Y Cyfarfod Llawn
Plenary
22/01/2025Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da, a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni heddiw fydd y cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Thai. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Llyr Gruffydd.
Good afternoon, and welcome, all, to this afternoon's Plenary meeting. The first item on our agenda today is questions to the Cabinet Secretary for Housing and Local Government. The first question is from Llyr Gruffydd.
1. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad ar gyllidebau cynghorau lleol yn y flwyddyn ariannol nesaf? OQ62184
1. Will the Cabinet Secretary make a statement on local council budgets in the next financial year? OQ62184
In 2025-26, local authorities will receive £6.1 billion from the Welsh Government in core revenue funding and non-domestic rates to spend on delivering key services. This equates to an increase of an average of 4.3 per cent or £253 million on a like-for-like basis compared to the current year.
Yn 2025-26, bydd awdurdodau lleol yn cael £6.1 biliwn gan Lywodraeth Cymru mewn cyllid refeniw craidd ac ardrethi annomestig i’w wario ar ddarparu gwasanaethau allweddol. Mae hyn yn cyfateb i gynnydd o gyfartaledd o 4.3 y cant neu £253 miliwn ar sail debyg am debyg o gymharu â’r flwyddyn gyfredol.
Mae cynghorau, wrth gwrs, yn wynebu cynnydd yn eu costau oherwydd y cynnydd yn y cyfraniad yswiriant gwladol. Dwi'n gwybod, yn fy rhanbarth i, fod rhywle fel Wrecsam yn wynebu cynnydd o £5 miliwn, a sir y Fflint dros £4 miliwn hefyd. Ac mi fydd y cynghorau yma nawr yn gorfod setio cyllidebau heb wybod faint o gymorth maen nhw am ei gael gan Lywodraeth Cymru i gwrdd â'r gost ychwanegol yna. Nawr, mae hynny yn ei hunan yn creu ansicrwydd mawr i gynghorau ar hyd a lled Cymru. Ond ar ben hynny, mae cynghorau, a chyrff cyhoeddus eraill, yn contractio llawer o wasanaethau gan gwmnïau a mentrau allanol. Nawr, mi fydd y rhain hefyd yn wynebu cynnydd yn eu cyfraniadau yswiriant gwladol, ac yn debyg, efallai, o basio'r gost ychwanegol yna ymlaen i'r cynghorau hyn. Felly, gaf i ofyn pa gamau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau na fydd y cynnydd yma yn y cyfraniadau yswiriant gwladol yn cael effaith negyddol, yn uniongyrchol ar awdurdodau lleol, ond hefyd ar y gwasanaethau y maen nhw'n eu darparu trwy drydydd partïon, oherwydd, ar ddiwedd y dydd, y trigolion lleol fydd yn dioddef os yw'r gwasanaethau yma'n gorfod cael eu torri?
Councils, of course, are facing an increase in costs because of the increase in national insurance contributions. Now, I know that, in my region, somewhere like Wrexham is facing an increase of £5 million, and Flintshire over £4 million. And these councils will now have to set their budgets without knowing how much support they will receive from the Welsh Government to meet that additional cost. Now, that in itself creates great uncertainty for councils the length and breadth of Wales. But in addition to that, councils and other public bodies do contract many of their services from external companies and enterprises, and these too will face an increase in their national insurance contributions and are likely to pass that additional cost on to these councils. So, can I ask you what steps the Government is taking to ensure that this increase in national insurance contributions won't have a negative impact, directly on local authorities, but also on the services that they provide through third parties, because, at the end of the day, it's local residents who will suffer if these services have to be cut?
Diolch, Llyr. Thank you for that question. I took into account the pressures that local authorities were reporting in my budget decisions. I've been around and spoken to local authority leaders across Wales, and they are still, I understand, having to make difficult decisions. We have said this is a good budget. We do recognise that 14 years of constrained funding can't be turned around just in one budget; it will take time for the public finances to recover. You do raise an important point around the pressures that local authorities face, and the issue around national insurance. The UK Government has confirmed it will provide funding to public sector employees to cover the increased costs of employer national insurance contributions. And it's confirmed that the Welsh Government will be provided with our share of the funding to support the cost to the devolved public sector. That funding will be over and above the money that came to Wales on 30 October in the UK budget. We're continuing to work with HM Treasury to clarify the details and the level of support that will be provided, and you'd expect us to do no less.
On the issue of the third sector—and you pointed out—we have a proposed £21 million uplift in our housing support grant funding for 2025-26. That is to help support commissioners to pay the sector the real living wage, and to help build capacity in the system, to respond to that increased demand. Now, none of that proposed £21 million uplift to funding for the HSG is intended for increased national insurance contributions, obviously, because national insurance is not devolved. But, obviously, we're working collaboratively with HM Treasury to clarify levels of additional support to inform the budget planning process. But I do recognise that third sector organisations, commissioned by the public sector, such as those through the HSG, are concerned about the impact of the changes, and, as I said, those discussions will continue.
Diolch, Llyr. Diolch am eich cwestiwn. Rhoddais ystyriaeth i'r pwysau yr oedd awdurdodau lleol yn ei nodi wrth wneud penderfyniadau cyllidebol. Rwyf wedi bod o gwmpas ac wedi siarad ag arweinwyr awdurdodau lleol ledled Cymru, ac yn ôl yr hyn rwy’n ei ddeall, maent yn dal i orfod gwneud penderfyniadau anodd. Rydym wedi dweud bod hon yn gyllideb dda. Rydym yn cydnabod na ellir trawsnewid 14 mlynedd o gyllid cyfyngedig mewn un gyllideb yn unig; bydd yn cymryd amser i gyllid cyhoeddus ymadfer. Rydych chi'n codi pwynt pwysig ynghylch y pwysau y mae awdurdodau lleol yn ei wynebu, a mater y cyfraniadau yswiriant gwladol. Mae Llywodraeth y DU wedi cadarnhau y bydd yn darparu cyllid i weithwyr y sector cyhoeddus er mwyn talu am gostau uwch cyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr. Ac mae wedi'i gadarnhau y bydd Llywodraeth Cymru yn cael ein cyfran o'r cyllid i gefnogi'r gost i'r sector cyhoeddus datganoledig. Bydd y cyllid hwnnw yn ychwanegol at yr arian a roddwyd i Gymru ar 30 Hydref yng nghyllideb y DU. Rydym yn parhau i weithio gyda Thrysorlys EF i gadarnhau'r manylion a lefel y cymorth a fydd yn cael ei ddarparu, ac ni fyddech yn disgwyl inni wneud dim llai.
Ar fater y trydydd sector—ac fe wnaethoch chi nodi—mae gennym gynnydd arfaethedig o £21 miliwn yn ein cyllid grant cymorth tai ar gyfer 2025-26. Nod hynny yw helpu i gefnogi comisiynwyr i dalu’r cyflog byw gwirioneddol i’r sector, ac i helpu i adeiladu capasiti yn y system, i ymateb i’r galw cynyddol hwnnw. Nawr, nid oes dim o'r cynnydd arfaethedig o £21 miliwn i'r cyllid ar gyfer y grant cymorth tai wedi'i fwriadu ar gyfer cyfraniadau yswiriant gwladol uwch, yn amlwg, gan nad yw yswiriant gwladol wedi'i ddatganoli. Ond yn amlwg, rydym yn gweithio ar y cyd â Thrysorlys EF i gadarnhau lefelau o gymorth ychwanegol i lywio'r broses o gynllunio'r gyllideb. Ond rwy'n cydnabod bod sefydliadau'r trydydd sector, a gomisiynir gan y sector cyhoeddus, megis y rhai drwy'r grant cymorth tai, yn pryderu am effaith y newidiadau, ac fel y dywedais, bydd y trafodaethau hynny'n parhau.
I'm grateful to Llyr Gruffydd for raising this important point today. As Llyr rightly pointed out, the impact of the national insurance increase on councils up and down Wales is significant. And whilst you pointed out, Cabinet Secretary, the additional funding that may come down the track to support directly employed employees, you know full well, in particular areas like social care, that councils commission those services out either to the third sector or the independent sector. I'm not hearing, I don't think, strong enough words from you or the Welsh Government in this place, and we haven't heard those strong enough words for months on this issue. We know that social care services are on the brink, and they need that funding to support that national insurance increase sooner rather than later, and it needs to be guaranteed as well. So, will you commit today, Cabinet Secretary, to going back to your counterparts in the UK Government and demanding that funding comes through to support that policy change that's happened at the UK level so that our social care services can continue to deliver those vital services that people up and down Wales need?
Rwy’n ddiolchgar i Llyr Gruffydd am godi’r pwynt pwysig hwn heddiw. Fel y nododd Llyr, yn gywir ddigon, mae effaith y cynnydd mewn yswiriant gwladol ar gynghorau ledled Cymru yn sylweddol. Ac er ichi nodi, Ysgrifennydd y Cabinet, y cyllid ychwanegol a allai ddod i gefnogi gweithwyr a gyflogir yn uniongyrchol, fe wyddoch yn iawn, mewn meysydd penodol fel gofal cymdeithasol, fod cynghorau'n comisiynu naill ai'r trydydd sector neu'r sector annibynnol i ddarparu'r gwasanaethau hynny. Ni chredaf fy mod yn clywed geiriau digon cryf gennych chi na Llywodraeth Cymru yn y lle hwn, ac nid ydym wedi clywed geiriau digon cryf ar y mater hwn ers misoedd. Fe wyddom fod gwasanaethau gofal cymdeithasol ar ymyl y dibyn, ac mae angen cyllid arnynt i gefnogi’r cynnydd i yswiriant gwladol yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach, ac mae angen ei warantu hefyd. Felly, a wnewch chi ymrwymo heddiw, Ysgrifennydd y Cabinet, i fynd yn ôl at eich swyddogion cyfatebol yn Llywodraeth y DU a mynnu bod cyllid yn cael ei ddarparu i gefnogi'r newid polisi sydd wedi digwydd ar lefel y DU fel y gall ein gwasanaethau gofal cymdeithasol barhau i ddarparu'r gwasanaethau hanfodol sydd eu hangen ar bobl ledled Cymru?
Diolch, Sam, and, as I said, I do understand the points that you're raising. I've been very clear about the employer national insurance contributions in terms of the contracted services, and I've also said that discussions are ongoing. I, my Cabinet colleagues and, I'm sure, the third sector organisations make those points clearly. But we're having those discussions. We have put in—. For things that we’re able to do, which is why we've put money into the housing support grant, and why I was pleased to put that money into the housing support grant—. As I say, it's not intended for the increased national insurance contributions, because, obviously, that is not devolved. So, we'll continue working with colleagues in Westminster on this, and we'll continue to keep Members in touch with discussions on that.
Diolch, Sam, ac fel y dywedais, rwy'n deall y pwyntiau a godwch. Rwyf wedi bod yn glir iawn ynglŷn â chyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwr o ran y gwasanaethau dan gontract, ac rwyf hefyd wedi dweud bod y trafodaethau’n parhau. Rwyf i, fy nghyd-Aelodau o'r Cabinet, a sefydliadau'r trydydd sector rwy’n siŵr, yn gwneud y pwyntiau hynny’n glir. Ond rydym yn cael y trafodaethau hynny. Rydym wedi rhoi—. Ar gyfer pethau y gallwn eu gwneud, a dyna pam ein bod wedi rhoi arian yn y grant cymorth tai, a pham yr oeddwn yn falch o roi'r arian hwnnw yn y grant cymorth tai—. Fel y dywedais, nid yw wedi'i fwriadu ar gyfer y cynnydd mewn cyfraniadau yswiriant gwladol, oherwydd yn amlwg, nid yw hynny wedi'i ddatganoli. Felly, byddwn yn parhau i weithio gyda chymheiriaid yn San Steffan ar hyn, a byddwn yn parhau i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ynglŷn â'r trafodaethau ar hynny.
Cabinet Secretary, I welcome the approach that the Welsh Government is taking in rightly prioritising public services, and I recognise that this year’s draft budget is that step towards a brighter future, but that it’ll take time to undo the damage done by austerity. However, you’ll be aware that I and others in my constituency are concerned that Flintshire County Council are again in the lower end of the aggregate external finance table. And I really want to pay tribute to the work that has been done over the years to balance the books, and on the back of very difficult decisions and at the same time maintaining and developing things like in-house adult social care provision.
So, today, Cabinet Secretary, I would like to, again, urge the Welsh Government to build on the settlement, as set out in the draft budget, and provide a funding floor so that those local authorities, like my own in Flintshire, are best supported to enable the ongoing provision of services that our people and places very much depend upon. In doing so, can I also ask how the Welsh Government can perhaps further consider how grant funding can potentially better help bridge some of the financial gaps that authorities, such as Flintshire County Council, are facing? Diolch.
Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n croesawu’r dull y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddefnyddio i flaenoriaethu gwasanaethau cyhoeddus, a hynny'n gywir ddigon, ac rwy’n cydnabod bod y gyllideb ddrafft eleni yn gam tuag at ddyfodol mwy disglair, ond y bydd yn cymryd amser i ddadwneud y niwed a wnaed gan gyni. Fodd bynnag, fe fyddwch yn ymwybodol fy mod i ac eraill yn fy etholaeth yn pryderu bod Cyngor Sir y Fflint unwaith eto yn agos at waelod y tabl cyllid allanol cyfun. Ac rwy'n awyddus iawn i dalu teyrnged i’r gwaith a wnaed dros y blynyddoedd i fantoli'r cyfrifon, a hynny'n dilyn penderfyniadau anodd iawn ar yr un pryd â chynnal a datblygu pethau fel darpariaeth gofal cymdeithasol mewnol i oedolion.
Felly heddiw, Ysgrifennydd y Cabinet, hoffwn annog Llywodraeth Cymru unwaith eto i adeiladu ar y setliad, fel y’i nodir yn y gyllideb ddrafft, a darparu cyllid gwaelodol fel bod yr awdurdodau lleol, fel fy un i yn sir y Fflint, yn cael y cymorth gorau i alluogi darpariaeth barhaus o wasanaethau y mae ein pobl a'n lleoedd yn dibynnu'n fawr arnynt. Wrth wneud hynny, a gaf i ofyn hefyd sut y gall Llywodraeth Cymru ystyried ymhellach efallai sut y gall cyllid grant helpu o bosibl i fynd i'r afael â rhai o'r bylchau ariannol y mae awdurdodau, fel Cyngor Sir y Fflint, yn eu hwynebu? Diolch.
Diolch, Hannah. Thank you. Absolutely, and I’ve spoken to the leader of Flintshire, as I have with all local authority leaders over the last few months, and you rightly say that there have been some really difficult decisions that all local authorities have had to make over a number of years now. And with the increased investment that we’re putting in for next year, that doesn’t take away what’s happened over the last 14 years. So, I think this is really the start, and I do very much hear what you and other colleagues say around those who are finding themselves with their authorities at the lower end of the table with the funding formula.
Just to say that, every year, a funding floor is looked at and thought about, but, given the range of increases next year, I just want to say again that I and the Government are very open to considering providing additional floor funding at final budget. So, that is also something that I just want to be clear with the Senedd on.
Diolch, Hannah. Yn sicr, ac rwyf wedi siarad ag arweinydd sir y Fflint, yn ogystal ag arweinydd pob awdurdod lleol dros yr ychydig fisoedd diwethaf, ac rydych chi'n dweud, yn gywir ddigon, fod pob awdurdod lleol wedi gorfod gwneud penderfyniadau anodd iawn dros nifer o flynyddoedd bellach. A chyda’r buddsoddiad cynyddol a wnawn ar gyfer y flwyddyn nesaf, nid yw hynny’n dileu’r hyn sydd wedi digwydd dros y 14 mlynedd diwethaf. Felly, credaf mai dechrau yw hyn, ac rwy’n clywed yr hyn rydych chi a chyd-Aelodau eraill yn ei ddweud ynglŷn â'r bobl hynny sydd â’u hawdurdodau yn agos at waelod y tabl gyda’r fformiwla gyllido.
Dylwn ddweud, bob blwyddyn, fod cyllid gwaelodol yn cael ei ystyried a’i drafod, ond o ystyried y nifer o bethau a fydd yn cynyddu y flwyddyn nesaf, hoffwn ddweud eto fy mod i a’r Llywodraeth yn agored iawn i ystyried darparu cyllid gwaelodol ychwanegol yn y gyllideb derfynol. Felly, mae hynny hefyd yn rhywbeth yr hoffwn ei nodi'n glir i'r Senedd.
Good afternoon, Cabinet Secretary.
Prynhawn da, Ysgrifennydd y Cabinet.
Diolch yn fawr iawn i Llyr hefyd am godi hyn, a hefyd i Sam.
Thank you very much to Llyr also for raising this issue, and also to Sam.
I’m following on the theme here around local authorities, particularly around their social care budgets and particularly about the services that they commission from outside. The Welsh Local Government Association is estimating that local authorities here in Wales will have a £106 million funding gap, and, on top of that, they are required to consider how the national insurance increase will impact their services. We raise this continuously and, for those of us on the opposition, it’s really hard to understand why a Labour Government in Wales isn’t able to influence a Labour Government in London. You are our voice with that Labour Government and with the Prime Minister, and I would like a ‘yes’ or ‘no’ answer, please: will you take back from this Senedd that we want the national insurance increase scrapped? That’s a ‘yes’ or a ‘no’. Diolch yn fawr iawn.
Rwy’n dilyn y thema yma ar awdurdodau lleol, yn enwedig o ran eu cyllidebau gofal cymdeithasol, ac yn enwedig y gwasanaethau allanol y maent yn eu comisiynu. Mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn amcangyfrif y bydd gan awdurdodau lleol yma yng Nghymru fwlch cyllido o £106 miliwn, ac ar ben hynny, mae’n rhaid iddynt ystyried sut y bydd y cynnydd mewn yswiriant gwladol yn effeithio ar eu gwasanaethau. Rydym yn codi hyn yn barhaus, ac i’r rheini ohonom yn y gwrthbleidiau, mae’n anodd iawn deall pam nad yw Llywodraeth Lafur yng Nghymru yn gallu dylanwadu ar Lywodraeth Lafur yn Llundain. Chi yw ein llais gyda’r Llywodraeth Lafur honno a chyda Phrif Weinidog y DU, a hoffwn gael ateb ‘ie’ neu ‘na’, os gwelwch yn dda: a wnewch chi gyfleu'r neges gan y Senedd hon ein bod am i’r cynnydd i yswiriant gwladol gael ei ddileu? Hoffwn glywed ateb ‘gwnaf’ neu ‘na wnaf’. Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Jane. Thank you for the question. I think what I would say to you, and as I’ve said to colleagues, is that my Cabinet colleague the Cabinet Secretary for finance has those discussions with his colleagues in the Treasury. They’re direct conversations, and at official level as well. And I know that this is an issue raised by the third sector to Members here in the Senedd, to Government members here, but also, where national insurance sits, which is with the UK Government, and those discussions are being had there as well.
We have not yet had confirmation of how much additional funding Wales received to support the additional cost to the devolved public sector employers—which I’ll mention as well—so we’re continuing to work with HM Treasury to clarify the details and the level of support that will be provided. And just to say on that issue, when we know that level of funding, we’ll work with local government through our distribution and finance sub-group, just to determine how to distribute that amount fairly as well.
Diolch, Jane. Diolch am eich cwestiwn. Credaf mai'r hyn y byddwn yn ei ddweud wrthych, ac fel rwyf wedi’i ddweud wrth gyd-Aelodau, yw bod fy nghyd-Aelod o'r Cabinet, Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid, yn cael y trafodaethau hynny gyda'i swyddogion cyfatebol yn y Trysorlys. Maent yn sgyrsiau uniongyrchol, ac ar lefel swyddogol hefyd. A gwn fod hwn yn fater a godwyd gan y trydydd sector gydag Aelodau yma yn y Senedd, gydag aelodau o'r Llywodraeth yma, ond hefyd, lle mae'r cyfrifoldeb dros yswiriant gwladol, sef gyda Llywodraeth y DU, ac mae'r trafodaethau hynny'n mynd rhagddynt yno hefyd.
Nid ydym wedi cael cadarnhad eto o faint o gyllid ychwanegol a gafodd Cymru i gefnogi’r gost ychwanegol i’r cyflogwyr sector cyhoeddus datganoledig—ac fe soniaf am hynny hefyd—felly rydym yn parhau i weithio gyda Thrysorlys EF i sicrhau eglurder ynghylch y manylion a lefel y cymorth a fydd yn cael ei ddarparu. A hoffwn ddweud ar y mater hwnnw, pan fyddwn yn gwybod beth fydd lefel y cyllid hwnnw, byddwn yn gweithio gyda llywodraeth leol drwy ein his-grŵp dosbarthu a chyllid, er mwyn penderfynu sut i ddosbarthu'r swm hwnnw'n deg hefyd.
2. Sut mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod cymunedau o bobl oedrannus neu agored i niwed yn teimlo'n ddiogel yn byw ar ystadau tai cymdeithasol oedd yn hanesyddol wedi’u cadw at ddiben llety henoed, ond sydd bellach yn agored i unrhyw un heb fetio am addasrwydd? OQ62151
2. How does the Welsh Government ensure that communities of elderly or vulnerable people feel safe living on social housing estates which were historically reserved for the purpose of old-age accommodation, but which are now open to anyone without vetting for suitability? OQ62151
Diolch, Heledd. I'm committed to ensuring everyone in Wales has access to a safe and secure home. Legislation and Welsh Government guidance outlines how local authorities and registered social landlords should co-ordinate activity to ensure allocations of social housing balance the needs of communities and individual households.
Diolch, Heledd. Rwyf wedi ymrwymo i sicrhau bod cartref diogel ar gael i bawb yng Nghymru. Mae deddfwriaeth a chanllawiau Llywodraeth Cymru yn amlinellu sut y dylai awdurdodau lleol a landlordiaid cymdeithasol cofrestredig gydgysylltu gweithgarwch i sicrhau bod dyraniadau tai cymdeithasol yn cydbwyso anghenion cymunedau ac aelwydydd unigol.
Thank you for that response. Unfortunately, that doesn’t seem to be the case in terms of how it’s applied, because I’ve been helping constituents who live at Llys Tylcha Fawr in Tonyrefail, who’ve been affected by a letting policy that opens up the flats to any residents regardless of background. Indeed, there are several such housing developments in Tonyrefail that were initially developed specifically for elderly residents but now house residents with drug misuse problems, resulting in an increase in anti-social behaviour. One resident of Llys Tylcha Fawr has had a nervous breakdown and had to be moved, and others have moved to private rental properties to escape the situation there. Nobody elderly wants to live there anymore. So, the local councillor has secured a sensitive let policy to ensure that no more people with a history of anti-social behaviour are allowed to move there, but this is having to be looked at annually, and vulnerable residents want to live without fear and feel safe and secure for the future, permanently, not just year by year. So, can I ask the Cabinet Secretary, can you commit to revisiting that guidance, and seeing how we ensure that councils do filter out people with a history of drug misuse or anti-social behaviour in properties that were initially supposed to be for elderly residents? They deserve to be able to live in peace in their homes.
Diolch am eich ymateb. Yn anffodus, nid ymddengys bod hynny'n wir o ran sut y caiff ei roi ar waith, gan fy mod wedi bod yn helpu etholwyr sy'n byw yn Llys Tylcha Fawr yn Nhonyrefail, sydd wedi cael eu heffeithio gan bolisi gosod sy'n agor y fflatiau i unrhyw breswylwyr, ni waeth beth y bo'u cefndir. Yn wir, mae nifer o ddatblygiadau tai o’r fath yn Nhonyrefail a ddatblygwyd yn wreiddiol yn benodol ar gyfer preswylwyr hŷn ond sydd bellach yn gartref i breswylwyr â phroblemau camddefnyddio cyffuriau, gan arwain at gynnydd mewn ymddygiad gwrthgymdeithasol. Mae un o breswylwyr Llys Tylcha Fawr wedi cael chwalfa nerfol a bu’n rhaid ei symud, ac mae eraill wedi symud i eiddo rhent preifat i ddianc rhag y sefyllfa yno. Nid oes unrhyw un oedrannus yn dymuno byw yno mwyach. Felly, mae’r cynghorydd lleol wedi sicrhau polisi gosod sensitif i sicrhau na chaniateir i fwy o bobl â hanes o ymddygiad gwrthgymdeithasol symud yno, ond maent yn gorfod edrych ar hyn yn flynyddol, ac mae preswylwyr agored i niwed yn dymuno byw heb ofn a theimlo'n ddiogel ar gyfer y dyfodol, yn barhaol, nid flwyddyn ar y tro. Felly, a gaf i ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch chi ymrwymo i ailedrych ar y canllawiau hynny, a gweld sut ydym yn sicrhau bod cynghorau yn atal pobl â hanes o gamddefnyddio cyffuriau neu ymddygiad gwrthgymdeithasol rhag symud i eiddo a oedd i fod yn wreiddiol ar gyfer preswylwyr oedrannus? Maent yn haeddu gallu byw mewn heddwch yn eu cartrefi.
Diolch, Heledd, and I’m really sorry to hear about the example that you’ve given, and the example of your constituent as well. It must be horrendous to live with anti-social behaviour on that level day in, day out, so I do have huge sympathies with that and with your constituents.
Unfortunately, as you know, incidents of anti-social behaviour occur in a range of communities, and are not particular to a particular type of tenure for example. Local authorities set out how they allocate homes in published allocations frameworks, in line with their relevant legislation code of guidance. Local authorities must ensure that the accommodation that they allocate is suitable to the needs of the household, taking into account the needs of the local community when doing so. The Welsh Government is committed to the development of social housing as part of building mixed tenures and balanced communities. But, as I say, there are, certainly, avenues where people facing anti-social behaviour, and I’d encourage the local authority to explore them as well for residents, but I am very sympathetic to the issue of your constituents.
Diolch, Heledd, ac mae’n ddrwg iawn gennyf glywed am yr enghraifft a nodwyd gennych, a'ch etholwr hefyd. Mae'n rhaid ei bod yn erchyll byw gydag ymddygiad gwrthgymdeithasol ar y lefel honno bob dydd, felly rwy'n cydymdeimlo'n fawr â hynny a chyda'ch etholwyr.
Yn anffodus, fel y gwyddoch, mae achosion o ymddygiad gwrthgymdeithasol yn codi mewn amrywiaeth o gymunedau, ac nid ydynt yn benodol i fath penodol o ddeiliadaeth, er enghraifft. Mae awdurdodau lleol yn nodi sut y maent yn dyrannu cartrefi mewn fframweithiau dyrannu cyhoeddedig, yn unol â’u cod canllawiau ar y ddeddfwriaeth berthnasol. Mae'n rhaid i awdurdodau lleol sicrhau bod y llety y maent yn ei ddyrannu yn addas ar gyfer anghenion yr aelwyd, gan ystyried anghenion y gymuned leol wrth wneud hynny. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i ddatblygu tai cymdeithasol fel rhan o'r ymdrech i adeiladu cymunedau cytbwys a daliadaethau cymysg. Ond fel y dywedaf, yn sicr, mae yna lwybrau lle mae pobl yn wynebu ymddygiad gwrthgymdeithasol, a hoffwn annog yr awdurdod lleol hefyd i’w harchwilio ar gyfer eu trigolion, ond rwy’n cydymdeimlo’n fawr â phroblem eich etholwyr.
Cwestiynau'r llefarwyr nawr. Llefarydd y Ceidwadwyr, Laura Anne Jones.
Party spokespeople's questions now. The Conservative spokesperson, Laura Anne Jones.
Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, prynhawn da. Do you think that it’s acceptable that, with inflation at 2.5 per cent, above inflation council tax rises have been suggested across Wales? In Caerphilly, we have a 7.9 per cent rise being suggested, in Ynys Môn 9.5 per cent, in Carmarthenshire almost 10 per cent. Monmouthshire council, which has received the smallest uplift of any Welsh council, has a 7.8 per cent rise. Plans to increase council tax bills in Newport have come under fire from critics, and residents say they can ill afford to pay more for reduced services. The reality is that that will be an extra £100 a year on a standard band D property, which residents call ill afford, as I’m sure you’ll understand. These council tax rises are coming at the worst possible time, when people are still grappling with the cost-of-living crisis, when homelessness is out of control in places like Newport and winter fuel payments are being cut. What is the Welsh Government doing to stand on the side of hard-pressed taxpayers in Wales who are facing eye-watering tax rises whilst council fat cats rake in the cash?
Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, prynhawn da. A ydych chi'n credu ei bod yn dderbyniol, gyda chwyddiant ar 2.5 y cant, fod codiadau uwchlaw chwyddiant i'r dreth gyngor wedi’u hawgrymu ledled Cymru? Yng Nghaerffili, mae gennym gynnydd o 7.9 y cant yn cael ei awgrymu, 9.5 y cant yn Ynys Môn, yn sir Gaerfyrddin, bron i 10 y cant. Mae gan Gyngor Sir Fynwy, sydd wedi derbyn y cynnydd lleiaf o unrhyw gyngor yng Nghymru, gynnydd o 7.8 y cant. Mae cynlluniau i gynyddu biliau'r dreth gyngor yng Nghasnewydd wedi cael eu beirniadu, ac mae trigolion yn dweud na allant fforddio talu mwy am lai o wasanaethau. Y realiti yw y bydd hynny’n £100 y flwyddyn yn ychwanegol ar eiddo band D safonol, swm na all trigolion ei fforddio, fel rwy’n siŵr y byddwch yn ei ddeall. Mae’r codiadau hyn i'r dreth gyngor yn dod ar yr adeg waethaf bosibl, pan fo pobl yn dal i geisio ymdopi â’r argyfwng costau byw, pan fo digartrefedd allan o reolaeth mewn lleoedd fel Casnewydd a thaliadau tanwydd y gaeaf yn cael eu dileu. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sefyll dros drethdalwyr Cymru sydd dan bwysau ac sy'n wynebu codiadau syfrdanol yn y dreth tra bo cynghorau blonegog yn gwneud pentwr o arian?
Diolch, Laura. As you know, councils will be considering a range of council tax and spending options in their budget discussions and consultations. It’s obviously right, as democratically elected bodies, that they do that. I don’t think it’s appropriate for Welsh Government to set arbitrary levels. As I’ve said in response to questions earlier, councils are having to set and make really tough decisions this year, but we’re a bit further ahead than we would have been if we’d had the UK Tory Government that we did only a year ago in power. So, while one budget can’t change everything, I think that 14 years of austerity has really hit.
Diolch, Laura. Fel y gwyddoch, bydd cynghorau'n ystyried amrywiaeth o opsiynau o ran y dreth gyngor a gwariant yn eu trafodaethau cyllidebol a’u hymgynghoriadau. Mae’n amlwg yn iawn, fel cyrff a etholir yn ddemocrataidd, eu bod yn gwneud hynny. Ni chredaf ei bod yn briodol i Lywodraeth Cymru osod lefelau mympwyol. Fel rwyf wedi'i ddweud mewn ymateb i gwestiynau cynharach, mae cynghorau'n gorfod gosod a gwneud penderfyniadau anodd iawn eleni, ond rydym ychydig ymhellach ar y blaen nag y byddem wedi bod pe bai gennym y Llywodraeth Dorïaidd a oedd gennym yn y DU flwyddyn yn ôl. Felly, er na all un gyllideb newid popeth, mae 14 mlynedd o gyni wedi taro'n galed.
Thank you, Cabinet Secretary, for that answer, but it’s a bit rich, because it affects us all, doesn’t it? Vital services are at risk. Preventative services will be cut. These are the sort of preventative measures that we all praise on this floor and wish to see enacted, yet these are exactly the preventative measures that are being proposed across Wales to be cut. Let’s talk about in our own region, Cabinet Secretary, where three well-loved leisure centres in Caerphilly, funding to rural youth clubs—a proposed cut of £40,000—in Monmouthshire, and even libraries in your own city of Newport are proposed to be cut by Labour councils. All preventative tools. If the preventative agenda is the true aim of this Welsh Government, don’t you agree, Cabinet Secretary, that without ensuring money gets to the delivery end of policy making, then all that Government is doing here is merely talking hot air?
Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet, ond mae braidd yn rhagrithiol, gan ei fod yn effeithio ar bob un ohonom. Mae gwasanaethau hanfodol mewn perygl. Bydd gwasanaethau ataliol yn cael eu torri. Dyma’r math o fesurau ataliol y mae pob un ohonom yn eu canmol ar y llawr hwn ac yn dymuno'u gweld yn cael eu rhoi ar waith, ac eto, dyma’r union fesurau ataliol sy’n cael eu cynnig i gael eu torri ledled Cymru. Gadewch inni sôn am ein rhanbarth ni, Ysgrifennydd y Cabinet, lle mae tair canolfan hamdden boblogaidd yng Nghaerffili, cyllid i glybiau ieuenctid gwledig—toriad arfaethedig o £40,000—yn sir Fynwy, a hyd yn oed llyfrgelloedd yn eich dinas chi, Casnewydd, wedi cael eu cynnig i gael eu torri gan gynghorau Llafur. Pob un yn adnodd ataliol. Os mai’r agenda ataliol yw gwir nod y Llywodraeth hon yng Nghymru, Ysgrifennydd y Cabinet, heb sicrhau bod arian ar gael ar gyfer y pen darparu o lunio polisïau, onid ydych chi'n cytuno nad yw'r hyn y mae'r Llywodraeth yn ei ddweud yma yn ddim byd ond gwynt?
Well, I think it’s a bit rich from the party opposite, actually. Because under a UK Labour Government our overall settlement for 2025-26 is more than £1 billion higher than it would have been under the previous Conservative Government. So, I think that’s something that we need to be aware of. As I said, authorities are going to be making difficult decisions. I do understand that. As I said, one budget isn’t going to change 14 years of what they faced. It’s been very difficult. I do appreciate that. That’s for the local authority cabinet members, councillors and officers who have to carry out these decisions. I know that, across Wales, those leaders, elected members and officers will strive to find ways to make best use of those resources to make a difference to their communities. I just want to say also, to jointly support households, we maintain full entitlement to support through our council tax reduction scheme. We provide £244 million through the settlement in recognition of that for those really vulnerable people.
Wel, rwy'n credu bod hynny braidd yn rhagrithiol gan y blaid gyferbyn, a dweud y gwir. Oherwydd o dan Lywodraeth Lafur y DU, mae ein setliad cyffredinol ar gyfer 2025-26 dros £1 biliwn yn uwch nag y byddai wedi bod o dan y Llywodraeth Geidwadol flaenorol. Felly, credaf fod hynny’n rhywbeth y mae angen inni fod yn ymwybodol ohono. Fel y dywedais, mae awdurdodau'n mynd i fod yn gwneud penderfyniadau anodd. Rwy'n deall hynny. Fel y dywedais, nid yw un gyllideb yn mynd i newid 14 mlynedd o’r hyn y maent wedi ei wynebu. Mae wedi bod yn anodd iawn. Rwy'n derbyn hynny. Mae wedi bod yn anodd i aelodau cabinet, cynghorwyr a swyddogion yr awdurdodau lleol sy'n gorfod gwneud y penderfyniadau hyn. Ledled Cymru, gwn y bydd yr arweinwyr, yr aelodau etholedig a’r swyddogion hynny’n ymdrechu i ddod o hyd i ffyrdd o wneud y defnydd gorau o’r adnoddau er mwyn gwneud gwahaniaeth i’w cymunedau. Hoffwn ddweud hefyd, i gefnogi aelwydydd ar y cyd, ein bod yn cynnal yr hawl lawn i gymorth drwy gynllun gostyngiadau'r dreth gyngor. Rydym yn darparu £244 miliwn drwy'r setliad i gydnabod hynny ar gyfer y bobl wirioneddol agored i niwed hynny.
Thank you, Cabinet Secretary. Let’s talk about fairness, let’s talk about something that’s in your direct control: the funding formula. It’s outrageously unfair and punishes rural parts of Wales for being, well, rural. Not only that—thanks to councils being hit by eye-watering national insurance contributions to the tune of millions, which has already been discussed—Monmouthshire council in my own region faces a £3.5 million extra cost to pay their national insurance contributions, on top of everything else. If you refuse today to stand up for residents in Wales, wouldn’t you agree with me that we need an independent review of this unfair funding formula in Wales? I know it’s like turkeys voting for Christmas, but sometimes we have to do what is right. Also, can you ensure and reassure councils that NI costs will be fully covered?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Gadewch inni sôn am degwch, gadewch inni sôn am rywbeth sydd o fewn eich rheolaeth uniongyrchol: y fformiwla gyllido. Mae’n warthus o annheg ac yn cosbi rhannau gwledig o Gymru am fod, wel, yn wledig. Nid yn unig hynny—diolch i'r ffaith bod cynghorau'n cael eu taro gan werth miliynau o bunnoedd o gyfraniadau yswiriant gwladol, sydd eisoes wedi’i drafod—mae Cyngor Sir Fynwy yn fy rhanbarth yn wynebu cost ychwanegol o £3.5 miliwn i dalu eu cyfraniadau yswiriant gwladol, ar ben popeth arall. Os ydych chi'n gwrthod sefyll dros drigolion Cymru heddiw, oni fyddech chi'n cytuno â mi fod angen adolygiad annibynnol o’r fformiwla gyllido annheg hon yng Nghymru? Gwn ei fod fel twrcïod yn pleidleisio o blaid y Nadolig, ond weithiau, mae’n rhaid inni wneud yr hyn sy’n iawn. Hefyd, a allwch chi sicrhau a rhoi sicrwydd i gynghorau y bydd y costau yswiriant gwladol yn cael eu talu’n llawn?
Diolch, Laura. As I said again in response to a question from Hannah Blythyn, this year we do understand that there is a range of increases within the funding formula. We are, as a Government, very open to considering providing additional floor funding at the final budget, so that is something that we are looking at. We’re committed to continuing to use and maintain a fair and transparent funding formula for the local government settlement, which is agreed with local government. The funding formula is kept under review annually by the distribution sub-group. Work that is under way includes updating the sparsity and that deprivation data and how it's used in the formula. We've got relevant statistical techniques, such as regression and multilevel modelling, which were used to determine the indicators with the biggest relationship to cost when the formula was established. This is now being reviewed, using the same techniques to see if they're still the strongest relationships.
So, again, over three quarters of the funding distributed through the local government settlement funding formula relies on data that is annually updated. But, as I say, I do recognise that there are larger distributions this year, it's a range of increases, so, as I said, we are open to considering providing an additional floor funding at our final budget.
Diolch, Laura. Fel y dywedais eto mewn ymateb i gwestiwn gan Hannah Blythyn, eleni, rydym yn deall bod nifer o wahanol bethau'n cynyddu o fewn y fformiwla gyllido. Rydym ni, fel Llywodraeth, yn agored iawn i ystyried darparu cyllid gwaelodol ychwanegol yn y gyllideb derfynol, felly mae hynny’n rhywbeth yr ydym yn ei ystyried. Rydym wedi ymrwymo i barhau i ddefnyddio a chynnal fformiwla gyllido deg a thryloyw ar gyfer y setliad llywodraeth leol, y cytunir arno gyda llywodraeth leol. Adolygir y fformiwla gyllido yn flynyddol gan yr is-grŵp dosbarthu. Mae'r gwaith sydd ar y gweill yn cynnwys diweddaru'r data ar deneurwydd poblogaeth ac amddifadedd a sut y caiff ei ddefnyddio yn y fformiwla. Mae gennym dechnegau ystadegol perthnasol, megis atchweliad a modelu aml-lefel, a ddefnyddiwyd i bennu'r dangosyddion sydd â'r berthynas fwyaf â chost pan sefydlwyd y fformiwla. Mae hyn bellach yn cael ei adolygu, gan ddefnyddio'r un technegau i weld ai dyma'r pethau sydd â'r berthynas gryfaf o hyd.
Felly, unwaith eto, mae dros dri chwarter y cyllid a ddosberthir drwy fformiwla gyllido’r setliad llywodraeth leol yn dibynnu ar ddata sy’n cael ei ddiweddaru’n flynyddol. Ond fel y dywedais, rwy'n cydnabod bod dosbarthiadau mwy eleni, mae amrywiaeth o bethau'n cynyddu, felly, fel y dywedais, rydym yn agored i ystyried darparu cyllid gwaelodol ychwanegol yn ein cyllideb derfynol.
Llefarydd Plaid Cymru, Peredur Owen Griffiths.
Plaid Cymru spokesperson, Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Llywydd. I'd like to begin by thanking all local authority staff across Wales—our carers, our road repair crews, our bin collectors, the back-office staff and many, many others. These workers are under growing pressure, delivering essential services despite reduced funding and limited resources. On behalf of Plaid Cymru, I thank them all for their dedication and hard work. Last week we learned that the Welsh Government has no understanding of how much funding Wales will eventually receive to cover the £109 million cost to Labour's national insurance tax increases in the public sector. With local authorities having to begin budget planning, this uncertainty is unsustainable. I hear that conversations are ongoing, but budgets are being set now. Does this actually mean that the decision by the Treasury has caught you all on the hop of the unintended consequences of not thinking things through? So, Cabinet Secretary, when will we know how much funding you will receive from the UK Government to cover the costs of these tax increases?
Diolch, Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i holl staff awdurdodau lleol Cymru—ein gofalwyr, ein criwiau atgyweirio ffyrdd, ein casglwyr biniau, staff swyddfa gefn a llawer iawn o bobl eraill. Mae'r gweithwyr hyn o dan bwysau cynyddol, yn darparu gwasanaethau hanfodol er gwaethaf llai o gyllid ac adnoddau cyfyngedig. Ar ran Plaid Cymru, diolch i bob un ohonynt am eu hymroddiad a’u gwaith caled. Yr wythnos diwethaf, clywsom nad oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw syniad faint o gyllid y bydd Cymru yn ei gael yn y pen draw i dalu’r gost o £109 miliwn yn sgil codiadau treth yswiriant gwladol Llafur yn y sector cyhoeddus. Gydag awdurdodau lleol yn gorfod dechrau cynllunio eu cyllidebau, mae'r ansicrwydd hwn yn anghynaladwy. Clywaf fod y sgyrsiau’n parhau, ond mae cyllidebau’n cael eu gosod nawr. A yw hyn yn golygu bod penderfyniad y Trysorlys wedi eich dal ar y droed ôl gyda chanlyniadau anfwriadol yn sgil methu ystyried y sefyllfa'n ddigon trylwyr? Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, pryd y byddwn yn gwybod faint o gyllid y byddwch yn ei gael gan Lywodraeth y DU i dalu am y codiadau treth hyn?
Diolch, Peredur. Thank you for that question. I would like to start by agreeing with you on all the work that local authorities' staff do up and down the country, day in, day out. It is quite incredible the amount of services that they deliver on our behalf, and I'd like put on record my thanks to them as well.
Again, just to say in terms of the national insurance issue, which I know all Members are concerned about, our initial estimate of the additional national insurance costs to devolved public sector employers in Wales for directly employed staff is £253 million. Of this, £33 million relates to teachers, £77 million to other local government staff. On that front, we have not yet had confirmation of how much additional funding Wales will receive to support the additional cost to devolved public sector employers. As I said, we are continuing to work closely with HM Treasury to clarify the details and the level of support that will be provided.
Again, when we know the level of funding, we'll work with local government through our distribution and finance sub-groups to determine how best to distribute this fairly, because I'm aware that authorities have a different proportion of directly employed staff and commissioned services or contracted-out services. So, that will be done with local government.
We do recognise that organisations and businesses commissioned by the public sector to provide services and third sector organisations are concerned about the impact of the changes to the employer national insurance contributions. The UK Government analysis shows that more than half of employers with NI contribution liabilities will either see no change or gain overall in 2025. But the third sector in Wales provides crucial services to our communities and people in most need of support. In the draft budget, we have committed to a three-year funding agreement for the third sector to support Wales, comprising of £25.8 million.
Diolch, Peredur. Diolch am eich cwestiwn. Hoffwn ddechrau drwy gytuno â chi ynglŷn â'r holl waith y mae staff awdurdodau lleol yn ei wneud ledled y wlad, o ddydd i ddydd. Mae’n eithaf anhygoel faint o wasanaethau y maent yn eu darparu ar ein rhan, a hoffwn innau gofnodi fy niolch iddynt hefyd.
Unwaith eto, ar fater yswiriant gwladol, y gwn fod pob Aelod yn pryderu yn ei gylch, ein hamcangyfrif cychwynnol o'r costau yswiriant gwladol ychwanegol i gyflogwyr sector cyhoeddus datganoledig yng Nghymru ar gyfer staff a gyflogir yn uniongyrchol yw £253 miliwn. O hyn, mae £33 miliwn yn ymwneud ag athrawon, £77 miliwn â staff llywodraeth leol eraill. Yn hynny o beth, nid ydym wedi cael cadarnhad eto faint o gyllid ychwanegol y bydd Cymru yn ei gael i gefnogi’r gost ychwanegol i gyflogwyr y sector cyhoeddus datganoledig. Fel y dywedais, rydym yn parhau i weithio'n agos gyda Thrysorlys EF i gadarnhau'r manylion a lefel y cymorth a ddarperir.
Unwaith eto, pan fyddwn yn gwybod beth fydd lefel y cyllid, byddwn yn gweithio gyda llywodraeth leol drwy ein his-grwpiau dosbarthu a chyllid i benderfynu ar y ffordd orau o ddosbarthu'r cyllid hwn yn deg, gan fy mod yn ymwybodol fod gan awdurdodau gyfran wahanol o staff a gyflogir yn uniongyrchol a gwasanaethau a gomisiynir neu wasanaethau dan gontract. Felly, bydd hynny'n cael ei wneud gyda llywodraeth leol.
Rydym yn cydnabod bod sefydliadau a busnesau a gomisiynir gan y sector cyhoeddus i ddarparu gwasanaethau a sefydliadau'r trydydd sector yn pryderu am effaith y newidiadau i gyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr. Mae dadansoddiad Llywodraeth y DU yn dangos na fydd mwy na hanner y cyflogwyr sydd â rhwymedigaethau cyfraniadau yswiriant gwladol yn gweld unrhyw newid neu gynnydd cyffredinol yn 2025. Ond mae'r trydydd sector yng Nghymru yn darparu gwasanaethau hanfodol i'n cymunedau a'r bobl sydd fwyaf o angen cymorth. Yn y gyllideb ddrafft, rydym wedi ymrwymo i gytundeb cyllido tair blynedd sy'n werth £25.8 miliwn i'r trydydd sector allu cefnogi Cymru.
Diolch am yr ateb yna.
Thank you for that reply.
On that question—Jane Dodds asked the question earlier of whether you would rather see the NI increase scrapped. I didn't hear a 'yes' or 'no' answer, but you might want to address that as well. While I'm sure you hope the full cost of Welsh local authorities will be covered, my colleagues in local government are less optimistic. Last month the finance Cabinet Secretary noted that national insurance reimbursements for the public sector will be distributed through the Barnett formula. He warned this would be fundamentally unfair, with Welsh local authorities receiving a lower percentage of reimbursement than their English counterparts. The nature of each council, as you just explained to us, when it comes to in-house services and those contracted out, is different. A promise had been made that the national insurance contributions for public sector workers would be fully funded by the Treasury. So, how are you going to allocate the Barnett consequentials when they eventually get here? Are you confident that you will have enough funds in the Welsh budget to make up the difference between the reality and the formula allocation, when it comes to fully funding the consequences of the Chancellor's decision?
Ar y cwestiwn hwnnw—gofynnodd Jane Dodds yn gynharach a fyddai’n well gennych weld y cynnydd yswiriant gwladol yn cael ei ddileu. Ni chlywais ateb 'ie' neu 'na', ond efallai yr hoffech sôn am hynny hefyd. Er fy mod yn siŵr eich bod yn gobeithio y bydd holl gostau awdurdodau lleol Cymru yn cael eu talu, mae fy nghymheiriaid mewn llywodraeth leol yn llai optimistaidd. Fis diwethaf, nododd Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid y bydd ad-daliadau yswiriant gwladol ar gyfer y sector cyhoeddus yn cael eu dosbarthu drwy fformiwla Barnett. Rhybuddiodd y byddai hyn yn sylfaenol annheg, gydag awdurdodau lleol Cymru yn derbyn canran is o ad-daliad nag awdurdodau Lloegr. Mae natur pob cyngor, fel rydych chi newydd ei egluro i ni, o ran gwasanaethau mewnol a'r rheini dan gontract allanol, yn wahanol. Fe wnaed addewid y byddai cyfraniadau yswiriant gwladol ar gyfer gweithwyr y sector cyhoeddus yn cael eu hariannu’n llawn gan y Trysorlys. Felly, sut ydych chi'n mynd i ddyrannu cyllid canlyniadol Barnett pan fydd yn cyrraedd yma yn y pen draw? A ydych chi'n hyderus y bydd gennych ddigon o arian yng nghyllideb Cymru i wneud iawn am y gwahaniaeth rhwng y realiti a dyraniad y fformiwla, pan ddaw’n fater o ariannu canlyniadau penderfyniad y Canghellor yn llawn?
Diolch, Peredur. As I say, this is an issue that is ongoing with my Cabinet colleagues, and the Cabinet Secretary for finance is leading on those discussions with his counterparts in Westminster, as you'd expect. Obviously, I very much understand that this is what local authorities are concerned about, as is the third sector. I think we have to be clear that when we have those discussions and when we're able to provide something further, we will share that with local authorities and the Senedd as well.
Diolch, Peredur. Fel y dywedaf, mae hwn yn fater sydd ar y gweill gyda fy nghyd-Aelodau yn y Cabinet, ac mae Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid yn arwain ar y trafodaethau hynny gyda'i swyddogion cyfatebol yn San Steffan, fel y byddech yn ei ddisgwyl. Yn amlwg, rwy’n deall yn iawn mai dyma y mae awdurdodau lleol yn pryderu yn ei gylch, ynghyd â'r trydydd sector. Credaf fod yn rhaid inni fod yn glir, pan fyddwn yn cael y trafodaethau hynny ac yn gallu darparu rhywbeth pellach, y byddwn yn rhannu hynny gydag awdurdodau lleol a'r Senedd hefyd.
Diolch. That would be welcome. And if you could write to us immediately when you know that, then that would be excellent to find out exactly what the situation is.
You described this budget as a good budget earlier; the First Minister has boasted the claim that the UK Government has provided the best ever funding settlement for Wales. Our local governments are, nevertheless, facing a very difficult settlement, with an approximate £0.5 billion shortfall in funding. While Labour in Westminster boasts that they are not raising taxes on working people, Labour in Wales fails to properly fund local services. What this does is effectively shift where the tax is being raised and the burden being put on working people, through one of the most regressive taxes, which is council tax. Councils have asked you for a substantial funding floor, but once again, the Welsh Government has left them in the dark about its level and its timing, but you are open to a floor, as you explained earlier, in the final budget.
We know the pressure on local government budgets is approximately 7 per cent, coupled with an average settlement of 4.3 per cent, with some getting as little as 2.8 per cent—well short of what's needed. As councils set their budgets and balance between what they get from the Welsh Government with how much they need to fund essential services and, effectively, how much they then need to raise in council tax to balance the books, it's a real live issue across the country, and they are now trying to balance their books in the dark. So, how much have you asked the Cabinet Secretary for finance to find from other departments and reserves to fund a floor, and at what level will you set it and when will you know?
Diolch. Mae hynny i'w groesawu. A phe gallech ysgrifennu atom ar unwaith pan fyddwch yn gwybod hynny, byddai hynny'n wych er mwyn cael gwybod beth yn union yw'r sefyllfa.
Fe wnaethoch chi ddisgrifio'r gyllideb hon fel cyllideb dda yn gynharach; mae’r Prif Weinidog wedi brolio’r honiad fod Llywodraeth y DU wedi darparu’r setliad cyllid gorau erioed i Gymru. Mae ein llywodraethau lleol, serch hynny, yn wynebu setliad anodd iawn, gyda diffyg o oddeutu £0.5 biliwn yn eu cyllid. Tra bo Llafur yn San Steffan yn brolio nad ydynt yn codi trethi ar bobl sy’n gweithio, mae Llafur yng Nghymru yn methu ariannu gwasanaethau lleol yn iawn. I bob pwrpas, mae hyn yn symud lle mae’r dreth yn cael ei chodi a’r baich yn cael ei roi ar bobl sy’n gweithio, drwy un o’r trethi mwyaf atchweliadol, y dreth gyngor. Mae cynghorau wedi gofyn i chi am gyllid gwaelodol sylweddol, ond unwaith eto, mae Llywodraeth Cymru wedi eu gadael yn y tywyllwch ynglŷn â’i lefel a’i amseru, ond rydych chi'n agored i gyllid gwaelodol yn y gyllideb derfynol, fel yr eglurwyd gennych yn gynharach.
Fe wyddom fod y pwysau ar gyllidebau llywodraeth leol oddeutu 7 y cant, ynghyd â setliad cyfartalog o 4.3 y cant, gyda rhai'n cael cyn lleied â 2.8 y cant—is o lawer na'r hyn sydd ei angen. Wrth i gynghorau bennu eu cyllidebau a chydbwyso rhwng yr hyn a gânt gan Lywodraeth Cymru a faint sydd ei angen arnynt i ariannu gwasanaethau hanfodol, ac i bob pwrpas, faint y mae angen iddynt ei godi wedyn yn y dreth gyngor i fantoli’r cyfrifon, mae’n fater byw ledled y wlad, ac y maent yn ceisio mantoli’r cyfrifon yn y tywyllwch nawr. Felly, faint o arian y gofynnoch chi i Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid ddod o hyd iddo o adrannau a chronfeydd wrth gefn eraill i ariannu cyllid gwaelodol, ac ar ba lefel y byddwch chi'n ei osod, a phryd y byddwch chi'n gwybod?
Diolch, Peredur. As I said, I do understand that local authorities are having to make difficult decisions as they go through their budget process as well. But, again, I think it's really important to remind everybody that, under a UK Labour Government, our overall settlement for 2025-26 is more than £1 billion higher than it would’ve been under the previous Conservative Government. And this is testament to the Labour Government in Westminster's commitment to delivering on the priorities in Wales and working with us here. And that's exactly what we're focused on. I know how important local authorities are in delivering our priorities. That's why I've increased the core revenue funding and non-domestic rates for local authorities.
As I've said, those decisions that local authorities have to make are very real, but, again, we have our council tax reduction scheme, we've provided £244 million through our settlement to recognise that. I do understand that local authorities are going to make sure that they do the best for their communities, as they always try hard to do. We know that they've been under pressure for many years, and I know, particularly with social care pressures and pressures within education in particular, with additional learning needs, that that has been very much at the forefront of their minds. As I said, we have had to manage and do what we can here in Wales. I think we've done well to listen to local government. We've got that extra money going in, but, as I said, after 14 years of Tory austerity, one budget isn't going to be able to change all of that.
Diolch, Peredur. Fel y dywedais, rwy'n deall bod awdurdodau lleol yn gorfod gwneud penderfyniadau anodd wrth iddynt fynd drwy eu proses gyllidebol hefyd. Ond unwaith eto, credaf ei bod yn wirioneddol bwysig atgoffa pawb, o dan Lywodraeth Lafur y DU, fod ein setliad cyffredinol ar gyfer 2025-26 fwy nag £1 biliwn yn uwch nag y byddai wedi bod o dan y Llywodraeth Geidwadol flaenorol. Ac mae hyn yn dyst i ymrwymiad y Llywodraeth Lafur yn San Steffan i gyflawni’r blaenoriaethau yng Nghymru a gweithio gyda ni yma. A dyna'n union rydym yn canolbwyntio arno. Gwn pa mor bwysig yw awdurdodau lleol ar gyfer cyflawni ein blaenoriaethau. Dyna pam fy mod wedi cynyddu’r cyllid refeniw craidd ac ardrethi annomestig ar gyfer awdurdodau lleol.
Fel y dywedais, mae’r penderfyniadau y mae’n rhaid i awdurdodau lleol eu gwneud yn rhai real iawn, ond unwaith eto, mae gennym gynllun gostyngiadau’r dreth gyngor, rydym wedi darparu £244 miliwn drwy ein setliad i gydnabod hynny. Rwy'n deall bod awdurdodau lleol yn mynd i sicrhau eu bod yn gwneud eu gorau dros eu cymunedau, fel y maent bob amser yn ymdrechu’n galed i’w wneud. Gwyddom eu bod wedi bod dan bwysau ers blynyddoedd lawer, a gwn fod hynny wedi bod ar flaen eu meddyliau, yn enwedig gyda phwysau gofal cymdeithasol a phwysau ym maes addysg yn arbennig, gydag anghenion dysgu ychwanegol. Fel y dywedais, rydym wedi gorfod rheoli a gwneud yr hyn a allwn yma yng Nghymru. Rwy'n credu ein bod wedi gwneud yn dda i wrando ar lywodraeth leol. Mae gennym yr arian ychwanegol yn cael ei ddarparu, ond fel y dywedais, ar ôl 14 mlynedd o gyni'r Torïaid, nid yw un gyllideb yn mynd i allu newid hyn oll.
3. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi pobl ddigartref? OQ62143
3. What action is the Welsh Government taking to support homeless people? OQ62143
Diolch, Mark. Welsh Government is undertaking long-term transformation, including legislative reform, to address the challenges associated with homelessness. Our immediate focus is on homelessness prevention and delivery of more homes, with the draft budget providing an additional £21 million for the housing support grant and £81 million for social housing in support of this.
Diolch, Mark. Mae Llywodraeth Cymru yn cyflawni trawsnewid hirdymor, gan gynnwys diwygio deddfwriaethol, i fynd i'r afael â'r heriau sy'n gysylltiedig â digartrefedd. Mae ein ffocws uniongyrchol ar atal digartrefedd a darparu mwy o gartrefi, gyda'r gyllideb ddrafft yn darparu £21 miliwn ychwanegol ar gyfer y grant cymorth tai ac £81 miliwn ar gyfer tai cymdeithasol i gefnogi hyn.
Thank you. Well, in 88 per cent of their cases, Shelter Cymru managed to prevent homelessness, and, in 59 per cent, to keep individuals and families in their original home. However, they're concerned by the detail in the homelessness support and prevention budget line in the Welsh Government draft budget you referred to. They provide significant advice and support in Wales via the homelessness prevention grant, which is contained within the same overall budget line as the housing support grant, HSG, and state that the indications are that non-HSG grants will face real-terms cuts.
A cash-flat grant would mean reduced support for homelessness prevention for two consecutive years, which, combined with the cost of meeting the national insurance rise, would require an overall cost-saving equivalent to two full-time advisers and a reduced advice capacity of around 360 households. Although the Welsh Government states that it is committed to ending homelessness, it's, therefore, proposing to reduce its support for preventative services. How do you, therefore, respond to their call for the Welsh Government to increase all grants within the homelessness support and prevention budget line?
Diolch. Wel, mewn 88 y cant o'u hachosion, llwyddodd Shelter Cymru i atal digartrefedd, ac mewn 59 y cant, i gadw unigolion a theuluoedd yn eu cartref gwreiddiol. Fodd bynnag, maent yn pryderu am fanylion llinell wariant cymorth ac atal digartrefedd yng nghyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru y cyfeirioch chi ati. Maent yn darparu cyngor a chymorth sylweddol yng Nghymru drwy'r grant atal digartrefedd, sydd wedi'i gynnwys o fewn yr un llinell wariant gyffredinol â'r grant cymorth tai, ac yn nodi bod yna arwyddion y bydd grantiau nad ydynt yn grantiau cymorth tai yn wynebu toriadau mewn termau real.
Byddai grant arian gwastad yn golygu llai o gymorth i atal digartrefedd am ddwy flynedd yn olynol, a fydd, ynghyd â chost y cynnydd i yswiriant gwladol, yn galw am gyfanswm arbediad cost sy'n cyfateb i ddau gynghorydd llawn amser a gwerth oddeutu 360 o aelwydydd yn llai o gapasiti cynghori. Er bod Llywodraeth Cymru yn dweud ei bod wedi ymrwymo i roi diwedd ar ddigartrefedd, mae'n cynnig lleihau ei chefnogaeth i wasanaethau ataliol. Sut ydych chi felly'n ymateb i'w galwad ar Lywodraeth Cymru i gynyddu'r holl grantiau o fewn y llinell wariant cymorth ac atal digartrefedd?
Diolch, Mark, and thank you for the question. We don't underestimate the scale of the challenge. The number of people experiencing homelessness does remain worryingly high. We have protected and increased funding for homelessness support and prevention in 2025-26, which now stands at over £240 million; that is a deliberate choice. The £240 million includes a £21 million increase to the HSG, which now stands at £204.3 million, which is an increase of 11.45 per cent.
The funding uplift is intended to assist commissioners in supporting providers to deliver on the Welsh Government's broader commitment to fair work and the real living wage and to respond to the increased demand for services and those complexities of need. The £21 million increase to the HSG does demonstrate our commitment to preventative services and really does lay strong foundations for our forthcoming legislative reform. So, I think there's a lot that we're doing here. Obviously, we're having to balance as much as we can, but we do not underestimate the challenge. I think we're really finding that local authorities are facing that as well, so I do understand the complexity of the budget, but very much we're doing what we can, putting prevention first here and supporting preventative services.
Diolch, Mark, a diolch am y cwestiwn. Nid ydym yn diystyru maint yr her. Mae nifer y bobl sy'n profi digartrefedd yn parhau i fod yn bryderus o uchel. Rydym wedi diogelu a chynyddu'r cyllid ar gyfer cymorth ac atal digartrefedd yn 2025-26, ac mae bellach yn fwy na £240 miliwn; mae hwn yn ddewis bwriadol. Mae'r £240 miliwn yn cynnwys cynnydd o £21 miliwn i'r grant cymorth tai, sydd bellach yn £204.3 miliwn, sef cynnydd o 11.45 y cant.
Bwriad y codiad ariannol yw cynorthwyo comisiynwyr i gefnogi darparwyr i gyflawni ymrwymiad ehangach Llywodraeth Cymru i waith teg a'r cyflog byw gwirioneddol ac ymateb i'r galw cynyddol am wasanaethau a chymhlethdodau angen. Mae'r cynnydd o £21 miliwn i'r grant cymorth tai yn dangos ein hymrwymiad i wasanaethau ataliol ac mae'n gosod sylfeini cadarn ar gyfer y diwygio deddfwriaethol sydd ar y ffordd gennym. Felly, rydym yn gwneud llawer yma. Yn amlwg, mae'n rhaid inni gydbwyso cymaint ag y gallwn, ond nid ydym yn diystyru'r her. Rwy'n credu ein bod ni o ddifrif yn gweld bod awdurdodau lleol yn wynebu hynny hefyd, felly rwy'n deall cymhlethdod y gyllideb, ond rydym yn gwneud yr hyn a allwn, gan roi atal yn gyntaf yma a chefnogi gwasanaethau ataliol.
4. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad am y cynllun Cymorth i Brynu—Cymru? OQ62154
4. Will the Cabinet Secretary make a statement on the Help to Buy—Wales scheme? OQ62154
Diolch, Mick. Help to Buy—Wales has supported more than 14,000 households to purchase a home since its launch in January 2014. In December, I announced an 18-month extension of the scheme, allocating £57 million in 2025-26.
Diolch, Mick. Mae Cymorth i Brynu—Cymru wedi cefnogi mwy na 14,000 o aelwydydd i brynu cartref ers ei lansio ym mis Ionawr 2014. Ym mis Rhagfyr, cyhoeddais estyniad 18 mis i'r cynllun, gan ddyrannu £57 miliwn yn 2025-26.
Thank you, Cabinet Secretary, for that answer. Can I very much welcome the extension by 18 months? This is a very important initiative in respect of, particularly, young people who want to get onto the housing ladder. As I understand it, this is a scheme that is applicable in Wales; I understand that it is probably not applicable in England. Can you perhaps explain exactly how this is going to be promoted so that people are aware of it, and how they'll be assisted in all of the other things that go together with the Help to Buy scheme, because it does require obtaining mortgages and other financial advice to obtain, I think, the 20 per cent equity that Welsh Government would put up to enable this to happen?
Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. A gaf i groesawu'r estyniad o 18 mis? Mae hon yn fenter bwysig iawn mewn perthynas â phobl ifanc, yn enwedig, sydd eisiau troed ar yr ysgol dai. Fel y deallaf, cynllun ar gyfer Cymru yw hwn; rwy'n deall nad yw'n digwydd yn Lloegr mae'n tebyg. A allwch chi esbonio'n union sut y bydd yn cael ei hyrwyddo fel bod pobl yn ymwybodol ohono, a sut y byddant yn cael eu cynorthwyo yn yr holl bethau eraill sy'n cyd-fynd â'r cynllun Cymorth i Brynu, oherwydd mae gofyn cael morgeisi a chyngor ariannol arall i gael yr ecwiti o 20 y cant y byddai Llywodraeth Cymru yn ei roi i alluogi i hyn ddigwydd?
Diolch, Mick, and thank you for welcoming this scheme. I recently made the decision to extend our Help to Buy scheme here in Wales. It is, indeed—. The previous UK Government ended the Help to Buy scheme in England in March 2023. We're continuing the Welsh Government's support for thousands of people to realise their dreams of home ownership, somewhere they can start to build their future, the future they want to see here in Wales. And that's why I'm really proud that we've been able to support over 11,000 first-time buyers to purchase a home here in Wales. Just to say as well that the proportion of first-time buyers has increased in recent years as well. It was 77 per cent of purchasers that were first-time buyers. It's gone up: 84 per cent of purchasers since the start of April 2022 have been first-time buyers. I think that is testament to the scheme.
Help to Buy—Wales has already got a promotion tool. Many people know about it already. But it's important that we build on that and make sure that we all, here in the Chamber as well, spread the word about the Help to Buy scheme, which has been extended now, and I'm pleased to have done that.
Diolch, Mick, a diolch am groesawu'r cynllun hwn. Yn ddiweddar, penderfynais ymestyn ein cynllun Cymorth i Brynu yma yng Nghymru. Mae'n wir—. Daeth Llywodraeth flaenorol y DU â'r cynllun Cymorth i Brynu i ben yn Lloegr ym mis Mawrth 2023. Rydym yn parhau â chefnogaeth Llywodraeth Cymru i filoedd o bobl allu gwireddu eu breuddwyd o fod yn berchen ar gartref, rhywle y gallant ddechrau adeiladu eu dyfodol, y dyfodol y maent am ei weld yma yng Nghymru. A dyna pam fy mod yn falch iawn ein bod wedi gallu cefnogi dros 11,000 o brynwyr tro cyntaf i brynu cartref yma yng Nghymru. Mae cyfran y prynwyr tro cyntaf wedi cynyddu yn ystod y blynyddoedd diwethaf hefyd. Yn flaenorol, roedd 77 y cant o brynwyr yn brynwyr tro cyntaf. Ers dechrau mis Ebrill 2022, mae 84 y cant o brynwyr wedi bod yn brynwyr tro cyntaf. Rwy'n credu bod hynny'n dyst i lwyddiant y cynllun.
Mae gan Cymorth i Brynu—Cymru offeryn hyrwyddo eisoes. Mae llawer o bobl eisoes yn gwybod amdano. Ond mae'n bwysig ein bod yn adeiladu ar hynny a sicrhau ein bod i gyd, yma yn y Siambr hefyd, yn lledaenu'r gair am y cynllun Cymorth i Brynu, sydd wedi'i ymestyn nawr, ac rwy'n falch fy mod wedi gwneud hynny.
5. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod y rhaglen Cartrefi Clyd yn diwallu anghenion aelwydydd yng nghefn gwlad Cymru? OQ62174
5. How does the Welsh Government ensure that the Warm Homes programme meets the needs of households in rural Wales? OQ62174
Diolch, Cefin. The Warm Homes programme considers the needs of home owners living in both rural and urban areas. Householders who meet the eligibility criteria will receive a whole-house assessment, and will receive a bespoke range of measures suitable for their individual property.
Diolch, Cefin. Mae'r rhaglen Cartrefi Clyd yn ystyried anghenion perchnogion tai sy'n byw mewn ardaloedd gwledig a threfol. Bydd deiliaid tai sy'n bodloni'r meini prawf cymhwysedd yn derbyn asesiad tŷ cyfan, a byddant yn derbyn ystod bwrpasol o fesurau sy'n addas ar gyfer eu heiddo unigol.
Well, Cabinet Secretary, last week, in responding to your statement on the Warm Homes programme, my colleague Siân Gwenllian raised a number of concerns, which I share, including a lack of clarity on its policy objectives, and also issues around evaluation and monitoring. My specific question today is about the impact of the scheme in rural Wales, where we know that fuel poverty is a particular issue.
In its 2022 report on fuel poverty and the Warm Homes programme, the Equality and Social Justice Committee recommended that the Government create an energy efficiency scheme targeted specifically at reducing rural fuel poverty—a recommendation that the Government accepted. However, upon reading the integrated impact assessment, I can't find any evidence that a tailored rural-proofing exercise was undertaken on this programme. So, can you confirm, therefore, whether a rural impact assessment was conducted on the design of the Warm Homes scheme, and, if not, why not? And do you agree with me that it is absolutely essential that programmes like the Warm Homes scheme make relevant adjustments for the specific needs of rural communities?
Wel, Ysgrifennydd y Cabinet, yr wythnos diwethaf, wrth ymateb i'ch datganiad ar y rhaglen Cartrefi Clyd, cododd fy nghyd-Aelod, Siân Gwenllian nifer o bryderon, yr wyf yn eu rhannu, gan gynnwys diffyg eglurder ynghylch amcanion polisi'r rhaglen, a hefyd materion yn ymwneud â gwerthuso a monitro. Mae fy nghwestiwn penodol heddiw yn ymwneud ag effaith y cynllun yng nghefn gwlad Cymru, lle gwyddom fod tlodi tanwydd yn broblem arbennig.
Yn ei adroddiad yn 2022 ar dlodi tanwydd a'r rhaglen Cartrefi Clyd, argymhellodd y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol y dylai'r Llywodraeth greu cynllun effeithlonrwydd ynni wedi'i dargedu'n benodol at leihau tlodi tanwydd gwledig—argymhelliad a dderbyniwyd gan y Llywodraeth. Fodd bynnag, ar ôl darllen yr asesiad effaith integredig, ni allaf ddod o hyd i unrhyw dystiolaeth fod ymarfer prawfesur gwledig wedi'i deilwra wedi'i wneud ar y rhaglen hon. Felly, a allwch chi gadarnhau bod asesiad o'r effaith wledig wedi'i gyflawni ar y cynllun Cartrefi Clyd, ac os na wnaed hynny, pam? Ac a ydych chi'n cytuno â mi ei bod yn gwbl hanfodol fod rhaglenni fel y cynllun Cartrefi Clyd yn gwneud addasiadau perthnasol ar gyfer anghenion penodol cymunedau gwledig?
Diolch, Cefin. We are investing more than £30 million this year in the new Warm Homes Nest scheme to reduce the number of low-income households living in cold, damp homes, including those in rural areas. Absolutely, we understand rural households are more likely to be in fuel poverty than urban households. The programme is designed to have a positive impact on the lives of rural people by delivering energy efficiency upgrades to households at risk of fuel poverty. For people living in geographic isolation, who may find it harder to access help in person, Warm Homes offers advice services and information online and over the phone, as a minimum, so as not to exclude any rural households. Our free advice service, which is available to all householders across Wales, does play an important part in understanding each household's individual circumstances, and supporting them to access the most appropriate scheme for their needs. Rural properties are more likely to be off grid and reliant on more expensive forms of heating. Our Warm Homes programme can support them to reduce their bills through a range of measures, including installation of air-source heat pumps. But perhaps you'd like to write to me on that particular point, so that I can address that specifically.
Diolch, Cefin. Rydym yn buddsoddi mwy na £30 miliwn eleni yn y cynllun Nyth Cartrefi Clyd newydd i leihau nifer yr aelwydydd incwm isel sy'n byw mewn cartrefi oer, llaith, gan gynnwys y rhai mewn ardaloedd gwledig. Yn bendant, rydym yn deall bod cartrefi gwledig yn fwy tebygol o fod mewn tlodi tanwydd nag aelwydydd trefol. Mae'r rhaglen wedi'i chynllunio i gael effaith gadarnhaol ar fywydau pobl wledig drwy ddarparu uwchraddiadau effeithlonrwydd ynni i aelwydydd sy'n wynebu risg o dlodi tanwydd. I bobl sydd wedi'u hynysu'n ddaearyddol, a allai ei chael hi'n anos cael gafael ar gymorth wyneb yn wyneb, mae Cartrefi Clyd yn cynnig gwasanaethau cyngor a gwybodaeth ar-lein a thros y ffôn, fan lleiaf, er mwyn peidio ag eithrio unrhyw aelwydydd gwledig. Mae ein gwasanaeth cyngor am ddim, sydd ar gael i bob deiliad tŷ ledled Cymru, yn chwarae rhan bwysig yn y broses o ddeall amgylchiadau unigol pob aelwyd, ac yn eu cefnogi i gael mynediad at y cynllun mwyaf priodol ar gyfer eu hanghenion. Mae eiddo gwledig yn fwy tebygol o fod oddi ar y grid ac o ddibynnu ar ddulliau drutach o wresogi. Gall ein rhaglen Cartrefi Clyd eu cefnogi i leihau eu biliau drwy ystod o fesurau, gan gynnwys gosod pympiau gwres o'r aer. Ond efallai yr hoffech ysgrifennu ataf ar y pwynt penodol hwnnw, er mwyn imi allu mynd i'r afael â hynny'n benodol.
Cabinet Secretary, fuel poverty is much higher in rural parts of Wales than in densely populated urban areas. Not only do rural households pay more for fuel due to being off grid, as you pointed out, their homes are harder to decarbonise. Also, many rural homes are reliant upon wood burners for heating, and even cooking. Cabinet Secretary, how are you adapting the Welsh Government's Warm Homes programme and decarbonisation efforts to ensure that those living in rural areas are not disadvantaged, and will your programme allow for cleaner, more efficient wood burners to be installed?
Ysgrifennydd y Cabinet, mae tlodi tanwydd yn llawer uwch mewn rhannau gwledig o Gymru nag mewn ardaloedd trefol poblog iawn. Nid yn unig y mae aelwydydd gwledig yn talu mwy am danwydd oherwydd eu bod oddi ar y grid, fel y nodoch chi, mae'n anos datgarboneiddio eu cartrefi. Hefyd, mae llawer o gartrefi gwledig yn dibynnu ar losgyddion pren ar gyfer gwresogi, a hyd yn oed coginio. Ysgrifennydd y Cabinet, sut ydych chi'n addasu rhaglen Cartrefi Clyd Llywodraeth Cymru ac ymdrechion datgarboneiddio i sicrhau nad yw'r rhai sy'n byw mewn ardaloedd gwledig dan anfantais, ac a fydd eich rhaglen yn caniatáu i losgyddion pren glanach, mwy effeithlon gael eu gosod?
Thank you, Altaf. As I said, we very much understand that rural households are more likely to be in fuel poverty than urban households. Low-carbon technologies will be prioritised when it makes sense to do so. Some rural off-grid householders have requested a new oil boiler, which is outside the scope of the scheme, but officials are currently exploring options with our contractors to be able to provide further support to off-grid customers where it's not possible to install low-carbon technology in off-grid properties. But our independent advice service can advise householders that they may be eligible for support through other schemes, such as the energy company obligation. I think our Warm Homes Nest scheme—I would recommend everybody encouraging constituents to take up that offer of the free impartial advice. I think the impartial advice is important within this as well. So, perhaps, if your constituents would like to contact that, I think that would be really helpful.
Diolch, Altaf. Fel y dywedais, rydym yn deall bod cartrefi gwledig yn fwy tebygol o fod mewn tlodi tanwydd nag aelwydydd trefol. Bydd technolegau carbon isel yn cael eu blaenoriaethu pan fydd yn gwneud synnwyr i wneud hynny. Mae rhai deiliaid tai gwledig oddi ar y grid wedi gofyn am foeler olew newydd, sydd y tu allan i gwmpas y cynllun, ond mae swyddogion ar hyn o bryd yn archwilio opsiynau gyda'n contractwyr i allu darparu cymorth pellach i gwsmeriaid oddi ar y grid lle nad yw'n bosibl gosod technoleg carbon isel mewn eiddo oddi ar y grid. Ond gall ein gwasanaeth cynghori annibynnol gynghori deiliaid tai y gallent fod yn gymwys i gael cymorth drwy gynlluniau eraill, megis rhwymedigaeth y cwmni ynni. Rwy'n credu bod ein cynllun Nyth Cartrefi Clyd—rwy'n argymell y dylai pawb annog etholwyr i fanteisio ar y cynnig o gyngor diduedd am ddim. Rwy'n credu bod y cyngor diduedd yn bwysig yn hyn hefyd. Felly, rwy'n credu y byddai'n ddefnyddiol iawn i'ch etholwyr ofyn amdano.
6. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad am gymorth ariannol Llywodraeth Cymru i awdurdodau lleol yng ngogledd Cymru? OQ62150
6. Will the Cabinet Secretary make a statement on Welsh Government funding support for local authorities in north Wales? OQ62150
Diolch, Gareth. In 2025-26, north Wales local authorities will receive £1.3 billion from the Welsh Government in core revenue funding and non-domestic rates to spend on delivering key services, an increase of £48 million compared to the prior year on a like-for-like basis.
Diolch, Gareth. Yn 2025-26, bydd awdurdodau lleol gogledd Cymru yn derbyn £1.3 biliwn gan Lywodraeth Cymru mewn cyllid refeniw craidd ac ardrethi annomestig i'w wario ar ddarparu gwasanaethau allweddol, cynnydd o £48 miliwn o'i gymharu â'r flwyddyn flaenorol ar sail debyg am debyg.
The local government settlement announced in the draft budget prioritised the Labour Party's cash-reserve-rich heartlands in south Wales and the Valleys, thus ignoring the needs of other councils such as Flintshire, which has only seen a 3.3 per cent change. Denbighshire County Council is now raising council tax for residents in my constituency, with the planned rise set to be higher than the Welsh average of 4.3 per cent. This follows a higher than average council tax rise last year, and my constituents are sick of their council tax going up and up and up and their services going down and down and down. Library opening times cut, public toilet services cut, grass verges overgrown, the bin roll-out in the last 12 months chaotic. We've been let down by Denbighshire council, with the lowest care-home fees putting pressure on the most vulnerable, and the SeaQuarium centre in Rhyl demolished with nothing to replace it in terms of tourism. This is a typical Labour administration: tax more, get less. So, what work is the Cabinet Secretary doing to ensure fairer funding for local authorities so that the burden isn't placed on our residents and the most vulnerable, such as those in our care and our elderly? Thank you.
Roedd y setliad llywodraeth leol a gyhoeddwyd yn y gyllideb ddrafft yn blaenoriaethu cadarnleoedd y Blaid Lafur yn ne Cymru a'r Cymoedd sydd â llawer o arian wrth gefn, gan anwybyddu anghenion cynghorau eraill fel sir y Fflint, sydd ond wedi gweld newid o 3.3 y cant. Mae Cyngor Sir Ddinbych bellach yn codi'r dreth gyngor i drigolion fy etholaeth i, gyda'r cynnydd arfaethedig yn uwch na chyfartaledd Cymru o 4.3 y cant. Mae hyn yn dilyn cynnydd treth gyngor uwch na'r cyfartaledd y llynedd, ac mae fy etholwyr wedi cael llond bol ar weld eu treth gyngor yn codi'n dragywydd a'u gwasanaethau'n lleihau fwyfwy. Cyfyngwyd ar amseroedd agor llyfrgelloedd, torrwyd gwasanaethau toiledau cyhoeddus, mae lleiniau glas wedi gordyfu, ac mae gwasanaethau sbwriel yn y 12 mis diwethaf wedi bod yn anhrefnus. Rydym wedi cael ein siomi gan Gyngor Sir Ddinbych, gyda'r ffioedd cartrefi gofal isaf yn rhoi pwysau ar y rhai mwyaf agored i niwed, a dymchwelwyd canolfan SeaQuarium yn y Rhyl heb i ddim gael ei gynnig yn ei le i dwristiaid. Mae hon yn weinyddiaeth Lafur nodweddiadol: trethi uwch, darparu llai. Felly, pa waith y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ei wneud i sicrhau cyllid tecach i awdurdodau lleol fel nad yw'r baich yn cael ei roi ar ein preswylwyr a'r rhai mwyaf agored i niwed, fel y rhai yn ein gofal a'n henoed? Diolch.
Again, I think I'd just like to remind the Member opposite that, if your Government had been in power, we would have received £1 billion less than we have this time, with a Labour Government in power.
The Member mentions reserves and council tax, and, just to say again, I very much understand the difficult decisions that local authorities are having to make at the moment. After 14 years of Tory austerity, one budget isn't going to be able to change everything over those years. In terms of the level of reserves, the level of local authority reserves are obviously a matter for local elected members, and they'll also reflect longer term plans, as well as managing shorter term pressures. Obviously, it's good practice to review earmarked reserves on a regular basis. Full data is not yet available for the 2023-24 financial year, but most authorities are reporting decreases in reserves from March 2023 to March 2024, and this follows a decrease in usable reserves of around £170 million in the previous year. The biggest falls are in school reserves and earmarked reserves.
Local authorities have reported that they're drawing on reserves during this current financial year to respond to the pressure of inflation. Many are also planning to use reserves in the next financial year as part of their medium term financial planning, but there is no link between councils with higher level of settlement increases and the level of usable reserves as per the definition used by Audit Wales, which is general, plus earmarked, plus schools.
Unwaith eto, rwy'n credu yr hoffwn atgoffa'r Aelod gyferbyn, pe bai eich Llywodraeth chi wedi bod mewn grym, y byddem wedi derbyn £1 biliwn yn llai nag a gawsom y tro hwn gyda Llywodraeth Lafur mewn grym.
Mae'r Aelod yn sôn am gronfeydd wrth gefn a'r dreth gyngor, ac rwy'n dweud eto, rwy'n deall yn iawn y penderfyniadau anodd y mae'n rhaid i awdurdodau lleol eu gwneud ar hyn o bryd. Ar ôl 14 mlynedd o gyni Torïaidd, nid yw un gyllideb yn mynd i allu newid popeth dros y blynyddoedd hynny. Ar lefel y cronfeydd wrth gefn, mae'n amlwg fod lefel cronfeydd wrth gefn awdurdodau lleol yn fater i aelodau etholedig lleol, a byddant hefyd yn adlewyrchu cynlluniau mwy hirdymor, yn ogystal â rheoli pwysau yn y tymor byrrach. Yn amlwg, mae mynd ati'n rheolaidd i adolygu cronfeydd wrth gefn a glustnodwyd yn arfer da. Nid oes data llawn ar gael eto ar gyfer blwyddyn ariannol 2023-24, ond mae'r rhan fwyaf o awdurdodau'n nodi gostyngiadau yn y cronfeydd wrth gefn rhwng mis Mawrth 2023 a mis Mawrth 2024, a daw hyn yn sgil gostyngiad o tua £170 miliwn yn y cronfeydd wrth gefn defnyddiadwy yn y flwyddyn flaenorol. Mae'r gostyngiadau mwyaf yng nghronfeydd wrth gefn ysgolion a chronfeydd wrth gefn a glustnodwyd.
Mae awdurdodau lleol wedi dweud eu bod yn defnyddio cronfeydd wrth gefn yn ystod y flwyddyn ariannol bresennol i ymateb i bwysau chwyddiant. Mae llawer hefyd yn bwriadu defnyddio cronfeydd wrth gefn yn ystod y flwyddyn ariannol nesaf fel rhan o'u cynlluniau ariannol tymor canolig, ond nid oes cysylltiad rhwng cynghorau a gafodd lefel uwch o gynnydd i'w setliadau a lefel y cronfeydd wrth gefn defnyddiadwy yn ôl y diffiniad a ddefnyddir gan Archwilio Cymru, sef cyffredinol, ynghyd â chyllid a glustnodwyd, ac ysgolion.
7. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith y cynnydd yng nghyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr ar gyllidebau awdurdodau lleol? OQ62169
7. What assessment has the Welsh Government made of the impact of the rise in employer national insurance contributions on local authority budgets? OQ62169
Diolch, Peter. The Welsh Local Government Association have estimated a cost of £109 million for directly employed staff. We are continuing to work with HM Treasury to clarify the details and the level of support that will be provided.
Diolch, Peter. Mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru wedi amcangyfrif cost o £109 miliwn i staff a gyflogir yn uniongyrchol. Rydym yn parhau i weithio gyda Thrysorlys EF i sicrhau eglurder ynghylch y manylion a lefel y cymorth a ddarperir.
Thank you, Cabinet Secretary. I'm conscious that this question has been asked a few times today, but I think that shows the level of concern that we all have, and our councils have as well, because very clearly this was a manifesto commitment broken not to see national insurance rises.
Local councils, as we know, are still extremely concerned because they don't really know what they're going to have. We know there's going to be some support for them and we know their assessed need is around £109 million, as you pointed out, but the reality is that if only £80 million comes down the tracks to cover it, they're going to have to absorb some £20-odd million then and that will come directly off service provision, or it will find its way to council tax payers' pockets.
And as we've heard earlier, many councils do commission services, as does Wrexham County Borough Council, where, I believe, 80 per cent of their social care is provided by private contractors who will, no doubt, pass the cost on. So, clearly, Cabinet Secretary, the additional costs could end up eroding all of the extra you're hoping to achieve with the budget this year. So, with this in mind, Cabinet Secretary, what assessment have you made of the implications to councils of Labour's national insurance hike?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n ymwybodol fod y cwestiwn hwn wedi cael ei ofyn sawl gwaith heddiw, ond rwy'n credu bod hynny'n dangos lefel y pryder sydd gennym i gyd, ac sydd gan ein cynghorau hefyd, oherwydd yn amlwg iawn roedd hwn yn ymrwymiad maniffesto a dorrwyd i beidio â chodi yswiriant gwladol.
Mae cynghorau lleol, fel y gwyddom, yn dal i bryderu'n fawr am nad ydynt yn gwybod yn iawn beth y maent yn mynd i'w gael. Rydym yn gwybod y bydd rhywfaint o gefnogaeth iddynt ac rydym yn gwybod bod eu hangen fel y'i haseswyd oddeutu £109 miliwn, fel y nodoch chi, ond y gwir amdani yw, os mai dim ond £80 miliwn sy'n dod ar ei gyfer, bydd yn rhaid iddynt dalu tua £20 miliwn a daw hynny'n uniongyrchol oddi ar y ddarpariaeth o wasanaethau, neu bydd yn dod o bocedi talwyr y dreth gyngor.
Ac fel y clywsom yn gynharach, mae llawer o gynghorau'n comisiynu gwasanaethau, fel y mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam yn ei wneud, lle darperir 80 y cant o'u gofal cymdeithasol gan gontractwyr preifat a fydd, heb os, yn trosglwyddo'r gost ymlaen. Felly, yn amlwg, Ysgrifennydd y Cabinet, gallai'r costau ychwanegol erydu'r holl bethau ychwanegol y gobeithiwch eu cyflawni gyda'r gyllideb eleni. Felly, gyda hyn mewn golwg, Ysgrifennydd y Cabinet, pa asesiad a wnaethoch o oblygiadau cynnydd Llafur i yswiriant gwladol i gynghorau?
Diolch, Peter, and as you say, this has come up, understandably, a number of times today. In the short term, I'd expect local authorities to make assumptions on the reasonable level of funding they expect to receive specifically for this. My letter to leaders on the level of the provisional settlement was clear that funding for this would be in addition to the funding set out in the settlement. I believe, therefore, that authorities have a reasonable level of assurance from us to make sensible assumptions.
The figures that we've provided to HM Treasury, and which underpin the figure of £109 million in my letter, came from the data from local government. So, they have a basis on which to make their budget assumptions. Obviously, this is just one factor amongst a range that local authorities must consider in setting their budget, and I know you'll know that very well. Explicitly setting a minimum level of funding could mean that local authorities feel obliged to work on that conservative assumption, when it might not be appropriate. But we are working with local government and we will continue to work with local government through our distribution and finance sub-groups to determine how to distribute that money fairly. Again, as I said, I am aware of the different authorities having different proportions of directly employed staff, commissioned services or services contracted out, but my officials also regularly meet with local authorities' directors of finance and they'll continue to discuss this with them.
Diolch, Peter, ac fel y dywedwch, mae hyn wedi codi sawl gwaith heddiw, yn ddigon dealladwy. Yn y tymor byr, byddwn yn disgwyl i awdurdodau lleol ragdybied y lefel resymol o gyllid y maent yn disgwyl ei gael yn benodol ar gyfer hyn. Roedd fy llythyr at arweinwyr ar lefel y setliad dros dro yn glir y byddai cyllid ar gyfer hyn yn ychwanegol at y cyllid a nodir yn y setliad. Rwy'n credu, felly, fod awdurdodau wedi cael lefel resymol o sicrwydd gennym ni i wneud rhagdybiaethau synhwyrol.
Daeth y ffigurau a ddarparwyd gennym i Drysorlys EF, ac sy'n sail i'r ffigur o £109 miliwn yn fy llythyr, o'r data gan lywodraeth leol. Felly, mae ganddynt sail ar gyfer gwneud eu rhagdybiaethau cyllidebol. Yn amlwg, dim ond un ffactor yw hwn ymhlith ystod y mae'n rhaid i awdurdodau lleol eu hystyried wrth bennu eu cyllideb, a gwn y byddwch chi'n gwybod hynny'n dda iawn. Gallai mynd ati'n benodol i osod isafswm lefel o gyllid olygu bod awdurdodau lleol yn teimlo rheidrwydd i weithio ar y rhagdybiaeth geidwadol honno, pan na fydd hynny'n briodol o bosibl. Ond rydym yn gweithio gyda llywodraeth leol a byddwn yn parhau i weithio gyda llywodraeth leol drwy ein his-grwpiau dosbarthu a chyllid i benderfynu sut i ddosbarthu'r arian hwnnw'n deg. Unwaith eto, fel y dywedais, rwy'n ymwybodol fod gan y gwahanol awdurdodau wahanol gyfrannau o staff a gyflogir yn uniongyrchol, gwasanaethau wedi'u comisiynu neu wasanaethau wedi'u gosod ar gontract, ond mae fy swyddogion hefyd yn cyfarfod yn rheolaidd â chyfarwyddwyr cyllid awdurdodau lleol a byddant yn parhau i drafod hyn gyda hwy.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Luke Fletcher.
And finally, question 8, Luke Fletcher.
8. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad am y sylfaen dystiolaeth sy'n sail i safbwynt y Llywodraeth ar reolaethau rhent? OQ62168
8. Will the Cabinet Secretary make a statement on the evidence base underlying the Government's position on rent controls? OQ62168
Diolch, Luke. We have considered the evidence received from the Green Paper consultation undertaken in 2023, as well as examining the available evidence from Scotland, all of which indicates that there is not a sufficient evidence base to take forward rent control measures at this time.
Diolch, Luke. Rydym wedi ystyried y dystiolaeth a gafwyd o ymgynghoriad y Papur Gwyrdd a gynhaliwyd yn 2023, yn ogystal ag archwilio'r dystiolaeth sydd ar gael gan yr Alban, ac mae'r cyfan yn dangos nad oes digon o dystiolaeth i fwrw ymlaen â mesurau rheoli rhenti ar hyn o bryd.
Diolch am yr ateb, Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you for that response, Cabinet Secretary.
The evidence on rent controls is much more nuanced than is often acknowledged. Many critics, yourself included, have cited the Scottish experience as evidence that they don't work. However, Scotland's rent cap was a nominal freeze that had significant loopholes, such as only applying to in-tenancy rent freezes. Now, of course, this meant that landlords hiked rents between tenancies, which ultimately lead then to faster increases in rents in Scotland, compared to the rest of the UK in the same period, but this is by no means an excuse to say that they don't work.
I'm concerned that the Welsh Government has placed undue stock in the views of stakeholders within the landlord lobby, in particular, who are obviously going to oppose any impact on their own profits. So, Cabinet Secretary, do you believe that the evidence that Welsh Government has relied upon fully accounts for the nuance required in designing effective rent control policies, and has there been a tendency to dismiss the idea too quickly?
Mae'r dystiolaeth ar reoli rhenti yn llawer mwy manwl nag a gydnabyddir yn aml. Mae llawer o feirniaid, gan eich cynnwys chi, wedi nodi profiad yr Alban fel tystiolaeth nad ydynt yn gweithio. Fodd bynnag, rhewi mewn enw'n unig oedd cap rhent yr Alban gyda bylchau sylweddol ynghlwm wrtho, er enghraifft nid oedd ond yn ymwneud â rhewi rhenti yn ystod y denantiaeth yn unig. Nawr, golygai fod landlordiaid yn codi rhenti rhwng tenantiaethau, sy'n arwain yn y pen draw at godiadau cyflymach mewn rhenti yn yr Alban, o'i gymharu â gweddill y DU yn yr un cyfnod, ond nid yw'n esgus o fath yn y byd dros ddweud nad ydynt yn gweithio.
Rwy'n pryderu bod Llywodraeth Cymru wedi rhoi ffydd amhriodol ym marn rhanddeiliaid yn y lobi landlordiaid yn enwedig, sy'n amlwg yn mynd i wrthwynebu unrhyw effaith ar eu helw eu hunain. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi'n credu bod y dystiolaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi dibynnu arni yn cyfleu'n llawn y manylder sydd ei angen wrth lunio polisïau rheoli rhenti effeithiol, ac a fu tueddiad i ddiystyru'r syniad yn rhy gyflym?
Diolch, Luke. So, the evidence we received did identify that, fundamentally, we do need to obtain better data, and I think that's really important. So, better data on private rents across the whole sector, rather than just looking at the asking prices published, say, by Rightmove and Zoopla. The White Paper consultation does close at the end of this month and, as a Government, we have set out our proposals around rent and rent data. We need to consider the submission made, and it would not be appropriate for me to comment on specific suggestions raised today.
Evidence received, though, to the Green Paper, including from Crisis, the homelessness charity, identified that rent controls could lead to a reduction in the supply of properties, declining standards of maintenance and repair, and an increase in homelessness presentations. But, as I say, we still have our consultation open until 31 January, so there is still time to contribute to that consultation.
Diolch, Luke. Roedd y dystiolaeth a gawsom yn nodi, yn sylfaenol, fod angen i ni gael gwell data, ac rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn. Felly, gwell data ar renti preifat ar draws y sector cyfan, yn hytrach nag edrych ar y prisiau gofyn a gyhoeddwyd, dyweder, gan Rightmove a Zoopla. Mae ymgynghoriad y Papur Gwyn yn dod i ben ddiwedd y mis hwn ac fel Llywodraeth, rydym wedi nodi ein cynigion ar ddata rhent a rhenti. Mae angen inni ystyried y cyflwyniad a wnaed, ac ni fyddai'n briodol i mi wneud sylwadau ar awgrymiadau penodol a godwyd heddiw.
Fodd bynnag, nododd tystiolaeth a ddaeth i law ar gyfer y Papur Gwyrdd, yn cynnwys gan Crisis, yr elusen ddigartrefedd, y gallai rheoli rhenti arwain at ostyngiad yn y cyflenwad eiddo, gostwng safonau cynnal a chadw ac atgyweirio, a chynnydd yn nifer y bobl sy'n ddigartref. Ond fel y dywedais, mae ein hymgynghoriad yn dal ar agor tan 31 Ionawr, felly mae amser o hyd i gyfrannu at yr ymgynghoriad hwnnw.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg sydd nesaf. Y cwestiwn cyntaf gan Delyth Jewell.
The next item is questions to the Cabinet Secretary for Education. The first question is from Delyth Jewell.
1. Pa drafodaethau y mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi eu cael ag Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru am ddarpariaeth cludiant o’r cartref i’r ysgol yn Nwyrain De Cymru? OQ62165
1. What discussions has the Cabinet Secretary had with the Cabinet Secretary for Transport and North Wales about home-to-school transport provision in South Wales East? OQ62165
I have had numerous discussions with the Cabinet Secretary for Transport and North Wales about learner travel. We will jointly lead a learner travel summit in the spring. This important issue will benefit from our combined efforts, and those of our partners, to ensure learner transport is as effective as possible.
Rwyf wedi cael trafodaethau niferus gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru ynghylch teithio gan ddysgwyr. Byddwn yn arwain uwchgynhadledd teithio gan ddysgwyr ar y cyd yn y gwanwyn. Bydd y mater pwysig hwn yn elwa o'n hymdrechion cyfunol, ac ymdrechion ein partneriaid, i sicrhau bod cludiant dysgwyr mor effeithiol â phosibl.
Diolch am yr ateb yna. Fel rŷch chi wedi sôn, mae awdurdodau lleol bellach yn addasu eu polisïau pellter cludiant am ddim oedd yn fwy hael na'r sefyllfa statudol. Bydd hyn yn effeithio'n fwy ar ardaloedd fel y Cymoedd, lle mae plant yn gorfod teithio pellteroedd lot mwy i gyrraedd ysgolion cyfrwng Cymraeg. Yn aml, maen nhw'n gorfod teithio heibio nifer o ysgolion Saesneg cyn cyrraedd ysgol Gymraeg, a gall y newid polisi hwn, felly, effeithio yn anghymesur ar deuluoedd y byddai'n well ganddynt anfon eu plant i ysgolion cyfrwng Cymraeg. Byddan nhw nawr yn wynebu'r rhwystr ychwanegol o orfod talu i fynd i ysgol Gymraeg tra byddai darpariaeth Saesneg, sydd yn ddaearyddol agosach, ar gael am ddim. Buaswn i'n gofyn ym mha ffyrdd nad ydy hyn yn cynrychioli anghydraddoldeb. Achos ŷn ni i gyd yn sôn am y ffaith bod y Gymraeg yn perthyn i bawb—mae honno'n egwyddor dwi'n teimlo 100 y cant ei bod hi mor bwysig—ond buaswn i'n gofyn sut mae cysoni hynny gyda'r sefyllfa nawr sydd yn wynebu plant yn y Cymoedd.
Thank you for that response. As you've mentioned, local authorities are now adapting the distances in their free transport policies that were more generous than the statutory position. This will have a greater impact on areas like the Valleys, where children have to travel greater distances to get to Welsh-medium schools. Very often, they have to travel past a number of English-medium schools before they get to a Welsh-medium school, and this change of policy, therefore, could have a disproportionate impact on families who would prefer to send their children to Welsh-medium schools. They will now be facing an additional barrier of having to pay to go to a Welsh-medium school whilst the English provision, which is geographically closer, would be available free of charge. So, I'd ask how this does not equate to inequality. Because we all talk about the fact that the Welsh language belongs to all of us—and that's a principle that I think is 100 per cent important—but I would ask how that aligns with the situation that is now facing children in the Valleys.
Diolch, Delyth, and can I acknowledge you've been raising long-standing concerns about this? As I said in my initial answer, we are having this joint summit with stakeholders, to look at some of the really thorny issues about this. I'm sure you're also aware that the Cabinet Secretary for Transport and North Wales has committed to a debate in Government time on learner travel, and that will take place in the coming months.
I know that you're well aware of the parameters of the Learner Travel (Wales) Measure 2008 and the boundaries involved: 2 miles at primary, 3 miles at secondary. Local authorities are responsible for assessing the needs of learners in their areas, and they do have discretionary powers to provide transport according to these needs. That includes the discretion to provide learner transport below the legal mileage thresholds to Welsh-medium education or for post-16 learners, and it's up to a local authority to decide on their discretionary transport provision. Funding for school transport is through the revenue support grant, so local authorities can prioritise their spend according to local need. I do of course recognise the financial pressures faced by local authorities in relation to learner transport, and that's one reason why, in our work on the learner travel Measure, we decided not to reduce the mileage threshold.
I'm sure you're pleased to know that work is nearly completed now on updating the statutory guidance document that accompanies the learner travel Measure, setting out legal duties and best practice for the provision of transport to schools. That work has been done collaboratively with the Association of Transport Co-ordinating Officers, and that consultation will begin in the coming weeks, with the intention of the new guidance being published by September 2025. That will give local authorities sufficient time to update their own policies to come into force by summer 2026, and obviously all the issues that you've raised around Welsh-medium education and inequalities can be fed into that consultation.
Diolch, Delyth, ac a gaf i gydnabod eich bod wedi bod yn codi pryderon ynglŷn â hyn ers amser maith? Fel y dywedais yn fy ateb cychwynnol, rydym yn cynnal uwchgynhadledd ar y cyd â rhanddeiliaid i edrych ar rai o'r materion dyrys sy'n gysylltiedig â hyn. Rwy'n siŵr eich bod hefyd yn ymwybodol fod Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru wedi ymrwymo i ddadl yn amser y Llywodraeth ar deithio gan ddysgwyr, a bydd honno'n digwydd yn ystod y misoedd nesaf.
Gwn eich bod yn ymwybodol iawn o baramedrau Mesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru) 2008 a'r ffiniau dan sylw: 2 filltir yn y cynradd, 3 milltir yn yr uwchradd. Awdurdodau lleol sy'n gyfrifol am asesu anghenion dysgwyr yn eu hardaloedd, ac mae ganddynt bwerau disgresiynol i ddarparu cludiant yn unol â'r anghenion hyn. Mae hynny'n cynnwys y disgresiwn i ddarparu cludiant i ddysgwyr o dan y trothwyon milltiroedd cyfreithiol i addysg Gymraeg neu ar gyfer dysgwyr ôl-16, a mater i awdurdod lleol yw penderfynu ar eu darpariaeth cludiant disgresiynol. Mae cyllid ar gyfer cludiant i ysgolion yn digwydd drwy'r grant cynnal refeniw, fel y gall awdurdodau lleol flaenoriaethu eu gwariant yn unol ag angen lleol. Wrth gwrs, rwy'n cydnabod y pwysau ariannol a wynebir gan awdurdodau lleol mewn perthynas â chludiant dysgwyr, a dyna un rheswm pam ein bod wedi penderfynu peidio â lleihau'r trothwy milltiroedd yn ein gwaith ar y Mesur teithio gan ddysgwyr.
Rwy'n siŵr eich bod yn falch o wybod bod gwaith bron ar ben bellach ar ddiweddaru'r ddogfen ganllawiau statudol sy'n cyd-fynd â'r Mesur teithio gan ddysgwyr, yn nodi dyletswyddau cyfreithiol ac arfer gorau ar gyfer darparu cludiant i ysgolion. Gwnaed y gwaith hwnnw ar y cyd â'r Gymdeithas Swyddogion Cydgysylltu Trafnidiaeth, a bydd yr ymgynghoriad yn dechrau yn ystod yr wythnosau nesaf, gyda'r bwriad o gyhoeddi'r canllawiau newydd erbyn mis Medi 2025. Bydd hynny'n rhoi digon o amser i awdurdodau lleol ddiweddaru eu polisïau eu hunain i ddod i rym erbyn haf 2026, ac yn amlwg, fe ellir bwydo'r holl faterion a godwyd gennych ynghylch addysg cyfrwng Cymraeg ac anghydraddoldebau i mewn i'r ymgynghoriad hwnnw.
2. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi plant ag anghenion dysgu ychwanegol? OQ62141
2. How does the Welsh Government support children with additional learning needs? OQ62141
8. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi disgyblion ag anghenion dysgu ychwanegol? OQ62181
8. How is the Welsh Government supporting pupils with additional learning needs? OQ62181
Llywydd, I understand that you've given permission for question 2 and question 8 to be grouped today.
The additional learning needs statutory framework secures additional learning provision for ALN learners, underpinned by a whole-school approach to mental health and well-being. The Curriculum for Wales is designed to break down barriers for all learners, giving teachers more flexibility to best meet the individual needs of each child.
Lywydd, deallaf eich bod wedi rhoi caniatâd i gwestiwn 2 a chwestiwn 8 gael eu grwpio heddiw.
Mae fframwaith statudol anghenion dysgu ychwanegol yn sicrhau darpariaeth ddysgu ychwanegol i ddysgwyr ADY, wedi'i seilio ar ddull ysgol gyfan o ymdrin ag iechyd meddwl a llesiant. Bwriad y Cwricwlwm i Gymru yw chwalu'r rhwystrau i bob dysgwr, gan roi mwy o hyblygrwydd i athrawon allu diwallu anghenion unigol pob plentyn yn y ffordd orau.
Well, thanks for your response. As you know, the Labour UK Government added value added tax to private school fees on 1 January, with no known opposition from Labour Welsh Government. Even if the ability for local authorities to reclaim this VAT for pupils who have a local authority-funded education, health and care plan in England also applies to individual development plans in Wales, and perhaps the Cabinet Secretary can confirm this—I see you're nodding your head—many parents of pupils with additional learning needs, ALN, but without this, will be forced to move their children to state schools or to home school them. These pupils, many of whom are autistic or have other neurodiverse conditions, have been placed in independent schools precisely because they need the specialised curriculum, smaller classes, a diverse range of educational approaches, and tailored environments that many independent schools provide. It's particularly concerning given the already stretched capacity of the state sector to support ALN students, the disruption that can be expected to harm the progress of these children. I've personally witnessed how important this is. So, what, if any, action are you therefore taking to protect those children?
Wel, diolch am eich ymateb. Fel y gwyddoch, ychwanegodd Llywodraeth Lafur y DU dreth ar werth ychwanegol at ffioedd ysgolion preifat ar 1 Ionawr, heb unrhyw wrthwynebiad y gwyddys amdano gan Lywodraeth Lafur Cymru. Hyd yn oed os yw'r gallu i awdurdodau lleol adennill y TAW hwn ar gyfer disgyblion sydd â chynllun addysg, iechyd a gofal a ariennir gan yr awdurdod lleol yn Lloegr hefyd yn berthnasol i gynlluniau datblygu unigol yng Nghymru, ac efallai y gall Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau hyn—rwy'n gweld eich bod yn nodio eich pen—bydd llawer o rieni disgyblion ag anghenion dysgu ychwanegol heb gynllun datblygu unigol yn cael eu gorfodi i symud eu plant i ysgolion gwladol neu eu haddysgu gartref. Mae llawer o'r disgyblion hyn sy'n awtistig neu â chyflyrau niwroamrywiol eraill wedi cael eu rhoi mewn ysgolion annibynnol oherwydd eu bod angen y cwricwlwm arbenigol, y dosbarthiadau llai, yr ystod amrywiol o ddulliau addysgol, a'r amgylcheddau wedi'u teilwra y mae llawer o ysgolion annibynnol yn eu darparu. Mae'n arbennig o bryderus o ystyried gallu sector y wladwriaeth sydd eisoes dan bwysau i gefnogi myfyrwyr ADY, y tarfu y gellir disgwyl y bydd yn niweidio cynnydd y plant hyn. Gwelais yn bersonol pa mor bwysig yw hyn. Felly, pa gamau sydd gennych ar y gweill, os o gwbl, i ddiogelu'r plant hynny?
Can I thank Mark Isherwood for that supplementary question? As he's highlighted, the UK Government has made the decision it has on levying VAT on private schools. That's to generate investment in our schools in the state sector. I'm happy to confirm to the Member that local authorities will be able to reclaim VAT for children and young people who have an individual development plan or a statutory plan, and also to say that money has been protected for the Welsh Government as well, for us to reclaim VAT for those post-16 learners that we are responsible for funding in independent schools.
I recognise the point that you're making about learners whose families have opted to take their children to private school for reasons that you have described. That's something that we are mindful of and we are monitoring, and I think it is important that if families are worried that they have a discussion with their local authority about whether they could qualify for an IDP. We're not overly worried at the moment about capacity within the state sector in general terms. We have more than enough places to accommodate children moving from the private sector to the state sector. Obviously, the ALN system is under significant pressure in Wales, and we have recognised that with additional funding and the other work that we're taking forward to implement our ALN reforms.
A gaf i ddiolch i Mark Isherwood am y cwestiwn atodol? Fel y mae wedi nodi, mae Llywodraeth y DU wedi gwneud y penderfyniad a wnaeth i godi TAW ar ysgolion preifat. Gwnaeth hynny er mwyn creu buddsoddiad yn ein hysgolion yn sector y wladwriaeth. Rwy'n hapus i gadarnhau i'r Aelod y bydd awdurdodau lleol yn gallu adennill TAW ar gyfer plant a phobl ifanc sydd â chynllun datblygu unigol neu gynllun statudol, ac i ddweud bod arian wedi'i ddiogelu i Lywodraeth Cymru hefyd, i ni adennill TAW i'r dysgwyr ôl-16 yr ydym yn gyfrifol am eu hariannu mewn ysgolion annibynnol.
Rwy'n cydnabod y pwynt a wnewch am ddysgwyr y mae eu teuluoedd wedi dewis mynd â hwy i ysgol breifat am resymau a ddisgrifiwyd gennych. Mae hynny'n rhywbeth yr ydym yn ymwybodol ohono ac rydym yn ei fonitro, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig, os yw teuluoedd yn poeni, eu bod yn cael trafodaeth gyda'u hawdurdod lleol i weld a allent fod yn gymwys i gael cynllun datblygu unigol. Nid ydym yn poeni'n ormodol ar hyn o bryd am gapasiti yn sector y wladwriaeth yn gyffredinol. Mae gennym fwy na digon o lefydd i ddarparu ar gyfer plant sy'n symud o'r sector preifat i sector y wladwriaeth. Yn amlwg, mae'r system ADY dan bwysau sylweddol yng Nghymru, ac rydym wedi cydnabod hynny gyda chyllid ychwanegol a'r gwaith arall sy'n cael ei ddatblygu gennym i weithredu ein diwygiadau ADY.
I listened very carefully to your response about the resources for children with additional learning needs. One of the concerns that's been raised with me in north Wales is, of course, the waiting times for neurodevelopmental assessments. We know from evidence that was given by the Minister for Mental Health and Well-being to committee that, currently, more than 20,000 children are on a waiting list in Wales; that's set to increase to 61,000 if no action is taken to get to grips with this challenge.
I appreciate that further investment is being made available by the Welsh Government to try and get those waiting lists down, but the current waiting time in north Wales is five years. Five years. That is a huge impact on a child if they're not getting the support while they're waiting for that assessment to be undertaken. So, can I ask, you're not ring-fencing the money that you're giving to local education authorities for spending on schools; you're not ring-fencing the money that's going to education authorities for additional learning needs, but is that something that you might consider in the future, in order to make sure that these children do benefit from it?
Gwrandewais yn ofalus iawn ar eich ymateb am yr adnoddau ar gyfer plant ag anghenion dysgu ychwanegol. Un o'r pryderon sydd wedi cael eu codi gyda mi yng ngogledd Cymru yw'r amseroedd aros ar gyfer asesiadau niwroddatblygiadol. Fe wyddom o dystiolaeth a roddwyd gan y Gweinidog Iechyd Meddwl a Llesiant i'r pwyllgor fod dros 20,000 o blant ar restr aros yng Nghymru ar hyn o bryd; mae'r nifer yn debygol o gynyddu i 61,000 os na chymerir camau i fynd i'r afael â'r her hon.
Rwy'n sylweddoli bod buddsoddiad pellach yn cael ei ddarparu gan Lywodraeth Cymru i geisio cael y rhestrau aros i lawr, ond yr amser aros presennol yn y gogledd yw pum mlynedd. Pum mlynedd. Mae hynny'n effaith enfawr ar blentyn os nad ydynt yn cael y gefnogaeth tra byddant yn aros i asesiad gael ei gynnal. Felly, a gaf i ofyn, nid ydych chi'n clustnodi'r arian a roddwch i awdurdodau addysg lleol i'w wario ar ysgolion; nid ydych yn clustnodi'r arian sy'n mynd i awdurdodau addysg ar gyfer anghenion dysgu ychwanegol, ond a yw hynny'n rhywbeth y gallech ei ystyried yn y dyfodol, er mwyn sicrhau bod y plant hyn yn elwa ohono?
Thank you very much, Darren. Obviously, the numbers of children and young people on ND waiting lists are a cause of major concern for us across the Government. As you've highlighted, additional money was announced by the Cabinet Secretary for health to really focus on those waiting times, and my colleague Sarah Murphy had also announced that there was a design event, where we worked with the NHS executive before Christmas to look at what we can do about those waiting times for ND services. Because the numbers are so large, I think there is an acknowledgement that we can't keep doing the same thing—we need to take a different approach to that situation. I think it is really important to be clear that children don't need a diagnosis to have support in school for their additional learning needs, and we are very clear with schools about that. That support should be provided based on the needs of a child in that situation, and we do re-emphasise that all the time to schools. We're also taking other steps to upskill schools in the way they support children who are neurodiverse. We're currently developing a new training programme for teachers and school staff, which is focused on neurodiversity, mental health and child development, to really upskill the workforce.
You've highlighted that the funding isn't ring-fenced. There was a very significant uplift to the RSG of £253 million extra. It was made clear in the letter that was issued to local authorities that that was to recognise the pressures that they had highlighted around education, ALN, as well as social care. But some of the money that is going to the sector on ALN is in fact earmarked for ALN. There's additional funding via the local authority education grant—that's a considerable amount this year, and I can write to you with the full details, if that would be helpful. That money will be earmarked for local authorities to address the pressures in the ALN system. It does mean that a substantial amount—I think, from memory, that it's around £35 million—will be going in to address those pressures. It's a balance, isn't it? Local authorities need to be able to fund things that they recognise are priorities locally, and they have all, without exception, raised concerns with me about the pressures in ALN. But we also need to make sure that the funding goes to do that strategic work with local authorities, to meet the pressures in the system.
Diolch, Darren. Yn amlwg, mae niferoedd y plant a phobl ifanc ar restrau aros niwroddatblygiadol yn peri cryn bryder i ni ar draws y Llywodraeth. Fel rydych wedi'i nodi, cyhoeddwyd arian ychwanegol gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd i ganolbwyntio ar yr amseroedd aros hynny, ac roedd fy nghyd-Aelod Sarah Murphy hefyd wedi cyhoeddi digwyddiad cynllunio, lle buom yn gweithio gyda gweithrediaeth y GIG cyn y Nadolig i edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud am yr amseroedd aros hynny ar gyfer gwasanaethau niwroddatblygiadol. Gan fod y niferoedd mor fawr, credaf fod cydnabyddiaeth na allwn barhau i wneud yr un peth—mae angen ymagwedd wahanol arnom at y sefyllfa honno. Credaf ei bod yn wirioneddol bwysig inni fod yn glir nad oes angen diagnosis ar blant i gael cymorth gyda'u hanghenion dysgu ychwanegol yn yr ysgol, ac rydym yn dweud hynny'n glir iawn wrth ysgolion. Dylid darparu’r cymorth hwnnw ar sail anghenion plentyn yn y sefyllfa honno, ac rydym yn ailbwysleisio hynny'n gyson i ysgolion. Rydym hefyd yn cymryd camau eraill i uwchsgilio ysgolion yn y ffordd y maent yn cefnogi plant niwroamrywiol. Ar hyn o bryd, rydym yn datblygu rhaglen hyfforddi newydd ar gyfer athrawon a staff ysgol, sy'n canolbwyntio ar niwroamrywiaeth, iechyd meddwl a datblygiad plant, i uwchsgilio'r gweithlu.
Fe nodoch chi nad yw'r cyllid wedi'i glustnodi. Cafwyd cynnydd sylweddol iawn o £253 miliwn ychwanegol i'r grant cynnal refeniw. Roedd y llythyr a anfonwyd at awdurdodau lleol yn nodi'n glir fod hynny i gydnabod y pwysau yr oeddent wedi tynnu sylw ato mewn perthynas ag addysg, ADY, yn ogystal â gofal cymdeithasol. Ond mae rhywfaint o’r arian sy’n mynd i’r sector ar ADY wedi’i glustnodi ar gyfer ADY mewn gwirionedd. Darperir cyllid ychwanegol drwy'r grant addysg awdurdodau lleol—mae hwnnw'n swm sylweddol eleni, a gallaf ysgrifennu atoch gyda'r manylion llawn, os byddai hynny o ddefnydd. Bydd yr arian hwnnw’n cael ei glustnodi ar gyfer awdurdodau lleol i fynd i’r afael â’r pwysau yn y system ADY. Mae'n golygu y bydd swm sylweddol—oddeutu £35 miliwn, os cofiaf yn iawn—yn mynd tuag at fynd i'r afael â'r pwysau hwnnw. Mae'n gydbwysedd, onid yw? Mae angen i awdurdodau lleol allu ariannu pethau y maent yn cydnabod eu bod yn flaenoriaethau yn lleol, ac maent oll, yn ddieithriad, wedi mynegi pryderon wrthyf am y pwysau ym maes anghenion dysgu ychwanegol. Ond mae angen inni sicrhau hefyd fod y cyllid yn mynd tuag at wneud gwaith strategol gydag awdurdodau lleol, i fynd i'r afael â'r pwysau yn y system.
Cabinet Secretary, a constituent contacted me before Christmas, and it appears that she's fought tirelessly over the years to ensure her daughter gets the education and the support she needs. She has additional learning needs. She's now 19 and wants to learn skills that will help her to secure employment in the future. Whilst looking at various options, my constituent was unable to find any outcome data in the performance measures of the courses they were looking at—basic and crucial information, such as the employment rate, both paid and unpaid, of learners who have undertaken those courses. As you know, this is so important, because people are struggling financially, and my constituent wanted to make sure that the course will be of real practical support and value for her daughter. Therefore, how will you, Cabinet Secretary, with the Minister for further education, and others, ensure that ALN provision represents good value for money and the best outcomes for learners? Diolch yn fawr.
Ysgrifennydd y Cabinet, cysylltodd etholwr â mi cyn y Nadolig, ac ymddengys ei bod wedi brwydro’n ddiflino dros y blynyddoedd i sicrhau bod ei merch yn cael yr addysg a’r cymorth sydd eu hangen arni. Mae ganddi anghenion dysgu ychwanegol. Mae hi bellach yn 19, ac yn awyddus i ddysgu sgiliau a fydd yn ei helpu i sicrhau cyflogaeth yn y dyfodol. Wrth edrych ar opsiynau amrywiol, ni allodd fy etholwr ddod o hyd i unrhyw ddata canlyniadau ym mesurau perfformiad y cyrsiau yr oeddent yn edrych arnynt—gwybodaeth sylfaenol a hanfodol, megis y gyfradd gyflogaeth, am dâl a di-dâl, ymhlith dysgwyr sydd wedi dilyn y cyrsiau hynny. Fel y gwyddoch, mae hyn mor bwysig, gan fod pobl yn ei chael hi'n anodd yn ariannol, ac roedd fy etholwr yn awyddus i sicrhau y bydd y cwrs o werth a chymorth ymarferol gwirioneddol i’w merch. Felly, sut y byddwch chi, Ysgrifennydd y Cabinet, gyda’r Gweinidog addysg bellach, ac eraill, yn sicrhau bod darpariaeth ADY yn cynnig gwerth da am arian a’r canlyniadau gorau i ddysgwyr? Diolch yn fawr.
Thanks very much, Rhys. As you know, our ALN system is a nought-to-25 system, and we have legal obligations under the Learning and Skills Act 2000 to provide provision for post-16 learners; there's a process that families go through with Careers Wales. In terms of the outcomes data that you are referring to, I just wanted to acknowledge that it is really important that families are making choices based on the best information. I will certainly take that point away and have a look at that and discuss it with Careers Wales.
Diolch, Rhys. Fel y gwyddoch, mae ein system ADY yn system o ddim hyd 25 oed, ac mae gennym rwymedigaethau cyfreithiol o dan Ddeddf Dysgu a Sgiliau 2000 i gynnig darpariaeth ar gyfer dysgwyr ôl-16; mae yna broses y mae teuluoedd yn mynd drwyddi gyda Gyrfa Cymru. Ar y data canlyniadau y cyfeiriwch ato, hoffwn gydnabod ei bod yn wirioneddol bwysig fod teuluoedd yn gwneud dewisiadau ar sail y wybodaeth orau. Byddaf yn sicr yn ystyried y pwynt hwnnw ac yn ei drafod gyda Gyrfa Cymru.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr yn gyntaf, Natasha Asghar.
Questions now from the party spokespeople. Conservative spokesperson, Natasha Asghar.
Thank you very much, Presiding Officer. Cabinet Secretary, can I just begin by saying that I'm really delighted to be taking up this new role? I know that we're not going to see eye to eye every single time, but I hope that we can indeed have a constructive relationship going forward.
It's no secret to us, or anyone outside of this Chamber, that the education sector is indeed under immense pressure, and our children aren't always getting the education that they deserve. Unfortunately, it's sad, but true, this is down to decades of Labour mismanagement. Indeed, a recent Institute for Fiscal Studies report confirmed that lower educational outcomes were not down to poverty, a varied ethnic mix of pupils, or indeed statistical biases or differences in resources; they’re more likely, according to this report, to reflect difference in policy and approach—in a nutshell, successive Labour Governments here in Cardiff.
It’s deeply shocking to me, having taken on this role, that 20 per cent of pupils are leaving schools functionally illiterate. And the reason for that worrying figure is that pupils are being taught to read via the cueing method—a discredited method outlawed in England over a decade ago. It’s clear this defunct method must be banned here in Wales, yet unfortunately, the Welsh Government doesn’t seem to be going down that route. So, Cabinet Secretary, can you please explain to me why the Welsh Government here feels that this deeply flawed method is the best way forward here?
Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf i ddechrau drwy ddweud fy mod wrth fy modd yn ymgymryd â'r rôl newydd hon? Rwy'n gwybod nad ydym yn mynd i gytuno bob tro, ond rwy'n gobeithio'n fawr y gallwn gael perthynas adeiladol wrth symud ymlaen.
Nid yw'n gyfrinach i ni, nac i unrhyw un y tu allan i'r Siambr hon, fod y sector addysg o dan bwysau aruthrol, ac nad yw ein plant bob amser yn cael yr addysg y maent yn ei haeddu. Yn anffodus, mae'n drist, ond yn wir, fod hyn oherwydd degawdau o gamreoli gan Lafur. Yn wir, cadarnhaodd adroddiad diweddar gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid nad oedd canlyniadau addysgol is yn deillio o dlodi, cymysgedd ethnig amrywiol o ddisgyblion, nac yn wir o dueddiadau ystadegol neu wahaniaethau mewn adnoddau; yn ôl yr adroddiad hwn, maent yn fwy tebygol o adlewyrchu gwahaniaeth mewn polisi a dull gweithredu—yn gryno, Llywodraethau Llafur olynol yma yng Nghaerdydd.
Mae'n syfrdanol i mi, ar ôl ymgymryd â'r rôl hon, fod 20 y cant o ddisgyblion yn gadael yr ysgol yn weithredol anllythrennog. A'r rheswm am y ffigur brawychus hwnnw yw bod disgyblion yn cael eu haddysgu i ddarllen drwy'r dull defnyddio ciwiau—dull a wrthbrofwyd, ac a waharddwyd yn Lloegr dros ddegawd yn ôl. Mae'n amlwg fod yn rhaid gwahardd y dull hen ffasiwn hwn yma yng Nghymru, ond yn anffodus, nid yw'n ymddangos bod Llywodraeth Cymru yn dilyn y trywydd hwnnw. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi egluro i mi pam fod Llywodraeth Cymru yn teimlo mai'r dull hynod ddiffygiol hwn yw'r ffordd orau ymlaen yma?
Can I thank Natasha Asghar for her questions and welcome her to her new portfolio and wish her well with it? Like her, I hope that we can continue to have constructive engagement. We all want the best for our children and young people in Wales.
You referred to the IFS report, which we’ve had a lot of discussion about in this Chamber, and I took the IFS report very seriously. That doesn’t mean that I agreed with everything in it. I certainly don’t think it was pinning it on political differences; it was highlighting some different approaches with policy. One of the things that it highlighted was concerns about the Curriculum for Wales, when the learners that the report was talking about, who underwent the PISA tests, haven’t actually been through the Curriculum for Wales. I don’t think that the report is infallible, but I’m always keen to look at research. We want our policy to be evidence based, and Luke Sibieta, who wrote the report, is a member of my expert advisory group.
I’ve been really clear since coming into post that a sustained improvement in educational attainment is my top priority, and that means an absolute focus on literacy and numeracy. I have to say that the report that she’s referred to, which talks about functional illiteracy, is more than 12 years old now and we don’t describe it in those terms; Estyn doesn’t use those terms either. I’ve set out a full range of measures to really drive literacy and numeracy, which has been underpinned with substantial additional funding. I’ve been really clear with the sector as well that this is a priority for us. And we have also clarified the expectations of schools around the teaching of phonics.
A gaf i ddiolch i Natasha Asghar am ei chwestiynau a’i chroesawu i’w phortffolio newydd a dymuno’n dda iddi gydag ef? Fel hithau, rwy'n gobeithio y gallwn barhau i ymgysylltu'n adeiladol. Mae pob un ohonom am i’n plant a’n pobl ifanc yng Nghymru gael y gorau.
Fe gyfeirioch chi at adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid, y cawsom gryn drafod arno yn y Siambr hon, ac rwy'n ystyried bod adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn bwysig. Nid yw hynny'n golygu fy mod yn cytuno â phopeth ynddo. Yn sicr, ni chredaf ei fod yn beio gwahaniaethau gwleidyddol; roedd yn tynnu sylw at ddulliau polisi gwahanol. Un o’r pethau y tynnodd sylw ato oedd pryderon am y Cwricwlwm i Gymru, pan nad yw’r dysgwyr yr oedd yr adroddiad yn sôn amdanynt, a gafodd brofion y Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr, wedi bod drwy’r Cwricwlwm i Gymru mewn gwirionedd. Nid wyf yn credu bod yr adroddiad yn anffaeledig, ond rwyf bob amser yn awyddus i edrych ar ymchwil. Rydym am i’n polisi fod yn seiliedig ar dystiolaeth, ac mae Luke Sibieta, a ysgrifennodd yr adroddiad, yn aelod o fy ngrŵp cynghori arbenigol.
Rwyf wedi dweud yn glir iawn ers dod i'r swydd mai gwelliant parhaus mewn cyrhaeddiad addysgol yw fy mhrif flaenoriaeth, ac mae hynny’n golygu ffocws llwyr ar lythrennedd a rhifedd. Mae'n rhaid imi ddweud bod yr adroddiad y cyfeiriodd ato, sy'n sôn am anllythrennedd gweithredol, yn fwy na 12 oed bellach, ac nid ydym yn ei ddisgrifio yn y termau hynny; nid yw Estyn yn defnyddio’r termau hynny ychwaith. Rwyf wedi nodi ystod lawn o fesurau i gynyddu lefelau llythrennedd a rhifedd, a ategwyd gan gyllid ychwanegol sylweddol. Rwyf wedi dweud yn glir iawn wrth y sector hefyd fod hyn yn flaenoriaeth i ni. Ac rydym wedi egluro'r disgwyliadau i ysgolion ynghylch addysgu ffoneg.
Thank you, Cabinet Secretary. I appreciate you saying that it’s an important issue for you; it’s an important issue for me too, and is one that my predecessor, Tom Giffard, quite rightly frequented and challenged you on in this Chamber. Cueing has indeed been found to damage the ability of many young children to read. Wales’s curriculum might include the systematic teaching of phonics, but it also mandates cueing strategies alongside it. In response to a debate last October, you said that the Government would be publishing changes to curriculum guidance that clarifies the definitions and expectations around phonics and cues in January. We're approaching the end of January, Cabinet Secretary, so when is the guidance coming out?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n gwerthfawrogi'r ffaith eich bod wedi dweud ei fod yn fater pwysig i chi; mae'n fater pwysig i minnau hefyd, ac mae'n un y bu fy rhagflaenydd Tom Giffard yn eich herio yn ei gylch yn aml yn y Siambr hon. Yn wir, canfuwyd bod defnyddio ciwiau yn niweidio gallu llawer o blant ifanc i ddarllen. Efallai fod y Cwricwlwm i Gymru yn cynnwys addysgu ffoneg yn systematig, ond mae hefyd yn mandadu strategaethau ciwiau ochr yn ochr â hynny. Mewn ymateb i ddadl fis Hydref diwethaf, fe ddywedoch chi y byddai’r Llywodraeth yn cyhoeddi newidiadau i ganllawiau ar y cwricwlwm sy’n egluro’r diffiniadau a’r disgwyliadau ynghylch ffoneg a defnyddio ciwiau ym mis Ionawr. Rydym yn agosáu at ddiwedd mis Ionawr, Ysgrifennydd y Cabinet, felly pryd y bydd y canllawiau’n cael eu cyhoeddi?
We’re doing this work in phases: we've clarified expectations with schools that we expect all schools to be teaching phonics; we are putting in place enhanced professional learning to assist schools with the teaching of literacy and numeracy; and we have a national support programme that we are developing to support the teaching of literacy and numeracy. We’re also revising our literacy and numeracy framework, and that will be put on a statutory footing. We’re hoping that that will go out to full consultation in the spring.
Rydym yn gwneud y gwaith hwn fesul cam: rydym wedi egluro disgwyliadau i ysgolion ein bod yn disgwyl i bob ysgol addysgu ffoneg; rydym yn rhoi trefniadau dysgu proffesiynol gwell ar waith i gynorthwyo ysgolion i addysgu llythrennedd a rhifedd; ac mae gennym raglen gymorth genedlaethol yr ydym yn ei datblygu i gefnogi addysgu llythrennedd a rhifedd. Rydym hefyd yn adolygu ein fframwaith llythrennedd a rhifedd, a bydd hwnnw'n cael ei roi ar sylfaen statudol. Rydym yn gobeithio y bydd yn destun ymgynghoriad llawn yn y gwanwyn.
Thank you, Cabinet Secretary. I do appreciate that timeline that you’ve just shared with us. Without a doubt, the effects of illiteracy are enormous and profound, with studies showing that those who are unable to read are more likely to go to prison, suffer from mental health issues, and even die younger. Since banning the cueing method in England, reading test scores have risen, taking them to nearly the top of international rankings. The right thing, in my opinion, Cabinet Secretary, would be to scrap it completely. So, Cabinet Secretary, my final question: instead of pushing ahead with this method, which is hampering our children’s future in every corner of Wales, will the Government commit to abolishing the cueing method?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n gwerthfawrogi'r amserlen yr ydych newydd ei rhannu gyda ni. Heb os, mae effeithiau anllythrennedd yn enfawr a dwys, gydag astudiaethau’n dangos bod pobl nad ydynt yn gallu darllen yn fwy tebygol o fynd i’r carchar, o ddioddef problemau iechyd meddwl, a hyd yn oed o farw’n iau. Ers gwahardd y dull defnyddio ciwiau yn Lloegr, mae sgoriau profion darllen wedi codi, gan fynd â hwy bron i frig y tabl rhyngwladol. Y peth iawn, yn fy marn i, Ysgrifennydd y Cabinet, fyddai cael gwared ar y dull hwn yn llwyr. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, fy nghwestiwn olaf: yn hytrach na bwrw ymlaen â’r dull hwn, sy’n amharu ar ddyfodol ein plant ym mhob cwr o Gymru, a wnaiff y Llywodraeth ymrwymo i gael gwared ar y dull defnyddio ciwiau?
I’m not aware that anybody has abolished cueing completely in England, actually. If you can point me to where they have actually outlawed cueing—. We have been really clear that we expect the teaching of phonics to be the key part of teaching literacy in Wales. Teachers are professionals, and Estyn has said that there needs to be a balanced approach to the teaching of reading. Estyn has also been clear that they are seeing good work across schools in Wales in terms of teaching reading in those earlier years. It’s the later years when it becomes more of a concern to Estyn, and those transition periods. And that’s why we are focusing funding on that.
We have also established a literacy expert panel—I don’t know if we’ve published the details of that yet, but if not, I’m happy to give you the details—which is a very balanced panel. But we have been really clear, and, to be honest, it is a bit disappointing that we’re going back to this knockabout over phonics, because I’ve been really clear how important phonics is, and I think the sector are clear, and we’re all just getting on with the job, and that will be clarified in a statutory literacy and numeracy framework.
Nid wyf yn ymwybodol fod unrhyw un wedi diddymu'r defnydd o giwiau yn gyfan gwbl yn Lloegr, a dweud y gwir. Os gallwch fy nghyfeirio at ble y maent wedi gwahardd defnyddio ciwiau—. Rydym wedi dweud yn glir iawn ein bod yn disgwyl i addysgu ffoneg fod yn rhan allweddol o addysgu llythrennedd yng Nghymru. Mae athrawon yn weithwyr proffesiynol, ac mae Estyn wedi dweud bod angen dull cytbwys o addysgu darllen. Mae Estyn hefyd wedi dweud yn glir eu bod yn gweld gwaith da ar draws ysgolion yng Nghymru ar addysgu darllen yn y blynyddoedd cynharach. Yn y blynyddoedd olaf y daw’n fwy o bryder i Estyn, a’r cyfnodau pontio. A dyna pam ein bod yn canolbwyntio'r cyllid ar hynny.
Rydym hefyd wedi sefydlu panel arbenigol llythrennedd—nid wyf yn siŵr a ydym wedi cyhoeddi’r manylion am hynny eto, ond os nad ydym, rwy’n fwy na pharod i roi’r manylion i chi—sy’n banel cytbwys iawn. Ond rydym wedi bod yn glir iawn, ac a dweud y gwir, mae'n siomedig braidd ein bod yn mynd yn ôl i gecru dros ffoneg, gan fy mod wedi dweud yn glir iawn pa mor bwysig yw ffoneg, a chredaf fod y sector yn glir ar hynny, ac mae pob un ohonom yn bwrw ymlaen â'r gwaith, a bydd hynny'n cael ei gadarnhau mewn fframwaith llythrennedd a rhifedd statudol.
Llefarydd Plaid Cymru, Cefin Campbell.
Plaid Cymru spokesperson, Cefin Campbell.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Cabinet Secretary, last week you published a written statement outlining the Government’s intention to begin working on a strategic education workforce plan. That is despite the First Minister saying just a few days prior to that that she didn’t want to see any more fancy strategies. Plaid Cymru leader, Rhun ap Iorwerth, made clear then to the First Minister that strategies are, in fact, needed to get to grips with the whole host of issues facing Wales at the moment, not least, of course, in education.
I welcome her commitment to developing a strategy, because, as we all know, the teaching profession is, of course, facing a recruitment and retention crisis—a crisis that hasn’t appeared out of nowhere overnight, but has been exacerbated by Labour in Wales’s failure to meet their own recruitment targets for secondary school teachers over the past eight years.
Cabinet Secretary, would you agree with me that last week’s written statement was an admission of failure, really, on behalf of the Welsh Government, and that you’ve failed to get to grips with recruiting and retaining sufficient numbers into the teaching profession in Wales?
Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, yr wythnos diwethaf, fe gyhoeddoch chi ddatganiad ysgrifenedig yn amlinellu bwriad y Llywodraeth i ddechrau gweithio ar gynllun strategol ar gyfer y gweithlu addysg. Mae hynny er gwaethaf y ffaith bod y Prif Weinidog wedi dweud ychydig ddyddiau cyn hynny nad oedd am weld mwy o strategaethau ffansi. Dywedodd arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth, yn glir wrth y Prif Weinidog bryd hynny fod angen strategaethau i fynd i’r afael â’r llu o broblemau sy’n wynebu Cymru ar hyn o bryd, yn enwedig ym maes addysg.
Rwy'n croesawu ei hymrwymiad i ddatblygu strategaeth, oherwydd, fel y gŵyr pob un ohonom, mae’r proffesiwn addysgu'n wynebu argyfwng recriwtio a chadw staff—argyfwng nad yw wedi ymddangos yn sydyn dros nos, ond sydd wedi’i waethygu gan fethiant Lafur yng Nghymru i gyrraedd eu targedau recriwtio eu hunain ar gyfer athrawon ysgolion uwchradd dros yr wyth mlynedd diwethaf.
Ysgrifennydd y Cabinet, a fyddech chi'n cytuno bod datganiad ysgrifenedig yr wythnos diwethaf yn gyfaddefiad o fethiant ar ran Llywodraeth Cymru, a’ch bod wedi methu mynd i’r afael â recriwtio a chadw niferoedd digonol o staff yn y proffesiwn addysgu yng Nghymru?
Thank you very much, Cefin. You won’t be surprised to find that I don’t agree with you that the statement was an admission of failure. The statement was the result of my reflections since coming into post on the range of workforce issues I’ve been dealing with.
Our workforce is our most precious resource in terms of meeting the needs of our children and young people, and I’ve been really struck since coming into post by the range of issues that I’m dealing with that relate to workforce—we’re talking about well-being, reducing workload. We want to improve the situation for support staff in Wales, and, of course, we want to tackle issues with recruitment and retention of teachers. And we are not alone in facing challenges in that space. Our recruitment at primary school level is very healthy; it is more of a challenge at secondary school. And that is a challenge in other countries as well.
The workforce plan that I announced was an attempt to bring together all those issues, so that we can work on them as a coherent whole with the sector. I’ve already had initial discussions with the Welsh Local Government Association, who are, of course, the employers in lots of cases, but also, we will work in partnership with trade union colleagues to deliver this workforce plan, which is in its early days.
Diolch, Cefin. Ni fyddwch yn synnu nad wyf yn cytuno â chi mai cyfaddefiad o fethiant oedd y datganiad. Roedd y datganiad deillio o fy ystyriaethau ers dod i'r swydd ar yr ystod o broblemau y bûm yn ymdopi â hwy mewn perthynas â'r gweithlu.
Ein gweithlu yw ein hadnodd mwyaf gwerthfawr ar gyfer diwallu anghenion ein plant a’n pobl ifanc, ac rwyf wedi fy synnu'n fawr ers dechrau yn y swydd gan yr ystod o broblemau rwy'n ymdrin â hwy sy’n ymwneud â'r gweithlu—rydym yn sôn am lesiant, lleihau llwyth gwaith. Rydym am wella’r sefyllfa i staff cymorth yng Nghymru, ac wrth gwrs, rydym am fynd i’r afael â phroblemau'n ymwneud â recriwtio a chadw athrawon. Ac nid ydym ar ein pen ein hunain yn wynebu heriau yn hyn o beth. Mae ein recriwtio ar lefel yr ysgol gynradd yn iach iawn; mae'n fwy o her ar lefel yr ysgol uwchradd. Ac mae honno'n her mewn gwledydd eraill hefyd.
Roedd y cynllun a gyhoeddais ar gyfer y gweithlu yn ymgais i ddod â’r holl faterion hynny ynghyd, fel y gallwn weithio arnynt fel cyfanwaith cydlynol gyda’r sector. Rwyf eisoes wedi cael trafodaethau cychwynnol gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, sef y cyflogwyr mewn llawer o achosion, ond hefyd, byddwn yn gweithio mewn partneriaeth â chymheiriaid yn yr undebau llafur i gyflawni’r cynllun gweithlu hwn, sydd yn ei ddyddiau cynnar.
Of course, some of the issues you’ve outlined we've known about for many years. But I still welcome the fact that you’ve got a plan, because it is a serious matter that does affect how we recruit and retain teachers.
Wrth gwrs, rydym wedi bod yn ymwybodol o rai o'r materion a amlinellwyd gennych ers blynyddoedd lawer. Ond rwy'n dal i groesawu'r ffaith bod gennych gynllun, gan ei fod yn fater difrifol sy'n effeithio ar y ffordd rydym yn recriwtio ac yn cadw athrawon.
Mae’n amlwg bod y datganiad yn llawer rhy hwyr i nifer o athrawon sydd wedi gadael y sector erbyn hyn. Ond roedd y datganiad yn denau iawn, iawn o ran manylion ac nid oedd unrhyw gyfeiriad, er mawr siom i fi—dim paragraff, dim brawddeg, dim un gair hyd yn oed—yn sôn am greu gweithlu dwyieithog. Nawr, allwn ni ddim cymryd unrhyw gynllun gweithlu o ddifri yng Nghymru oni bai ei fod yn amlinellu’n glir sut mae Llywodraeth Cymru’n mynd ati i gynyddu nifer yr athrawon sydd yn medru dysgu drwy gyfrwng y Gymraeg. Mae hyn yn arbennig o wir, wrth gwrs, wrth i Bil y Gymraeg ac Addysg (Cymru) fynd drwy’r Senedd ar hyn o bryd. Felly, fel mae pethau’n sefyll, mae’r Llywodraeth yn dweud nad oes unrhyw angen am gynllun gweithlu dwyieithog statudol a fyddai’n gorfodi camau gweithredu cadarn a chlir yn y maes hwn. Beth rydyn ni’n cael ei gynnig yw cynllun anstatudol, ac mae’r Ysgrifennydd Cabinet wedi dweud bod hyn yn rhoi hyblygrwydd i Weinidogion, ond mae hefyd yn rhoi hyblygrwydd i Weinidogion y dyfodol—a dyma’r perygl—i rwyfo’n ôl, i roi’r gorau i gynlluniau i greu gweithlu dwyieithog. Felly, pa sicrwydd allwch chi ei roi i fi, Ysgrifennydd Cabinet, o’ch ymrwymiad i greu gweithlu addysg dwyieithog, wrth ystyried y ffaith nad oeddech chi wedi sôn amdano fe yn eich datganiad?
It’s clear that the statement came far too late for many teachers who have now left the sector. But the statement was very light indeed on detail and there was no reference, much to my disappointment—no paragraph, no sentence, not even a single word—to the creation of a bilingual workforce. Now, we cannot take any workforce plan seriously in Wales unless it clearly sets out how the Welsh Government will go about increasing the number of teachers who can teach through the medium of Welsh. This is particularly pertinent as the Welsh Language and Education (Wales) Bill goes through the Senedd. So, as things stand, the Government says that there's no need for a statutory bilingual workforce plan that would compel firm and clear action in this area. What we're being offered is a non-statutory plan, and the Cabinet Secretary says that this gives Ministers flexibility, but it also gives flexibility to future Ministers—and this is the risk—to backslide, to cease plans to create a bilingual workforce. So, what assurance can you give me, Cabinet Secretary, of your commitment to creating a bilingual education workforce, considering the fact that you didn't mention it at all in your statement?
Thank you, Cefin. I’m very happy to give you that assurance that I am very committed to creating a bilingual workforce. It’s early days for the new workforce plan. I can assure you that the Welsh language will be a key part of that, just as it was a key part of the strategic mental health plan when I was in my previous portfolio. I don’t think it needs to be a statutory plan. I think this is about action and us all working together to deliver. Obviously, we’ve got to make sure that we can plan the workforce to meet the ambitions in the new legislation, but also I think we have to recognise that people teaching Welsh or teaching through the medium of Welsh have the same issues around well-being, workload and other issues that we have to address in a holistic way. So, my commitment is clear that it’s there to deliver for the whole of our workforce, to meet the needs of all children and young people in Wales.
Diolch, Cefin. Rwy’n hapus iawn i roi sicrwydd i chi fy mod yn ymrwymedig iawn i greu gweithlu dwyieithog. Mae’n ddyddiau cynnar ar y cynllun gweithlu newydd. Gallaf roi sicrwydd i chi y bydd y Gymraeg yn rhan allweddol ohono, yn union fel roedd yn rhan allweddol o’r cynllun iechyd meddwl strategol pan oeddwn yn fy mhortffolio blaenorol. Ni chredaf fod angen iddo fod yn gynllun statudol. Rwy'n credu bod hyn yn ymwneud â gweithredu a phob un ohonom yn gweithio gyda'n gilydd i gyflawni. Yn amlwg, mae'n rhaid inni sicrhau ein bod yn gallu cynllunio'r gweithlu i gyflawni'r uchelgeisiau yn y ddeddfwriaeth newydd, ond credaf hefyd fod yn rhaid inni gydnabod bod gan bobl sy'n addysgu Cymraeg neu'n addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg yr un problemau ynghylch llesiant, llwyth gwaith a phroblemau eraill y mae’n rhaid inni fynd i'r afael â hwy mewn ffordd gyfannol. Felly, mae fy ymrwymiad yn glir ei fod yno i gyflawni ar gyfer ein gweithlu cyfan, i ddiwallu anghenion holl blant a phobl ifanc Cymru.
Diolch. My fear is that if it’s not statutory, then we could well see a rowing back on that in the future by whoever might be in your role.
On recruitment, one way to ensure an increase in the number of Welsh-medium teachers, as well as reducing the shortage of teachers in priority subject areas, is through teacher training incentive schemes. Whilst the Welsh Government does have various different incentive schemes to support recruitment into the profession, the effectiveness of these schemes is, of course, another matter, especially when the Welsh Government is failing to collect even the most basic data to help them in this regard, something I’ve raised with you many times in the past. That’s why, when reading your evidence paper to the education committee’s budget scrutiny session last week, I was glad to see that the Welsh Government have again heeded Plaid Cymru’s call for a rethink in this area. The evidence paper stated, and I quote:
‘An evaluation of the policy to support ITE in Wales will be conducted in 2025 and report in 2026; this will include research into the efficacy of incentivisation.’
So, I’d be grateful if you could tell me who will be conducting the review on this? Will the terms of reference be published? And will the completed review be published publicly in full before the end of this Senedd term?
Diolch. Fy ofn yw, os nad yw'n statudol, y gallai pwy bynnag a allai fod yn eich rôl yn y dyfodol ei ddadwneud.
Ar recriwtio, un ffordd o sicrhau cynnydd yn nifer yr athrawon cyfrwng Cymraeg, yn ogystal â lleihau’r prinder athrawon mewn meysydd pynciau â blaenoriaeth, yw drwy gynlluniau cymhelliant hyfforddi athrawon. Er bod gan Lywodraeth Cymru wahanol gynlluniau cymhelliant i gefnogi recriwtio i’r proffesiwn, mater arall yw effeithiolrwydd y cynlluniau hyn, yn enwedig pan fo Llywodraeth Cymru yn methu casglu hyd yn oed y data mwyaf sylfaenol i’w helpu yn hyn o beth, rhywbeth a godais gyda chi sawl gwaith yn y gorffennol. Dyna pam, wrth ddarllen eich papur tystiolaeth i sesiwn graffu'r pwyllgor addysg ar y gyllideb yr wythnos diwethaf, fy mod yn falch o weld bod Llywodraeth Cymru unwaith eto wedi gwrando ar alwad Plaid Cymru am ailfeddwl yn y maes hwn. Dywedai'r papur tystiolaeth:
'Cynhelir gwerthusiad o'r polisi i gefnogi AGA yng Nghymru yn 2025 a chyhoeddir adroddiad arno yn 2026; bydd hyn yn cynnwys ymchwil i effeithiolrwydd darparu cymhellion.'
Felly, hoffwn ichi ddweud wrthyf pwy fydd yn cynnal yr adolygiad ar hyn? A fydd y cylch gorchwyl yn cael ei gyhoeddi? Ac a fydd yr adolygiad gorffenedig yn cael ei gyhoeddi'n llawn cyn diwedd tymor y Senedd hon?
Thank you, Cefin. As you’ve highlighted, we’ve got a whole range of incentives designed to tackle shortages in key subjects, and we’re investing a substantial amount of money in those. For some teachers, that could mean an incentive of £15,000 each. I’ve acknowledged that we need to do more in relation to the data. I think it is also important to recognise that these incentives do need some time to work their way through the system as well. So, if you look at the incentives for ethnic minority teachers, we haven’t had sufficient people yet go through that system to really judge the efficacy of it.
Thank you for welcoming the review. I’m not aware whether the contract for that has been let, but I am very happy to commit to publishing further details on the review. We always publish the evaluations that we do as a Government, so I would expect that to happen as well, as a matter of course.
Diolch, Cefin. Fel rydych chi wedi'i nodi, mae gennym ystod eang o gymhellion a gynlluniwyd i fynd i'r afael â phrinder athrawon mewn pynciau allweddol, ac rydym yn buddsoddi swm sylweddol o arian yn y rheini. I rai athrawon, gallai hynny olygu cymhelliant o £15,000 yr un. Rwyf wedi cydnabod bod angen inni wneud mwy mewn perthynas â’r data. Rwy'n credu ei bod hefyd yn bwysig cydnabod bod angen rhywfaint o amser ar y cymhellion hyn i weithio eu ffordd drwy'r system. Felly, os edrychwch ar y cymhellion i athrawon lleiafrifol ethnig, nid ydym wedi cael digon o bobl eto yn mynd drwy'r system honno i farnu ei heffeithiolrwydd yn iawn.
Diolch am groesawu'r adolygiad. Nid wyf yn gwybod a yw’r contract wedi'i osod ar ei gyfer, ond rwy’n fwy na pharod i ymrwymo i gyhoeddi rhagor o fanylion am yr adolygiad. Rydym bob amser yn cyhoeddi’r gwerthusiadau a wnawn fel Llywodraeth, felly rwy'n disgwyl i hynny ddigwydd fel mater o drefn.
Cwestiwn 3 sydd nesaf. Sioned Wiliams.
Question 3 is next. Sioned Williams.
Diolch, Llywydd. Dwi'n datgan budd cyn gofyn fy nghwestiwn, Llywydd, sef bod fy ngŵr yn gyflogedig gan Brifysgol Abertawe ac yn aelod o undeb UCU.
Thank you, Llywydd. And I declare an interest before I ask my question, Llywydd, namely that my husband is employed by Swansea University and a member of the University and College Union.
3. Sut mae'r Llywodraeth yn cefnogi prifysgolion Cymru ac yn eu diogelu i'r dyfodol? OQ62156
3. How is the Government supporting and future-proofing the universities of Wales? OQ62156
The Welsh Government has increased tuition fees next year, providing up to £21.9 million in additional income to universities. We have also provided an additional £10 million to the sector, bringing total grant funding to over £200 million in the current financial year.
Mae Llywodraeth Cymru wedi cynyddu ffioedd dysgu y flwyddyn nesaf, gan ddarparu hyd at £21.9 miliwn mewn incwm ychwanegol i brifysgolion. Rydym hefyd wedi darparu £10 miliwn ychwanegol i’r sector, gan ddod â chyfanswm y cyllid grant i dros £200 miliwn yn y flwyddyn ariannol gyfredol.
Diolch. The University and College Union has written to each of us who represent areas with universities in them, urging us to raise the funding crisis in Welsh universities. I was glad to hear the Cabinet Secretary say that the education workforce is our most precious resource. Well, the higher education workforce are facing severe conditions as a result of restructuring, voluntary severance, pay freezes and the very real risk of compulsory redundancy, all of which, of course, is impacting our students. While the additional £10 million uplift in the in-year budget is welcome, it’s only served to reverse cuts to the original budget, and the increase in fees you mentioned won’t be sufficient to offset the higher costs facing our universities, such as national insurance contributions as a result of the UK Government’s autumn budget, the cuts to foundation year fees in light of the cap introduced for English students, as well as the fact that the slowness of the announcement on fees from the Welsh Government coming late in the recruitment cycle means universities are having to grapple with consumer law implications—some students paying £9,000, others £9,250 in this academic year—and you still haven’t laid the relevant regulations in the Senedd. Medr hasn’t yet issued formal guidance to universities. So, with no real rise for higher education in this year’s draft budget, what is your plan to support and safeguard the vital contribution our universities make to our communities, our society and our economy?
Diolch. Mae’r Undeb Prifysgolion a Cholegau wedi ysgrifennu at bob un ohonom sy’n cynrychioli ardaloedd gyda phrifysgolion ynddynt, yn ein hannog i godi’r argyfwng ariannu ym mhrifysgolion Cymru. Roeddwn yn falch o glywed Ysgrifennydd y Cabinet yn dweud mai’r gweithlu addysg yw ein hadnodd mwyaf gwerthfawr. Wel, mae'r gweithlu addysg uwch yn wynebu amodau difrifol o ganlyniad i ailstrwythuro, diswyddo gwirfoddol, rhewi cyflogau a'r risg wirioneddol o ddiswyddo gorfodol, sydd oll, wrth gwrs, yn effeithio ar ein myfyrwyr. Er bod y cynnydd ychwanegol o £10 miliwn yn y gyllideb yn ystod y flwyddyn i’w groesawu, nid yw ond wedi gwrthdroi toriadau i’r gyllideb wreiddiol, ac ni fydd y cynnydd yn y ffioedd a grybwyllwyd gennych yn ddigon i wneud iawn am y costau uwch sy’n wynebu ein prifysgolion, megis cyfraniadau yswiriant gwladol o ganlyniad i gyllideb yr hydref Llywodraeth y DU, y toriadau i ffioedd blwyddyn sylfaen yn sgil y cap a gyflwynwyd ar gyfer myfyrwyr o Loegr, yn ogystal â’r ffaith bod arafwch y cyhoeddiad ar ffioedd gan Lywodraeth Cymru yn dod yn hwyr yn y cylch recriwtio yn golygu bod prifysgolion yn gorfod mynd i'r afael â goblygiadau cyfraith defnyddwyr—rhai myfyrwyr yn talu £9,000, eraill yn talu £9,250 yn y flwyddyn academaidd hon—ac nid ydych wedi gosod y rheoliadau perthnasol yn y Senedd o hyd. Nid yw Medr wedi cyhoeddi canllawiau ffurfiol i brifysgolion eto. Felly, heb unrhyw gynnydd gwirioneddol i addysg uwch yn y gyllideb ddrafft eleni, beth yw eich cynllun i gefnogi a diogelu’r cyfraniad hanfodol y mae ein prifysgolion yn ei wneud i’n cymunedau, ein cymdeithas a’n heconomi?
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Well, thank you, Sioned for that supplementary question. I’ll start by saying that, by increasing the tuition fee limits for undergraduate students in Wales by 3.1 per cent for the 2025-26 academic year, that’s up from £9,250 to £9,535 a student, we will enable universities to generate up to £21.9 million in additional income. And, of course, this follows on from the increase in fees agreed by the previous education Minister for 2024-25, and, together, this has enable universities to maintain their tuition fee income in real terms, which accounts for more than half of their income. Of course, I do recognise the financial pressures that our higher education institutions here in Wales and across the UK are under, and I continue to meet regularly with university and college leaders to understand the pressures that they are facing. Universities are undergoing a significant period of painful readjustment following the recent sudden decrease in international postgraduate enrolments. Some are undertaking a fundamental re-examination of their institutional business models and seeking greater efficiency and opportunities for collaboration between institutions, and, of course, those type of decisions will never be easy. But, in terms of the Welsh Government’s role, it’s really important to state that higher education funding in Wales compares favourably to other UK nations. According to London Economics research, published in 2024, net higher education funding per full-time student in Wales in 2023-24 was 18 per cent higher than in Scotland, 22 per cent higher than in Northern Ireland, and we expect that our funding will be at a comparable level to England now that tuition fees are the same in both England and Wales in 2024-25, and again in 2025-26.
I would also like to stress that I do meet regularly with sector representatives, and not just vice-chancellors of universities, but trade union representatives as well, and I’m keen to continue that dialogue and to work within social partnership principles to support university staff, students and everyone who works in the higher education sector through these difficult times.
Wel, diolch am eich cwestiwn atodol, Sioned. Fe ddechreuaf drwy ddweud, drwy gynyddu’r terfynau ffioedd dysgu ar gyfer myfyrwyr israddedig yng Nghymru 3.1 y cant ar gyfer blwyddyn academaidd 2025-26, i fyny o £9,250 i £9,535 y myfyriwr, byddwn yn galluogi prifysgolion i gynhyrchu hyd at £21.9 miliwn mewn incwm ychwanegol. Ac wrth gwrs, mae hyn yn dilyn y cynnydd mewn ffioedd a gytunwyd gan y Gweinidog addysg blaenorol ar gyfer 2024-25, a chyda'i gilydd, mae hyn wedi galluogi prifysgolion i gynnal eu hincwm ffioedd dysgu mewn termau real, sef mwy na hanner eu hincwm. Wrth gwrs, rwy’n cydnabod y pwysau ariannol sydd ar ein sefydliadau addysg uwch yma yng Nghymru a ledled y DU, ac rwy’n parhau i gyfarfod yn rheolaidd ag arweinwyr prifysgolion a cholegau i ddeall y pwysau y maent yn ei wynebu. Mae prifysgolion yn mynd drwy gyfnod sylweddol o ailaddasu poenus yn dilyn y gostyngiad sydyn diweddar mewn cofrestriadau myfyrwyr ôl-raddedig rhyngwladol. Mae rhai'n cynnal ailarchwiliad sylfaenol o’u modelau busnes sefydliadol ac yn ceisio mwy o effeithlonrwydd a chyfleoedd ar gyfer cydweithredu rhwng sefydliadau, ac wrth gwrs, ni fydd y mathau hynny o benderfyniadau byth yn hawdd. Ond o ran rôl Llywodraeth Cymru, mae'n wirioneddol bwysig datgan bod cyllid addysg uwch yng Nghymru yn cymharu'n ffafriol â chenhedloedd eraill y DU. Yn ôl ymchwil London Economics, a gyhoeddwyd yn 2024, roedd cyllid addysg uwch net fesul myfyriwr amser llawn yng Nghymru yn 2023-24 18 y cant yn uwch nag yn yr Alban, 22 y cant yn uwch nag yng Ngogledd Iwerddon, a disgwyliwn y bydd ein cyllid ar lefel debyg i Loegr gan fod ffioedd dysgu yr un fath bellach yng Nghymru a Lloegr yn 2024-25, ac eto yn 2025-26.
Hoffwn bwysleisio hefyd fy mod yn cyfarfod yn rheolaidd â chynrychiolwyr y sector, ac nid is-gangellorion prifysgolion yn unig, ond cynrychiolwyr undebau llafur hefyd, ac rwy’n awyddus i barhau â’r ddeialog honno ac i weithio yn unol ag egwyddorion partneriaeth gymdeithasol i gefnogi staff prifysgolion, myfyrwyr a phawb sy’n gweithio yn y sector addysg uwch yn y cyfnod anodd hwn.
The decision, of course, by the Welsh Government to increase the tuition fee cap for Welsh universities for full-time undergraduate degrees does raise significant concerns about the sustainability of higher education in Wales. Whilst the Government claims this rise will help ensure universities remain viable and competitive, it does highlight the mounting financial pressures that our wonderful institutions face. These challenges were made very evident yesterday when I joined Adam Price and other campaigners on the steps of the Senedd to support the University of Wales Trinity Saint David's Lampeter campus. And you may wonder why. I'll tell you. I have numerous constituents in Aberconwy who have actually graduated from this wonderful institution. Now, the proposed closure of up to 30 courses, ending undergraduate teaching, would not only devastate this historic campus, but have far-reaching consequences for the local economy of Lampeter and west Wales, and will deprive people who want to go there. So, how does the Welsh Government plan to balance fee increases with preserving regional access to higher education and support these struggling but wonderful campuses, like Lampeter, in rural Wales? Diolch.
Mae’r penderfyniad gan Lywodraeth Cymru i gynyddu’r cap ar ffioedd dysgu prifysgolion Cymru ar gyfer graddau israddedig amser llawn yn codi pryderon sylweddol am gynaliadwyedd addysg uwch yng Nghymru. Er bod y Llywodraeth yn honni y bydd y cynnydd yn helpu i sicrhau bod prifysgolion yn parhau i fod yn hyfyw a chystadleuol, mae'n dangos y pwysau ariannol cynyddol sydd ar ein sefydliadau gwych. Daeth yr heriau hyn yn amlwg iawn ddoe pan ymunais ag Adam Price ac ymgyrchwyr eraill ar risiau’r Senedd i gefnogi campws Prifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant yn Llanbedr Pont Steffan. Ac efallai y byddwch chi'n meddwl pam. Fe ddywedaf wrthych. Mae gennyf nifer o etholwyr yn Aberconwy sydd wedi graddio o’r sefydliad gwych hwn. Nawr, byddai’r cynllun arfaethedig i gael gwared ar hyd at 30 o gyrsiau, gan roi diwedd ar addysgu israddedig, nid yn unig yn difetha’r campws hanesyddol hwn, ond yn arwain at ganlyniadau pellgyrhaeddol i economi leol Llanbedr Pont Steffan a gorllewin Cymru, ac yn amddifadu'r bobl sydd am fynd yno. Felly, sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu cydbwyso cynnydd mewn ffioedd â chadw mynediad rhanbarthol at addysg uwch a chefnogi'r campysau hyn sy'n ei chael hi'n anodd ond sydd hefyd yn wych, fel Llanbedr Pont Steffan, yng nghefn gwlad Cymru? Diolch.
Thank you, Janet, for that supplementary question and, of course, I am aware of the concerns that have been raised by students at Lampeter university regarding the potential closure of that campus there, which, obviously I should say, comes under the University of Wales Trinity Saint David. It's a very unique campus because it is so small and intimate. I believe there are only 92 full-time undergraduate students, which means that it is smaller than your average primary school in Wales. And, of course, the kind of students who would opt for that kind of environment would see it as being very different to other institutions. So, I do understand their concerns. But, really, you know, as universities in Wales are autonomous institutions, it wouldn't be appropriate for Welsh Ministers to intervene in their academic matters, whether that's course delivery, campus location, or both. But, of course, I recognise, as I've said, that the proposal may have an impact on students and staff, and I would urge those affected to raise their concerns directly with the university itself. I note also that the proposal is intended to safeguard the study of humanities in the university by enabling the humanities departments to be co-located with other disciplines and, therefore, offer a more vibrant student experience. The aim is, definitely, to reinvigorate the study of humanities at that university.
Just to close, and reiterate what I said to Sioned in her initial question, I do recognise the financial pressure that our higher education institutions in Wales are under, and I intend to continue, both me and my officials, that regular, constructive engagement with sector leaders on this.
Diolch am eich cwestiwn atodol, Janet, ac wrth gwrs, rwy’n ymwybodol o’r pryderon a godwyd gan fyfyrwyr ym mhrifysgol Llanbedr Pont Steffan ynghylch y perygl y bydd y campws yno'n cau, campws sy'n rhan o Brifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant. Mae'n gampws unigryw iawn am ei fod mor fach ac agos atoch. Dim ond 92 o fyfyrwyr israddedig amser llawn sydd yno, sy’n golygu ei fod yn llai nag ysgol gynradd gyffredin yng Nghymru. Ac wrth gwrs, byddai'r math o fyfyrwyr a fyddai'n dewis y math hwnnw o amgylchedd o'r farn ei fod yn wahanol iawn i sefydliadau eraill. Felly, rwy’n deall eu pryderon. Ond gan fod prifysgolion yng Nghymru yn sefydliadau ymreolaethol, ni fyddai'n briodol i Weinidogion Cymru ymyrryd yn eu materion academaidd, boed hynny'n ddarpariaeth cyrsiau, lleoliad campws, neu'r ddau. Ond wrth gwrs, rwy'n cydnabod, fel y dywedais, y gallai'r cynnig gael effaith ar fyfyrwyr a staff, ac rwy'n annog y rhai yr effeithir arnynt i godi eu pryderon yn uniongyrchol gyda'r brifysgol ei hun. Sylwaf hefyd mai bwriad y cynnig yw diogelu astudiaethau'r dyniaethau yn y brifysgol drwy alluogi’r adrannau dyniaethau i gael eu cydleoli â disgyblaethau eraill, a chynnig profiad mwy bywiog i fyfyrwyr drwy wneud hynny. Y nod, yn bendant, yw adfywio astudiaethau'r dyniaethau yn y brifysgol honno.
I gloi, ac i ailadrodd yr hyn a ddywedais wrth Sioned yn ei chwestiwn gwreiddiol, rwy’n cydnabod y pwysau ariannol sydd ar ein sefydliadau addysg uwch yng Nghymru, ac rwyf i a fy swyddogion yn bwriadu parhau i ymgysylltu’n rheolaidd ac yn adeiladol gydag arweinwyr sector ar hyn.
4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella cyfraddau cadw a recriwtio athrawon? OQ62162
4. What steps is the Welsh Government taking to improve the retention and recruitment of teachers? OQ62162
On 13 January, I published a written statement setting out my intention to work with the sector to develop a strategic education workforce plan to address a wide range of issues and improve recruitment and retention in the education workforce.
Ar 13 Ionawr, cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig yn nodi fy mwriad i weithio gyda’r sector i ddatblygu cynllun strategol ar gyfer y gweithlu addysg i fynd i’r afael ag ystod eang o faterion a gwella lefelau recriwtio a chadw staff yn y gweithlu addysg.
Thank you so much for your response, Cabinet Secretary. Teacher numbers in Wales are still in decline. In 2019, we had more than 31,300 teachers, yet, fast forward to 2024, and there are 29,988. However, the number of qualified teachers in Wales stands at 35,865, meaning that there are 5,877 qualified teachers who aren't teaching in our schools. As well as boosting teacher numbers, it's clear that more needs to be done when it comes to retention. I know my colleague Cefin Campbell raised this earlier. The Welsh Government announced its desire for a strategic education workforce plan last week and, I must say, I was a bit disappointed that it wasn't brought to the Chamber, Cabinet Secretary, but I hope, in future, that you will be able to do so. And I do feel this is, unfortunately, too little too late when it comes to teacher retention, and it's really vital that we all get to grips with how to deal with this, going forward. Unfortunately, I didn't feel that we've got anything concrete in place, as a plan, as a strategy, and, in your written statement, you admitted that you'd merely begun discussions. Now, the workloads of already overstretched teachers will continue to pile up and, Cabinet Secretary, I am concerned that this may become one of those listening exercises that we've heard many Ministers taking upon themselves in the past, but the time for action is now, Cabinet Secretary. You were kind enough to provide me with a detailed timeline in your previous responses to me—
Diolch yn fawr am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae niferoedd athrawon yng Nghymru yn dal i ostwng. Yn 2019, roedd gennym fwy na 31,300 o athrawon, ac eto, erbyn 2024, roedd gennym 29,988. Fodd bynnag, mae gennym 35,865 o athrawon cymwysedig yng Nghymru, sy'n golygu bod 5,877 o athrawon cymwysedig nad ydynt yn addysgu yn ein hysgolion. Yn ogystal â chwyddo niferoedd athrawon, mae'n amlwg fod angen gwneud mwy i gadw athrawon. Gwn fod fy nghyd-Aelod Cefin Campbell wedi codi hyn yn gynharach. Cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ei hawydd am gynllun strategol ar gyfer y gweithlu addysg yr wythnos diwethaf, ac mae'n rhaid imi ddweud, roeddwn braidd yn siomedig na ddaethpwyd ag ef i’r Siambr, Ysgrifennydd y Cabinet, ond rwy'n gobeithio y gallwch wneud hynny yn y dyfodol. Ac rwy'n teimlo bod hyn, yn anffodus, yn rhy ychydig ac yn rhy hwyr o ran cadw athrawon, ac mae'n hollbwysig ein bod ni oll yn mynd i'r afael â sut i ymdrin â hyn, wrth symud ymlaen. Yn anffodus, nid oeddwn yn teimlo bod gennym unrhyw beth pendant ar waith, fel cynllun, fel strategaeth, ac yn eich datganiad ysgrifenedig, fe wnaethoch gyfaddef mai newydd ddechrau y mae'r trafodaethau. Nawr, bydd llwyth gwaith athrawon sydd eisoes o dan bwysau yn parhau i bentyrru, ac Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n pryderu y gallai hwn ddod yn un o'r ymarferion gwrando hynny y clywsom amdanynt gan lawer o Weinidogion yn y gorffennol, ond mae'n bryd gweithredu nawr, Ysgrifennydd y Cabinet. Roeddech chi'n ddigon caredig i roi amserlen fanwl i mi yn eich ymatebion blaenorol i mi—
You need to ask your question now, please.
Mae angen ichi ofyn eich cwestiwn nawr, os gwelwch yn dda.
I will now. So, I'd like to know what action will the Government be taking to tackle teacher recruitment and retention in the interim, because I'm fearful that without a detailed, impactful, influential plan, soon no-one is going to know what exactly they are doing in relation to this ticking time bomb within our education system. So, I'd like a detailed timeline, please.
Fe wnaf hynny nawr. Felly, hoffwn wybod pa gamau y bydd y Llywodraeth yn eu cymryd i fynd i'r afael â recriwtio a chadw athrawon yn y cyfamser, oherwydd heb gynllun manwl, effeithiol, dylanwadol, rwy'n ofni'n fuan iawn na fydd unrhyw un yn gwybod beth yn union y maent yn ei wneud mewn perthynas â'r bom amser hwn yn ein system addysg. Felly, hoffwn linell amser fanwl, os gwelwch yn dda.
Thank you very much, Natasha. And I want to be clear, as I hope I was with Cefin, that this isn't a question of just doing new work. This is about looking at what we're doing already, and we are doing lots and lots and lots of work around recruiting and retaining teachers. I mentioned our incentive schemes that we have for shortage subjects to Cefin. Teachers can have, if they fulfil each of the areas of category, £15,000 each to train in Wales. We've got incentives for the priority subjects, recognising where we're having the challenges and obviously the incentives on teaching through the medium of Welsh and for people from a minority ethnic community.
We've also got a range of other activities that we're doing, and that's not just about promoting teaching as a career through TeachWales. We fund the Education Workforce Council's educators.wales website as well. We've also got initiatives like cynllun pontio. Those are for teachers who have been away from the profession, maybe like some of the ones you've just referred to, to return to teaching in Welsh. We've got opportunities for primary teachers to cross over to the secondary sector, and for teachers from the English-medium sector to cross over to the Welsh-medium sector. But I think it's important—. Oh, and I should mention as well that we've got employment-based teaching pathways now, salaried PGCEs, which are delivered by the Open University. So, those enable people to work in schools at the same time as gaining their teaching qualification.
But I think the reasons for challenges with recruitment and retention are really complex, and it is also about workload issues, and we have done lots of work around decreasing workload, which I've previously made a statement on. It's about well-being, and we are committed as a Government to a whole-school approach, not just for our children, but for our workforce as well. But another issue that has been really prominent in recent months is the issue of behaviour and how that is impacting on people working within the profession, and, indeed, I've spoken to teachers who have been worried about staying in the profession because of the stresses of the behaviour that they're dealing with. So, again, we've been working with our trade union partners. We have a summit on behaviour coming up in the spring, as well as research on behaviour, an Estyn review on behaviour, and we're publishing a toolkit on behaviour. So, I wouldn't want to give the impression about the workforce plan that this is a 'starting from scratch' thing. This is very much about bringing what we're doing together and trying to do that in a more coherent way so that we can see what's happening right across the system.
Diolch, Natasha. Ac rwyf am fod yn glir, fel rwy'n gobeithio imi fod gyda Cefin, nad yw hwn yn gwestiwn o wneud gwaith newydd yn unig. Mae'n ymwneud ag edrych ar yr hyn a wnawn yn barod, ac rydym yn gwneud llawer iawn o waith ar recriwtio a chadw athrawon. Soniais wrth Cefin am ein cynlluniau cymhelliant ar gyfer pynciau â phrinder. Os ydynt yn cyflawni pob un o'r meysydd categori, gall athrawon gael £15,000 yr un i hyfforddi yng Nghymru. Mae gennym gymhellion ar gyfer y pynciau â blaenoriaeth, i gydnabod lle mae gennym heriau ac yn amlwg y cymhellion ar gyfer addysgu trwy gyfrwng y Gymraeg ac i bobl o gymunedau lleiafrifol ethnig.
Hefyd, mae gennym amrywiaeth o weithgareddau eraill yr ydym yn eu gwneud, sy'n ymwneud â mwy na hyrwyddo addysgu fel gyrfa drwy TeachWales. Rydym yn ariannu gwefan addysgwyr.cymru Cyngor y Gweithlu Addysg hefyd. Ac mae gennym gynlluniau fel y cynllun pontio. Mae'r rheini i athrawon sydd wedi bod i ffwrdd o'r proffesiwn, fel rhai o'r rhai rydych chi newydd gyfeirio atynt efallai, i ddychwelyd at addysgu yn Gymraeg. Mae gennym gyfleoedd i athrawon cynradd groesi i'r sector uwchradd, ac i athrawon o'r sector cyfrwng Saesneg groesi i'r sector cyfrwng Cymraeg. Ond rwy'n meddwl ei bod yn bwysig—. O, a dylwn grybwyll hefyd fod gennym lwybrau addysgu seiliedig ar gyflogaeth nawr, TAR cyflogedig, sy'n cael eu darparu gan y Brifysgol Agored. Felly, mae'r rheini'n galluogi pobl i weithio mewn ysgolion ar yr un pryd ag ennill eu cymhwyster addysgu.
Ond rwy'n credu bod y rhesymau dros heriau gyda recriwtio a chadw yn gymhleth iawn, ac mae hefyd yn ymwneud â materion llwyth gwaith, ac rydym wedi gwneud llawer o waith ar leihau llwyth gwaith, y gwneuthum ddatganiad arno yn flaenorol. Mae'n ymwneud â llesiant, ac rydym wedi ymrwymo fel Llywodraeth i ddull ysgol gyfan, nid yn unig i'n plant, ond i'n gweithlu hefyd. Ond mater arall sydd wedi bod yn amlwg iawn yn ystod y misoedd diwethaf yw mater ymddygiad a sut y mae hynny'n effeithio ar bobl sy'n gweithio yn y proffesiwn, ac yn wir, rwyf wedi siarad ag athrawon sydd wedi bod yn poeni ynglŷn ag aros yn y proffesiwn oherwydd straen yr ymddygiad y maent yn ymdopi ag ef. Felly, unwaith eto, rydym wedi bod yn gweithio gyda'n partneriaid yn yr undebau llafur. Mae gennym uwchgynhadledd ar ymddygiad yn dod yn y gwanwyn, yn ogystal ag ymchwil ar ymddygiad, adolygiad Estyn ar ymddygiad, ac rydym yn cyhoeddi pecyn cymorth ar ymddygiad. Felly, nid wyf am roi'r argraff ynghylch cynllun y gweithlu mai peth 'dechrau o'r dechrau' yw hwn. Mae'n ymwneud â dod â'r hyn a wnawn at ei gilydd a cheisio gwneud hynny mewn ffordd fwy cydgysylltiedig er mwyn inni allu gweld beth sy'n digwydd ar draws y system.
5. Pa gynnydd y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella presenoldeb yn yr ysgol? OQ62177
5. What progress is the Welsh Government making in improving school attendance? OQ62177
Improving attendance continues to be a top priority. Whilst we have seen improvements, returning attendance rates to pre-pandemic levels is an ambitious task. To support this, I have announced £8.8 million, across this year and next, to increase capacity across the educational support network, focusing specifically on improving engagement and attendance.
Mae gwella presenoldeb yn parhau i fod yn brif flaenoriaeth. Er ein bod wedi gweld gwelliannau, mae dod â chyfraddau presenoldeb yn ôl i lefelau cyn y pandemig yn dasg uchelgeisiol. I gefnogi hyn, rwyf wedi cyhoeddi £8.8 miliwn, ar gyfer eleni a'r flwyddyn nesaf, i gynyddu capasiti ar draws y rhwydwaith cymorth addysgol, gan ganolbwyntio'n benodol ar wella ymgysylltiad a phresenoldeb.
Thank you for that, Cabinet Secretary. Monmouthshire County Council report attendance at primary schools in the Severnside area of Newport East almost back to pre-pandemic levels. This includes Castle Park, Durand, Y Ffin, Rogerstone, Magor and Undy schools, all of which are a pleasure to visit, with their welcoming and nurturing environment for pupils and their families. The local education authority emphasises schools following up absence on the first day if the parent doesn't contact the school very early to explain; early identification of any dip in attendance, together with positive relationships with the education welfare service, especially in more complex cases; and positive links between parents, teachers and the school using social media, newsletters and awards for good attendance. Cabinet Secretary, will you join me in congratulating the schools, their staff and the local authority on their effort and work to improve attendance?
Diolch am hynny, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae Cyngor Sir Fynwy yn dweud bod presenoldeb mewn ysgolion cynradd yn ardal Severnside yn Nwyrain Casnewydd bron yn ôl i lefelau cyn y pandemig. Mae hyn yn cynnwys ysgolion Parc y Castell, Durand, y Ffin, Rogerstone, Magwyr a Gwndy, ac mae pob un ohonynt yn bleser i ymweld â hi, gyda'u hamgylchedd croesawgar a meithringar i ddisgyblion a'u teuluoedd. Mae'r awdurdod addysg lleol yn pwysleisio y dylai ysgolion fynd ar drywydd absenoldeb ar y diwrnod cyntaf os nad yw'r rhiant yn cysylltu â'r ysgol yn gynnar iawn i esbonio; nodi'n gynnar unrhyw leihad mewn presenoldeb, ynghyd â pherthynas gadarnhaol gyda'r gwasanaeth lles addysg, yn enwedig mewn achosion mwy cymhleth; a chysylltiadau cadarnhaol rhwng rhieni, athrawon a'r ysgol gan ddefnyddio cyfryngau cymdeithasol, cylchlythyrau a gwobrau am bresenoldeb da. Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi ymuno â mi i longyfarch yr ysgolion, eu staff a'r awdurdod lleol ar eu hymdrech a'u gwaith i wella presenoldeb?
Well, can I thank John Griffiths for that supplementary and say that I'm delighted to congratulate and commend both the local authority and all of the schools in question? It's really great to hear of the progress that they're making. And I think that what it shows is how you do need to have that granular approach to tackling issues with attendance, and we are making progress. It's going to take time. But it is vital, then, that as a Government we are doing what we can to share good practice between local authorities. And it was interesting to hear you note the role of the education welfare officers. A significant amount of the new funding that I've announced—so that's £1.5 million this year and £3 million next year—is for family engagement officers, and their role is to work with some of those families with the most complex needs to really tackle those barriers that are preventing the children and young people coming to school. And that, of course, is a key part of our community-focused schools programme as well, which I know you're really enthusiastic about. And we've also announced additional funding for community-focused schools, because as you highlight, that relationship between the school and the family is absolutely critical. So, the school is a key part of that community and it's about everybody working together.
Wel, a gaf i ddiolch i John Griffiths am y cwestiwn atodol a dweud fy mod i'n falch iawn o longyfarch a chanmol yr awdurdod lleol a'r holl ysgolion dan sylw? Mae'n braf iawn clywed am y cynnydd a wnânt. Ac rwy'n credu mai'r hyn y mae'n ei ddangos yw sut y mae angen i chi gael y dull gronynnog hwnnw o fynd i'r afael â materion presenoldeb, ac rydym yn gwneud cynnydd. Mae'n mynd i gymryd amser. Ond mae'n hanfodol, felly, ein bod ni, fel Llywodraeth, yn gwneud yr hyn a allwn i rannu arferion da rhwng awdurdodau lleol. Ac roedd yn ddiddorol eich clywed yn nodi rôl y swyddogion lles addysg. Mae cryn dipyn o'r cyllid newydd a gyhoeddais—£1.5 miliwn eleni a £3 miliwn y flwyddyn nesaf—ar gyfer swyddogion ymgysylltu â theuluoedd, a'u rôl hwy yw gweithio gyda rhai o'r teuluoedd sydd â'r anghenion mwyaf cymhleth i fynd i'r afael â'r rhwystrau sy'n atal plant a phobl ifanc rhag dod i'r ysgol. Ac mae hynny, wrth gwrs, yn rhan allweddol o'n rhaglen ysgolion bro hefyd, ac rwy'n gwybod eich bod yn frwdfrydig iawn ynglŷn â honno. Ac rydym hefyd wedi cyhoeddi cyllid ychwanegol ar gyfer ysgolion bro, oherwydd fel y nodwch, mae'r berthynas rhwng yr ysgol a'r teulu yn gwbl hanfodol. Felly, mae'r ysgol yn rhan allweddol o'r gymuned honno ac mae'n ymwneud â phawb yn gweithio gyda'i gilydd.
6. A wnaiff Llywodraeth Cymru roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ei chynlluniau ar gyfer rhaglenni prentisiaeth iau? OQ62173
6. Will the Welsh Government provide an update on its plans for junior apprenticeship programmes? OQ62173
The 2025-26 draft budget includes a £200,000 increase in the budget for junior apprenticeships. This 50 per cent increase will ensure that current provision is fully funded and supports further growth in the next academic year, so that more learners can benefit from this successful programme.
Mae cyllideb ddrafft 2025-26 yn cynnwys cynnydd o £200,000 yn y gyllideb ar gyfer prentisiaethau iau. Bydd y cynnydd o 50 y cant yn sicrhau bod y ddarpariaeth bresennol yn cael ei hariannu'n llawn ac yn cefnogi twf pellach yn y flwyddyn academaidd nesaf, fel y gall mwy o ddysgwyr elwa o'r rhaglen lwyddiannus hon.
Diolch yn fawr ichi am yr ateb. Yr wythnos diwethaf, roeddwn i'n ffodus iawn i ymweld â Choleg Caerdydd a'r Fro i glywed mwy am y rhaglen prentisiaethau iau arloesol y maen nhw'n ei chynnig i bobl ifanc 14-16 oed, gyda'r bwriad o gynyddu nifer y bobl ifanc mewn addysg, cyflogaeth a hyfforddiant. Roeddwn i'n hynod o falch i weld bod y cyfraddau llwyddiant yn uchel iawn, gyda'r rhan fwyaf o ddysgwyr yn ennill cymwysterau galwedigaethol a TGAU, a'r mwyafrif wedyn yn symud ymlaen i addysg bellach neu gyflogaeth.
Yn ddiddorol iawn, mae ymchwil yn dangos y gallai rhaglenni fel rhain arbed rhyw £0.75 miliwn y pen dros yr hirdymor, wrth ystyried buddion cymdeithasol ac economaidd ymyrraeth gynnar fel hyn. Fodd bynnag, mae yna rwystrau i atal ehangu'r cynllun, fel rŷch chi'n gwybod, yn arbennig costau ariannol a chostau trafnidiaeth. Ac yn anffodus, nid yw pob coleg ledled Cymru yn cael cynnal rhaglenni tebyg i hyn. Felly, y cwestiwn yw: a ydych chi'n disgwyl i gyllid digonol—rŷch chi wedi cyfeirio'n rhannol at hyn yn barod—fod ar gael yn y dyfodol, nid yn unig i gynyddu'r ddarpariaeth yn y colegau lle mae e'n bodoli'n barod, ond i'w ymestyn e i'r colegau lle nad yw'r ddarpariaeth ar gael ar hyn o bryd?
Thank you very much for that response. Last week, I was very fortunate to visit Cardiff and Vale College to hear more about the innovative junior apprenticeship programme that they offer to young people between the ages of 14 and 16, with the intention of increasing the number of young people in education, employment and training. I was very pleased to see that the success rates were high, with most learners gaining vocational qualifications and GCSEs, and the majority then progressing to further education or employment.
Very interestingly, research has shown that programmes such as these could save around £0.75 million per capita over the long term, when considering the social and economic benefits of this kind of early intervention. However, there are a number of obstacles in expanding this provision, as you know, particularly financial costs and transport costs. And unfortunately, not all colleges across Wales are able to run similar programmes. So, the question is: do you expect adequate funding—and you've touched on this already—to be available in the future not only to increase provision in the colleges where it already exists, but to extend it to those colleges where that provision isn't currently available?
Thank you, Cefin. I'm really glad that you got the opportunity to see what they're doing in Cardiff and the Vale. I've been, and I know that my colleague Vikki Howells has been, and it's absolutely inspirational. And there's a high level of rigour as well with the vocational qualifications they're getting, with the GCSEs. And you touched on the money that initiatives like that save. I actually think that that's unquantifiable it's so big. If you think about what the risks are of young people becoming NEET, it is such a well-spent investment.
You've highlighted that there are obstacles, and obviously we've made the funding available, but it isn’t just about funding. As you’re aware, only some colleges offer this at the moment. There’s a bit of a geographical divide with it not being available in north Wales, so we are going to work with Medr and our colleges and schools to make sure that it is a consistent offer right across Wales. And obviously, I'll keep the funding under review as we do that. I think it’s important that we tackle those obstacles, so that it is something that is available to learners right across Wales. And I’m also conscious that at the moment it’s not available through the medium of Welsh, and that’s something that I also want to see tackled.
Diolch, Cefin. Rwy'n falch iawn eich bod wedi cael cyfle i weld beth y maent yn ei wneud yng Nghaerdydd a'r Fro. Rwyf wedi bod yno, ac rwy'n gwybod bod fy nghyd-Aelod Vikki Howells wedi bod, ac mae'n gwbl ysbrydoledig. Ac mae lefel uchel o drylwyredd yn ogystal â'r cymwysterau galwedigaethol y maent yn eu cael, gyda'r TGAU. Ac fe wnaethoch chi grybwyll yr arian y mae cynlluniau fel hyn yn ei arbed. Nid wyf yn credu bod modd ei fesur gan mor fawr ydyw. Os meddyliwch beth yw'r risgiau sy'n deillio o bobl ifanc yn dod yn NEET, mae'n fuddsoddiad mor dda.
Rydych chi wedi tynnu sylw at y ffaith bod yna rwystrau, ac yn amlwg rydym wedi sicrhau bod yr arian ar gael, ond mae'n ymwneud â mwy nag arian yn unig. Fel y gwyddoch, dim ond rhai colegau sy'n cynnig hyn ar hyn o bryd. Mae yna raniad daearyddol gan nad yw ar gael yng ngogledd Cymru, felly rydym yn mynd i weithio gyda Medr a'n colegau a'n hysgolion i sicrhau ei fod yn gynnig cyson ar draws Cymru. Ac yn amlwg, byddaf yn parhau i adolygu'r cyllid wrth inni wneud hynny. Rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn mynd i'r afael â'r rhwystrau hynny, fel ei fod yn rhywbeth sydd ar gael i ddysgwyr ledled Cymru. Ac rwy'n ymwybodol hefyd nad yw ar gael drwy gyfrwng y Gymraeg ar hyn o bryd, ac rwyf am weld hynny'n cael sylw.
Ac yn olaf, cwestiwn 7, Joyce Watson.
And finally, question 7, Joyce Watson.
7. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet roi diweddariad ar y rhaglen cymunedau dysgu cynaliadwy? OQ62155
7. Will the Cabinet Secretary provide an update on the sustainable communities for learning programme? OQ62155
The sustainable communities for learning capital programme has invested over £2 billion of Welsh Government funding since 2014. In addition to this, I recently approved strategic outline plans for a further £3.5 billion of Welsh Government investment for the education estate in Wales under the programme’s nine-year rolling programme.
Mae'r rhaglen gyfalaf cymunedau dysgu cynaliadwy wedi buddsoddi dros £2 biliwn o gyllid Llywodraeth Cymru ers 2014. Yn ogystal â hyn, cymeradwyais gynlluniau amlinellol strategol yn ddiweddar ar gyfer £3.5 biliwn arall o fuddsoddiad Llywodraeth Cymru i'r ystad addysg yng Nghymru o dan raglen dreigl naw mlynedd y rhaglen.
Diolch, Cabinet Secretary. Thanks to this programme, of course a collaboration between the Welsh Government and local authorities, there have been millions of pounds invested in improving existing schools and also new buildings across my constituency of Mid and West Wales. And, of course, we all understand that school buildings play a key role in educational standards, in the pupils’ learning environment, but also for the teachers delivering that education from within those. And also it raises the expectation for the pupils that they are worthy of a good space, and therefore worthy participants in that educational environment. So, the sum, as you said, is over £3 billion in school and college buildings in Wales since 2014; that is a massive investment by this Government.
So, do you agree with me that that recent announcement that you have just outlined of additional funding shows that the Welsh Government are committed to improving even further the school buildings in Wales?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Diolch i'r rhaglen hon, sy'n gydweithrediad rhwng Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol, buddsoddwyd miliynau o bunnoedd i wella ysgolion presennol ac adeiladau newydd ar draws fy etholaeth yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru. Ac wrth gwrs, rydym i gyd yn deall bod adeiladau ysgol yn chwarae rhan allweddol mewn safonau addysgol, yn amgylchedd dysgu'r disgyblion, ond hefyd i'r athrawon sy'n darparu addysg o'u mewn. Ac i'r disgyblion, mae'n codi'r disgwyliad eu bod yn haeddu lle da, ac felly'n gyfranogwyr teilwng yn yr amgylchedd addysgol hwnnw. Felly, fel y dywedoch chi, mae'n swm o dros £3 biliwn mewn adeiladau ysgolion a cholegau yng Nghymru ers 2014; mae'n fuddsoddiad enfawr gan y Llywodraeth hon.
Felly, a ydych chi'n cytuno â mi fod y cyhoeddiad diweddar yr ydych chi newydd ei amlinellu ynglŷn â chyllid ychwanegol yn dangos bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i wella adeiladau ysgolion yng Nghymru hyd yn oed ymhellach?
Thank you very much, Joyce. And it’s £2 billion since 2014 and a further £3.5 billion that we are doing under the programme’s nine-year rolling programme. And I’m really glad as well that you highlighted that what this shows is a really positive partnership with local government as well. That’s absolutely vital to recognise, and I completely agree with you: having top-quality buildings is absolutely crucial and it does send a message to children and young people that they’re valued, but it also helps with the kind of issues around recruitment and retention that we have talked about, and I think probably the favourite part of my job is when I get to go and see these buildings and to talk to the learners and the staff who are enjoying them. And I absolutely agree with you: I’m really proud of the commitment we’ve made as a Government to making sure that our education is delivered in absolutely top-class facilities.
Diolch, Joyce. Ac mae'n £2 biliwn ers 2014 a £3.5 biliwn arall yr ydym yn ei wneud o dan raglen dreigl naw mlynedd y rhaglen. Ac rwy'n falch iawn hefyd eich bod wedi nodi bod hyn yn dangos y bartneriaeth gadarnhaol iawn gyda llywodraeth leol. Mae hynny'n gwbl hanfodol i'w gydnabod, ac rwy'n cytuno'n llwyr â chi: mae cael adeiladau o'r safon uchaf yn gwbl hanfodol ac mae'n anfon neges at blant a phobl ifanc eu bod yn cael eu gwerthfawrogi, ond mae hefyd yn helpu gyda'r math o faterion sy'n ymwneud â recriwtio a chadw staff y buom yn siarad amdanynt, ac rwy'n credu mai hoff ran fy swydd yw pan fyddaf yn cael mynd i weld yr adeiladau hyn a siarad â'r dysgwyr a'r staff sy'n eu mwynhau. Ac rwy'n cytuno'n llwyr â chi: rwy'n falch iawn o'r ymrwymiad a wnaethom fel Llywodraeth i sicrhau bod ein haddysg yn cael ei darparu mewn cyfleusterau o'r radd flaenaf.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Cwestiynau amserol sydd nesaf, a dim ond un sydd heddiw, a galwaf ar Rhun ap Iorwerth.
We'll move now to the topical questions, and there is just one today, and I call on Rhun ap Iorwerth to ask the question.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y camau fydd y Llywodraeth yn eu cymryd i gefnogi'r ymgyrch ddyngarol mewn ymateb i'r cadoediad yn Gaza? TQ1285
1. Will the First Minister make a statement on the steps the Government will take to support the humanitarian campaign in response to the ceasefire in Gaza? TQ1285
Diolch yn fawr. Before Christmas we were pleased to donate £100,000 to the Disasters Emergency Committee's appeal for the middle east. Earlier today I announced that the Welsh Government would be donating a further £100,000.
Diolch yn fawr. Cyn y Nadolig roeddem yn falch o roi £100,000 i apêl y Pwyllgor Argyfyngau Brys ar gyfer y dwyrain canol. Yn gynharach heddiw cyhoeddais y byddai Llywodraeth Cymru yn rhoi £100,000 pellach.
A gaf fi ddechrau, Ddirprwy Lywydd, drwy groesawu datganiad ysgrifenedig y Llywodraeth heddiw y bydd cyfraniad ariannol pellach o £100,000 i ymgyrch ddyngarol DEC yn y dwyrain canol, yn dod â’r cyfanswm ers Hydref y llynedd i £200,000? Mae’r Pwyllgor Argyfyngau Brys, DEC, yn dod â 15 o elusennau at ei gilydd er mwyn gwneud gwaith amhrisiadwy o dan amgylchiadau heriol. Ac ar ran Plaid Cymru, mi hoffwn i dalu teyrnged i’w gwaith diflino nhw.
May I start, Dirprwy Lywydd, by welcoming the written statement issued by the Government today saying that there will be a further financial contribution of £100,000 to the DEC humanitarian campaign in the middle east, and bringing the total since October last year to £200,000? The DEC brings 15 charities together in order to do incredible work in very, very challenging circumstances. And on behalf of Plaid Cymru, I would like to pay tribute to their tireless work.
The ceasefire in Gaza, whilst long overdue, offers hope after the darkest of days. The humanitarian response from the international community must not repeat the inaction of Governments around the world since Hamas's shocking and horrific attacks of 7 October. Yes, the international community rightly condemned and was appalled by those acts of terror, but had the international community stood firmer against the immoral and illegal actions of the Israeli Government, fewer Palestinian lives would have been lost, and the scale of devastation would not have been on the scale that we have witnessed. With over 30,000 people facing life-changing injuries, rehabilitation services largely unavailable, rising transmission of infectious diseases, malnutrition and the risk of famine exacerbating the crisis, we need an unprecedented humanitarian response, with everyone who can playing their part. Reopening aid corridors blocked illegally by the Israeli Government in the first place does at least allow some respite for Palestinians, who have endured so much already.
Wales has a proud tradition of advocating for peace and supporting aid efforts in war-torn countries. We have done so with significant support to Ukraine following Russia's invasion. So, can the Cabinet Secretary give assurances that the Welsh Government will explore further and continued financial support for the rebuilding efforts in line with its recent commitments to other conflicts?
Secondly, can I press upon the Cabinet Secretary the need to support Welsh families affected in the region, and can I ask her to speak about the Government's ability to co-ordinate Welsh expertise that can contribute to the long-term rebuilding of Gaza's essential infrastructure, including the housing, healthcare and education sectors? Can I ask her to commit to Welsh Government pressing always on UK Government to consider how its actions in terms of political positioning, international advocacy, aid funding, arms sales and so on act in the interests of peace and justice? Above all else, will she commit the Welsh Government to increasing its advocacy on the international stage for a just and lasting peace for the people of both Israel and Palestine?
Mae'r cadoediad yn Gaza, er ei bod yn hen bryd iddo ddigwydd, yn cynnig gobaith ar ôl y dyddiau tywyllaf. Ni ddylai'r ymateb dyngarol gan y gymuned ryngwladol ailadrodd diffyg gweithredu Llywodraethau ledled y byd ers ymosodiadau brawychus ac erchyll Hamas ar 7 Hydref. Do, fe gondemniodd y gymuned ryngwladol y gweithredoedd terfysgol hynny, yn gywir ddigon, ac fe'i brawychwyd ganddynt, ond pe bai'r gymuned ryngwladol wedi sefyll yn gadarnach yn erbyn gweithredoedd anfoesol ac anghyfreithlon Llywodraeth Israel, byddai llai o fywydau Palesteinaidd wedi cael eu colli, ac ni fyddai maint y dinistr wedi bod ar y raddfa a welsom. Gyda dros 30,000 o bobl wedi cael anafiadau sy'n newid eu bywydau, prinder gwasanaethau adsefydlu, mwy a mwy o glefydau heintus yn cael eu trosglwyddo, camfaethiad a'r risg o newyn yn gwaethygu'r argyfwng, mae angen ymateb dyngarol digynsail arnom, gyda phawb sy'n gallu gwneud hynny yn chwarae eu rhan. Mae ailagor coridorau cymorth a gaewyd yn anghyfreithlon gan Lywodraeth Israel yn y lle cyntaf yn caniatáu rhywfaint o ryddhad o leiaf i Balesteiniaid, sydd wedi dioddef cymaint eisoes.
Mae gan Gymru draddodiad balch o eiriol dros heddwch a chefnogi ymdrechion cymorth mewn gwledydd a ddinistriwyd gan ryfel. Rydym wedi gwneud hynny gyda chefnogaeth sylweddol i Wcráin yn dilyn goresgyniad Rwsia. Felly, a all Ysgrifennydd y Cabinet roi sicrwydd y bydd Llywodraeth Cymru yn archwilio cymorth ariannol pellach a pharhaus i'r ymdrechion ailadeiladu yn unol â'i hymrwymiadau i wledydd mewn rhyfeloedd eraill yn ddiweddar?
Yn ail, a gaf fi bwysleisio wrth Ysgrifennydd y Cabinet yr angen i gefnogi teuluoedd Cymreig yr effeithiwyd arnynt yn y rhanbarth, ac a gaf i ofyn iddi siarad am allu'r Llywodraeth i gydlynu arbenigedd Cymreig a all gyfrannu at ailadeiladu seilwaith hanfodol Gaza yn y tymor hir, gan gynnwys y sectorau tai, gofal iechyd ac addysg? A gaf i ofyn iddi ymrwymo y bydd Llywodraeth Cymru bob amser yn pwyso ar Lywodraeth y DU i ystyried sut y mae ei gweithredoedd mewn perthynas ag arddel safbwyntiau gwleidyddol, eiriolaeth ryngwladol, cyllid cymorth, gwerthu arfau ac ati yn gweithredu er budd heddwch a chyfiawnder? Yn anad dim, a wnaiff hi ymrwymo Llywodraeth Cymru i gynyddu ei heiriolaeth ar y llwyfan rhyngwladol am heddwch cyfiawn a pharhaol i bobl Israel a Phalesteina?
Diolch yn fawr, Rhun ap Iorwerth. Diolch yn fawr. Thank you for welcoming the statement today, welcoming the donation that we made today, following the donation of £100,000 in October. Also, it provides us with an opportunity, your question this afternoon, to recognise how much money has been raised. The Disasters Emergency Committee middle east humanitarian appeal has so far raised more than £2.4 million in Wales and £39 million in the UK. I think this shows an expression of Welsh people's support, who are coming forward to contribute to that appeal.
As you say, this gives us an opportunity to thank the charities, thank the DEC charities, who have supported and support people in so many ways, and specifically now as we focus on this appeal. To give you some examples, Oxfam and their local partners are providing families in the Deir al Balah and Khan Yunis areas of Gaza with cash assistance to cope with spiralling prices at local markets. The British Red Cross and their partners are providing vital medical care to the many sick and injured in Gaza, as well as supplying desperately needed medicine as well. It is important that DEC charities are hopeful that the ceasefire in Gaza will provide them and their local partners with a critical opportunity to scale up their work, delivering urgently needed food, shelter, water and medical care. This is why the Welsh Government has made a further donation to support this vital work and why we do respond. In relation to your final point, where we can, we will respond in terms of helping this humanitarian aid, in this instance, in Gaza.
But also, just to say, I think it's important that the ceasefire agreement does actually help DEC charities scale up the aid that they're delivering in Gaza, and also some respite from the enormous challenges and risks they have faced every day in their work. And you've acknowledged the risks that those aid workers face and the loss of life, of course, as we've heard as well. So, new access routes, opportunities to use existing routes more widely, allowing them to increase the amount of urgent aid being delivered to the people of Gaza, many of whom have endured an unimaginably harsh winter, after more than a year of devastating conflict.
And, of course, we continue, where we can, with that advocacy at an international level, looking also, as you raised the question, at those affected here in Wales—families in the region joining the international community—and, of course, this includes hoping that all hostages, including of the family living here in Wales, are released quickly and unharmed, but engaging, of course, with the UK Government, who lead on foreign policy on these matters.
Diolch yn fawr, Rhun ap Iorwerth. Diolch am groesawu'r datganiad heddiw, a chroesawu'r rhodd a wnaethom heddiw, yn dilyn y rhodd o £100,000 ym mis Hydref. Hefyd, mae eich cwestiwn y prynhawn yma yn rhoi cyfle inni gydnabod faint o arian sydd wedi'i godi. Hyd yn hyn, mae apêl ddyngarol y Pwyllgor Argyfyngau Brys wedi codi mwy na £2.4 miliwn yng Nghymru a £39 miliwn yn y DU. Rwy'n credu bod hyn yn fynegiant o gefnogaeth pobl Cymru, sy'n cyfrannu at yr apêl honno.
Fel y dywedwch, rhydd hyn gyfle inni ddiolch i'r elusennau, diolch i elusennau'r Pwyllgor Argyfyngau Brys, sydd wedi cefnogi pobl mewn cymaint o ffyrdd, ac yn enwedig nawr wrth inni ganolbwyntio ar yr apêl hon. I roi rhai enghreifftiau i chi, mae Oxfam a'u partneriaid lleol yn darparu cymorth ariannol i deuluoedd yn ardaloedd Deir al Balah a Khan Yunis yn Gaza i ymdopi â phrisiau cynyddol mewn marchnadoedd lleol. Mae'r Groes Goch Brydeinig a'u partneriaid yn darparu gofal meddygol hanfodol i'r nifer sy'n sâl ac wedi'u hanafu yn Gaza, yn ogystal â darparu meddyginiaeth fawr ei hangen hefyd. Mae'n bwysig fod elusennau y Pwyllgor Argyfyngau Brys yn obeithiol y bydd y cadoediad yn Gaza yn rhoi cyfle hollbwysig iddynt hwy a'u partneriaid lleol gynyddu eu gwaith, yn darparu bwyd, lloches, dŵr a gofal meddygol sydd ei angen ar frys. Dyma pam y mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud cyfraniad pellach i gefnogi'r gwaith hanfodol hwn a pham ein bod yn ymateb. Ar eich pwynt olaf, lle gallwn, byddwn yn ymateb i helpu'r cymorth dyngarol hwn, yn Gaza yn yr achos hwn.
Ond hefyd, rwy'n credu ei bod yn bwysig fod cytundeb y cadoediad yn helpu elusennau'r Pwyllgor Argyfyngau Brys i gynyddu'r cymorth y maent yn ei ddarparu yn Gaza, a rhywfaint o ryddhad wedi'r heriau a'r risgiau enfawr y maent wedi'u hwynebu bob dydd yn eu gwaith. Ac rydych chi wedi cydnabod y risgiau y mae'r gweithwyr cymorth hynny'n eu hwynebu a'r bywydau a gollwyd, fel y clywsom yn ogystal. Felly, llwybrau mynediad newydd, cyfleoedd i ddefnyddio'r llwybrau presennol yn ehangach, gan ganiatáu iddynt gynyddu faint o gymorth brys sy'n cael ei ddarparu i bobl Gaza, y mae llawer ohonynt wedi dioddef gaeaf annirnadwy o galed, ar ôl mwy na blwyddyn o wrthdaro dinistriol.
Ac wrth gwrs, lle gallwn, rydym yn parhau gyda'r eiriolaeth ar lefel ryngwladol, gan edrych hefyd, gan ichi ofyn y cwestiwn, ar y rhai yr effeithiwyd arnynt yma yng Nghymru—teuluoedd yn y rhanbarth yn ymuno â'r gymuned ryngwladol—ac wrth gwrs, mae hyn yn cynnwys gobeithio bod yr holl wystlon, gan gynnwys rhai'r teulu sy'n byw yma yng Nghymru, yn cael eu rhyddhau'n gyflym a heb niwed, ond gan ymgysylltu â Llywodraeth y DU, sy'n arwain polisi tramor ar y materion hyn.
Trefnydd, I'm very grateful for your statement this morning confirming the Welsh Government support to the Disasters Emergency Committee, and I very much welcome this announcement. We've all watched in horror the growing humanitarian crisis that has unfolded in Gaza in recent years, and it's absolutely vital that the entire international community does everything it can to provide effective humanitarian support to those in need.
Your statement this morning told us that, in Gaza, around 1.8 million people are facing shortages of food, as supplies have become increasingly scarce. And we also know that there are many people in need of acute medical treatment and care. Therefore, I share the Welsh Government's hope that the ceasefire will provide the Disasters Emergency Committee charities with an opportunity to do more in terms of delivering vital supplies and care, and I look forward to hearing more about the progress made in delivering that support.
Dirprwy Lywydd, we are all united in this Chamber in calling for peace; we all want to see a permanent end to the hostilities in Gaza, and I believe that a two-state solution is the best way to establish a lasting peace in the area. Therefore, the international community, in my view, must do much more to engage with Israeli and Palestinian leaders and ensure that discussions between both sides continue to take place in the future.
So, Trefnydd, following on from the Member for Ynys Môn's questions, can you tell us a bit more about the work that is being undertaken with partners and agencies across Wales to deliver humanitarian support in Gaza? And can you also tell us how the Welsh Government will be monitoring this situation and the support it can provide to charities undertaking this important work?
Drefnydd, rwy'n ddiolchgar iawn am eich datganiad y bore yma yn cadarnhau cefnogaeth Llywodraeth Cymru i'r Pwyllgor Argyfyngau Brys, ac rwy'n croesawu'r cyhoeddiad hwn yn fawr. Rydym i gyd wedi arswydo wrth weld yr argyfwng dyngarol cynyddol sydd wedi datblygu yn Gaza yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac mae'n gwbl hanfodol fod y gymuned ryngwladol gyfan yn gwneud popeth yn ei gallu i ddarparu cymorth dyngarol effeithiol i'r rhai mewn angen.
Dywedai eich datganiad y bore yma wrthym fod tua 1.8 miliwn o bobl yn Gaza yn wynebu prinder bwyd, wrth i gyflenwadau fynd yn fwyfwy prin. Ac rydym hefyd yn gwybod bod angen triniaeth a gofal meddygol acíwt ar lawer o bobl. Felly, rwy'n rhannu gobaith Llywodraeth Cymru y bydd y cadoediad yn rhoi cyfle i elusennau'r Pwyllgor Argyfyngau Brys wneud mwy i ddarparu cyflenwadau a gofal hanfodol, ac edrychaf ymlaen at glywed mwy am y cynnydd a wnaed ar ddarparu'r cymorth hwnnw.
Ddirprwy Lywydd, rydym i gyd yn unedig yn y Siambr hon wrth alw am heddwch; rydym i gyd eisiau gweld diwedd parhaol i'r gwrthdaro yn Gaza, a chredaf mai datrysiad dwy wladwriaeth yw'r ffordd orau o sefydlu heddwch parhaol yn yr ardal. Felly, yn fy marn i, rhaid i'r gymuned ryngwladol wneud llawer mwy i ymgysylltu ag arweinwyr Israelaidd a Phalesteinaidd a sicrhau bod trafodaethau rhwng y ddwy ochr yn parhau i ddigwydd yn y dyfodol.
Felly, Drefnydd, i ddilyn cwestiynau'r Aelod dros Ynys Môn, a allwch chi ddweud ychydig mwy wrthym am y gwaith sy'n cael ei wneud gyda phartneriaid ac asiantaethau ledled Cymru i ddarparu cymorth dyngarol yn Gaza? Ac a allwch chi ddweud wrthym hefyd sut y bydd Llywodraeth Cymru yn monitro'r sefyllfa hon a'r cymorth y gall ei ddarparu i elusennau sy'n gwneud y gwaith pwysig hwn?
Thank you very much indeed, Paul Davies. And thank you, again, for acknowledging that we are united, I think, in the Chamber today in our response and in responding to the question, but those questions that you are also raising on behalf of the people we represent in Wales.
It is important that we must see a concerted effort by the international community to deliver into Gaza, and it is the international community—we are one small part of that international community. We need to deliver the humanitarian aid, which is so desperately needed. Also, we're very aware of health and humanitarian professionals from Wales who've travelled to the middle east to work in very challenging circumstances. And we continue to consider what support and co-ordination we can offer, and we want the ceasefire to hold and the reconstruction of Gaza to begin. We will work with the UK Government to ensure that any such support is properly co-ordinated, with our engagement, with the international effort.
Diolch yn fawr, Paul Davies. A diolch, unwaith eto, am gydnabod ein bod ni'n unedig yn y Siambr heddiw yn ein hymateb ac wrth ymateb i'r cwestiwn, a'r cwestiynau yr ydych chi hefyd yn eu codi ar ran y bobl a gynrychiolir gennym yng Nghymru.
Mae'n bwysig fod yn rhaid inni weld ymdrech gyfunol gan y gymuned ryngwladol i fynd â chyflenwadau i mewn i Gaza, a'r gymuned ryngwladol—rydym yn rhan fach o'r gymuned ryngwladol honno. Mae angen inni ddarparu'r cymorth dyngarol, sydd ei angen mor daer. Hefyd, rydym yn ymwybodol iawn o weithwyr iechyd a dyngarol proffesiynol o Gymru sydd wedi teithio i'r dwyrain canol i weithio mewn amgylchiadau heriol iawn. Ac rydym yn parhau i ystyried pa gefnogaeth a chydgysylltiad y gallwn ei gynnig, ac rydym am i'r cadoediad barhau ac i'r gwaith o ailadeiladu Gaza ddechrau. Byddwn yn gweithio gyda Llywodraeth y DU i sicrhau bod unrhyw gefnogaeth o'r fath, gyda'n hymwneud ni, yn cael ei chydlynu'n briodol â'r ymdrech ryngwladol.
It's very good to hear the chief whip of the Welsh Conservatives saying that we want a two-state solution, and it's good that we all agree on that. Obviously, this is a very fragile situation, and the latest military activity by the Israeli military in Jenin is very worrying in terms of the impact that that might have in provoking other people to do something that disrupts the fragile ceasefire that we currently have.
I was very impressed to listen to Dr Clare Frost on the BBC on Sunday. She is a general practitioner from Cardigan who has been working in central Gaza since September, seeing up to 400 patients a day, having bullets swinging by the hospital and all sorts of other huge complications; one of them may have been mitigated now that we are seeing equipment being allowed into Gaza, because she was talking about the lack of basic equipment to treat children with respiratory infections and with skin infections. But she was also talking very clearly about the number of malnourished children and traumatised children—the numbers are going to be absolutely huge.
Now, the Welsh NHS has got a proud history, as you said, of giving leave of absence to enable them to attend disaster zones. I just wondered if, in your further considerations, the Government would consider a donation to UK-Med, which is sponsoring Clare Frost in Gaza, because they will know exactly what's needed in specific areas and it short circuits the lines of communications when you're dealing with one organisation specifically dealing with medical problems. So, we could consider, hopefully, giving either money or equipment in kind, because, obviously, the demands are massive, but I just wanted to add that and, also, to publicly give a shout out for her work and that of other medics working in these conditions.
Mae'n dda iawn clywed prif chwip y Ceidwadwyr Cymreig yn dweud ein bod ni eisiau datrysiad dwy wladwriaeth, ac mae'n dda ein bod ni i gyd yn cytuno ar hynny. Yn amlwg, mae hon yn sefyllfa fregus iawn, ac mae'r gweithredu milwrol diweddaraf gan fyddin Israel yn Jenin yn bryderus iawn o ran yr effaith y gallai hynny ei chael drwy annog eraill i wneud rhywbeth sy'n amharu ar y cadoediad bregus sydd gennym ar hyn o bryd.
Roeddwn i'n falch iawn o glywed Dr Clare Frost ar y BBC ddydd Sul. Meddyg teulu yw hi o Aberteifi sydd wedi bod yn gweithio yng nghanolbarth Gaza ers mis Medi, gan weld hyd at 400 o gleifion y dydd, a chael bwledi'n saethu heibio i'r ysbyty a phob math o gymhlethdodau enfawr eraill; efallai fod un ohonynt wedi ei leddfu nawr wrth inni weld offer yn cael mynd i mewn i Gaza, oherwydd soniodd am y diffyg offer sylfaenol i drin plant â heintiau anadlol a heintiau'r croen. Ond roedd hi hefyd yn siarad yn glir iawn am nifer y plant sy'n dioddef o gamfaethiad a phlant wedi'u trawmateiddio—mae'r niferoedd yn mynd i fod yn enfawr.
Nawr, fel y dywedoch chi, mae gan GIG Cymru hanes balch o roi caniatâd i weithwyr fod yn absennol i'w galluogi i fynychu ardaloedd argyfwng. Roeddwn i'n meddwl tybed a fyddai'r Llywodraeth, yn eich ystyriaethau pellach, yn ystyried rhodd i UK-Med, sy'n noddi Clare Frost yn Gaza, oherwydd byddant yn gwybod yn union beth sydd ei angen mewn mannau penodol ac mae'n osgoi llinellau cyfathrebu mwy cymhleth wrth ymdrin ag un sefydliad sy'n ymdrin yn benodol â phroblemau meddygol. Felly, gallem ystyried rhoi arian neu offer, oherwydd, yn amlwg, mae'r galwadau'n enfawr, ond roeddwn i eisiau ychwanegu hynny a rhoi sylw cyhoeddus i'w gwaith hi a gwaith meddygon eraill sy'n gweithio yn yr amodau hyn.
Thank you very much, Jenny Rathbone, and thank you for drawing attention to the courageous work of Dr Clare Frost, a doctor from Ceredigion. We applaud her and, as I've mentioned, the many others who have gone to—health and humanitarian professionals from Wales who've travelled to—the middle east and to Gaza in particular, in terms of Clare Frost's role, and also drawing attention, as she did, to the needs there. Now, I'll just say that—. And the needs of the children, and, of course, these are children who are sick and ill and injured. But also we must recognise the needs that are not just health needs; I'll give you one example: Concern Worldwide and local partners aim to distribute around 5,000 litres of clean water every two days in Gaza, distributing hygiene supplies and building sanitation facilities. The work that is being undertaken already, and now in the reconstruction, by these organisations—and, of course, you've drawn attention to the organisation supporting Dr Clare Frost—we need to look at every way in which we can support, as we have done in Wales. As we speak, help is being provided in Ukraine—ongoing help—and in kind, through facilities, through equipment, and I think today, importantly, through the fund, the grant, that we've made to the Disasters Emergency Committee, DEC Cymru. But let's, yes, hear more about that humanitarian support and aid, and what is needed as we support this really fragile, but so important, peace process.
Diolch, Jenny Rathbone, a diolch am dynnu sylw at waith dewr Dr Clare Frost, meddyg o Geredigion. Rydym yn ei chymeradwyo hi, a llu o bobl eraill sydd wedi mynd, fel y soniais—gweithwyr iechyd a dyngarol proffesiynol o Gymru sydd wedi teithio—i'r dwyrain canol ac i Gaza yn benodol, a rôl Clare Frost, a thynnu sylw, fel y gwnaeth hi, at yr anghenion yno. Nawr, rwyf am ddweud—. Ac anghenion y plant, ac wrth gwrs, plant sy'n sâl ac wedi'u hanafu yw'r rhain. Ond hefyd mae'n rhaid inni gydnabod yr anghenion nad ydynt yn anghenion iechyd yn unig; fe roddaf un enghraifft i chi: nod Concern Worldwide a phartneriaid lleol yw mynd ag oddeutu 5,000 litr o ddŵr glân bob deuddydd i mewn i Gaza, a dosbarthu cyflenwadau hylendid ac adeiladu cyfleusterau glanweithdra. Mae'r gwaith sy'n cael ei wneud eisoes, a'r ailadeiladu nawr, gan y sefydliadau hyn—ac fe dynnoch chi sylw at y sefydliad sy'n cefnogi Dr Clare Frost—mae angen inni edrych ar bob ffordd y gallwn gefnogi, fel y gwnaethom yng Nghymru. Wrth inni siarad, mae help yn cael ei ddarparu yn Wcráin—cymorth parhaus—ac mewn nwyddau, trwy gyfleusterau, trwy offer, a heddiw, yn bwysig, trwy'r gronfa, y grant, yr ydym wedi'i roi i'r Pwyllgor Argyfyngau Brys, DEC Cymru. Ond gadewch inni glywed mwy am y cymorth a'r cymorth dyngarol hwnnw, a'r hyn sydd ei angen wrth inni gefnogi'r broses heddwch wirioneddol fregus, ond eithriadol bwysig hon.
I also welcome, following the calls I made on the Government yesterday to increase its support to the immense humanitarian efforts needed to rebuild homes, hospitals, businesses, communities and lives, that there is now a further £100,000 being contributed in the name of the people of Wales to the DEC middle east appeal. I would just want to draw your attention to the disparity, though, and the message that that sends. The Welsh Government contributed £4 million to the DEC humanitarian appeal for the people of Ukraine in March 2022. When we consider the scale of the obliteration of Gaza, I just think we should be mindful of the message that that could send.
The chief executive of Oxfam, Halima Begum, has stated in her response to the newly begun first phase of this ceasefire that over 2 million people in Gaza
'have been systematically deprived of the essentials to live, with food and water being used as weapons of war, schools, hospitals and entire communities being razed to the ground and deliveries of aid constantly withheld.'
We must remember that this humanitarian suffering was not caused by a natural disaster, but by the flouting by Israel of international law and human rights conventions, and by the fact that the UK Government has continued to sell arms to the Israeli Government. So, will you now call on the UK Government to stop doing so? How are you ensuring Wales has ensured that it's taking every measure possible, within its competence, to make sure it's not contributing to potential war crimes, through direct or indirect connections, partnerships or funding? Israeli politicians and military commanders openly stated that the people of Gaza must have no future. Will the Welsh Government add Wales's voice to those of other sub-state Governments in calling for the Israeli Government to be held to account for war crimes? We must do this if we want the people of Gaza to have the future they deserve.
Yn dilyn y galwadau a wneuthum ar y Llywodraeth ddoe i gynyddu ei chefnogaeth i'r ymdrechion dyngarol aruthrol sydd eu hangen i ailadeiladu cartrefi, ysbytai, busnesau, cymunedau a bywydau, rwyf innau hefyd yn croesawu'r ffaith bod £100,000 pellach yn cael ei gyfrannu yn enw pobl Cymru i apêl y dwyrain canol y Pwyllgor Argyfyngau Brys. Hoffwn dynnu eich sylw at y gwahaniaeth, serch hynny, a'r neges y mae hynny'n ei hanfon. Cyfrannodd Llywodraeth Cymru £4 miliwn at apêl ddyngarol y Pwyllgor Argyfyngau Brys ar gyfer pobl Wcráin ym mis Mawrth 2022. Pan ystyriwn faint y dinistr yn Gaza, credaf y dylem fod yn ymwybodol o'r neges y gallai hynny ei hanfon.
Mae prif weithredwr Oxfam, Halima Begum, wedi datgan yn ei hymateb i gam cyntaf y cadoediad hwn sydd newydd ddechrau fod dros 2 filiwn o bobl yn Gaza
'wedi cael eu hamddifadu'n systematig o hanfodion i allu byw, gyda bwyd a dŵr yn cael eu defnyddio fel arfau rhyfel, ysgolion, ysbytai a chymunedau cyfan yn cael eu dymchwel yn llwyr a chyflenwadau cymorth yn cael eu dal yn ôl yn gyson.'
Rhaid inni gofio nad trychineb naturiol a achosodd y dioddefaint dyngarol hwn, ond yn hytrach y modd y gwnaeth Israel ddiystyru cyfraith ryngwladol a chonfensiynau hawliau dynol, a'r ffaith bod Llywodraeth y DU wedi parhau i werthu arfau i Lywodraeth Israel. Felly, a wnewch chi alw nawr ar Lywodraeth y DU i roi'r gorau i wneud hynny? Sut ydych chi'n gwneud yn siŵr fod Cymru wedi sicrhau ei bod yn cymryd pob cam posibl, o fewn ei chymhwysedd, i sicrhau nad yw'n cyfrannu at droseddau rhyfel posibl, drwy gysylltiadau, partneriaethau neu gyllid uniongyrchol neu anuniongyrchol? Nododd gwleidyddion a chadlywyddion milwrol Israelaidd yn agored na ddylai pobl Gaza gael unrhyw ddyfodol. A wnaiff Llywodraeth Cymru ychwanegu llais Cymru at leisiau Llywodraethau is-wladwriaethol eraill trwy alw am ddwyn Llywodraeth Israel i gyfrif am droseddau rhyfel? Rhaid inni wneud hyn os ydym am i bobl Gaza gael y dyfodol y maent yn ei haeddu.
Diolch yn fawr, Sioned Williams. It is important that we look at this in terms of the widest context of how this has come about and where we want to move to in terms of a solution, so that we turn what has been a war zone into not just a ceasefire, but a solution for a better future for Israeli and Palestinian people, and—as I said yesterday, in response to questions—grounded in a two-state solution, guaranteeing that security and stability for Israel, alongside a sovereign and viable Palestine state.
It is the UK and its allies who will be at the forefront of these crucial efforts to break the cycle of violence and secure long-term peace in the middle east. And I think we have to do what we can in terms of our powers, our voices, and the voices now are heard today—and your voice will be heard today, of course, on the record—in terms of the situation, and what we would hope for, and what will happen now in terms of the world stage.
I think it is now important to recognise that the ceasefire is now in place in Gaza, and indeed in Lebanon—we haven't mentioned that as well. DEC Cymru is supporting need in Lebanon as well as Gaza. We need to make sure that our contribution today, and in October, does mean that DEC charities can do more to reach people, with food, shelter and medical support. Because millions of people are in urgent need, and that support is needed, and we will do everything we can to ensure that that support is given, and that we respond in the ways that I've said in answer to questions today. Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd.
Diolch yn fawr, Sioned Williams. Mae’n bwysig ein bod yn edrych ar hyn yn ei gyd-destun ehangaf o ran sut y mae'r sefyllfa hon wedi codi a ble rydym am symud iddo fel ateb, fel ein bod yn newid yr hyn a fu’n rhyfel nid yn unig yn gadoediad, ond yn ateb i sicrhau dyfodol gwell i bobl Israel a Phalesteina, yn seiliedig—fel y dywedais ddoe, mewn ymateb i gwestiynau—ar ateb dwy wladwriaeth, sy'n gwarantu diogelwch a sefydlogrwydd i Israel, ochr yn ochr â gwladwriaeth Balesteinaidd sofran a hyfyw.
Y DU a’i chynghreiriaid a fydd yn arwain yr ymdrechion hollbwysig hyn i dorri’r cylch o drais a sicrhau heddwch hirdymor yn y dwyrain canol. A chredaf fod yn rhaid inni wneud yr hyn a allwn gyda'n pwerau, ein lleisiau, ac mae'r lleisiau'n cael eu clywed heddiw—a bydd eich llais chi'n cael ei glywed heddiw, wrth gwrs—ar y sefyllfa, a beth y byddem yn gobeithio amdano, a beth fydd yn digwydd yn awr ar y llwyfan rhyngwladol.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod bod y cadoediad bellach ar waith yn Gaza, ac yn Libanus hefyd yn wir—nid ydym wedi sôn am hynny. Mae Pwyllgor Argyfyngau Brys Cymru yn cefnogi angen yn Libanus yn ogystal â Gaza. Mae angen inni sicrhau bod ein cyfraniad ni heddiw, ac ym mis Hydref, yn golygu y gall elusennau y Pwyllgor Argyfyngau Brys wneud mwy i gyrraedd pobl, gyda bwyd, lloches a chymorth meddygol. Oherwydd mae miliynau o bobl mewn angen dybryd, ac mae angen y cymorth hwnnw, a byddwn yn gwneud popeth a allwn i sicrhau bod y cymorth hwnnw’n cael ei roi, a’n bod yn ymateb yn y ffyrdd a nodais wrth ateb y cwestiynau heddiw. Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd.
Ac yn olaf, John Griffiths.
And finally, John Griffiths.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Thank you, Cabinet Secretary, for your statement today. And thank you to other Members, from across the Chamber, for their contributions as well.
The scale of suffering in Gaza is unimaginable, isn't it? Tens of thousands of people killed, including so many women and children, many bodies beneath the rubble yet to be discovered, and so many injured, including an appalling number of children, having amputations, many of which were carried out without anaesthetic following the decimation of medical facilities and services. And other public services, of course, and so much property destroyed, and the restrictions on humanitarian aid and the basic essentials for life. It's obviously going to take a gargantuan effort to try and alleviate that suffering, and many, many countries will have to come to the table and contribute. It's good to see Welsh Government making donations to the Disasters Emergency Committee appeal that we've discussed. I think it's also very important to recognise the donations, as you have, Cabinet Secretary, from the people of Wales, demonstrating their concern and commitment to doing something about this situation. It's a very fragile ceasefire, as we know, isn't it, and any advocacy to sustain and build on that ceasefire, I think, is very, very important, and I'm sure Welsh Government, in conjunction with the UK Government, will want to do that.
Could I just ask, Cabinet Secretary, whether you could say a little bit more about how Welsh Government might structure and facilitate professionals in Wales being part of the effort, the gargantuan effort, to alleviate the suffering in Gaza, and also in terms of, more generally, the provision of goods and services? It would be good for Welsh Government just to think, in the round, how it can create some sort of framework and structure for that effort, which I think many in Wales will want to make. And we’ve already heard examples from Jenny Rathbone of medical professionals, for example, being part of that. But I think that Welsh Government could have a very important role, working with agencies, in providing some structure and framework for that as we go forward.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Diolch am eich datganiad heddiw, Ysgrifennydd y Cabinet. A diolch i Aelodau eraill, o bob rhan o'r Siambr, am eu cyfraniadau hefyd.
Mae maint y dioddefaint yn Gaza yn annirnadwy, onid yw? Degau o filoedd o bobl wedi'u lladd, gan gynnwys cymaint o fenywod a phlant, nifer o gyrff eto i'w darganfod o dan y rwbel, a chymaint wedi'u hanafu, gan gynnwys nifer echrydus o blant, yn cael eu coesau neu eu breichiau wedi'u torri i ffwrdd, a llawer ohonynt heb anesthetig yn sgil dinistrio cyfleusterau a gwasanaethau meddygol. A gwasanaethau cyhoeddus eraill, wrth gwrs, a chymaint o eiddo wedi’i ddinistrio, a’r cyfyngiadau ar gymorth dyngarol a hanfodion sylfaenol bywyd. Mae'n amlwg yn mynd i gymryd ymdrech anferthol i liniaru'r dioddefaint hwnnw, a bydd yn rhaid i lawer iawn o wledydd ddod ynghyd a chyfrannu. Mae'n dda gweld Llywodraeth Cymru yn rhoi arian i'r apêl a drafodwyd gennym gan y Pwyllgor Argyfyngau Brys. Rwy'n credu ei bod hefyd yn bwysig iawn cydnabod y rhoddion, fel rydych chi wedi'i wneud, Ysgrifennydd y Cabinet, gan bobl Cymru, wrth iddynt ddangos eu pryder a’u hymrwymiad i wneud rhywbeth am y sefyllfa hon. Mae'n gadoediad bregus iawn, fel y gwyddom, ac mae unrhyw eiriolaeth i gynnal ac adeiladu ar y cadoediad hwnnw'n bwysig tu hwnt, ac rwy'n siŵr y bydd Llywodraeth Cymru, ar y cyd â Llywodraeth y DU, yn awyddus i wneud hynny.
Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf i ofyn i chi ddweud mwy ynglŷn â sut y gallai Llywodraeth Cymru strwythuro a hwyluso'r ffordd i weithwyr proffesiynol yng Nghymru fod yn rhan o'r ymdrech, yr ymdrech anferthol, i liniaru'r dioddefaint yn Gaza, a hefyd yn fwy cyffredinol, i ddarparu nwyddau a gwasanaethau? Byddai’n dda i Lywodraeth Cymru feddwl, yn gyffredinol, sut y gall greu rhyw fath o fframwaith a strwythur ar gyfer yr ymdrech honno, y credaf y bydd llawer yng Nghymru yn dymuno ei gwneud. Ac rydym eisoes wedi clywed enghreifftiau gan Jenny Rathbone o weithwyr meddygol proffesiynol, er enghraifft, sy'n rhan o'r ymdrech honno. Ond rwy'n credu y gallai fod gan Lywodraeth Cymru rôl bwysig iawn, gan weithio gydag asiantaethau, yn darparu strwythur a fframwaith i hynny wrth inni symud ymlaen.
Diolch yn fawr, John Griffiths. Thank you for adding your voice to this statement today and your questions. You will be aware of DEC Cymru—the emergency committee—of the charities and leading organisations. We’re raising funds for them to do that work—those who are at the front line, who are already there, who know that there’s so much more that can be done. We’ve mentioned Oxfam, British Red Cross, Concern Worldwide, ActionAid—ActionAid’s partner in Gaza providing people with fresh vegetables; there’s a very limited supply across Gaza with 1.8 million people facing food shortages—CAFOD, Care, Christian Aid, Plan International, Save the Children, Tearfund, World Vision, Islamic Relief, the International Rescue Committee; there are 15 members of the DEC.
I would want to now say, Dirprwy Lywydd, that I would like to commit to meeting DEC on behalf of the Senedd, to ask more about how we can assist and help. Finance is what they need. I know they always say that. Each time we’ve made a donation, they have said, 'We want money. We need money, because we know how it’s going to be spent.' But there are ways in which we can look at other ways of support, and we will look at that further.
So, I think it is those member charities and their local partners, working on the ground, that we must turn to for that advice and guidance, and think of them as they are now providing winter support, including warm bedding, clean drinking water, and hygiene supplies, and how they are helping to reconstruct Gaza after a year of devastating conflict. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, John Griffiths. Diolch am ychwanegu eich llais at y datganiad hwn heddiw ac at eich cwestiynau. Fe fyddwch yn ymwybodol o Bwyllgor Argyfyngau Brys Cymru a'r elusennau a'r prif sefydliadau. Rydym yn codi arian iddynt wneud y gwaith hwnnw—y rhai sydd ar y rheng flaen, sydd yno eisoes, sy'n gwybod bod cymaint mwy y gellir ei wneud. Rydym wedi sôn am Oxfam, y Groes Goch Brydeinig, Concern Worldwide, ActionAid—partner ActionAid yn Gaza sy'n darparu llysiau ffres i bobl; cyflenwad cyfyngedig iawn sydd yn Gaza gyda 1.8 miliwn o bobl yn wynebu prinder bwyd—yr Asiantaeth Gatholig ar gyfer Datblygu Tramor, Gofal, Cymorth Cristnogol, Plan International, Achub y Plant, Tearfund, World Vision, Islamic Relief, y Pwyllgor Achub Rhyngwladol; mae yna 15 o sefydliadau'n aelodau o'r Pwyllgor Argyfyngau Brys.
Ddirprwy Lywydd, hoffwn ymrwymo i gyfarfod â'r Pwyllgor Argyfyngau Brys ar ran y Senedd, i ofyn mwy ynglŷn â sut y gallwn gynorthwyo a helpu. Cyllid yw'r hyn sydd ei angen arnynt. Gwn eu bod bob amser yn dweud hynny. Bob tro y byddwn wedi gwneud rhodd, maent wedi dweud, 'Mae arnom eisiau arian. Mae angen arian arnom, gan ein bod yn gwybod sut y caiff ei wario.' Ond mae ffyrdd y gallwn edrych ar gymorth mewn ffyrdd eraill, a byddwn yn edrych ar hynny ymhellach.
Felly, rwy'n credu bod rhaid inni droi at yr aelod-elusennau hynny a’u partneriaid lleol, yn gweithio ar lawr gwlad, am y cyngor a’r arweiniad hwnnw, a meddwl amdanynt wrth iddynt ddarparu cymorth dros y gaeaf, gan gynnwys dillad gwely cynnes, dŵr yfed glân, a chyflenwadau hylendid, a sut y maent yn helpu i ailadeiladu Gaza ar ôl blwyddyn o wrthdaro dinistriol. Diolch yn fawr.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet a'r Trefnydd.
Thank you, Cabinet Secretary and Trefnydd.
Eitem 4 heddiw yw'r datganiadau 90 eiliad. Dim ond un sydd heddiw hefyd, a bydd hwn gan Elin Jones.
Item 4 this afternoon is the 90-second statements. There is just one this afternoon, and this will be from Elin Jones.
Yn ddiweddar bu farw Geraint Jenkins. Crwt o Benparcau a ddaeth yn academydd o fri ac athro prifysgol. Hanes Cymru oedd ei bwnc ac mi oedd yn ddarlithydd hanes ym Mhrifysgol Aberystwyth o 1968 tan 1993, a’n bennaeth adran yno hefyd. Ac yna mi fu'n gyfarwyddwr ar Ganolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd Prifysgol Cymru tan 2008.
Ysbrydolodd genedlaethau o fyfyrwyr am hanes Cymru. Un o’i fyfyrwyr cynnar oedd y Brenin presennol, ac mi oedd dysgu aelod o’r teulu brenhinol yn brofiad go sobor i weriniaethwr o reddf. Ond roedd hanes ddim jest yn perthyn o fewn muriau prifysgol i Geraint Jenkins, ac mi oedd ei waith yn golygu 24 o gyfrolau o ysgrifau Cof Cenedl yn gyfuniad arbennig o’r poblogaidd gyda'r ysgolheictod awdurdodol.
Wrth ymdrin â hanes ein gwlad, mi oedd yn arloesol ac amrywiol. Iddo fe, er pwysiced hanes gwleidyddol, economaidd a chymdeithasol Cymru, mi oedd hanes pêl-droed yn bwysig hefyd, a’i gariad at y gêm ac at y Swans wedi arwain, wrth gwrs, at y gyfrol Proud to be a Swan, yn adrodd canrif o hanes y clwb pwysig yna.
Mi oedd ei gyfraniad i ddyrchafu meysydd eraill yn ein hanes hefyd yn amlwg, yn enwedig yr astudiaeth ac adnabyddiaeth o'n celf weledol, ac i hyrwyddo cydnabyddiaeth o gyfraniad cyfoethog Iolo Morgannwg i'n diwylliant. Ac er ei waith cenedlaethol, mi oedd ei wreiddiau yn para yn bwysig wrth ysgrifennu a thrafod hanes Ceredigion, wrth ei waith yn siop gymunedol Blaenplwyf a’i ymddiddori yn hanes caer Pendinas ym Mhenparcau.
Gwladgarwr oedd Geraint Jenkins a gyfrannodd i'w wlad drwy ein harfogi i'w deall yn ddyfnach er mwyn llywio ei dyfodol yn well. Diolch iddo.
Geraint Jenkins recently passed away. He was a boy from Penparcau, who became a distinguished academic and university professor. His subject was Welsh history, and he was a history lecturer at Aberystwyth University from 1968 until 1993, and served as head of department there as well. Then, he became director of the Centre for Advanced Welsh and Celtic Studies at the University of Wales until 2008.
He inspired generations of students about Welsh history. One of his early students was the current King, and the experience of teaching a member of the royal family was a challenging one for a republican by instinct. But history didn't just belong within the walls of the university for Geraint Jenkins, and his work in editing the 24 volumes of the Cof Cenedl series of historical writings was a special combination of the popular with authoritative scholarship.
When dealing with the history of our country, he was innovative and diverse. For him, despite the importance of the political, economic and social history of Wales, the history of football was also important. His love for the game and for the Swans led, of course, to Proud to be a Swan, a book that charts a century of that important club’s history.
His contribution to promoting other areas of our history was also evident, particularly the study and recognition of our visual art, and in promoting recognition of the rich contribution made by Iolo Morgannwg to our culture. And despite his work on national concerns, his roots remained important in his writing on the history of Ceredigion, in his work for the community shop in Blaenplwyf, and in his interest in the history of Pendinas hillfort in Penparcau.
Geraint Jenkins was a patriot who contributed to his nation by enabling us to understand it more deeply in order to better steer its future. Thanks to him.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Jane Hutt.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Jane Hutt.
Eitem 5 yw'r ddadl ar 'Achos dros Newid' Cyfoeth Naturiol Cymru. Galwaf ar Mabon ap Gwynfor i wneud y cynnig.
Item 5 is the debate on Natural Resources Wales's 'Case for Change'. I call on Mabon ap Gwynfor to move the motion.
Cynnig NDM8756 Mabon ap Gwynfor, Sam Rowlands, Jane Dodds
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi:
a) agenda 'Achos dros Newid' Cyfoeth Naturiol Cymru;
b) bod 120 aelod o staff yn cael eu heffeithio'n uniongyrchol gan y newidiadau a gynigir gan 'Achos dros Newid'; ac
c) y bydd y gwasanaethau a ddarperir gan Cyfoeth Naturiol Cymru yn cael eu lleihau.
2. Yn gresynu:
a) penderfyniad Cyfoeth Naturiol Cymru i gymeradwyo'r cynigion 'Achos dros Newid'; a
b) y penderfyniad i gau gweithrediadau arlwyo a manwerthu yng Nghoed y Brenin, Nant yr Arian ac Ynyslas.
3. Yn credu y bydd cau'r rhain yn cael effaith andwyol ar economi'r canolbarth.
4. Yn galw ar Cyfoeth Naturiol Cymru i ymgysylltu'n rhagweithiol â chymunedau a sefydliadau i gyflymu’r broses er mwyn osgoi cau'r canolfannau dros dro.
Motion NDM8756 Mabon ap Gwynfor, Sam Rowlands, Jane Dodds
To propose that the Senedd:
1. Notes:
a) Natural Resources Wales’s 'Case for Change' agenda;
b) that 120 staff members are directly impacted by the changes proposed under ‘Case for Change’; and
c) that services provided by NRW will be reduced.
2. Regrets:
a) Natural Resources Wales’s decision to approve the ‘Case for Change’ proposals; and
b) the decision to close catering and retail operations at Coed y Brenin, Nant yr Arian and Ynyslas.
3. Believes that these closures will have a detrimental impact on the mid-Wales economy.
4. Calls on Natural Resources Wales to proactively engage with communities and organisations to expedite the process in order to avoid temporary closure of the centres.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a gaf i ddiolch ar y dechrau i'r Pwyllgor Busnes am roi'r amser i drafod y mater yma heddiw? A hefyd, gaf i ddymuno 'pen-blwydd hapus' i'r Dirprwy Brif Weinidog?
Thank you very much, Dirprwy Lywydd, and I'd like to begin by thanking the Business Committee for giving the time to debate this issue today. Also, could I wish the Deputy First Minister a 'happy birthday'?
Mae’r cynnig o’n blaenau ni heddiw yn un eithaf syml yn ei hanfod. Y cyfan mae’r cynnig yma yn galw amdano ydy i Gyfoeth Naturiol Cymru ymgysylltu’n rhagweithiol gyda chymunedau a sefydliadau lleol er mwyn cyflymu’r broses o sicrhau parhad y canolfannau yng Nghoed y Brenin, Nant yr Arian ac Ynyslas, ac osgoi niwed parhaol i enw da y canolfannau hynny, a fyddai’n anochel o ddigwydd pe byddent yn cau, a hefyd y niwed a ddaw i economi canolbarth Cymru yn sgil hynny.
Tua 13 mlynedd yn ôl, fe argymhellodd Comisiwn Cwmnïau Cydweithredol a Chydfuddiannol Cymru y dylai Llywodraeth Cymru ddeddfu er mwyn galluogi cymunedau i gael y cynnig cyntaf wrth i asedau cymunedol ddod ar y farchnad. Mae’n naw mlynedd ers i’r Blaid Lafur addo i ddeddfu i alluogi hawl prynu cymunedol. Wn i ddim wir pam fod y Blaid Gydweithredol yn parhau i glymu ei hun i’r Blaid Lafur, oherwydd mae hyd yn oed y Ceidwadwyr yn Lloegr wedi rhoi mwy o gamau mewn lle i rymuso cymunedau na Llafur Cymru. Ac mae’n dair blynedd ers i mi gyd-gyflwyno cynnig i greu hawl perchnogaeth gymunedol, ond mae’r Llywodraeth yn parhau i lusgo’u traed, a’r gwir ydy y bydd angen i Lywodraeth Plaid Cymru wireddu hyn yn dilyn yr etholiad nesaf oherwydd dyw Llafur yn amlwg ddim am wneud. Pe byddai gennym ni ddeddf mewn lle yma yng Nghymru heddiw oedd yn grymuso cymunedau ac yn rhoi’r hawl iddyn nhw i berchen neu redeg adnodd cyhoeddus lleol, yna byddem ni ddim yn gorfod cael y drafodaeth yma heddiw.
Yn hytrach na gweld yr adnoddau yma fel asedau, mae Cyfoeth Naturiol Cymru ac, ymddengys y Llywodraeth, yn eu gweld fel nhw fel liabilities, heb ddim gwerth, gan ddiystyru’n llwyr bwysigrwydd y canolfannau ymwelwyr yma i greu cyrchfannau atyniadol, a’u pwysigrwydd i’r busnesau a chymunedau sydd wedi tyfu yn eu sgil nhw. Maen nhw, wedi’r cyfan, yn rhan o’n cyfoeth cenedlaethol a chymunedol ni yma.
Er mwyn cyfiawnhau cau y canolfannau, mae Cyfoeth Naturiol Cymru, a’r Llywodraeth felly, yn dewis cuddio y tu ôl i feirniadu bwgan Ceidwadol, gan feio llymder am y penderfyniad a gwadu unrhyw gyfrifoldeb am eu methiannau nhw i weinyddu’r llefydd yn iawn. Ond does a wnelo llymder ddim byd o gwbl efo’r cynnig sydd o’n blaen ni yma heddiw. Gall y Llywodraeth fytheirio am lymder hyd ddydd y farn, ond diversion ydy hynny mewn gwirionedd, ac mae’n osgoi pwynt canolog y ddadl heddiw.
Tra bod sefydliadau lleol wedi datgan eu hawydd i redeg canolfannau ymwelwyr Coed y Brenin a Nant yr Arian—ac, wrth gwrs, mae yna ddigon o allu yn lleol i redeg canolfan Ynyslas hefyd—mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi cuddio y tu ôl i reolau tendro a chystadleuaeth, gan ddangos diffyg crebwyll, diffyg hyblygrwydd, ac, yn wir, diffyg awydd i ganfod datrysiad. Mae’r cyfan, mewn gwirionedd, yn atgoffa rhywun o ryw fudiad cymorth, ac wrth fod rhywun yn cerdded trwy’r drws i ofyn am gymorth, mae’r swyddog yn dweud, 'Yr ateb ydy "na". Rŵan, beth ydy’r cwestiwn?' Dyna mae’n ymddangos ydy agwedd Cyfoeth Naturiol Cymru yma.
Mae yna reswm pam fod trigolion lleol mor frwd i gymryd rheolaeth dros y canolfannau yma, sef oherwydd eu bod nhw’n gweld eu gwerth nhw. Ac ymhellach i hynny, maen nhw’n gweld y ffordd mae’r canolfannau wedi cael eu rhedeg i lawr dros y blynyddoedd. Ystyriwch Coed y Brenin. Mae Coed y Brenin yn em. Pan agorwyd y ganolfan, fe’i hadnabuwyd yn syth fel canolfan beicio mynydd gorau Ewrop—yn wir, un o’r goreuon yn y byd. Fe dderbyniodd adroddiadau disglair, gyda phobl yn dod o bell ac agos i drio’r traciau, i loncian, neu, yn syml, i fynd am dro yno. A phwy all eu beio nhw? Oherwydd nid yn unig ei fod yn lle gwych ar gyfer y gweithgareddau awyr agored yma, ond mae e hefyd yn lle cwbl odidog. Fe ddatblygodd frand cryf, a Choed y Brenin oedd y porth i alluogi’r sector i dyfu yn y Deyrnas Gyfunol ac yn Ewrop. Ond dros amser, ac ers i’r Llywodraeth gael gwared ar y cyrff amgylcheddol, ac uno’r cyfan o dan Gyfoeth Naturiol Cymru, fe welwyd llai a llai o fuddsoddiad yn y llwybrau, a dim uchelgais i adnewyddu a chreu o’r newydd.
A heddiw, wrth fod Cyfoeth Naturiol Cymru yn edrych i gau canolfannau ymwelwyr Coed y Brenin, Nant yr Arian ac Ynyslas oherwydd problemau ariannol, mae ymwelwyr yn parhau i deithio yno am ddim, gyda’r barier parcio ddim yn gweithio yng Nghoed y Brenin, a neb yn casglu arian parcio yn Ynyslas ychwaith, gyda gwerth cannoedd o filoedd o bunnoedd yn mynd heb ei gasglu yn flynyddol. Does yna ddim syndod bod y corff yn wynebu heriau ariannol.
A beth ydy cynllun diweddaraf Cyfoeth Naturiol Cymru i ddatrys y parcio yng Nghoed y Brenin? Yn ôl beth dwi’n ei glywed, rhoi camerâu ANPR mewn lle, gyda chytundeb i'w gweithredu yn mynd i gorff allanol, gan arwain at hyd yn oed mwy o gyfoeth yn cael ei echdynnu allan o’r ardal. Mae’n swnio fel pennod o’r gyfres gomedi The Thick of It, ond nid comedi mo hyn, ond yn hytrach penderfyniadau sydd efo goblygiadau ar fywydau pobl yn ein cymunedau ni.
Mae’r canolfannau yma yn hynod o bwysig i economi’r rhanbarth, rhanbarth sydd, gadewch i ni fod yn onest, heb gael ei chyfran o wariant cyfalaf y Llywodraeth yma, heb sôn am Lywodraeth y Deyrnas Gyfunol, ac sydd yn wir yn gweld gwasanaethau a chefnogaeth yn crebachu. Ystyriwch sefyllfa rheilffordd y Cambrian a rheilffordd Calon Cymru, sydd ill dau wedi gweld gwasanaethau yn cael eu cwtogi a phobl a chymunedau lleol yn talu’r pris. Ond rwy’n crwydro.
Mae’r canolfannau yma yn denu nifer fawr o ymwelwyr. Yn wir, yn ôl gwaith ymchwil Twristiaeth Canolbarth Cymru, mae’r tair canolfan yma yn denu tua hanner miliwn o bobl y flwyddyn ac yn cyfrannu bron £40 miliwn i’r economi lleol yn flynyddol. Mae hyn yn swm sylweddol i ardal wledig fel canolbarth Cymru, ac mae’n cynnal nifer o fusnesau bach yn lleol ym Meirionnydd, yng Ngheredigion ac ym Maldwyn. Tristwch y sefyllfa ydy bod yna fentrau lleol yn bodoli yn barod i gymryd drosodd—mentrau yn llawn arbenigwyr yn y maes, sydd efo’r gallu i ychwanegu gwerth at waith Cyfoeth Naturiol Cymru.
Mae yna beryg y bydd economi canolbarth Cymru yn colli allan ar filiynau o bunnoedd, felly, oll er mwyn i Cyfoeth Naturiol Cymru arbed £1.2 miliwn yn unig, ffigwr y gellir ei ddweud sydd yn accounting error yn erbyn cyllideb y Llywodraeth.
Mi fyddwch chi hefyd yn gwybod bod Elin Jones, Aelod o’r Senedd dros Geredigion, hefyd wedi bod yn gweithio’n ddiwyd ar y mater yma. Fel mae Elin yn dweud, mae angen cydnabyddiaeth a dealltwriaeth fod staff y canolfannau yma yn gweud llawer mwy na jest gweinyddu siop a chaffi. Maen nhw’n bâr arall o ddwylo a llygaid i Cyfoeth Naturiol Cymru mewn safleoedd natur pwysig, yn diogelu’r safleoedd hynny, yn enwedig os edrychwch chi ar Ynyslas. Os edrychwch chi ar Nant yr Arian, y peryg mwyaf yn y ganolfan honno ydy’r 'mothball-io' sydd yn yr arfaeth, 'mothball-io' yr adnoddau lletygarwch sydd mor bwysig, a gwneud hynny pan fod yna ddiddordeb pendant yn lleol i redeg y canolfannau yma.
Mae angen i Cyfoeth Naturiol Cymru hwyluso hynny i ddigwydd er mwyn i gwmnïau lleol gymryd drosodd mor llyfn ac mor gyflym â phosibl, fel bod y gwasanaethau yma yn rhedeg yn ddi-dor i’r cyhoedd, sef beth ydy diben y cynnig o’n blaenau ni yma heddiw.
Felly, peidiwch â chuddio y tu ôl i lymder. Rwyf yma yn trafod hyn ar ran pobl Meirionnydd, Ceredigion a Maldwyn, sydd yn ymbilio arnoch chi i ddangos eich hyder ynddyn nhw, ac i ddangos eich bod chi yn cefnogi’r ardaloedd yma, ac i’w galluogi nhw i gael y cyfle i redeg y canolfannau sydd mor agos at eu calonnau. Rhowch y cyfle iddyn nhw, ac mi gewch chi eich siomi ar yr ochr orau. Diolch yn fawr iawn.
The motion before us today is quite simple in essence. All it calls for is for Natural Resources Wales to proactively engage with communities and local organisations in order to speed up the process of ensuring the preservation of the centres in Coed y Brenin, Nant yr Arian and Ynyslas, and to avoid permanent damage to the reputation of those centres, which would be inevitable if they were to close, and also the damage that would occur to the economy of mid Wales in the wake of that.
About 13 years ago, the Welsh Co-operative and Mutuals Commission recommended that the Welsh Government should legislate to allow communities to have first refusal when community assets come on the market. It is nine years now since the Labour Party promised to legislate to enable a community right to buy. I really don't know why the Co-operative Party continues to tie itself to the Labour Party, because even the Conservatives in England have put more measures in place to empower communities than Welsh Labour. And it’s three years since I co-submitted a motion to create a right of community ownership, but the Government continues to drag its feet, and the truth is that a Plaid Cymru Government will need to make this a reality following the next election because Labour obviously doesn't want to do it. If we had a law in place here in Wales today that empowered communities and gave them the right to own or run local public resources, then we wouldn't be having this discussion today.
Rather than seeing these resources as assets, Natural Resources Wales and, it seems, the Government, see them as liabilities, of no value, completely disregarding the importance of the visitor centres in making these destinations attractive, and their importance to the businesses and communities that have grown in their wake. They are, after all, part of our national and community wealth.
In order to justify closing the centres, Natural Resources Wales, and the Government therefore, choose to hide behind criticism of a Conservative bogeyman, blaming austerity for the decision and rejecting any accountability for their own failures to administer the centres properly. But austerity has nothing to do with the motion before us today. The Government can talk about austerity until the end of time, but that’s a diversion, in truth, and it avoids the central point of today’s debate.
While local organisations have declared their desire to run the Coed y Brenin and Nant yr Arian visitor centres—and, of course, there’s enough capacity locally to run the Ynyslas centre as well—Natural Resources Wales has hidden behind tendering and competition rules, which shows a lack of judgment, a lack of flexibility, and a lack of desire to find a solution. It all reminds one, in fact, of a support organisation, and as someone walks through the door to ask for help, the officer says, 'The answer is "no". Now, what's the question?' That seems to be the attitude of Natural Resources Wales here.
There is a reason why local residents are so keen to take control of these centres, namely because they see their value. Furthermore, they have seen the way that the centres have been run down over the years. Consider Coed y Brenin. Coed y Brenin is a gem. When the centre opened, it was immediately recognised as the best mountain biking centre in Europe—indeed, one of the best in the world. It received glowing reports, with people coming from far and wide to try the trails, to jog, or simply to go for a walk there. And who could blame them? Not only is it a great place for these outdoor activities, but it’s also a wonderful location. It developed a strong brand, and Coed y Brenin was the gateway to enable the sector to grow in the United Kingdom and in Europe. But, over time, and since the Government got rid of the environmental bodies and united them all under the Natural Resources Wales banner, less and less investment has been made in the trails, and there has been no desire to renew them and create new ones.
And today, as Natural Resources Wales is looking to close the visitor centres at Coed y Brenin, Nant yr Arian and Ynyslas due to financial problems, visitors continue to travel there for free, with the parking barrier not even working in Coed y Brenin, and nobody collecting parking charges in Ynyslas either, meaning that hundreds of thousands of pounds go uncollected annually. It’s little surprise that the body is facing financial challenges.
And what is Natural Resources Wales's latest plan to solve the parking issue in Coed y Brenin? According to what I’ve heard, it's to put automatic number plate recognition cameras in place, with the agreement to operate the system going to an external body, leading to even more wealth being extracted from the area. It sounds like an episode of the comedy series The Thick of It, but this is not a comedy, but rather decisions that have implications for the lives of people in our communities.
These centres are extremely important to the economy of the region, a region that, let's be honest, hasn't had its share of Government capital spending here, let alone the United Kingdom Government, and is indeed seeing services and support shrink. Consider the situation of the Cambrian railway line and the Heart of Wales line, which have both seen services cut and people and local communities pay the price. But I digress.
These centres attract a large number of visitors. In fact, according to Mid Wales Tourism research, these three centres attract around half a million people a year and contribute almost £40 million to the local economy annually. This is a significant amount for a rural area such as mid Wales, and it supports a number of small businesses locally in Meirionnydd, Ceredigion and Montgomeryshire. The sadness of the situation is that there are existing local enterprises ready to take over—enterprises full of experts in the field, who have the ability to add value to the work of Natural Resources Wales.
There is therefore a risk that the mid Wales economy will lose out on millions of pounds, all so that Natural Resources Wales saves just £1.2 million, a figure that can be said to be an accounting error against the Government's budget.
You will also know that Elin Jones, Member of the Senedd for Ceredigion, has also been working hard on this issue. As Elin says, we need recognition that the staff of these centres are doing a lot more than just administering shops and cafes. They're another pair of hands and another pair of eyes for Natural Resources Wales in important nature locations, safeguarding those sites, particularly if you look at Ynyslas. Then, if you look at Nant yr Arian, the biggest risk at the centre there is the mothballing that is in the offing, the mothballing of hospitality resources that are so important, and doing that when there is definite local interest in running those centres.
Natural Resources Wales needs to facilitate that so that local companies can take over as smoothly and as quickly as possible, so that these services are run on an unbroken basis for the public, which is the purpose of the motion here today.
So, don't hide behind austerity. I am here discussing this on behalf of the people of Meirionnydd, Ceredigion and Montgomeryshire, who are begging you to show your confidence in them, and to show that you support these areas, and to enable them to have a fair chance to run the centres that are so close to their hearts. Give them that chance, and you will be pleasantly surprised. Thank you.
Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a galwaf ar y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig i gynnig yn ffurfiol welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt.
I have selected the amendment to the motion, and I call on the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs to move formally amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt.
Gwelliant 1—Jane Hutt
Dileu popeth ar ôl is-bwynt 1(a) a rhoi yn ei le:
yr anawsterau economaidd a ddeilliodd o 14 o flynyddoedd o Lywodraeth Geidwadol i'r DU a’r pwysau a ddeilliodd o hyn ar bob corff cyhoeddus, gan gynnwys Cyfoeth Naturiol Cymru;
bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn parhau i gynnig cymorth i aelodau staff y mae’r ‘Achos dros Newid’ yn effeithio’n uniongyrchol arnynt; ac
y bydd ad-drefnu Cyfoeth Naturiol Cymru yn galluogi’r corff i ganolbwyntio ar gyflawni ei swyddogaethau craidd a’i ddyletswyddau statudol.
Yn cydnabod:
a) mae’r 'Achos dros Newid' yn cynnwys cynlluniau a fydd yn golygu na fydd Cyfoeth Naturiol Cymru bellach yn cynnal ei weithrediadau arlwyo a manwerthu yng Nghoed y Brenin, Nant yr Arian ac Ynyslas;
b) bydd safleoedd y canolfannau ymwelwyr yn parhau i fod ar agor at ddibenion cerdded, beicio, parcio ceir a thoiledau; ac
c) bydd hyn yn galluogi grwpiau cymdeithasol a chymunedol a busnesau lleol i ddarparu’r gwasanaethau hyn.
Yn galw ar Cyfoeth Naturiol Cymru i barhau i ymgysylltu â grwpiau cymunedol a busnesau lleol, gan felly hwyluso’r broses o chwilio am bartneriaid sydd mewn gwell sefyllfa i gynnig y gwasanaethau manwerthu ac arlwyo hyn.
Amendment 1—Jane Hutt
Delete all after sub-point 1(a) and replace with:
the economic difficulties caused by 14 years of Conservative UK Government and subsequent pressure on all public bodies, including Natural Resources Wales (NRW);
that NRW continues to support staff members directly impacted by the ‘Case for Change’; and
that reshaping the organisation will allow NRW to focus on the delivery of its core functions and statutory duties.
Acknowledges:
a) the 'Case for Change' includes NRW ceasing its own delivery of catering and retail operations at Coed y Brenin, Nant yr Arian and Ynyslas;
b) the visitor centres sites remain open for walking, biking, car parking and toilet provision; and
c) this allows opportunities for social and community groups and local businesses to provide these services.
Calls on Natural Resources Wales to continue proactively engaging with local community groups and businesses, therefore expediting the process in seeking partners which are better placed to provide these retail and catering services.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
The decision by Natural Resources Wales—we are on this debate, yes? I thought we were—to reduce services and staffing is deeply worrying for both the Welsh environment and the goal of achieving net zero. How many times have we stood up here and discussed NRW in this Siambr? We’ve had quite firm views on how to take this forward, but what we need is a fully functioning regulatory body.
The 2023 ‘State of Nature’ report shows that one in six species in Wales, including plants and animals, are at risk of extinction, and 380 species since 1994 have declined by an average of 20 per cent, reflecting a global crisis where around 1 million species face threats, as outlined in the 2025 ‘State of Natural Resources Report’. NRW here in Wales plays a vital role in addressing this decline, yet they are under severe pressures. Their resources are very stretched, and by their own admission they have numerous vacant posts that they now cannot fill, but also they’re just so underresourced and understaffed.
The loss of over 200 jobs hardly helps; it just adds pressure to Wales’s environmental sector, making it much harder to meet those nature recovery and sustainability targets, when one in six species are already at risk. And I have to thank all the stakeholders who attended my climate change round-table this morning. We had a fantastic discussion, but there was joined-up thinking across the board that we’ve got to do something. Despite the promise of groundbreaking legislation, such as the Environment (Wales) Act 2016, the lack of staffing and resources has hindered meaningful progress.
And only yesterday, in this Chamber, I had to raise the fact that during a time of crisis for our farmers, when they couldn’t obtain any water extraction from the River Conwy to water their livestock, we had mixed messaging from NRW, and that shouldn’t be the case. When members of the public, our community, farmers in particular, residents, approached NRW for what is solid and firm advice they needed at a time of crisis, the answers were just not there.
The sustainable management of natural resources framework, while conceptually innovative, suffers from weak implementation and outdated policies, such as the natural resources policy. Similarly, key initiatives, like the nature recovery action plan, which is essential for halting biodiversity loss by 2030, remain incomplete, have no actual ambition and are massively underfunded. These setbacks highlight the broader issue of chronic underinvestment in nature recovery, a challenge that will clearly be further intensified by NRW's case for change.
Estimates suggest that £5 billion to £7 billion will be needed by the early 2030s to address the biodiversity crisis in Wales. However, the Welsh Government has yet to develop any clear financial strategy or secure adequate private sector investment to bridge this funding gap. NRW’s own financial difficulties impact Wales’s ability to meet international biodiversity commitments, such as the 30x30 target; it’s just impossible to achieve now.
Many organisations have raised concerns that the proposed cuts to NRW will hit implementation and further hinder protected site improvements. Even NRW themselves have acknowledged that a lack of external capacity has placed additional pressure on NRW in order to enable progress to be made through the work of these groups. Currently, only 10.5 per cent of terrestrial and inland waters in Wales are designated as protected. To meet the 2030 target, Wales must protect and effectively manage an additional 20 per cent of its land. However, progress is slow, and the absence of a clear and detailed plan casts significant doubt on the likelihood of achieving this goal, or, in fact, any goal.
According to NRW’s 2020 condition assessment, only 20 per cent of assessed features were considered to be in favourable condition. In contrast, approximately 30 per cent were in unfavourable condition and around 50 per cent were not in the desired state. NRW plays a critical role in monitoring the condition of protected site features through the UK’s common standards monitoring framework. This framework requires that sites of special scientific interest must be assessed at least once every six years. And I have to say—
Mae'r penderfyniad gan Cyfoeth Naturiol Cymru—rydym ar y ddadl hon, ydym? Roeddwn yn meddwl ein bod—i leihau gwasanaethau a nifer y staff yn frawychus i amgylchedd Cymru a'r nod o gyflawni sero net. Sawl gwaith y safasom yma i drafod CNC yn y Siambr hon? Rydym wedi cael safbwyntiau eithaf cadarn ar sut i fwrw ymlaen â hyn, ond yr hyn sydd ei angen arnom yw corff rheoleiddio sy'n gweithredu'n llawn.
Mae adroddiad ‘Sefyllfa Byd Natur’ 2023 yn dangos bod un o bob chwe rhywogaeth yng Nghymru, gan gynnwys planhigion ac anifeiliaid, mewn perygl o ddiflannu, ac mae niferoedd 380 o rywogaethau wedi lleihau 20 y cant ar gyfartaledd ers 1994, sy’n adlewyrchu argyfwng byd-eang lle mae oddeutu 1 filiwn o rywogaethau'n wynebu bygythiadau, fel yr amlinellwyd yn yr 'Adroddiad ar Sefyllfa Adnoddau Naturiol' ar gyfer 2025. Mae CNC yma yng Nghymru yn chwarae rhan hanfodol yn mynd i’r afael â’r dirywiad hwn, ac eto maent o dan bwysau difrifol. Mae eu hadnoddau o dan bwysau mawr, ac yn ôl eu cyfaddefiad eu hunain, mae ganddynt nifer o swyddi gweigion na allant eu llenwi, ond hefyd maent mor brin o adnoddau ac o staff.
Go brin fod colli dros 200 o swyddi yn helpu; mae'n ychwanegu pwysau ar sector amgylcheddol Cymru, gan ei gwneud yn llawer anos cyflawni'r targedau adfer natur a chynaliadwyedd, pan fo un o bob chwe rhywogaeth eisoes mewn perygl. Ac mae'n rhaid imi ddiolch i'r holl randdeiliaid a ddaeth i fy nghyfarfod bord gron ar newid hinsawdd y bore yma. Cawsom drafodaeth wych, ond roedd pawb yn cytuno bod yn rhaid inni wneud rhywbeth. Er gwaethaf yr addewid o ddeddfwriaeth arloesol, megis Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016, mae prinder staff ac adnoddau wedi llesteirio cynnydd ystyrlon.
A ddoe ddiwethaf yn y Siambr hon, bu'n rhaid imi godi'r ffaith, ar adeg o argyfwng i'n ffermwyr, pan na allent godi unrhyw ddŵr o afon Conwy ar gyfer eu da byw, ein bod wedi cael negeseuon cymysg gan CNC, a ni ddylai hynny fod wedi digwydd. Pan gysylltodd aelodau o’r cyhoedd, ein cymuned, ffermwyr yn arbennig, trigolion, gyda CNC am y cyngor cadarn a chlir yr oedd ei angen arnynt ar adeg o argyfwng, nid oedd yr atebion yno.
Er ei fod yn arloesol yn gysyniadol, mae'r fframwaith rheoli adnoddau naturiol yn gynaliadwy'n dioddef o gael ei weithredu'n wan a pholisïau sydd wedi dyddio, megis y polisi adnoddau naturiol. Yn yr un modd, mae mentrau allweddol, fel y cynllun gweithredu adfer natur, sy'n hanfodol ar gyfer atal colli bioamrywiaeth erbyn 2030, yn parhau i fod yn anghyflawn, heb uchelgais go iawn ac wedi'u tanariannu'n ddifrifol. Mae'r anfanteision hyn yn amlygu problem ehangach tanfuddsoddi cronig mewn adfer byd natur, her a fydd yn amlwg wedi ei dwysáu ymhellach gan achos dros newid CNC.
Mae amcangyfrifon yn awgrymu y bydd angen rhwng £5 biliwn a £7 biliwn erbyn dechrau’r 2030au i fynd i’r afael â’r argyfwng bioamrywiaeth yng Nghymru. Fodd bynnag, nid yw Llywodraeth Cymru wedi datblygu unrhyw strategaeth ariannol glir eto nac wedi sicrhau buddsoddiad digonol gan y sector preifat i fynd i'r afael â'r bwlch cyllido hwn. Mae trafferthion ariannol CNC ei hun yn effeithio ar allu Cymru i gyflawni ymrwymiadau bioamrywiaeth rhyngwladol, megis y targed 30x30; mae'n amhosibl ei gyflawni bellach.
Mae llawer o sefydliadau wedi mynegi pryderon y bydd y toriadau arfaethedig i CNC yn cael effaith ar weithredu ac yn rhwystro gwelliannau pellach i safleoedd gwarchodedig. Mae hyd yn oed CNC eu hunain wedi cydnabod bod diffyg capasiti allanol wedi rhoi pwysau ychwanegol ar CNC er mwyn gallu gwneud cynnydd drwy waith y grwpiau hyn. Ar hyn o bryd, dim ond 10.5 y cant o ddyfroedd daearol a mewndirol Cymru sydd wedi’u dynodi’n ddyfroedd gwarchodedig. Er mwyn cyflawni targed 2030, mae'n rhaid i Gymru ddiogelu a rheoli 20 y cant ychwanegol o’i thir yn effeithiol. Fodd bynnag, araf yw’r cynnydd, ac mae absenoldeb cynllun clir a manwl yn bwrw amheuaeth sylweddol ar y tebygolrwydd o gyflawni'r nod hwn, neu unrhyw nod mewn gwirionedd.
Yn ôl asesiad CNC o gyflwr nodweddion yn 2020, dim ond 20 y cant o’r nodweddion a aseswyd yr ystyrid eu bod mewn cyflwr ffafriol. Mewn cyferbyniad, roedd oddeutu 30 y cant mewn cyflwr anffafriol ac nid oedd oddeutu 50 y cant mewn cyflwr dymunol. Mae CNC yn chwarae rhan hollbwysig yn monitro cyflwr nodweddion safleoedd gwarchodedig drwy fframwaith monitro safonau cyffredin y DU. Mae'r fframwaith hwn yn ei gwneud yn ofynnol i safleoedd o ddiddordeb gwyddonol arbennig gael eu hasesu o leiaf unwaith bob chwe blynedd. Ac mae'n rhaid imi ddweud—
You need to conclude now, please, Janet.
Mae angen ichi ddirwyn i ben, os gwelwch yn dda, Janet.
I will do. The last scrutiny of NRW in our committee was poor, to say the least. All the officers had come online, saying they couldn’t afford the petrol to attend an in-person meeting. Telephones were going off in the background, there was a dog barking on another one. It was just a very bad example of an organisation that is funded as much as NRW are that they couldn’t be bothered—
Fe wnaf. Roedd y gwaith craffu diweddaraf ar CNC yn ein pwyllgor yn wael, a dweud y lleiaf. Fe wnaeth yr holl swyddogion ymuno ar-lein, gan ddweud na allent fforddio'r petrol i ddod i gyfarfod wyneb yn wyneb. Roedd ffonau'n canu yn y cefndir, roedd ci'n cyfarth ar un arall. Roedd yn enghraifft wael iawn o sefydliad sy’n cael ei ariannu ar y lefel y caiff CNC ei ariannu na allent fynd i'r drafferth—
Thank you, Janet.
Diolch, Janet.
—to attend the meeting here in person. Diolch yn fawr.
—i ddod i'r cyfarfod yma'n bersonol. Diolch yn fawr.
We know that NRW hasn't been adequately funded for the huge number of tasks it has. Guess what? We've had 14 years of austerity and, basically, decisions to underfund bodies such as NRW by the UK Government in order to drive down the quality of public services. So, we need to fix this problem, and I'm sure that the Welsh Government is on the case. I think that NRW does a fantastic job overall, with a huge level of responsibilities as the regulator and enforcer of our land, rivers and seas in the face of both the climate and nature emergencies.
I think it's an entirely sensible decision to only do what they can do and to allow other people to run the catering operations at these three visitor centres. That seems entirely rational. But I'm struggling to understand why it's taken so long to get this sorted out, because it was certainly on the agenda when the Economy, Trade and Rural Affairs Committee visited mid Wales in October, because a lot of the tourism businesses raised it as a concern then. So, why are we still having this discussion? I appreciate they've got to engage with the local community, to find out who's interested in running these retail services, so that we have a really good service that really complements the other tourism activities in the area, but I'm struggling to understand why it's taken as long as this, because it's now four months since we knew about this.
Obviously, I expect them to be supporting the foundational economy in any of the areas where NRW is operating, and I'm hoping that they will have offered to share with potential new operators basic key facts, like the likely footfall at different times of the new, and the type of food that is currently being sold. But I'm sure that there is potential for running an even better service based on local food, local food customs, because nobody is going to cross Wales in order to get the same old, same old motorway service station services, which are absolutely nothing to write home about.
I understand that NRW has agreed to keep these three sites open until the end of March, but is that going to be sufficient time to both award a contract in early February, in maybe a couple of weeks' time, and then give them the time to mobilise the number of staff and the facilities they're going to need to take on these services? That's something I'd like to hear from the Cabinet Secretary, to find out whether there's any wriggle room on that, because what we want to do is to ensure that, as far as the tourist is concerned, this is a seamless service; it's under new management, but it's a service that hasn't closed at any point.
Fe wyddom nad yw CNC wedi cael eu hariannu’n ddigonol ar gyfer y nifer enfawr o dasgau sydd ganddynt. Ond wyddoch chi beth? Rydym wedi cael 14 mlynedd o gyni, a phenderfyniadau, yn y bôn, i danariannu cyrff fel CNC gan Lywodraeth y DU er mwyn lleihau ansawdd gwasanaethau cyhoeddus. Felly, mae angen inni ddatrys y broblem hon, ac rwy'n siŵr fod Llywodraeth Cymru yn mynd ati i wneud hynny. Rwy'n credu bod CNC yn gwneud gwaith gwych ar y cyfan, gyda lefel enfawr o gyfrifoldebau fel rheoleiddiwr ac awdurdod gorfodi ar gyfer ein tir, ein hafonydd a'n moroedd yn wyneb yr argyfwng hinsawdd a'r argyfwng natur.
Rwy'n credu ei fod yn benderfyniad cwbl synhwyrol i wneud yr hyn a allant ei wneud yn unig a chaniatáu i bobl eraill redeg y gweithgarwch arlwyo yn y tair canolfan ymwelwyr. Mae hynny i'w weld yn gwbl resymol. Ond rwy’n ei chael hi'n anodd deall pam ei bod wedi cymryd cymaint o amser i gael trefn ar hyn, oherwydd yn sicr, roedd ar yr agenda pan ymwelodd Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig â chanolbarth Cymru ym mis Hydref, gan fod llawer o’r busnesau twristiaeth wedi'i godi fel pryder bryd hynny. Felly, pam ein bod yn dal i gael y drafodaeth hon? Rwy’n derbyn bod yn rhaid iddynt ymgysylltu â’r gymuned leol, i ddarganfod pwy sydd â diddordeb mewn rhedeg y gwasanaethau manwerthu, fel bod gennym wasanaeth da iawn sy'n ategu’r gweithgareddau twristiaeth eraill yn yr ardal, ond rwy’n ei chael hi'n anodd deall pam ei bod wedi cymryd cymaint â hyn o amser, gan ein bod yn gwybod am hyn ers pedwar mis bellach.
Yn amlwg, rwy’n disgwyl iddynt gefnogi’r economi sylfaenol yn unrhyw un o’r meysydd lle mae CNC yn gweithredu, ac rwy'n gobeithio y byddant wedi cynnig rhannu ffeithiau allweddol sylfaenol â darpar weithredwyr newydd, fel nifer yr ymwelwyr tebygol ar wahanol adegau o’r flwyddyn, a'r math o fwyd sy'n cael ei werthu ar hyn o bryd. Ond rwy’n siŵr fod potensial i redeg gwasanaeth gwell fyth yn seiliedig ar fwyd lleol, arferion bwyta lleol, gan nad oes unrhyw un yn mynd i deithio o un rhan o Gymru i'r llall er mwyn cael yr un hen wasanaethau traffordd, nad oes unrhyw beth yn arbennig yn eu cylch.
Deallaf fod CNC wedi cytuno i gadw’r tri safle hyn ar agor tan ddiwedd mis Mawrth, ond a fydd hynny’n ddigon o amser i ddyfarnu contract yn gynnar ym mis Chwefror, ymhen ychydig wythnosau, efallai, a rhoi amser iddynt sicrhau'r staff a'r cyfleusterau y bydd eu hangen arnynt i redeg y gwasanaethau hyn? Mae hynny'n rhywbeth yr hoffwn ei glywed gan Ysgrifennydd y Cabinet, i weld a oes unrhyw le i hyblygrwydd gyda hynny, gan mai'r hyn y dymunwn ei wneud yw sicrhau, o safbwynt y twristiaid, fod hwn yn wasanaeth di-dor; mae o dan reolaeth newydd, ond mae'n wasanaeth nad yw wedi cau ar unrhyw adeg.