r canlyniadau bob dydd.

Dyna pam ei bod yn bwysig iawn ein bod ni i gyd yn gweithio gyda'n gilydd yn y Siambr hon i gefnogi ein cyn-filwyr yng Nghymru a chymuned ehangach y lluoedd arfog. Rwyf wedi bod yn falch o fwrw ati gydag Aelodau eraill o'r Siambr hon dros y blynyddoedd i geisio gwneud hynny, oherwydd rwyf am i Gymru fod y genedl fwyaf cyfeillgar i gyn-filwyr, nid yn unig yn y Deyrnas Unedig, ond yn y byd, ac rwy'n credu y gallwn ni gyflawni'r nod hwnnw.

Un o'r pethau y mae pobl wedi dweud wrthyf yn ystod y blynyddoedd a'r misoedd diwethaf yw'r ffaith bod angen i ni gefnogi ein cyn-filwyr o hyd gyda heriau iechyd meddwl a chyda anhwylder straen ôl-drawmatig. Fe wnaethon ni ddathlu pymthegfed pen-blwydd gwasanaeth gwych GIG Cymru i Gyn-filwyr yr wythnos diwethaf yn adeilad y Pierhead, ac roedd yn wych gweld y Gweinidog dros iechyd meddwl yn cymryd rhan yn y digwyddiad hwnnw, ond mae hwnnw'n wasanaeth sydd, mor wych ag ydyw, yn dal i fod angen mwy o fuddsoddiad. Byddai'n wych yr wythnos hon, Prif Weinidog, pe baech chi'n gallu cyhoeddi rhywfaint o fuddsoddiad ychwanegol i wneud yn siŵr y gall y gwasanaeth hwnnw fuddsoddi yn y mentoriaid cyfoedion sydd eu hangen arno yn y dyfodol.

A hoffwn ofyn un peth arall, os gallaf. A gaf i ofyn i Lywodraeth Cymru ddeisebu Llywodraeth y DU fel y gall ein comisiynydd cyn-filwyr yng Nghymru ddod yn swydd barhaol? Mae honno'n swydd y disgwylir iddi ddod i ben ar hyn o bryd ar ddiwedd y flwyddyn galendr hon. Dydw i ddim yn gwybod amdanoch chi, ond rwy'n teimlo'n angerddol iawn bod angen i honno ddod yn swydd barhaol fel bod cyn-filwyr yma yn gallu parhau i elwa ar rywun sy'n sefyll drostyn nhw ac sy'n siarad drostyn nhw mewn ffordd ddiduedd, anwleidyddol. Diolch.

Diolch yn fawr, Darren. Diolch am y geiriau hynny ar ran y Blaid Geidwadol. Hoffwn ddiolch i chi am y gwaith rydych chi'n ei wneud yn cefnogi'r lluoedd arfog yng Nghymru ac yn enwedig y gwaith rydych chi'n ei wneud yn cefnogi cyn-filwyr. Rydych chi'n iawn, mae problemau iechyd meddwl a sicrhau eu bod yn cael y gefnogaeth sydd ei hangen arnynt yn bwysig. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog sy'n gyfrifol yn ymwybodol iawn o'r sefyllfa. Roedd yn dda eich bod chi'n gallu mynd i'r digwyddiad hwnnw. Fe edrychaf ar y sefyllfa o ran comisiynydd cyn-filwyr Cymru i weld a oes unrhyw beth y gallwn ni ei wneud o ran hynny.

Wrth i ni nodi 80 mlynedd ers Diwrnod VE, rydym yn cofio dewrder ac aberth y genhedlaeth a drechodd ffasgiaeth ac a sicrhaodd heddwch yn Ewrop. Mae dewrder ein lluoedd arfog, ochr yn ochr â gwytnwch y rhai ar y ffrynt cartref, yn ein hatgoffa o'r gwerthoedd y mae'n rhaid i ni barhau i'w cynnal: rhyddid, democratiaeth ac undod.

Mae Diwrnod VE yn fwy na choffâd o'r gorffennol; mae'n ein hatgoffa bod y fuddugoliaeth dros ffasgiaeth yn cynrychioli buddugoliaeth ar y cyd o benderfyniad dynoliaeth i fyw mewn byd o heddwch a chyd-barch. Dylai'r diwrnod hwn ein huno ni i gyd yn ein hymrwymiadau i adeiladu byd mwy diogel, mwy teg ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol, fel y bydd y digwyddiadau coffáu ar gyfer Diwrnod VJ yn ddiweddarach eleni.

Rydym hefyd yn anrhydeddu gwasanaeth ac aberth y rhai o bob cwr o Gymru sydd wedi gwasanaethu yn y lluoedd arfog. Mae eu hymroddiad a'u hymrwymiad, boed ar y rheng flaen neu mewn rolau cefnogol, yn sicrhau ein bod yn parhau i fod yn ddiogel ac yn cael ein diogelu. Hoffwn hefyd gydnabod ymdrechion diflino sefydliadau, gwirfoddolwyr ac unigolion ledled Cymru sy'n cefnogi cyn-filwyr. Mae'r grwpiau hyn yn darparu gwasanaethau hanfodol ac ymdeimlad o gymuned i'r rhai sydd wedi gwasanaethu, gan sicrhau nad ydyn nhw'n cael eu hanghofio ar ôl eu hamser yn y lluoedd. Ond mae mwy i'w wneud o hyd, ac mae'n rhaid i ni gofio nad rhan o hanes yn unig yw'r aberth sydd wedi'i wneud gan bobl o bob cwr o Gymru; mae'n hanfodol ein bod ni'n parhau i'w cefnogi pan fyddan nhw'n dychwelyd adref.

Mae gormod o gyn-filwyr yn wynebu caledi ariannol, brwydrau iechyd meddwl a digartrefedd. Mae angen i ni sicrhau bod gan gyn-filwyr fynediad at wasanaethau hanfodol fel tai, cymorth cyflogaeth a gofal iechyd, gan gynnwys gwasanaethau iechyd meddwl, wedi'u teilwra i'r heriau unigryw maen nhw'n eu hwynebu. Byddaf i a fy nghyd-Aelodau yn parhau i alw am sicrhau nad yw'r rhai sydd wedi rhoi cymaint dros heddwch yn cael eu gadael i wynebu anawsterau wedyn.

Efallai y gallai'r Prif Weinidog ddweud wrthym, er enghraifft, pa ganran o bractisau meddygon teulu sydd wedi'u hachredu erbyn hyn o dan y cynllun achredu meddygon teulu cyfeillgar i 'gyn-filwyr'. Roedd Cymru wedi bod ar ei hôl hi, a gallwn ni fforddio gwneud hynny. Byddwn i hefyd yn ddiolchgar pe gallai'r Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am sut mae Llywodraeth Cymru yn monitro cydymffurfiaeth â'r cyfamod milwrol ac yn sicrhau arferion da ar draws pob bwrdd iechyd, gan gynnwys ym maes gofal deintyddol.

As we commemorate VE Day and concentrate on the battle against fascism, we can't ignore the frightening increase in extreme and fascist right-wing ideologies globally today, including here in Wales and in the UK. These dangerous ideologies are a threat to the values of democracy, equality and freedom that were defended by the bravery of those who fought in the second world war. It is crucial that we all unite and continue to be united against the development of hatred and extremism. We must stand firm against these forces, just as our forebears did in the battle against fascism, and ensure that hatred never takes root in our society.

Finally, as we consider the lessons of VE Day, we must also remember that the horrors of war are far from being over. Conflict and war continue to cause scars and cost lives across the globe, and it's crucial that we do everything within our powers to find peaceful solutions. Loss of life in war is a tragedy, and we must cease repeating that tragedy. The foundation of society is to be committed to peace and to be willing to condemn military action, particularly those that contravene international law. On the continent of Africa, in Ukraine, and, as we've already heard this afternoon, in Gaza, we continue to see the destruction that war causes for the lives of innocent people, and we still see international law broken. Our duty for those who gave everything during the second world war is to ensure that we never repeat those horrors and that we work to find peaceful solutions to conflict on all occasions.

Thank you very much, Rhun, and thank you for your words on behalf of Plaid Cymru. I think it's important that we all work towards peace and that we support our veterans.

Fe gaf i'r wybodaeth i chi o ran practisau meddygon teulu a'r cyfamod milwrol. Gallwn ni gael y wybodaeth honno i chi.

Rwyf hefyd yn poeni am y cynnydd mewn ideolegau asgell dde. Rwy'n credu y gallwn ni oddef llawer o bethau, ar wahân i anoddefgarwch, ac mae hynny'n rhywbeth y mae angen i ni sicrhau ein bod ni'n gwarchod yn ei erbyn. Rwy'n cytuno'n llwyr ei bod yn hanfodol ein bod ni'n parhau i weithio tuag at heddwch.

Rwy'n croesawu'n fawr y datganiad gan y Prif Weinidog. Rwyf hefyd yn falch iawn o weld y Senedd yn siarad fel un ar y mater hwn. Rwy'n credu bod hynny'n dangos y Senedd ar ei gorau. Fel y rhan fwyaf o Aelodau'r Senedd, byddaf yn mynychu dathliadau Diwrnod VE yr wythnos hon. Fel rydyn ni'n ei ddweud bob mis Tachwedd ynglŷn â'r rhai a wnaeth yr aberth eithaf i helpu i drechu ffasgiaeth, byddwn yn eu cofio. Rwy'n ymwybodol hefyd o'r nifer bach o bobl sy'n dymuno ein bod ni wedi colli'r ail ryfel byd.

Rwyf am godi ymwybyddiaeth o'r gwasanaeth a roddwyd gan luoedd y Gymanwlad o Affrica, y Caribî a byddin enfawr India, a oedd yn cynnwys personél o Bacistan, Nepal a Bangladesh heddiw. A fydd y Prif Weinidog yn ymuno â mi i ddiolch i'r bobl hynny o'r Gymanwlad a ymladdodd hefyd i drechu ffasgiaeth ar ein rhan?

Diolch yn fawr iawn, Mike. Diolch am dynnu ein sylw at y ffaith bod yna bobl ymhell y tu hwnt i'r glannau hyn a ymladdodd drosom i wneud yn siŵr ein bod ni'n cadw ein rhyddid yma. Ac, wrth gwrs, fe wna' i ymuno â chi i ddiolch i'r rhai o wledydd y Gymanwlad am eu cymorth.

Rwy'n falch y byddwch chi'n cymryd rhan mewn dathliadau Diwrnod VE. Roedd yn fraint fawr cael mynychu digwyddiad yng nghanolfan gymunedol Crundale yn sir Benfro. Roedd yna lawer o femorabilia yno. Roedd yn ddiddorol iawn gweld sut roedden nhw wedi llwyddo i gysylltu â theuluoedd awyrenwyr yr oedd eu hawyrennau wedi cwympo'n lleol. Llwyddon nhw i olrhain y bobl hyn, a daeth eu teuluoedd yn ôl i ymweld y llynedd. Ac oherwydd y diddordeb sydd gan bobl yn hynny yn lleol, roedden nhw'n gallu, unwaith eto, dod â'r cynghreiriaid hyn at ei gilydd i goffáu diwrnod anodd i rai o'r teuluoedd hynny, ond roedd y genhedlaeth nesaf yn awyddus i nodi'r hyn a oedd yn ddamwain anodd i'w teuluoedd.

Yna fe es i i ddigwyddiad yn Noc Penfro, a oedd yn llawer iawn o hwyl, gyda chestyll bownsio, disgos, a phobl ifanc yn cymryd rhan yn yr hyn oedd dan sylw. Ac rwy'n credu mai dyna pam mae hyn mor bwysig. Mae hon yn genhedlaeth nad yw wedi profi'n uniongyrchol effaith rhyfel, ac felly mae mor bwysig i ni drosglwyddo'r straeon hynny ymlaen i wneud yn siŵr eu bod yn deall na allwch chi gymryd heddwch yn ganiataol, a'n bod ni'n gallu byw heddiw oherwydd aberth pobl yn y gorffennol.

Diolch, Prif Weinidog, am eich datganiad. Heddiw rydym yn oedi fel un, fel cenedl, i fyfyrio ar ddau o'r adegau mwyaf diffiniol yn ein hanes ar y cyd: Diwrnod Buddugoliaeth yn Ewrop a Diwrnod Buddugoliaeth dros Japan—dyddiau sy'n nodi diwedd y gwrthdaro mwyaf dinistriol y mae'r byd wedi'i weld erioed, a dyddiau lle roedd dewrder, aberth ac undod yn drech na gorthrwm.

Mae Cymru yn chwarae rhan anhygoel yn y fuddugoliaeth honno. Ar gyfartaledd, ymladdodd 300,000 o filwyr ar draws yr holl frwydrau. O draethau Normandi i'r awyr uwchben Ewrop, a'r ymdrech gartref, roedd dynion a menywod o Gymru yn gwasanaethu gyda rhagoriaeth, a llawer ohonynt yn talu'r pris eithaf. Gwnaeth eu dewrder lunio'r rhyddid yr ydym yn ei werthfawrogi heddiw. Ond nid ar faes y gad yn unig yr ymladdwyd y rhyfel, cafodd ei ymladd yn ein trefi, yn ein pentrefi, yn ein cymunedau ac ar ein ffermydd. Un ddelwedd bwerus sy'n aros gyda mi yw'r miloedd o blant a gafodd eu cludo fel faciwîs i Gymru. Agorodd teuluoedd yng Nghymru eu cartrefi a'u calonnau. Cafodd y faciwîs ifanc hyn loches yn ein bryniau a'n dyffrynnoedd, a gwnaeth llawer ohonynt greu cysylltiadau a barhaodd ymhell ar ôl i'r rhyfel ddod i ben. Roedd yn weithred wirioneddol o dosturi ac undod, gan ddangos y gorau o ysbryd Cymru.

Ger fy nghartref i yn sir Fynwy, gadawodd y rhyfel ei farc hefyd. Roedd yn fy atgoffa o stori o bentref Tryleg, lle byddai ffermwyr lleol, er gwaethaf y dyddiau hir yn gweithio ar y tir i fwydo'r genedl, yn patrolio cefn gwlad wedyn fel rhan o'r Gwarchodlu Cartref gyda'r nos, wedi'u harfogi â phenderfyniad ac weithiau ychydig mwy na ffon brwsh ar y dechrau, yn sefyll yn barod i amddiffyn ein gwlad a'n pobl. Mae'r dewrder tawel hwnnw, yr arwriaeth bob dydd, yn rhywbeth na ddylem byth ei anghofio.

Ac i mi, nid dim ond atgof pell o hanes ydyw, mae'n bersonol—

Mae angen i chi ofyn cwestiwn nawr, os gwelwch yn dda.

Roedd yn effeithio ar bobl yn fy nheulu i yr oeddwn i'n eu hadnabod a ymladdodd yn y rhyfel fel cadfridog, fel Wren ac fel uwchgapten, a hefyd ochr arall fy nheulu a oedd yn ffermwyr trwy gydol y gwrthdaro hwnnw. A fyddai'r Prif Weinidog yn cytuno â mi bod ffordd bell i fynd o hyd o ran yr hyn y mae angen i ni ei wneud i anrhydeddu ein cyn-filwyr—mae hyn wedi ei godi eisoes heddiw—ac a wnaiff hi ymuno â mi i edrych ymlaen at y dathliadau gwych sydd gennym i ddod gweddill yr wythnos hon? Rwyf eisoes wedi ymuno â dathliadau yn Llangybi ac yng Ngoetre yn fy llecyn i yn sir Fynwy ac yn fy rhanbarth, ac rwy'n edrych ymlaen at lawer mwy, ac rwy'n siŵr ein bod ni i gyd yn edrych ymlaen. Ond mae'n rhaid i ni sicrhau ein bod ni—. Roedd fy mhlentyn chwech oed gyda mi yn ystod y dathliad hwnnw, ac fel rydych chi newydd ei ddweud, Prif Weinidog, mae mor bwysig—

Mae angen i chi orffen, os gwelwch yn dda.

—onid yw, ein bod ni'n gwneud popeth o fewn ein gallu i sicrhau bod y genhedlaeth nesaf yn deall yr aberth a wnaed mewn gwirionedd. Ni fyddwn byth yn eu hanghofio.

Diolch yn fawr iawn, Laura. Rydych chi'n iawn, mae angen i ni anrhydeddu ein cyn-filwyr. Byddwn i'n annog pobl yma i ymuno yn y dathliadau. Roedd yn fraint enfawr i mi gwrdd â gŵr bonheddig ddoe a ddangosodd yn falch i mi lun o'i fam a oedd yn ferch boster i fyddin y tir. Ond roedd yn esbonio i mi mai dim ond clogyn oedd hynny, oherwydd, mewn gwirionedd, roedd ei swydd ym maes cudd-wybodaeth. Nid yw'r llun enwog, eiconig hwnnw o'r ferch honno ym myddin y tir yn ferch ym myddin y tir mewn gwirionedd. Dyna chi, fe glywsoch chi hynny yma yn gyntaf. Mae yna bobl sydd â ddiddordeb aruthrol yn y byd hwn, a diolch byth amdanyn nhw, oherwydd maen nhw'n dod â chyfoeth i ni, o ran cael cip ar hanes, y gallwn ni i gyd deimlo cysylltiad ag ef.

Mae Diwrnod VE yn caniatáu i ni ddathlu cydnerthedd a chydberthynas y bobl o Brydain wnaeth fyw drwy flynyddoedd o gyfyngiadau a pheryglon yn ystod y rhyfel, ond mae hefyd yn rhoi cyfle i ni fyfyrio, ac mae'r dathliad 80 mlynedd hwn yn arbennig o ingol, gan y bydd yn un o'r adegau cyhoeddus mawr olaf o gydnabyddiaeth i'r nifer sy'n lleihau o gyn-filwyr yr Ail Ryfel Byd. Wrth i gysylltiadau uniongyrchol â'r gorffennol ddiflannu, mae'n bwysicach nag erioed ein bod ni'n cofio'r rhai a amddiffynnodd ein democratiaeth ac a wnaeth yr aberth eithaf i amddiffyn ein ffordd o fyw, ac na wnaethon nhw byth ddychwelyd adref at eu teuluoedd.

Mae Wrecsam yn ddinas sydd â thraddodiad milwrol cryf a chysylltiad balch â'r Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig, ac mae hynny'n dyddio'n ôl dros 300 mlynedd. Bydd yn chwarae ei ran ddydd Iau gyda gwasanaeth arbennig yn cael ei gynnal yn eglwys plwyf St Giles, cyn i gorfflu drymiau gwirfoddol Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig arwain gorymdaith i'r senotaff ym Modhyfryd, lle y byddaf i'n falch iawn o osod torch. Mae llawer iawn o bobl yn mynychu'r achlysuron coffa hyn bob tro, ac rwy'n siŵr y bydd pobl Wrecsam allan yn llu ddydd Iau i dalu eu teyrnged.

Felly, diolch yn fawr iawn am eich datganiad pwysig heddiw, Prif Weinidog. Mae'n gyfle i chi ailadrodd ymrwymiad Cymru i ddatblygu heddwch, fel y gwnaethoch chi, fel rhan o'n cyfrifoldeb byd-eang, ond mae hefyd yn gyfle i chi ailadrodd cefnogaeth Llywodraeth Cymru i'n holl gyn-filwyr, yr ydyn ni'n ddyledus iawn iddyn nhw.

Diolch yn fawr iawn, Lesley, a diolch i chi am gofio'r rhai a roddodd eu bywydau hefyd. Rwy'n gwybod y bydd llawer o bobl yn Wrecsam yn manteisio ar y cyfle hwnnw ar yr achlysur pwysig hwn, i nodi cyfnod pwysig yn hanes ein cenedl.

Thank you, First Minister, for your very moving and personal statement. Like you, I remember stories from my father and his sisters about the bombing in Cardiff and how they lost a school friend in the bombing in Roath, and the traces of those bombs are still to be seen in Canton, Grangetown, Roath and Cathays.

I remember going to Belgium around a quarter of a century ago, and I was fed up of having to explain to people all the time where Wales was. That's changed by now, of course, but I had to say at that time where Wales was, until I met an older woman who knew exactly where Wales was, because it was soldiers from Wales who liberated her village from Nazi oppression.

Mae hi mor hawdd anghofio, Prif Weinidog, ac roeddwn i'n ddigalon o gael gohebiaeth gan etholwyr yn ddiweddar am eu cyngor yn ceisio gwahardd ac yna codi tâl am bartïon stryd VE. Yn ffodus, roedd yna dro pedol ar hynny, ond ni ddylai fod wedi digwydd yn y lle cyntaf.

Rydw i wedi bod yn ffodus i adnabod llawer o gyn-filwyr, o aelodau doeth fy nheulu i fy rheolwr swyddfa nawr, Nicky Ryan—rhywun sy'n dal i gyfrannu ac yn dal i wasanaethu ei chymuned. Trwy ei chefnogaeth hi, rydw i wedi codi sefyllfa cyn-filwyr ar sawl achlysur. Fe wnes i gwrdd ag un yn ddiweddar a oedd wedi bod yn byw o dan bont ym Merthyr. Rydw i wedi gweld gormod ohonyn nhw mewn ystafelloedd llys ac mewn carchardai.

Rwy'n gwerthfawrogi nad yw o fewn eich gallu ar hyn o bryd i atal rhyfeloedd, Prif Weinidog, ond mae o fewn eich grym chi i sicrhau bod dynion a menywod o Gymru sy'n cofrestru i luoedd arfog Prydain yn cael gofal ar ôl dychwelyd. Dywedodd y comisiynydd cyn-filwyr yn ei adroddiad blynyddol fod Cymru'n parhau i fod yn lle eithaf da i fod yn gyn-filwr. Ond fel y dywedodd Darren Millar—

Mae angen i chi ofyn y cwestiwn, Rhys.

—sut allwn ni wneud yn siŵr mai Cymru yw'r lle gorau i fod yn gyn-filwr? Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr. Mae'n bwysig bod pobl yn cael y cyfle i ddathlu, ac mae'n bwysig hefyd ein bod ni'n trin ein harwyr o gyn-filwyr gyda pharch, a dyna pam mae gennym ni'r cyfamod. Ydy, mae'n dweud nad ydy ni ddim yn ffôl, ond yn amlwg gallwn bob amser ymdrechu i wneud yn well.

Fel eraill, byddaf i'n mynychu digwyddiadau yn fy etholaeth i ym Mlaenau Gwent ddydd Iau, i gofio'r genhedlaeth o bobl a aberthodd gymaint fel y gallwn ni gyfarfod yma mewn heddwch a diogelwch a democratiaeth heddiw. Rwy'n cofio cyn-filwyr yn sefyll o gwmpas y senotaff yn Nhredegar pan oeddwn i'n blentyn. Roedd y cyn-filwyr wedyn yn eu 40au a'u 50au. Nid wyf yn disgwyl gweld unrhyw gyn-filwyr yn ymuno â ni ddydd Iau.

Ond mae'n bwysig, rwy'n credu, ein bod ni'n ystyried—.Mae'r datganiad a wnaethoch chi yn sôn am ysbryd cydberthynas, ac rwy'n credu ei fod yn rhan bwysig o bwy ydyn ni i gofio nid yn unig digwyddiadau 1945, ond hefyd ysbryd 1945. Y genhedlaeth a orchfygodd ffasgiaeth hefyd oedd yr un genhedlaeth a osododd y sylfaen ar gyfer heddwch yn Ewrop. Cyn i'r flwyddyn ddod i ben, roedd y Cenhedloedd Unedig wedi'u sefydlu yn San Francisco. Y flwyddyn ganlynol, gwnaeth araith Churchill yn Zurich, yn galw am unol daleithiau Ewrop arwain at greu Cyngor Ewrop ym 1946. O fewn ychydig flynyddoedd, roedd y Confensiwn Ewropeaidd ar Hawliau Dynol yn cael ei ddrafftio ac o fewn y degawd, roedd datganiad Schuman yn gosod y sylfeini ar gyfer yr Undeb Ewropeaidd. Nid oedd y bobl hynny a oedd wedi wynebu gwirionedd rhyfel yn cytuno â'r rhai a oedd eisiau creu rhaniadau newydd a chreu ffiniau newydd a'u dyfnhau. Yn eich barn chi, Prif Weinidog, a yw'n bwysig nad ydyn ni heddiw ond yn ail-greu ffasiynau 1945, ond ein bod ni'n cofio ysbryd 1945, a'n bod ni'n addo eto y byddwn ni'n ymladd yn erbyn hiliaeth, byddwn ni'n ymladd yn erbyn ffasgiaeth, ac na fyddwn ni byth yn ceisio creu ffiniau newydd a rhaniadau newydd?

Diolch yn fawr. Rydych chi'n hollol iawn, yr ysbryd hwnnw o gydberthynas yw'r union beth sydd angen i ni fod yn ei ddatblygu yn ein cymunedau heddiw. Mae'n hollol iawn ein bod ni'n ymladd yn erbyn hiliaeth ac unrhyw beth sy'n ceisio rhannu ein cymunedau'n fwriadol. Gan mlynedd yn ôl, datblygodd menywod Cymru ddeiseb heddwch. Llofnododd cannoedd o filoedd ohonyn nhw'r ddeiseb yn gofyn am heddwch ar ôl y rhyfel byd cyntaf, ac rwy'n credu bod hynny'n crynhoi'r math o ysbryd y gwnaethoch chi ei weld yn y genedl. Ac rydyn ni'n meddwl mai'r hyn oedd yn wirioneddol ryfeddol yw mai 100 mlynedd yn ôl mai menywod a fynnodd, ac a ddywedodd, 'Ni allwn ni fynd trwy hynny eto. Ni allwn ni ganiatáu i'n meibion fynd i ffwrdd a chael eu lladd yn eu miloedd yn y ffordd y gwnaethon nhw.' Ac felly mae'n bwysig ein bod yn cofio'r ymrwymiad i heddwch a oedd yn bodoli 100 mlynedd yn ôl, a oedd yn bodoli ar ôl yr Ail Ryfel Byd, ac mae'n gwbl hanfodol ein bod yn parhau â'r traddodiad hwnnw yma yng Nghymru.

Finally, Joyce Watson.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwyf eisiau cofio yma, menyw ryfeddol o'r enw Patti Flynn, a frwydrodd am 26 mlynedd i godi cofeb yng Nghaerdydd i anrhydeddu'r bobl hynny o'r Caribî, y dynion a'r menywod lleiafrifoedd ethnig hynny, a wnaeth ymladd droson ni yn y rhyfel byd cyntaf a hefyd yn yr ail ryfel byd. Yng nghwmni hi roedd Uzo Iwobi a Chyngor Hil Cymru, a hefyd Jane Hutt, y Dirprwy Weinidog, a'r Cynghorydd Susan Elsmore o Gyngor Caerdydd i sicrhau nad oedd y bobl hynny a'u haberth yn cael eu hanghofio. Yn 2019—a dim ond chwe blynedd yn ôl—llwyddon nhw i osod y gofeb honno yng Nghaerdydd. Felly, yr hyn yr ydw i'n gofyn i chi heddiw, Prif Weinidog, yw i gofio'r bobl hynny, y menywod hynny yr wyf i wedi sôn amdanyn nhw, yn enwedig wedi'u hysgogi gan awydd Patti Flynn na fyddai'r bobl hynny'n cael eu hanghofio, i gydnabod eu brwydr, eu hymgyrch, fel y bydd hynny'n cael ei gofio am byth yn y ddinas hon.

Diolch yn fawr iawn, Joyce, a diolch am eich diddordeb mewn hyrwyddo, gyda Patti Flynn, y cyfraniadau a gafodd ei wneud gan y bobl hynny o gymunedau lleiafrifoedd ethnig a phobl o bob cwr o'r byd i sicrhau ein rhyddid, ac mae'n wych gweld bod y plac hwnnw yno, ac na fyddan nhw byth yn cael eu hanghofio. A gaf i orffen trwy ddweud fy mod i'n credu bod hon wedi bod yn ddadl dda iawn, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn bod yna adegau pan fo cydberthynas yn bwysig? Ac mae heddiw yn un o'r achlysuron hynny pan fyddwn ni'n dod at ein gilydd ac yn deall y gallwn ni gyflawni mwy gyda'n gilydd nag y gallwn ni pan fyddwn ni wedi'n rhannu. Hoffwn i ddiolch i bawb am eu cyfraniadau heddiw.

I thank the First Minister.

Item 4 is the statement by the Minister for Mental Health and Well-being: the mental health and mental well-being strategy. And I call on the Minister, Sarah Murphy.

Diolch. Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn heddiw o roi gwybod i'r Aelodau ein bod ni wedi cyhoeddi ein strategaeth iechyd meddwl a llesiant 10 mlynedd uchelgeisiol, a fydd yn ysgogi gwelliannau pellach i bobl ledled Cymru ac, yn bwysig, yn ein symud tuag at ddarparu gwasanaethau mynediad agored ar yr un diwrnod. Bydd hyn yn golygu y bydd cymorth mynediad hawdd gael fwyfwy i bobl pan fydd ei angen arnyn nhw, lle mae ei angen arnyn nhw.

Mae'r strategaeth yn benllanw mwy na 18 mis o waith caled. Mae'n tynnu ar brofiad bywyd pobl ledled Cymru ac mae'n cyd-fynd â'r strategaeth atal hunanladdiad a hunan-niweidio, a gafodd ei chyhoeddi gennym ni ddechrau'r mis diwethaf. Gyda'i gilydd, mae'r ddwy strategaeth hon, a'u cynlluniau cyflawni, yn nodi newid sylweddol pellach yn ein dull o ddarparu gwasanaethau iechyd meddwl a'n penderfyniad i gefnogi pawb sy'n cael trafferth gyda phroblemau iechyd meddwl.

Hoffwn i ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu at ddatblygu'r strategaeth uchelgeisiol hon, yn enwedig pawb sydd wedi bod yn barod i rannu eu profiadau personol i helpu i lunio ein dull gweithredu. Mae'r strategaeth wedi'i llywio gan ymgysylltu agored o'r fath, ac hefyd mae'n rhoi cydgynhyrchu wrth wraidd sut yr ydyn ni eisiau gweithio yn ystod y 10 mlynedd nesaf. Mae'n hanfodol bod datblygu polisi a gwasanaethau yn parhau i gael ei lywio gan y rhai sydd â phrofiad bywyd.

Yn ystod y degawd diwethaf, rydyn ni wedi gwneud cynnydd sylweddol i gefnogi a gwella gwasanaethau a chymorth iechyd meddwl, i chwalu'r rhwystrau, sydd yn rhy aml, yn atal pobl rhag chwilio am help, ac i ymgorffori gwaith traws-lywodraethol ac aml-asiantaeth i wella iechyd meddwl a llesiant. Rydyn ni wedi ehangu gwasanaethau a chefnogaeth, ac mae ein Mesur Iechyd Meddwl (Cymru) unigryw 2010 wedi rhoi ffocws i wasanaethau i weithio mewn partneriaeth i ddiwallu anghenion unigol a darparu gwell cefnogaeth.

Ond, er ein bod ni wedi gwneud cynnydd da, mae effaith y pandemig a'r argyfwng costau byw dilynol wedi cael effaith barhaol ar ein hiechyd meddwl ac ar y materion llawer ehangach hynny a all arwain at iechyd meddwl gwael—cyllid personol, cyflogaeth, tai, addysg a phrofedigaeth. Dyna pam mae'r strategaeth newydd yn rhoi ffocws parhaus a mwy ar weithio ar draws y Llywodraeth i fynd i'r afael â sylfeini iechyd meddwl. Mae'n ein symud ni o'r dull blaenorol wedi'i arwain gan iechyd at ddull iechyd a gofal cymdeithasol, ac rwy'n sefydlu trefniadau goruchwylio gweinidogol ar y cyd â'r Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol i adlewyrchu hyn.

Mae'r strategaeth wedi'i strwythuro'n bedwar maes allweddol, sy'n nodi ein gweledigaeth ar gyfer iechyd meddwl a llesiant yng Nghymru. Y cyntaf yw sicrhau bod y sylfeini yn eu lle i gefnogi iechyd meddwl da. Mae hyn yn ymwneud yn sylweddol â'r penderfynyddion ehangach hynny o iechyd meddwl a sicrhau bod y ffocws hwnnw ar draws Llywodraeth Cymru a chyrff cyhoeddus eraill ar gyfer ystyried yr effaith ar iechyd meddwl a llesiant wrth ddatblygu polisïau a phob rhaglen.

Nesaf, mae'r strategaeth yn canolbwyntio ar ymagwedd iechyd y cyhoedd at iechyd meddwl, fel bod gan bobl yr wybodaeth, y cyfle a'r hyder i ddiogelu a gwella eu hiechyd meddwl a'u llesiant eu hunain. Rydyn ni hefyd eisiau gwella'r sylfaen dystiolaeth a chreu'r amgylchedd ar gyfer iechyd meddwl da, fel y gallwn ni i gyd gymryd camau i wella a diogelu ein hiechyd meddwl a'n llesiant ein hunain.

Mae'r trydydd maes yn ymateb i'r ffaith bod anghenion iechyd meddwl yn newid. Yn hanesyddol, cafodd gwasanaethau iechyd meddwl eu datblygu o amgylch salwch meddwl a chyflyrau meddwl penodol. Er bod angen rhywfaint o ofal arbenigol o hyd, nid oes angen gwasanaethau iechyd meddwl arbenigol ar y mwyafrif o bobl. Ein nod yw i wasanaethau fod wedi'u cysylltu'n well â'r math cywir o gymorth sydd ei angen ar bobl i ymdrin ag achos sylfaenol eu trallod meddwl a'u salwch, fel y gallan nhw gael mynediad at y cymorth cywir ar yr adeg gywir, gan uwchgyfeirio'n glir i wasanaethau mwy arbenigol os oes ei angen.

Ac yna nod rhan olaf y strategaeth yw cyflawni gwasanaethau iechyd meddwl di-dor sydd wir yn canolbwyntio ar y person, wedi'u harwain gan anghenion a sicrhau bod pobl yn cael eu cyfeirio at y cymorth cywir pan ydyn nhw'n gofyn amdano, a heb oedi. Rydyn ni eisoes ar y ffordd i gyflawni hyn. Mae'r rhaglen strategol genedlaethol ar gyfer iechyd meddwl yn arwain gwaith gyda gwasanaethau iechyd meddwl i wireddu hyn.

Ym mis Ebrill, arweiniodd gweithrediaeth y GIG ddigwyddiad arweinyddiaeth iechyd meddwl fel catalydd i drawsnewid gwasanaethau. Roedd yn cynnwys cyfnewid gwybodaeth am fis, ac roedd awydd amlwg i gysylltu, cydweithio a datblygu syniadau newydd i wella canlyniadau i bobl. Yn ganolog i'r trawsnewidiad hwn yw symud i wasanaethau iechyd meddwl mynediad agored. Roedd cyflwyno'r gwasanaeth '111 pwyswch 2' yn gam sylweddol tuag at wasanaethau iechyd meddwl mynediad agored, ond mae angen i ni fynd ymhellach i gyflawni'r mynediad hwnnw ar yr un diwrnod heb atgyfeiriad. Bydd hyn yn seiliedig ar fodel gofal cam wrth gam, gan ddarparu cymorth priodol ar bob lefel, gan atgyfeirio at gymorth dwysach, dim ond os oes angen. I wneud hyn, byddwn ni'n archwilio'r rhai sydd wedi mabwysiadu'r model hwn yn gynnar, ac yn ei werthuso cyn gwneud cynlluniau ar gyfer cyflwyno ehangach ledled Cymru.

Dirprwy Lywydd, mae hon yn strategaeth eang ac uchelgeisiol, ac rwy'n benderfynol o wneud gwahaniaeth gwirioneddol i ofal a chymorth iechyd meddwl yng Nghymru. Mae wedi'i gwreiddio ym mhrofiad bywyd pobl, a bydd yn ymateb i brofiadau pobl. Rwy'n gyffrous am y cyfleoedd yn y strategaeth, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda chi a phartneriaid yng Nghymru i gyflawni ei huchelgais. Diolch.

Hoffwn i ddiolch i'r Gweinidog am gopi ymlaen llaw o'r datganiad heddiw, ac rwy'n cydnabod cyhoeddi strategaeth iechyd meddwl a llesiant Llywodraeth Cymru ar gyfer 2025-35, a'r holl waith rwy'n ymwybodol sydd wedi mynd i mewn iddi dros amser gan Weinidogion blaenorol yn y portffolio hwn, ac mae'n gadarnhaol. Ond, er bod y strategaeth yn amlinellu gweledigaeth gadarnhaol eang, ac rwy'n croesawu hynny, mae'n hanfodol ein bod ni'n symud y tu hwnt i'r prif uchelgeisiau a chanolbwyntio ar sut y bydd hyn yn cael ei gyflawni yn ymarferol. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn oherwydd, i ormod o bobl ledled Cymru, mae mynediad at gymorth iechyd meddwl amserol, fel y soniais i amdano'n gynharach, yn frwydr. Dyna pam y cyflwynais i fy Bil Safonau Gofal Iechyd Meddwl (Cymru) fy hun, i ymgorffori'r atebolrwydd hwnnw a gwella mynediad a sicrhau cysondeb ar draws y gwasanaeth ledled Cymru. Daeth y Bil hwnnw o ymgysylltu helaeth â gweithwyr proffesiynol rheng flaen, defnyddwyr gwasanaeth a theuluoedd sydd i gyd wedi gorfod llywio'r fframwaith hwn a'r system hon, ac rwy'n credu ei bod yn braf gweld rhywfaint o hynny'n cael ei gyflwyno o fewn y strategaeth hefyd o sut yr ydyn ni'n mynd i wella rhai o'r pethau hyn mewn gwirionedd.

Gweinidog, mae gennyf i ddiddordeb yn yr ymrwymiad y gwnaethoch chi i wasanaethau iechyd meddwl mynediad agored ar yr un diwrnod. Mae'n swnio'n addawol, ond nid yw'r strategaeth yn rhoi'r manylion ynghylch y rheini. Pryd fydd hyn ar gael, ac ym mha feysydd y bydd ar gael? Hoffwn i wybod hefyd—. Nid ardaloedd trefol yn unig sydd gan Gymru, mae ganddi'r ardaloedd gwledig, ac rwyf i eisiau gwybod a yw'r gwasanaeth hwn yn mynd i gael ei gymhwyso yn gyfartal i'n hardaloedd gwledig hefyd, nid yn unig i'r canolfannau trefol. A sut byddwch chi'n sicrhau bod pobl yn gallu dibynnu ar y gefnogaeth hon drwy'r amser—nid yn unig mewn theori, ond mewn gwirionedd yno drwy'r amser, fel eu bod yn ei gael?

Fe wnaethoch chi hefyd sôn am y rhai sydd wedi'i mabwysiadu'n gynnar a chynlluniau peilot. Rydyn ni wedi gweld yn rhy aml o lawer, onid ydyn ni—ac roeddech chi'n gwybod hyn o pan oeddech chi ar y meinciau cefn hefyd—y gall y rhain arwain at loterïau cod post a rhai pobl yn colli cyfle. Ni ddylai mynediad pobl at gymorth iechyd meddwl ddibynnu ar ble mae eu cod post. Dylai fod yn ymwneud â'r hyn y gallan nhw ei gael a sut y gallan nhw ei gael, ac nid pa mor bell maen nhw'n byw o ardal beilot. Felly, hoffwn i wybod, pan fydd gennych chi'r cynlluniau peilot hyn ar waith, sut maen nhw'n mynd i gael eu hehangu i wneud yn siŵr nad oes neb yn colli cyfle o ran y cynlluniau peilot hyn.

Rwyf hefyd yn nodi, fel y gwnaethoch chi sôn amdano tua diwedd eich datganiad, y newid strategaeth o fodel gofal cymdeithasol wedi'i arwain gan iechyd. Er fy mod i'n cytuno â hynny mewn egwyddor, rwy'n cwestiynu gallu gwasanaethau lleol i gwrdd â'r her hon. Rydyn ni i gyd yn clywed ar draws y Siambr hon am yr heriau o fewn gwasanaethau cymdeithasol—mae eisoes o dan bwysau enfawr. Ni all integreiddio rhwng y ddwy system hyn olygu trosglwyddo mwy o gyfrifoldeb i awdurdodau lleol sydd wedi'u gor-ymestyn heb y buddsoddiad angenrheidiol. Felly, byddai gennyf i ddiddordeb mewn gwybod sut olwg fydd ar y buddsoddiad hwnnw a sut mae'r broses integreiddio honno'n mynd i weithio yn ymarferol, oherwydd rwy'n credu bod ei ddweud yn un mater ond, mewn gwirionedd, mae ei gyflwyno'n fater arall.

Un peth rwy'n siarad llawer amdano yn y Siambr hon yw atebolrwydd. Mae'r strategaeth yn sôn am gydgynhyrchu a phrofiad bywyd—elfennau pwysig iawn; rwy'n frwd dros hynny fy hun. Ond nid oes llawer o eglurder ynghylch pwy fydd yn cael ei ddwyn i gyfrif pan fydd pethau'n mynd o'i le. Os ydyn ni'n ei ddeall, 'O, mae popeth yn mynd i fod yn berffaith yn y pen draw'—. Bydd yna adegau pan fydd yn methu. Felly, hoffem ni wybod pwy sy'n mynd i gael ei ddwyn i gyfrif, oherwydd mae angen i ni weld targedau cyhoeddedig, adroddiadau blynyddol, a mecanweithiau hefyd er mwyn i'r Senedd hon allu craffu ar gynnydd yn gywir. Mae'n hyfryd cael adolygiadau mewnol o fewn Llywodraeth Cymru ac iaith obeithiol yn cael ei chyflwyno mewn datganiadau, ond mewn gwirionedd bara menyn y Senedd hon yn mynd oddi tano, craffu arni a gwneud yn siŵr ei fod yn gweithio.

Mae'r strategaeth yn dda iawn—rydw i wedi dweud fy mod i'n ei chroesawu—ond ni all unrhyw strategaeth weithio heb weithlu priodol, ac nid oes modd ei chyflawni hebddyn nhw. Mae gweithwyr iechyd meddwl proffesiynol, fel y gwyddoch chi, yn dweud wrthyn ni ledled Cymru eu bod yn brin o staff, yn brin o adnoddau, ac mae recriwtio'n broblem go iawn. Felly, hoffwn i wybod beth sy'n cael ei wneud i gadw a datblygu gweithlu cryfach fel y gallwn ni gyflawni'r nodau estynedig hyn.

Yn olaf, Gweinidog, mater yr hoffwn i ei godi gyda chi yw'r mater am fentoriaid cymheiriaid i'n cyn-filwyr ar draws ein byrddau iechyd. Maen nhw'n gwneud gwaith gwych wrth gefnogi ein cyn-filwyr, y rhai sydd gennym ni ar hyn o bryd—nid ydyn nhw ym mhob bwrdd iechyd, meddwl—gan gefnogi timau i ddeall y materion y mae cyn-filwyr yn eu hwynebu o ran eu hiechyd meddwl; mae ganddyn nhw heriau unigol o'r profiadau maen nhw wedi'u hwynebu, yn y rhannau mwyaf heriol o'r byd, gan ein cadw'n ddiogel. Ar gyfer y buddsoddiad ym mhob bwrdd iechyd, byddai hynny'n costio £450,000. Mewn gwirionedd mae'n swm bach iawn o arian ar gyfer y gwaith gwych y maen nhw'n ei wneud wrth gefnogi iechyd meddwl cyn-filwyr, ac rwy'n credu y byddai'n hyfryd clywed mewn gwirionedd, ar ddyddiad dathlu Diwrnod VE, a fydd Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i roi'r £450,000 hwnnw ar waith i gefnogi ein cymuned o gyn-filwyr ledled Cymru.

I gloi, Dirprwy Lywydd, rwyf eisiau bod yn glir ein bod ni i gyd eisiau gweld gwelliannau i wasanaethau iechyd meddwl a llesiant ledled Cymru. Caf fy nghalonogi pan welaf ystadegau'n dangos bod gwelliant. Nid ydw i'n un o'r gwleidyddion hynny nad ydyn nhw eisiau gweld pethau'n gwella; rydw i wir, wir eisiau gweld hynny, oherwydd dyna'r hyn yr ydyn ni yma i'w wneud: cynrychioli ein hetholwyr a gwneud yn siŵr bod pethau'n gwella. 

Ond mae angen i ni gael mwy na gweledigaeth; mae angen i ni gael newid cyflawnadwy, mesuradwy a chraffu priodol. Gobeithio y bydd y Llywodraeth yn gweithio'n agos gydag Aelodau yn y Siambr hon, gan gynnwys y rhai ohono ni  sydd wedi cyflwyno deddfwriaeth iechyd meddwl yn y gorffennol, i sicrhau nad yw'r strategaeth hon ond yn cyflawni, ond ei bod mewn gwirionedd yn creu'r systemau iechyd meddwl a chymorth gorau y gallwn ni eu cael, unman yn Ewrop. Diolch, Dirprwy Lywydd.

Diolch yn fawr iawn, James Evans. Rwyf i bob amser yn cydnabod, yn ddiffuant, y llwyth o waith yr ydych chi wedi'i wneud yn y maes hwn, ac rydw i bob amser yn croesawu'ch cyfraniadau a'ch cwestiynau ac, os gwelwch yn dda, gwaith parhaus ynghylch hyn i gyd, yn enwedig yn y meysydd yr ydych chi'n eu cynrychioli hefyd.

Felly, rwyf eisiau eich sicrhau chi yn llwyr bod gennym ni'r strategaeth 10 mlynedd, y strategaeth iechyd meddwl a llesiant, ond mae gennym ni hefyd strategaeth gyflawni gychwynnol dair blynedd benodol iawn. Rwy'n credu ei bod yn gynhwysfawr iawn, ac yn cyd-fynd yn dda â'r camau gweithredu, pwy sy'n atebol amdani, a hefyd yr amserlenni ar gyfer y cyflwyniad hwnnw ar gyfer y tair blynedd gyntaf hynny, felly gallwn ni wir rhoi hon ar waith.

Felly, dim ond i ddweud, fel y byddwch chi'n gallu ei weld, yn y pwynt cychwynnol, yr O.1., y pwynt gweithredu cyntaf un sydd gennym ni, ar unwaith nawr rydyn ni'n mynd i sefydlu bwrdd cynghori gweinidogol ar y cyd, gyda chylch gwaith sy'n nodi'r berthynas â strwythurau a sefydliadau eraill, a'r fframwaith adrodd clir hwnnw. Byddaf i'n gwneud hynny ochr yn ochr â fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol. Felly, bydd hynny o fewn chwe mis.

Rydyn ni hefyd yn mynd i sicrhau ein bod ni'n cyhoeddi adroddiad terfynu, sy'n amlinellu'r cyflawniadau yn erbyn yr adroddiad 'Gyda'n gilydd dros iechyd meddwl', i osod y llinell sylfaen honno ar gyfer y strategaeth newydd. Felly, nid ydyn ni'n rhoi'r gorau i'r gwaith blaenorol yn llwyr. Mae hi bob amser yn bwysig ein bod ni'n dysgu'r gwersi hynny, ac rydyn ni'n ei ddatblygu—cymaint o waith da yn hynny. Yna byddwn ni'n cyhoeddi fframwaith canlyniadau a theori newid a fydd yn cefnogi comisiynu gwerthusiad a strategaeth annibynnol. Nid ydyn ni'n marcio ein gwaith cartref ein hunain ar hyn; bydd hwn yn werthusiad annibynnol. Ac yna byddwn ni hefyd yn cyhoeddi diweddariadau blynyddol yn erbyn y camau gweithredu yn y cynllun fel rhan o'r broses hon. Byddwn ni'n adolygu cynnydd, a byddwn ni'n manylu ar unrhyw weithgaredd ychwanegol sydd, yn ein barn ni, yn angenrheidiol i'w gyflawni yn erbyn y meysydd blaenoriaeth hyn.

Felly, rwyf i eisiau'ch sicrhau'n llwyr ein bod ni wir yn cymryd hyn o ddifrif. Ni fyddwn i'n barod i wneud yr ymrwymiad hwn i bobl Cymru oni bai fy mod yn hyderus bod gennym ni'r atebolrwydd a'r strwythurau llywodraethu ar waith i sicrhau ein bod ni'n cyflawni hyn. Ni ddywedaf y byddwn ni'n ei gyflwyno dros nos. Nid dyna'r hyn y gallwn ni ei wneud yma. Yr hyn y gallwn ni ei wneud, fodd bynnag, yw y gallwn ni ystyried yr hyn sydd gennym ni eisoes a gallwn ni ddechrau adnewyddu a dechrau ei drefnu a'i symud i fodel gofal llawer mwy graddol sy'n gyfannol ac sy'n mynd i helpu pobl yn union pryd y mae ei angen arnyn nhw.

Felly, bydd gan lawer ohonoch chi grwpiau—rwy'n gwybod bod gennyf i un fy nghymuned fy hun—sydd wedi dweud wrthyf, 'Diawch, wyddoch chi, y strategaeth ddiwethaf dros y 10 mlynedd, rydyn ni wedi gwneud cymaint i leihau stigma.' Ac mae hynny wedi bod yn bennaf oherwydd pobl yn rhannu eu profiad bywyd. Trwy wneud hynny nawr, rydyn ni wedi dweud wrth bobl, 'Iawn, ewch i siarad â rhywun, gofynnwch am help, cysylltwch', ac maen nhw wedi dweud wrthyn ni, 'Pan wnaethon ni hynny, nid oedd yno.' Ac felly rwy'n credu mai dyna'r peth arall, y bydd llawer o bobl yn mynd i mewn i ofal sylfaenol, ac yna byddan nhw'n cael sgwrs gyda rhywun, ac weithiau byddan nhw'n cael eu rhoi ar restr aros ar gyfer rhai sesiynau cwnsela mewn tri mis neu efallai chwe mis. Dyma weithiau'r hyn sy'n digwydd. Yr hyn yr ydyn ni'n ei wybod yw, yn aml, dyna pryd mae pobl yn mynd i'r sesiwn cwnsela gyntaf honno. Nawr, gallai hynny fod oherwydd nad oedd yno pan oedd ei angen arnyn nhw, oherwydd mae ei angen arnoch chi pan fo'i hangen arnoch chi. Mae angen y sgwrs gychwynnol gyda rhywun arnyn nhw fel y gallan nhw wneud asesiad. A dyna beth yw'r model gofal cam wrth gam. Mae'n ymwneud â gallu gwneud yr asesiad hwnnw, yr ymyrraeth gychwynnol honno, a sicrhau wedyn eich bod chi'n mynd i'r gwasanaeth cywir. Mae'n ymwneud ag atal. Nid ydyn ni eisiau bod cyflwr pobl yn dwysáu. Rydyn ni eisiau cael yr help a'r gefnogaeth iddyn nhw yn union pan fo'u hangen arnyn nhw.

Rydw i hefyd eisiau dweud bod llawer iawn o frwdfrydedd wedi bod am hyn. Mae wedi cymryd 18 mis, ond oherwydd hynny—. Nid yw cydgynhyrchu'n gyflym—rwy'n edrych ar fy rhagflaenydd, Lynne Neagle, yma—nid yw cyd-gynhyrchu'n gyflym, rwy'n bwrw ymlaen â'r gwaith y gwnaethoch chi ei ddechrau 18 mis yn ôl, ond mae'n gymaint gwell, oherwydd mae'n wirioneddol ystyrlon, a bydd yn cyrraedd y bobl y mae angen i ni eu cyrraedd, ac rydych chi wir yn dod â phawb gyda chi. Felly, yr hyn y byddwn i'n ei ofyn yw bod yn rhaid i'r cydgynhyrchu hwnnw barhau. Nid yw'n gyflym, ond mae'n mynd i fod gymaint gwell pan fyddwn ni'n ei ymgorffori.

Fe wnaf i sôn yma hefyd am yr hyn y gwnaethoch chi ei ddweud wrthom ni am y gweithlu. Ochr yn ochr â hyn, mae gennym ni gynllun gweithlu iechyd meddwl strategol. Ond, fel y soniais i, fe wnaeth gweithrediaeth y GIG, a fydd yn arwain ar sicrhau bod hyn yn cael ei gyflawni nawr, gynnal sesiwn wych gyda'r gweithlu iechyd meddwl yn ddiweddar. Dyma'r math o ofal y maen nhw eisiau ei ddarparu. Roedd cymaint o optimistiaeth amdano, oherwydd dyma'n union beth maen nhw eisiau gallu ei wneud hefyd. Felly, mae hynny'n mynd tipyn o ffordd i weithredu hyn.

Dim loteri cod post. Dyma pam yr ydyn ni wedi gwneud yr ymrwymiad uchelgeisiol i sicrhau mae ni yw'r wlad gyntaf yn y byd—rwy'n 99 y cant yn siŵr, rydw i wedi ymchwilio'n drylwyr i hyn—i wneud hyn ar sail cenedl gyfan, oherwydd mae gennym ni fodelau o hyn eisoes yn digwydd. Es i Goleg Merthyr Tudful yn ddiweddar, gyda fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Addysg Bellach ac Uwch, ac maen nhw'n gwneud hynny yno. Wrth i chi fynd i mewn, mae yna arwydd mawr hardd ar gyfer 'llesiant', canolfan gyfan. Gallwch chi alw heibio yno, gallwch chi gael rhai adnoddau, gallwch chi gael sgwrs â phobl, gallwch chi deimlo'n gysylltiedig ac yn well. Os oes angen help arnoch chi, mae ganddyn nhw ymrwymiad lle byddan nhw'n cael rhywun i gael sgwrs â chi o fewn tri diwrnod ar y mwyaf. Ac nid oedd gan un person ifanc y siaradais i â nhw unrhyw amheuaeth nac unrhyw stigma nac unrhyw gywilydd am ddweud, 'Nid yw fy iechyd meddwl yn wych ar hyn o bryd, mae angen ychydig o gefnogaeth arna i.' Dyna'r hyn rydw i eisiau ar sail cenedl gyfan. Felly, diben hyn yw nad oes mwy o loteri cod post. 

Ac yna, roeddwn i hefyd eisiau dweud bod hyn mewn gwirionedd, fel y dywedais i—fe wnaethoch chi sôn am awdurdodau lleol yno—mae hyn yn ymwneud ag awdurdodau lleol, mae hyn yn ymwneud â byrddau partneriaeth rhanbarthol, dyma'r sector gwirfoddol, dyma'r trydydd sector, mae hwn yn ymwneud â chymaint o sefydliadau yn dod at ei gilydd ac yn cadw'r profiad bywyd hwnnw'n weledol bob amser. Felly, rwy'n teimlo bod yr atebolrwydd a'r llywodraethu wir yno. Mae'n mynd i gael ei harwain gan dystiolaeth yn bennaf, gan ddatblygu gwaith blaenorol gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros Addysg nawr, ac rydyn ni'n wir yn mynd i fonitro hyn. A da chi, cofiwch ein dwyn ni i gyfrif drosto, oherwydd rwy'n gwbl benderfynol , mai ni fydd y genedl gyntaf yn y byd sy'n gwneud hyn mewn gwirionedd. [Torri ar draws.]

A'r cyn-filwyr, mae'n ddrwg gennyf i. Ie, felly'r gefnogaeth gan gymheiriaid i gyn-filwyr, rwy'n wirioneddol angerddol am hyn. Es i i'r digwyddiad a gafodd ei gynnal gan Darren Millar yn y Pierhead yr wythnos diwethaf. Cefais y cyfle i glywed gan lawer o'r mentoriaid cymheiriaid ar draws y byrddau iechyd. Dim ond cael y math hwnnw o gefnogaeth, lle rydych chi'n siarad yn yr un ffordd a'ch bod chi wir yn fath o—. A hefyd mae yna agwedd dawel iddi, y gefnogaeth yr ydych chi'n ei gael. Edrychwch, rydw i eisiau cael hynny ar draws pob bwrdd iechyd, ond cyfrifoldeb y bwrdd iechyd yw hi i wneud yr asesiad o anghenion eu cymunedau. Felly, mae eisoes gennym ni fyrddau iechyd sy'n gwneud hyn; rwyf i eisiau i'r byrddau iechyd eraill wneud hynny. Ni fyddaf i'n ymrwymo i'r cyllid ychwanegol ar gyfer hynny nes y gallaf i gael asesiad clir o pam nad yw'r byrddau iechyd hynny'n ei wneud, oherwydd os oes anghenion gan gyn-filwyr yn eu hardal bwrdd iechyd yna dylen nhw fod yn darparu'r gefnogaeth honno. A hefyd, yr hyn y gwnaf i ei ddweud yw bod Laura Anne Jones wedi bod yn dda iawn wrth godi ymwybyddiaeth yn y Gynghrair Cyn-filwyr Benywaidd, a dyna arian y gwnaeth Llywodraeth Cymru ei roi i'r peilotiaid hynny. Ac rydw i'n mynd i orllewin Cymru i gwrdd â'r mentor cymorth cymheiriaid benywaidd cyntaf a'r unig fenywaidd, rwy'n credu, a hoffwn i hefyd weld hynny'n tyfu. Diolch.

I don't know whether it's a coincidence that we're talking about a mental health strategy following a statement on VE Day, but I know that my grandfather, Ellis Richards, he went out to fight in the second world war in Ouistreham and in Europe, and the man who came back was very different to the boy who went out. It would have been excellent to have had such a service available then. 

However, first of all, I'd like to thank the Minister for introducing this strategy. It is, unfortunately, often the case in politics that we see opposition parties being critical because of political expediency, accusing the Government of not being ambitious enough and so on, but that will not be true in this instance. From the breadth of the vision to the comprehensive engagement with the sector, this strategy treats mental health with the greatest seriousness it so deserves. It adopts a decidedly different tone to the careless ignorance demonstrated by some Westminster politicians recently, and I'm very grateful for that. So, what we have here is a firm foundation to build on for the next decade. And I very much hope that whatever Government emerges from the next election commits to the direction set out here. But, of course, ambition is one thing. Now the hard work begins of trying to turn that ambition into a reality, because we know that mental health care in this country continues to fall a good way short of where it needs to be.

I welcome very much the focus on tackling long-standing issues in the provision of services during the transition period from childhood to adulthood. The Minister will remember that I have previously raised the issue of children and young people who face what we refer to as a 'cliff edge' when they turn 17. So, I am very pleased to see a specific recognition in the strategy that this transition process will focus on the individual, rather than being set by arbitrary age criteria. I wonder, therefore, whether the Minister could give us a few more details on the nature of this change in practical terms and what it means for developing the current workforce’s skill set, bearing in mind this shift.

Further, on the shift towards a more patient-centred model, which I fully endorse, what lessons will the Government be taking and learning from previous experiences? I'm thinking in particular of the missed opportunities highlighted by the committee in its recent report on chronic conditions, for example.

Mae'r pwyslais ar ddiwygiadau llywodraethu yn falm i f'enaid, a bydd y Gweinidog yn ymwybodol y bûm i'n eirioli dros ddiwygiadau o'r fath yn ehangach o fewn y system iechyd a gofal cymdeithasol ers peth amser. Felly, mae'n wych gweld y Llywodraeth yn dechrau deall hyn o'r diwedd. Nawr, mae gan fyrddau partneriaeth rhanbarthol ran allweddol yn hyn o beth, yn enwedig o ystyried eu cyfrifoldebau mewn perthynas â model NYTH/NEST. Felly, a gaf i ofyn am farn y Gweinidog am eu heffeithiolrwydd ymarferol ac a ydych chi'n ystyried unrhyw newidiadau yn y ffordd y mae eu perfformiad yn cael ei fonitro? A ydych chi hefyd yn cytuno â mi y dylid adolygu a safoni arferion adrodd data ar ran byrddau iechyd ledled Cymru fel mater o flaenoriaeth?

Mae'r strategaeth yn pwysleisio'n gywir yr angen i hyrwyddo arloesedd yn y sector. Nawr, roedd Llywodraeth Cymru wedi dynodi cyllid cenedlaethol ar gyfer arloesi ym maes iechyd meddwl, sydd ers hynny wedi dod yn rhan o'r gyllideb iechyd meddwl ehangach. O ystyried bod Cymru'n hanesyddol wedi cael trafferth gweithredu enghreifftiau o arfer gorau ar raddfa ehangach, a yw'r Gweinidog yn credu bod achos dros adfer y ffrwd ariannu benodol hon?

Yn olaf, beth bynnag yw addewid y strategaeth hon, y gwir amdani yw y bydd polisïau Llywodraeth y DU yn gwneud cyflawni ei hamcanion yn llawer anoddach i'w cyflawni—gyda thynnu'r lwfans tanwydd gaeaf yn ôl a'r toriadau lles creulon a fydd yn gwthio mwy o'n poblogaeth i mewn i dlodi ac yn cael effaith ddinistriol ar iechyd meddwl a lles ein cenedl. Yn y cyfamser, bydd cynnydd diweddar mewn cyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr a'r methiant penodol i ad-dalu Cymru yn briodol yn tanseilio'r union sefydliadau yn y trydydd sector sydd wedi'u nodi'n briodol yn y strategaeth fel partneriaid cyflawni allweddol mewn gwaith ar ragnodi cymdeithasol ac ymgysylltu â'r gymuned. A gaf i ofyn felly a yw'r Gweinidog wedi gofyn am asesiad penodol o'r newidiadau arfaethedig i les gan Lywodraeth y DU, ac a yw Llywodraeth Cymru wedi gorfod ailasesu unrhyw un o'r cerrig milltir a'r targedau yn y cynllun cyflawni o ganlyniad i gamau gweithredu diweddar San Steffan? Diolch. 

Diolch yn fawr, ac rwy'n gwerthfawrogi'n fawr eich sylwadau agoriadol, Mabon ap Gwynfor. Fel y dywedais i, mae hon yn strategaeth, i fod yn onest, y caf i sefyll yma a'i chyhoeddi heddiw, ond cafodd ei llunio gan gymaint o bobl. Mae'r cyd-gynhyrchiad yn wirioneddol anhygoel. Felly, mae hyn mewn gwirionedd yn dyst i'r gwaith maen nhw wedi'i wneud. Rwyf hefyd eisiau adleisio'r hyn rydych chi wedi'i ddweud, ein bod yn gwbl o ddifrif ynghylch hyn. Mae iechyd meddwl a llesiant mor ddifrifol ac mae mor gysylltiedig â'n hunaniaeth. Mae gennym ni bob amser gymaint yng Nghymru, rydym ni wir wedi ymgorffori'r agwedd o ystyried trawma, bod yn dosturiol. Rydym ni'n gwybod am y cysylltiadau rhwng iechyd corfforol ac iechyd meddwl. Mae gennym ni'r strategaeth 'Cymru Iachach', sy'n ymgorffori hynny i gyd mewn gwirionedd. Felly, rydym ni'n ymrwymo i hynny, a dyna pam rydym ni'n mynd i gael y sylfaen gadarn honno, fel y dywedoch chi, yn ei le, fel y gellir cyflawni hyn, doed a ddelo. Ac mae hynny mor bwysig.

Rwy'n falch iawn eich bod wedi siarad am y pontio rhwng plant ac oedolion. Roeddwn i ar y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol pan glywsom ni'r dystiolaeth. Ar y pryd, roedd Mind Cymru wedi dod â grŵp gwych o bobl ifanc a oedd wedi mynd trwy'r profiad hwnnw at ei gilydd ac, yn yr adroddiad 'Sort the Switch' a wnaethon nhw, a oedd yn wirioneddol esbonio sut beth all y broses honno fod. Felly, mae'n amlwg bod Mind Cymru wedi chwarae rhan fawr yn ein helpu i gyd-gynhyrchu hyn a sicrhau bod y lleisiau hynny wedi eu cynnwys. Ac rwy'n gobeithio mewn gwirionedd y bydd cael y newid hwn sy'n canolbwyntio ar y person nawr yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol. Ac yna mae gennym ni hefyd y fframwaith, wrth gwrs, ar gyfer plant, ac rwy'n gweithio'n agos gyda fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol hefyd, fel y gallwn ni sicrhau, er ei fod yn cwmpasu pob oedran, ei fod mewn gwirionedd yn fwy am newid y ffordd rydym ni'n darparu'r gwasanaethau. Felly, rwy'n credu y bydd hynny'n elfen allweddol y byddwn ni'n gwylio amdani ac y byddwn yn sicrhau ein bod yn ei chyflawni'n gywir. 

Fe hoffwn i hefyd ddweud, fodd bynnag, edrychwch, gyda CAMHS a'r asesiadau, rydym ni wedi bod yn gwneud yn dda iawn ac rydym ni fel arfer yn rhagori ar y targed hwnnw o 80 y cant o bobl ifanc yn cael eu gweld o fewn y 28 diwrnod hynny. Felly, byddaf yn adleisio'r hyn a ddywedodd y Prif Weinidog yn gynharach: meddyliwch am yr hyn rydym ni wedi'i gyflawni, yr asesiadau hynny yn cael eu gwneud mewn llai na 28 diwrnod. Bobol bach, byddai hynny wedi gwneud gwahaniaeth mor fawr i gymaint o bobl yn y gorffennol. Mae bod yn y sefyllfa honno nawr, ac yna i fod yn symud hyd yn oed ymhellach ymlaen ag ef, rwy'n credu, yn aruthrol.

O ran cyflyrau cronig, rydw i wedi darllen adroddiad y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol. Unwaith eto, rwy'n credu ei fod wrth gwrs yn effeithio ar eich iechyd meddwl, ac mae'n dod yn ôl at ethos y strategaeth hon, sef bod yn canolbwyntio ar y person, peidio â theimlo eich bod yn cael eich diystyru, cael sgwrs gyda rhywun pan fydd angen, cael yr asesiad hwnnw, cael y monitro hwnnw, a chael pobl i gyflwr lle maen nhw'n teimlo'n iawn ac maen nhw'n teimlo eu bod yn cael eu cefnogi, yn gorfforol ac yn feddyliol, ac yna monitro'r cynnal hwnnw hefyd, gyda phobl ddim yn teimlo fel pe baent yn cael eu diystyru. Felly, wrth gwrs, bydd hynny, hefyd, yn rhywbeth rydym ni'n gweithio'n agos iawn arno i bobl â chyflyrau cronig. Wrth gwrs, fi hefyd yw'r Gweinidog dros iechyd menywod ac mae endometriosis yn faes lle clywaf fenywod yn aml yn dweud wrthyf faint o effaith mae'n ei gael ar eu hiechyd meddwl a'u llesiant, ac nid yn unig nhw eu hunain, ond pawb o'u cwmpas. Felly, gallu deall hynny, a byddwn yn cyfleu hynny hefyd yn y cynllun iechyd menywod.

Mae'n rhaid i mi ddweud, wrth siarad am rywfaint o gynhyrchiant, rwy'n credu bod adroddiad diweddar y grŵp cynghori gweinidogol, y pethau a ddeallais i oedd bod angen i ni ganolbwyntio ar wasanaethau sy'n seiliedig ar dystiolaeth, tryloywder data a gwella yn gyhoeddus, a hefyd bod y llif ariannol yn mynd gyda'r perfformiad a'r blaenoriaethau. Felly, rwy'n credu bod hynny'n cyfateb yn dda iawn i'r hyn rydym ni'n ceisio ei wneud gyda'r strategaeth iechyd meddwl hon, ac rwy'n credu mai dyna fydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol hefyd yn ei gyflawni trwy'r rhannau eraill hynny o'r GIG.

Fe wnaethoch chi sôn am y Byrddau Partneriaeth Rhanbarthol, rwy'n credu eu bod nhw'n gwneud gwaith hollol aruthrol. Mae pob un ychydig yn wahanol hefyd, a dyna'r diben. Rwy'n mynd allan a chwrdd â llawer o'r Byrddau Partneriaeth, ac rwy'n mynd allan a chwrdd â llawer o'r prosiectau maen nhw'n eu hariannu mewn llawer o wahanol feysydd, ac rwy'n ei hoffi oherwydd eu bod nhw'n deall mewn difrif eu cymunedau, ac maen nhw'n deall mewn difrif beth sydd ei angen a beth fydd yn gweithio. Byddwn yn parhau i weithio'n agos iawn gyda'r Byrddau Partneriaeth Rhanbarthol, ac rydym yn gwneud hynny'n rheolaidd ac yn cwrdd â nhw'n rheolaidd.

Mae NYTH/NEST, rwy'n credu, yn fframwaith gwych. Roedd bob amser yn mynd i gymryd peth amser i ymwreiddio. Unwaith eto, rydym ni'n gweld rhai meysydd lle caiff ei gofleidio ac y caiff ei ddefnyddio mor dda. Roedd yna, mewn gwirionedd, brosiect yr ymwelais ag ef yn Nhorfaen, lle mae gan bobl ifanc y gefnogaeth aml-asiantaeth o'u cwmpas, ac mae pawb yn dweud, 'Ai fi yw'r person gorau i helpu yn hyn? Ai fi yw'r person gorau?' Fe allwch chi weld gweithlu, gallu gweithio yn y fframwaith hwnnw, sydd mewn gwirionedd wrth eu boddau ac yn ffynnu, ac rwy'n credu bod hynny'n gwneud cymaint o wahaniaeth i ganlyniadau. Rydym ni'n dal i'w ymgorffori, byddwn i'n dweud. Yn ddiweddar, fe wnaethom ni ryddhau'r adroddiad blynyddol ar ei gyfer. Rwy'n credu bod cymaint o frwdfrydedd amdano, serch hynny, ac rwy'n credu y byddwn yn cyrraedd sefyllfa lle byddwn yn gallu rhoi mwy o ddata ar ganlyniadau, ond, unwaith eto, mae'n cymryd ychydig o amser iddo ymwreiddio ac i ni allu gwneud hynny a gwneud yr asesiad hwnnw o'r hyn sydd ei angen.

Fe wnaethoch chi hefyd sôn am ddata a digidol a'r cyllid ar gyfer hynny. Ar hyn o bryd, rydw i a'r Ysgrifennydd Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn edrych ar y gronfa arloesi a oedd yn mynd i awdurdodau lleol a Byrddau Partneriaeth Rhanbarthol, ac roedd hyn yn y sector iechyd. Rydym ni'n edrych nawr ar beth oedd yn gweithio'n dda ac yn gwneud ychydig o waith gwerthuso. Beth ydym ni'n meddwl y dylem ni ei ehangu? Felly, mae yna o hyd, dim ond i ddweud, yr arloesedd hwnnw yn y maes yma. Fodd bynnag, o ran a fyddai gennym ni linell benodol yn y gyllideb ar gyfer iechyd meddwl, byddwn yn dweud 'na', oherwydd, unwaith eto, y Gweinidog dros iechyd digidol a gofal cymdeithasol sy'n gyfrifol am hynny. Mae angen i hyn i gyd ddod at ei gilydd nawr. Mae wedi bod yn rhy dameidiog fel y mae. Mae angen i ni gyrraedd y sefyllfa honno o ddigidol yn gyntaf, ac mae hynny ar draws popeth. Byddwn yn tynnu sylw at y cofnod iechyd meddwl electronig, sy'n cael ei arwain gan Betsi Cadwaladr, ynghyd â bwrdd iechyd Cwm Taf Morgannwg, fel arwydd da iawn o hyn, oherwydd gyda hyn gwelwyd llawer o bobl yn eistedd i lawr ac yn dweud, 'Beth sydd ei angen arnom ni mewn gwirionedd? Gadewch i ni ei wneud. Gadewch i ni wneud yn siŵr bod y cyllid yno, ac yna byddwn ni'n ei gyflwyno.' Ni fyddwn yn eu gwahanu eto. Y pethau y mae angen i ni ganolbwyntio arnyn nhw nawr yn ddigidol yw'r bensaernïaeth genedlaethol, y cofnod iechyd electronig, fel y gwyddoch chi, a'r adnodd data cenedlaethol, a bydd hynny o fudd i bob rhan o'r GIG. Felly, mae angen i ni gydweithio ar hynny.

Ac yna, ie, pan ddaw at yr asesiadau, mae llawer o hyn yn dal i fod yn y cyfnod Papur Gwyn, felly nid wyf wedi gofyn am asesiad effaith yn benodol ar yr agwedd iechyd meddwl. Yr hyn y byddwn i'n ei ddweud, fodd bynnag, yw imi ei ddarllen yn drylwyr iawn. Mae angen mwy o dystiolaeth arno, ac mae angen mwy o dystiolaeth Gymreig. Ar sail pedair gwlad, rydym ni'n siarad â Gweinidogion iechyd meddwl eraill, ac rydym ni'n falch iawn o'r strategaeth hon ac yn ceisio dweud ein bod ni'n meddwl bod hwn yn fodel da iawn. Rwy'n credu bod angen mwy o dystiolaeth arnom ni; does dim digon yno, yn fy marn i. Felly, dyna beth fyddwn i'n galw amdano pan fyddwn ni'n cyrraedd y cam nesaf. Diolch.

Gweinidog, fe wnaethoch chi bwysleisio'n gywir y cysylltiadau rhwng iechyd corfforol ac iechyd meddwl. Y llynedd, roeddwn yn falch o groesawu, yma yn y Senedd, Athletau Cymru a Mind Cymru ar gyfer lansiad eu cynllun hyrwyddwyr iechyd meddwl. Y nod yw bod gan bob clwb rhedeg cysylltiedig ledled Cymru o leiaf un unigolyn sydd wedi'i hyfforddi i hyrwyddo'r effaith gadarnhaol y gall rhedeg ei chael ar iechyd meddwl, i sylwi ar yr arwyddion y gallai rhywun yn eu clwb neu grŵp fod yn cael trafferth gyda'u hiechyd meddwl a'u cefnogi, ac i gyfeirio pobl at gymorth pellach.

Yng Nghasnewydd, mae clybiau fel Rhedwyr Lliswerry, RUNNewport a Chlwb Rhedeg Caerllion wedi ymuno â'r cynllun, sydd eisoes â 67 o wirfoddolwyr, ac mae 33 ohonyn nhw wedi cwblhau eu hyfforddiant. Trwy gydol y rhaglen, mae unigolion yn derbyn hyfforddiant gan Mind eu hunain ac yn dilyn dysgu ar-lein gan y Sefydliad Siartredig ar gyfer Rheoli Chwaraeon a Gweithgarwch Corfforol. Mae'r cynllun bellach yn mynd i'w ail flwyddyn. Gweinidog, rwy'n siŵr y byddwch yn ymuno â mi i longyfarch Mind Cymru ac Athletau Cymru ar y cynllun ac efallai ystyried ymweld â chlwb rhedeg lleol i ddysgu mwy am y cynllun a'i fanteision, a hefyd i annog cyrff llywodraethu chwaraeon yng Nghymru i fod yn rhan o'r cynllun hwn, a chynnig cefnogaeth Llywodraeth Cymru iddyn nhw hwyluso a galluogi hynny.

Diolch yn fawr iawn, John Griffiths. Mae'n wirioneddol anhygoel clywed hynny. Mae bod â chymaint o bobl wedi'u hyfforddi yn gwneud gwahaniaeth enfawr, mae wirioneddol yn gweud gwahaniaeth.

Hoffwn ddechrau trwy ddweud fy mod i'n credu bod Mind Cymru a'r gwaith maen nhw wedi'i wneud ym maes chwaraeon ac athletau yn gwneud gwahaniaeth enfawr. Dyma lle mae pobl, dyma lle mae pobl yn dod at ei gilydd. Mae eisoes y cysylltiad hwnnw ag iechyd corfforol. Rydych chi'n creu bondiau a gallwch gael sgyrsiau gyda phobl, sy'n gwneud gwahaniaeth enfawr ac yn lleihau'r stigma hwnnw. Rydym yn aml yn clywed Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yn sôn am y clybiau chwaraeon hyn a gwneud yn siŵr bod gennych chi bobl yno sy'n gallu helpu eraill mewn gwirionedd—nid yw hyd yn oed ar gyfer y bobl sy'n cymryd rhan yn unig mewn chwaraeon ar lawr gwlad, ble bynnag y mae, mae hefyd ar gyfer eu cymuned ehangach a'u teulu ehangach, a'r ymdeimlad hwnnw o berthyn. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn. Rwyf am ddweud, wrth gwrs, bod fy nghyd-Aelod Jack Sargeant yn angerddol iawn am hyn. Cyfarfu ef a minnau yn Chwaraeon Cymru yr wythnos diwethaf i drafod sut y gellid gwneud hyn yn ehangach. Rwy'n gyffrous iawn am hynny, oherwydd, fel y dywedoch chi, mae'n gwneud gwahaniaeth enfawr. Gwahoddwch fi os gwelwch yn dda. Byddwn i wrth fy modd yn dod. Byddwn i wrth fy modd yn dod i gwrdd â phobl a chael sgwrs gyda nhw a gwybod beth yw eu barn arno.

Mae gwneud yr hyfforddiant iechyd meddwl yn bwysig iawn, ac rwyf am gysylltu hyn â'r strategaeth atal hunanladdiad a hunan-niweidio a lansiwyd gennym ar ddechrau'r mis, oherwydd rhan fawr o hynny yw'r ddealltwriaeth o hyd. Un o'r pethau sy'n atseinio gyda phobl yw y byddwn ni i gyd yn ei chael hi'n anodd iawn bod mewn sefyllfa lle mae rhywun yn dod atoch chi a dweud, 'Rwy'n cael trafferth; Mae angen help arnaf', ac rydych chi'n cael y foment honno o banig lle rydych chi'n meddwl, 'Dydw i ddim yn gwybod beth i'w wneud gyda hyn. Dydw i ddim yn gwybod sut i helpu, dydw i ddim yn gwybod ble i fynd â chi. Dydw i ddim yn gwybod beth i'w ddweud. Dydw i ddim eisiau ei gael yn anghywir', ac rwy'n meddwl mai dyna'r pethau rydw i wedi'u gweld gan bobl yn yr hyfforddiant, a thrwy siarad â phobl, rydych chi'n cael siarad trwy rywfaint o hynny. Ac felly, yn y sefyllfaoedd hynny, rydych chi'n gwybod yn union beth i'w wneud, rydych chi'n gwybod yn union sut i helpu, ac rydych chi'n gwneud i'r person hwnnw deimlo'n ddiogel iawn, sy'n bwysig iawn. Felly, diolch. Gwahoddwch fi os gwelwch yn dda. Ac fel y dywedais i, rwyf i a Jack Sargeant yn parhau i weithio'n agos iawn ar gyflwyno hyn fel y gall mwy o bobl elwa. Diolch.

Mae pobl fyddar ddwywaith yn fwy tebygol o brofi problem iechyd meddwl na rhywun sy'n clywed, ond Cymru yw'r unig wlad yn y DU heb wasanaeth iechyd meddwl i'r byddar. Wrth siarad yma fis Tachwedd diwethaf, galwais am ddatganiad gennych chi fel y Gweinidog Iechyd Meddwl a Llesiant ar gynnwys pobl fyddar yn y strategaeth iechyd meddwl newydd ar gyfer Cymru, ar ôl i'r grŵp iechyd meddwl a llesiant pobl fyddar Cymru gyfan—grŵp o weithwyr proffesiynol ac elusennau sy'n gweithio yn y maes byddar a chlyw—ysgrifennu atoch chi'n dweud eu bod yn awyddus i sicrhau bod pobl fyddar yng Nghymru yn rhan o hyn.

Ar ôl holi'r Prif Weinidog yma ym mis Chwefror, gan ofyn am ddiweddariad ac i sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu â'r grŵp a Choleg Brenhinol y Seiciatryddion, y maen nhw'n gweithio'n agos gyda nhw, dywedodd y Prif Weinidog fod Llywodraeth Cymru wedi gofyn i Goleg Brenhinol y Seiciatryddion a Chyd-bwyllgor Comisiynu GIG Cymru gynnal adolygiad i wella gwasanaethau iechyd meddwl i'r rhai sy'n fyddar neu'n drwm eu clyw, ac y byddai'r adolygiad hwn yn llywio'r cynllun cyflawni a gyhoeddwyd ochr yn ochr â'r strategaeth.

Er bod y strategaeth bellach yn nodi y bydd datganiadau ansawdd yn cael eu llywio gan adolygiad diweddar o wasanaethau iechyd meddwl i bobl fyddar, pam nad yw hyn yn cadarnhau cyfranogiad Grŵp Iechyd Meddwl a Lles Pobl Fyddar Cymru Gyfan neu y bydd cynllun cyflawni yn troi'r datganiad ansawdd perthnasol o weledigaeth i weithredu mesuradwy?

Yn olaf, er bod y strategaeth yn nodi bod pobl niwroamrywiol mewn mwy o berygl o brofi cyflyrau iechyd meddwl, pam nad yw'n nodi'n gategoraidd bod cyflyrau fel awtistiaeth ac ADHD yn gyflyrau gydol oes, nid cyflyrau iechyd meddwl, er y gallan nhw arwain at heriau a allai gynyddu'r risg o straen, gorbryder ac iselder, ac felly mae'n ddyletswydd ar wasanaethau i sefydlu ac addasu i anghenion cyfathrebu, synhwyraidd a phrosesu rhywun awtistig, cydnabod achosion eu gorbryder, ac felly rhoi'r gorau i'w trin fel y broblem?

Diolch yn fawr, Mark Isherwood. Fel rwy'n siŵr y gwyddoch chi, mae hi'n Wythnos Ymwybyddiaeth o Fyddardod yr wythnos hon. Y thema eleni yw 'y tu hwnt i dawelwch', ac mae hynny'n ymwneud â chwalu'r rhwystrau hynny a hefyd dathlu'r diwylliant byddar cyfoethog sydd gennym ni. Rwyf bob amser yn gwerthfawrogi sut rydych chi'n eiriol dros y gymuned fyddar. Diolch yn fawr iawn.

Oherwydd eich cwestiynau, a'ch bod yn parhau i'w codi, fe hoffwn i eich sicrhau, yn y cynllun cyflawni tair blynedd—ac mae'n dod o dan ddatganiad gweledigaeth 4, felly 4.9—mae gennym ni ymrwymiad yma sy'n dweud y byddwn yn ystyried canfyddiadau'r adolygiad diweddar o wasanaethau iechyd meddwl i bobl fyddar ac yn datblygu cynllun gweithredu i gysoni â'r dull canolog o wella cymorth i bobl â cholled synhwyraidd ar draws yr holl wasanaethau iechyd. Mae gennym ni ymrwymiad i wneud hynny erbyn diwedd blwyddyn 1. Y rheswm am hynny, unwaith eto, yw oherwydd y caiff ei gyflawni mewn difrif trwy gyd-gynhyrchu, sy'n cymryd amser ac mae arnom ni eisiau ei wneud yn iawn. Ond fe hoffwn i hefyd eich sicrhau bod yr ymrwymiad hwnnw yno yn y strategaeth.

Yn ogystal, o dan ddatganiad gweledigaeth 4.12, ein hymrwymiad yw adolygu llwybrau i sicrhau eu bod yn addas i'r diben o ran asesiadau rheng flaen o bell, ac mae hynny ar draws ein poblogaeth. Bydd hynny hefyd yn cynnwys pobl fyddar, yn ogystal â phobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, pobl LHDTC+, a chymunedau eraill heb gynrychiolaeth ddigonol. Bydd hynny erbyn diwedd blwyddyn 2, eto, i wneud yn siŵr bod y gwasanaeth a ddarperir i bawb yn briodol i'r hyn sydd ei angen arnyn nhw.

Hefyd, dim ond i fod yn hollol glir, ac rwyf yn teimlo bod y strategaeth felly, wrth gwrs nid cyflwr iechyd meddwl yw niwroamrywiaeth, ond mae sicrhau bod pobl sy'n niwroamrywiol ac sydd hefyd ag anghenion iechyd meddwl yn derbyn y gofal sydd ei angen arnyn nhw pan fydd ganddyn nhw'r anghenion hynny yn flaenoriaeth sy'n weithred yn y strategaeth.

Rydym ni wedi ymrwymo i leihau amseroedd aros a chynyddu'r gefnogaeth cyn-ddiagnostig i bobl ag ADHD, awtistiaeth a chyflyrau niwroamrywiol eraill. Fel y gwyddoch chi, rydym ni'n parhau i fuddsoddi fel eu bod yn cael y gefnogaeth sydd ei angen arnynt nhw o ran asesiadau niwroamrywiol. Ond hefyd, ochr yn ochr â hynny, bydd hyn oll ynglŷn â dull sy'n canolbwyntio ar y person ac ystyried yr anghenion penodol hynny sydd gan bobl pan fyddant yn ceisio cymorth iechyd meddwl.

And finally, Julie Morgan.

Diolch. Yn gyntaf oll, fe hoffwn i ddiolch i'r Gweinidog am gyflwyno'r datganiad pwysig iawn hwn heddiw. Yn y grŵp trawsbleidiol ar atal hunanladdiad yr wythnos diwethaf, fe gawsom ni gyflwyniad ar y strategaeth atal hunanladdiad a hunan-niweidio, a chyflwyniad hefyd ar ganolfan atal a hunan-niweidio newydd Prifysgol Abertawe, o dan yr Athro Ann John, a chafodd hyn i gyd dderbyniad da iawn. Rwy'n gwybod bod y strategaeth iechyd meddwl yn cyd-fynd â'r strategaeth hon, ac roeddwn i'n meddwl tybed a allech chi ddweud wrthym ni sut y byddant yn gweithio gyda'i gilydd i sicrhau y gwneir cynnydd ar hyn.

Eisoes y prynhawn yma, rydym ni wedi clywed sôn am anghydraddoldebau iechyd a sut maen nhw'n effeithio ar ganlyniadau ac iechyd meddwl pobl. Felly, efallai y gallech chi ddweud ychydig mwy am sut y bydd yn bosibl cysylltu â strategaethau, fel y strategaeth weithredu LHDTC+ a'r cynllun gweithredu gwrth-hiliol. Yn olaf, gyda phlant, sut bydd hyn yn cysylltu â, er enghraifft, y strategaeth tlodi plant? Oherwydd mae arnom ni i gyd eisiau rhoi'r dechrau gorau i'n plant mewn bywyd, ac rydym ni'n gwybod bod y blynyddoedd cynnar mor bwysig o ran yr hyn sy'n digwydd wedyn.

Yn hollol. Diolch yn fawr, Julie Morgan, am y cwestiynau hynny. Rwyf bob amser yn gwerthfawrogi pan fyddwch chi'n fy ngwahodd i'r grwpiau trawsbleidiol. Mae'n wych cael y mewnbwn hyd yn oed yn ehangach hynny. Rwy'n falch iawn bod yr Athro Ann John, sy'n arbenigwr mawr yn y maes hwn, ac rydym yn ffodus iawn i gael ei mewnbwn, wedi bod yno i siarad amdano, a hefyd yr agwedd hunan-niweidio ohono hefyd. Cefais fy syfrdanu pan gawsom ni'r gynhadledd am yr ymchwil drylwyr sydd wedi'i wneud yn y maes hwnnw, ac nid oedd i fod i gael ei weld fel ychwanegiad. Roedd hunan-niweidio, ynghyd â'r strategaeth atal hunanladdiad, yn hollol hanfodol.

Maen nhw'n chwaer strategaethau, dyna'r ffordd rydw i'n ei weld. Oherwydd—ac rwy'n credu, fel y dywedais i, mae Lynne Neagle bob amser wedi dweud hyn o'r blaen—mae angen y strategaeth iechyd meddwl a lles cyffredinol, a dyna lle rydym ni nawr yn ceisio dod â'r model hwnnw o ofal, y gofal graddol hwnnw, un sesiwn, ond rydym ni hefyd yn gwybod bod angen i ni ddeall cymaint yn well y rhesymau dros hunanladdiad a hunan-niweidio, ac mae angen i hynny fod yn seiliedig ar dystiolaeth ac wedi ei arwain gan dystiolaeth, oherwydd ni chawsom ni erioed hynny mewn gwirionedd. Ac felly o hynny, yna, bydd gennym ni'r gefnogaeth honno wedi'i theilwra a'r gyfres honno o ganlyniadau y mae angen i ni eu sicrhau fel y gallwn ni wneud gwahaniaeth mewn gwirionedd.

Maen nhw wedi'u cydblethu mewn sawl ffordd, oherwydd yr hyn rydw i eisiau ei weld o'n strategaeth iechyd meddwl a lles yw, yn y pen draw, bod pobl yn cael y gefnogaeth honno cyn gynted â phosibl, ac nad ydyn nhw'n cyrraedd y pwynt argyfwng hwnnw, ond yna rydym ni hefyd yn rhyddhau capasiti i bobl a fydd angen gofal arbenigol. Ac rwy'n credu mai un o'r pethau allweddol a welir bob amser yw, os yw pobl yn estyn allan, neu os ydyn nhw'n magu'r dewrder hwnnw i estyn allan—ac mae mor anodd mynegi weithiau yn union beth rydych chi'n ei deimlo, ac yn union beth sydd ei angen arnoch chi pan nad ydych chi'n gwybod beth sydd ei angen arnoch chi—ac os ydyn nhw'n teimlo wedyn fel pe na bai hynny'n cael ei glywed, sut y gall hynny arwain at argyfwng mewn gwirionedd, a sut mae'n anodd iawn iddyn nhw wneud hynny eto.

Felly mae'r cyfan yn gysylltiedig, ond rwy'n falch iawn bod gennym ni bobl mor ardderchog yn gwneud yr ymchwil sydd ei angen arnom ni, oherwydd mae angen i ni ei ddeall yn well. Rwyf bob amser yn siarad cymaint am brofiad bywyd pobl. Fel rydw i wedi dweud o'r blaen, dywedodd Neil Ingham o'r Samariaid wrthyf ar y diwrnod y gwnaethom ni lansio'r strategaeth atal hunanladdiad a hunan-niweidio mai'r gwahaniaeth, pan fyddwch chi'n edrych ar hunanladdiad, yw bod gennych chi brofiad byw y bobl sy'n dal yma, a bron bod angen ichi adael cadair yno yn yr ystafell i'r bobl sydd ddim, oherwydd dyna'r profiad nad oes gennym ni, o reidrwydd. Felly mae mor sensitif, ac roedd arna i eisiau esbonio mai dyna pam mae gennym ni nhw ar wahân, ond maen nhw'n chwiorydd.

Roedd arna i hefyd eisiau dweud, am y rhan cydraddoldeb ohono, y bu hyn yn wir yn ffrwyth cydweithio traws-lywodraethol. Rydw i wedi cael mewnbwn anhygoel llawer o fy nghyd-Aelodau, a Jane Hutt, ac yn edrych ar, fel y dywedoch chi, y cynllun gweithredu cydraddoldeb hil, y cynllun gweithredu anabledd hefyd. Mae hyn i gyd wedi'i gydblethu, oherwydd y prif beth am hyn yw ein bod ni'n rhoi'r gorau i drin iechyd meddwl fel rhywbeth meddygol, oherwydd rydym ni'n gwybod bod cymaint o ffactorau sy'n effeithio arno, ac mae angen i ni allu siarad amdanyn nhw i gyd. Felly fe hoffwn i eich sicrhau bod hyn yn gywaith gyda'r Llywodraeth gyfan, ac yn ystyried yr holl strategaethau cydraddoldeb sydd, unwaith eto, wedi'u cynllunio gan bobl sydd â phrofiad byw.

Ac yna yn olaf, ie, o ran cefnogi plant a phobl ifanc, pan gawsom ni'r ymgynghoriad, fe gawsom ni lawer iawn o adborth gan blant a phobl ifanc, ac rwy'n parhau i dderbyn hynny. Y dydd Sadwrn yma, byddaf i a fy nghyd-Aelod y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol yn treulio'r diwrnod mewn gweithdai gyda phlant sy'n derbyn gofal, ac yn gofyn iddyn nhw, 'Beth mae hyn yn ei olygu i chi? Sut fyddai hyn yn gweithio orau i chi?' Ac yna bydd hefyd yn berthnasol, wrth gwrs, i'r fframweithiau sydd gennym ni eisoes ar waith, felly mae'r fframwaith ymarfer aml-asiantaeth cenedlaethol ar gyfer gwasanaethau plant—caiff ei blethu i hynny hefyd. Fel y gwyddoch chi, rwy'n gefnogol iawn o eiriol dros blant, ac rwy'n credu bod angen i hynny hefyd fod â rhan allweddol yn hyn. Ond ymgynghorwyd â nhw hefyd, ac rwy'n gobeithio bod hynny yn adlewyrchu felly, yn y strategaeth a'r cynllun cyflawni, yn union beth rydym ni'n ceisio ei gyflawni ar gyfer ein holl genedlaethau ledled Cymru. Diolch.

I thank the Minister.

Item 5 is next, the legislative consent motion on the Data (Use and Access) Bill. I call on the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning to move the motion. Rebecca Evans. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Cynigiaf y cynnig ac argymhellaf fod y Senedd yn cydsynio i'r darpariaethau perthnasol yn y Bil Data (Defnydd a Mynediad), fel y nodir yn y memoranda cydsyniad deddfwriaethol a gyflwynwyd ar y Bil hwn. 

And I call on the Chair—

Mae'n ddrwg gen i, Dirprwy—. Roeddwn i'n mynd i barhau. Doeddwn i ddim yn hollol siŵr a oedd pawb yn clywed. [Chwerthin.]

Gallaf eich clywed yn glir. 

Dim ond dechrau oeddwn i. Ymddiheuriadau i'm cyd-aelodau.

Mae gennych chi bedwar munud arall. Rydych chi'n iawn. 

Iawn. Felly, trwy'r Bil hwn, mae Llywodraeth y DU yn ceisio harneisio pŵer data ar gyfer twf economaidd, cefnogi Llywodraeth ddigidol fodern a gwella bywydau pobl.

Er bod mwyafrif helaeth y Bil hwn wedi'i gadw'n ôl, mae darpariaethau sy'n dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd, fel yr amlinellir yn y memoranda. Cynhaliwyd trafodaethau helaeth gyda Llywodraeth y DU sy'n canolbwyntio ar oblygiadau datganoledig rhai o'r darpariaethau hyn. Rwy'n falch o ddweud mai canlyniad hyn oedd Llywodraeth y DU yn cyflwyno gwelliannau i'r darpariaethau cofrestr asedau tanddaearol cenedlaethol ar 25 Mawrth 2025. Mae'r gofrestr asedau tanddaearol cenedlaethol, sydd wedi bod yn cael ei defnyddio yma yng Nghymru ers 2021, yn enghraifft wych o sut y gellir defnyddio gwasanaethau digidol, data a thechnoleg i wella bywydau pobl sy'n byw yng Nghymru. Mae'r diwygiadau a wnaed i'r darpariaethau newydd yn dangos consesiwn ar ran Llywodraeth y DU, ac yn darparu mesurau diogelwch cyfansoddiadol angenrheidiol ynghylch y rhan hon o'r Bil.

Roedd ein trafodaethau gyda Llywodraeth y DU hefyd yn ystyried goblygiadau datganoledig Rhannau 1 a 2 o'r Bil. Bydd aelodau'n ymwybodol nad oedd y ddwy Lywodraeth yn gytûn yn y dadansoddiad o ddatganoli sy'n ymwneud â'r darpariaethau hyn. Fodd bynnag, rwy'n croesawu bwriad polisi y darpariaethau hyn, a fydd yn dod â buddion i bobl yng Nghymru. Er enghraifft, bydd rheoliadau sy'n sail i sefydlu cynlluniau data clyfar yn gwella ansawdd y gwasanaethau a ddarperir i unigolion a busnesau yng Nghymru, tra bydd mwy o ddefnydd o hunaniaethau digidol yn ei gwneud hi'n haws i unigolion brofi eu hunaniaethau, gan alluogi mwy o fynediad at wasanaethau cyhoeddus digidol.

Rwy'n sylweddoli y bydd y Senedd yn siomedig gyda'r cyflwyniad hwyr o'r pedwerydd memorandwm cydsyniad deddfwriaethol. Er bod trafod cyflym â Llywodraeth y DU wedi ein galluogi i gyflwyno'r memorandwm gofynnol yn gyflym iawn, rwy'n sylweddoli y bydd gallu'r Senedd i graffu ar y gwelliannau hynny wedi cael ei effeithio.

Ar fater digonolrwydd data yr UE, bydd y Senedd yn ymwybodol fy mod wedi codi pryderon ynghylch effaith bosibl y Bil hwn ar ddigonolrwydd. Byddaf yn parhau i godi'r pryderon hyn gyda Llywodraeth y DU trwy'r sianeli rhynglywodraethol priodol.

Felly, i gloi, fe hoffwn i ddiolch i'r pwyllgorau am ystyried y memoranda hyn, ac i gydnabod effeithiau cadarnhaol y Bil hwn, rwy'n argymell bod y Senedd yn cefnogi'r Bil hwn ac yn rhoi ei chydsyniad.

I now call on the Chair of the Culture, Communications, Welsh Language, Sport and International Relations Committee, Delyth Jewell. 

Thank you, Dirprwy Lywydd. The four memoranda related to the data Bill were referred to our committee. Unfortunately, as the last two memoranda were not laid until the day before the Easter recess and last Monday, the committee has not had an opportunity to consider memoranda 3 and 4. The committee's report, therefore, focuses on the original memorandum and supplementary memorandum No. 2 only. It's a shame that we didn't have an opportunity to scrutinise the others.

Data sharing between the UK and the European Union is a crucial element, of course, of the relationship between the United Kingdom and the EU post Brexit.

Rydym ni felly yn rhannu pryderon Llywodraeth Cymru am effaith bosibl y Bil ar y penderfyniadau digonolrwydd presennol ac yn y dyfodol, yn enwedig mewn perthynas â masnach a darparu gwasanaethau cyhoeddus. Mae'r rhan fwyaf o fusnesau preifat a gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru yn dibynnu ar lif data trawsffiniol, a gallai colli digonolrwydd effeithio ar feysydd eraill o rannu data, gan gynnwys gorfodi'r gyfraith.

Rydym ni hyd yn oed yn fwy pryderus am effeithiau posibl y Bil ar ddigonolrwydd data yr UE a'r cytundeb masnach a chydweithredu pan gaiff ei ystyried yng nghyd-destun cysylltiadau rhwng y DU a'r UE yn y dyfodol. Mae llythyr diweddar y Prif Weinidog atom ni ym mis Ionawr yn rhestru sicrhau cadw digonolrwydd data yr UE ar gyfer busnesau Cymru sy'n masnachu gyda'r UE fel blaenoriaeth ar gyfer adolygiad y cytundeb masnach a chydweithredu. O ystyried y flaenoriaeth honno, mae'r posibilrwydd o golli digonolrwydd data yr UE o ganlyniad i'r Bil, a'r bygythiad mawr y byddai hyn yn ei achosi i fusnesau allforio Cymru, yn arbennig o bryderus.

Rydym yn siomedig nad yw'r memorandwm cydsyniad deddfwriaethol na'r memorandwm cydsyniad deddfwriaethol atodol yn cynnwys dadansoddiad o'r cytundeb masnach a chydweithredu, er gwaethaf bod Llywodraeth Cymru yn derbyn ein hargymhelliad y dylai memoranda cydsyniad deddfwriaethol ar Filiau sy'n effeithio ar y cytundeb masnach a chydweithredu nodi asesiad Llywodraeth Cymru o effaith o'r fath. Nodwn nad yw Llywodraeth Cymru yn credu y bydd y Bil yn cael effaith uniongyrchol nac uniongyrchol ar gydymffurfiaeth y DU â'r cytundeb masnach. Fodd bynnag, nodwn fod Llywodraeth Cymru bellach o'r farn y gallai darpariaethau diogelu data y cytundeb hwn gael eu tanseilio, pe bai'r Bil yn arwain at wahaniaethau'r DU a'r UE. Rydym yn rhannu pryderon Llywodraeth Cymru y gallai'r Bil nodi dechrau gwyriad y DU o'r drefn diogelu data sydd ar waith ar hyn o bryd ledled yr UE, ac effaith bosib hyn ar fusnesau preifat a gwasanaethau cyhoeddus, yn ogystal â gorfodi'r gyfraith. 

So, although the committee has not considered memoranda 3 and 4, I note the Welsh Government’s concerns regarding data adequacy, and those concerns remain. So, until these concerns have been addressed, my committee will recommend that the Senedd withholds its consent for the United Kingdom Government to legislate on these devolved matters.

I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mike Hedges.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n gweld beth oedd problem Rebecca. Rwy'n tybio—. O, mae wedi mynd yn goch eto nawr.

Mae'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad wedi adrodd ar bob un o'r pedwar memorandwm cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer y Bil. Cyflwynwyd ein pedwerydd adroddiad yn gynharach heddiw, o ystyried mai dim ond yr wythnos diwethaf y cyflwynwyd memorandwm Rhif 4. Penderfynodd y pwyllgor ystyried ac adrodd ar femorandwm Rhif 4 yn gyflym oherwydd y sefyllfa y mae'r Senedd hon bellach ynddi.

Mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn argymell bod y Senedd yn rhoi cydsyniad i'r darpariaethau perthnasol, er gwaethaf parhau i fod â phryderon cyfansoddiadol am y Bil. Mae adroddiadau'r pwyllgor wedi canolbwyntio ar y materion cyfansoddiadol arwyddocaol hyn. Mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi bod yn glir bod ganddi bryderon o hyd am oblygiadau cyfansoddiadol darpariaethau yn Rhannau 1 a 2 o'r Bil sy'n effeithio ar faterion datganoledig. Er enghraifft, mae Rhan 1 yn rhoi pwerau gwneud rheoliadau i Lywodraeth y DU mewn maes datganoledig heb unrhyw swyddogaeth i Weinidogion Cymru na'r Senedd.

Ym memorandwm Rhif 3, ymddengys bod yr Ysgrifennydd Cabinet yn awgrymu na roddwyd sylw i'r diwygiadau i'r darpariaethau sy'n peri pryder yn Rhannau 1 a 2 o'r Bil oherwydd nad oedd Llywodraeth Cymru a'r DU yn gyson o ran eu dadansoddiad o ddatganoli ar y rhannau hyn o'r Bil. Mae'r pwyllgor wedi tynnu sylw at bryderon Llywodraeth Cymru gyda darpariaethau tebyg am ddata cwsmeriaid a busnesau ac roedd datgelu gwybodaeth yn flaenorol ym Mil Diogelu Data a Gwybodaeth Ddigidol Llywodraeth y DU yn golygu bod Llywodraeth Cymru wedi argymell i'r Senedd fod cydsyniad i'r Bil hwnnw yn cael ei atal. Nid yw'r pwyllgor yn fodlon bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi cynnig dadl argyhoeddiadol ynghylch pam y gellid cydnabod y pryderon gyda Rhan 1 a 2 o'r Bil. Mae'r pwyllgor wedi cydnabod bod y gwelliannau a gyflwynwyd i Ran 3 ar gyfer Cyfnod Adroddiad Tŷ'r Cyffredin yn bodloni pryder yr Ysgrifennydd Cabinet ynghylch y darpariaethau perthnasol yn y rhan honno. Fodd bynnag, er bod swyddogaeth gydsynio i Weinidogion Cymru yn welliant sylweddol i ofynion Rhan 3 o'r Bil, byddai swyddogaeth i Weinidogion Cymru yn unig wrth arfer pwerau dirprwyedig gan Lywodraeth y DU, sy'n effeithio ar fuddiannau datganoledig, yn dal i olygu osgoi'r Senedd yn y materion hyn. Ar ben hynny, er bod y pwyllgor wedi cydnabod y swyddogaeth gydsynio newydd hon i Weinidogion Cymru, mae'n parhau i fod yn wir y bydd cymalau 56 a 57 o'r Bil fel y'i diwygiwyd yn dal i roi pwerau dirprwyedig sydd i'w harfer mewn meysydd datganoledig gan yr Ysgrifennydd Gwladol yn unig. Mae hyn yn annerbyniol ac yn achos pryder difrifol.

Yn ogystal â'r materion sy'n peri pryder gyda Rhannau 1 a 2, mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn parhau i bryderu y gallai'r Bil gael effaith ar statws digonolrwydd data rhwng y DU a'r UE, gyda goblygiadau posibl ar gyflenwi masnach a gwasanaethau cyhoeddus. Nid yw'n glir i ni sut mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn bwriadu datrys pryderon Llywodraeth Cymru. Mae'r pwyllgor o'r farn bod ymdriniaeth Llywodraeth Cymru â'r Biliau a gyflwynwyd i Senedd y DU, sy'n gwneud darpariaeth sy'n ystyried materion datganoledig, yn fwyfwy annigonol. Mae'r pwyllgor wedi tynnu sylw at y pwysau a'r cyfrifoldeb sydd ar bwyllgorau'r Senedd i adrodd ar faterion difrifol, fel bod y Senedd yn ei chyfanrwydd yn gallu gwneud penderfyniad gwybodus ynghylch a ddylid cydsynio i'r Bil ai peidio. Mae'r pwyllgor yn pryderu bod memoranda annigonol, o ran ansawdd a phrydlondeb, yn cynyddu'r risg y gallai'r Senedd wneud penderfyniadau cydsyniad deddfwriaethol na fyddai fel arfer yn eu gwneud, pe bai wedi gallu ystyried gwybodaeth allweddol o fewn fframwaith priodol.

Er ein bod yn croesawu rhai elfennau o'r Bil—ac mae yna, wrth gwrs, yn bendant angen gwell symleiddio, hygyrchedd a chludadwyedd data, er mwyn gwella effeithiolrwydd gwasanaethau cyhoeddus—ni all Plaid Cymru gefnogi'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn, yn enwedig oherwydd goblygiadau cyfansoddiadol pellgyrhaeddol posibl, sydd, fel y nodwyd gan bwyllgorau, heb gael eu datrys mewn ffordd foddhaol. Mae pryderon cyfreithlon hefyd wedi'u codi ynglŷn â'i botensial i wanhau safonau ar ddiogelu data, ac mae'n ddweud yn hyn o beth bod Llywodraeth y DU wedi gwrthod rhannu'r asesiad risg perthnasol hwn ar y mater hwn gyda Llywodraeth Cymru.

O safbwynt ehangach, mae'n werth nodi hefyd bod y Bil hwn yn debygol o fod yn rhan allweddol o agenda twf Llywodraeth y DU, agenda sydd hyd yma wedi cynhyrchu ychydig o fudd diriaethol i Gymru. Felly, oherwydd y rhesymau hynny, byddwn yn pleidleisio yn erbyn cydsynio.

Fe hoffwn i siarad am y gofrestr asedau tanddaearol cenedlaethol, sy'n rhan o'r Bil hwn. Felly, ai'r bwriad yw y bydd yn dal i ddod o dan yr Ysgrifennydd Gwladol? Fe hoffwn i ddim ond siarad am gymhlethdodau'r gwe o bibellau a cheblau sydd o dan y ddaear. Mae'n gymhleth iawn. Mae angen mapio gyda gwybodaeth leol, ac mae angen arbenigedd. Fe welsom ni enghreifftiau yn ddiweddar o lyncdyllau lle mae pibellau wedi gollwng o dan y ffyrdd ac mae ffyrdd wedi diflannu. Mae dwythellau yn cael eu rhwystro, ac mae'n golygu bod gennych chi waith ffordd dro ar ôl tro, sawl gwaith cyn i unrhyw waith gael ei wneud, ac mae'n broblem enfawr pan fydd awdurdodau lleol yn ceisio rheoli hyn.

Mae ein rhwydwaith ffyrdd strategol wedi'i ddatganoli i Lywodraeth Cymru. Mae ein rhwydwaith ffyrdd lleol wedi'i ddatganoli i awdurdodau lleol. Mae cynllunio wedi'i ddatganoli. Pan fydd angen i gwmnïau cyfleustodau gael mynediad i'r rhwydwaith tanddaearol, rhaid iddyn nhw gysylltu ag adrannau gwaith stryd awdurdodau lleol. Felly, fe hoffwn i wybod, a ymgynghorwyd ag awdurdodau lleol, ac a yw swyddogion yn ymwybodol o anferthedd hyn? Diolch.

Ai llaw i fyny yw hynny? Ydych chi'n dymuno siarad, Mr Davies? Alun Davies.

Diolch. Rwy'n credu bod y pwyntiau a godwyd gan Carolyn Thomas yn bwerus iawn ac yn bwysig iawn, ac mae'n debyg bod angen i'r Ysgrifennydd Cabinet roi sylw iddyn nhw yn ei hymateb. Roedd y Prif Weinidog yn glir iawn y bore yma mewn araith a wnaeth yn yr eglwys Norwyaidd o ran y setliad datganoledig, oni bai bod cydsyniad gyda Gweinidogion Cymru, yna ni fyddai cydsyniad yn cael ei roi i ddeddfwriaeth y DU. Roeddwn i'n meddwl ei bod hi'n glir iawn am y pwynt hwnnw. Mae'r memorandwm cydsyniad deddfwriaethol hwn yn methu'r prawf hwnnw, rwy'n credu, yn y ffordd a nodwyd gan Carolyn Thomas.

Bu holl stori'r memorandwm cydsyniad deddfwriaethol hwn yn un lle mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn rhedeg i ddal i fyny â phenderfyniadau a wnaed yn Llundain ac wedi bod yn ceisio—. Ac rwy'n canmol yr Ysgrifennydd Cabinet am y gwaith y mae hi wedi'i wneud wrth geisio gwella'r Bil, oherwydd mae hi wedi gwneud ymdrechion sylweddol, ac mae hi wedi cael effaith o ran yr hyn y mae wedi'i gyflawni, ac fe ddylid ei chanmol am hynny. Ond nid yw hyn yn cyflawni'r ymrwymiad a wnaed gan y Prif Weinidog y bore yma. A'r hyn na ddylai fod yn digwydd yw Llywodraeth y DU o unrhyw liw yn cyflwyno deddfwriaeth sydd wedi'i wreiddio yn sylfaenol mewn materion datganoledig heb gydsyniad Llywodraeth Cymru a heb yn wybod i Lywodraeth Cymru a heb i Lywodraeth Cymru fod yn bartner i hynny. Rydym ni wedi gweld gormod o femoranda cydsyniad deddfwriaethol yn y Senedd hon yn eu cyfanswm, ond yr hyn rydym ni'n ei weld nawr yw memorandwm cydsyniad deddfwriaethol sy'n delio â materion datganoledig a lle mae Llywodraeth Cymru yn ildio'r setliad i Weinidogion y DU, a hefyd, ar yr un pryd, yn galluogi Gweinidogion y DU i ddiwygio deddfwriaeth Cymru heb gyfeirio at Weinidogion Cymru na'r Senedd hon, ac mae hynny'n annerbyniol. Mae'n methu'n llwyr y profion sydd wedi'u gosod gan y Prif Weinidog i gefnogi deddfwriaeth y DU. Felly, yn fy marn i, nid wyf yn teimlo y dylem ni fod yn gyfforddus wrth bleidleisio o blaid hyn heddiw.

Byddai'n well gen i'r Gweinidog, yr Ysgrifennydd Cabinet, dynnu hyn yn ôl heddiw a dod yn ôl gyda memorandwm cydsyniad deddfwriaethol sy'n pasio'r prawf a sefydlwyd gan y Prif Weinidog. Ond fel arall, rwy'n credu y bydd llawer o Aelodau Llafur a gefnogodd y Prif Weinidog y bore yma yn teimlo'n anghyffyrddus iawn, iawn am bleidleisio dros hyn y prynhawn yma.

I call the Cabinet Secretary to reply.

Wel, rwy'n ddiolchgar i'r holl gyd-Aelodau am eu cyfraniadau y prynhawn yma. Gobeithio y bydd yr hyn y byddaf yn gallu ei ddweud yn lleddfu rhai o'r pryderon a godwyd gan nifer o gyd-Aelodau.

Byddaf yn dechrau ar y pwynt digonolrwydd data. Felly, mae'n amlwg nad yw digonolrwydd data wedi ei ddatganoli ac mae'n fater sy'n cael sylw gan Lywodraeth y DU ar y cyd â Chomisiwn yr UE. Comisiwn yr UE sydd â'r cyfrifoldeb am y broses adnewyddu honno ar gyfer digonolrwydd data. Bydd cyd-Aelodau yn ymwybodol eu bod wedi cynnig estyniad chwe mis i'w benderfyniadau digonolrwydd, a hynny yw rhoi amser i'r Comisiwn gwblhau ei adolygiad o ddigonolrwydd data unwaith y bydd y Bil data wedi cwblhau ei hynt drwy Senedd y DU.

Rydw i a swyddogion wedi pwysleisio pwysigrwydd cadw digonolrwydd data fel mater i Lywodraeth y DU ac ni fydd canlyniad adolygiadau digonolrwydd data yn hysbys tan ar ôl i'r Bil gwblhau ei hynt drwy'r Senedd. Felly, fe hoffwn i fod yn glir iawn gyda chyd-Aelodau na fydd gwrthod cydsyniad i'r Bil yn datrys hyn o safbwynt digonolrwydd heddiw. Felly, rwy'n gobeithio y bydd yr ymateb hwnnw, o leiaf i gyfraniad y Cadeirydd cyntaf y prynhawn yma, o ran un o'r rhesymau pam nad yw'r pwyllgor yn argymell cydsyniad—. Mae hi'n hollol hanfodol bod y DU yn cadw ei statws o ran digonolrwydd data, ac rwy'n sicrhau cyd-Aelodau, unwaith eto, bod ein swyddogion yn cyfrannu at y gwaith sydd ei angen i sicrhau bod digonolrwydd yn cael ei gyflawni, a byddwn yn darparu gwybodaeth ychwanegol i Lywodraeth y DU yn ôl yr angen yn y cyfnod hwnnw.

Ac eto, mewn perthynas â'r pryderon am y cytundeb masnach a chydweithredu, ysgrifennais at bwyllgorau ar 5 Chwefror, yn nodi barn Llywodraeth Cymru na fydd y Bil yn cael effaith uniongyrchol nac ar unwaith ar gydymffurfiaeth y DU â'r Cytundeb Masnach a Chydweithredu, a gallaf gadarnhau nad oes unrhyw un o'r gwelliannau perthnasol wedi newid ein hasesiad o effaith y Bil ar y cytundeb masnach a chydweithredu. Mae'r darpariaethau diogelu data o fewn y cytundeb, yn gyffredinol, yn eithaf eang ac ar lefel uchel, ac, fel y cyfryw, mae'r newidiadau i fframwaith diogelu data y DU a gynigir gan y Bil yn annhebygol o effeithio ar gydymffurfiaeth y DU â'r cytundeb masnach a chydweithredu. Ond, wrth gwrs, rydym ni wedi tynnu sylw at wyriad oddi wrth y drefn diogelu data sydd ar waith ar hyn o bryd ledled yr UE a'r DU fel rhywbeth a allai danseilio'r darpariaethau diogelu data yn y cytundeb masnach a chydweithredu yn y dyfodol.

Ac rydw i wir eisiau mynd i'r afael â'r pwyntiau a wnaed am y gofrestr asedau tanddaearol cenedlaethol hefyd. Bydd y pwyntiau hynny o fewn y Bil yn sicr yn gwella'r ffordd y mae cyrff a diwydiant ledled y DU yn gosod, cynnal a gweithredu ac atgyweirio seilwaith claddu. Nid yn unig y bydd hynny'n darparu arbedion ariannol, ond bydd hefyd yn gwella effeithlonrwydd ac yn lleihau'r achosion o daro asedau ac yn lleihau tarfu i'r cyhoedd a busnesau. Yn amlwg, rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y byddem ni i gyd yn ei groesawu a'i gefnogi. Pan argymhellodd Llywodraeth Cymru y dylid gwrthod cydsyniad ar gyfer y Bil Diogelu Data a Gwybodaeth Ddigidol blaenorol, roedd yr ymagwedd y Llywodraeth honno mewn perthynas â darpariaethau'r gofrestr asedau tanddaearol cenedlaethol.

Amlygwyd bod tynnu swyddogaeth weithredol ddatganoledig oddi wrth Weinidogion Cymru heb gytundeb yn gwbl amhriodol, ac rwy'n gwybod bod pwyllgorau yn rhannu'r farn honno. Fodd bynnag, mae trafod â Llywodraeth bresennol y DU wedi datrys y mater hwnnw, ac rwyf wedi cyfeirio at y gwelliannau a gyflwynwyd gan Lywodraeth y DU ar 25 Mawrth. Felly, unwaith eto, rwy'n gobeithio bod hynny'n rhoi rhywfaint o sicrwydd i gyd-Aelodau yn hynny o beth.

Ac yna, o ran y pryderon cyfansoddiadol hynny ynghylch Rhannau 1 a 2 o'r Bil, bydd cyd-Aelodau a drafododd hyn yn y pwyllgor yn cofio bod hynny'n rhan benodol o'r Bil. Mae Llywodraeth yr Alban o'r farn ei bod hi'n bwysig bod yr un drefn reoleiddiol yn berthnasol ledled y DU, gan symleiddio gweithrediadau busnes a sicrhau bod defnyddwyr a chwmnïau hefyd yn elwa. Ac maen nhw o'r farn—ac mae dadl, yn sicr, o blaid—bod cod ymarfer ledled y DU ar gyfer rhannu gwybodaeth bersonol at ddibenion dilysu digidol yn sicr yn fanteisiol. Byddai cael dau god gwahanol yn creu gwahaniaeth mewn canllawiau, gydag anghysondeb o bosibl yn creu dryswch rhwng awdurdodau cyhoeddus yng Nghymru a darparwyr gwasanaethau hunaniaeth ledled y DU y byddent yn darparu'r wybodaeth honno iddyn nhw.

Felly, cytunodd Senedd yr Alban ar y cynnig ynghylch y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol ar 1 Ebrill, gan gydsynio i'r Bil, ac rwy'n gobeithio fy mod wedi gallu mynd i'r afael â'r pryderon penodol y bu gan gyd-Aelodau mewn perthynas â'r gwelliannau diweddar a wnaed i'r Bil gan Lywodraeth y DU a'r ffaith na fydd yr hyn a benderfynwn ni heddiw yn effeithio ar ble rydym ni arni mewn perthynas â'r cytundeb masnach a chydweithredu na'r data penderfyniadau digonolrwydd, a wneir ar ôl pasio'r Bil.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] There are objections. I will therefore defer voting under this item until voting time.

Item 6 this afternoon is a motion to vary the order of consideration of Stage 3 amendments for the Legislation (Procedure, Publication and Repeals) (Wales) Bill. I call on the Counsel General and Minister for Delivery to move the motion—Julie James.

I move the motion.

I have no other speakers, so the proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

And that brings us to voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will move directly to voting.

We will vote on item 5, the legislative consent motion on the data Bill. Open the vote. Close the vote. In favour 39, one abstention and 11 against. Therefore, the motion is agreed.

We will now take a 10-minute break before moving to Stage 3 proceedings. The bell will be rung five minutes before we reconvene. I would encourage Members to return to the Chamber promptly, please.

We recommence our session today by turning to Stage 3 of the Welsh Language and Education (Wales) Bill.

Group 1 is the group of amendments relating to the Welsh language strategy. The lead amendment in this group is amendment 22. I call on the Cabinet Secretary to move and speak to the lead amendment. Mark Drakeford.

Thank you very much, Llywydd. The target of a million Welsh speakers has become widely recognised since it was adopted by the Welsh Government in our 'Cymraeg 2050' strategy in 2017. Having a clear goal to articulate what we are trying to achieve through our efforts to promote and facilitate the acquisition and use of Welsh has received cross-party support in the Senedd. It has also galvanised efforts by so many organisations and individuals across Wales to join us on this journey.

In Stage 2, the committee voted to support Cefin Campbell’s amendments that put beyond any doubt that the target of a million speakers was never intended to act as a cap. The Government continues to support this intention. Amendments 20, 21, 22 and 23 in the name of the Government, which I am moving today, are amendments to the Welsh text only of the sections amended at Stage 2. They are required in order to be consistent with the Welsh Government's drafting style. They do not in any way change the effect of the amendments agreed at Stage 2.

Turning now to the other amendments in this group, the purpose of amendment 49 in the name of Cefin Campbell is to ensure that the Welsh language strategy must include the steps that Welsh Ministers intend to take to encourage an increase in digital use of the Welsh language. I was pleased to be able to work with the Member following Stage 2 on this amendment, and I can confirm that the Welsh Government will support amendment 49, together with amendments 47 and 48, which ensure drafting accuracy within the same section. I therefore call on Members to support all of the amendments in this group.

I very much look forward to the discussions taking place today, but before referring to the specific amendments in this group, I would like to make a few general comments about this very important Bill. To begin with, I would like to declare an interest. As you will know, I was part of the early discussions on the development of this Bill, particularly when preparing the White Paper as part of the co-operation agreement between the Welsh Government and Plaid Cymru. But as you will also know, the agreement ended before any specific work took place on the drafting of the Bill itself.

Llywydd, a quarter of a century after the opening of this Senedd, it is disappointing that the majority of children and young people in Wales continue to be deprived of the opportunity to learn Welsh in our education system and to use the language in their everyday life. Due to these failures over the past decades, it's very important that we legislate in this area to ensure the necessary progress is made in order to reach a million Welsh speakers by 2050.

If we look at the figures over the last decade alone, in 2014, 21.9 per cent of primary school pupils received their education in schools where Welsh was the primary medium of instruction. By 2024, the corresponding percentage was 22.5 per cent, which is an extremely small increase of just 0.6 per cent. In fact, over the same period for pupils in secondary schools, the percentage of those receiving their education through the medium of Welsh has actually decreased from 14.2 per cent to 13.5 per cent. The fact that we have stood still for an entire decade underlines the need for a complete transformation of the current organisation in order to see significant growth in the number of pupils receiving Welsh-medium education, and a fundamental change in the way that Welsh is taught in English-medium schools.

Turning, then, to my amendments in this group, at Stage 2 I introduced an amendment, unsuccessfully at the time, which sought to add a reference to digital platforms in the the Welsh language strategy. Although this amendment was not passed, I was very grateful to receive a commitment from the Cabinet Secretary—and we’ve heard that commitment already today—that he would work with me on this specific issue during Stage 3. And so, we did work together on the amendments that are before us today in this group.

So, the purpose of amendment 49 is to add a clause in section 1 that ensures that Welsh Government Ministers, when drawing up a new Welsh language strategy, include the steps that they intend to take to encourage an increase in digital use of the Welsh language, and I'm very pleased to welcome the support of the Cabinet Secretary and the Government for this amendment. As we all know, in today's world, we cannot ignore the influence and presence of digital media in the lives of each and every one of us, but especially the lives of our children and young people in terms of the use of the Welsh language.

Technology can make it easier for us to use the Welsh language in all aspects of life, from education and the workplace to chatting with friends, family and colleagues. It's interesting, I heard a statistic recently that stated that over 70 per cent of young people contact their friends solely through the means of technology. I therefore hope that, by incorporating this amendment, the Bill will align well with the Government's current digital technology aspirations and strategies. So, amendments 47 and 48 in my name are consequential to amendment 49, by adding the word 'use' to section 1, sub-section 1(b)(i) and (ii) when referring to setting targets to increase the use of the Welsh language in the workplace and its social use.

So, I do accept the Cabinet Secretary's support for adapting the Welsh Government's targets to at least 1 million Welsh speakers by 2050 to ensure that the ceiling doesn't remain at a million. And I'm not concerned about the placement or location of one word or one comma—that was the topic of quite a conversation between myself and the Cabinet Secretary at one point—but there is a commitment here to set the ambition very, very high. So, the change of wording here would retain the current policy objective, but would provide scope for this Government and future Governments to aim higher in terms of increasing the number of Welsh speakers. Thank you very much.

The Cabinet Secretary to reply.

Llywydd, I'd like to thank Cefin Campbell for setting out the background and context to the Bill, and, of course, I welcome the fact that he is supporting the amendments in group 1, and I hope other Members will follow suit.

The question is that amendment 22 be agreed to. Does any Member object? No. Therefore, amendment 22 is agreed.

Amendment 23, is it moved?

Move.

It is moved. The question is that amendment 23 be agreed to. Does any Member object? Amendment 23 is agreed.

Cefin Campbell, amendment 47, is it moved? 

Abstention, because—

No, I think it is—

Sorry, 47 is moved. Sorry, I didn't hear. Sorry, it is moved, yes.

No, that's fine. That's fine. Amendment 47 has been moved, therefore. The question is that amendment 47 be agreed to. Does any Member object? No. Therefore, amendment 47 is agreed. 

Amendment 48. Is it moved, Cefin Campbell? 

Move.

The question is that amendment 48 be agreed to. Does any Member object? No. Therefore the amendment is agreed. 

Amendment 49, is it moved?

Move.

Yes, it is moved. Is there any objection to amendment 49? No, there is not. Therefore, amendment 49 is agreed too.

Group 2. These are the technical amendments. Amendment 24 is the lead amendment in this group. The Cabinet Secretary to move and speak to the lead amendment—Mark Drakeford.

Thank you very much, Llywydd. The amendments in this group are technical amendments, introduced to ensure that the provisions of the Bill work as intended. The purpose and effect of amendment 24 is to provide a definition of Welsh language education in Part 1 of the Bill. The purpose of amendment 34 is to remove an unnecessary signpost. The purpose of amendment 35 is to reflect the purpose of promoting Welsh language education in primarily Welsh language schools. The purpose and effect of amendments 40, 41 and 43 is to ensure accuracy of text. In relation to amendments 38, 39 and 42, they ensure consistency between the Welsh and English texts, and they amend the English text only. I urge Members to support every amendment in this group.

I have no other speakers on this group. Therefore, the question is that amendment 24 be agreed to. Does any Member object? No. Therefore, amendment 24 is agreed.

We will move on now to group 3. The third group of amendments relates to calculating the number of Welsh speakers. Amendment 72 is the lead amendment in this group. The Cabinet Secretary to move and speak to the lead amendment—Mark Drakeford.

Llywydd, I move amendment 72, which responds to amendment 103, tabled by Cefin Campbell at Stage 2, and which was agreed by the committee; and also amendment 1, tabled by Tom Giffard at Stage 3, which has now been withdrawn. The effect of amendment 72 is to make technical amendments to the drafting and to provide clarity that the percentage of pupils in primary Welsh language category schools must be calculated on the basis of all pupils of compulsory school age who are in maintained schools.

It also provides that the Welsh Minister must include, at least once every five years, an assessment of the total number of Welsh speakers in Wales, by reference to age, in the report on the Welsh language strategy. This part of the amendment has been included following consideration of the now withdrawn amendment 1, tabled by Tom Giffard. The Government supports the intention behind that amendment, and I thank Tom Giffard for withdrawing amendment 1 to facilitate the inclusion of this matter in amendment 72.

Amendment 44, in the name of the Government, is a technical amendment that is consequential to amendment 72. I call on Members to support amendments 72 and 44 in this group.

Once again, I would like to note that these amendments derive from an amendment in my name, which was agreed by the committee in Stage 2. I believe that, when assessing the number and percentage of pupils of compulsory school age in each local authority area who are educated in main language Welsh category schools, we will be able to measure the progress that the Government is making across Wales, and then see if some local authorities need more support and encouragement than others, in terms of increasing the provision of Welsh language education in their areas.

I therefore accept this amendment and the Cabinet Secretary's justification for introducing it, and I also welcome the addition that an assessment is made of the number and percentage of Welsh speakers, as well as analysis according to age. Thank you.

Does the Cabinet Secretary wish to reply?

I would just like to thank Cefin Campbell for his support for these amendments in this group.

The question is that amendment 72 be agreed to. Does any Member object? There are no objections. Amendment 72 is therefore agreed.

Group 4 relates to review of the code. Amendment 2 is the lead and only amendment in this group and I call on Tom Giffard to move.

Thank you very much, Llywydd. May I start by discussing the Bill as a whole? It's important that the Senedd and the people of Wales know that the Welsh Conservatives support the Welsh language, that we support achieving the target of 1 million Welsh speakers by 2050. I hope you will see throughout this process that the amendments that we've tabled to this Bill are aimed at strengthening the Bill, making it more realistic and providing greater choice to parents and pupils alike.

Amendment 2 in this group places a duty on Welsh Ministers to complete at least one review of the code within each 10-year period, and therefore adds a time frame for review and monitoring in section 7(2) in relation to the need for a model to describe Welsh language ability based on the CEFR. The addition of a timescale within the amendments allows the code to be updated and adapted in accordance with any changes that may happen as a result of the Bill. Using this time frame will allow greater assurance and structure to measure the success of the code within the Bill.

In addition to this, we believe that 10 years is a sufficient period of time to see how successful the code is in measuring and describing ability and, likewise, where any adaptations or changes are needed during that period. Thank you.

The Cabinet Secretary to contribute, Mark Drakeford.

Thank you very much, Llywydd. Although the Government understands the intention that lies behind the amendment, it is our view that there is no need to place a duty on Welsh Ministers to complete at least one review of the code to describe Welsh language ability within each 10-year period. There is already a duty in section 7(1)(b) for Welsh Ministers to review the code from time to time, and a power to amend the code as appropriate. Specifying that this has to be undertaken once every 10 years adds a level of detail that, in our view, is not required given the nature of the document. The code is a reference document. It is technical in nature and it is not related to the planning cycles of the national framework or the WESPs.

Section 6(1) specifies that the code must be based on the CEFR. As such, the most likely trigger point for reviewing the code would be in the event of any changes being made to the CEFR. As context, only once, in 2020, has the CEFR framework been updated since its publication for the first time in 2001. As the code is to be based on the CEFR, we do not consider it appropriate to tie the hands of the Government when it comes to reviews on such a prescriptive timescale. Therefore, I would urge Members to vote against amendment 2.

Does Tom Giffard wish to reply?

Thank you, Llywydd. I've heard the Cabinet Secretary's comments, but I still believe that amendment 2 provides greater structure and places responsibilities in relation to reviewing the code. Therefore, I think it is important that we move to a vote.

The question is that amendment 2 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] There is objection. Therefore, we will move to a vote on amendment 2 in the name of Tom Giffard. Open the vote. Close the vote. In favour 25, no abstentions, 27 against, and therefore amendment 2 is not agreed. 

We'll move now to the fifth group of amendments, which relate to minimum amount of Welsh language education and Welsh language learning goals. Amendment 26 is the lead amendment and I call on the Cabinet Secretary to move the lead amendment. Mark Drakeford. 

Thank you very much, Llywydd. After four short groups that were relatively technical, group 5 includes amendments with substantial policy significance. I apologise in advance to Members for the length of time it may take me to set out the Government's case for and against the different amendments in this group.

Turning to the substance of the amendments therefore, Llywydd, while amendment 26 is the lead amendment in this group, I should point out perhaps that amendments 27 and 28 are the substantive amendments in this group. But in dealing with the amendments in the order in which they appear in the group, amendment 26 is technical in nature. It ensures that section 9 accurately reflects section 10 as amended by amendment 27, which provides a 'minimum' amount of Welsh language education for each category, rather than 'an amount'.

Amendment 27 replaces the current subsections (1) to (4) of section 10 in order to provide detail on the face of the Bill regarding the minimum amounts for each category including the dual language and primarily Welsh language categories. This amendment means that the minimum for each category is set out on the face of the Bill rather than in regulations made at a later date. The minimum amounts are set out as a percentage of the education and training provided over a school year during school sessions for pupils of compulsory school age.

The amendment sets the minimum amounts for each category as follows: 80 per cent for the primarily Welsh language category; 50 per cent for the dual language category; and 10 per cent for the primarily English, partly Welsh category. I believe that these percentages provide an achievable and realistic baseline for all school categories. According to the most recent PLASC data, all maintained schools in Wales have designated themselves in a non-statutory language category. The percentages proposed by this amendment are largely based on the current non-statutory categories.

There is a power to amend minimum amounts over time by regulations as long as they do not fall below these baselines. Also, as is currently provided for in the Bill, there is a requirement on Welsh Ministers to decide whether to amend the minimum amount for the primarily English language, partly Welsh category every five years.

Amendment 27 adds that the Welsh Ministers, when deciding whether to amend the minimum amounts, will have to consider the likely effect of the minimum amounts on achieving the targets set by the Welsh language strategy. This includes the target of a million Welsh speakers by 2050. I believe that this amendment responds to the evidence heard by the Children, Young People and Education Committee, and in particular recommendation 5 of its Stage 1 report, which called for

'greater clarity on each of the school language categories, in particular the likely amount of Welsh medium provision in both Primarily Welsh language and Dual Language school categories.'

I do agree with the committee that this clarity is beneficial, especially for schools and local authorities in preparing for the provisions of the Bill when they do come into force. I therefore call on Members to support amendment 27.

Amendments 27A and 27B in the name of Cefin Campbell seek to increase the minimum provision of Welsh language education for primarily English language, partly Welsh category schools from 10 per cent to 20 per cent. As I stated at Stage 2, I believe that increasing the minimum amount of Welsh language education to 20 per cent leads to a significant risk that such a requirement could not feasibly be met. I firmly believe that it's important in the short term for us to ensure that the 10 per cent minimum is provided effectively, rather than doubling that amount without sufficient capacity to do so. In my view, at this time, the evidence heard during scrutiny from key stakeholders in the education sector does not support such an increase to the minimum amount of Welsh education provided by primarily English language, partly Welsh category schools. I therefore call on Members to vote against amendments 27A and 27B.

Amendment 50 in the name of Cefin Campbell seeks to amend section 10 of the Bill. The aim is to ensure that the amount of Welsh language education attributed to each language category is to be provided to ‘all pupils’. As I said at Stage 2, this is contrary to our policy stance, namely that the provisions of the Bill relate to the language provision of the school generally, not the language provision provided to every pupil, as is proposed by this amendment. What the schools have asked us for is some flexibility in order to deal with specific circumstances and needs and to provide flexibility to schools, if they need it, by tailoring the provision—in relation to additional learning needs, for example. There is a key difference between ensuring that all pupils receive the same provision and the current requirement of the Bill that the general provision at school level meets the requirements of the language categories. When the Member spoke to a corresponding probing amendment that he tabled at Stage 2, he said that his aim was to try and obtain further information from the Government on how we can ensure that every pupil, or as close to all pupils as possible, receive the minimum amount of Welsh language education provision.

So far as is practical, of course we would like to see almost all pupils receiving the minimum provision set out in the Bill. We can provide details on this in school category guidance, and that will assist schools in deciding on their language categories. I therefore call on Members to vote against amendment 50.

Amendment 28 strengthens the policy and drafting of section 11. It outlines the Welsh language learning goals for each category. It highlights that dual language and primarily English language, partly Welsh category schools have an 'initial goal', which will be upgraded by regulations by the Welsh Ministers when that is deemed appropriate.

Further to that, the amendment states that those upgraded learning goals will apply to a year group in a certain school year, and to subsequent year groups. This clarifies the procedure for upgrading the learning goals. As is the case with the roll-out of many new provisions in schools, it will be done in a phased manner.

Llywydd, I move amendment 29, which has been drafted following discussions with Cefin Campbell, who tabled an amendment at Stage 2 that the upgraded learning goals should be in force no later than 31 December 2050.

Amendment 29 provides that, when considering the school years and the year groups to whom the upgraded learning goals will apply, the Welsh Ministers must have regard to the likely effect of the learning goals on achieving the targets set in the Welsh language strategy.

This includes the target of a million Welsh speakers by 2050. Therefore, that 2050 date will certainly influence the decision on when the learning goals should be upgraded. I would hope that they are upgraded as soon as factors allow that to happen, when we have sufficient workforce and resources in place. My hope is that this is done before 2050 in order to ensure that pupils are leaving primarily English language, partly Welsh category schools as independent Welsh speakers that will contribute to the million.

Amendment 30 provides a definition for the term 'year group' as used in amendments 28 and 29.

Amendment 32 is consequential to amendment 27, removing some of the powers that were included in section 13, which are no longer necessary, as amendment 27 means that there is greater detail in relation to the language categories on the face of the legislation. This includes the removal of the power to create additional categories, which I consider to be no longer appropriate given the percentages set by amendment 27.

Amendment 33 is a technical amendment inserting a cross-reference to amendment 27.

And finally, Llywydd, amendment 45 makes technical changes to reflect amendment 28, and amendment 46 ensures accurate cross-referencing in light of amendments 27 and 28. Thank you very much.

We will be supporting the majority of the amendments in this group, but, for the sake of expediency, I will only be focusing on amendments 27A and 27B.

We know that amendment 27 acknowledges and recognises the flexibility for Ministers to be able to alter the minimum amount of Welsh language education for each language category, and we support that principle of flexibility, and we have done so throughout the scrutiny process, as we have consistently heard from stakeholders that we simply do not currently have the teaching resources to uphold the aim of the Bill. During my time on the Children, Young People and Education Committee, I consistently called for a realistic approach in order to deliver the major aim of the Bill, namely to increase the number of Welsh speakers within Wales, and, more specifically, from the point at which our young people leave school, which we, as Welsh Conservatives, support in principle.

I have consistently focused on ensuring that the Bill is practical and practicable, and so we will not be supporting amendments 27A and 27B, which call for a 20 per cent minimum of Welsh teaching within all primarily English or partly Welsh schools. So, we will be voting against amendments 27A and 27B in the name of Plaid Cymru, due to our belief that these are unrealistic minimum percentages, as outlined by stakeholders, who have consistently reiterated and backed our concerns regarding the reality of delivering these unrealistic targets, and that they would make the Bill undeliverable and impractical in practice. We know and we've heard on several occasions during the scrutiny process on committee that various schools across Wales are already hugely concerned about reaching a 10 per cent minimum, and that 20 per cent would result in even greater pressure on both the workforce, with a lack of a workforce plan, and also on the pupils themselves, and would likely lead to a need to extend exemption timelines. Thank you.

These amendments have a great deal of significance attached to them so, unfortunately for all of you, I will take some time to explain our stance. Firstly, I'd like to refer to amendment 27 in the name of the Government and my amendments to that amendment, namely 27A and 27B. As it stands, the categories outlined in the Bill are problematic, so I propose that they need to be defined more clearly. Various stakeholders, including the Welsh Language Commissioner, RhAG, Cymdeithas yr Iaith, the Coleg Cymraeg Cenedlaethol and the National Centre for Learning Welsh, have argued that the primarily Welsh language category should reflect the current 3 and 3P categories, where the vast majority of teaching takes place through the medium of Welsh, which, in reality, is every subject except English in the case of the 3P category. Otherwise, there is a risk of slippage in terms of the amount of Welsh-medium provision offered, because, as it currently stands, it would be perfectly possible for a school in the primarily Welsh language category to provide as little as 51 per cent of learning through the medium of Welsh in order to be the main language.

Now, I'm sure that the majority of us would agree that that very open definition would not be acceptable in terms of defining that particular category. So, I'm therefore very grateful to the Cabinet Secretary for his willingness to support this following our Stage 2 proceedings, and I'm therefore pleased that we were able to persuade the Cabinet Secretary and the Government to set a minimum on the percentage of education provided through the medium of Welsh in the primarily Welsh language and dual language categories, namely 80 per cent and 50 per cent respectively, as can be seen in amendment 27. This is a significant step towards alleviating the concerns of the stakeholders I've already identified in terms of ensuring that the current 3P category is reflected in some way on the face of this Bill. 

However, at the other end, I continue to have concerns about the minimum in terms of the Welsh language education provision that is specified in the primarily English language category. It is unclear in the Bill, and this is part of the evidence of a number of organisations who gave evidence to us, whether the 10 per cent that is stated as a minimum includes the time that is already set aside for learning Welsh as a subject—and that can vary from around 6 to 8 per cent of the curriculum, depending on the school—or whether the 10 per cent proposed is on top of that. So, if it includes the hours that are already included in the curriculum for the Welsh language as a subject, well it's really not much progress at all, truth be told. So, I'd like an explanation from the Cabinet Secretary as to whether it's 10 per cent on top of the 6 to 8 per cent currently offered, or whether that 6 to 8 per cent is included in the 10 per cent. That's why I've introduced amendments 27A and 27B to amendment 27, in order to try to add 10 per cent to the current minimum—that is, to change the minimum to around 20 per cent. That means that schools will have to meet this minimum in two ways, namely teaching Welsh as a subject and also holding one or two educational sessions a week in other subjects through the medium of Welsh.

In its most recent annual report, Estyn made reference to a large number of primarily English-medium schools that already show good practice in terms of presenting subjects beyond Welsh as a subject through the medium of Welsh, and those are primarily English language schools, as I noted. So, I believe that the minimum should be set higher, namely 20 per cent as a starting point, which is an increase on the current situation, and then encourage all schools to start working towards this goal immediately, with support from the Government to do so.

As I've already said, a number of schools are already doing this successfully. Therefore, although we are supportive of the minimum of 80 per cent and 50 per cent for the other two categories noted in amendment 27, if our amendments to the original amendment are not accepted, then we will abstain on amendment 27.

But we will support amendment 29 by the Government, which emanates from our discussions since Stage 2 on the matter of setting the 2050 education goal to ensure that every pupil becomes a confident and independent Welsh speaker and reaches level B2 at least, in terms of the common European reference framework, or the CEFR, more simply put, by 2050.

Now, as the Cabinet Secretary knows, I wanted to change the deadline for schools to be able to achieve the targets in the first two categories in terms of Welsh learning goals. And I had a concern regarding the original wording of the Bill, which gave, in my view, too many powers to Ministers to amend and change things through regulations, rather than stating 'by 2050', so I'm pleased to hear the Cabinet Secretary committing to the 2050 date, if I understood that correctly. But, accepting the point that the Cabinet Secretary made, it is important that we emphasise clearly that it aligns with the objective of creating a million Welsh speakers by 2050 that we state 2050 clearly in the Bill.

Now, on this point, and perhaps on a lighter note, I do believe that it is important to note the Counsel General's comments in the statement on the Government's legislative programme last week, when she said that this Bill, and I quote:

'yn adlewyrchu ein huchelgais y bydd pob disgybl yng Nghymru erbyn 2025 yn dod yn siaradwr Cymraeg hyderus erbyn iddyn nhw adael yr ysgol'.

Now, I'm not sure whether that was a mistake, but if the Government's intention is to ensure that every pupil becomes a confident Welsh speaker by the end of this year, then I welcome it very much. 'Bring it on'—that's what I say.

However, specific consideration will need to be given to the targets of the Welsh language strategy, which includes at least 1 million speakers by 2050. 

In terms of the other Government amendments in this group, our intention is to support them. 

I have tabled, Llywydd, amendment 50 because Government officials have indicated—and we've heard the Cabinet Secretary referring to this already—that the current 10 per cent minimum would not be offered to all pupils, but rather as 10 per cent of the general provision at a school. That's a matter of concern, because a related issue, which is relevant to this element, is the fundamental principle that a certain minimum amount of Welsh education should be available to all pupils. That's the principle here, in my view, that every pupil should have the opportunity to master the Welsh language. Otherwise, it's not clear how it will be possible to achieve the education goal that every pupil reaches at least B2 level in Welsh, if there is no guarantee that every pupil receives the necessary provision and contact hours. 

The aim of amendment 50, therefore, though it is a probing amendment, is to try to obtain further information from the Government on how we can ensure that every pupil, or as close to every pupil as possible, receives at least the minimum provision of Welsh language education to reach confidently B2 level. We've had some explanation on that this afternoon, but I look forward to a more detailed explanation in future. Thank you very much. 

The Cabinet Secretary to reply. Mark Drakeford.

I'd like to thank Tom Giffard and Cefin Campbell, Llywydd. Well, I am ambitious about this Bill, but I can tell Cefin Campbell that we don't expect to see every pupil in our schools being an independent Welsh speaker by the end of this year, but, through the Bill, that is what we will achieve in the future. But it has to be done in a way that brings people with us on this journey and provides sufficient flexibility for those in the classrooms to deliver what we're asking them to deliver.

So, if I could just focus on three of the amendments in the group, Llywydd, as I have already explained, I am unable to support amendments 27A and 27B, and I don't think I've heard anything new from Cefin Campbell this afternoon that would persuade me to actually contravene the evidence taken by the committee and also the conversations that we've had with teaching unions and schools. Their evidence notes that a minimum of 20 per cent of Welsh-medium education would not be practical. And just to respond to the question posed by Cefin Campbell, when we talk about 10 per cent, we are talking about lessons in Welsh, about the Welsh language, and other areas of the schools' activities. Of course, I want to emphasise that the Bill includes a mechanism to increase that 10 per cent figure when factors allow, and there will be a duty on Welsh Ministers to decide whether that percentage should be increased every five years. Now, I think that that is both reasonable and practical, and therefore I can't support the amendments to amendment 27.

Now, turning once again to amendment 50, we've heard from unions and the education sector that it's crucial that schools should have some level of flexibility in the way that they deliver that minimum. What about children who fall ill? What about the family in Riverside, here in Cardiff, who go abroad for a period of weeks? What about children with additional learning needs? Now, if we were to support amendment 50, then a teacher in the classroom would have to find a way to provide exactly the same to all children, but not all children are the same. And that is why flexibility is important for teachers in the classroom, and that is why we cannot support amendment 50. Thank you, Llywydd.

The question, therefore, is that amendment 26 be agreed to, first of all. Does any Member object to amendment 26? Amendment 26 is agreed.

Amendment 27. As an amendment to amendment 27, amendment 27A will be disposed of first. Cefin Campbell, amendment 27A, is it moved? 

Moved.

Yes, it is moved. The question is that amendment 27A be agreed to. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection, therefore we will move to a vote on amendment 27A. Open the vote. Close the vote. In favour 12, one abstention, 39 against. Therefore, amendment 27A is not agreed.

Amendment 27B is next. Cefin Campbell, is it moved?

Moved.

Yes, it is. Is there objection to 27B? [Objection.] Yes, there is, therefore we will proceed to a vote on 27B. Open the vote. Close the vote. In favour 12, one abstention, 39 against. Therefore, amendment 27B is not agreed.

Is amendment 27 moved, Cabinet Secretary?

 Moved.

Yes, it is. If amendment 27 is agreed to, amendment 50 falls. So, amendment 27: is there objection to amendment 27? [Objection.] Yes, there is objection to amendment 27. We'll take a vote, therefore, on amendment 27. Open the vote. Close the vote. In favour 39, 13 abstentions, none against. Therefore, amendment 27 is agreed.

Amendment 50 therefore falls.

Amendment 28, Cabinet Secretary, is it moved?

Moved.

Yes, it is. Is there any objection to amendment 28? No. Amendment 28 is therefore agreed.

Amendment 29. Is it moved?

Moved.

Yes, it is. Any objection to amendment 29? No. Therefore the amendment is agreed.

Amendment 30. Is it moved?

Moved.

Yes, it is. Is there any objection to amendment 30? No. Therefore the amendment is agreed.

Group 6 is next. This group of amendments relates to exemptions. Amendment 31 is the lead amendment in this group and I call on the Cabinet Secretary to move and speak to the lead amendment. Mark Drakeford.

Thank you very much, Llywydd. I will begin with amendment 31, which is a technical amendment that makes it clear that the exemptions under sections 18 and 19 of the Bill relate only to schools in the primarily English language, partly Welsh category. 

Amendment 55, which is the substantive amendment in this group, deletes section 19 of the Bill, which is the opportunity for the governing bodies of primarily English language, partly Welsh schools to request a further exemption, following an initial exemption granted under section 18. The Government expects the second exemption to be used infrequently and only in exceptional cases. Our policy is that the 10 per cent should be achieved as soon as possible and we do not expect that a second exemption would be approved without full and detailed consideration by the local authority. But because these exceptional circumstances may exist in a small number of genuine cases, I cannot support this amendment as the Government’s position reflects what was heard in committee and the engagement that we have had with stakeholders, and that is to say that a second exemption may be reasonable in certain circumstances.

Although I understand that there is some frustration with the provision of a further exemption, I would like to remind Members that section 19(2) requires the school delivery plan to provide detailed information about how the minimum of 10 per cent will be reached. Section 19(2)(b) specifically requires the governing body to detail exactly when the minimum will be reached, being no later than the end of the three-year period of the delivery plan. So, the further exemption is not automatically for the full three years.

I would also remind Members that a second exemption is not something that a school can decide upon for itself. Delivery plans are subject to an approval process by the local authority under section 15 of the Bill. If a local authority is not convinced by the reasoning for applying for a further exemption, or if the local authority believes that enhanced support can be provided to a school that requests a further exemption, then the local authority could reject the delivery plan or approve it with modifications. For these reasons, I call on Members to vote against this amendment.

Amendments 51 and 57 are refer to section 19. Now, as we are not supportive of the substantive amendment, namely amendment 55, we must also vote against amendments 51 and 57.

This group of amendments speaks to necessary exemptions within the Bill. As Welsh Conservatives, we'll be supporting amendment 31, which seeks to make clear that primarily English, partly Welsh schools, for the purpose of the Bill may receive exemptions, where necessary, under sections 18 and 19 of the Bill.

As I referred to previously when speaking on group 5 amendments, we have heard on numerous occasions from stakeholders during committee scrutiny of the Bill, firstly, of considerable concerns regarding the lack of a workforce plan to accompany the Bill, and secondly, regarding the apprehension of secondary schools across Wales, particularly in some regions in south Wales, where the time taught in Welsh and during Welsh lessons is significantly below 10 per cent, and they may not be able to adequately reach the 10 per cent target within the first exemption time frame.

We therefore support the principle of a further exemption under section 19 and that's why we will be voting against amendments 51, 55 and 57 in this group, which call for the removal of section 19. Thank you.

Well, yes, exemptions, that's what we're focusing on in this small group of amendments. The purpose of amendments 51, 55 and 57 is to remove, in section 19 of the Bill, the reference to a further exemption for primarily English language, partly Welsh language schools. It's particularly relevant to those schools that continue to argue that it's not reasonably practicable for them to provide the minimum amount of Welsh language education that would be required as part of the Bill. As I've already referred to in the debate on the previous group and in Stage 2, in discussing the minimum level that should be set out on the face of the Bill in terms of Welsh language education, if the Bill continues to set 10 per cent as a minimum, well, I wouldn't expect any secondary school to demand at the very most more than one exemption from that, because, as I've already argued, they're already providing between 6 and 8 per cent in teaching the Welsh language as a subject.

Now, I accept that some stakeholders, in presenting evidence, such as the local authorities through the WLGA, the Education and Workforce Council and some unions, have said that exemptions would provide flexibility for schools, but I also, on the other hand, remember the Welsh Language Commissioner suggesting that an exemption could continue for a period of up to 10 years. I don't believe that any of us would want to give that length of exemption to any school because, if we did, it's unlikely then that we would achieve the aim of at least a million Welsh speakers by 2050, if we lose 10 years of partly Welsh language education in the meantime. Cymdeithas yr Iaith's evidence also suggested that we could see a long delay in some cases and that would certainly impact the development of pupils' language skills.

Now, if a school is in the position of requiring an exemption and then another exemption, that doesn't allow almost any time for the school to play its part, as we expect all schools to do, in terms of increasing the provision of Welsh-medium education by 2050. That would not be fair to those pupils who are affected, who should, in my view, have the same right as every other pupil in schools that make the effort to offer Welsh-medium education. Cymdeithas yr Iaith had suggested deleting sections 18 and 19 in their entirety, and Mudiad Meithrin was of the same view, and I quote their view:

'It shouldn’t be acceptable for a school to be given a permanent exemption under "exemption" and "further exemption" regulations.'

I accept, perhaps, Cabinet Secretary, that there isn't a great deal of distance between us on this matter, and that we share the same ambition. Indeed, you noted that it's in very exceptional circumstances that this would happen, or rarely, but what concerns me, perhaps, is the kind of messages that we are giving to secondary schools here. And I remember your evidence to the education committee, when you said that secondary schools could be exempted for up to 10 years in some rare exceptions. I am absolutely sure that it was not your intention to suggest that every secondary school should take advantage of that and do that, and I sincerely accept that you want to get to the same place as me on this, but perhaps some secondary schools would see this as an opportunity to delay the process.

If they are entirely sincere reasons—and I accept that there would be a role for local authorities in this regard—then one would be able to show some sympathy and provide the appropriate support to these schools. But I don't see why that position could not be reached in around seven years from now. By the time that this Bill comes into force, and by the time one exemption is given to a school, about six or seven years would have elapsed by then. I don't think that that is an unreasonable period of time to expect schools to plan their workforce and plan the curriculum to provide, in our opinion, at least 20 per cent of education through the medium of Welsh, although that has been rejected this afternoon.

I am genuinely concerned that, if we were to give two exemptions on top of this period of time, then possibly 12 years or so could be lost in the development of pupils' language skills, which is entirely unacceptable in my view. And if too many secondary schools were to seek these exemptions, well, the target of creating at least a million Welsh speakers would be completely impossible to achieve.

Therefore, in order to ensure flexibility, especially if we see the minimum increasing over time, these amendments, which remove section 19 and further exemptions, make it clear that everyone—the Welsh Government, local authorities and schools—must work diligently to increase the provision of Welsh language education in Wales, and must plan accordingly, giving only one opportunity for an exemption. I call on Members to support my amendments in this group.

The Cabinet Secretary now to respond.

Thank you very much, Llywydd. I've listened carefully to the comments made by Cefin Campbell, and I would like to tell him and other Members that I don't want to see, and the Government doesn't want to see, exemptions being used where they are not entirely necessary. The problem is that we have heard, and the committee heard, from those people who provide education on the ground that they can see certain circumstances where it would be necessary to have those further exemptions. And we are reliant on them, aren't we? We rely on them to do everything that we ask of them through this Bill.

That is why I believe that section 19 strikes the right balance. It will enable schools to have more time where that is necessary, but it also provides an assurance in that process because of the approval role of the local authority. Nobody will be able to get an exemption just by asking for one. There is a process in place, set out in the Bill, to keep a careful eye on that process as a whole. And I don't think that we've heard enough this afternoon from Cefin Campbell to convince me, at least, to reject the strong evidence that was received at Stage 1. Therefore, I call on Members to vote against amendments 51, 55 and 57, and to support amendment 31.

The question is that amendment 31 be agreed to. Does any Member object? No. Amendment 31 is therefore agreed.

Amendment 51 is next. Is it moved, Cefin Campbell? 

It is moved. Any objection to amendment 51? [Objection.] Yes, there is objection. We'll move to a vote on amendment 51. Open the vote. Close the vote. In favour 13, no abstentions, 39 against. Therefore, amendment 51 is not agreed.

Amendment 32, is it moved?

Yes.

Yes, it is. If amendment 32 is agreed, amendment 3 will fall. The question is that amendment 32 be agreed to. Does any member object? No, therefore amendment 32 is agreed.

And as amendment 32 is agreed to, amendment 3 has fallen.

Therefore, we move to group 7. This group is the seventh group of amendments and it relates to school language categories. Amendment 4 is the lead amendment in this group. I call on Tom Giffard to move and speak to the lead amendment.

Thank you very much, Llywydd. I wish to speak to amendments 3 and 4, which are tabled in my name. Amendment 3 seeks to ensure that no changes are made to school language categories without the Senedd being consulted. Therefore, regulations to affect any changes would be subject to the affirmative procedure, requiring them to be debated and approved by the Senedd before any changes could be made. Ensuring that the relevant committee is part of the process and that further scrutiny and debate can take place will only go to strengthen the Bill and its outcomes. Amendment 4 seeks to make provisions for ALN students to not only ensure that they are adequately supported, but also to ensure that any guidance on school language categories are published recognising the benefit of transparency in this area.

We have heard through stakeholders' contributions, not just during the earlier stages of this Bill but also regularly through the committee's ongoing work, of the current pressures on children with ALN and on schools in their provision of adequate support in this area. We cannot afford to place further pressures on children with ALN or on schools who provide crucial support for them. These amendments would ensure greater clarity and practical support for our young people. Thank you.

The purpose of amendment 52 is to place on the face of the Bill a duty on a governing body to plan for changing the language category of their school. This would reflect the thinking that the categories are not static categories, and that a school should not remain stationary within a category either. That's the main thrust of this amendment, namely that we want to see schools moving forward along the language continuum rather than remaining in one category forevermore.

Further to this, I have modified this amendment after introducing a similar one at Stage 2 in order to respond to the Cabinet Secretary's comments. The amendment now allows a body of governors to move directly from the primarily English language category to the primarily Welsh language category, if they wished to do so.

Likewise, amendments 58 and 67 are based on an amendment I introduced at Stage 2 that sought to make it clearer in the national framework that schools must increase their Welsh-medium provision over time in order to allow schools to move through the education categories. This amendment has now been split in two in order to reflect the fact that the national framework now includes tertiary education. So, it is necessary to deal with this in a separate subsection from section 24. I have also added a provision that allows this matter to be dealt with in the Welsh in education strategic plans as well as in delivery plans.

In terms of amendment 4 in the name of Tom Giffard in this group, we will be supporting it. I believe that it is appropriate to have guidance for schools that will consider the needs of pupils with additional learning needs in order to ensure that they too, all of them, receive the minimum amount of Welsh-medium education in the most effective and appropriate way possible. Thank you.

Cabinet Secretary.

Thank you very much, Llywydd. I'll begin with amendment 4 in the name of Tom Giffard and, in doing so, it's worth highlighting the fact that section 48 of the Bill makes it a requirement for local authorities and governing bodies, in the exercise of functions under the Bill, to have regard to any guidance issued by Welsh Ministers. Now, certainly there will be guidance regarding school language categories, ensuring that schools understand what the categories mean.

Section 48(2) of the Bill is useful because it doesn't limit the duty to having regard to guidance mentioned in the Bill only, neither is it limited to guidance on only one issue. Section 48 was drafted to encompass a broad range of guidance, which it may be appropriate to issue with the inclusion of the guidance specified by Tom Giffard in his amendment. The drafting of section 48 was made in general terms deliberately in order to keep the door open to guidance on any subject required in light of the provisions of the Bill. By creating specific duties to issue guidance on certain elements, such as the one proposed in amendment 4, there is a risk that it creates ambiguity about the effect of section 48(2).

I can say in the Senedd today that the intention is for the school language category guidance to be comprehensive, dealing with many aspects of the school language categories and how they should be applied and understood. I am confident that guidance will be provided to deal with additional learning needs, as is raised by this amendment. With this in mind, I will be voting against amendment 4 today.

Turning to amendment 52, in the name of Cefin Campbell, we do not believe that every school should be required to state how they will move category. During the course of a three-year delivery plan, they might not necessarily move category. I believe that the approach taken by section 14(1)(e) is more appropriate in practice. This section requires a governing body to set out its proposals for maintaining the amount of Welsh language education, and increasing the amount where that is reasonably practicable.

Llywydd, I will deal with the last two amendments in this group together, and they are amendments 58 and 67. I would like to start by recognising the work that we have done with Cefin Campbell in drafting text that is now included in the explanatory memorandum following Stage 2. The text reflects the Government's belief that education in primarily Welsh language schools is the most effective way of ensuring independent, confident speakers who are more likely to use their Welsh language skills beyond education, in the community and in future jobs, and transmit the ability to use the Welsh language within families. However, it is not the Welsh Government's policy for all schools to plan to move to the next category. The Bill has been prepared on the basis that it is for local authorities and schools to grow provision based on local circumstances, responding to targets set out in the national framework. I am eager to reaffirm the importance of primarily Welsh language category schools, and I recognise that some schools will move to this category as part of their language journey, but I cannot support amendments 52, 58 and 67 as tabled by Cefin Campbell, and I call on Members to vote against these amendments.

Tom Giffard to reply. 

Thank you very much, Llywydd, and I forgot to say in opening that amendment 3 fell because amendment 32 was agreed. I thank Cefin Campbell and Plaid Cymru for their support in terms of amendment 4. I think it's important that young people who have additional learning needs receive a better service, and also more transparency under these guidelines. So, it's important, in our view, as if the Bill does not work effectively in theory, it won't be possible to implement this in practice either. So, I still want to move this amendment to a vote. Thank you.

The question, therefore, is that amendment 4 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] There are objections. We will, therefore, move to a vote on amendment 4. Open the vote. Close the vote. In favour, 25, no abstentions, 27 against. Therefore, amendment 4 is not agreed.

We'll move now to group 8, and this group relates to assistance for parents. Amendment 5 is the lead amendment and I call on Tom Giffard to speak to the amendment.

Thank you, Llywydd. I will address all the amendments in this group. All amendments in this group, 5 through to 11, are tabled with the same aim and intention, namely to support parents and guardians in helping their children with schoolwork and homework if they cannot speak Welsh themselves. They would serve not only to strengthen the Bill, but also young people's support network in their learning and, ultimately, the Bill's overall objectives.

Parents and guardians are vital to our education system. Not only do they reinforce the teaching that their children receive in school, but they are also home educators and supporters. We know how much of a difference parents’ support outside of the classroom makes and, as my colleague Sam Kurtz pointed out during Stage 2 proceedings, a key strength within this legislation is that all children will receive Welsh language education, regardless of their home language. Yet for this to be effective, parental support with homework and projects is essential.

As a Welsh Conservative group, we have consistently raised concerns over the lack of support for non-Welsh speaking parents throughout this process, many of whom may lack confidence in engaging in this area of their child’s education. These amendments aim to address exactly that, to encourage these parents to feel confident in the support they provide, and to ensure they feel supported in this participation, too. That is why amendments 5, 10 and 11 specifically, aided by amendments 6, 7, 8 and 9, insert extra measures in calling for this much-needed support.

I agree entirely with the amendments in this group that will strengthen the support available to parents. One of the major successes of Welsh-medium education over the past 50 years is the fact that so many parents who do not speak Welsh have taken that leap of faith in placing their children in education in a language that they do not themselves speak. We must pay tribute to the thousands upon thousands of parents who've made that choice and have seen the fruit of that decision in seeing their children becoming bilingual speakers. So, it's entirely appropriate that we provide support to those parents. And we know that a number of Welsh schools already provide support to parents who do not speak Welsh, or those who are learning the language, in order to enable them to support their child's educational development. So, I believe that by incorporating these amendments in the Bill, it will be possible to share this good practice across Wales so that every parent receives the same support, be that in a cylch meithrin or in schools. So, I'm very happy to support these amendments.

Llywydd, I'm pleased to say that we can support every amendment in this group. I would like to thank Sam Kurtz, Tom Giffard's predecessor, for the discussions that we had around these amendments. We have now reached a point where I believe we will have cross-Senedd support for the amendments in this group.

Tom Giffard to reply.

After four years of disagreement with Mark Drakeford, it's a pleasure to see that we can agree on this, so thank you very much.

The question, therefore, is to agree amendment 5. Does any Member object? No. Amendment 5 is therefore agreed.

Amendment 52, is it moved, Cefin Campbell?

Move.

It is. The question is that amendment 52 agreed. Does any Member object? [Objection.] There is objection. We will therefore move to a vote on amendment 52. Open the vote. Close the vote. In favour 25, one abstention, 26 against. Therefore, amendment 52 is not agreed.

Amendment 6, is it moved, Tom Giffard?

Move.

It is. Are there any objections to amendment 6? There are none. The amendment is therefore agreed.

Amendment 7, is it moved?

It is. Any objections to amendment 7? None. Therefore, amendment 7 is agreed.

Amendment 8, is it moved?

It is moved. Are there any objections to amendment 8? There are none. Therefore, it is agreed.

Amendment 9, is that moved, Tom Giffard?

Move.

It is. Are there any objections to amendment 9? There are none. Therefore, the amendment is agreed.