Y Cyfarfod Llawn
Plenary
10/12/2024Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i’r Cyfarfod Llawn. Mae heddiw yn achlysur arbennig yn ein Senedd ni, achos, yn dilyn ymgyrch etholiad Senedd Ieuenctid Cymru, a gynhaliwyd fis Tachwedd, fy mraint i heddiw yw cyhoeddi’r canlyniadau ar gyfer ein trydedd Senedd Ieuenctid. Mae gennym ni 19 sefydliad partner sydd hefyd wedi sicrhau bod 20 allan o’r 60 Aelod yn cynrychioli grwpiau amrywiol o bobl ifanc o bob cwr o Gymru.
Yn yr etholiad hyn, gwelwyd y nifer uchaf yng nghyfranogiad unrhyw etholiad Senedd Ieuenctid yn ei hanes, sy’n dangos llwyddiant yr ymgyrch ac ymrwymiad pobl ifanc, rhieni, addysgwyr, a’r sector yn fwy eang, tuag at arwyddocâd ein Senedd Ieuenctid. Mae dylanwad y ddau dymor Senedd Ieuenctid blaenorol yn sylweddol ac wedi creu argraff fawr ar bob un ohonom. Dwi’n siŵr y bydd yr Aelodau newydd yn ysbrydoli ac yn gweithredu gyda’r un egni, gan sicrhau bod eu cyfoedion yn gweld perthnasedd y Senedd Ieuenctid, gan gyfrannu at waith y Senedd yma.
Good afternoon and welcome to this afternoon’s Plenary meeting. Today marks a special occasion in our Senedd, because, following the Welsh Youth Parliament election campaign, held in November, it’s my honour today to announce the results for our third Youth Parliament. We have 19 partner organisations that have also ensured that 20 of the 60 Members represent diverse groups of young people from all parts of Wales.
In this election, we saw the highest participation level in any Youth Parliament election in its history, which shows the success of the campaign and the commitment of young people, parents, educators, and the sector more broadly, to the significance of our Youth Parliament. The influence of the two previous Youth Parliament terms have been significant and have made a big impression on each and every one of us. I’m sure that the new Members will inspire and show the same levels of energy in ensuring that their peers see the relevance of the Youth Parliament, in contributing to the work of this Senedd.
For those young people who stood for election but weren’t successful on this occasion, I know you’ll be disappointed, but thank you for your hard-fought campaigns and for putting yourselves forward. We hope that you will continue to follow the Welsh Youth Parliament’s work and get involved in the coming months and years. The story is not over for you, I’m sure.
I’m very pleased, therefore, to announce the successful candidates for the third Welsh Youth Parliament, representing constituencies and partner organisations.
I'r bobl ifanc hynny a safodd yn yr etholiad ond nad oedden nhw'n llwyddiannus y tro hwn, rwy'n gwybod y byddwch chi'n siomedig, ond diolch am eich ymgyrchoedd a frwydrwyd yn galed ac am gynnig eich hunain. Rydyn ni'n gobeithio y gwnewch chi barhau i ddilyn gwaith Senedd Ieuenctid Cymru a chymryd rhan yn y misoedd a'r blynyddoedd nesaf. Nid yw'r stori drosodd i chi, rwy'n siŵr.
Rwy'n falch iawn, felly, o gyhoeddi'r ymgeiswyr llwyddiannus ar gyfer trydedd Senedd Ieuenctid Cymru, yn cynrychioli etholaethau a sefydliadau partner.
Felly, dyma'r enwau. Yn cynrychioli'r gogledd: Ynys Môn, Annest Tomos; Arfon, Elin Llwyd Brychan; Aberconwy, Oliver Jones-Barr, Gorllewin Clwyd, Clwyd West, Calum Morrisey; Dyffryn Clwyd, Vale of Clwyd, Ameesha Ramchandran; Delyn, Benjamin Thomas Harris; Alun a Glannau Dyfrdwy, Alyn and Deeside, Riley Lubinsky; Wrecsam, Zac Jones Prince; De Clwyd, Clwyd South, Alfie Rhys Rawlins; Dwyfor Meironnydd, Neli Rhys; Sir Drefaldwyn, Montgomeryshire, Jake Dillon; Ymddiriedolaeth Gofalwyr Cymru, Carers Trust Wales, Ffion-Haf Scott; Gwasanaeth Ieuenctid Conwy, Conwy Youth Service, Alexander Isaac Moore; the Ethnic Minorities and Youth Support Team Wales, Morgan Peters; Gwynedd Initiative for Social Development and Empowerment, Lewis Williams; Anabledd Dysgu Cymru, Learning Disability Wales, Tammi Louise Tonge; Tŷ Gobaith a Tŷ Hafan, Emily Williams.
Y canolbarth a’r gorllewin nesaf: Ceredigion, Kiani Francis; Brycheiniog Sir Faesyfed, Brecon and Radnorshire, Tilly Jones; Preseli Sir Benfro, Preseli Pembrokeshire, Riley Barn; Gorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro, Carmarthen West and South Pembrokeshire, Grace Elizabeth Tilbury; Dwyrain Caerfyrddin a Dinefwr, Carmarthen East and Dinefwr, Devlin Jack Stanney; Llanelli, Aryan Gupta; Urdd Gobaith Cymru, Awel Grug Lewis; Clybiau Ffermwyr Ifanc, the YFC, Celyn Leah Richards.
Y de-ddwyrain, South Wales East—
Here are the names. Representing the north: Ynys Môn, Annest Tomos; Arfon, Elin Llwyd Brychan; Aberconwy, Oliver Jones-Barr; Clwyd West, Calum Morrisey; Vale of Clwyd, Ameesha Ramchandran; Delyn, Benjamin Thomas Harris; Alyn and Deeside, Riley Lubinsky; Wrexham, Zac Jones Prince; Clwyd South, Alfie Rhys Rawlins; Dwyfor Meironnydd, Neli Rhys; Montgomeryshire, Jake Dillon; Carers Trust Wales, Ffion-Haf Scott; Conwy Youth Service, Alexander Isaac Moore; the Ethnic Minorities and Youth Support Team Wales, Morgan Peters; Gwynedd Initiative for Social Development and Empowerment, Lewis Williams; Learning Disability Wales, Tammi Louise Tonge; Tŷ Gobaith and Tŷ Hafan, Emily Williams.
Mid and west Wales next: Ceredigion, Kiani Francis; Brecon and Radnorshire, Tilly Jones; Preseli Pembrokeshire, Riley Barn; Carmarthen West and South Pembrokeshire, Grace Elizabeth Tilbury; Carmarthen East and Dinefwr, Devlin Jack Stanney; Llanelli, Aryan Gupta; Urdd Gobaith Cymru, Awel Grug Lewis; Young Farmers Clubs Wales, Celyn Leah Richards.
South Wales East—
Oh, this reads wrong. I think this is meant to be South Wales Central.
O, mae hwn i'w weld yn anghywir. Rwy'n credu mai Canol De Cymru yw hwn i fod.
Gorllewin Caerdydd, Cardiff West, Ned Dong; Gogledd Caerdydd, Cardiff North, Megan Wyn Jones; Canol Caerdydd, Cardiff Central, Abdul Aziz Algahwashi; De Caerdydd a Phenarth, Cardiff South and Penarth, Grace Oluwafemi; Merthyr Tudful a Rhymni, Amber Elin Perrott; Blaenau Gwent, Chase Campbell; Torfaen, Taliesin Evans; Mynwy, Monmouth, Isabel Grace Ravenhill; Caerffili, Maisie Powell; Islwyn, Elizabeth Bartlett; Gorllewin Casnewydd, Newport West, Nate Hoccom; Dwyrain Casnewydd, Newport East, Bryn Geary; Action for Children (Headland School), Makenzie Evan Jack Thomas; DIGON Ysgol Plasmawr, Olive Alys Anwen Burns; Girlguiding Cymru, Eve Powell; NYAS, National Youth Advocacy Service Cymru, Kayla McKenzie; Race Council Cymru, Hasson Yusuf; Stephens and George Centenary Charitable Trust, Charlotte Williams; Tros Gynnal Plant Cymru, Mirac Solmaz.
De-orllewin Cymru nesaf: Gŵyr, Gower, Anna Martin; Gorllewin Abertawe, Swansea West, Ffion Grace Lewis; Dwyrain Abertawe, Swansea East, Olivia-Grace Keeley Morris; Castell-nedd, Neath, Zjackaria Meah; Aberafan, Ffion Chapple; Ogwr, Oliver Higgins; Pen-y-bont ar Ogwr, Bridgend, Grace Lee; Rhondda, Dylan Vaculin; Cwm Cynon, Cynon Valley, Lillie Louise Lloyd; Pontypridd, Ava Martin-Thomas; Bro Morgannwg, Vale of Glamorgan, Daniel Vlad; Cyngor Abertawe, Swansea Council, Nicholas Nzomosi; Talking Hands, Jack Rigdon; Voices from Care Cymru, Elliott Louis James; Youth Engagement Participation Service, RCT, Carys Simons a Megan Carlick.
Dyna'r enwau i gyd. Diolch i chi a llongyfarchiadau i bawb, a phob dymuniad da iddyn nhw wedi eu hethol. [Cymeradwyaeth.] Byddwn ni i gyd yn edrych ymlaen yn fawr i gwrdd â nhw maes o law.
Cardiff West, Ned Dong; Cardiff North, Megan Wyn Jones; Cardiff Central, Abdul Aziz Algahwashi; Cardiff South and Penarth, Grace Oluwafemi; Merthyr Tydfil and Rhymney, Amber Elin Perrott; Blaenau Gwent, Chase Campbell; Torfaen, Taliesin Evans; Monmouth, Isabel Grace Ravenhill; Caerphilly, Maisie Powell; Islwyn, Elizabeth Bartlett; Newport West, Nate Hoccom; Newport East, Bryn Geary; Action for Children (Headland School), Makenzie Evan Jack Thomas; DIGON Ysgol Plasmawr, Olive Alys Anwen Burns; Girlguiding Cymru, Eve Powell; NYAS, National Youth Advocacy Service Cymru, Kayla McKenzie; Race Council Cymru, Hasson Yusuf; Stephens and George Centenary Charitable Trust, Charlotte Williams; Tros Gynnal Plant Cymru, Mirac Solmaz.
South West Wales: Gower, Anna Martin; Swansea West, Ffion Grace Lewis; Swansea East, Olivia-Grace Keeley Morris; Neath, Zjackaria Meah; Aberafan, Ffion Chapple; Ogmore, Oliver Higgins; Bridgend, Grace Lee; Rhondda, Dylan Vaculin; Cynon Valley, Lillie Louise Lloyd; Pontypridd, Ava Martin-Thomas; Vale of Glamorgan, Daniel Vlad; Swansea Council, Nicholas Nzomosi; Talking Hands, Jack Rigdon; Voices from Care Cymru, Elliott Louis James; Youth Engagement Participation Service, RCT, Carys Simons and Megan Carlick.
Those are all the names. Thank you and congratulations to everyone, and we wish them well having been elected. [Applause.] We will all look forward to meeting them in due course.
Felly, yr eitem nesaf fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog. Mae'r cwestiwn cyntaf heddiw gan Sioned Williams.
So, the next item is questions to the First Minister. The first question today is from Sioned Williams.
1. Sut mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau ei bod yn cadw at ei hymrwymiadau statudol i fod yn genedl sy’n gyfrifol yn fyd-eang o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015? OQ62020
1. How is the Welsh Government ensuring that it adheres to its statutory commitments to be a globally responsible nation under the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015? OQ62020
Diolch. Mae ein Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol arloesol yn rhan ganolog o'n dull o fod yn genedl sy'n gyfrifol yn fyd-eang ar gyfer cymunedau heddiw a chenedlaethau'r dyfodol. Rŷn ni’n mesur ein cynnydd drwy’r adroddiad blynyddol ar lesiant Cymru, a gafodd ei gyhoeddi ym mis Medi eleni.
Thank you. Our pioneering well-being of future generations Act is a central part of our approach to becoming a globally responsible nation throughout Welsh society today and for future generations. We measure our progress through our well-being of Wales annual report, published in September this year.
Save the Children say that the occupied Palestinian territory is now ranked as the deadliest place in the world for children, and has the highest rates of child malnutrition globally. UNICEF reported last week that three boys and a girl were killed by an Israeli air strike as they queued for a piece of bread, their short lives among the 14,000 children who have been killed in Gaza. The UN Secretary General highlighted that Gaza now has the highest number of children amputees per capita in the world and warned that the conditions in Gaza may amount to the gravest international crimes. The Future Generations Commissioner for Wales has written to you, calling on the Welsh Government to take action, outlining your responsibilities under the well-being of future generations Act, reminding you that
'Our commitment to future generations extends beyond our borders',
and
'Our voice on the global stage should...confront injustices'.
So, what is your response to the future generations commissioner's call? Do you agree that we must not allow Wales to be complicit in what Amnesty's recent researchers found to be genocide against Palestinians, and, if so, will you advocate for an end to UK arms sales to Israel and ensure that all Welsh Government activities or partnerships provide no support for companies implicated in this unlawful and inhumane military action and occupation?
Mae Achub y Plant yn dweud bod tiriogaeth Palesteina, sydd wedi ei meddiannu, bellach yn cael ei hystyried y lle mwyaf angheuol yn y byd i blant, a bod ganddi'r cyfraddau uchaf o gamfaethiad plant yn fyd-eang. Adroddodd UNICEF yr wythnos diwethaf y lladdwyd tri bachgen a merch gan ymosodiad awyr gan Israel wrth iddyn nhw giwio am ddarn o fara, eu bywydau byr ymhlith y 14,000 o blant sydd wedi cael eu lladd yn Gaza. Amlygodd Ysgrifennydd Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig fod gan Gaza y nifer uchaf o drychedigion sy'n blant y pen yn y byd bellach a rhybuddiodd y gallai'r amodau yn Gaza fod yn gyfystyr â'r troseddau rhyngwladol mwyaf difrifol. Mae Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru wedi ysgrifennu atoch chi, yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithredu, gan amlinellu eich cyfrifoldebau o dan Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, gan eich atgoffa
'Mae ein hymrwymiad i genedlaethau'r dyfodol yn ymestyn y tu hwnt i’n ffiniau',
a
'Dylai ein llais ar y llwyfan byd-eang...wynebu anghyfiawnder'.
Felly, beth yw eich ymateb i alwad comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol? A ydych chi'n cytuno na ddylem ni ganiatáu i Gymru fod yn rhan o'r hyn y canfuwyd gan ymchwilwyr diweddar Amnest ei fod yn hil-laddiad yn erbyn Palestiniaid, ac, os felly, a wnewch chi eirioli dros ddiwedd ar werthiant arfau'r DU i Israel a sicrhau nad yw holl weithgareddau neu bartneriaethau Llywodraeth Cymru yn darparu unrhyw gefnogaeth i gwmnïau sy'n gysylltiedig â'r weithred a'r feddiannaeth filwrol anghyfreithlon ac annynol hyn?
Thanks very much. You're right—I think we've all been watching developments in the middle east with real concern and interest. It's not just Palestine, but, obviously, very changing and shifting sands in Syria now, and we don't know what the next chapter will be in that particular story. But you refer specifically to Palestine, and I think we're all very concerned about what's been happening there over a prolonged period of time. And you're quite right—the future generations commissioner has written to me and set out his concerns. I took the opportunity just last week, in the British-Irish Council, to share my reflections in particular on the situation in Palestine, with the Prime Minister and other leaders, especially in relation to Palestine, and also the Trump presidency. We, of course, have called for an immediate ceasefire, the unconditional release of hostages, and the removal of restrictions on humanitarian aid. There are limits, of course, to the powers that we have in terms of being a Government, and we have responded, and it is up to the UK Government to take the lead when it comes to foreign affairs.
Diolch yn fawr iawn. Rydych chi'n iawn—rwy'n credu ein bod ni i gyd wedi bod yn gwylio datblygiadau yn y dwyrain canol gyda phryder a diddordeb gwirioneddol. Nid Palesteina yn unig, ond, yn amlwg, sefyllfa sy'n newid ac yn symud llawer yn Syria bellach, ac nid ydym ni'n gwybod beth fydd y bennod nesaf yn y stori benodol honno. Ond rydych chi'n cyfeirio'n benodol at Balesteina, ac rwy'n credu ein bod ni i gyd yn bryderus iawn am yr hyn sydd wedi bod yn digwydd yno dros gyfnod estynedig o amser. Ac rydych chi'n gwbl gywir—mae comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol wedi ysgrifennu ataf ac wedi rhannu ei bryderon. Cymerais y cyfle yr wythnos diwethaf, yn y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig, i rannu fy myfyrdodau yn arbennig ar y sefyllfa ym Mhalesteina, gyda Phrif Weinidog y DU ac arweinwyr eraill, yn enwedig o ran Palesteina, a hefyd arlywyddiaeth Trump. Rydym ni, wrth gwrs, wedi galw am gadoediad ar unwaith, rhyddhau gwystlon yn ddiamod, a chael gwared ar gyfyngiadau ar gymorth dyngarol. Ceir cyfyngiadau, wrth gwrs, i'r pwerau sydd gennym ni o ran bod yn Llywodraeth, ac rydym ni wedi ymateb, a mater i Lywodraeth y DU yw arwain o ran materion tramor.
Thank you, Sioned, for raising this burning issue. First Minister, being globally responsible should apply to every decision taken by your Government, including planning decisions. Over the past few weeks, the Welsh Government have approved a number of large-scale solar projects, including one at Glais in my region. These projects use a large number of solar panels. Rare earth material—indium, gallium and tellurium—play a crucial role in their manufacture. The mining of such minerals is often undertaken using child and slave labour. There is also an ethical consideration when it comes to the manufacture of panels. The biggest manufacturers of photovoltaic cells is China, which has been found to be using slave labour from ethnic minority populations, such as the Uyghurs. First Minister, what steps are you taking to ensure that solar farms approved by your Government only use ethically and responsibly sourced materials in their construction and operation? Thank you.
Diolch, Sioned, am godi'r pwnc llosg hwn. Prif Weinidog, dylai bod yn gyfrifol yn fyd-eang fod yn berthnasol i bob penderfyniad sy'n cael ei wneud gan eich Llywodraeth, gan gynnwys penderfyniadau cynllunio. Dros yr wythnosau diwethaf, mae Llywodraeth Cymru wedi cymeradwyo nifer o brosiectau solar graddfa fawr, gan gynnwys un yn y Glais yn fy rhanbarth i. Mae'r prosiectau hyn yn defnyddio nifer fawr o baneli solar. Mae deunydd daear prin—indiwm, galiwm a thelwriwm—yn chwarae rhan hanfodol yn y broses o'u gweithgynhyrchu. Yn aml, mae cloddio mwynau o'r fath yn cael ei wneud gan ddefnyddio llafur plant a chaethweision. Ceir ystyriaeth foesegol hefyd o ran cynhyrchu paneli. Tsieina yw'r gweithgynhyrchydd mwyaf o gelloedd ffotofoltäig, y canfuwyd ei bod yn defnyddio llafur caethweision o boblogaethau lleiafrifoedd ethnig, fel y boblogaeth Uyghur. Prif Weinidog, pa gamau ydych chi'n eu cymryd i sicrhau bod ffermydd solar a gymeradwywyd gan eich Llywodraeth yn defnyddio deunyddiau o ffynonellau moesegol a chyfrifol yn unig wrth eu hadeiladu a'u gweithredu? Diolch.
Thanks very much, Altaf. You’re quite right—we want to be a globally responsible nation, and that’s why what you’re seeing is a significant shift away from fossil fuels and into renewable energy, and this, of course, is part of that strategic shift that we are taking in Wales. That’s why we’re very proud that we’re speeding up planning decisions in relation to renewable energy. But you’re quite right—we have to be careful in terms of where the resources come from and make sure that they adhere to the kind of human rights that we hold dear, in particular when it comes to child labour and slave labour. So, I’ll make further enquiries just to make sure that we’re absolutely watertight on those issues when it comes to building our infrastructure in the future.
Diolch yn fawr iawn, Altaf. Rydych chi'n gwbl gywir—rydym ni eisiau bod yn genedl sy'n gyfrifol yn fyd-eang, a dyna pam mai'r hyn yr ydych chi'n ei weld yw newid sylweddol oddi wrth tanwydd ffosil ac i ynni adnewyddadwy, ac mae hyn, wrth gwrs, yn rhan o'r newid strategol hwnnw yr ydym ni'n ei wneud yng Nghymru. Dyna pam rydym ni'n falch iawn ein bod ni'n cyflymu penderfyniadau cynllunio o ran ynni adnewyddadwy. Ond rydych chi'n gwbl gywir—mae'n rhaid i ni fod yn ofalus o ran o ble mae'r adnoddau yn dod a gwneud yn siŵr eu bod nhw'n cyd-fynd â'r math o hawliau dynol sydd mor bwysig i ni, yn enwedig o ran llafur plant a llafur caethweision. Felly, fe wnaf i ymholiadau pellach dim ond i wneud yn siŵr ein bod ni'n gwbl sicr ynghylch y materion hynny o ran adeiladu ein seilwaith yn y dyfodol.
First Minister, returning to the horrific situation in Gaza, where we know tens of thousands of children and women have been killed following the Hamas attacks over a year ago, and, as we've heard from Sioned Williams, we had the largest number of child amputees in modern history, with many of those amputations taking place without anaesthetic following the attacks on medical facilities and services. We know that hunger is being used as a weapon of war and disease is spreading. The International Court of Justice has dealt with some of these matters in dealing with genocide proceedings, and again we heard Amnesty International has stated that, in their view, genocide is taking place. I very much agree with the future generations commissioner’s letter to you, First Minister, and welcome some of the statements you’ve made and the donation to the emergency appeal for the middle east. But I would be grateful if you’d very carefully consider what more you can do, given the extent of the situation, both in making representations to the UK Government, and more directly considering, for example, working with public sector bodies in Wales to urgently review their pension schemes to ensure that they are ethical and not supporting the actions of the Israeli Government?
Prif Weinidog, i ddychwelyd at y sefyllfa erchyll yn Gaza, lle'r ydym ni'n gwybod bod degau o filoedd o blant a menywod wedi cael eu lladd yn dilyn ymosodiadau Hamas dros flwyddyn yn ôl, ac, fel yr ydym ni wedi ei glywed gan Sioned Williams, y bu gennym ni'r nifer fwyaf o drychedigion sy'n blant mewn hanes modern, gyda llawer o'r trychiadau hynny yn digwydd heb anaesthetig yn dilyn yr ymosodiadau ar gyfleusterau a gwasanaethau meddygol. Rydym ni'n gwybod bod newyn yn cael ei ddefnyddio fel arf rhyfel ac mae clefydau yn lledaenu. Mae'r Llys Cyfiawnder Rhyngwladol wedi ymdrin â rhai o'r materion hyn wrth ymdrin ag achosion hil-laddiad, ac eto clywsom ni fod Amnesty International wedi datgan, yn eu barn nhw, bod hil-laddiad yn digwydd. Rwy'n cytuno'n llwyr â llythyr comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol atoch chi, Prif Weinidog, ac rwy'n croesawu rhai o'r datganiadau yr ydych chi wedi eu gwneud a'r rhodd i'r apêl frys ar gyfer y dwyrain canol. Ond byddwn yn ddiolchgar pe byddech chi'n ystyried yn ofalus beth arall y gallwch chi ei wneud, o ystyried maint y sefyllfa, o ran gwneud sylwadau i Lywodraeth y DU, ac ystyried yn fwy uniongyrchol, er enghraifft, gweithio gyda chyrff sector cyhoeddus yng Nghymru i adolygu eu cynlluniau pensiwn ar frys i sicrhau eu bod nhw'n foesegol ac nad ydyn nhw'n cefnogi gweithredoedd Llywodraeth Israel?
Thanks very much. I think we’ve all seen the horrific scenes in Palestine and the murder of innocents. Isn’t it ironic, this time of year, to talk about the murder of innocents at this time in that part of the world? I think it’s really important that we keep up the pressure. Our responsibility is to make sure that it’s the UK Government that’s keeping up that pressure. That’s where the responsibility for foreign affairs lies. But, as I explained, I took the opportunity to do that just last Friday with the Prime Minister, and I know that he is very concerned about the situation as well. We will do what we can within the powers that we have here within Wales. On pensions, I’m afraid there is a limit to what we can do within that area because of our constitutional restrictions.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu ein bod ni i gyd wedi gweld y golygfeydd erchyll ym Mhalesteina a phobl ddiniwed yn cael eu llofruddio. Onid yw'n eironig, ar yr adeg hon o'r flwyddyn, i siarad am lofruddiaeth pobl ddiniwed ar yr adeg hon yn y rhan honno o'r byd? Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n parhau â'r pwysau. Ein cyfrifoldeb ni yw gwneud yn siŵr mai Llywodraeth y DU sy'n parhau â'r pwysau hwnnw. Dyna lle mae'r cyfrifoldeb am faterion tramor. Ond, fel yr esboniais, cymerais y cyfle i wneud yn union hynny ddydd Gwener diwethaf gyda Phrif Weinidog y DU, a gwn ei fod yn bryderus iawn am y sefyllfa hefyd. Byddwn yn gwneud yr hyn a allwn o fewn y pwerau sydd gennym ni yma yng Nghymru. O ran pensiynau, mae gen i ofn bod terfyn ar yr hyn y gallwn ni ei wneud o fewn y maes hwnnw oherwydd ein cyfyngiadau cyfansoddiadol.
Diolch i Sioned Williams am ei chwestiwn pwysig iawn. Nôl yn mis Medi, fe wnes i’ch holi chi ynglŷn â chynhyrchu arfau yma yng Nghymru sy’n cael eu defnyddio ar gyfer troseddau rhyfel. Roedd eich ateb chi braidd yn fyr bryd hynny. Roeddech chi’n dweud bod y mater yma tu hwnt i’r setliad datganoledig. Ond, fel mae Sioned Williams yn dweud, mae cyfraith Cymru yn gosod cyfrifoldeb arnom ni. Un o nodau Deddf cenedlaethau’r dyfodol yw Cymru sy’n gyfrifol ar lefel fyd eang, ac mae’r Ddeddf partneriaeth gymdeithasol yn rhoi dyletswydd statudol ar gyrff cyhoeddus i ddefnyddio prosesau caffael cyhoeddus sydd yn gymdeithasol gyfrifol. Mae hynny hefyd yn cynnwys pensiynau. Mae’n bosib iawn bod pensiynau cyhoeddus yn cael eu defnyddio i ariannu cwmnïau sy’n rhoi arfau i Israel, sy’n gwneud y troseddau rhyfel yn erbyn Palestiniaid. Hefyd, rwy’n deall bod yna ddarnau o’r jet F-35, sy’n cael ei werthu i Israel, yn cael eu cynhyrchu yma yng Nghymru. Mae’r ffigurau sydd gyda fi bach yn uwch na rhai Sioned Williams—17,492 o blant, sydd gen i, o Balesteina sydd wedi marw. Mae’r ffigurau gwahanol efallai’n dangos cymaint y chaos ac mor erchyll yw’r sefyllfa yno. Fedrwn ni ddim cuddio tu ôl i'r setliad datganoledig; mae’n rhaid i bawb wneud rhywbeth nawr. Felly, beth mae Llywodraeth Cymru’n mynd i wneud i sicrhau bod Cymru yn wirioneddol yn haeddu teitl 'cenedl noddfa'? Diolch yn fawr.
Thank you to Sioned Williams for her very important question. Back in September, I asked you about armament production here in Wales that are used to perpetrate war crimes. Your response was brief at that time. You said that this issue was beyond the devolution settlement. But, as Sioned Williams has said, Welsh law does place duties upon us. One of the aims of the well-being of future generations Act is a Wales that is globally responsible, and the social partnership Act places a statutory duty on public bodies to use public procurement processes that are socially responsible. That also includes pensions. It's very possible that public pensions are being used to fund companies that provide weapons to Israel, which is perpetrating war crimes against Palestinians. I also understand that parts of the F-35 jet, which is sold to Israel, are produced here in Wales. The figures I have are a little higher than those quoted by Sioned Williams—the figure that I have is that 17,492 Palestinian children have been killed. The different figures perhaps reflect the chaos and how horrific the situation is there. We can't hide behind the devolution settlement; everyone has to do their bit. So, what is the Welsh Government going to do to ensure that Wales truly deserves the 'nation of sanctuary' title? Thank you.
Diolch. No Welsh Government financial support has been provided to companies in Wales who export arms to Israel since the 7 October attacks. Welsh Government has robust procurement governance and audit procedures to safeguard against potential non-compliance with procurement regulations. And also, just in relation to the pensions, the regulations controlling local government pension authorities are not devolved. So, the Welsh Government has no control over decisions on investments made by elected authority members in Wales and the Welsh pension partnership.
Diolch. Nid oes unrhyw gymorth ariannol gan Lywodraeth Cymru wedi cael ei ddarparu i gwmnïau yng Nghymru sy'n allforio arfau i Israel ers ymosodiadau 7 Hydref. Mae gan Lywodraeth Cymru weithdrefnau llywodraethu ac archwilio caffael cadarn i ddiogelu rhag diffyg cydymffurfiad posibl â rheoliadau caffael. A hefyd, dim ond o ran y pensiynau, nid yw'r rheoliadau sy'n rheoli awdurdodau pensiwn llywodraeth leol wedi'u datganoli. Felly, nid oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw reolaeth dros benderfyniadau ar fuddsoddiadau sy'n cael eu gwneud gan aelodau etholedig awdurdodau yng Nghymru a phartneriaeth pensiwn Cymru.
2. Beth mae'r Prif Weinidog yn ei wneud i annog buddsoddiad ar gyfer gogledd Cymru? OQ62025
2. What is the First Minister doing to encourage investment into north Wales? OQ62025
We recognise north Wales has many strengths that are attractive to investors. We work with the UK and local governments, and our regional stakeholders, to ensure those strengths are known across the UK and internationally, and I fully intend to showcase these at next year’s investment summit.
Rydym ni'n cydnabod bod gan y gogledd lawer o gryfderau sy'n ddeniadol i fuddsoddwyr. Rydym ni'n gweithio gyda llywodraeth y DU a llywodraeth leol, a'n rhanddeiliaid rhanbarthol, i sicrhau bod y cryfderau hynny yn hysbys ledled y DU ac yn rhyngwladol, ac rwy'n bwriadu'n llwyr arddangos y rhain yn uwchgynhadledd fuddsoddi y flwyddyn nesaf.
Thank you for your response, First Minister. I certainly welcome the announcement of the investment summit for 2025. As you rightly pointed out, north Wales has many strengths, in particular its location within the United Kingdom, with infrastructure that works well into north-west England and then links into Ireland, into European markets there as well, as well as having exceptionally skilled people who are entrepreneurial spirits, who want to do their bit in our communities as well.
One of the benefits of the last UK Conservative Government, of course, was its relationship with the Welsh Government in establishing the growth deal and the investment zone in north-east England and the free port in Anglesey/Ynys Môn as well. So, I wonder how you see using the growth deal investment zone and the free port to attract more of that investment. And will you, again, commit today to ensuring that north Wales is talked about loudly and proudly at the investment summit next year?
Diolch am eich ymateb, Prif Weinidog. Rwy'n sicr yn croesawu cyhoeddi'r uwchgynhadledd fuddsoddi ar gyfer 2025. Fel y gwnaethoch chi dynnu sylw ato yn gywir, mae gan y gogledd lawer o gryfderau, yn enwedig ei leoliad o fewn y Deyrnas Unedig, â seilwaith sy'n gweithio ymhell i ogledd-orllewin Lloegr ac yna'n cysylltu ag Iwerddon, â marchnadoedd Ewropeaidd yno hefyd, yn ogystal â bod â phobl eithriadol o fedrus sy'n eneidiau entrepreneuraidd, sydd eisiau chwarae eu rhan yn ein cymunedau hefyd.
Un o fanteision Llywodraeth Geidwadol ddiwethaf y DU, wrth gwrs, oedd ei pherthynas â Llywodraeth Cymru wrth sefydlu'r fargen twf a'r parth buddsoddi yng ngogledd-ddwyrain Lloegr a'r porthladd rhydd yn Ynys Môn hefyd. Felly, tybed sut rydych chi'n gweld defnyddio parth buddsoddi'r fargen twf a'r porthladd rhydd i ddenu mwy o'r buddsoddiad hwnnw. Ac a wnewch chi, unwaith eto, ymrwymo heddiw i sicrhau bod y gogledd yn destun trafod eglur a balch yn yr uwchgynhadledd fuddsoddi y flwyddyn nesaf?
Well, thanks very much. It was really good that you got some of the way as a UK Government in terms of the investment zone, but you never crossed the line. You gave the money to England in relation to investment zones, but it's only a Labour Government that is now getting it across the line—£160 million available in the next 10 years. And it is, I think, and I'm sure you are—. It's right and proper that we all welcome that. We want to see that investment in north Wales. We've got a statutory instrument that has been laid now in relation to the Anglesey free port, and we're hoping that the reliefs will be cleared for January. That will unlock huge potential in that part of the world, and we know that there are investors lined up and ready for action in that part of the world. So, you're quite right; it is important that we welcome this. It is important that we showcase north Wales. North Wales has a huge amount to offer, but I think these two separate proposals are things where we can really drive investment into those particular parts of the world.
Wel, diolch yn fawr iawn. Roedd yn dda iawn eich bod chi wedi cyflawni rhywfaint o'r daith fel Llywodraeth y DU o ran y parth buddsoddi, ond wnaethoch chi ddim croesi'r llinell. Fe wnaethoch chi roi'r arian i Loegr o ran parthau buddsoddi, ond dim ond Llywodraeth Lafur sydd bellach yn eu cael ar draws y llinell—£160 miliwn ar gael yn y 10 mlynedd nesaf. Ac mae yn, rwy'n credu, ac rwy'n siŵr eich bod chi—. Mae'n iawn ac yn briodol ein bod ni i gyd yn croesawu hynny. Rydym ni eisiau gweld y buddsoddiad hwnnw yn y gogledd. Mae gennym ni offeryn statudol sydd bellach wedi'i osod o ran porthladd rhydd Ynys Môn, ac rydym ni'n gobeithio y bydd y cymhorthion yn cael eu clirio ar gyfer mis Ionawr. Bydd hynny'n datgloi potensial enfawr yn y rhan honno o'r byd, ac rydym ni'n gwybod bod buddsoddwyr wedi'u paratoi ac yn barod i weithredu yn y rhan honno o'r byd. Felly, rydych chi'n gwbl gywir; mae'n bwysig iawn ein bod ni'n croesawu hyn. Mae'n bwysig ein bod ni'n arddangos y gogledd. Mae gan y gogledd lawer iawn i'w gynnig, ond rwy'n credu bod y ddau gynnig ar wahân hyn yn bethau lle gallwn ni wir ysgogi buddsoddiad i'r rhannau penodol hynny o'r byd.
Os ydym ni am gryfhau economi'r gogledd, yna mae'n rhaid inni weld ein bod ni'n medru cario nwyddau yn ôl ac ymlaen ar hyd y gogledd mewn modd cynaliadwy, er mwyn medru cael pethau i'r farchnad. Dwi wedi codi nifer o weithiau yn y Siambr yma rŵan yr angen i alluogi ffreit ar hyd rheilffordd gogledd Cymru, ond, hyd yma, does yna ddim byd wedi digwydd. Rydym ni'n gwybod bod Llywodraeth y Senedd yma, nôl ar ddechrau'r ganrif yma, wedi dadlau'r achos a chomisiynu papur yn dadlau'r achos i gael ffreit. Rydym ni'n gwybod bod adroddiad Taith, cynllun trafnidiaeth rhanbarth gogledd Cymru, nôl yn 2009, wedi dweud bod angen cael ffreit. Rydym ni'n gwybod bod adroddiad Comisiwn Trafnidiaeth Gogledd Cymru flwyddyn ddiwethaf wedi dweud bod angen ffreit. Ond, hyd yma, does yna ddim symud wedi bod. Felly, pryd fedrwn ni weld ffreit yn cael ei gyflwyno ar reilffordd gogledd Cymru?
If we are to strengthen the north Wales economy, then we do have to see that we can carry goods across north Wales in a sustainable way in order to get things to market. Now, I've raised on a number of occasions in this Chamber the need to enable freight to travel across the north Wales main line, but so far nothing has happened. We know that the Government in this Senedd, back at the beginning of this century, made the case and commissioned a paper making the case for freight. We know that the Taith report, the regional transport plan for north Wales, back in 2009, had said that we needed freight. We know that the North Wales Transport Commission report of last year said that we need freight. But, to date, there's been no movement. So, when will we see freight introduced on the north Wales main line?
Diolch yn fawr. Wel, dwi'n gobeithio y bydd hwn yn rhywbeth fydd yn cael ei weld yng nghyd-destun y growth deal, a bod yna bosibiliadau yn y maes yna i weld beth sy'n bosibl yn y maes yna. Mae hwn, wrth gwrs, ynghlwm â'r angen am fuddsoddiad mewn rheilffyrdd. Dŷn ni ddim wedi gweld hynny ers blynyddoedd lawer. Mae'r trafodaethau hynny—. Wrth gwrs, mae hwn yn gyfrifoldeb ar Lywodraeth y Deyrnas Unedig, ac mae'r trafodaethau gyda'r Deyrnas Unedig o ran strwythur ar gyfer y rheilffyrdd yn datblygu. Ac unwaith mae gyda ni rywbeth newydd i'w ddweud ynglŷn â hynny, mi fyddwn ni'n dod atoch chi. Ond bydd hwnna'n helpu i gael mwy o ffreit ar y rheilffyrdd.
Thank you. Well, I hope that this is something that will be seen in the context of the growth deal, and that there are possibilities in that area in seeing what's possible in that area. This, of course, ties in with the need for investment in rail. We haven't seen that for many years. Those discussions—. Of course, this is the responsibility of the UK Government, and those discussions with the UK Government in terms of a structure for the railways, they are developing. And once we have something new to say about that, we will come to you. But that will help to have more freight on the railways.
I recently visited Theatr Clwyd in Mold to see how work is progressing. It'll be so much more than an important producing theatre, with 100 new jobs being created, 240 core employees, and they are developing tourism apprentices as well. The turnover has risen from £5 million to £13 million, and it's a great example of partnership working between public and private investment, a great place for growing well-being and the economy. North Wales has become very popular as a destination for the film and music industry. Business leaders have been urged to support Wrexham's bid to become the UK City of Culture in 2029.
First Minister, the Wrexham and Flintshire investment zone originally included creative and digital, as well as advanced manufacturing, but that was dropped. Now, Creative Wales and the Federation of Small Businesses have said they would support it being included again if that's a possibility. So, do you think this could be a possibility to help further grow this important industry in north Wales?
Ymwelais â Theatr Clwyd yn Yr Wyddgrug yn ddiweddar, i weld sut mae gwaith yn mynd rhagddo. Bydd yn gymaint mwy na theatr gynhyrchu bwysig, gyda 100 o swyddi newydd yn cael eu creu, 240 o gyflogeion craidd, ac maen nhw'n datblygu prentisiaid twristiaeth hefyd. Mae'r trosiant wedi codi o £5 miliwn i £13 miliwn, ac mae'n enghraifft wych o weithio mewn partneriaeth rhwng buddsoddiad cyhoeddus a phreifat, lle gwych ar gyfer tyfu llesiant a'r economi. Mae'r gogledd wedi dod yn boblogaidd iawn fel cyrchfan i'r diwydiant ffilm a cherddoriaeth. Mae arweinwyr busnes wedi cael eu hannog i gefnogi cais Wrecsam i fod yn Ddinas Diwylliant y DU yn 2029.
Prif Weinidog, roedd parth buddsoddi Wrecsam a Sir y Fflint yn cynnwys meysydd creadigol a digidol yn wreiddiol, yn ogystal â gweithgynhyrchu uwch, ond cefnwyd ar hynny. Nawr, mae Cymru Greadigol a Ffederasiwn y Busnesau Bach wedi dweud y bydden nhw'n cefnogi ei gynnwys eto os yw hynny'n bosibilrwydd. Felly, a ydych chi'n credu y gallai hyn fod yn bosibilrwydd i helpu i dyfu'r diwydiant pwysig hwn ymhellach yn y gogledd?
Diolch yn fawr, Carolyn, and can I just say that Theatr Clwyd I think is the jewel in the crown of north Wales culture? It's really important that we as a Government have invested in it. It's a massive investment in what I think is a really important development in north Wales, and, as you say, it brings with it new jobs, new opportunities for construction, new opportunities for tourism. All of these things I think should be celebrated. I think we all found it very difficult last year to make those difficult decisions in relation to cutting the budgets for the arts. That hurt, that hurt a lot, but we were really pleased that the money for Theatr Clwyd was continued.
Now, in relation to the investment zones, within the prospectus and the guidance it said that we have to focus on a single high-growth potential sector, or a specific cluster if more than one sector. So, these are the rules of the game. It was determined that, in relation to the north-east, we should focus on that advanced manufacturing space. Proposals can support more than one priority sector, but only where there's evidence that those sectors intersect. And so that's why: there was no compelling evidence, I'm afraid, to suggest that the creative and digital sectors intersect with the advanced manufacturing. So, that was the reason for that. But let me tell you that we are absolutely committed to continuing with that investment in Theatr Clwyd. It is something that should be celebrated. The work that they do there is really something to behold, and I would suggest that Members take the opportunity to go and visit when they're in the area.
Diolch yn fawr, Carolyn, ac a gaf i ddweud fy mod i'n credu mai Theatr Clwyd yw'r em yng nghoron diwylliant y gogledd? Mae'n bwysig iawn ein bod ni fel Llywodraeth wedi buddsoddi ynddi. Mae'n fuddsoddiad enfawr yn yr hyn yr wyf i'n ei gredu sy'n ddatblygiad pwysig iawn yn y gogledd, ac, fel y dywedwch chi, mae'n dod â swyddi newydd, cyfleoedd newydd ar gyfer adeiladu, cyfleoedd newydd ar gyfer twristiaeth. Dylai'r holl bethau hyn gael eu dathlu yn fy marn i. Rwy'n credu ein bod ni i gyd wedi ei chael hi'n anodd iawn y llynedd gwneud y penderfyniadau anodd hynny o ran torri'r cyllidebau ar gyfer y celfyddydau. Fe wnaeth hynny frifo, fe wnaeth hynny frifo'n arw, ond roeddem ni'n falch iawn y parhawyd â'r arian ar gyfer Theatr Clwyd.
Nawr, o ran y parthau buddsoddi, roedd yn dweud yn y prosbectws a'r canllawiau bod yn rhaid i ni ganolbwyntio ar un sector potensial twf uchel, neu glwstwr penodol pe bai'n fwy nag un sector. Felly, dyma reolau'r gêm. Penderfynwyd, o ran y gogledd-ddwyrain, y dylem ni ganolbwyntio ar y maes gweithgynhyrchu uwch hwnnw. Gall cynigion gefnogi mwy nag un sector blaenoriaeth, ond dim ond lle ceir tystiolaeth bod y sectorau hynny yn croestorri. Ac felly dyna pam: nid oedd unrhyw dystiolaeth gymhellol, mae gen i ofn, i awgrymu bod y sectorau creadigol a digidol yn croestorri â maes gweithgynhyrchu uwch. Felly dyna oedd y rheswm am hynny. Ond gadewch i mi ddweud wrthych chi ein bod ni wedi ymrwymo'n llwyr i barhau â'r buddsoddiad hwnnw yn Theatr Clwyd. Mae'n rhywbeth y dylid ei ddathlu. Mae'r gwaith y maen nhw'n ei wneud yno wir yn rhywbeth gwerth ei weld, a byddwn yn awgrymu bod yr Aelodau yn manteisio ar y cyfle i fynd i ymweld pan fyddan nhw yn yr ardal.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Gaf i longyfarch arweinydd newydd y Ceidwadwyr Cymreig, Darren Millar?
Questions now from the party leaders. And may I congratulate the new leader of the Welsh Conservatives, Darren Millar?
Diolch yn fawr iawn, Llywydd, and good afternoon, First Minister.
If you'll permit me, Presiding Officer, I just want to start my contribution today by paying tribute to my colleague Andrew R.T. Davies. As many people will know, both Andrew and I entered this Senedd in 2007, and it's been an absolute pleasure to work alongside him in a close way for the past 17 years. He's been an outstanding leader of the opposition for more than a decade, and his contribution to the Conservative Party, this Senedd and the people of Wales has been second to none. He also led, of course, the Welsh Conservatives with great passion, and for that we are truly grateful.
Now, all of us in this Chamber know that it would simply not be possible to do our jobs without the care and support of our loved ones, so I also want to put on record my thanks to Andrew's wife Julia and his wider family for the support that they've given him throughout his tenure as leader of the opposition. Andrew, you leave your role having achieved record sets of Senedd election results in 2021, and I now have some very big shoes to fill, so I've put on some extra thick socks for the rest of the day, and I'm looking forward to getting stuck in.
I'd also like to say, if I can, from the outset that, as the new leader of the opposition here in the Senedd, I take this responsibility seriously and I therefore look forward to having a constructive relationship with you, First Minister. I won't shy away from holding you and your Government to account, but, where it is possible, my party and I will work with you in the interests of the people of Wales, and with other political parties in this Chamber, because we are here elected to serve them, and that's why they will always be first in our minds.
First Minister, over the weekend, the people of Wales were struck by storm Darragh. It was a devastating storm to many communities up and down Wales, causing some significant damage and disruption to our transport and energy networks, and our hearts, of course, do go out to all of those who were adversely affected. Many people in Wales got alerts on their mobile devices; some, unfortunately, didn't seem to get those alerts. Now, we are grateful to the Welsh and UK Governments for sending those alerts; it's something that we asked for in the aftermath of storm Bert. But, ultimately, First Minister, with many livelihoods now blown apart, can you outline what support the Welsh Government is making available to those who have been impacted by the storms, and what financial resources you're going to give to local authorities and others in the public sector to make sure that they can deal with the aftermath?
Diolch yn fawr iawn, Llywydd, a phrynhawn da, Prif Weinidog.
Os gwnewch chi ganiatáu i mi, Llywydd, hoffwn ddechrau fy nghyfraniad heddiw trwy dalu teyrnged i'm cyd-Aelod Andrew R.T. Davies. Fel y bydd llawer o bobl yn gwybod, ymunodd Andrew a minnau â'r Senedd hon yn 2007, ac mae wedi bod yn bleser llwyr gweithio ochr yn ochr ag ef mewn ffordd agos dros yr 17 mlynedd diwethaf. Mae wedi bod yn arweinydd yr wrthblaid rhagorol ers dros ddegawd, ac mae ei gyfraniad at y Blaid Geidwadol, y Senedd hon a phobl Cymru wedi bod heb ei ail. Arweiniodd hefyd, wrth gwrs, y Ceidwadwyr Cymreig gydag angerdd mawr, ac rydym ni'n wirioneddol ddiolchgar am hynny.
Nawr, mae pob un ohonom ni yn y Siambr hon yn gwybod na fyddai'n bosibl gwneud ein gwaith heb ofal a chefnogaeth ein hanwyliaid, felly hoffwn hefyd gofnodi fy niolch i wraig Andrew, Julia a'i deulu ehangach am y gefnogaeth y maen nhw wedi ei rhoi iddo trwy gydol ei gyfnod fel arweinydd yr wrthblaid. Andrew, rydych chi'n gadael eich swydd ar ôl cyflawni setiau gorau erioed o ganlyniadau etholiad y Senedd yn 2021, ac mae gen i esgidiau mawr iawn i'w llenwi nawr, felly rwyf i wedi gwisgo sanau trwchus iawn am weddill y dydd, ac rwy'n edrych ymlaen at roi o'm gorau.
Hoffwn ddweud hefyd, os caf i, o'r cychwyn cyntaf, fel arweinydd newydd yr wrthblaid yma yn y Senedd, fy mod i'n cymryd y cyfrifoldeb hwn o ddifrif ac felly edrychaf ymlaen at fod â pherthynas adeiladol gyda chi, Prif Weinidog. Ni wnaf i gilio oddi wrth eich dwyn chi a'ch Llywodraeth i gyfrif, ond, lle bo'n bosibl, bydd fy mhlaid a minnau yn gweithio gyda chi er budd pobl Cymru, a chyda phleidiau gwleidyddol eraill yn y Siambr hon, gan ein bod ni yma wedi ein hethol i'w gwasanaethu nhw, a dyna pam y byddan nhw bob amser yn gyntaf yn ein meddyliau.
Prif Weinidog, dros y penwythnos, cafodd pobl Cymru eu taro gan storm Darragh. Roedd yn storm ddinistriol i lawer o gymunedau ledled Cymru, gan achosi difrod a tharfu sylweddol i'n rhwydweithiau trafnidiaeth ac ynni, ac rydym ni'n cydymdeimlo, wrth gwrs, â phawb a gafodd eu heffeithio'n andwyol. Cafodd llawer o bobl yng Nghymru rybuddion ar eu dyfeisiau symudol; yn anffodus, ymddengys na chafodd rhai y rhybuddion hynny. Nawr, rydym ni'n ddiolchgar i Lywodraethau Cymru a'r DU am anfon y rhybuddion hynny; mae'n rhywbeth y gwnaethom ni ofyn amdano yn sgil storm Bert. Ond, yn y pen draw, Prif Weinidog, â llawer o fywoliaethau wedi'u chwalu erbyn hyn, a allwch chi amlinellu pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud ar gael i'r rhai sydd wedi cael eu heffeithio gan y stormydd, a pha adnoddau ariannol rydych chi'n mynd i'w rhoi i awdurdodau lleol ac eraill yn y sector cyhoeddus i wneud yn siŵr eu bod nhw'n gallu ymdrin â'r canlyniadau?
Thanks very much and can I, first of all, welcome Darren to his new role as the leader of the opposition, the Conservatives, in Wales? And I've no doubt that we will have some very robust but constructive exchanges in the Senedd. I'm almost looking forward to it, Darren. I would like to wish him and all Members of the Chamber a happy Christmas. We've had a difficult year, it's been very challenging, but I hope we can all go away, particularly after we hear the budget later on today, with a spring in our step, looking forward to what the next chapter will bring.
But you're quite right, Darren—it was a very challenging weekend for the people of Wales. That storm was a red alert storm. It meant that there was a danger to life, and we were really pleased that we were able to agree to putting out that alarm so that people had as much warning as possible that there was a very serious situation coming up. I would like to thank the people of Wales for heeding those warnings. They took it seriously and the fact that we didn't lose any lives in Wales in the face of such a huge, huge storm is something that I think we need to take note of.
There are, clearly, lessons be learnt in many areas, and, in the same way as we learnt lessons from just a fortnight ago in terms of advance warning, there will be lessons to learn on this occasion. There are still many people in Wales who have no electricity. There are still many people who are feeling very vulnerable. We are, obviously, in discussions with the electricity companies who have identified those people, they're working with local authorities, but it is a very concerning situation and some have been told that that will continue until Friday.
Now, that is not a good situation for vulnerable and old people, so, if you know of people in your communities, please check up on them. I know the council is going to do all they can, I know the third sector are doing all they can, and I know also that a huge amount of work has been done by those electricity companies. Six hundred and ninety-five thousand customers have already been reconnected but it's those pockets that are left that are very challenging, and I think we all need to take our responsibilities seriously in looking after our neighbours at these difficult times.
Diolch yn fawr iawn ac a gaf i, yn gyntaf oll, groesawu Darren i'w swydd newydd fel arweinydd yr wrthblaid, y Ceidwadwyr, yng Nghymru? Ac nid oes gen i unrhyw amheuaeth y byddwn ni'n cael trafodaethau cadarn ond adeiladol iawn yn y Senedd. Rwyf i bron yn edrych ymlaen ato, Darren. Hoffwn ddymuno Nadolig llawen iddo ef a holl Aelodau'r Siambr. Rydym ni wedi cael blwyddyn anodd, mae wedi bod yn heriol iawn, ond rwy'n gobeithio y gallwn ni i gyd fynd i ffwrdd, yn enwedig ar ôl i ni glywed y gyllideb yn ddiweddarach heddiw, yn sionc ein cerddediad, gan edrych ymlaen at yr hyn a ddaw yn y bennod nesaf.
Ond rydych chi'n gwbl gywir, Darren—roedd hi'n benwythnos anodd iawn i bobl Cymru. Roedd y storm honno yn storm rhybudd coch. Roedd yn golygu bod perygl i fywyd, ac roeddem ni'n falch iawn ein bod ni'n gallu cytuno i wneud y rhybudd hwnnw fel bod pobl yn cael cymaint o rybudd â phosibl bod sefyllfa ddifrifol iawn ar y gorwel. Hoffwn ddiolch i bobl Cymru am wrando ar y rhybuddion hynny. Fe wnaethon nhw ei gymryd o ddifrif ac mae'r ffaith na wnaethom ni golli unrhyw fywydau yng Nghymru yn wyneb storm mor enfawr yn rhywbeth yr wyf i'n credu y mae angen i ni gymryd sylw ohono.
Yn amlwg, mae gwersi i'w dysgu mewn sawl ardal, ac, yn yr un modd ag y gwnaethom ni ddysgu gwersi o bythefnos yn ôl yn unig o ran rhybudd ymlaen llaw, bydd gwersi i'w dysgu y tro hwn. Mae llawer o bobl yng Nghymru yn dal heb drydan. Mae llawer o bobl sy'n dal i deimlo yn agored iawn i niwed. Rydym ni, yn amlwg, mewn trafodaethau gyda'r cwmnïau trydan sydd wedi nodi'r bobl hynny, maen nhw'n gweithio gydag awdurdodau lleol, ond mae'n sefyllfa bryderus iawn a dywedwyd wrth rhai pobl y bydd hynny yn parhau tan ddydd Gwener.
Nawr, nid yw honno'n sefyllfa dda i bobl sy'n agored i niwed ac yn hen, felly, os ydych chi'n gwybod am bobl yn eich cymunedau, cadwch olwg arnyn nhw. Rwy'n gwybod bod y cyngor yn mynd i wneud popeth o fewn eu gallu, rwy'n gwybod bod y trydydd sector yn gwneud popeth o fewn eu gallu, ac rwy'n gwybod hefyd bod llawer iawn o waith wedi cael ei wneud gan y cwmnïau trydan hynny. Mae chwe chant naw deg pump mil o gwsmeriaid eisoes wedi cael eu hailgysylltu ond y pocedi hynny sydd ar ôl sy'n heriol iawn, ac rwy'n credu bod angen i ni i gyd gymryd ein cyfrifoldebau o ddifrif o ran gofalu am ein cymdogion yn y cyfnodau anodd hyn.
You didn't pick up on the question I asked about the additional resources available to local authorities and other parts of the public sector that have been hit, and I hope you'll be able to respond to that question in your next response. Obviously, it is vital that lessons are learnt and I'm glad to hear that you say that you'll be doing just that.
Now, if I can, I want to turn to another storm that Wales is contending with, because, in October, we heard that the UK Government was breaking a key Labour manifesto pledge by increasing taxes on working people by putting up employers' national insurance contributions, a devastating decision that will suppress wages, scupper investment and undermine efforts to create new jobs. And all this at a time when Wales already has the highest unemployment rate in the UK and the lowest in-work rate across the United Kingdom. Those national insurance increases, of course, First Minister, will impact on people delivering public services across Wales, whether they are public service employers or whether they are contracted by public services too.
Your Government's unveiling its budget today, so can you tell us how much of that budget is going to be gobbled up to cover those employer national insurance increases for people delivering public services across our country?
Ni wnaethoch chi ateb y cwestiwn a ofynnais am yr adnoddau ychwanegol sydd ar gael i awdurdodau lleol a rhannau eraill o'r sector cyhoeddus sydd wedi cael eu taro, ac rwy'n gobeithio y byddwch chi'n gallu ymateb i'r cwestiwn hwnnw yn eich ymateb nesaf. Yn amlwg, mae'n hanfodol bod gwersi yn cael eu dysgu ac rwy'n falch o'ch clywed chi'n dweud y byddwch chi'n gwneud yn union hynny.
Nawr, os caf i, hoffwn droi at storm arall y mae Cymru yn ymgiprys â hi, oherwydd, ym mis Hydref, clywsom fod Llywodraeth y DU yn torri addewid maniffesto allweddol Llafur trwy gynyddu trethi ar bobl sy'n gweithio trwy gynyddu cyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr, penderfyniad ofnadwy a fydd yn cadw cyflogau i lawr, yn atal buddsoddiad ac yn tanseilio ymdrechion i greu swyddi newydd. A hyn oll ar adeg pan fo gan Gymru eisoes y gyfradd ddiweithdra uchaf yn y DU a'r gyfradd mewn cyflogaeth isaf ar draws y Deyrnas Unedig. Bydd y cynnydd hwnnw i yswiriant gwladol, wrth gwrs, Prif Weinidog, yn effeithio ar bobl sy'n darparu gwasanaethau cyhoeddus ledled Cymru, pa un a ydyn nhw'n gyflogwyr gwasanaethau cyhoeddus neu'n cael eu contractio gan wasanaethau cyhoeddus hefyd.
Mae eich Llywodraeth yn datgelu ei chyllideb heddiw, felly a allwch chi ddweud wrthym ni faint o'r gyllideb honno sy'n mynd i gael ei llyncu i dalu am y cynnydd hwnnw i yswiriant gwladol cyflogwyr i bobl sy'n darparu gwasanaethau cyhoeddus ledled ein gwlad?
Thanks very much. Look, just in terms of the resources, we will need a wash-up after this event in relation to the storm, as we did last week in relation to the previous storm. Local authorities will need to speak to us in terms of what the situation is. But we're still actually confronting and dealing with the actual situation, so we'll need to do that. But, obviously, that money in relation to the floods, that has already been allocated: £1,000 for those who are uninsured, £500 for those who were insured.
Just in relation to national insurance contributions, you really do have a cheek, don't you, Darren? On your first outing, you come in here, you talk about devastating decisions—[Interruption.]—you talk about devastating decisions, let me tell you about a devastating decision: Liz Truss—there's a devastating decision. There's a devastating decision. [Interruption.] And the price people are paying today—[Interruption.]
Diolch yn fawr iawn. Edrychwch, dim ond o ran yr adnoddau, bydd angen golchiad arnom ni ar ôl y digwyddiad hwn o ran y storm, fel y gwnaethom ni yr wythnos diwethaf o ran y storm flaenorol. Bydd angen i awdurdodau lleol siarad â ni ynghylch beth yw'r sefyllfa. Ond rydym ni'n dal i wynebu ac ymdrin â'r sefyllfa ei hun, felly bydd angen i ni wneud hynny. Ond, yn amlwg, yr arian hwnnw o ran y llifogydd, mae hwnnw eisoes wedi'i ddyrannu: £1,000 i'r rhai sydd heb yswiriant, £500 i'r rhai a oedd wedi'u hyswirio.
Dim ond o ran cyfraniadau yswiriant gwladol, rydych chi wir yn ddigywilydd, onid ydych chi, Darren? Ar eich ymddangosiad cyntaf, rydych chi'n dod i mewn i'r fan yma, rydych chi'n sôn am benderfyniadau ofnadwy—[Torri ar draws.]—rydych chi'n sôn am benderfyniadau ofnadwy, gadewch i mi ddweud wrthych chi am benderfyniad ofnadwy: Liz Truss—dyna benderfyniad ofnadwy. Dyna benderfyniad ofnadwy. [Torri ar draws.] A'r pris y mae pobl yn ei dalu heddiw—[Torri ar draws.]
I can't hear the response. I'm sure the new leader of the Welsh Conservatives wants to hear the response to the question he's just asked. First Minister.
Allaf i ddim clywed yr ymateb. Rwy'n siŵr bod arweinydd newydd y Ceidwadwyr Cymreig eisiau clywed yr ymateb i'r cwestiwn y mae newydd ei ofyn. Prif Weinidog.
The price people are paying today is as a direct result of some of the decisions that she made. We have a £22 billion hole in the budget that we need to fill. Now, some of that will need to be filled by that national insurance contribution. Those who are directly employed by the public sector will be covered in terms of national insurance. But what you will hear later today, from the finance Secretary, is the highest budget uplift since the beginning of devolution. That's the difference a Labour Government in Wales makes.
Mae'r pris y mae pobl yn ei dalu heddiw o ganlyniad uniongyrchol i rai o'r penderfyniadau a wnaeth hi. Mae gennym ni dwll gwerth £22 biliwn yn y gyllideb y mae angen i ni ei llenwi. Nawr, bydd angen i rywfaint o hwnnw gael ei lenwi gan y cyfraniad yswiriant gwladol hwnnw. Bydd y rhai sy'n cael eu cyflogi yn uniongyrchol gan y sector cyhoeddus yn cael eu cynorthwyo o ran yswiriant gwladol. Ond yr hyn y byddwch chi'n ei glywed yn ddiweddarach heddiw, gan yr Ysgrifennydd cyllid, yw'r codiad cyllideb uchaf ers dechrau datganoli. Dyna'r gwahaniaeth y mae Llywodraeth Lafur yng Nghymru yn ei wneud.
I'm sorry, First Minister, but that response simply did not cut it. Because the truth is, as you well know, that hundreds of millions of pounds that you say is extra money coming to Wales will simply go straight back down the M4 into the coffers of the Treasury. You can spin it all you like, but this is a smoke-and-mirrors situation that gives with one hand and takes away with the other. That's the reality of your budget. And we know that it is our public services that will suffer as a result.
Another storm—[Interruption.]—another storm that we have faced in Wales in recent years is the storm in our national health service—[Interruption.]
Mae'n ddrwg gen i, Prif Weinidog, ond nid oedd yr ateb yna yn ddigon da. Oherwydd y gwir yw, fel y gwyddoch chi'n iawn, y bydd cannoedd o filiynau o bunnoedd yr ydych chi'n ei ddweud sy'n arian ychwanegol yn dod i Gymru yn mynd yn syth yn ôl i lawr yr M4 i goffrau'r Trysorlys. Gallwch ei sbinio gymaint ag yr hoffwch chi, ond mae hon yn sefyllfa o dynnu sylw oddi wrth y gwir sy'n rhoi gydag un llaw ac yn cymryd gyda'r llall. Dyna realiti eich cyllideb. Ac rydym ni'n gwybod mai ein gwasanaethau cyhoeddus fydd yn dioddef o ganlyniad.
Storm arall—[Torri ar draws.]—storm arall yr ydym ni wedi ei hwynebu yng Nghymru yn ystod y blynyddoedd diwethaf yw'r storm yn ein gwasanaeth iechyd gwladol—[Torri ar draws.]
Now, believe it or not, I want to be able to hear the new leader of the Welsh Conservatives. So, can I hear him equally, please?
Nawr, credwch neu beidio, rwyf i eisiau gallu clywed arweinydd newydd y Ceidwadwyr Cymreig. Felly, a gaf i ei glywed yn yr un modd, os gwelwch yn dda?
Another storm that's been afflicting Wales is your Labour mismanagement of our national health service. Under Labour, Wales has become the sick man of Britain. We have Welsh NHS waiting lists that have increased for the past eight months in a row and, staggeringly, over 24,000 people in Wales have been waiting two years or more for treatment, and that compares to just 113 people in England, which has a population 18 times the size of the population of Wales. It is an absolute scandal and it is clear that the NHS in Wales, on your watch as a previous health Minister, is broken. What are you going to do to fix it?
Storm arall sydd wedi bod yn effeithio ar Gymru yw eich camreolaeth Lafur o'n gwasanaeth iechyd gwladol. O dan y blaid Lafur, mae Cymru wedi troi'n ddyn sâl Prydain. Mae gennym ni restrau aros GIG Cymru sydd wedi cynyddu am yr wyth mis diwethaf yn olynol ac, yn syfrdanol, mae dros 24,000 o bobl yng Nghymru wedi bod yn aros dwy flynedd neu fwy am driniaeth, ac mae hynny'n cymharu â dim ond 113 o bobl yn Lloegr, sydd â phoblogaeth 18 gwaith maint poblogaeth Cymru. Mae'n sgandal lwyr ac mae'n amlwg bod y GIG yng Nghymru, o dan eich goruchwyliaeth chi fel Gweinidog iechyd blaenorol, wedi torri. Beth ydych chi'n mynd i'w wneud i'w drwsio?
I'll tell you what we're going to do: there's an increased amount of money that is coming in, for the first time in a very long time. You heard me talk earlier about how difficult it was for us to make those cuts to things like the arts, because we had to shore up the situation in relation to health. Those national insurance contributions will be coming; if they're directly employed, the additional funding will be coming from the UK Government. A £1 billion uplift, that's what we're looking for next year.
And you talked about wanting to work constructively. You want to work constructively: make sure that £1 billion comes to Wales. Because we need an extra vote here, and if we don't get it, you won't be getting that £1 billion. And I think it's really important also—[Interruption.] You want to be constructive.
And let's talk about the NHS. Two million contacts every month in a population of 3 million people. That is an NHS that is working for the vast majority of people. There's a £50 million uplift just this year, before we get into next year, to cut down the waiting lists. The money is going in, there is a huge increase in funding that's going into the NHS, and you will see the difference.
Fe ddywedaf i wrthych i beth rydym ni'n mynd i'w wneud: mae yna swm cynyddol o arian sy'n dod i mewn, am y tro cyntaf ers amser maith. Fe glywsoch chi fi'n siarad yn gynharach am ba mor anodd oedd hi i ni wneud y toriadau hynny i bethau fel y celfyddydau, gan fod yn rhaid i ni wella'r sefyllfa o ran iechyd. Bydd y cyfraniadau yswiriant gwladol hynny yn dod; os ydyn nhw'n yn cael eu cyflogi yn uniongyrchol, bydd y cyllid ychwanegol yn dod gan Lywodraeth y DU. Codiad o £1 biliwn, dyna'r ydym ni'n chwilio amdano y flwyddyn nesaf.
Ac fe wnaethoch chi sôn am fod eisiau gweithio'n adeiladol. Rydych chi eisiau gweithio'n adeiladol: gwnewch yn siŵr bod yr £1 biliwn hwnnw yn dod i Gymru. Oherwydd mae angen pleidlais ychwanegol arnom ni yma, ac os na fyddwn ni'n ei chael, ni fyddwch chi'n cael yr £1 biliwn hwnnw. Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn hefyd—[Torri ar draws.] Rydych chi eisiau bod yn adeiladol.
A gadewch i ni siarad am y GIG. Dwy filiwn o gysylltiadau bob mis mewn poblogaeth o 3 miliwn o bobl. Mae hwnnw'n GIG sy'n gweithio i'r mwyafrif helaeth o bobl. Ceir codiad o £50 miliwn dim ond eleni, cyn i ni sôn am y flwyddyn nesaf, i leihau'r rhestrau aros. Mae'r arian yn mynd i mewn, mae cynnydd enfawr i'r cyllid sy'n mynd i mewn i'r GIG, a byddwch yn gweld y gwahaniaeth.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
The leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. And, in the spirit of Christmas, let me also wish the new leader of the Conservative group in the Senedd the best wishes. I think it's a matter of debate whether it's he or Andrew R.T. Davies who's had the early Christmas present, but I wish them both well personally.
Last year, foodbanks in the Trussell Trust network in Wales distributed nearly 200,000 emergency packages, 68,000 of those for children. For many families, 'A Child's Christmas in Wales' is very, very different to the famous image of Dylan Thomas. Food poverty, child poverty, fuel poverty trap households in a vicious circle, made worse by poor housing, poor health and poor educational attainment. But as the Royal College of Paediatrics and Child Health said last month,
'the impact of poverty and inequalities on children's health is not inevitable.'
Now, last week, the Scottish Government announced plans to mitigate the effects of the cruel two-child benefit cap, devised by the Tories and defended and now continued by Labour. This week's budget offers the First Minister of Wales an opportunity to show that she too is serious about tackling child poverty. Is she ready to seize that opportunity?
Diolch, Llywydd. Ac, yn ysbryd y Nadolig, gadewch i mi ddymuno'r dymuniadau gorau i arweinydd newydd y grŵp Ceidwadol yn y Senedd. Rwy'n credu ei fod yn bwnc trafod ai ef neu Andrew R.T. Davies sydd wedi cael yr anrheg Nadolig cynnar, ond rwy'n dymuno'n dda i'r ddau ohonyn nhw'n bersonol.
Y llynedd, dosbarthodd banciau bwyd yn rhwydwaith Ymddiriedolaeth Trussell yng Nghymru bron i 200,000 o becynnau brys, 68,000 o'r rheini ar gyfer plant. I lawer o deuluoedd, mae 'Nadolig Plentyn yng Nghymru' yn wahanol iawn, iawn i ddelwedd enwog Dylan Thomas. Mae tlodi bwyd, tlodi plant, tlodi tanwydd yn dal cartrefi mewn cylch dieflig, sy'n cael ei waethygu gan dai gwael, iechyd gwael a chyrhaeddiad addysgol gwael. Ond fel y dywedodd y Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant fis diwethaf,
'nid yw effaith tlodi ac anghydraddoldebau ar iechyd plant yn anochel.'
Nawr, yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Llywodraeth yr Alban gynlluniau i liniaru effeithiau'r cap budd-dal dau blentyn creulon, a ddyfeisiwyd gan y Torïaid ac a amddiffynnwyd ac sydd bellach yn cael ei barhau gan Lafur. Mae cyllideb yr wythnos hon yn cynnig cyfle i Brif Weinidog Cymru ddangos ei bod hithau hefyd o ddifrif am fynd i'r afael â thlodi plant. A yw'n barod i fanteisio ar y cyfle hwnnw?
Well, thanks very much. I know that there are many people over the whole of Wales who are struggling with the cost-of-living crisis. It's something we're acutely aware of within Welsh Government, and that's why we are making sure that our support for the poorest members of our society continues. When it comes to how we protect, in particular, children who are living in poverty, one of the things that we are doing now is providing those free school meals, and for the first time, this Christmas, every child in a primary school in Wales will have a Christmas dinner, and I think that's certainly something that should be celebrated.
When it comes to what Scotland is doing, look, I'm in charge of what happens here in Wales. I'm not going to go copying and pasting, which is what he seems to want to do, whatever happens in Scotland. There are aspects to welfare that are devolved to Scotland that are not devolved to Wales. They do not provide free school meals in Scotland, and it is important, therefore, for us to do the things that are appropriate for us here in Wales with the powers that we have.
Wel, diolch yn fawr iawn. Rwy'n gwybod bod llawer o bobl ledled Cymru gyfan sy'n cael trafferth gyda'r argyfwng costau byw. Mae'n rhywbeth yr ydym ni'n ymwybodol iawn ohono o fewn Llywodraeth Cymru, a dyna pam rydyn ni'n gwneud yn siŵr bod ein cefnogaeth i aelodau tlotaf ein cymdeithas yn parhau. O ran sut rydym ni'n diogelu, yn benodol, plant sy'n byw mewn tlodi, un o'r pethau yr ydym ni'n ei wneud nawr yw darparu'r prydau ysgol am ddim hynny, ac am y tro cyntaf, y Nadolig hwn, bydd pob plentyn mewn ysgol gynradd yng Nghymru yn cael cinio Nadolig, ac rwy'n credu bod hynny'n sicr yn rhywbeth y dylid ei ddathlu.
O ran yr hyn y mae'r Alban yn ei wneud, edrychwch, rwy'n gyfrifol am yr hyn sy'n digwydd yma yng Nghymru. Nid wyf i'n mynd i ddechrau copïo a gludo, sef yr hyn y mae'n ymddangos y mae ef eisiau ei wneud, beth bynnag sy'n digwydd yn yr Alban. Mae agweddau ar les sydd wedi eu datganoli i'r Alban nad ydyn nhw wedi eu datganoli i Gymru. Dydyn nhw ddim yn darparu prydau ysgol am ddim yn yr Alban, ac mae'n bwysig, felly, i ni wneud y pethau sy'n briodol i ni yma yng Nghymru gyda'r pwerau sydd gennym ni.
I didn't ask her to copy what was happening in Scotland. I asked what she was going to do. I've had a quick look through the budget and I can't see the step change that we need in terms of child poverty. Yes, I was delighted that, after voting against it many times, Labour did eventually come round to being ready to implement Plaid Cymru's long-standing policy on free school meals, but remember, First Minister, the number of children living in families beneath the poverty line who are under four years old: we need to think about them too.
When the Tories were in power in Westminster, Labour couldn't find enough opportunities to criticise the two-child cap. Fast forward to July, and one of Keir Starmer's first acts as Prime Minister was to suspend seven of his MPs who voted to end it. Just like their refusal to give us a new funding formula, just like denying Wales its fair share of high speed 2 line funding, it appears that in Labour's new playbook, power comes before principle. And remember, this is a Labour Wales First Minister who promised drastic change thanks to her so-called partnership in power.
So, with just 14 days to go until Christmas, will the First Minister share with us her wish list for drastic change from Keir Starmer and his Labour UK Government, or will Plaid Cymru's suspicions be proven right that Santa is the only man in red that we can expect gifts from this Christmas?
Wnes i ddim gofyn iddi gopïo'r hyn a oedd yn digwydd yn yr Alban. Gofynnais beth oedd hi'n mynd i'w wneud. Rwyf i wedi cael golwg gyflym drwy'r gyllideb ac ni allaf weld y newid sylweddol sydd ei angen arnom ni o ran tlodi plant. Oeddwn, roeddwn i wrth fy modd, ar ôl pleidleisio yn ei erbyn lawer gwaith, bod Llafur wedi penderfynu yn y pen draw i weithredu polisi hirsefydlog Plaid Cymru ar brydau ysgol am ddim, ond cofiwch, Prif Weinidog, nifer y plant sy'n byw mewn teuluoedd o dan y llinell dlodi sy'n iau na phedair oed: mae angen i ni feddwl amdanyn nhw hefyd.
Pan oedd y Torïaid mewn grym yn San Steffan, ni allai Llafur ddod o hyd i ddigon o gyfleoedd i feirniadu'r cap dau blentyn. Symudwch ymlaen i fis Gorffennaf, ac un o weithredoedd cyntaf Keir Starmer fel Prif Weinidog y DU oedd gwahardd saith o'i ASau a bleidleisiodd i roi terfyn arno. Yn union fel eu gwrthodiad i roi fformiwla ariannu newydd i ni, yn union fel atal Cymru rhag cael ei chyfran deg o gyllid rheilffordd cyflymder uchel 2, mae'n ymddangos bod grym yn dod o flaen egwyddor yn ffordd newydd Llafur o wneud pethau. A chofiwch, dyma Brif Weinidog Llafur Cymru a addawodd newid sylweddol diolch i'w phartneriaeth mewn grym honedig.
Felly, gyda dim ond 14 diwrnod i fynd tan y Nadolig, a wnaiff y Prif Weinidog rannu gyda ni ei rhestr ddymuniadau ar gyfer newid sylweddol gan Keir Starmer a'i Lywodraeth Lafur y DU, neu a fydd amheuon Plaid Cymru yn cael eu profi yn iawn mai Siôn Corn yw'r unig ddyn mewn coch y gallwn ni ddisgwyl anrhegion ganddo y Nadolig hwn?
You thought long and hard about that last little bit, so well done. [Laughter.] That was a good line, thank you.
But the important thing, I think, is for us to take note of the magic money tree that is once again growing in Plaid Cymru's garden, because every week—every week—we get asked for more money for this and that, and we get asked for more money for housing, for education, for transport, and now we've got the two-child cap, and you never tell us what we should cut, ever, because it's the kind of politics that you promote: one that is unrealistic, that is not grounded.
I'll tell you what the politics you'll be hearing later on this afternoon will be about: it's the politics that matters to the people on the streets of Wales. It's the bread-and-butter issues that they care about, that they told us about in the summer, the things that they are focused on: making sure that more money goes into our NHS, more money goes into our schools, more money goes into our transport system, more money goes into housing. Those are the things that matter to the people of Wales. Those are the priorities.
And of course we will keep on pressing the UK Government for our fair share of things like HS2. I took the opportunity to talk about that once more with Keir Starmer on Friday. So, yes, we will keep pressing, because that is my responsibility as the First Minister of Wales, to make sure that we get a fair share, but you are a party who wants independence, and yet you want the UK Government to pay for all of your little wish lists. You can't have it both ways.
Fe wnaethoch chi feddwl yn hir ac yn galed am y darn bach olaf yna, felly da iawn. [Chwerthin.] Roedd honna'n llinell dda, diolch.
Ond y peth pwysig, rwy'n credu, yw i ni gymryd sylw o'r goeden arian hud sy'n tyfu unwaith eto yng ngardd Plaid Cymru, oherwydd bob wythnos—bob wythnos—gofynnir i ni am fwy o arian ar gyfer hyn a'r llall, a gofynnir i ni am fwy o arian ar gyfer tai, ar gyfer addysg, ar gyfer trafnidiaeth, a nawr mae gennym ni'r cap dau blentyn, a dydych chi byth yn dweud wrthym ni beth ddylem ni ei dorri, byth, oherwydd dyma'r math o wleidyddiaeth yr ydych chi'n ei hyrwyddo: un sy'n afrealistig, nad oes sail iddi.
Fe ddywedaf wrthych chi beth fydd pwrpas y wleidyddiaeth y byddwch chi'n ei chlywed yn ddiweddarach y prynhawn yma: dyma'r wleidyddiaeth sy'n bwysig i'r bobl ar strydoedd Cymru. Dyma'r materion bara menyn y maen nhw'n poeni amdanyn nhw, y gwnaethon nhw sôn wrthym ni amdanyn nhw yn yr haf, y pethau maen nhw'n canolbwyntio arnyn nhw: gwneud yn siŵr bod mwy o arian yn mynd i mewn i'n GIG, bod mwy o arian yn mynd i mewn i'n hysgolion, bod mwy o arian yn mynd i mewn i'n system drafnidiaeth, bod mwy o arian yn mynd i mewn i dai. Dyna'r pethau sy'n bwysig i bobl Cymru. Dyna'r blaenoriaethau.
Ac wrth gwrs byddwn yn parhau i bwyso ar Lywodraeth y DU am ein cyfran deg o bethau fel HS2. Manteisiais ar y cyfle i siarad am hynny unwaith eto gyda Keir Starmer ddydd Gwener. Felly, byddwn, fe fyddwn yn parhau i bwyso, oherwydd dyna fy nghyfrifoldeb i fel Prif Weinidog Cymru, i wneud yn siŵr ein bod ni'n cael cyfran deg, ond rydych chi'n blaid sydd eisiau annibyniaeth, ac eto rydych chi eisiau i Lywodraeth y DU dalu am eich holl restrau dymuniadau bach. Allwch chi ddim ei chael hi'r ddwy ffordd.
The now Secretary of State for Wales was wishing on a magic money tree when she wanted £4.5 billion for HS2. Carwyn Jones, when he was First Minister for Labour in the Welsh Government, was unrealistic in wishing on a magic money tree when he was seeking a fair funding formula for Wales, in agreement with Plaid Cymru. Now that Labour are in power on a UK level, they don't give two hoots about what's in the interests of the people of Wales. And standing up to Keir Starmer—[Interruption.] Standing up to Keir Starmer is something that we have to see from a Welsh First Minister.
Work with him—yes, I want to have a positive relationship with him. But without challenge, there will be no change, and families need that change. The Child Poverty Action Group's assessment of how things stand is damning. Families with two children and two parents working full time for the national minimum wage are left £138 per week short of what they need for a no-frills but dignified standard of living, and Keir Starmer’s relaunch of his floundering premiership did nothing to offer them any comfort. So, when the First Minister met the Prime Minister last week, did she in any way advocate on behalf of those struggling as a direct result of their party's inaction? Or is she too happy now to defend old Tory policies dressed up as Labour’s?
Roedd Ysgrifennydd Gwladol Cymru bellach yn dymuno ar goeden arian hud pan oedd hi eisiau £4.5 biliwn ar gyfer HS2. Roedd Carwyn Jones, pan oedd yn Brif Weinidog Llafur yn Llywodraeth Cymru, yn afrealistig wrth ddymuno ar goeden arian hud pan oedd eisiau cael fformiwla ariannu deg i Gymru, mewn cytundeb â Phlaid Cymru. Nawr bod Llafur mewn grym ar lefel y DU, does dim ots ganddyn nhw o gwbl am yr hyn sydd o fudd i bobl Cymru. Ac mae gwrthwynebu Keir Starmer—[Torri ar draws.] Mae gwrthwynebu Keir Starmer yn rhywbeth y mae'n rhaid i ni ei weld gan Brif Weinidog Cymru.
Gweithiwch gydag ef—ydw, rwyf i eisiau cael perthynas gadarnhaol ag ef. Ond heb her, ni fydd unrhyw newid, ac mae teuluoedd angen y newid hwnnw. Mae asesiad y Grŵp Gweithredu ar Dlodi Plant o sut mae pethau'n sefyll, yn ddamniol. Mae teuluoedd â dau o blant a dau riant sy'n gweithio'n llawn amser am yr isafswm cyflog cenedlaethol yn cael eu gadael £138 yr wythnos yn brin o'r hyn sydd ei angen arnyn nhw ar gyfer safon fyw blaen ond urddasol, ac ni wnaeth ail-lansiad Keir Starmer o'i brif weinidogaeth sy'n colli ei drywydd unrhyw beth i gynnig unrhyw gysur iddyn nhw. Felly, pan wnaeth y Prif Weinidog gyfarfod â Phrif Weinidog y DU yr wythnos diwethaf, a wnaeth hi mewn unrhyw ffordd eirioli ar ran y rhai sy'n ei chael hi'n anodd o ganlyniad uniongyrchol i ddiffyg gweithredu eu plaid? Neu a yw hithau hefyd yn hapus nawr i amddiffyn hen bolisïau'r Torïaid o dan fantell rhai Llafur?
I'll tell you the difference a Labour Government has made in Westminster just for us, directly here in Wales: £157 million this financial year of extra money coming in. There's a possibility, if they hadn't called an election, the Tories, they would still be in power. We would still be working to a budget that was on the rocks, that were on the stocks, that suggested that that money would not have come: £57 million extra for health, just this year, on top of the £50 million that's been put in to cut long hospital waiting lists; £95 million to support families in terms of boosting standards in schools; £4 million for green jobs and growth; and extra money for culture—that's the difference a Labour Government makes. There are 5.5 per cent pay awards to NHS staff and 5.5 per cent for people who work in education—that is the difference that a Labour Government makes in Wales.
Fe ddywedaf wrthych chi'r gwahaniaeth y mae Llywodraeth Lafur wedi ei wneud yn San Steffan dim ond i ni, yn uniongyrchol yma yng Nghymru: £157 miliwn y flwyddyn ariannol hon o arian ychwanegol yn dod i mewn. Mae yna bosibilrwydd, pe na baen nhw wedi galw etholiad, y Torïaid, y bydden nhw'n dal i fod mewn grym. Byddem ni'n dal i weithio yn unol â chyllideb a oedd mewn perygl, a oedd ar y blociau, a oedd yn awgrymu na fyddai'r arian hwnnw wedi dod: £57 miliwn yn ychwanegol ar gyfer iechyd, dim ond eleni, ar ben y £50 miliwn a gyfrannwyd i dorri rhestrau aros hir ysbytai; £95 miliwn i gefnogi teuluoedd o ran hybu safonau mewn ysgolion; £4 miliwn ar gyfer swyddi a thwf gwyrdd; ac arian ychwanegol ar gyfer diwylliant—dyna'r gwahaniaeth y mae Llywodraeth Lafur yn ei wneud. Ceir dyfarniadau cyflog o 5.5 y cant i staff GIG a 5.5 y cant i bobl sy'n gweithio ym myd addysg—dyna'r gwahaniaeth y mae Llywodraeth Lafur yn ei wneud yng Nghymru.
3. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am flaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus yn Nelyn? OQ62011
3. Will the First Minister provide an update on the Welsh Government's priorities for public transport in Delyn? OQ62011
'Llwybr Newydd', our transport strategy, sets out our vision and priorities for transport in Wales, including Delyn. Our national transport delivery plan, plus the regional transport plans being developed by corporate joint committees, will set out how it will be delivered.
Mae 'Llwybr Newydd', ein strategaeth drafnidiaeth, yn cyflwyno ein gweledigaeth a'n blaenoriaethau ar gyfer trafnidiaeth yng Nghymru, gan gynnwys Delyn. Bydd ein cynllun cyflawni cenedlaethol ar gyfer trafnidiaeth, ynghyd â'r cynlluniau trafnidiaeth rhanbarthol sy'n cael eu datblygu gan gyd-bwyllgorau corfforedig, yn cyflwyno sut y bydd yn cael ei chyflawni.
Diolch am eich ymateb, Prif Weinidog.
Thank you for your response, Prif Weinidog.
Last month, I organised a successful public transport forum in Flint town hall, bringing together a range of organisations and individuals for a panel discussion with representatives from Transport for Wales, Avanti, Arriva, Sustrans, Network Rail, Flintshire County Council, Unite and ASLEF. Attendees raised immediate issues, such as buses not always serving the interests of communities, often leaving people frustrated and unable to go about their daily lives, and when it comes to trains, whilst the current investment in Flint station is welcome and very well warranted, things like the limited opening times of station facilities are an ongoing cause for concern, especially for lone travellers at this time of year.
But looking to the future, there was plenty of support for Welsh Government plans to reform bus services, but to do so in a way that involves stakeholders, whether that's local authority partners, the workforce through trade unions, but also the communities, and to make sure that those bus services better connect with the existing station in Flint, alongside additional investment in new stations or halts down the coast in places such Greenfield. Because when we talk about a metro in my part of the country, it's better buses and fairer fares, joining up with neighbouring services over the border that will bring about the transformational change we need. And this is something I certainly intend to continue to champion, and the transport forum was just a part of that. So, Prif Weinidog, can you commit to your Government joining me on this journey to seek both more immediate improvements to services, but also to invest in our future equitably in Delyn and across that corner of the country?
Fis diwethaf, trefnais fforwm trafnidiaeth gyhoeddus llwyddiannus yn neuadd tref y Fflint, gan ddod ag amrywiaeth o sefydliadau ac unigolion ynghyd ar gyfer trafodaeth banel gyda chynrychiolwyr o Trafnidiaeth Cymru, Avanti, Arriva, Sustrans, Network Rail, Cyngor Sir y Fflint, Unite ac ASLEF. Cododd y rhai a oedd yn bresennol broblemau uniongyrchol, fel bysiau nad ydyn nhw bob amser yn gwasanaethu buddiannau cymunedau, yn aml yn gadael pobl yn rhwystredig ac yn methu â byw eu bywydau bob dydd, ac o ran trenau, tra bod y buddsoddiad presennol yng ngorsaf y Fflint i'w groesawu ac yn haeddiannol dros ben, mae pethau fel amseroedd agor cyfyngedig cyfleusterau'r orsaf yn destun pryder parhaus, yn enwedig i deithwyr ar eu pen eu hunain ar yr adeg hon o'r flwyddyn.
Ond gan edrych tua'r dyfodol, roedd digonedd o gefnogaeth i gynlluniau Llywodraeth Cymru i ddiwygio gwasanaethau bysiau, ond gwneud hynny mewn ffordd sy'n cynnwys rhanddeiliaid, boed hynny'n bartneriaid awdurdodau lleol, y gweithlu drwy undebau llafur, ond hefyd y cymunedau, ac i wneud yn siŵr bod y gwasanaethau bysiau hynny yn cysylltu'n well â'r orsaf bresennol yn y Fflint, ochr yn ochr â buddsoddiad ychwanegol mewn gorsafoedd neu arosfannau newydd i lawr yr arfordir mewn mannau fel Maes Glas. Oherwydd pan fyddwn ni'n siarad am fetro yn fy rhan i o'r wlad, bysiau gwell a phrisiau tecach, gan ymuno â gwasanaethau cyfagos dros y ffin fydd yn arwain at y newid trawsnewidiol sydd ei angen arnom ni. Ac mae hyn yn rhywbeth yr wyf i'n sicr yn bwriadu parhau i'w hyrwyddo, a dim ond rhan o hynny oedd y fforwm trafnidiaeth. Felly, Prif Weinidog, a allwch chi ymrwymo i'ch Llywodraeth ymuno â mi ar y daith hon i geisio cael gwelliannau mwy uniongyrchol i wasanaethau, ond hefyd i fuddsoddi yn ein dyfodol yn deg yn Delyn ac ar draws y gornel honno o'r wlad?
Diolch yn fawr, Hannah, and thanks very much for organising that event in Flint. I think, as we move towards bus franchising, I'm really aware that this needs to be done collaboratively with stakeholders and the public. I know the Cabinet Secretary for Transport and North Wales will be issuing an oral statement on progress with bus reforms later today, and I think that franchising could help to bring about the improvements to the bus network that we're all looking for. It's a new model that will allow us to design a bus network that truly puts people first, and that's what you heard from the people in your meeting. We're committed to ensuring the stability and support of our local bus services through the continuation of the bus network grant and the bus services support grant during next year, so you'll be hearing some of that, obviously, in relation to the budget later.
Diolch yn fawr, Hannah, a diolch yn fawr iawn am drefnu'r digwyddiad hwnnw yn y Fflint. Rwy'n credu, wrth i ni symud tuag at fasnachfreinio bysiau, rwy'n ymwybodol iawn bod angen gwneud hyn ar y cyd â rhanddeiliaid a'r cyhoedd. Rwy'n gwybod y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru yn cyflwyno datganiad llafar ar gynnydd o ran diwygiadau i fysiau yn ddiweddarach heddiw, ac rwy'n credu y gallai masnachfreinio helpu i gyflawni'r gwelliannau i'r rhwydwaith bysiau yr ydym ni i gyd yn chwilio amdanyn nhw. Mae'n fodel newydd a fydd yn caniatáu i ni ddylunio rhwydwaith bysiau sydd wir yn rhoi pobl yn gyntaf, a dyna a glywsoch chi gan y bobl yn eich cyfarfod. Rydym ni wedi ymrwymo i sicrhau sefydlogrwydd a chefnogaeth ein gwasanaethau bysiau lleol drwy barhau â'r grant rhwydwaith bysiau a'r grant cymorth i wasanaethau bysiau yn ystod y flwyddyn nesaf, felly byddwch chi'n clywed rhywfaint o hynny, yn amlwg, o ran y gyllideb yn ddiweddarach.
It's encouraging that Flint station was funded by the UK Department for Transport as part of the former Conservative Government's Access for All programme to make it accessible for all passengers, especially those with limited mobility. In terms of bus services, however, concerns were expressed as recently as October about cuts to several bus services in Flintshire due to a reduction in Welsh Government funding and rising costs. [Interruption.] What, therefore, is the current position regarding the announcement in—[Interruption.] Sorry, is someone trying to ask me a question? [Interruption.] What, therefore, is the current position—
Mae hi'n galonogol bod Adran Drafnidiaeth y DU wedi ariannu gorsaf y Fflint yn rhan o raglen Mynediad i Bawb y Llywodraeth Geidwadol flaenorol i'w gwneud yn hygyrch i'r holl deithwyr, yn enwedig y rhai sydd â chyfyngiadau ar eu symudedd. O ran gwasanaethau bysiau, er hynny, cafodd pryderon eu mynegi mor ddiweddar â mis Hydref am doriadau i sawl gwasanaeth bws yn sir y Fflint oherwydd lleihad yn y cyllid oddi wrth Lywodraeth Cymru a chostau cynyddol. [Torri ar draws.] Beth, felly, yw'r sefyllfa ar hyn o bryd ynglŷn â'r cyhoeddiad yn—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gen i, a oes rhywun yn ceisio gofyn cwestiwn i mi? [Torri ar draws.] Beth, felly, yw'r sefyllfa ar hyn o bryd—
Carry on, Mark Isherwood. Thank you very much.
Ewch yn eich blaen, Mark Isherwood. Diolch yn fawr iawn i chi.
—regarding the announcement in March, following the publication of the Welsh Government's road map to bus reform, that Transport for Wales would collaborate with Flintshire County Council throughout 2024 to make improvements to bus services in Delyn and across the county ahead of the new legislation? How has the Welsh Government worked with the bus industry during the transition to form a bridge to franchising for contract routes that are deemed to be socially necessary for people in Flintshire?
—ynglŷn â'r hysbysiad ym mis Mawrth, yn dilyn cyhoeddiad map ffyrdd Llywodraeth Cymru o ran gwelliant bysiau, y byddai Trafnidiaeth Cymru yn cydweithio â Chyngor Sir y Fflint drwy gydol 2024 i gyflawni gwelliannau o ran y gwasanaethau bysiau yn rhanbarth Delyn ac ar draws y sir cyn gweithredu'r ddeddfwriaeth newydd? Sut mae Llywodraeth Cymru wedi gweithio gyda'r diwydiant bysiau yn ystod y cyfnod pontio i lunio pont tua masnachfreinio ar gyfer llwybrau contract yr ystyrir eu bod nhw'n angenrheidiol yn gymdeithasol i bobl yn sir y Fflint?
Thanks, Mark. I think we all recognise that the situation in relation to bus services in Wales is not where it should be, and that is partly because of the model that we have. That's why, later on today, you'll be hearing a little bit more about what the future model will look like. You're quite right that what we need to do is to make sure that there is a single mind trying to work out how all these different areas connect, and that we listen to the public in terms of what they want to see. That relationship with the council will be instrumental in making sure that we're reflecting the needs of the public, and not seeing just the most profitable bus routes being picked off. This is a social service. It's an important service, and it's something that I know Ken Skates the transport Minister is committed to. We'll see those changes coming in, beginning with that new Bill coming in very shortly.
Diolch, Mark. Rwy'n credu ein bod ni i gyd yn cydnabod nad yw'r sefyllfa yn foddhaol ar hyn o bryd o ran gwasanaethau bysiau yng Nghymru, ac mae hynny'n rhannol oherwydd y patrwm sydd gennym ni. Dyna pam, yn nes ymlaen heddiw, y byddwch chi'n clywed ychydig mwy ynglŷn â'r wedd a fydd ar y patrwm yn y dyfodol. Rydych chi'n hollol iawn o ran yr angen i ni sicrhau y bydd un meddylfryd wrth geisio deall sut mae'r holl feysydd amrywiol hyn yn cysylltu â'i gilydd, a'n bod ni'n gwrando ar y cyhoedd o ran yr hyn maen nhw'n dymuno ei weld. Fe fydd y berthynas honno gyda'r cyngor yn allweddol wrth sicrhau ein bod ni'n adlewyrchu anghenion y cyhoedd, ac nad ydym ni'n gweld dim ond y llwybrau bysiau sy'n gwneud yr elw mwyaf yn cael eu dethol. Gwasanaeth cymdeithasol yw hwn. Mae'n wasanaeth pwysig, ac mae'n rhywbeth y gwn fod Ken Skates y Gweinidog trafnidiaeth wedi ymrwymo iddo. Fe fyddwn ni'n gweld y newidiadau hynny'n cael eu cyflwyno, gan ddechrau gyda chyflwyniad y Bil newydd hwnnw'n fuan iawn.
4. Sut mae Llywodraeth Cymru yn asesu ac yn monitro safonau addysgol? OQ62037
4. How does the Welsh Government assess and monitor educational standards? OQ62037
Nationally, we have a range of data and information, including qualifications data, our assessment data, our results from the Programme for International Student Assessment, statistical releases, as well as information from Estyn, our independent inspectorate. Many of these data sets are published on a regular basis for the purposes of transparency and to support improvement.
Yn genedlaethol, mae ystod o ddata a gwybodaeth gennym ni, sy'n cynnwys data cymwysterau, data asesu, ein canlyniadau ni yn sgil y Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr, datganiadau ystadegol, yn ogystal â gwybodaeth oddi wrth Estyn, sef ein harolygiaeth annibynnol. Mae llawer o'r setiau hyn o ddata yn cael eu cyhoeddi yn rheolaidd at ddibenion tryloywder ac ar gyfer rhoi cefnogaeth i welliannau.
Diolch yn fawr. Last week, we saw the release of this year's Trends in International Mathematics and Science Study scores, which monitor and assess international data. In that, we saw that England is now the best place in the western world to learn maths. It has the best maths scores in the western world, and that is testament, I think, to teachers in England, to pupils in England, but also years of Conservative reforms in education when we were last in Government—reforms that were not copied here in Wales. Our last PISA scores show us to be the worst performing nation of any of the United Kingdom nations.
Going forward, I hope that you will consider that the Welsh Government joins the TIMSS programme so that we can monitor and effectively assess the things that we could do better and to see where we lie against our peers. So, can I get a commitment from you, First Minister, that this will be the last set of TIMSS scores that does not have a result for Wales included?
Diolch yn fawr. Yr wythnos diwethaf, fe welsom ni gyhoeddiad sgorau eleni'r Tueddiadau mewn Astudio Mathemateg a Gwyddoniaeth (TIMSS), sy'n monitro ac yn asesu data rhyngwladol. Yn y rhain, dangoswyd mai Lloegr yw'r lle gorau yn y byd gorllewinol i ddysgu mathemateg erbyn hyn. Mae'r sgorau mathemateg gorau yn y byd gorllewinol i'w gweld yn y fan honno, ac mae hynny'n glod mawr, yn fy marn i, i athrawon yn Lloegr, i ddisgyblion yn Lloegr, ond i flynyddoedd o ddiwygiadau gan y Ceidwadwyr ym myd addysg y tro diwethaf yr oeddem ni yn y Llywodraeth—diwygiadau na chafodd eu dynwared yma yng Nghymru. Mae ein sgoriau PISA diwethaf yn dangos mai ni yw'r genedl sy'n perfformio waethaf o blith pob un o wledydd y Deyrnas Unedig.
Wrth symud ymlaen, rwy'n gobeithio y byddwch chi'n ystyried bod Llywodraeth Cymru'n ymuno â rhaglen TIMSS er mwyn gallu monitro ac asesu'r pethau y gallem ni eu gwneud yn well a gweld ein sefyllfa ni o'i chymharu â sefyllfa ein cymheiriaid. Felly, a gaf i ymrwymiad oddi wrthych chi, Prif Weinidog, mai hon fydd y set olaf o sgorau TIMSS nad yw hi'n cynnwys y canlyniad ar gyfer Cymru?
Thanks very much, Tom. I'm sure you, like me, were very happy to see the additional £50 million available in this year's budget to support standards and infrastructure, because I think we all want to see an improvement in terms of standards in Wales.
I can assure you that the education Secretary is exploring further international benchmarking, and that includes TIMSS when it comes to maths and science and the Progress in International Reading Literacy Study when it comes to reading. I think there are things we can learn from other countries, including England, and we need to make sure that we're working to evidence-based mechanisms to support our children in their development.
Diolch yn fawr iawn i chi, Tom. Rwy'n siŵr eich bod chi'n hapus iawn, fel yr wyf innau, o weld y £50 miliwn ychwanegol sydd ar gael yn y gyllideb eleni i gefnogi safonau a seilwaith, oherwydd rwy'n credu ein bod ni i gyd yn awyddus i weld gwelliant o ran safonau yng Nghymru.
Fe allaf i eich sicrhau chi bod yr Ysgrifennydd addysg yn archwilio meincnodi rhyngwladol pellach, ac mae hynny'n cynnwys TIMSS o ran mathemateg a gwyddoniaeth a'r Astudiaeth Cynnydd mewn Llythrennedd Darllen Rhyngwladol o ran gallu i ddarllen. Rwy'n credu bod pethau y gallwn ni eu dysgu oddi wrth wledydd eraill, gan gynnwys Lloegr, ac mae angen i ni sicrhau ein bod ni'n gweithio yn ôl mecanweithiau sydd ar sail tystiolaeth i gefnogi ein plant ni gyda'u datblygiad nhw.
5. Pa gymorth ariannol mae Llywodraeth Cymru yn ei gynnig i awdurdodau lleol i adfywio canol trefi? OQ62045
5. What financial support does the Welsh Government offer to local authorities to regenerate town centres? OQ62045
Drwy ein rhaglen Trawsnewid Trefi, rydyn rŷn ni'n darparu £125 miliwn o gyllid grant a benthyciadau i awdurdodau lleol ar gyfer y cyfnod rhwng 2022 a 2025. Mae'r buddion eisoes yn amlwg mewn nifer o ganol trefi a dinasoedd ledled Cymru.
Through our Transforming Towns programme, we are providing £125 million of grant and loan funding to Welsh local authorities for the period from 2022 to 2025. The benefits are already evident in a number of town and city centres across Wales.
Mae buddsoddiadau drwy Trawsnewid Trefi yn werthfawr. Er enghraifft, yn Rhydaman, mae £1 miliwn wedi’i glustnodi ar gyfer astudiaeth ddichonoldeb i adfywio adeilad yr hen Co-op yng nghanol y dref. Ond er mwyn gwireddu'r cynlluniau hynny, mi fydd angen degau o filiynau, fyddai wedi dod yn draddodiadol, wrth gwrs, drwy arian Ewropeaidd, ac ers hynny, wedyn, y gronfa shared prosperity, y levelling-up fund, ac mae yna ddiffyg eglurder ar hyn o bryd beth sy'n mynd i ddigwydd ar ôl 2026. Mi oedd y Gweinidog levelling-up yn San Steffan wedi gwrthod dweud yn ddiweddar a fydd yr arian yna ar ôl 2026 wedi ei glustnodi ar sail angen neu ar sail fformiwla Barnett. Wrth gwrs, os taw'r fformiwla Barnett yw hi, yna mae Cymru yn mynd i golli mas yn anferth. Felly, beth yw safbwynt Llywodraeth Cymru? Ydych chi wedi gwneud yr achos i Lywodraeth San Steffan bod angen cael fformiwla ar sail angen, ac onid yw hyn yn enghraifft unwaith eto o’r angen am setliad ariannol teg newydd i Gymru?
Investments through Transforming Towns are valuable. For example, in Ammanford, there is £1 million that’s been allocated for a feasibility study to regenerate the old Co-op building in the town centre, but in order to deliver those plans, we will need tens of millions of pounds, which would have traditionally come through European funding, and since then, the shared prosperity and levelling-up funds, and there’s a lack of clarity of moment in terms of what will happen after 2026. The levelling-up Minister in Westminster had refused to say recently whether or not that funding post 2026 will be allocated according to need or according to the Barnett formula. Of course, if it’s the Barnett formula, then Wales will lose out to a great extent. So, what is the Welsh Government’s stance? Have you made the case to the UK Government that we need a formula that is needs based, and isn’t this another example of the need for a new fair financial settlement for Wales?
Diolch yn fawr. Dwi'n falch eich bod chi'n croesawu’r arian ychwanegol yna sy’n mynd i mewn i ddatblygu ein dinasoedd, a dwi'n falch o weld bod Margaret Street yn Rhydaman wedi gofyn am grant cyllid i ddatblygu y cam cyntaf o'r strategaeth yna. Rŷch chi'n iawn; yn y gorffennol, rydyn ni wedi gallu cael arian oddi wrth yr Undeb Ewropeaidd i'n helpu ni i ddatblygu rhai o'n trefi ni. Mae'r trafodaethau ynglŷn â beth sy'n mynd i ddigwydd yn y dyfodol yn parhau. Ac rydych chi'n iawn; o'n safbwynt ni, beth sydd eisiau arnom ni yw fformiwla sydd yn gweithio i ni, fformiwla sydd yn derbyn bod angen yn rhywbeth sydd yn cael ei ystyried pan fyddan nhw'n rhoi'r arian yna. Felly, mae’r trafodaethau yna'n parhau, ond wrth gwrs, rŷn ni'n awyddus iawn i weld beth allwn ni ei gael yn ychwanegol. Cofiwch, mae yna addewid wedi cael ei wneud pan adawon ni yr Undeb Ewropeaidd na fyddem ni'n colli allan, ac rŷn ni'n sicr yn mynd i gadw ati i sicrhau mai dyna’r yw'r ffordd yn y dyfodol.
Thank you very much. I’m pleased that you do welcome the additional funding that is going in to developing our cities, and I’m pleased to see that Margaret Street in Ammanford has asked for a capital grant to develop the first phase of that strategy. You’re right; in the past, we’ve been able to receive funding from the EU to help us develop some of our towns and cities, and the discussions about what’s going to happen in the future are ongoing. And you’re right; from our perspective, what we need is a formula that works for us, a formula that accepts that need is something that is considered when they provide that funding. So, those discussions are ongoing, but of course, we’re very eager to see what we can receive in addition. Remember, there was a pledge when we left the EU that we wouldn’t lose a penny, and certainly, we’ll be trying to ensure that that is the way ahead in the future.
Diolch i Adam Price am y cwestiwn.
I thank Adam Price for the question.
Last week in this Chamber, I questioned the Cabinet Secretary for Housing and Local Government, and used the example of Carmarthen, where their local authority is repurposing previously commercial units into residential units, because one of the best ways of rejuvenating our high streets and town centres is increasing footfall. Getting more people living locally and using those services locally is one way of getting more people in that area, boosting businesses on our high streets. What work is this Welsh Government doing, developing on what I asked the Cabinet Secretary previously, to help not only Carmarthenshire County Council but other local authorities in Wales to help repurpose previous commercial properties into residential properties, increasing footfall in our town centres but also increasing the amount of available housing stock in these much-needed areas?
Yr wythnos diwethaf yn y Siambr hon, fe ofynnais i Ysgrifennydd y Cabinet dros Dai a Llywodraeth Leol, ac fe ddefnyddiais i esiampl Caerfyrddin, lle mae eu hawdurdod lleol nhw yno'n ail-bwrpasu unedau masnachol blaenorol yn unedau preswyl, oherwydd un o'r ffyrdd gorau o adfywio ein strydoedd mawr a chanol ein trefi yw cynyddu nifer y bobl sy'n siopa yno. Mae sicrhau bod mwy o bobl yn byw yn lleol ac yn defnyddio'r gwasanaethau lleol hynny'n un ffordd o dynnu mwy o bobl i'r ardal honno, a fyddai'n rhoi hwb i fusnesau ar ein strydoedd mawr. Pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud, gan ymhelaethu ar yr hyn a ofynnais i'r Ysgrifennydd Cabinet yn flaenorol, i helpu nid yn unig Gyngor Sir Caerfyrddin ond yr awdurdodau lleol eraill yng Nghymru i helpu i ail-bwrpasu eiddo masnachol blaenorol yn anheddau, a fyddai'n cynyddu niferoedd y bobl sy'n mynd i ganol ein trefi ond i gynyddu maint y stoc dai sydd ar gael yn yr ardaloedd hyn y mae'r fath angen amdani hefyd?
Thanks very much. You’ll be aware that that is something that has been going on for a number of years. But I think there are other examples where, in order to rejuvenate the town centre, you need to make use of some of the buildings that have been abandoned. There are lots of examples—Debenhams, for example, which went bust. I’m really pleased to see that in Carmarthen, and I think in Bangor as well, the local authorities are working with the health authorities to try and change those into health centres, effectively, where you increase the footfall, there’s a reason for people to come into town. So, I think there is real scope here to be creative with some of the budgets that we have put on the table.
Diolch yn fawr iawn. Rydych chi'n siŵr o fod yn ymwybodol bod hwn yn rhywbeth sydd wedi bod yn digwydd ers sawl blwyddyn. Ond rwy'n credu bod enghreifftiau eraill lle mae angen i chi, ar gyfer adfywio canol y dref, ddefnyddio rhai o'r adeiladau a gafodd eu gadael yn wag. Mae yna lawer o enghreifftiau—Debenhams, er enghraifft, a aeth i'r wal. Rwy'n falch iawn o weld hyn yng Nghaerfyrddin, ac ym Mangor hefyd rwy'n credu, sef bod yr awdurdodau lleol yn gweithio gyda'r awdurdodau iechyd i geisio newid y rhain a'u gwneud yn ganolfannau iechyd, i bob pwrpas, lle rydych yn cynyddu'r nifer sy'n mynd yno, a bod achos i bobl ddod i ganol y dref. Felly, rwy'n credu bod cyfle gwirioneddol yma i fod yn greadigol gyda rhai o'r cyllidebau y gwnaethom ni eu rhoi ar y bwrdd.
Caerphilly County Borough Council has developed an anchor strategy that is seeking to revitalise town centres such as Caerphilly and Bargoed. In Caerphilly, we’ve seen the opening of Ffos Caerffili, the new container market, while the local authority is also working with Urban Foundry’s PopUp Wales project to encourage businesses to set up a temporary basis in empty properties such as the town’s Barclays bank, which has closed. Council-supported pop-up spaces have been provided to local start-ups on Bargoed high street, adding real energy to the town centre. The council has also, through the deputy leader, Councillor Jamie Pritchard, developed a successful events programme, such as the Caerphilly food festival, Bargoed May fair, and Ystrad Mynach spring fair. All of these are the product of both UK and Welsh Government funding and a product of an anchor town strategy. Would she agree that an anchor town strategy is a very good way forward and a good exemplar that Caerphilly has provided to the rest of Wales?
Mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili wedi datblygu strategaeth angor sy'n ceisio adfywio canol trefi fel Caerffili a Bargoed. Yng Nghaerffili, fe welsom ni agor Ffos Caerffili, y farchnad gynwysyddion newydd, tra bod yr awdurdod lleol yn gweithio hefyd gyda phrosiect Urban Foundry PopUp Wales ar gyfer annog busnesau i sefydlu safle dros dro mewn eiddo gwag fel banc Barclays yn y dref, sydd wedi cau. Mae safleoedd dros dro yn cael eu cefnogi gan y cyngor i'w darparu i fusnesau newydd lleol ar stryd fawr Bargoed, sy'n ychwanegu bywyd gwirioneddol at ganol y dref. Mae'r cyngor hefyd, drwy'r dirprwy arweinydd, y Cynghorydd Jamie Pritchard, wedi datblygu rhaglen ddigwyddiadau lwyddiannus, fel gŵyl fwyd Caerffili, ffair Fai Bargoed, a ffair wanwyn Ystrad Mynach. Mae'r rhain i gyd o ganlyniad i gyllid gan Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru ac o ganlyniad i strategaeth angor tref. A fyddai hi'n cytuno bod strategaeth angor tref yn ffordd dda iawn o symud ymlaen ac yn esiampl dda a roddodd Caerffili i weddill Cymru?
Thanks very much. You're quite right; there are lots of properties within town centres that have been left empty, and that's why one of the new funds that were established was the enforcement fund in 2021 to enable local authorities to undertake enforcement action on prominent town-centre properties or residential properties in any location. Six local authorities have made an application to the fund, including Caerphilly, but there has been a little bit of disappointment, if I'm honest, in terms of the take-up from local authorities in terms of demand in those areas. If Senedd Members could ensure that local authorities are aware of that fund, it would be helpful and important for us to make sure that we don't have dilapidated buildings in the middle of our town centres.
Diolch yn fawr iawn. Rydych chi'n hollol iawn; mae yna lawer o eiddo yng nghanol trefi a adawyd yn wag, a dyna pam y sefydlwyd y Gronfa Gorfodi yn 2021 yn un o'r cronfeydd newydd i alluogi awdurdodau lleol i gymryd camau gorfodi o ran eiddo amlwg iawn yng nghanol tref neu eiddo preswyl mewn unrhyw leoliad. Mae chwe awdurdod lleol wedi gwneud cais i'r gronfa, gan gynnwys Caerffili, ond bu ychydig o siomiant, os ydw i'n onest, o ran y nifer o awdurdodau lleol sydd wedi dangos diddordeb o ran y galw yn yr ardaloedd hynny. Pe gallai Aelodau'r Senedd sicrhau bod yr awdurdodau lleol yn ymwybodol o'r gronfa honno, fe fyddai hynny'n beth da a defnyddiol ac yn bwysig i ni wrth sicrhau nad oes gennym ni adeiladau adfeiliedig yng nghanol ein trefi.
Whilst many of us have moved to internet banking as an option to do our banking, communities still value a physical bank in their town. Lloyds Bank posted profits in this quarter only of £1.3 billion, and yet they are abandoning the residents of Powys. From March next year, there will be no Lloyds Bank left in Powys. They are moving out of Brecon and they have moved out of Ystradgynlais, one of the largest towns in Powys. They're just abandoning residents, particularly older people and people who rely on cash such as our farmers. One of the success stories has been the Welshpool banking hub, which opened over a year ago. So, I'd like to ask the Welsh Government: what are you doing to promote banking hubs and community banks in order to ensure that our town centres remain lively, that people come to them who need the opportunity to bank in person and to promote those opportunities to our residents? Diolch yn fawr iawn.
Er bod llawer ohonom ni wedi symud at fancio ar y rhyngrwyd fel dewis wrth i ni fancio, mae cymunedau yn parhau i fod yn werthfawrogol o fanc go iawn yn y dref leol. Fe wnaeth Banc Lloyds ddatgan elw o £1.3 biliwn yn y chwarter hwn yn unig, ac eto maen nhw'n troi cefn ar drigolion Powys. O fis Mawrth y flwyddyn nesaf, ni fydd unrhyw Fanc Lloyds ar ôl ym Mhowys. Maen nhw'n symud allan o Aberhonddu ac maen nhw wedi symud allan o Ystradgynlais, un o'r trefi mwyaf ym Mhowys. Maen nhw'n amddifadu'r trigolion yn llwyr, yn enwedig y bobl hŷn a phobl sy'n dibynnu ar arian parod fel y ffermwyr sydd gennym ni. Un o'r straeon o lwyddiant fu canolfan fancio'r Trallwng, a agorodd dros flwyddyn yn ôl. Felly, fe hoffwn i ofyn i Lywodraeth Cymru: beth ydych chi'n ei wneud i hyrwyddo canolfannau bancio a banciau cymunedol i sicrhau y bydd canol y trefi yn parhau i fod yn llawn bywyd, ac y bydd pobl sydd angen y cyfle i fancio yn y cnawd yn dod yno a hefyd hyrwyddo'r cyfleoedd hynny i'n trigolion ni? Diolch yn fawr iawn.
Thanks very much. You're quite right, Jane, there's been a series of bank closures over a number of years now, and that is something that is of concern, obviously, in particular in those more rural areas. Older people struggle, as you say, but also small businesses. There are a lot of small businesses that like to use those local facilities. But you're also right in pointing out that some of the banking hubs have been quite successful, and we would be encouraging more of those to be set up. The UK Government also has some ideas around this, and, obviously, we're having conversations with them about whether there's anything that they have that could perhaps be of interest to us in seeing if that's something that we could extend to Wales.
Diolch yn fawr. Rydych chi'n hollol gywir, Jane, mae yna restr faith o fanciau sydd wedi cau dros nifer o flynyddoedd erbyn hyn, ac mae hynny'n rhywbeth sy'n peri pryder, yn amlwg, yn arbennig felly yn yr ardaloedd hynny sy'n fwy gwledig. Mae pobl hŷn yn ei chael hi'n anodd, fel rydych chi'n dweud, ond mae busnesau bach hefyd. Mae llawer o fusnesau bach sy'n hoffi defnyddio'r cyfleusterau lleol hynny. Ond rydych chi'n iawn i dynnu sylw at rai o'r canolfannau bancio sydd wedi bod yn llwyddiannus iawn, ac fe fyddem ni'n awyddus i annog sefydlu rhagor o'r rhain. Mae gan Lywodraeth y DU rai syniadau ynglŷn â'r peth hefyd, ac yn amlwg, rydym ni'n cael sgyrsiau â nhw ynghylch a oes unrhyw beth sydd ganddyn nhw a allai fod o ddiddordeb i ni o bosibl wrth weld a ydy hwnnw'n rhywbeth y gallem ei ymestyn i Gymru.
6. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o ddiogelwch tomenni glo yn dilyn stormydd diweddar? OQ62043
6. What assessment has the Welsh Government made of the safety of coal tips following recent storms? OQ62043
Mae awdurdodau cyhoeddus yn archwilio tomenni glo segur yn rheolaidd ar ôl stormydd neu gyfnodau o law cyson. Yn dilyn storm Bert, mae awdurdodau lleol, Cyfoeth Naturiol Cymru a'r Awdurdod Adfer Safleoedd Mwyngloddio yn archwilio'r safleoedd sydd â’r flaenoriaeth uchaf. Mae hyn yn ychwanegol at y gwaith archwilio a chynnal a chadw rheolaidd sy'n cael ei ariannu gan Lywodraeth Cymru.
Public authorities regularly inspect disused coal tips after storm events or periods of sustained rainfall. Following storm Bert, local authorities, Natural Resources Wales and the Mining Remediation Authority are inspecting the highest priority sites. This is in addition to the ongoing regular inspection and maintenance regime funded by the Welsh Government.
Dwi'n ddiolchgar ichi am yr ateb hwnnw.
I'm grateful to you for that response.
Coal tip safety is an issue that has gained urgency in recent weeks. The coal tip that slipped down a mountain in Cwmtillery in heavy rain provoked more than just painful memories. With the mud and sludge, there came worry and anger that our communities are left with these ticking time bombs above their heads. I do welcome the Bill that the Welsh Government published this week. I am concerned, though, that, as drafted, the new coal tip safety regime won't be brought in until 2027. Surely what's happened in recent weeks demands more immediate action. So, alongside this Bill, can you tell me, please, what you're going to do to reassure residents living under these tips that they'll be safe, and can you confirm if, in the meeting you had with Keir Starmer on Friday, you secured Westminster's commitment to giving us the £600 million it will take to clear these tips once and for all? Our communities deserve no less.
Mae diogelwch tomenni glo yn fater sydd wedi mynd yn gynyddol bryderus yn ystod yr wythnosau diwethaf. Roedd y domen lo a lithrodd i lawr mynydd yng Nghwmtyleri yn ystod glaw trwm yn codi mwy na dim ond atgofion o archoll. Gyda'r mwd a'r slwtsh, fe ddaeth pryder a dicter hefyd am fod ein cymunedau yn cael eu gadael gyda'r bomiau amser hyn yn tician uwch eu pennau nhw. Rwy'n croesawu'r Bil a gyhoeddodd Llywodraeth Cymru'r wythnos hon. Serch hynny, rwy'n pryderu, fel cafodd hwnnw ei ddrafftio, na fydd y drefn diogelwch tomenni glo newydd yn cael ei chyflwyno tan 2027. Mae'n siŵr bod yr hyn sydd wedi digwydd yn ystod yr wythnosau diwethaf yn gofyn am ragor o weithredu ar unwaith. Felly, ochr yn ochr â'r Bil hwn, a allwch chi ddweud wrthyf i beth fyddwch chi'n ei wneud i dawelu meddyliau trigolion sy'n byw islaw'r tomenni hyn ynglŷn â'u diogelwch nhw, ac a wnewch chi gadarnhau, yn y cyfarfod a gawsoch chi gyda Keir Starmer ddydd Gwener, y gwnaethoch chi sicrhau ymrwymiad oddi wrth San Steffan i roi'r £600 miliwn y bydd ei angen i glirio'r tomenni hyn unwaith ac am byth? Nid yw ein cymunedau ni'n haeddu llai na hynny.
Thanks very much. Where I would correct you is that this is not an issue that we have come across recently as a Government; we've been working on this for a number of years. We have been taking this extremely seriously. There are 2,573 disused coal tips in Wales. We have already set up a very comprehensive monitoring and maintenance system that is already in place. We've already allocated over £65 million to local authorities. You will hear more from the Deputy First Minister later today in terms of what we intend to do in future and how the infrastructure will look. But this will be a long-term project; it’s not something you can switch on overnight. But I can assure you that all the coal tips have been set out in different categories, so that those that are most at risk are being monitored more regularly than some of the others.
Diolch yn fawr. Yr hyn y byddwn i'n eich cywiro chi yn ei gylch yw nad mater y daethom ni ar ei draws yn ddiweddar yn y Llywodraeth mohono; fe fuom ni'n gweithio ar hwn dros sawl blwyddyn. Rydym ni wedi cymryd hyn o ddifrif. Mae yna 2,573 o domenni glo wedi eu gadael yng Nghymru. Rydym ni wedi sefydlu system fonitro a chynnal a chadw gynhwysfawr iawn yn barod ac mae honno ar waith eisoes. Rydym ni wedi dyrannu dros £65 miliwn i'r awdurdodau lleol eisoes. Fe fyddwch chi'n clywed mwy oddi wrth y Dirprwy Brif Weinidog yn nes ymlaen heddiw o ran yr hyn yr ydym ni'n bwriadu ei wneud yn y dyfodol a sut wedd a fydd ar y seilwaith. Ond prosiect hirdymor fydd hwn; nid yw'n rhywbeth y gallwch chi ei newid dros nos. Ond fe allaf i eich sicrhau chi fod y tomenni glo i gyd wedi eu rhoi mewn categorïau amrywiol, fel bydd y rhai mwyaf mewn peryglus yn cael eu monitro yn fwy rheolaidd na rhai o'r gweddill.
7. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o wytnwch ariannol cynghorau ledled Cymru? OQ62044
7. What assessment has the Welsh Government made of the financial resilience of councils across Wales? OQ62044
The responsibility for managing a council’s budget lies with its elected members and senior team. Work by Audit Wales on financial sustainability confirms that, overall, local authorities in Wales continue to manage and plan their budgets effectively in a context of constrained public spending.
Yr aelodau etholedig a'r tîm uwch sy'n gyfrifol am reoli cyllideb cyngor. Mae gwaith gan Archwilio Cymru ar gynaliadwyedd ariannol yn cadarnhau bod awdurdodau lleol yng Nghymru, yn gyffredinol, yn parhau i reoli a chynllunio eu cyllidebau nhw'n effeithiol mewn cyd-destun o wariant cyhoeddus sy'n gyfyngedig.
Thank you, First Minister. We’ve seen recently, with the devastating scenes across Wales caused by storm Bert and storm Darragh, the essential part that local authorities play in emergency situations, from providing support, updates and advice for residents, to being hands-on in dealing with the impact of flooding first-hand, and we thank them all for what they do. It's essential, therefore, that local authorities are not just funded correctly, but are able to remain financially stable, to ensure that they can cope when awful situations arise, such as the sink hole we saw in Merthyr Tydfil.
We will all be very pleased to see that the Welsh Government has announced grants for victims of these storms. First Minister, can you please provide me with an update on the roll-out of this new grant, and let me know how my constituents are able to access the vital funding, as I’ve already had some, to date, that have not been successful?
Diolch i chi, Prif Weinidog. Fe welsom ni'n ddiweddar, gyda'r golygfeydd o ddinistr ledled Cymru a achoswyd gan storm Bert a storm Darragh, y rhan hanfodol y mae awdurdodau lleol yn ei chwarae mewn sefyllfaoedd o argyfwng, o ran rhoi cefnogaeth, diweddariadau a chyngor i drigolion, i fod yn ymarferol wrth ymdrin ag effaith llifogydd yn uniongyrchol, ac rydym ni'n diolch iddyn nhw i gyd am yr hyn y maen nhw'n ei wneud. Mae hi'n hanfodol, felly, fod yr awdurdodau lleol nid yn unig yn cael eu hariannu yn briodol, ond eu bod nhw hefyd yn sefydlog yn ariannol, i sicrhau y byddan nhw'n gallu ymdopi pan fydd sefyllfaoedd ofnadwy yn dod i'r amlwg, fel y llyncdwll a welsom ni ym Merthyr Tudful.
Rydym ni'n falch iawn i gyd, siŵr o fod, o weld cyhoeddiad grantiau oddi wrth Lywodraeth Cymru i ddioddefwyr y stormydd hyn. Prif Weinidog, a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i mi am gyflwyniad y grant newydd hwn, a rhoi gwybod i mi sut y gall fy etholwyr i gael gafael ar y cyllid hanfodol hwn, gan i mi gael gwybod eisoes am rai na fuon nhw'n llwyddiannus?
Well, thanks very much. And I also would like to pay tribute to the local authorities and the council workers who’ve worked so diligently over the weekend. While most of us were in our beds listening to the howling of the wind, there were people out there making sure that our homes were safe. And I think it’s really important that we pay tribute to them, and to those workers who are still working on behalf of those power companies, connecting those very dangerous power cables under very difficult conditions.
But you’re quite right: it is at times like this that we have to make sure that we have a situation where they are financially viable. You’ll be hearing later about the uplift that will be coming to local authorities after some very difficult years. You heard Andrew Morgan speak on the radio about how, a few years ago, they were looking at a 4 per cent cut; you’ll be looking at more than a 4 per cent increase in the budget in relation to local authorities later on.
So, this is a very different situation from the one we’ve had in the past. I’m really pleased that we haven’t had a council in Wales where we’ve had a section 114 notice. But what we will do is continue to support local authorities, and, of course, we’ll continue to listen to them. When it comes to the additional funding that was announced last week, it’s generally via local authorities, but I’m very happy to send a note around later, to make sure that people know how they should access that fund.
Wel, diolch yn fawr iawn. Ac fe hoffwn innau roi teyrnged i'r awdurdodau lleol a gweithwyr y cyngor sydd wedi gweithio mor ddiwyd dros y penwythnos. Er mai yn ein gwelyau yr oedd y rhan fwyaf ohonom ni'n gwrando ar y gwynt yn rhuo, roedd yna bobl y tu allan yn gwneud yn siŵr bod ein cartrefi ni'n ddiogel. Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n rhoi teyrnged iddyn nhw, ac i'r gweithwyr hynny sy'n dal i weithio ar ran y cwmnïau ynni hynny, sy'n ailgysylltu gwifrau ynni peryglus iawn hyn dan amodau anodd dros ben.
Ond rydych chi'n hollol gywir: ar adegau fel hyn mae'n rhaid i ni sicrhau ein bod ni'n gweld sefyllfa lle maen nhw'n hyfyw yn ariannol. Fe wnewch chi glywed maes o law am y codiad a ddaw i'r awdurdodau lleol wedi sawl blwyddyn anodd iawn. Fe glywsoch chi Andrew Morgan yn siarad ar y radio am sut yr oedden nhw, rai blynyddoedd yn ôl, yn edrych ar doriad o 4 y cant; fe welwch chi gynnydd o fwy na 4 y cant yn y gyllideb o ran yr awdurdodau lleol yn nes ymlaen.
Felly, mae hon yn sefyllfa wahanol iawn i'r un a welsom ni yn y gorffennol. Rwy'n falch iawn nad ydym ni wedi bod ag unrhyw gyngor yng Nghymru lle bu rhybudd adran 114. Ond yr hyn y byddwn ni'n ei wneud yw dal ati i gefnogi'r awdurdodau lleol, ac, wrth gwrs, fe fyddwn yn parhau i wrando arnyn nhw. O ran y cyllid ychwanegol a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf, mae hwnnw'n dod trwy'r awdurdodau lleol yn gyffredinol, ond rwy'n hapus iawn i anfon nodyn o amgylch yn nes ymlaen, i sicrhau y bydd pobl yn gwybod sut y dylen nhw gael gafael ar gyfran o'r gronfa honno.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Vaughan Gething.
And finally, question 8, Vaughan Gething.
8. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y saith cais cynllunio y galwyd arnynt i'w penderfynu gan Weinidogion Cymru rhwng mis Tachwedd 2021 a mis Tachwedd 2024? OQ62019
8. Will the First Minister make a statement on the seven planning applications that were called in for determination by Welsh Ministers between November 2021 and November 2024? OQ62019
I'm unable to comment on the detail or merits of any planning application that has been called in by the Welsh Ministers, as this could prejudice the final decision.
Nid wyf i mewn sefyllfa i wneud sylwadau ar fanylion neu rinweddau unrhyw gais cynllunio a alwyd i mewn gan Weinidogion Cymru, oherwydd fe allai hynny fod er anfantais i'r penderfyniad terfynol.
Thank you. One of those seven applications that has still not been determined is the Cardiff parkway proposal in my constituency. It is based on land allocated for development in the Cardiff local development plan that was approved by Welsh Government planners. More than two years after being called in, and after two planning inspectorate inquiries and reports, the Welsh Government has still not been able to make a decision, with a further delay announced last week. The further representation sought on the schedule of building the rail station first are, of course, already part of a 106 agreement, and arrangements for public transport to the site are not in the developer’s individual gift. All of these questions could, of course, have been asked in the previous two years.
I support the First Minister’s priority to speed up planning decisions to help grow the economy, and I welcome the investment summit that she has already announced for next year. The length of time taken on not making a decision on the parkway is deeply unhelpful, and will not act as a magnet for investment. Will the First Minister confirm that she will take a decision, whichever it is, as soon as practical, to finally give certainty to the parkway? And will she commit to a lessons-learning exercise, so that the Welsh Government does not repeat anywhere else in Wales the lengthy saga that my constituents have been put through over Cardiff parkway?
Diolch i chi. Un o'r saith cais hynny na phenderfynwyd arno fyth yw cynnig parcffordd Caerdydd yn fy etholaeth i. Mae hwnnw'n seiliedig ar dir a ddyrannwyd i'w ddatblygu yng nghynllun datblygu lleol Caerdydd a gafodd ei gymeradwyo gan gynllunwyr Llywodraeth Cymru. Dros ddwy flynedd ar ôl cael eu galw i mewn, ac ar ôl dau ymchwiliad ac adroddiad oddi wrth yr arolygiaeth gynllunio, nid yw Llywodraeth Cymru fyth wedi gallu gwneud penderfyniad, gyda chyhoeddiad o oedi pellach yr wythnos diwethaf. Wrth gwrs, mae'r sylwadau pellach a geisir yn amserlen adeiladu'r orsaf reilffordd eisoes yn rhan o gytundeb 106, ac nid yw trefniadau ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus i'r safle o fewn pŵer unigol y datblygwr. Fe allai'r cwestiynau hyn i gyd, wrth gwrs, fod wedi cael eu gofyn yn ystod y ddwy flynedd cynt.
Rwy'n cefnogi blaenoriaeth y Prif Weinidog o ran cyflymu penderfyniadau cynllunio ar gyfer helpu'r economi i dyfu, ac rwy'n croesawu'r uwchgynhadledd fuddsoddi a gyhoeddodd hi eisoes ar gyfer y flwyddyn nesaf. Mae'r cyfnod o amser a gymerwyd ar fethu â gwneud penderfyniad ynghylch y parcffordd yn hynod ddi-fudd, ac ni fydd yn denu unrhyw fuddsoddiad. A wnaiff y Prif Weinidog gadarnhau y bydd hi'n gwneud penderfyniad, beth bynnag fyddo hwnnw, cyn gynted ag y bo hynny'n ymarferol, i roi sicrwydd i'r parcffordd o'r diwedd? Ac a fydd hi'n ymrwymo i ymarfer o ddysgu gwersi, fel nad yw Llywodraeth Cymru yn ailadrodd y saga faith yn unrhyw fan yng Nghymru y mae fy etholwyr i wedi gorfod mynd drwyddi oherwydd parcffordd Caerdydd?
Thanks very much. You're quite right, this application has taken far too long, and it is important that we try and get a decision, one way or the other, in the next few weeks. Just in relation to the Cardiff parkway development, whilst I don't want to make any further comment, because this is a live application, what I am willing to do is to send you some details on what is within the proposed 106 agreement in relation to Cardiff parkway. And I can assure you that I will be making a decision on this as soon as possible.
Diolch yn fawr iawn. Rydych chi'n hollol iawn, mae'r cais hwn wedi cymryd llawer gormod o amser, ac mae hi'n bwysig ein bod ni'n ceisio cael penderfyniad, y naill ffordd neu'r llall, yn ystod yr wythnosau nesaf. O ran datblygiad parcffordd Caerdydd, er nad wyf i'n dymuno gwneud unrhyw sylwadau pellach, oherwydd mae hwn yn gais byw, yr hyn yr wyf i'n barod i'w wneud yw anfon rhai manylion atoch chi ynglŷn â'r hyn sydd yn y cytundeb arfaethedig o ran parcffordd Caerdydd. Fe allaf i eich sicrhau chi y byddaf i'n gwneud penderfyniad ynglŷn â'r mater hwn cyn gynted â phosibl.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes. Y Trefnydd sy'n gwneud y datganiad yma, Paul Davies. Nage, ddim Paul Davies, Jane Hutt. [Chwerthin.]
The next item is the business statmenet and announcement. I call on the Trefnydd to make that statement, Paul Davies. No, not Paul Davies, Jane Hutt. [Laughter.]
You've been promoted, Paul, but not quite to that extent. [Laughter.] Jane Hutt.
Fe gawsoch chi eich dyrchafu, Paul, ond nid i'r fath entrychion. [Chwerthin.] Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae dau newid i'r agenda heddiw. Bydd datganiad ar storm Darragh. Hefyd, yn amodol ar gynnig i atal Rheolau Sefydlog, byddwn yn cynnal dadl ar gynnig i ddiddymu Rheoliadau'r Gwasanaeth Iechyd Gwladol (Contractau Gwasanaethau Meddygol Cyffredinol) (Rhagnodi Cyffuriau Etc) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 2) 2024. Mae busnes drafft y tair wythnos nesaf wedi ei nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd ar gael i Aelodau yn electronig.
Thank you very much, Llywydd. There are two changes to today's agenda. There will be a statement on storm Darragh. Additionally, subject to a motion to suspend Standing Orders, we will debate a motion to annul the National Health Service (General Medical Services Contracts) (Prescription of Drugs Etc.) (Wales) (Amendment) (No. 2) Regulations 2024. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which is available to Members electronically.
Paul Davies.
Paul Davies.
For a moment, Llywydd, I thought I was in Government. [Laughter.]
Trefnydd, can I request a statement from the Cabinet Secretary for Health and Social Care on the processes to be followed by a health board in the event of a serious incident like a suicide? I understand that the Welsh Government are sent internal investigation reports and closure summaries by health boards following serious incidents and so steps could be taken to improve the process if the Welsh Government wished to do so. I've been working with a family in my constituency whose son sadly took his own life, and they've been calling on the Welsh Government to implement much-needed changes to the system so that improvements are made and lessons are learnt. It's vital that health boards are independently reviewed when serious incidents take place, just as other authorities are, like police forces, for example, because it's not appropriate for health boards to mark their own homework in these particular cases. Therefore, I'd be grateful if the Welsh Government could issue a statement explaining its position on reviewing health board actions when it comes to serious incidents and tell us how those processes are being improved for the future.
Am funud, Llywydd, roeddwn i'n credu fy mod i yn y Llywodraeth. [Chwerthin.]
Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar y prosesau a fydd yn cael eu dilyn gan fwrdd iechyd pe byddai digwyddiad difrifol fel hunanladdiad? Rwy'n deall bod Llywodraeth Cymru yn cael adroddiadau ymchwiliad mewnol a chrynodebau cau oddi wrth fyrddau iechyd yn dilyn digwyddiadau difrifol ac felly fe ellid cymryd camau i wella'r broses pe byddai Llywodraeth Cymru yn dymuno gwneud felly. Rwyf wedi bod yn gweithio gyda theulu yn fy etholaeth i, ac yn anffodus fe gymerodd eu mab ei fywyd ei hun, ac maen nhw wedi bod yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithredu newidiadau y mae eu hangen yn fawr ar y system fel bydd gwelliannau yn digwydd a gwersi yn cael eu dysgu. Mae hi'n hanfodol bod byrddau iechyd yn cael eu hadolygu yn annibynnol pan fydd digwyddiadau difrifol yn digwydd, yn union fel mewn awdurdodau eraill, fel heddluoedd, er enghraifft, oherwydd nid yw hi'n briodol i fyrddau iechyd farcio eu gwaith cartref eu hunain yn yr achosion penodol hyn. Felly, fe fyddwn i'n ddiolchgar pe byddai Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi datganiad yn egluro ei safbwynt ynglŷn ag adolygu camau'r byrddau iechyd mewn unrhyw achosion difrifol a dweud wrthym ni sut mae'r prosesau hynny'n cael eu gwella i'r dyfodol.
Diolch yn fawr, Paul Davies. You have raised a very serious and sensitive issue, and I know that that family will be very grateful for your engagement with them and for drawing it to our attention today in the Senedd. I will share this, of course, with the Cabinet Secretary for Health and Social Care, and, indeed, the Minister for Mental Health and Well-being, and we will look at this and return to you, and obviously we can share any outcomes of the consideration of this important matter.
Diolch yn fawr, Paul Davies. Rydych chi wedi codi mater difrifol a sensitif iawn, ac fe wn i y bydd y teulu hwnnw'n ddiolchgar iawn i chi am eich ymgysylltiad â nhw ac am dynnu ein sylw ni at hyn yn y Senedd heddiw. Fe fyddaf i'n rhannu hyn, wrth gwrs, ag Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol, ac, yn wir, y Gweinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, ac fe fyddwn ni'n ystyried hyn ac yn dod yn ein holau atoch chi, ac yn amlwg fe allwn ni rannu unrhyw ganlyniadau o ystyriaeth ynghylch y mater pwysig hwn.
Trefnydd, hoffwn ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda—y cyntaf gan Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth. Mi wnaeth o ddweud y byddai o'n dod â datganiad llafar a chyfle inni drafod yn y Senedd o ran y Mesur teithio gan ddysgwyr. Plis gawn ni hynny, oherwydd dwi'n meddwl bod nifer ohonon ni'n awyddus i wneud hynny?
Hefyd, buaswn i'n hoffi gofyn am ddatganiad gan y Gweinidog â chyfrifoldeb dros chwaraeon ynglŷn ag Ewros 2025 a thîm merched Cymru. Yn amlwg, mi wnaeth Llywodraeth Cymru fuddsoddi yng Ngŵyl Cymru pan oedd y dynion wedi bod yn rhan o Gwpan y Byd. Wel, beth am y merched? Mi fydd hwn yn gyfle anhygoel o ran hyrwyddo Cymru i'r byd, a hefyd o ran sicrhau gwaddol. Felly, buaswn i'n hoffi clywed sut y mae Llywodraeth Cymru'n mynd i fod yn gweithio gyda Chymdeithas Bêl-droed Cymru, a llu o sefydliadau ledled Cymru, i sicrhau ein bod ni'n cymryd mantais o'r cyfle aruthrol hwn, nid yn unig i bêl-droed a merched, ond i Gymru.
Trefnydd, I'd like to ask for two statements, please—the first from the Cabinet Secretary for transport. He did say that he would bring an oral statement and give us an opportunity to discuss the learner travel Measure in the Senedd. Please can we have that, because I think many of us are eager to do so?
Also, I'd like to ask for a statement from the Minister with responsibility for sport on the Euro 2025 tournament and the Wales women's team. Now, clearly, the Welsh Government invested in the Gŵyl Cymru Festival when the men's team qualified for the World Cup. Well, what about the women? This will be an incredible opportunity to promote Wales to the world, and also in terms of ensuring a legacy. So, I would like to hear how the Welsh Government will be working with the Football Association of Wales, and a whole host of organisations across Wales, to ensure that we take full advantage of this huge opportunity, not just for football and women, but for Wales.
Diolch yn fawr, Heledd Fychan. Rydych chi'n codi pwyntiau pwysig iawn.
Thank you very much, Heledd Fychan. You raise some very important points.
On the first question, the Cabinet Secretary for Transport and North Wales is committed to bringing forward a debate, he thinks early in the new year. We’re in the process of confirming the exact date of this debate, but I think a debate rather than a statement might be welcome. I hope you’re pleased with that.
I don’t think there’s any question that the Minister for Culture, Skills and Social Partnership would be delighted to make a statement—I’m encouraging him now to say ‘yes’ to that—on the wonderful result in terms of Euro 25 and the Wales women’s football team. I have to say, when I briefly had the responsibility for culture and sport, it was just such a thrill to meet the women’s team. And also for us all and for our young people—. I have to declare an interest that, as a mam-gu, I’m very proud of my granddaughter who’s doing football practice every Saturday morning in Abertawe, and then on Sunday morning she’s actually playing a game, at a very young age. But I think this is an opportunity for us to cover all of the ground that you raise.
O ran y cwestiwn cyntaf, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru wedi ymrwymo i gyflwyno dadl, yn gynnar yn y flwyddyn newydd yn ei farn ef. Rydym ni yn y broses o gadarnhau union ddyddiad y ddadl hon, ond rwy'n credu y gallai fod mwy o groeso i ddadl yn hytrach na datganiad. Rwy'n gobeithio eich bod chi'n fodlon ar hynny.
Nid wyf i'n credu bod unrhyw gwestiwn y byddai'r Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol yn falch iawn o wneud datganiad—rwy'n ei annog ef nawr i ddweud 'byddwn' yn hynny o beth—ar y canlyniad gwych o ran Euro 25 a thîm pêl-droed merched Cymru. Mae'n rhaid i mi ddweud, pan oedd y cyfrifoldeb gennyf i am ddiwylliant a chwaraeon am gyfnod byr, roedd hi'n gymaint o wefr cael cwrdd â thîm y merched. A hefyd i bawb ohonom ni a'n pobl ifanc—. Mae'n rhaid i mi ddatgan buddiant, yn fam-gu, fy mod i'n falch iawn o'm hwyres sy'n mynd i ymarfer pêl-droed bob bore Sadwrn yn Abertawe, ac yna ar fore Sul fe fydd hi'n chwarae gêm mewn gwirionedd, yn ifanc iawn. Ond rwy'n credu bod hwn yn gyfle i ni gwmpasu'r materion yr ydych chi'n eu codi i gyd.
At the weekend, I was contacted by family of constituents who work in the Wales Millennium Centre, and they were very distressed that their close relatives were required to travel into work during a red weather warning—from an amber area into a red weather warning area. The Wales Millennium Centre was holding a show at 11.00 a.m. on the Saturday morning, and I had the call on the evening before. I’m told by both the relatives and by other people who are in a position to know very well that the staff weren’t informed that the show was going to be cancelled until 9 a.m. the next morning. And by that time, many staff from my consistency had travelled into Cardiff to be in work for a show that had subsequently been cancelled.
I wrote to the chief executive of the Wales Millennium Centre with these concerns and I had a very bland reply from what was described as the ‘Wales Millennium Centre team’. I asked for a meeting with the chief executive; that hasn’t been agreed. One of the things they said was that they called off the show during the red warning, which I believe is far too late. They said, in preparation for this decision, when reviewing the situation: ‘We noted that all staff rostered during the affected work period were local to our venue, ensuring their ability to travel to work. We maintain an open dialogue with our staff, and encourage them to voice any concerns in a safe and constructive manner.’ I showed this to—
Dros y penwythnos, fe gysylltodd teulu etholwyr sy'n gweithio yng Nghanolfan Mileniwm Cymru â mi, ac roedden nhw'n ofidus iawn am fod rheidrwydd ar eu perthnasau agos nhw i deithio i'w gwaith yn ystod rhybudd tywydd coch—o ardal lle roedd rhybudd melyn i ardal rhybudd tywydd coch. Roedd Canolfan Mileniwm Cymru yn cynnal sioe am 11.00 a.m. ar fore Sadwrn, ac fe gefais i'r alwad ar y noson cynt. Mae'r perthnasau a'r bobl eraill sydd mewn sefyllfa i wybod yn dda iawn nad oedd y staff wedi cael gwybod bod y sioe am gael ei chanslo tan 9 a.m. fore trannoeth. Ac erbyn hynny, roedd llawer o staff o'm hetholaeth i wedi teithio i Gaerdydd i fod yn eu gwaith ar gyfer sioe a gafodd ei chanslo.
Fe ysgrifennais i at brif weithredwr Canolfan Mileniwm Cymru gyda'r pryderon hyn ac fe dderbyniais i ymatebiad diafael iawn gan yr hyn a oedd yn cael ei ddisgrifio fel 'tîm Canolfan Mileniwm Cymru'. Fe ofynnais i am gyfarfod gyda'r prif weithredwr; ni chafodd hwnnw ei gytuno. Un o'r pethau yr oedden nhw'n ei ddweud oedd eu bod nhw wedi gohirio'r sioe yn ystod y rhybudd coch, a oedd, yn fy marn i, yn rhy hwyr. Roedden nhw'n dweud, wrth baratoi ar gyfer y penderfyniad hwn, wrth iddyn nhw adolygu'r sefyllfa: 'Fe wnaethom nodi bod y staff i gyd a gafodd eu cofrestru yn ystod y cyfnod gwaith dan sylw yn lleol i'n safle ni, a oedd yn sicrhau eu gallu nhw i deithio i'r gwaith. Rydym ni'n cadw deialog yn agored gyda'n staff, ac yn eu hannog nhw i leisio unrhyw bryderon mewn modd diogel ac adeiladol." Fe ddangosais i hwn i—
You're going to have to come to the request for a statement now, please.
Fe fydd hi'n rhaid i chi ddod at eich cais am ddatganiad nawr, os gwelwch yn dda.
I showed this to the person who contacted me, and they said it was an outright untruth—the word they used was ‘lie’. Can I ask, therefore, for a statement from the Minister for culture on how they operate warnings and advice to venues such as the millennium centre, and how such a situation like this, which was very unfortunate, can be avoided in future?
Fe ddangosais i hwn i'r unigolyn a oedd wedi cysylltu â mi, ac fe ddywedodd mai anwiredd llwyr oedd hwnnw—y gair a ddefnyddiodd oedd 'celwydd'. A gaf i ofyn, felly, am ddatganiad gan y Gweinidog diwylliant ynghylch sut maen nhw'n ymdrin â rhybuddion a chyngor i safleoedd fel canolfan y mileniwm, a sut y gellir osgoi sefyllfa fel hon, a oedd yn anffodus iawn, yn y dyfodol?
Thank you very much, Hefin David. The Welsh Government recommends that the public and businesses heed Government warnings and advice, and encourages everyone to act responsibly. We are reflecting on the weekend. The red warning for wind was active between 3 a.m. and 11 a.m. on Saturday 7 December. It was the first time a UK emergency alert has been issued on a large scale in an emergency situation, issued directly with the Welsh Government alert to 3 million mobile phones. The alert advice was clear that there was a danger to life and the alert advised the public to stay indoors if they could and that it was not safe to drive. So, again, the Welsh Government recommendation is that the public and businesses heed Government warnings.
Diolch yn fawr iawn, Hefin David. Mae Llywodraeth Cymru yn argymell bod y cyhoedd a busnesau yn gwrando ar rybuddion a chyngor y Llywodraeth, ac yn annog pawb i ymddwyn yn gyfrifol. Rydym ni'n rhoi ystyriaeth i'r hyn a ddigwyddodd dros y penwythnos. Roedd y rhybudd coch am wynt yn weithredol rhwng 3 a.m. ac 11 a.m. ar ddydd Sadwrn 7 Rhagfyr. Dyma'r tro cyntaf i rybudd brys gael ei roi ar raddfa eang mewn argyfwng yn y DU, ac fe'i rhoddwyd yn uniongyrchol gyda rhybudd Llywodraeth Cymru i 3 miliwn o ffonau symudol. Roedd y cyngor yn y rhybudd yn eglur o ran bod perygl i fywyd ac roedd y rhybudd yn cynghori'r cyhoedd i aros dan do os oedd modd i wneud hynny ac nad oedd hi'n ddiogel i yrru cerbyd. Felly, unwaith eto, argymhelliad Llywodraeth Cymru yw bod y cyhoedd a'r busnesau yn gwrando ar rybuddion y Llywodraeth.
I’d like to call for a statement from the Cabinet Secretary for local government regarding the bus shelter at the crossroads between Cwm Road and Waterfall Road in Dyserth, which had its roof removed by the council, who have confirmed they will not replace it due to budgetary constraints. The roof was reported unsafe back in 2022, and Denbighshire County Council did nothing about it until this year, when they removed the roof entirely. They then confirmed, to the disappointment of local residents, that they have no plans to replace the roof. This is despite the fact that the council was quoted a measly £4,700 for the roof to be replaced, which is chicken feed when you consider that the council recently overspent on the bin roll-out by over £600,000.
There are many elderly residents in Dyserth who rely on public transport, and they should not have to stand in the rain because Denbighshire County Council blew their budget fixing their own mistakes and couldn't fix the bus shelter. It is also a dereliction of the local authority's duty of care to its residents. So, Trefnydd, can I receive a statement from the Cabinet Secretary outlining the Welsh Government's oversight of Denbighshire County Council's finances and ensure that small but essential repairs continue to be carried out? Thank you.
Fe hoffwn i alw am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros lywodraeth leol ynglŷn â'r gysgodfan fysiau ar y groesffordd rhwng Ffordd Cwm a Ffordd Rhaeadr yn Nyserth, y mae'r cyngor wedi tynnu ei tho, sydd wedi cadarnhau na fydd yn rhoi to newydd yn ei le oherwydd cyfyngiadau cyllidebol. Cafwyd adroddiad nad oedd y to yn saff yn ôl yn 2022, ac ni wnaeth Cyngor Sir Ddinbych unrhyw beth yn ei gylch tan eleni, pan wnaethon nhw dynnu'r to i gyd i ffwrdd. Yna, fe wnaethon nhw gadarnhau, er siom fawr i'r trigolion lleol, nad oes ganddyn nhw unrhyw gynlluniau i roi to newydd yn ei le. Mae hyn er gwaetha'r ffaith fod y cyngor wedi cael amcangyfrif o swm bychan iawn o £4,700 ar gyfer ailosod y to, sy'n ddim ond ceiniog a dimai wrth i chi feddwl bod y cyngor wedi gorwario gan £600,000 yn ddiweddar wrth gyflwyno biniau.
Mae yna lawer o drigolion oedrannus yn Nyserth sy'n dibynnu ar drafnidiaeth gyhoeddus, ac ni ddylen nhw orfod sefyll yn y glaw am fod Cyngor Sir Ddinbych wedi taflu ei gyllideb ar unioni ei gamgymeriadau ei hun ac nad oedd modd atgyweirio'r gysgodfan fysiau. Mae hefyd yn esgeulustod o ran dyletswydd gofal yr awdurdod lleol i'w drigolion. Felly, Trefnydd, a gaf i ddatganiad oddi wrth yr Ysgrifennydd Cabinet yn amlinellu goruchwyliaeth Llywodraeth Cymru o gyllid Cyngor Sir Ddinbych a sicrhau bod gwaith atgyweirio mân ond hanfodol yn dal i gael ei wneud? Diolch i chi.
Well, Gareth Davies, you do draw attention to a number of issues in relation to the region, the constituency and the constituents, who are affected by decisions that are made locally by the local authority, and it is a matter for that local authority, which I'm sure will be very pleased to very shortly hear the draft budget for the next year, in terms of their circumstances and, indeed, the funding that was announced only last week for local authorities.
Wel, Gareth Davies, rydych chi yn tynnu sylw at nifer o faterion o ran y rhanbarth, yr etholaeth a'r etholwyr, y mae'r penderfyniadau sy'n cael eu gwneud yn lleol gan yr awdurdod lleol yn effeithio arnyn nhw, a mater i'r awdurdod lleol hwnnw ydy hwn, a fydd, rwy'n siŵr, yn falch iawn o glywed y gyllideb ddrafft ar gyfer y flwyddyn nesaf yn fuan iawn, o ran ei amgylchiadau ac, yn wir, y cyllid a gyhoeddwyd ddim ond wythnos diwethaf ar gyfer yr awdurdodau lleol.
I call for a statement, please, on GP services in the Valleys and securing their future. A number of GP surgeries in the Valleys were handed over to a management company called eHarley Street earlier this year. As we've heard, many doctors haven't been paid. They are owed thousands of pounds and they are refusing to work. Now, I've been contacted by constituents in Brynmawr and in Bryntirion in Bargoed whose GP practices are managed by this company. They have found it very difficult to get appointments, but when they have made it to the surgeries, they've found empty waiting rooms when they know that demand locally for these appointments is so high. Now, this same company holds the contracts for Gelligaer surgery, for Tredegar and many others across the south-east. I've asked the health board whether due diligence was undertaken into this company when awarding the contracts, but the Welsh Government has oversight over health services. So, can a statement set out what discussions the Government has had with the health board about this and when my constituents can expect their GP surgeries to return to normal? Is it the view of the Government that health boards should be prevented in the future from signing up to this kind of shady arrangement, where a private company, apparently more interested in profit than providing care, is able to so warp the services that people rely on?
Rwy'n galw am ddatganiad, os gwelwch chi'n dda, ynghylch gwasanaethau meddygon teulu yn y Cymoedd a sicrhau eu dyfodol nhw. Fe gafodd nifer o feddygfeydd yn y Cymoedd eu trosglwyddo i gwmni rheoli o'r enw eHarley Street yn gynharach eleni. Fel clywsom ni, mae llawer o feddygon heb gael eu talu. Mae miloedd o bunnau yn ddyledus iddyn nhw ac maen nhw'n gwrthod gweithio. Nawr, mae etholwyr ym Mrynmawr ac ym Mryntirion ym Margoed y mae eu practisiau meddygon teulu yn cael eu rheoli gan y cwmni hwn wedi bod yn cysylltu â mi. Maen nhw wedi ei chael hi'n anodd iawn i sicrhau apwyntiadau, ond wrth iddyn nhw gyrraedd y meddygfeydd, maen nhw wedi canfod ystafelloedd aros sy'n wag pan fyddan nhw'n gwybod o'r gorau fod y galw mor fawr yn lleol am yr apwyntiadau hyn. Nawr, yr union gwmni hwn sy'n dal y contractau ar gyfer meddygfa Gelligaer, Tredegar a llawer un arall ar draws y de-ddwyrain. Rwyf i wedi gofyn i'r bwrdd iechyd a oedd diwydrwydd dyladwy wedi digwydd wrth ymchwilio i'r cwmni hwn pan ddyfarnwyd y contractau, ond mae gan Lywodraeth Cymru oruchwyliaeth dros y gwasanaethau iechyd. Felly, a ellir cael datganiad i nodi pa drafodaethau a gafodd y Llywodraeth gyda'r bwrdd iechyd ynglŷn â hyn a phryd y gall fy etholwyr i ddisgwyl i'w meddygfeydd ddychwelyd i'w gweithrediad arferol? A yw'r Llywodraeth o'r farn y dylai byrddau iechyd gael eu rhwystro rhag ymrwymo i drefniant amheus fel hwn yn y dyfodol, lle mae cwmni preifat, sy'n ymddangos fod ganddo fwy o ddiddordeb mewn gwneud elw na darparu gofal, yn gallu anffurfio i'r fath raddau'r gwasanaethau y mae pobl yn dibynnu arnyn nhw?
Thank you very much, Delyth Jewell. In fact, Alun Davies raised this last week. You probably heard the question and the answer. It is the health board's responsibility in terms of contracting those services. The Cabinet Secretary for Health and Social Care is also aware of this and, indeed, is following this up in terms of the representations that have been made and you've drawn to our attention again today.
Diolch yn fawr iawn i chi, Delyth Jewell. Yn wir, fe gododd Alun Davies hyn yr wythnos diwethaf. Mae'n debyg eich bod chi wedi clywed y cwestiwn a'r ateb. Cyfrifoldeb y bwrdd iechyd yw pennu cytundebau am y gwasanaethau hynny. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn ymwybodol o hyn hefyd ac, yn wir, mae'n mynd ar drywydd hyn o ran y sylwadau a gafodd eu gwneud a'r hyn yr ydych chi wedi tynnu ein sylw ni ato unwaith eto heddiw.
Could I ask for a statement from the Welsh Government following the publication of the report into child sexual abuse on Caldey island, which was carried out by Jan Pickles? The report is very damning. For 32 years, children, some from the age of three or four, were groomed and sexually abused by someone they thought they could trust. The report reveals that, when victims reported their abuse, they were dismissed. The report details the experiences of 16 survivors of abuse on Caldey island, but we know that there were more out there and they haven't felt able to come forward. And, of course, the publication of this report and others like it does bring back to all victims of abuse the awful difficulties that they experienced. I was particularly reminded of the Llandrindod Wells school for the deaf, which I have raised here on a number of occasions. I have a constituent who attended that school, where there were allegations of abuse, but there, of course, has been no inquiry. But I think, obviously, inquiries maybe do help those survivors to, in some way, recognise what's happened and maybe come to some sort of conclusion over them. So, I wondered if we could have a statement.
A gaf i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru yn dilyn cyhoeddi'r adroddiad ar gam-drin plant yn rhywiol ar Ynys Bŷr, a luniwyd gan Jan Pickles? Mae'r adroddiad yn hynod ddamniol. Am 32 mlynedd, fe gafodd plant, rhai ohonyn nhw'n dair neu bedair oed, eu paratoi'n amhriodol a'u cam-drin yn rhywiol gan rywun yr oedden nhw'n credu y gallen nhw ymddiried ynddo. Mae'r adroddiad yn datgelu, pan ddaeth cwynion oddi wrth ddioddefwyr eu bod nhw wedi cael eu cam-drin, fe gawson nhw eu hanwybyddu. Mae'r adroddiad yn manylu ar brofiadau 16 o oroeswyr camdriniaeth ar ynys Bŷr, ond fe wyddom ni fod eraill eto nad ydyn nhw wedi teimlo eu bod nhw'n dymuno rhoi tystiolaeth. Ac, wrth gwrs, mae cyhoeddiad yr adroddiad hwn a rhai eraill tebyg iddo'n dwyn i gof yr anawsterau difrifol a ddioddefwyd gan bob un sydd wedi dioddef camdriniaeth. Yn arbennig, fe gefais i fy atgoffa am yr ysgol yn Llandrindod ar gyfer plant byddar, y gwnes i ei chodi sawl gwaith yn y fan hon. Mae gen i etholwr a oedd yn mynychu'r ysgol honno, lle cafwyd honiadau o gamdriniaeth, ond yno, wrth gwrs, ni fu unrhyw ymchwiliad. Ond rwy'n credu, yn amlwg, y gallai ymchwiliadau helpu'r goroeswyr hynny i ddeall yr hyn sydd wedi digwydd a dod, efallai, i ryw fath o gasgliad yn eu cylch. Felly, roeddwn i'n meddwl tybed a allem ni gael datganiad.
Thank you very much, Julie Morgan, for raising this very important issue. And, as you say, the Diocese of Menevia and current abbot of Caldey island commissioned this independent review on non-recent sexual abuse that took place from the 1960s onwards. The final report has been shared with us, and we're looking at findings and recommendations. But, as you say, we must be grateful to those survivors who have had the courage to pursue this independent review, and we thank them sincerely for engaging in the process, which must have been exceptionally hard to do. Indeed, in 2025, importantly, we're consulting on our national strategy for preventing and responding to child sexual abuse. The fundamental aim of the strategy is to ensure that children, their families and communities understand what child sexual abuse is and what perpetrator behaviours look like, and to empower people to report their concerns to police and social services.
Diolch yn fawr iawn i chi, Julie Morgan, am godi'r mater pwysig iawn hwn Ac, fel rydych chi'n dweud, Esgobaeth Menevia ac abad presennol ynys Bŷr a gomisiynodd yr adolygiad annibynnol hwn ar gam-drin rhywiol heb fod yn ddiweddar ac a ddigwyddodd o'r 1960au ymlaen. Cafodd yr adroddiad terfynol ei rannu gyda ni, ac rydym ni'n edrych ar ei ganfyddiadau a'i argymhellion. Ond, fel rydych chi'n dweud, mae'n rhaid i ni fod yn ddiolchgar i'r goroeswyr hynny sydd wedi bod yn ddigon dewr i fwrw ymlaen â'r adolygiad annibynnol hwn, ac rydym ni'n diolch iddyn nhw'n ddiffuant am gyfranogi yn y broses, ac mae'n rhaid mai rhywbeth eithriadol o anodd ei wneud oedd hynny. Yn wir, yn 2025, yn bwysig iawn, fe fyddwn ni'n ymgynghori ar ein strategaeth genedlaethol ar gyfer atal ac ymateb i gam-drin plant yn rhywiol. Nod sylfaenol y strategaeth yw sicrhau y bydd plant, eu teuluoedd a'u cymunedau yn deall ystyr cam-drin plant yn rhywiol a'r hyn yw ymddygiad cyflawnwyr, a rhoi gallu i bobl i adrodd am eu pryderon nhw i'r heddlu a'r gwasanaethau cymdeithasol.
Trefnydd, can we have a statement from the Minister responsible for food standards on the use of Bovaer in Arla food products? Some constituents have raised concerns with me regarding its long-term safety and potential side effects on animal health, the environment and even human health. It would be very useful to get a statement from the Government on the tests that have been conducted to assess these risks, particularly in relation to the effects on animal welfare and the potential for residue in meat and dairy products. Also, what steps is the Welsh Government taking to ensure the comprehensive safety and monitoring of food products containing this substance?
Trefnydd, a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog sy'n gyfrifol am safonau bwyd ynglŷn â defnyddio Bovaer yng nghynhyrchion bwyd Arla? Mae rhai etholwyr wedi codi pryderon gyda mi ynghylch ei ddiogelwch hirdymor a'i sgil-effeithiau posibl ar iechyd anifeiliaid, yr amgylchedd ac iechyd pobl hyd yn oed. Fe fydd hi'n dda iawn i ni gael datganiad gan y Llywodraeth ar y profion a gynhaliwyd i asesu'r risgiau hyn, yn enwedig o ran yr effeithiau ar les anifeiliaid a'r potensial i waddod fod mewn cig a chynhyrchion llaeth. Hefyd, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau diogelwch a monitro cynhwysfawr o ran cynhyrchion bwyd sy'n cynnwys y sylwedd hwnnw?
Thank you very much for that question, which, obviously, clearly we will share with the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs. This is important in terms of the consultations that have been carried out on regulating animal welfare, but it is also a public health issue, so I will raise it with the Cabinet Secretaries accordingly.
Diolch yn fawr iawn i chi am y cwestiwn yna y byddwn ni, yn amlwg, yn ei rannu gyda'r Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig. Mae hyn yn bwysig o ran yr ymgynghoriadau a gynhaliwyd ar reoleiddio lles anifeiliaid, ond mae'n fater o ran iechyd y cyhoedd hefyd, felly fe fyddaf o ganlyniad yn ei godi gyda'r Ysgrifenyddion Cabinet.
People cannot fail to notice that we're having more storms. We've always had storms, but if you compare the second half of the twentieth century with the first 24 years of the twenty-first century, we've seen an increase in storms and an increase in the number of serious storms, and they seem to be following one after the other very, very quickly. Can the Welsh Government provide a statement on how the voluntary sector has responded to storm Darragh and storm Bert? I am pleased that Sport Wales has opened a storm damage fund. Can the Welsh Government provide an update on how this is operating?
Ni all pobl beidio â sylwi ein bod ni'n cael mwy o stormydd. Rydym ni wedi cael stormydd erioed, ond os ydych chi'n cymharu ail hanner yr ugeinfed ganrif â 24 o flynyddoedd cyntaf yr unfed ganrif ar hugain, rydyn ni wedi gweld cynnydd o ran stormydd a chynnydd yn niferoedd y stormydd difrifol, ac mae hi'n ymddangos eu bod nhw'n dilyn un ar ôl y llall yn gyflym iawn, iawn. A all Llywodraeth Cymru ddarparu datganiad ynglŷn â sut mae'r sector gwirfoddol wedi ymateb i storm Darragh a storm Bert? Rwy'n falch fod Chwaraeon Cymru wedi agor cronfa difrod storm. A all Llywodraeth Cymru roi'r wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â sut mae hon yn gweithio?
Thank you very much, Mike Hedges. I'm sure we would all like to recognise and thank all those who helped others over the weekend, because volunteers play such a vital part in supporting the most vulnerable in our communities, working in partnership with emergency services. I spoke to the chief executive of the Wales Council for Voluntary Action yesterday. She was meeting with all the councils for voluntary action. Of course, we do fund this infrastructure in Wales—the third sector infrastructure—and I will be writing to all the members to express my thanks. The emergency services rely on volunteers and we can see great examples of communities coming together, supporting the most vulnerable, as we did from storm Bert, as we did through the pandemic, and storm Dennis—the response from communities.
In terms of the storm damage fund, this is where Sport Wales—. We've provided additional funding to allow Sport Wales to help clubs, as many clubs have been affected, with repair and replacement costs for the damage caused by the recent storms. I know we've heard of roofs being pulled off sports clubs, not-for-profit clubs. So, the storm damage fund opened yesterday until 4 o'clock on Tuesday 17 December, and it will provide grants ranging from £300 up to a maximum of £5,000. But also, just to say, Funding Wales is a portal and a database containing information on a range of local, regional, national, international funding opportunities, and Volunteering Wales is an online portal for people interested in becoming volunteers to register and access information on volunteering opportunities.
But, once again, to thank our communities—. Community cohesion comes to the fore in terms of responding, as they did at the weekend, and continue to do this week, as we said, as people, and vulnerable people, haven't all had their power put back on. And we're also liaising—I'm meeting Ofgem tomorrow—with our energy suppliers on how they are reaching out to vulnerable customers.
Diolch yn fawr iawn, Mike Hedges. Rwy'n siŵr y byddem ni i gyd yn hoffi cydnabod a diolch i bob un a fu'n cynorthwyo pobl eraill dros y penwythnos, oherwydd mae gan wirfoddolwyr ran mor hanfodol yn y gefnogaeth i'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymunedau ni, wrth gydweithio â'r gwasanaethau brys. Fe siaradais i â phrif weithredwr Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru ddoe. Roedd hi'n cyfarfod gyda'r cynghorau i gyd ar gyfer gweithredu gwirfoddol. Wrth gwrs, rydym ni'n ariannu'r seilwaith hwn yng Nghymru—y seilwaith trydydd sector—ac fe fyddaf i'n ysgrifennu at yr aelodau i gyd ar gyfer mynegi fy niolch. Mae'r gwasanaethau brys yn dibynnu ar wirfoddolwyr ac fe allwn ni weld enghreifftiau rhagorol o gymunedau yn dod at ei gilydd, i gefnogi'r rhai mwyaf agored i niwed, fel gwelsom ni yn sgil storm Bert, fel gwelsom ni drwy'r pandemig, a storm Dennis—yr ymateb o'r cymunedau.
O ran y gronfa difrod storm, dyma lle mae Chwaraeon Cymru—. Rydym ni wedi darparu cyllid ychwanegol i ganiatáu i Chwaraeon Cymru helpu clybiau, oherwydd effeithiwyd ar lawer o glybiau, gyda chostau atgyweirio ac ailosod oherwydd y difrod a achoswyd gan y stormydd diweddar. Rwy'n gwybod y clywsom ni am doeau yn cael eu chwythu oddi ar glybiau chwaraeon, clybiau nid-er-elw. Felly, fe agorodd y gronfa difrod storm o ddoe tan 4 o'r gloch ddydd Mawrth 17 Rhagfyr, ac fe fydd yn darparu grantiau sy'n amrywio o £300 hyd at uchafswm o £5,000. Ond hefyd, dim ond gair i ddweud, mae Cyllid Cymru yn borth ac yn gronfa ddata sy'n cynnwys gwybodaeth am ystod o gyfleoedd o ran ariannu lleol, rhanbarthol, cenedlaethol, rhyngwladol, ac mae Gwirfoddoli Cymru yn borth ar-lein i bobl sydd â diddordeb mewn bod yn wirfoddolwyr i allu cofrestru a chael gafael ar wybodaeth am gyfleoedd i wirfoddoli.
Ond, unwaith eto, ar gyfer diolch i'n cymunedau ni—. Mae cydlyniant cymunedol yn dod i'r amlwg yn yr ymatebiad, fel y gwelwyd dros y penwythnos, ac yn parhau felly yr wythnos hon, fel roeddem ni'n dweud, gan nad yw pawb, ac mae rhai ohonyn nhw'n bobl agored i niwed, wedi gweld adfer eu cyflenwad ynni. Ac rydym ni'n cysylltu hefyd—fe fyddaf i'n cwrdd ag Ofgem yfory—gyda'n cyflenwyr ynni ynglŷn â'u dulliau nhw o estyn cymorth i'w cwsmeriaid agored i niwed.
I'd like to ask for a statement, please, from the Deputy First Minister on a timeline for the animal welfare plan. On 18 November, the First Minister, in a response to me on a question, said that we would receive the animal welfare plan before Christmas, and yet here we are with no animal welfare plan announced. And this morning, we heard that New Zealand have banned greyhound racing. Within that plan, as you'll know, there is a proposal to ban greyhound racing. We in Wales are one of only nine countries in the world that allow greyhound racing, and the longer the Welsh Government takes to, hopefully, announce a ban, the more greyhounds will die and the more greyhounds will be injured. So, I'd like to ask for a very clear timeline for announcement on the animal welfare plan. The consultation finished in March of this year, so we have been waiting patiently, as have the animal charities. So, I do hope we will get that announcement, possibly before Christmas—I don't know—but, if not, then very soon after. Diolch yn fawr iawn.
Fe hoffwn i ofyn am ddatganiad, os gwelwch chi'n dda, gan y Dirprwy Brif Weinidog ynglŷn ag amserlen ar gyfer y cynllun lles anifeiliaid. Ar 18 o fis Tachwedd, fe ddywedodd y Prif Weinidog, mewn ymateb i gwestiwn gennyf i, y byddem ni'n cael y cynllun lles anifeiliaid cyn y Nadolig, ac eto dyma ni heb gyhoeddiad cynllun lles anifeiliaid. A bore 'ma, fe glywsom fod Seland Newydd wedi gwahardd rasio milgwn. O fewn y cynllun hwnnw, fel gwyddoch chi, fe geir cynnig i wahardd rasio milgwn. Rydym ni yng Nghymru yn un o ddim ond naw gwlad yn y byd sy'n caniatáu rasio milgwn, po hwyaf y bydd Llywodraeth Cymru yn ei gymryd i gyhoeddi gwaharddiad, gyda gobaith, po fwyaf y bydd milgwn yn trengi ac fe fydd rhagor o filgwn yn cael eu hanafu. Felly, fe hoffwn ofyn am amserlen eglur iawn i'w chyhoeddi ynghylch y cynllun lles anifeiliaid. Fe ddaeth yr ymgynghoriad i ben ym mis Mawrth eleni, felly rydym ni wedi bod yn aros yn amyneddgar, fel mae'r elusennau anifeiliaid hefyd. Felly, rwy'n gobeithio y cawn ni'r cyhoeddiad hwnnw, cyn y Nadolig o bosibl—nid wyf i'n gwybod—ond, os nad felly, yn fuan iawn wedyn. Diolch yn fawr iawn.
Well, thank you very much indeed, Jane Dodds, and thank you for brining this forward, and not just today, but recognising throughout this consultation and beyond that this is a matter of serious concern, particularly in relation to greyhound racing. There is significant public interest in the welfare of racing greyhounds. It's a complex and emotive issue. The previous Cabinet Secretary and officials have met with the owner of Valley stadium, for example, and representatives from the Greyhound Board of Great Britain, to discuss the welfare of racing greyhounds in Wales. Also, the Deputy First Minister has met with the Companion Animal Welfare Group Wales and the Animal Welfare Network Wales this year to discuss greyhound racing. But, the assurance you need is that, on the outcome of the consultation, the responses will be published before Christmas, and the intention of the Deputy First Minister is to simultaneously lay a written statement, and then, as we return in the new year, he will lay out the next steps, which, I'm sure, could be brought to the Senedd with a statement. So, we will publish the results of that consultation and move with pace in terms of the plan.
Wel, diolch yn fawr iawn i chi, Jane Dodds, a diolch i chi am dynnu sylw at hyn, ac nid dim ond heddiw, ond am i chi gydnabod drwy gydol yr ymgynghoriad hwn a thu draw i hynny fod hwn yn fater o bryder difrifol, yn enwedig o ran rasio milgwn. Mae diddordeb sylweddol gan y cyhoedd yn lles milgwn rasio. Mae'n fater cymhleth ac emosiynol. Mae'r Ysgrifennydd Cabinet blaenorol a swyddogion wedi cyfarfod â pherchennog stadiwm Valley, er enghraifft, a chynrychiolwyr o Fwrdd Milgwn Prydain Fawr, i drafod lles milgwn rasio yng Nghymru. Yn ogystal â hynny, mae'r Dirprwy Brif Weinidog wedi cyfarfod â Grŵp Lles Anifeiliaid Anwes Cymru a Rhwydwaith Lles Anifeiliaid Cymru eleni i drafod rasio milgwn. Ond y sicrwydd sydd ei angen arnoch yw, pan ddaw canlyniad yr ymgynghoriad, y bydd yr ymatebion yn cael eu cyhoeddi cyn y Nadolig, a bwriad y Dirprwy Brif Weinidog yw rhyddhau datganiad ysgrifenedig yn gyfamserol, ac yna, pan fyddwn ni'n dychwelyd yn y flwyddyn newydd, fe fydd ef yn nodi'r camau nesaf, y gellid eu dwyn ger bron y Senedd mewn datganiad, rwy'n siŵr. Felly, fe fyddwn ni'n cyhoeddi canlyniadau'r ymgynghoriad hwnnw ac yn symud yn gyflym o ran y cynllun.
I'd like to thank Julie Morgan for raising the case of the report by Jan Pickles into the abuse that went on on Caldey island, and I look forward to the debate that we need to have on how we prevent this abuse going on, not necessarily undetected, but unheard.
I was very pleased to read that the UK Government has now reversed the perverse decision by Robert Jenrick, as Minister for Immigration, to limit to a shameful seven days the time from which asylum seekers have to move into their own accommodation once they become refugees. I wondered if you, in your capacity as Cabinet Secretary for Social Justice, are able to give us some indication of the letter that's gone to local authorities, to extend it back to 56 days as a pilot, and then review it in June. I know that, for Cardiff Council, this is a particularly important issue. There were over 700 people who had to be rehoused last year, and, obviously, a similar number, no doubt, this year. And, as Cardiff Council has a policy of housing first and not having anybody sleeping on the street, this is a huge challenge for Cardiff Council. So, is there anything further that you're able to tell us about how we give people a reasonable amount of time to try and find somewhere to live, once they no longer are asylum seekers?
Fe hoffwn i ddiolch i Julie Morgan am godi achos yr adroddiad gan Jan Pickles i'r cam-drin a ddigwyddodd ar ynys Bŷr, ac rwy'n edrych ymlaen at y ddadl y mae angen i ni ei chael ynglŷn â sut y gallwn ni atal camdriniaeth fel hyn, nid heb ei ganfod o reidrwydd, ond heb wrandawiad iddo.
Roeddwn i'n falch iawn o ddarllen bod Llywodraeth y DU nawr wedi gwrthdroi penderfyniad gwrthnysig Robert Jenrick, y Gweinidog Mewnfudo gynt, i gyfyngu'r amser sydd gan geiswyr lloches i symud i'w llety eu hunain ar ôl iddyn nhw gael statws ffoaduriaid, i saith diwrnod sy'n gywilyddus. Roeddwn i'n meddwl tybed a ydych chi, yn rhinwedd swydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, yn gallu rhoi rhyw arwydd i ni o'r llythyr a aeth at yr awdurdodau lleol, i ymestyn hynny'n ôl i 56 diwrnod mewn cynllun treialu, ac adolygu hwnnw wedyn ym mis Mehefin. Rwy'n gwybod, o ran Cyngor Caerdydd, i hwn fod yn fater arbennig o bwysig. Fe fu'n rhaid ailgartrefu dros 700 o bobl y llynedd, ac, yn amlwg, nifer debyg, yn ddiamau, eleni. A chan fod gan Gyngor Caerdydd bolisi o dai yn gyntaf a pheidio â chael neb yn cysgu ar y stryd, mae hon yn her enfawr i Gyngor Caerdydd. Felly, a oes unrhyw beth y gallwch chi ei ddweud wrthym ni eto ynglŷn â sut y byddwn ni'n rhoi amser rhesymol i bobl geisio dod o hyd i annedd, pan na fydden nhw'n geiswyr lloches mwyach?
Thank you very much, Jenny. I think the learning, just on the Caldey island review, that's been identified in this review does echo previous reviews, and it will form the evidence base for the strategy, which I mentioned, for preventing and responding to child sexual abuse.
Yes, I very much welcome the UK Government's position to pilot a 56-day refugee move-on period. We've been calling for this as a Welsh Government for many years. It will help to try and prevent homelessness and destitution at the very point when sanctuary seekers need protection, and this has been recognised by the UK Government. I raised it will Dame Angela Eagle when I met with her earlier this term. So, I've written to the UK Minister for Border Security and Asylum, Angela Eagle, to thank her for the pilot. As I say, we're working with our partners in Wales, and, as you say, Cardiff Council—it's so important, that housing first principle, but very challenging, as well, to deliver. We're going to get information about its effectiveness, and we hope the pilot will become a permanent measure beyond June this year, and that's what I'm calling for.
Diolch yn fawr iawn i chi, Jenny. Rwy'n credu bod yr hyn a wnaethom ei ddysgu, dim ond o ran adolygiad Ynys Bŷr, a gafodd ei nodi yn yr adolygiad hwn yn adleisio adolygiadau blaenorol, ac fe fydd yn rhoi'r sylfaen o dystiolaeth ar gyfer y strategaeth, y soniais i amdani, ar gyfer atal ac ymateb i gam-drin plant yn rhywiol.
Ydw, rwy'n croesawu safbwynt Llywodraeth y DU i dreialu cyfnod symud ymlaen o 56 diwrnod ar gyfer ffoaduriaid. Rydym ni wedi bod yn galw am hyn yn Llywodraeth Cymru ers blynyddoedd lawer. Fe fydd yn helpu i geisio atal digartrefedd ac amddifadedd ar yr union adeg pan fo angen amddiffyn ceiswyr lloches fwyaf, ac mae Llywodraeth y DU wedi cydnabod hyn. Fe godais i hyn gyda'r Fonesig Angela Eagle pan wnes i gyfarfod â hi'n gynharach y tymor hwn. Felly, rwyf i wedi ysgrifennu at Weinidog Diogelwch Ffiniau a Lloches y DU, Angela Eagle, i ddiolch iddi am y cynllun treialu. Fel dywedais i, rydym ni'n gweithio gyda'n partneriaid yng Nghymru, ac, fel rydych chi'n dweud, Cyngor Caerdydd—mae hi mor bwysig, yr egwyddor honno i roi tai yn gyntaf, ond mae hi'n heriol iawn cyflawni honno, hefyd. Fe fyddwn ni'n cael gwybodaeth am ei heffeithiolrwydd, ac rydym ni'n gobeithio y bydd y cynllun treialu yn mynd yn gam parhaol ar ôl mis Mehefin eleni, a dyna'r hyn yr wyf i'n ei alw amdano.
It is very good, Cabinet Secretary, to see that extension to 56 days in this nation of sanctuary that we have in Wales, and I very much look forward to seeing how Welsh Government can help make that pilot a success.
Cabinet Secretary, I wanted to ask about grass-roots sport and physical activity in our most deprived communities in Wales, and ask for a statement from the sports Minister in terms of how we could have an overarching strategy to increase grass-roots sport and physical activity in those communities to help with health and well-being, community development and confidence, working with the clubs that operate there and organisations that work there, but also some of the big players like the Football Association of Wales and the Welsh Rugby Union, the leisure trusts, local authorities and the professional sports clubs, to look at how we could bring all of that together to use the power of sport and fitness for the benefit of those communities in particular.
Mae'n dda iawn, Ysgrifennydd Cabinet, i weld yr estyniad hwnnw i 56 diwrnod yn y genedl noddfa hon sydd gennym yng Nghymru, ac edrychaf ymlaen yn fawr at weld sut y gall Llywodraeth Cymru helpu i wneud y cynllun treialu hwnnw'n llwyddiant.
Ysgrifennydd Cabinet, roeddwn eisiau gofyn am chwaraeon a gweithgarwch corfforol ar lawr gwlad yn ein cymunedau mwyaf difreintiedig yng Nghymru, a gofyn am ddatganiad gan y Gweinidog chwaraeon o ran sut y gallem gael strategaeth gyffredinol i gynyddu chwaraeon llawr gwlad a gweithgarwch corfforol yn y cymunedau hynny i helpu gydag iechyd a llesiant, datblygiad cymunedol a hyder, gweithio gyda'r clybiau sy'n gweithredu yno a sefydliadau sy'n gweithio yno, ond hefyd rhai o'r chwaraewyr mawr fel Cymdeithas Bêl-droed Cymru ac Undeb Rygbi Cymru, yr ymddiriedolaethau hamdden, awdurdodau lleol a'r clybiau chwaraeon proffesiynol, i weld sut y gallem ddod â rheini i gyd at ei gilydd i ddefnyddio grym chwaraeon a ffitrwydd er budd y cymunedau hynny yn benodol.
Thank you very much, John Griffiths, and I've witnessed myself some of those grass-roots activities, those clubs, the support, the volunteers, again, in your constituency, but I know that the Minister for Culture, Skills and Social Partnership will want to respond to this, and I think it would be a really helpful statement to make in the new year.
Diolch yn fawr iawn, John Griffiths, ac rwyf wedi gweld drosof fy hun rai o'r gweithgareddau ar lawr gwlad hynny, y clybiau hynny, y gefnogaeth, y gwirfoddolwyr, unwaith eto, yn eich etholaeth, ond rwy'n gwynod y bydd y Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol eisiau ymateb i hyn, ac rwy'n credu y byddai'n ddatganiad defnyddiol iawn i'w wneud yn y flwyddyn newydd.
Rhys ab Owen, yn olaf.
Rhys ab Owen, finally.
Trefnydd, you heard me ask the Prif Weinidog last week about the importance of disaggregated Welsh data and the Ministry of Justice designating Dr Robert Jones as being a vexatious applicant. In a short response to me, the Prif Weinidog said that Dr Robert Jones would be meeting you the following day and that I should be reassured by that. So, following the meeting, Trefnydd, could you provide the Senedd with a statement on when we will routinely have disaggregated Welsh data from the Ministry of Justice, including very important data on the Welsh prison population, the number of Welsh women in prison and ethnic minorities in prison? Also, is Dr Robert Jones still regarded by the Ministry of Justice as a vexatious applicant? Diolch yn fawr.
Trefnydd, fe glywsoch fi'n gofyn i'r Prif Weinidog yr wythnos diwethaf am bwysigrwydd data Cymreig sydd wedi'i ddadgyfuno a'r Weinyddiaeth Gyfiawnder yn dynodi Dr Robert Jones fel ymgeisydd blinderus. Mewn ymateb byr i mi, dywedodd y Prif Weinidog y byddai Dr Robert Jones yn cwrdd â chi y diwrnod canlynol ac y dylai hynny dawelu fy meddwl. Felly, yn dilyn y cyfarfod, Trefnydd, a allech chi roi datganiad i'r Senedd ynghylch pryd y byddwn ni'n cael data Cymreig wedi'i ddadgyfuno oddi wrth y Weinyddiaeth Gyfiawnder fel mater o drefn, gan gynnwys data pwysig iawn am boblogaeth carchardai Cymru, nifer y menywod o Gymru yn y carchar a lleiafrifoedd ethnig yn y carchar? Hefyd, a yw Dr Robert Jones yn dal i gael ei ystyried gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder yn ymgeisydd blinderus? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Rhys ab Owen, and I'm very glad to have the opportunity to report on my meeting. I had a meeting the following day—on Wednesday—with Dr Robert Jones, but I'd already anticipated the need for a meeting with him when I saw the fact file again—his most recent fact file. I invited Ian Barrow, a senior official in HM Prison and Probation Service, responsible for prison and probation services in Wales. Indeed, I'd already spoken to Ian Barrow about this issue, and he was very keen to address it when we met together and recognised that this was—. Well, we discussed the fact that this was totally inappropriate, this 'vexatious'. We need to move forward, in terms of getting that disaggregation of justice data.
I was very pleased, then, to ask Robert Jones to share with me how this came about, in terms of this response from the Ministry of Justice, so I can take it up formally with the Lord Chancellor, if appropriate, but, I think also, obviously, with the Minister responsible, James Timpson, the Minister for prisons and probation, and also raising it with all of the officials whom I meet in terms of my responsibilities for social justice. So, I do think, now, that we'll see a way forward to get that disaggregated data. I said to Robert Jones that I was very concerned to hear this, because it came from you, here, and that we were addressing it with the new UK Government to ensure that he can do that academic piece of work in an appropriate way with that disaggregated data.
Diolch yn fawr, Rhys ab Owen, ac rwy'n falch iawn o gael y cyfle i adrodd ar fy nghyfarfod i. Cefais gyfarfod y diwrnod canlynol—ar ddydd Mercher—gyda Dr Robert Jones, ond roeddwn eisoes wedi rhagweld yr angen am gyfarfod ag ef pan welais y ffeil ffeithiau eto—ei ffeil ffeithiau ddiweddaraf. Gwahoddais Ian Barrow, uwch swyddog yng Ngwasanaeth Carchardai a Phrawf EF, sy'n gyfrifol am wasanaethau carchardai a phrawf yng Nghymru. Yn wir, roeddwn i eisoes wedi siarad ag Ian Barrow am y mater hwn, ac roedd yn awyddus iawn i fynd i'r afael ag ef pan wnaethon ni gyfarfod â'n gilydd a chydnabod bod hyn—. Wel, buom yn trafod y ffaith bod hwn yn gwbl amhriodol, y 'blinderus' hwn. Mae angen i ni symud ymlaen, o ran cael y data cyfiawnder wedi'i ddadgyfuno hwnnw.
Roeddwn yn falch iawn, felly, o ofyn i Robert Jones rannu gyda mi sut y digwyddodd hyn, o ran yr ymateb hwn gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder, fel y gallaf ei godi'n ffurfiol gyda'r Arglwydd Ganghellor, os yw'n briodol, ond, rwy'n credu, hefyd, yn amlwg, gyda'r Gweinidog sy'n gyfrifol, James Timpson, y Gweinidog carchardai a phrawf, a hefyd ei godi gyda'r holl swyddogion yr wyf yn cwrdd â nhw o ran fy nghyfrifoldebau dros gyfiawnder cymdeithasol. Felly, rwy'n credu, nawr, y byddwn yn gweld ffordd ymlaen i gael y data wedi'i ddadgyfuno hwnnw. Dywedais i wrth Robert Jones fy mod yn bryderus iawn o glywed hyn, oherwydd y daeth oddi wrthych chi yma, a'n bod yn mynd i'r afael ag ef gyda Llywodraeth newydd y DU i sicrhau ei fod yn gallu gwneud y darn academaidd hwnnw o waith mewn ffordd briodol gyda'r data wedi'i ddadgyfuno hwnnw.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y ddadl ar ddatganiad ar y gyllideb ddrafft 2025-26, a dwi'n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid, Mark Drakeford.
The next item is a debate on a statement on the draft budget for 2025-26, and I call on the Cabinet Secretary for finance, Mark Drakeford.
Diolch yn fawr, Llywydd. Gosod y gyllideb ddrafft a'r broses graffu sy'n dilyn yw rhai o'r camau pwysicaf rydym ni'n eu cymryd fel Senedd. Heddiw, wrth inni gychwyn ar y daith tuag at y gyllideb derfynol ym mis Mawrth, byddaf i'n amlinellu dwy ochr y cyfnod incwm a gwariant sy'n sail i'r cynigion sydd gerbron yr Aelodau. Ar ôl bron i ddegawd o gyni parhaus, mae economi'r Deyrnas Unedig wedi gweld y cyfnod hiraf a mwyaf enbyd o atal twf mewn hanes diweddar. Drwy hyn oll, mae cyflogau wedi cael eu cadw i lawr, cynlluniau buddsoddi wedi eu hanghofio a gwasanaethau cyhoeddus wedi crebachu.
Llywydd, rydyn ni wedi gweld dwy gyllideb gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig yn ystod y flwyddyn galendr yma, ac mae'r cyferbyniad rhwng y ddwy yn hollol glir. O safbwynt heddiw, mae un set o ffigurau'n esbonio'r gwahaniaeth yna'n glir. Ym mis Mawrth, yng nghyllideb olaf y Canghellor Jeremy Hunt, fe welon ni gynnydd yn y cyllidebau cyfalaf oedd ar gael i Lywodraeth Cymru. Mewn cyfnod o chwyddiant costau di-baid yn y byd adeiladu, a'r holl fuddsoddi oedd ei angen yn ein hysgolion, ysbytai, tai a thrafnidiaeth, y cyfan oedd ganddo i'w gynnig oedd £1 miliwn yn ychwanegol. Ymlaen â ni i 30 Hydref: nawr, mae Canghellor Llafur, sy'n benderfynol o ddod â'r economi yn ôl ar lwybr o dwf, yn gweld mai dim ond drwy fuddsoddi mae hyn yn gallu digwydd—buddsoddi yn yr amodau sy'n galluogi'r economi i dyfu.
Llywydd, nid dilyn damcaniaeth yn unig oedd hyn, ond bod yn hynod o ymarferol. Yn hytrach na chyflwyno cyllideb i chi heddiw gyda dim ond £1 miliwn o gyllid cyfalaf ychwanegol, mae'r gyllideb ddrafft hon yn adlewyrchu'n llawn y £235 miliwn o gyfalaf cyffredinol ychwanegol a gafodd ei ddarparu gan Rachel Reeves ym mis Hydref, a mwy. Dyma pam mae'r gyllideb ddrafft hon yn gyllideb ar gyfer dyfodol mwy disglair sy'n buddsoddi yn nyfodol gwasanaethau cyhoeddus a dinasyddion Cymru—dyfodol sydd heb fod yn bosib ers llawer rhy hir.
Llywydd, heddiw rydw i'n nodi camau cyntaf at ddyfodol mwy disglair. Wrth gwrs, byddai'n amhosib cyflawni'r broses hon i gyd mewn un gyllideb, ond, yn wahanol iawn i gyllidebau anodd iawn y blynyddoedd diweddar, mae'n fraint heddiw cael cyflwyno cyllideb gyda buddsoddiadau newydd, sy'n canolbwyntio ar ein blaenoriaethau ar draws ein holl gyfrifoldebau.
Thank you very much, Llywydd. The laying of the draft budget and the process of scrutiny that follows are among the most consequential actions we take as a Senedd. Today, as the journey to the final budget debate in March begins, I will set out both sides of the income and expenditure ledger that underpins the proposals before the Members. After more than a decade of sustained austerity, the UK economy has experienced the longest period of radically suppressed growth in modern history. Throughout it all, wages have been held down, investment plans have been abandoned and public services have been starved.
Llywydd, we have seen two UK budgets in this calendar year, and the contrast between them could not have been more vivid. For today, just one set of figures must suffice to illustrate that difference. In March, in the final budget of the Chancellor Jeremy Hunt, we saw an uplift in the capital budgets available to the Welsh Government. In an era of rampant construction cost inflation, for all the investment needed in our schools, hospitals, housing and transport, all he could offer was £1 million in additional funding. Fast forward now to 30 October: now, a Labour chancellor, determined to put our economy back on the path to growth, recognised that this can only be achieved by investment—investment in the conditions that allow an economy to grow.
Llywydd, this was not just a theoretical recognition, but one that was intensely practical. Instead of presenting a budget to you today with only £1 million of additional capital to allocate, this draft budget reflects in full the additional £235 million in capital provided by Rachel Reeves in October, and more. That is why this draft budget really is a budget for a brighter tomorrow, providing public services and Welsh citizens with investments in their future that have been denied to them for far too long.
Llywydd, I set out today the first steps to that brighter future. Of course, it would be impossible to complete this process in a single budget, but, in sharp contrast to the hugely difficult budgets of recent years, I have the privilege of putting before you a budget with new investments, aligned with this Government's priorities across all of our responsibilities.
Llywydd, let me begin with the income side of today's draft budget. Consistent with the basic principles of prudent management, my aim has been to maximise the resources available to my colleagues, to citizens and to the things that matter most to them.
The largest building block in the income available to the Senedd for next year comes, of course, through our membership of the United Kingdom, as mediated through the fiscal framework. That framework has delivered over £3 billion in additional investment for Welsh citizens since it was negotiated in 2016. And our membership of a Labour-led United Kingdom delivers a great deal more. Because of the step change away from austerity, the block grant for next year stands at £21 billion: £17.7 billion provides for day-to-day or revenue spending, and £3.4 billion is for investment, or capital spending. And of that very significant sum, almost £1 billion is new money for 2025-26.
Llywydd, gadewch imi ddechrau gydag ochr incwm y gyllideb ddrafft heddiw. Yn gyson ag egwyddorion sylfaenol rheolaeth ddarbodus, fy nod oedd gwneud y mwyaf o'r adnoddau sydd ar gael i'm cyd-Aelodau, i ddinasyddion ac i'r pethau sydd bwysicaf iddynt.
Daw'r conglfaen mwyaf yn yr incwm sydd ar gael i'r Senedd ar gyfer y flwyddyn nesaf, wrth gwrs, trwy ein haelodaeth o'r Deyrnas Unedig, fel y'i cyfryngir drwy'r fframwaith cyllidol. Mae'r fframwaith hwnnw wedi sicrhau dros £3 biliwn o fuddsoddiad ychwanegol i ddinasyddion Cymru ers iddo gael ei drafod yn 2016. Ac mae ein haelodaeth o'r Deyrnas Unedig dan arweiniad Llafur yn cyflawni llawer iawn mwy. Oherwydd y newid sylweddol i ffwrdd o gyni, mae'r grant bloc ar gyfer y flwyddyn nesaf yn £21 biliwn: mae £17.7 biliwn yn darparu ar gyfer gwariant o ddydd i ddydd neu refeniw, ac mae £3.4 biliwn ar gyfer buddsoddiad, neu wariant cyfalaf. Ac o'r swm sylweddol iawn hwnnw, mae bron i £1 biliwn yn arian newydd ar gyfer 2025-26.
Now, the second building block in today's draft budget comes through the money raised by decisions taken in this Senedd. Welsh rates of income tax are expected to raise £3.462 billion in 2025-26, and, for the reasons I rehearsed in front of the Finance Committee earlier in the autumn, the Cabinet has decided to leave those rates unchanged for the purposes of this budget.
Llywydd, the 2017 Wales Act transferred responsibility for two other taxes to this Senedd. Land transaction tax is forecast to raise £338 million in the next financial year. In the October UK budget, the Chancellor raised the higher rate on the purchase of additional residential properties, in the equivalent tax in England and Northern Ireland, by 2 per cent. Today, as a result of this draft budget, higher rates in Wales will be raised by 1 per cent, bringing that rate broadly into line with changes to stamp duty land tax across our border, and this decision is expected to raise an additional £7 million for public services next year. At the same time, I will be making changes to the current arrangements for claiming multiple dwelling relief to remove a current unfairness that allows some purchasers to benefit both from this relief and subsidiary dwelling exemption in the same transaction. This budget will end that loophole.
The threshold at which land transaction tax becomes payable in Wales stands at £225,000. The latest data shows that the current average cost of a property in Wales is £217,000, and, for first-time buyers, £188,000. Some 60 per cent of homes in Wales are sold for below the threshold. I therefore plan to leave it at its current level for a further year.
Llywydd, landfill disposal tax is a very modest tax designed to influence behaviour as much, if not more, than raising funds. Today, I propose to make changes to the rates of LDT because the tax is no longer working hard enough to reduce the disposal of waste to landfill, as confirmed in the recent independent review of the tax. In this draft budget, therefore, I intend to raise the standard rate of LDT to £126.15 per tonne, and to alter the lower rate from a fixed sum to a fixed percentage of the standard rate. For next year, that percentage will be fixed at 5 per cent, raising the lower rate to £6.30 per tonne. Llywydd, I intend to keep the operation of this tax under close observation during 2025. I will not hesitate to raise the percentage of the lower rate again if the evidence does not demonstrate its effectiveness in the diversion of waste away from landfill. As a result of all these decisions, landfill disposal tax is next year forecast to raise £32 million.
Finally in these fiscal matters, I turn to non-domestic rates, which in 2025-26 are expected to have a gross value of more than £1.4 billion. That figure, however, takes no account of the reliefs provided to those ratepayers. Next year, the draft budget in front of Members contains £250 million in permanent non-domestic rate relief, which now includes 100 per cent support to all registered childcare providers. In addition to this, I have allocated a further £78 million to provide a sixth and final year of retail, leisure and hospitality temporary rates relief, which will once again be set at 40 per cent. Since this temporary relief was introduced for retail, leisure and hospitality businesses in 2020-21, Welsh taxpayers have supported these sectors with an additional £1 billion.
Nawr, daw'r ail gonglfaen yn y gyllideb ddrafft heddiw drwy'r arian a godwyd gan benderfyniadau a wnaed yn y Senedd hon. Disgwylir i gyfraddau treth incwm Cymru godi £3.462 biliwn yn 2025-26, ac, am y rhesymau yr ailadroddais gerbron y Pwyllgor Cyllid yn gynharach yn yr hydref, mae'r Cabinet wedi penderfynu gadael y cyfraddau hynny heb eu newid at ddibenion y gyllideb hon.
Llywydd, trosglwyddodd Deddf Cymru 2017 gyfrifoldeb dros ddwy dreth arall i'r Senedd hon. Rhagwelir y bydd treth trafodiadau tir yn codi £338 miliwn yn y flwyddyn ariannol nesaf. Yng nghyllideb Hydref y DU, cododd y Canghellor y gyfradd uwch ar brynu eiddo preswyl ychwanegol, yn y dreth gyfatebol yn Lloegr a Gogledd Iwerddon, 2 y cant. Heddiw, o ganlyniad i'r gyllideb ddrafft hon, bydd cyfraddau uwch yng Nghymru yn cael eu codi 1 y cant, gan ddod â'r gyfradd honno'n fras yn unol â newidiadau i dreth dir y dreth stamp dros ein ffin, ac mae disgwyl i'r penderfyniad hwn godi £7 miliwn ychwanegol ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus y flwyddyn nesaf. Ar yr un pryd, byddaf yn gwneud newidiadau i'r trefniadau presennol ar gyfer hawlio rhyddhad anheddau lluosog i gael gwared ar yr annhegwch presennol sy'n caniatáu i rai prynwyr elwa ar y rhyddhad hwn ac eithriad is-anheddau yn yr un trafodiad. Bydd y gyllideb hon yn cau'r bwlch hwnnw.
Y trothwy pryd y daw treth trafodiadau tir yn daladwy yng Nghymru yw £225,000. Mae'r data diweddaraf yn dangos mai cost bresennol eiddo yng Nghymru ar gyfartaledd yw £217,000, ac i brynwyr tro cyntaf, £188,000. Mae tua 60 y cant o gartrefi yng Nghymru yn cael eu gwerthu am bris is na'r trothwy. Felly, rwy'n bwriadu ei adael ar ei lefel bresennol am flwyddyn arall.
Llywydd, mae treth gwarediadau tirlenwi yn dreth gymedrol iawn sydd wedi'i chynllunio i ddylanwadu ar ymddygiad cymaint, os nad mwy, na chodi arian. Heddiw, rwy'n cynnig gwneud newidiadau i gyfraddau treth gwarediadau tirlenwi gan nad yw'r dreth bellach yn gweithio'n ddigon caled i leihau gwaredu gwastraff i safleoedd tirlenwi, fel y cadarnhawyd yn yr adolygiad annibynnol diweddar o'r dreth. Yn y gyllideb ddrafft hon, felly, rwy'n bwriadu codi cyfradd safonol treth gwarediadau tirlenwi i £126.15 y dunnell, a newid y gyfradd is o swm sefydlog i ganran sefydlog o'r gyfradd safonol. Ar gyfer y flwyddyn nesaf, bydd y ganran honno'n sefydlog ar 5 y cant, gan godi'r gyfradd is i £6.30 y dunnell. Llywydd, rwy'n bwriadu cadw gweithrediad y dreth hon dan sylw manwl yn ystod 2025. Ni fyddaf yn oedi cyn codi canran y gyfradd is eto os nad yw'r dystiolaeth yn dangos ei heffeithiolrwydd wrth ddargyfeirio gwastraff i ffwrdd o safleoedd tirlenwi. O ganlyniad i'r holl benderfyniadau hyn, rhagwelir y bydd y dreth gwarediadau tirlenwi yn codi £32 miliwn y flwyddyn nesaf.
Yn olaf, yn y materion cyllidol hyn, rwy'n troi at ardrethi annomestig y disgwylir iddynt fod â gwerth gros o fwy na £1.4 biliwn yn 2025-26. Fodd bynnag, nid yw'r ffigur hwnnw'n ystyried y rhyddhad a roddir i'r trethdalwyr hynny. Y flwyddyn nesaf, mae'r gyllideb ddrafft gerbron yr Aelodau yn cynnwys £250 miliwn mewn rhyddhad ardrethi annomestig parhaol, sydd bellach yn cynnwys cefnogaeth 100 y cant i'r holl ddarparwyr gofal plant cofrestredig. Yn ogystal â hyn, rwyf wedi dyrannu £78 miliwn arall i ddarparu chweched flwyddyn, y flwyddyn olaf, o ryddhad ardrethi dros dro ar gyfer manwerthu, hamdden a lletygarwch, a fydd unwaith eto yn cael ei osod ar 40 y cant. Ers cyflwyno'r rhyddhad dros dro hwn ar gyfer busnesau manwerthu, hamdden a lletygarwch yn 2020-21, mae trethdalwyr Cymru wedi cefnogi'r sectorau hyn gyda £1 biliwn ychwanegol.
The draft budget also reflects a decision once again to hold the non-domestic rates multiplier at below the level of inflation. I have decided to use the full value of the consequential derived from multiplier decisions in England to benefit businesses in Wales. In 2025-26, the multiplier in Wales will rise by 1 per cent at a permanent cost of a further £7 million. Taken together, these decisions mean that £335 million will be devoted to non-domestic rates support in Wales in the next financial year. It is because of these decisions that almost half of all such ratepayers will continue to benefit from full non-domestic rate relief, with fewer than one third of all Welsh businesses paying full rates. These combined fiscal decisions, those that are devolved to Wales, will contribute more than £4 billion to the draft budget laid today.
But, Llywydd, a further number of important decisions influence the total resources available in next year’s budget. I confirm this afternoon that, once again this year, I intend to make maximum use of the borrowing capacity of the Welsh Government, adding a further £150 million in capital expenditure in the 2025-26 draft budget. Llywydd, local authorities in Wales are also able to borrow for investment purposes. In co-operation with local government colleagues, I have decided to provide revenue support that will enable local authorities to self-finance £60 million of further capital funding to be spent in a new programme of local highway maintenance, further extending our capital programme for next year and the contribution that Wales can make to reinvigorating growth in our economy. And when all of this is drawn together, the capital budget of the Welsh Government in 2025-26 will exceed £3 billion for the first time in the devolution era.
Llywydd, finally, in this income side of the equation, I want to set out the interaction between moneys raised through the United Kingdom and moneys raised directly in Wales, or the block grant adjustment mechanism, as it is known. The bargain at the heart of the Wales Act 2017 in its fiscal devolution was this: if, in Wales, we managed our new devolved responsibilities more successfully than across the United Kingdom as a whole, we would see the financial benefit. Conversely, if matters were managed less successfully, we would have to pay the penalty in reduced funding from the UK Government. By now, Llywydd, we have sufficient data and sufficient evidence to draw some first conclusions.
In this draft budget, that additional resource available to Wales, as a result of the application of the block grant adjustment, is an additional £317 million. That is made up of £253 million net contribution from Welsh rates of income tax, £44 million in net positive impact from land transaction tax and £19 million from landfill disposals tax. Llywydd, I pay tribute to my predecessor Rebecca Evans and our excellent teams at the Welsh Treasury and the Welsh Revenue Authority for their management of the Welsh budget and our fiscal responsibilities over the period since 2017, in ways that have contributed to this significantly positive outcome.
Llywydd, when all these elements are taken together, the total amount available to allocate in the 2025-26 budget is £26.218 billion. And even then, the story is not complete. Next year’s budget follows in-year allocations and additional funding for above-inflation pay rises in the current financial year. Next year's budget already begins from a higher baseline than would ever have been the case had we been reliant on the plans of the previous Government.
Mae'r gyllideb ddrafft hefyd yn adlewyrchu penderfyniad unwaith eto i ddal y lluosydd ardrethi annomestig o dan lefel chwyddiant. Rwyf wedi penderfynu defnyddio gwerth llawn y swm canlyniadol sy'n deillio o benderfyniadau lluosydd yn Lloegr er budd busnesau yng Nghymru. Yn 2025-26, bydd y lluosydd yng Nghymru yn codi 1 y cant ar gost barhaol o £7 miliwn arall. Gyda'i gilydd, mae'r penderfyniadau hyn yn golygu y bydd £335 miliwn yn cael ei neilltuo i gymorth ardrethi annomestig yng Nghymru yn y flwyddyn ariannol nesaf. Oherwydd y penderfyniadau hyn bydd bron i hanner yr holl drethdalwyr o'r fath yn parhau i elwa ar ryddhad ardrethi annomestig llawn, gyda llai na thraean o holl fusnesau Cymru yn talu cyfraddau llawn. Bydd y penderfyniadau cyllidol cyfunol hyn, y rhai sydd wedi'u datganoli i Gymru, yn cyfrannu mwy na £4 biliwn i'r gyllideb ddrafft a osodwyd heddiw.
Ond, Llywydd, mae nifer o benderfyniadau eraill pwysig yn dylanwadu ar gyfanswm yr adnoddau sydd ar gael yng nghyllideb y flwyddyn nesaf. Rwy'n cadarnhau'r prynhawn yma, unwaith eto eleni, fy mod yn bwriadu gwneud y defnydd gorau o gapasiti benthyca Llywodraeth Cymru, gan ychwanegu £150 miliwn arall mewn gwariant cyfalaf yng nghyllideb ddrafft 2025-26. Llywydd, mae awdurdodau lleol yng Nghymru hefyd yn gallu benthyg at ddibenion buddsoddi. Mewn cydweithrediad â chydweithwyr llywodraeth leol, rwyf wedi penderfynu darparu cymorth refeniw a fydd yn galluogi awdurdodau lleol i hunangyllido £60 miliwn o gyllid cyfalaf pellach i'w wario mewn rhaglen newydd o gynnal a chadw priffyrdd lleol, ymestyn ymhellach ein rhaglen gyfalaf ar gyfer y flwyddyn nesaf a'r cyfraniad y gall Cymru ei wneud i adfywio twf yn ein heconomi. A phan fydd hyn oll yn cael ei dynnu at ei gilydd, bydd cyllideb gyfalaf Llywodraeth Cymru yn 2025-26 yn fwy na £3 biliwn am y tro cyntaf yn oes ddatganoli.
Llywydd, yn olaf, yn yr ochr incwm hon o'r hafaliad, rwyf am nodi'r rhyngweithio rhwng arian a godir drwy'r Deyrnas Unedig ac arian a godir yn uniongyrchol yng Nghymru, neu'r mecanwaith ar gyfer addasu'r grant bloc, fel y'i gelwir. Y fargen wrth wraidd Deddf Cymru 2017 yn ei datganoli cyllidol oedd hyn: pe baem ni, yng Nghymru, yn rheoli ein cyfrifoldebau datganoledig newydd yn fwy llwyddiannus nag ar draws y Deyrnas Unedig gyfan, byddem yn gweld y budd ariannol. I'r gwrthwyneb, pe bai materion yn cael eu rheoli'n llai llwyddiannus, byddai'n rhaid i ni dalu'r gosb mewn cyllid gostyngol gan Lywodraeth y DU. Erbyn hyn, Llywydd, mae gennym ddigon o ddata a digon o dystiolaeth i ddod i'r casgliadau cyntaf.
Yn y gyllideb ddrafft hon, mae'r adnodd ychwanegol hwnnw sydd ar gael i Gymru, o ganlyniad i gymhwyso'r addasiad grant bloc, yn £317 miliwn ychwanegol. Mae hynny'n cynnwys cyfraniad net o £253 miliwn o gyfraddau treth incwm Cymru, £44 miliwn mewn effaith gadarnhaol net o'r dreth trafodiadau tir a £19 miliwn o'r dreth gwarediadau tirlenwi. Llywydd, rwy'n talu teyrnged i'm rhagflaenydd Rebecca Evans a'n timau rhagorol yn Nhrysorlys Cymru ac Awdurdod Cyllid Cymru am eu rheolaeth o gyllideb Cymru a'n cyfrifoldebau cyllidol dros y cyfnod ers 2017, mewn ffyrdd sydd wedi cyfrannu at y canlyniad cadarnhaol hwn.
Llywydd, pan gaiff yr holl elfennau hyn eu cymryd gyda'i gilydd, y cyfanswm sydd ar gael i'w ddyrannu yng nghyllideb 2025-26 yw £26.218 biliwn. A hyd yn oed wedyn, nid yw'r stori yn gyflawn. Mae cyllideb y flwyddyn nesaf yn dilyn dyraniadau yn ystod y flwyddyn a chyllid ychwanegol ar gyfer codiadau cyflog uwch na chwyddiant yn y flwyddyn ariannol bresennol. Mae cyllideb y flwyddyn nesaf eisoes yn dechrau o linell sylfaen uwch nag a fyddai erioed wedi bod yn wir pe baem yn dibynnu ar gynlluniau'r Llywodraeth flaenorol.
Llywydd, I have set out in some detail the ways in which the sum available to us next year has been built up, because I want to emphasise a point that successive finance Ministers have made on the floor of this Senedd. The totals I have outlined this afternoon represent the maximum amount available for expenditure next year. When committees and other political parties propose that more should be allocated to various other priorities or purposes, the only way that can happen is to spend less on something else. Of course I will listen very carefully to any such proposals, but I will look just as carefully at proposals for reducing expenditure when additional funding is proposed, because that is the only responsible way in which budget making can be conducted.
Llywydd, I turn now to the expenditure proposals contained in this draft budget. Members will already have seen the headline allocations in the documentation published earlier this afternoon, and I will not repeat them here, because it will be for individual Cabinet colleagues to set out the detail of how their budgets are to be used. I will simply set out the global sums.
This draft budget provides an additional £610 million to the health and social services portfolio, of which £175 million is capital expenditure. This represents a striking 70 per cent uplift in capital for our health service, a figure far in excess of anything that has been possible in the last 14 years, and a figure takes the total capital budget for health service purposes to more than £600 million next year.
The housing and local government budget rises by £400 million, including £120 million in capital funding. My colleague Jayne Bryant will set out the local government settlement when it is published tomorrow. Education spending rises by £112 million, the bulk of which comes as revenue. Transport sees an increase of £120.7 million for improvements to our roads and public transport. The budget of the economy, energy and planning department rises by £140.5 million, including substantial further investments in city and growth deals. The climate change and rural affairs main expenditure group goes up by £108 million. Social justice, the smallest budget of all in the Welsh Government, rises by £10 million, including a 23 per cent increase in capital.
Llywydd, I end by setting out four key principles that have guided the Cabinet in coming to the decisions that lie behind these figures. First of all, we have ensured that the First Minister’s four priorities, which reflect the things that matter most to people throughout Wales, are fully reflected in these allocations. My colleagues will provide further details about these plans, but the funding available is there to ensure that we can make real and rapid progress in, for example, improving women’s health services, accelerating the planning system, improving school attendance, securing coal tip safety, and the core Valleys lines transformational project.
Secondly, Llywydd, in an era of climate change, where Wales has seen so vividly the result of extreme weather events over recent weeks, this is a budget shaped by the responsibilities that flow directly from the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, investing in the preventative actions we can take today to safeguard the interests of those who will come beyond us.
Thirdly, Llywydd, this is emphatically a budget that puts us firmly back on the path to growth. We know that public investment, wisely used, acts to crowd in investment from private sources. The £575 million additional capital being allocated in this draft budget will do exactly that, stimulating private companies in the construction industry, taking forward our ambitions for the renewable energy economy of the future, and paving the way for the investment summit, which the First Minister will lead later next year.
Lastly, Llywydd, it is, as any Labour Government would be proud to produce, a budget that protects our most vulnerable. Alongside the draft budget, I have published a distributional analysis that shows where the benefits of today's allocations will be most keenly felt. In sector after sector, in health, education, higher education, bus travel and social care, this is a budget that increases spending most of all on the 20 per cent of our population that has the least.
It is a budget, Llywydd, for priorities. It is a budget for growth, and it is a budget that reminds people in Wales why, time after time, they have put their faith in a Labour Government, a Government that shares their values of trust, ambition, care for one another, and especially those who need that care the most. And that, Llywydd, is why this is a budget for hope, a budget that sets out on that path to deliver a brighter future, and I commend it to the Senedd. [Applause.]
Llywydd, rwyf wedi nodi'n fanwl elfennau'r swm sydd ar gael i ni y flwyddyn nesaf, oherwydd rwyf eisiau pwysleisio pwynt y mae Gweinidogion cyllid olynol wedi'i wneud ar lawr y Senedd hon. Mae'r cyfansymiau yr wyf wedi'u hamlinellu y prynhawn yma yn cynrychioli'r uchafswm sydd ar gael i'w wario y flwyddyn nesaf. Pan fydd pwyllgorau a phleidiau gwleidyddol eraill yn cynnig y dylid dyrannu mwy i amryw o flaenoriaethau neu ddibenion eraill, yr unig ffordd y gall hynny ddigwydd yw gwario llai ar rywbeth arall. Wrth gwrs, byddaf yn gwrando'n astud iawn ar unrhyw gynigion o'r fath, ond byddaf yn edrych yr un mor ofalus ar gynigion ar gyfer lleihau gwariant pan gynigir cyllid ychwanegol, oherwydd dyna'r unig ffordd gyfrifol y gellir gwneud cyllidebau.
Llywydd, rwy'n troi nawr at y cynigion gwariant sydd wedi'u cynnwys yn y gyllideb ddrafft hon. Bydd Aelodau eisoes wedi gweld y prif ddyraniadau yn y ddogfennaeth a gyhoeddwyd yn gynharach y prynhawn yma, ac ni fyddaf yn eu hailadrodd yma, oherwydd mater i gyd-Aelodau unigol y Cabinet fydd nodi'r manylion ynghylch sut y bydd eu cyllidebau yn cael eu defnyddio. Byddaf yn syml yn nodi'r symiau cyffredinol.
Mae'r gyllideb ddrafft hon yn darparu £610 miliwn ychwanegol i'r portffolio iechyd a gwasanaethau cymdeithasol, y mae £175 miliwn ohono yn wariant cyfalaf. Mae hyn yn cynrychioli cynnydd trawiadol o 70 y cant mewn cyfalaf ar gyfer ein gwasanaeth iechyd, ffigur sy'n llawer mwy nag unrhyw beth sydd wedi bod yn bosibl yn ystod y 14 mlynedd diwethaf, a ffigur sy'n mynd â chyfanswm y gyllideb gyfalaf at ddibenion y gwasanaeth iechyd i fwy na £600 miliwn y flwyddyn nesaf.
Mae'r gyllideb tai a llywodraeth leol yn gweld cynnydd o £400 miliwn, gan gynnwys £120 miliwn mewn cyllid cyfalaf. Bydd fy nghyd-Ysgrifennydd, Jayne Bryant, yn nodi'r setliad llywodraeth leol pan gaiff ei gyhoeddi yfory. Mae gwariant addysg yn gweld cynnydd o £112 miliwn, gyda'r rhan fwyaf ohono'n dod fel refeniw. Mae trafnidiaeth yn gweld cynnydd o £120.7 miliwn ar gyfer gwelliannau i'n ffyrdd a thrafnidiaeth gyhoeddus. Mae cyllideb adran yr economi, ynni a chynllunio yn gweld cynnydd o £140.5 miliwn, gan gynnwys buddsoddiadau pellach sylweddol mewn bargeinion dinesig a thwf. Mae'r prif grŵp gwariant newid hinsawdd a materion gwledig yn gweld cynnydd o £108 miliwn. Mae cyfiawnder cymdeithasol, y gyllideb leiaf oll yn Llywodraeth Cymru, yn gweld cynnydd o £10 miliwn, gan gynnwys cynnydd o 23 y cant mewn cyfalaf.
Llywydd, rwy'n gorffen drwy nodi pedair egwyddor allweddol sydd wedi arwain y Cabinet wrth ddod i'r penderfyniadau sydd y tu ôl i'r ffigurau hyn. Yn gyntaf oll, rydym wedi sicrhau bod pedair blaenoriaeth y Prif Weinidog, sy'n adlewyrchu'r pethau sydd bwysicaf i bobl ledled Cymru, yn cael eu hadlewyrchu'n llawn yn y dyraniadau hyn. Bydd fy nghyd-Aelodau yn rhoi rhagor o fanylion am y cynlluniau hyn, ond mae'r cyllid sydd ar gael yno i sicrhau y gallwn wneud cynnydd gwirioneddol a chyflym o ran gwella gwasanaethau iechyd menywod, cyflymu'r system gynllunio, gwella presenoldeb yn yr ysgol, sicrhau diogelwch tomenni glo, a phrosiect trawsnewidiol llinellau craidd y Cymoedd.
Yn ail, Llywydd, mewn cyfnod o newid hinsawdd, pryd y mae Cymru wedi gweld canlyniad digwyddiadau tywydd eithafol yn fyw dros yr wythnosau diwethaf, cyllideb yw hon sydd wedi'i llunio gan y cyfrifoldebau sy'n deillio'n uniongyrchol o Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, gan fuddsoddi yn y camau ataliol y gallwn eu cymryd heddiw i ddiogelu buddiannau'r rhai a ddaw ar ein holau ni.
Yn drydydd, Llywydd, mae hon yn bendant yn gyllideb sy'n ein rhoi yn ôl yn gadarn ar y llwybr tuag at dwf. Rydym yn gwybod bod buddsoddiad cyhoeddus, a ddefnyddir yn ddoeth, yn gweithredu i ddenu buddsoddiad sylweddol o ffynonellau preifat. Bydd y cyfalaf ychwanegol o £575 miliwn sy'n cael ei ddyrannu yn y gyllideb ddrafft hon yn gwneud hynny'n union, gan ysgogi cwmnïau preifat yn y diwydiant adeiladu, ein galluogi i fwrw ymlaen â'n huchelgeisiau ar gyfer economi ynni adnewyddadwy y dyfodol, a pharatoi'r ffordd ar gyfer yr uwchgynhadledd fuddsoddi, y bydd y Prif Weinidog yn ei harwain yn ddiweddarach y flwyddyn nesaf.
Yn olaf, Llywydd, y mae, fel y byddai unrhyw Lywodraeth Lafur yn falch o'i llunio, yn gyllideb sy'n amddiffyn y rhai mwyaf agored i niwed yn ein plith. Ochr yn ochr â'r gyllideb ddrafft, rwyf wedi cyhoeddi dadansoddiad dosraniadol sy'n dangos lle bydd buddion dyraniadau heddiw yn cael eu teimlo fwyaf. Mewn sector ar ôl sector, ym maes iechyd, addysg, addysg uwch, teithio ar fysiau a gofal cymdeithasol, mae hon yn gyllideb sy'n cynyddu gwariant yn bennaf oll ar yr 20 y cant o'n poblogaeth sydd â'r lleiaf.
Mae'n gyllideb, Llywydd, ar gyfer blaenoriaethau. Mae'n gyllideb ar gyfer twf, ac mae'n gyllideb sy'n atgoffa pobl yng Nghymru pam, dro ar ôl tro, y maen nhw wedi rhoi eu ffydd mewn Llywodraeth Lafur, Llywodraeth sy'n rhannu eu gwerthoedd o ymddiriedaeth, uchelgais, gofalu am ei gilydd, ac yn enwedig y rhai sydd angen y gofal hwnnw fwyaf. A dyna pam, Llywydd, mai cyllideb ar gyfer gobaith yw hon, cyllideb sy'n dechrau ar y llwybr hwnnw i sicrhau dyfodol mwy disglair, ac rwy'n ei chymeradwyo i'r Senedd. [Cymeradwyaeth.]
First, can I thank you, Cabinet Secretary, for your engagement with me ahead of this and other fiscal events? It's very much appreciated. It's very difficult to try and wade through 39 pages of budget statement in a quarter of an hour.
Llywydd, as I've said many times before in this Chamber, leadership is all about choices, taking responsibility for those choices, and we hear Labour constantly in this Chamber blaming the Conservatives for everything that goes wrong here in Wales, despite the fact that they have been in power here for over 25 years. It's now time that the Labour Government took responsibility for their record here: the longest NHS waiting lists in the United Kingdom; the weakest economy and lowest pay in Great Britain; and a shocking decline in educational standards, leaving some pupils functionally illiterate. And now that we have a Labour Government in Westminster, the picture as a whole looks increasingly bleak.
The UK Government demonstrated in a matter of days where their priorities lay. We saw Labour take away winter fuel allowances from the most vulnerable in society at the same time as agreeing inflation-busting pay rises to pacify their union masters. [Interruption.] I would have hoped—[Interruption.] I would have hoped to have seen in this draft budget schemes for pensioners in Wales who fall outside the threshold for the winter fuel allowance, but sadly it looks like they're going to face a dark and cold winter. Experts have said that, thanks to Labour's first budget, growth is expected to slow once their tax and spend frenzy is over, and it's no wonder. [Interruption.]
Yn gyntaf, a gaf i ddiolch i chi, Ysgrifennydd Cabinet, am eich ymgysylltiad â mi cyn y digwyddiadau cyllidol hyn a rhai eraill? Mae'n cael ei werthfawrogi'n fawr. Mae'n anodd iawn ceisio llafurio trwy 39 tudalen o ddatganiad cyllideb mewn chwarter awr.
Llywydd, fel yr wyf wedi ei ddweud droeon o'r blaen yn y Siambr hon, mae arweinyddiaeth yn ymwneud â dewisiadau, cymryd cyfrifoldeb am y dewisiadau hynny, ac rydym yn clywed Llafur yn y Siambr hon yn beio'r Ceidwadwyr yn gyson am bopeth sy'n mynd o'i le yma yng Nghymru, er gwaethaf y ffaith eu bod wedi bod mewn grym yma ers dros 25 mlynedd. Mae'n bryd bellach i'r Llywodraeth Lafur gymryd cyfrifoldeb am eu hanes yma: rhestrau aros hiraf y GIG yn y Deyrnas Unedig; yr economi wannaf a'r cyflog isaf ym Mhrydain Fawr; a dirywiad ysgytwol mewn safonau addysgol, gan adael rhai disgyblion yn anllythrennog yn weithredol. A nawr bod gennym Lywodraeth Lafur yn San Steffan, mae'r darlun yn ei gyfanrwydd yn edrych yn fwyfwy llwm.
Dangosodd Llywodraeth y DU mewn mater o ddyddiau lle roedd eu blaenoriaethau'n gorwedd. Gwelsom Lafur yn tynnu lwfansau tanwydd y gaeaf oddi wrth y rhai mwyaf agored i niwed mewn cymdeithas ar yr un pryd â chytuno ar godiadau cyflog sy'n chwalu chwyddiant i dawelu eu meistri yn yr undebau. [Torri ar draws.] Bydden i wedi gobeithio—[Torri ar draws.] Byddwn wedi gobeithio y byddwn wedi gweld yn y gyllideb ddrafft hon gynlluniau ar gyfer pensiynwyr yng Nghymru sydd y tu hwnt i'r trothwy ar gyfer lwfans tanwydd y gaeaf, ond yn anffodus mae'n edrych fel eu bod yn mynd i wynebu gaeaf tywyll ac oer. Mae arbenigwyr wedi dweud, diolch i gyllideb gyntaf Llafur, bod disgwyl i dwf arafu unwaith y bydd eu gorffwylledd trethu a gwario ar ben, a does dim rhyfedd. [Torri ar draws.]
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Will the Member give way?
A wnaiff yr Aelod ildio?
Do I have to? Yes. Go on.
Oes rhaid i mi? Iawn. Ewch ymlaen.
This is a debate. Here we go again: you tell us about the complaints regarding the revenue measures that we've been forced to raise because of the black hole your Government left, and you haven't said how you would fill the hole. A Government has to fill the hole left. You're all talk.
Mae hon yn ddadl. Dyma ni eto: rydych yn dweud wrthym am y cwynion ynghylch y mesurau refeniw y cawsom ein gorfodi i'w codi oherwydd y twll du a adawodd eich Llywodraeth, ac nid ydych wedi dweud sut y byddech chi'n llenwi'r twll. Mae'n rhaid i'r Llywodraeth lenwi'r twll a adawyd. Dim ond siarad yw hyn.
Well, thank you, Lee. I won't answer that now, because I'm going to come on to that in a second.
So, yes, as I said, we hear about economic growth here being a priority in Wales, but how can that happen when both Labour Governments just don't understand business, and they stand in the way of the growth of business? [Interruption.] We know—[Interruption.] If you listen, we know the UK Labour Party are going to levy tax on growth—[Interruption.]
Wel, diolch Lee. Nid wyf am ateb hwnna nawr, oherwydd rwy'n mynd i ddod at hwnna mewn eiliad.
Felly, fel y dywedais i, rydym yn clywed bod twf economaidd yma yn flaenoriaeth yng Nghymru, ond sut all hynny ddigwydd pan nad yw'r ddwy Lywodraeth Lafur yn deall busnes, ac maen nhw'n rhwystro twf busnes? [Torri ar draws.] Rydyn ni'n gwybod—[Torri ar draws.] Os gwrandewch, rydyn ni'n gwybod bod Plaid Lafur y DU yn mynd i godi treth ar dwf—[Torri ar draws.]
Peter, one second. I would like to hear the contributions from all Members, so please give them a chance to speak so that I can hear them.
Peter, un eiliad. Hoffwn glywed cyfraniadau gan yr holl Aelodau, felly rhowch gyfle iddynt siarad fel y gallaf eu clywed.
Yes, give me a chance. We know that the Labour Party are going to levy a tax on growth in the form of national insurance rises, making it more expensive for small and medium-sized enterprises to hire staff. How is that going to solve the fact that Wales has the highest unemployment rates in the United Kingdom and an underperforming economy? There is little in this draft budget to change that. We know that Labour will try and use, as we've just heard, the fictitious black hole to justify their actions and choices, despite the fact that the UK had the fastest growth in the G7 before Labour took over. We know growth is now forecast to shrink in a couple of years, once Labour have spent all the money once again.
Ie, rhowch gyfle i mi. Gwyddom fod y Blaid Lafur yn mynd i godi treth ar dwf ar ffurf codiadau yswiriant gwladol, gan ei gwneud yn ddrutach i fentrau bach a chanolig gyflogi staff. Sut mae hynny'n mynd i ddatrys y ffaith mai Cymru sydd â'r cyfraddau diweithdra uchaf yn y Deyrnas Unedig ac economi sy'n tanberfformio? Nid oes llawer yn y gyllideb ddrafft hon i newid hynny. Gwyddom y bydd Llafur yn ceisio defnyddio, fel yr ydym newydd glywed, y twll du ffug i gyfiawnhau eu gweithredoedd a'u dewisiadau, er gwaethaf y ffaith mai'r DU oedd â'r twf cyflymaf yn y G7 cyn i Lafur gymryd yr awenau. Rydym yn gwybod y rhagwelir y bydd twf yn crebachu mewn cwpl o flynyddoedd, unwaith y bydd Llafur wedi gwario'r holl arian unwaith eto.
Yes, the Welsh Government’s budget has increased this year, but that is largely down to Labour’s increased taxes and vast amounts of borrowing, which, in the main, will be paid for by small businesses, and, ultimately, working people, and will leave our grandchildren with huge debts around their necks. Whilst Labour here are celebrating this new money, I ask, as many have, where are the billions in HS2 consequentials that Labour have been calling for, and challenged us on in this Chamber every time they could raise it? Our infrastructure is creaking, and we need that money. Labour here should join us in standing up for the people of Wales and call for the billions that Wales is owed.
Of course, we all welcome the increased investment in public services. But the reality is that much of the consequentials of the UK Government are the result of a maxed-out credit card by the Labour Chancellor. Whilst money for pay increases may be baselined, the rest of the money will not be recurring, so, once it’s gone, it’s gone, and it has to be used carefully, to best effect.
Every year, funding for our NHS increases, but, at the same time, our waiting lists continue to hit record-breaking levels. Clearly, something is going wrong with the strategy, and the increased NHS funding is not solving the healthcare crisis. I hope, therefore, that the Labour Government will listen to our calls and commission an independent review into operational systems within hospitals and secondary care provision, to ensure that every penny is spent efficiently. I personally believe this should be led by clinicians and health professionals, together with business mentors. It would not only lead to best models of practice; it would identify systems weaknesses and drive financial efficiencies.
Sadly, every health board in Wales is under some form of enhanced monitoring or special measures at the moment. Things can’t go on like this. To make matters worse, we are still far too reliant on agency staff and locums to fill our staffing gaps in Wales. An eye-watering £0.25 billion was spent on agency staff to fill vacant NHS shifts here in Wales last year. Clearly, much more needs to be done to recruit and retain our NHS staff, to vastly reduce expenditure and relieve stress on those currently working in the health system.
I’m pleased that more money has been allocated to social care—a move that we have long called for. Social care, including children and adult services, are a huge part of the £560 million financial pressure that our local authorities are facing. I fear, though, that the balance of investment is still not right, and not recognising that the pressure in social care is the fundamental barrier to unblocking our health system. I am also concerned that the additional £252 million to local government, while welcome, will still leave around £300 million-worth of financial pressures on our councils, which will inevitably end up costing hard-working families in the form of additional council tax rises. The 4.3 per cent increase will still leave several councils facing a cliff edge, I fear. However, the allocating of £5 million revenue to service £60 million-worth of local government borrowing for road and infrastructure repairs is welcome, and something I would have advocated for myself.
When it comes to the economy, to paraphrase a former Minister who has already spoken today, it really is obvious that Labour don’t know what they are doing when it comes to the economy. As I have previously said, both Labour Governments say that they want growth, but the fact is that they stand in the way of growth. They should be creating the conditions where businesses can grow and thrive, not the opposite. Welsh businesses are paying the highest business rates in the United Kingdom, with small businesses in Wales still paying the same rate as large ones, despite Cabinet Ministers having the power to change that. However, I do welcome that the multiplier will be maintained at 1 per cent.
I’m glad to see that the Welsh Government has finally seen sense, and is ensuring that businesses in retail, hospitality and the leisure sector in Wales get the same business rate relief as their counterparts in England—something that didn’t happen last year, with businesses in Wales paying double the business rates of their competitors across the border. Sadly, businesses are still being lumped with the increase of national insurance contributions, as a result of UK Labour’s broken manifesto pledge. To make matters worse, it is still not clear whether, despite all that has been said, the UK Government will fully fund the public sector to pay for Labour’s latest tax hike on employers.
We welcome the additional funding for local government and the education system, some of which was announced last week for the current year. However, something is clearly going wrong. The additional capital will be welcome. However, the Welsh Government continues to fail to address absenteeism, and has long failed to address the falling standards in our schools. How can our future generations hope to build a better Wales if many are starting high school functionally illiterate? Our educational system is absolutely fundamental to the future of our children and the future of Wales, yet the future of our young people is massively threatened as a direct consequence of 25 years of Labour's poor management of education.
Turning to rural affairs, I welcome the fact that the rural affairs budget has increased. However, last year's cut saw £62 million taken away, a relative 13 per cent cut, the largest of any departmental budget. So, the rise that we're seeing now only makes up for about half of that, and the rural community will still remain concerned. This has to be made good in real terms. We can't see continued disinvestment and decline in our countryside and its economy. The simple truth is that our rural communities are facing extreme pressure and adversity from Governments at both ends of the M4. This can't continue if we care about Wales.
Llywydd, my colleagues and I believe that this draft budget will miss the mark when it comes to the priorities of the people of Wales in many ways. Sadly, families and businesses across Wales will continue to be let down by Labour. They need to realise that it doesn't have to be this way in Wales.
Ydy, mae cyllideb Llywodraeth Cymru wedi cynyddu eleni, ond mae hynny i raddau helaeth oherwydd trethi cynyddol Llafur a symiau enfawr o fenthyca, y telir amdanynt, yn bennaf, gan fusnesau bach, ac, yn y pen draw, pobl sy'n gweithio, a bydd yn gadael ein hwyrion gyda dyledion enfawr o amgylch eu gyddfau. Tra bod Llafur yma'n dathlu'r arian newydd yma, rwy'n gofyn, fel y mae llawer, ble mae'r biliynau o arian canlyniadol HS2 y mae Llafur wedi bod yn galw amdano, a'n herio ni yn y Siambr hon bob tro y gallen nhw ei godi? Mae ein seilwaith yn cynyddu, ac mae angen yr arian hwnnw arnom. Dylai Llafur yma ymuno â ni i sefyll dros bobl Cymru a galw am y biliynau sy'n ddyledus i Gymru.
Wrth gwrs, rydym i gyd yn croesawu'r buddsoddiad cynyddol mewn gwasanaethau cyhoeddus. Ond y gwir amdani yw bod llawer o symiau canlyniadol Llywodraeth y DU yn ganlyniad i gerdyn credyd wedi'i ddefnyddio i'r eithaf gan y Canghellor Llafur. Er y gall arian ar gyfer codiadau cyflog fod yn sylfaenol, ni fydd gweddill yr arian i'w gael dro ar ôl tro, felly, unwaith y bydd wedi mynd, bydd wedi mynd, ac mae'n rhaid ei ddefnyddio'n ofalus, i'r perwyl gorau.
Bob blwyddyn, mae'r cyllid ar gyfer ein GIG yn cynyddu, ond, ar yr un pryd, mae ein rhestrau aros yn parhau i gyrraedd y lefelau uchaf erioed. Yn amlwg, mae rhywbeth yn mynd o'i le gyda'r strategaeth, ac nid yw'r cynnydd mewn cyllid gan y GIG yn datrys yr argyfwng gofal iechyd. Rwy'n gobeithio, felly, y bydd y Llywodraeth Lafur yn gwrando ar ein galwadau ac yn comisiynu adolygiad annibynnol o systemau gweithredol o fewn ysbytai a darpariaeth gofal eilaidd, er mwyn sicrhau bod pob ceiniog yn cael ei gwario'n effeithlon. Credaf yn bersonol y dylai hyn gael ei arwain gan glinigwyr a gweithwyr iechyd proffesiynol, ynghyd â mentoriaid busnes. Nid yn unig y byddai'n arwain at fodelau arferion gorau; byddai'n nodi gwendidau systemau ac yn ysgogi effeithlonrwydd ariannol.
Yn anffodus, mae pob bwrdd iechyd yng Nghymru yn destun rhyw fath o fonitro uwch neu fesurau arbennig ar hyn o bryd. Ni all pethau fynd ymlaen fel hyn. I wneud pethau'n waeth, rydym yn dal i fod yn llawer rhy ddibynnol ar staff asiantaeth a locwm i lenwi ein bylchau staffio yng Nghymru. Cafodd £0.25 biliwn anhygoel ei wario ar staff asiantaeth i lenwi sifftiau gwag y GIG yma yng Nghymru y llynedd. Yn amlwg, mae angen gwneud llawer mwy i recriwtio a chadw staff ein GIG, er mwyn lleihau gwariant yn sylweddol a lleddfu straen ar y rhai sy'n gweithio yn y system iechyd ar hyn o bryd.
Rwy'n falch bod mwy o arian wedi'i ddyrannu i ofal cymdeithasol—cam yr ydym wedi galw amdano ers tro. Mae gofal cymdeithasol, gan gynnwys gwasanaethau plant ac oedolion, yn rhan enfawr o'r pwysau ariannol o £560 miliwn y mae ein hawdurdodau lleol yn ei hwynebu. Rwy'n ofni, serch hynny, nad yw cydbwysedd y buddsoddiad yn iawn o hyd, a ddim yn cydnabod mai'r pwysau mewn gofal cymdeithasol yw'r rhwystr sylfaenol i ddadflocio ein system iechyd. Rwyf hefyd yn pryderu y bydd y £252 miliwn ychwanegol i lywodraeth leol, er bod croeso iddo, yn dal i adael gwerth tua £300 miliwn o bwysau ariannol ar ein cynghorau, a fydd yn anochel yn costio teuluoedd sy'n gweithio'n galed ar ffurf codiadau ychwanegol i'r dreth gyngor. Bydd y cynnydd o 4.3 y cant yn dal i adael sawl cyngor ar ymyl clogwyn, rwy'n ofni. Fodd bynnag, mae dyraniad refeniw o £5 miliwn i gynnal gwerth £60 miliwn o fenthyca llywodraeth leol ar gyfer atgyweirio ffyrdd a seilwaith i'w groesawu, ac yn rhywbeth y byddwn wedi ei argymell fy hun.
O ran yr economi, i aralleirio cyn-Weinidog sydd eisoes wedi siarad heddiw, mae'n amlwg iawn nad yw Llafur yn gwybod beth maen nhw'n ei wneud o ran yr economi. Fel y dywedais o'r blaen, mae'r ddwy Lywodraeth Lafur yn dweud eu bod eisiau twf, ond y gwir amdani yw eu bod yn rhwystro twf. Dylent fod yn creu'r amodau lle gall busnesau dyfu a ffynnu, nid i'r gwrthwyneb. Mae busnesau yng Nghymru yn talu'r cyfraddau busnes uchaf yn y Deyrnas Unedig, gyda busnesau bach yng Nghymru yn dal i dalu'r un gyfradd â rhai mawr, er bod gan Weinidogion y Cabinet y pŵer i newid hynny. Fodd bynnag, rwy'n croesawu y bydd y lluosydd yn cael ei gynnal ar 1 y cant.
Rwy'n falch o weld bod Llywodraeth Cymru wedi gweld synnwyr o'r diwedd, ac mae'n sicrhau bod busnesau ym maes manwerthu, lletygarwch a'r sector hamdden yng Nghymru yn cael yr un rhyddhad ardrethi busnes â'u cymheiriaid yn Lloegr—rhywbeth na ddigwyddodd y llynedd, gyda busnesau yng Nghymru yn talu dwbl cyfraddau busnes eu cystadleuwyr dros y ffin. Yn anffodus, mae busnesau'n dal i orfod dioddef cynnydd mewn cyfraniadau yswiriant gwladol, o ganlyniad i addewid maniffesto toredig Llafur y DU. Er mwyn gwneud pethau'n waeth, nid yw'n glir o hyd a fydd Llywodraeth y DU, er gwaethaf popeth a ddywedwyd, yn ariannu'r sector cyhoeddus yn llawn i dalu am godiad treth diweddaraf Llafur ar gyflogwyr.
Rydym yn croesawu'r cyllid ychwanegol ar gyfer llywodraeth leol a'r system addysg, a chyhoeddwyd rhai ohonynt yr wythnos diwethaf ar gyfer y flwyddyn gyfredol. Ond mae'n amlwg bod rhywbeth yn mynd o'i le. Bydd croeso i'r cyfalaf ychwanegol. Fodd bynnag, mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fethu â mynd i'r afael ag absenoldeb, ac mae wedi methu â mynd i'r afael â'r safonau sy'n gostwng yn ein hysgolion ers tro. Sut gall cenedlaethau'r dyfodol obeithio adeiladu Cymru well os yw llawer yn dechrau yn yr ysgol uwchradd yn anllythrennog? Mae ein system addysg yn gwbl sylfaenol i ddyfodol ein plant a dyfodol Cymru, ac eto mae dyfodol ein pobl ifanc dan fygythiad aruthrol o ganlyniad i 25 mlynedd o reolaeth wael Llafur dros addysg.
Gan droi at faterion gwledig, rwy'n croesawu'r ffaith bod y gyllideb materion gwledig wedi cynyddu. Fodd bynnag, cafodd £62 miliwn ei dynnu i ffwrdd y llynedd, toriad cymharol o 13 y cant, y mwyaf o unrhyw gyllideb adrannol. Felly, dim ond gwneud iawn am tua hanner hynny y mae'r cynnydd a welwn yn awr, a bydd y gymuned wledig yn dal i bryderu. Rhaid gwneud hyn yn dda mewn termau real. Ni allwn weld dadfuddsoddi parhaus a dirywiad yn ein cefn gwlad a'i heconomi. Y gwir syml yw bod ein cymunedau gwledig yn wynebu pwysau ac adfyd eithafol gan lywodraethau ar ddau ben yr M4. Ni all hyn barhau os ydym yn poeni am Gymru.
Llywydd, rwyf i a fy nghyd-Aelodau yn credu y bydd y gyllideb ddrafft hon yn methu o ran blaenoriaethau pobl Cymru mewn sawl ffordd. Yn anffodus, bydd teuluoedd a busnesau ledled Cymru yn parhau i gael eu siomi gan Lafur. Mae angen iddyn nhw sylweddoli nad oes rhaid iddi fod fel hyn yng Nghymru.
It is remarkable, when we think about previous budget debates, where we heard Conservative benches that said that Wales had plentiful funding. We cannot forget the impact of 14 years of austerity, but neither can we forget the promises that were made, for years, in the run-up to the UK election—promises that a change of UK Government and having two Labour Governments working at both ends of the M4 would be a game changer for Wales. And of course, whilst it's true that there is additional funding in this budget—and of course that is to be welcomed—we have to remind ourselves that the funding made available to the Welsh Government falls short of the funding Wales is owed. And also, at 1.3 per cent, we've received the lowest real-terms increase of all the devolved nations in resource funding up to 2025-26. So, it's hardly the transformational change that the people of Wales were promised.
Just imagine what we could do with the billions of pounds owed to us from HS2, if we could retain the vast wealth of our natural resources, and also if we had a funding model based on population need rather than the outdated Barnett formula. Without this, it is clear that, despite the uplift, many sectors will still be left broken and uncertain about the future. Cuts will still have to be made, council tax will have to rise, and the backlog across the NHS estate will remain incredibly high. So, yes, the investment is welcome, but it's a drop in the ocean of what's needed.
It's also important to note that, of the £1.7 billion in additional funding for the Welsh budget over the next two financial years, a large chunk will have to be swallowed up to offset the UK Government's short-sighted decision to increase employer national insurance contributions without reimbursing the cost for organisations and businesses that fall outside of the public sector, including third sector organisations and GP services, and so on. I'm sure I'm not the only Member that's been contacted and inundated with messages from organisations in my region, such as Citizens Advice, outlining the devastating impact that this will have on their ability to support some of our most vulnerable constituents. I would be grateful, therefore, if the Cabinet Secretary could outline in his response to this debate the outcome of his discussions on this issue with the UK Chancellor, and if he's had any clarity yet on whether the UK Government are going to take steps to put right the damaging and unintended consequences of this decision.
It's clear, therefore, that this budget will largely be used to plug the gaps created by Westminster, and also by Labour mismanagement, rather than tackle some of the very real problems faced by so many of our communities. The fact that the Scottish Government has been able to introduce radical solutions to counteract the corrosive impact of the two-child benefit cap and the withdrawal of the winter fuel allowance also underlines the detrimental real-world consequences of this Government’s reluctance to seek further devolved powers. Do you not now regret that we don’t have the same levers available to us as Scotland has, when you’re seeing that they’re able to take steps to protect their most vulnerable residents? In the meantime, whilst the Welsh Government seems to settle and even welcome a fundamentally unfair settlement, our public services continue to face unrelenting pressures with resources stretched to breaking point—a damning indictment of the UK Labour Government’s failure to bring the disastrous era of austerity to a conclusion.
In terms of local government, there's an increase of 4.3 per cent on average. I attended a recent briefing organised by the WLGA where they were very clear that 5 per cent should be a minimum for all. What will this mean for so many services in our communities? It will be devastating. So, the headlines may look like good news, but it’s not good news for our local authorities that deliver these vital services. It’s also worth emphasising that the quantum of funding alone does not in and of itself guarantee success, it’s how the money is spent that’s important, and on this front the Government’s track record leaves a lot to be desired. Whilst the health budget in particular has grown significantly in recent years, we’ve seen little to no improvement on issues such as waiting lists, ambulance response times and targets for cancer treatment. So, why should we expect any different this time around?
The diminished returns from this Government’s spending on costly sticking-plaster solutions also means less money for practically every other policy area, leaving our universities facing an existential crisis, our schools infrastructure in a decrepit state, and an arts and culture sector looking with envy to Scotland and Ireland, where there has been a significant uplift.
Mae'n rhyfeddol, wrth feddwl am ddadleuon blaenorol ar y gyllideb, pan glywsom feinciau Ceidwadol yn dweud bod gan Gymru ddigon o gyllid. Ni allwn anghofio effaith 14 mlynedd o gyni, ond ni allwn anghofio'r addewidion a wnaed, am flynyddoedd, yn y cyfnod cyn etholiad y DU—addewidion y byddai newid Llywodraeth y DU a chael dwy Lywodraeth Lafur yn gweithio ar ddau ben yr M4 yn chwyldroadol i Gymru. Ac wrth gwrs, er ei bod hi'n wir fod yna gyllid ychwanegol yn y gyllideb hon—ac wrth gwrs mae hynny i'w groesawu—mae'n rhaid i ni atgoffa ein hunain bod y cyllid sydd ar gael i Lywodraeth Cymru yn llai na'r cyllid sy'n ddyledus i Gymru. A hefyd, ar 1.3 y cant, rydym wedi derbyn y cynnydd isaf mewn termau real o'r holl wledydd datganoledig mewn cyllid adnoddau hyd at 2025-26. Felly, go brin mai dyma'r newid trawsnewidiol a addawyd i bobl Cymru.
Dychmygwch yr hyn y gallem ei wneud gyda'r biliynau o bunnau sy'n ddyledus i ni o HS2, pe gallem gadw cyfoeth helaeth ein hadnoddau naturiol, a hefyd pe bai gennym fodel ariannu yn seiliedig ar angen poblogaeth yn hytrach na fformiwla Barnett hen ffasiwn. Heb hyn, mae'n amlwg, er gwaethaf y cynnydd, y bydd llawer o sectorau yn dal i gael eu gadael yn doredig ac yn ansicr am y dyfodol. Bydd yn rhaid gwneud toriadau o hyd, bydd yn rhaid codi'r dreth gyngor, a bydd yr ôl-groniad ar draws ystad y GIG yn parhau'n anhygoel o uchel. Felly, ydi, mae'r buddsoddiad i'w groesawu, ond dim ond piso dryw bach yn y môr ydyw o'i gymharu â'r hyn sydd ei angen.
Mae hefyd yn bwysig nodi, o'r £1.7 biliwn mewn cyllid ychwanegol ar gyfer cyllideb Cymru dros y ddwy flynedd ariannol nesaf, y bydd yn rhaid defnyddio talp mawr i wrthbwyso penderfyniad cibddall Llywodraeth y DU i gynyddu cyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr heb ad-dalu'r gost i sefydliadau a busnesau sydd y tu allan i'r sector cyhoeddus, gan gynnwys sefydliadau'r trydydd sector a gwasanaethau meddygon teulu, ac ati. Rwy'n siŵr nad fi yw'r unig Aelod y cysylltwyd ag ef gan ei foddi â negeseuon gan sefydliadau yn fy rhanbarth, fel Cyngor ar Bopeth, gan amlinellu'r effaith ddinistriol y bydd hyn yn ei chael ar eu gallu i gefnogi rhai o'n hetholwyr mwyaf agored i niwed. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Ysgrifennydd Cabinet amlinellu yn ei ymateb i'r ddadl hon ganlyniad ei drafodaethau ar y mater hwn gyda Changhellor y DU, a pha un a yw wedi cael unrhyw eglurder eto ynghylch a yw Llywodraeth y DU yn mynd i gymryd camau i unioni canlyniadau niweidiol ac anfwriadol y penderfyniad hwn.
Mae'n amlwg, felly, y bydd y gyllideb hon yn cael ei defnyddio i lenwi'r bylchau a grëwyd gan San Steffan, a hefyd gan gamreoli Llafur, yn hytrach na mynd i'r afael â rhai o'r problemau gwirioneddol mae cynifer o'n cymunedau yn eu hwynebu. Mae'r ffaith bod Llywodraeth yr Alban wedi gallu cyflwyno atebion radical i wrthweithio effaith cyrydol y cap budd-daliadau dau blentyn a thynnu'n ôl lwfans tanwydd y gaeaf hefyd yn tanlinellu canlyniadau niweidiol y byd go iawn oherwydd amharodrwydd y Llywodraeth hon i geisio pwerau datganoledig pellach. Onid ydych chi'n difaru nawr nad oes gennym yr un ysgogiadau ar gael i ni ag sydd gan yr Alban, pan fyddwch chi'n gweld eu bod nhw'n gallu cymryd camau i amddiffyn eu trigolion mwyaf agored i niwed? Yn y cyfamser, er ei bod yn ymddangos bod Llywodraeth Cymru yn setlo a hyd yn oed yn croesawu setliad sy'n annheg yn sylfaenol, mae ein gwasanaethau cyhoeddus yn parhau i wynebu pwysau di-ildio gydag adnoddau wedi'u hymestyn nes eu bod ar fin torri—cyhuddiad damniol o fethiant Llywodraeth Lafur y DU i ddod â'r cyfnod trychinebus o gyni i ben.
O ran llywodraeth leol, mae cynnydd o 4.3 y cant ar gyfartaledd. Roeddwn yn bresennol mewn sesiwn friffio ddiweddar a drefnwyd gan CLlLC lle roeddent yn glir iawn y dylai'r lleiafswm fod yn 5 y cant i bawb. Beth fydd hyn yn ei olygu i gymaint o wasanaethau yn ein cymunedau? Bydd yn ddinistriol. Felly, efallai y bydd y penawdau yn edrych fel newyddion da, ond nid yw'n newyddion da i'n hawdurdodau lleol sy'n darparu'r gwasanaethau hanfodol hyn. Mae'n werth pwysleisio hefyd nad yw cwantwm y cyllid ar ei ben ei hun yn gwarantu llwyddiant, sut mae'r arian yn cael ei wario sy'n bwysig, ac o ran hyn mae hanes y Llywodraeth ymhell o fod yn foddhaol. Er bod y gyllideb iechyd yn benodol wedi tyfu'n sylweddol yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ychydig iawn o welliant a welwyd i broblemau fel rhestrau aros, amseroedd ymateb ambiwlans a thargedau ar gyfer triniaeth canser. Felly, pam y dylem ddisgwyl unrhyw beth gwahanol y tro hwn?
Mae'r adenillion llai o wariant y Llywodraeth hon ar atebion costus o blastr glynu hefyd yn golygu llai o arian i bron pob maes polisi arall, gan adael ein prifysgolion yn wynebu argyfwng dirfodol, seilwaith ein hysgolion wedi mynd â'i ben iddo, a sector celfyddydau a diwylliant yn edrych gyda chenfigen ar yr Alban ac Iwerddon, lle bu cynnydd sylweddol.
‘Gwlad beirdd a chantorion, enwogion o fri’—ydy hynny’n golygu unrhyw beth i’r Llywodraeth hon?
Mae cymaint o’n sectorau ni mewn sefyllfa eithriadol o fregus, heb sôn am ein gwasanaethau cyhoeddus ni, ac mi fyddan nhw wedi’u siomi heddiw gan gyllideb sy’n cynnig sbarion yn hytrach na’r cyllid sydd ei angen arnyn nhw. Jest am fod hon yn gyllideb well na’r un gawsom ni gan y Torïaid, dydy o ddim yn golygu ei bod hi’n gyllideb ddigonol, na chwaith yn gyllideb sy’n creu’r newid hwnnw y gwnaeth Llafur ei addo am flynyddoedd i bobl Cymru.
Ysgrifennydd Cabinet, mi roeddech chi’n sôn am ddyfodol mwy disglair. Wel, efallai bod yna lygedyn o olau i rai, ond mae’n gadael eraill yn y tywyllwch. Mi edrychwn ymlaen, felly, i graffu'n fanwl ar y gyllideb hon, ond mawr obeithiwn y gwelwn y Llywodraeth yn ymuno hefyd gyda ni i fynnu cyllid teg i Gymru. Dyna ddaw â newid. Dyna ddaw â llewyrch. A dyna’r hyn mae Cymru’n ei haeddu.
‘Gwlad beirdd a chantorion, enwogion o fri’—does that mean anything to this Government?
So many of our sectors are in an extremely vulnerable position, never mind our public services, and they will be disappointed today by a budget that gives them crumbs rather than the funding that they actually need. Just because this is a better budget than the one that we had from the Tories, it doesn't mean that it is adequate, neither is it a budget that generates that change that Labour promised for years to the people of Wales.
Cabinet Secretary, you mentioned a brighter future. Well, perhaps there is a glimmer of hope for some, but it leaves others in the dark. We look forward therefore to scrutinising this budget in detail, and we very much hope that we will see the Government joining with us to insist on fair funding for Wales. That is what will bring change. That is what will bring prosperity. And that is what Wales deserves.
As a county councillor living through the decade and more of austerity, I will never forget the pain of trying to keep front-line services going while having to deliver year after year of cuts and efficiencies, impacting on people’s lives. Because of the terrible ideology of wanting a smaller public state, it went too far.
I remember, in 2017, Philip Hammond saying we needed to tighten the belt even further, but there were no holes left on the proverbial belt. We then had Brexit impacting Wales. We were net beneficiaries. Then there was the pandemic and the massive inflation caused by the Truss budget. No investment in UK energy and industry and no resilience. The economy crashed, along with public services and many of the jobs they support, especially here in Wales.
Thank goodness we have a UK Government who have brought change and hope, who will be funding the much-needed public sector pay increases and our public services, the building blocks of our economy. We can’t grow the economy without our public services and without educating people, without public transport, without housing, without keeping our workforce healthy. I will not forget the pain of having to make difficult decisions. History cannot be rewritten by the Conservatives, no matter how they try to repackage it.
I realised when I became an MS that the Senedd is just like a big council, having to work with a budget that is dealt by the UK Government, with minimum borrowing powers and tax-raising powers. We don’t have many high earners in Wales, and 90 per cent of the budget goes on public services. Over half the budget goes on health. Then there's local government, Natural Resources Wales, Transport for Wales, farming subsidies, just to name a few. Councils are facing a crisis, with rising costs and increased demand for services. And as the leader of Flintshire County Council says, having made £126 million of efficiencies, the steam roller has gone over the orange; there is nothing left to squeeze.
The previous leadership of Conwy County Borough Council cut services and used reserves rather than put up council taxes, so they have no resilience and are cut to the bone, but are desperate to deliver for their residents under increasing pressure. Thank goodness, the new leadership have been innovative and have started investing in council housing again, using the Welsh Government's grant funding available to them. I understand that 14 years of austerity cannot be undone in one financial year, but I welcome the first step. In fact, it was a huge relief to hear the budget when it was announced.
We've seen the impact of flooding and landslides and the value of having public services and funding to help people in times of need. These are our public services. We have an older, sicker population and children who need extra support having been born during the pandemic. We're all asking for extra money for additional learning needs. When councils consistently receive low funding, they are unable to build resilience or keep reserves. I'm concerned that several north Wales councils, including Wrexham, have said that they have run out of capital for match funding. So, I'm hoping that the Welsh Government will be able to work with them.
I've attended meetings where the north Wales health board have asked for capital to invest in IT, which will help to improve the productivity of the health service, along with new machinery and equipment, and investment in buildings. So, hopefully, the Royal Alexandra Hospital refurbishment in Denbighshire can now go ahead, now that the taps have been turned on. I know that having this capital investment, this massive increase in capital money, can help our health service so that they can deliver the services. The capital can help, in a way, with the revenue.
I'm glad to see investment in roads and pavements as a priority of the First Minister; it's been one of mine for the last three years. I was in Connah's Quay in the summer with the First Minister, and I think nearly every resident said, 'Can we fix the holes in the roads?' And I didn't set it up, honestly. I know that because councils have been struggling with workforces decreasing over the years and austerity, so being able to deliver this capital investment in a year—. So, I was wondering if the Cabinet Secretary could say how he'll be using the Welsh reserves next year to help with that resilience and, maybe, the two-year programme. That would be really useful.
So, I just want to say finally that this change—. I watched the budget year upon year over 14 years, and it was dismal and depressing, but it feels like finally there's hope and we can provide decent services again for people. People just want a decent life. So, I'm happy to support this budget. Thank you.
Fel cynghorydd sir yn byw drwy'r degawd a mwy o gyni, ni fyddaf byth yn anghofio'r boen o geisio cadw gwasanaethau rheng flaen i fynd wrth orfod cyflawni toriadau ac effeithlonrwydd flwyddyn ar ôl blwyddyn, gan effeithio ar fywydau pobl. Oherwydd yr ideoleg ofnadwy o eisiau gwladwriaeth gyhoeddus lai, aeth pethau'n rhy bell.
Rwy'n cofio, yn 2017, Philip Hammond yn dweud bod angen i ni dynhau'r gwregys ymhellach fyth, ond doedd dim tyllau ar ôl ar y gwregys diarhebol. Cawsom wedyn Brexit yn effeithio ar Gymru. Roeddem yn fuddiolwyr net. Yna cafwyd y pandemig a'r chwyddiant enfawr a achoswyd gan gyllideb Truss. Dim buddsoddiad mewn ynni a diwydiant yn y DU a dim cydnerthedd. Fe wnaeth yr economi chwalu, ynghyd â gwasanaethau cyhoeddus a llawer o'r swyddi y maen nhw'n eu cefnogi, yn enwedig yma yng Nghymru.
Diolch byth, mae gennym Lywodraeth y DU sydd wedi dod â newid a gobaith, a fydd yn ariannu'r codiadau cyflog mawr eu hangen yn y sector cyhoeddus a'n gwasanaethau cyhoeddus, conglfeini ein heconomi. Ni allwn dyfu'r economi heb ein gwasanaethau cyhoeddus a heb addysgu pobl, heb drafnidiaeth gyhoeddus, heb dai, heb gadw ein gweithlu yn iach. Ni fyddaf yn anghofio'r boen o orfod gwneud penderfyniadau anodd. Ni all y Ceidwadwyr ailysgrifennu hanes, ni waeth sut y maen nhw'n ceisio ei ail-becynnu.
Sylweddolais pan ddeuthum yn AS fod y Senedd yn union fel cyngor mawr, gan orfod gweithio gyda chyllideb sy'n cael ei dosrannu gan Lywodraeth y DU, gyda'r pwerau benthyca a chodi trethi lleiaf. Nid oes gennym lawer o enillwyr cyflogau uchel yng Nghymru, ac mae 90 y cant o'r gyllideb yn mynd ar wasanaethau cyhoeddus. Mae dros hanner y gyllideb yn mynd ar iechyd. Yna mae llywodraeth leol, Cyfoeth Naturiol Cymru, Trafnidiaeth Cymru, cymorthdaliadau ffermio, i enwi dim ond rhai. Mae cynghorau yn wynebu argyfwng, gyda chostau cynyddol a mwy o alw am wasanaethau. Ac fel y dywed arweinydd Cyngor Sir y Fflint, ar ôl gwneud £126 miliwn o arbedion effeithlonrwydd, mae'r stêm-roler wedi mynd dros yr oren; does dim byd ar ôl i'w wasgu.
Fe wnaeth yr arweinyddiaeth flaenorol yng Nghyngor Bwrdeistref Sirol Conwy dorri gwasanaethau a defnyddio cronfeydd wrth gefn yn hytrach na chodi trethi cyngor, felly nid oes ganddynt gydnerthedd ac y maent wedi'u torri at yr asgwrn, ond maent yn ysu am gyflawni dros y trigolion a hynny o dan bwysau cynyddol. Diolch byth, mae'r arweinyddiaeth newydd wedi bod yn arloesol ac wedi dechrau buddsoddi mewn tai cyngor eto, gan ddefnyddio cyllid grant Llywodraeth Cymru sydd ar gael iddi. Rwy'n deall na ellir dadwneud 14 mlynedd o gyni mewn un flwyddyn ariannol, ond rwy'n croesawu'r cam cyntaf. Yn wir, rhyddhad enfawr oedd clywed y gyllideb pan gafodd ei chyhoeddi.
Rydym wedi gweld effaith llifogydd a thirlithriadau a gwerth bod â gwasanaethau cyhoeddus a chyllid i helpu pobl mewn cyfnodau o angen. Dyma ein gwasanaethau cyhoeddus. Mae gennym boblogaeth hŷn, fwy sâl a phlant sydd angen cymorth ychwanegol ar ôl cael eu geni yn ystod y pandemig. Rydym i gyd yn gofyn am arian ychwanegol ar gyfer anghenion dysgu ychwanegol. Pan fydd cynghorau'n derbyn cyllid isel yn gyson, nid ydynt yn gallu adeiladu cydnerthedd na chadw cronfeydd wrth gefn. Rwy'n pryderu bod sawl cyngor yn y gogledd, gan gynnwys Wrecsam, wedi dweud eu bod wedi rhedeg allan o gyfalaf ar gyfer arian cyfatebol. Felly, rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn gallu gweithio gyda nhw.
Rwyf wedi mynychu cyfarfodydd lle mae bwrdd iechyd y gogledd wedi gofyn am gyfalaf i fuddsoddi mewn TG, a fydd yn helpu i wella cynhyrchiant y gwasanaeth iechyd, ynghyd â pheiriannau ac offer newydd, a buddsoddi mewn adeiladau. Felly, gobeithio y gall gwaith adnewyddu Ysbyty Brenhinol Alexandra yn sir Ddinbych fynd yn ei flaen, nawr bod y tapiau wedi'u troi ymlaen. Gwn y gall cael y buddsoddiad cyfalaf hwn, y cynnydd enfawr hwn mewn arian cyfalaf, helpu ein gwasanaeth iechyd fel y gall ddarparu'r gwasanaethau. Gall y cyfalaf helpu, mewn ffordd, gyda'r refeniw.
Rwy'n falch o weld bod buddsoddiad mewn ffyrdd a phalmentydd yn flaenoriaeth i'r Prif Weinidog; mae wedi bod yn un o fy mlaenoriaethau i ers tair blynedd. Roeddwn i yng Nghei Connah yn yr haf gyda'r Prif Weinidog, ac rwy'n credu bod bron pob un o'r trigolion wedi dweud, 'A allwn ni drwsio'r tyllau yn y ffyrdd?' A doeddwn i ddim wedi trefnu i hyn ddigwydd, o ddifrif calon. Rwy'n gwybod, oherwydd bod cynghorau wedi bod yn ei chael hi'n anodd gyda gweithluoedd yn gostwng dros y blynyddoedd a chyni, felly mae gallu cyflawni'r buddsoddiad cyfalaf hwn mewn blwyddyn—. Felly, roeddwn i'n meddwl tybed a allai'r Ysgrifennydd Cabinet ddweud sut y bydd yn defnyddio cronfeydd wrth gefn Cymru y flwyddyn nesaf i helpu gyda'r cydnerthedd hwnnw ac, efallai, y rhaglen ddwy flynedd. Byddai hynny'n ddefnyddiol iawn.
Felly, rwyf eisiau dweud i orffen bod y newid hwn—. Gwyliais y gyllideb flwyddyn ar ôl blwyddyn dros 14 mlynedd, ac roedd yn anwadal ac yn dorcalonnus, ond mae'n teimlo fel bod gobaith o'r diwedd a gallwn ddarparu gwasanaethau da eto i bobl. Mae pobl eisiau bywyd boddhaol. Felly, rwy'n hapus i gefnogi'r gyllideb hon. Diolch.
During his Mansion House speech in 2005, Gordon Brown paid homage to the assembled ranks of bankers, noting 'your unique innovative skills, your courage and steadfastness'. He thanked them 'for the outstanding, the invaluable contribution you make to the prosperity of Britain'. When he returned in 2007 to deliver his final Mansion House speech as Chancellor before he moved into No. 10, he proclaimed that a 'new world order has been created', that Britain was 'a new world leader', thanks to 'your efforts, ingenuity and creativity'. He congratulated himself for resisting pressure to toughen up regulation of their activities. The 2008 financial crash followed and, in 2010, Labour bequeathed the worst budget deficit in the G20 and austerity. In the EU, the UK deficit was behind only Ireland and Greece. Bail-out and bigger, imposed cuts followed for them after they tried to follow the economic policies advocated by Labour and Plaid Cymru.
In blaming the fiscal black hole Labour claims to have discovered after the UK general election on 4 July, about which the UK Treasury has refused to provide key details, she failed to mention either that when Labour left office in 2010, the UK deficit stood at 10.3 per cent of GDP, but when the Conservatives left office this year, the UK deficit stood at 4.4 per cent of GDP, despite having had to borrow billions to support people and the economy through the pandemic and the global cost-of-living crisis, or that a chunk of the claimed black hole is down to political decisions taken by the new UK Labour Government since 4 July. As Paul Johnson, director of the Institute for Fiscal Studies think tank said, Chancellor Rachel Reeves
'may be overegging the £22bn black hole'.
When speaking to the Mansion House audience last month, Rachel Reeves described what they do as the jewel in the crown of the British economy. She then went on to explain why she felt it was time to relax regulations to provide the City with the opportunity to grow the economy as they would wish. Reeves should have learnt from Brown: such comments always come before a crash. In reality, a return to boom and bust is threatened by the 'grim Reever'.
As the head of the Institute for Fiscal Studies think tank stated, measures in her budget last October were likely to keep inflation and interest rates higher, resulting in slower growth in later years. The Confederation of British Industry's post-budget survey revealed that nearly two thirds of firms reported that the budget would damage UK investment, with half of firms looking to reduce headcount as a result. Overall, this will therefore mean lower tax revenues, lower Government spending, cuts to vital services and consequent additional pressure on public services.
One of the damaging consequences of the UK Government's recent budget was the national insurance hike on charities and third sector bodies. Office for Budget Responsibility figures show the average annual tax increase for employers will be in excess of £800 per employee. With approximately 134,500 people working in the Welsh voluntary sector, even with part-time work, this would suggest a total increase in the sector's national insurance bill of around £100 million a year. As the Wales Council for Voluntary Action states:
'Many voluntary organisations in Wales operate under tight financial constraints and play a vital role in delivering essential services alongside the public sector, yet only public sector employers are set to be reimbursed for these increased costs.'
This is a significant new cost, they said,
'that many organisations simply cannot absorb without a corresponding impact on their service delivery.'
The Welsh Government relies on these vital services, which will only be safeguarded if the Welsh Government supports the charitable sector and mitigates this short-sighted policy. This applies to bodies ranging from hospices in Wales, facing serious financial challenges and having to consider significant cuts, which would leave huge gaps in provision for the communities they serve that the health boards won't be able to replace, to Welsh Women's Aid, facing increasing costs, impossible decisions and tight budgets, to member-led charity Adferiad, providing help and support for people with mental health, addiction and co-occurring and complex needs, who told me last Friday that, on national insurance alone, the Chancellor's budget will cost them £600,000 a year, and without mitigation they will have to let staff go and reduce services. Unless the Welsh Government's budget enables the vital services provided by organisations such as these to continue and grow, the resource demand on statutory public services will grow exponentially. Diolch yn fawr.
Yn ystod ei araith yn y Mansion House yn 2005, talodd Gordon Brown deyrnged i'r llu o fancwyr a oedd yno, gan nodi 'eich sgiliau arloesol unigryw, eich dewrder a'ch dyfalbarhad'. Diolchodd iddynt 'am y cyfraniad rhagorol, amhrisiadwy rydych chi'n ei wneud i ffyniant Prydain'. Pan ddychwelodd yn 2007 i draddodi ei araith olaf yn y Mansion House fel Canghellor cyn iddo symud i Rif 10, cyhoeddodd fod 'trefn byd newydd wedi'i greu', bod Prydain yn 'arweinydd byd newydd', diolch i'ch 'ymdrechion, eich dyfeisgarwch a'ch creadigrwydd'. Llongyfarchodd ei hun am wrthsefyll pwysau i gryfhau rheoleiddio eu gweithgareddau. Yna daeth cwymp ariannol 2008 ac, yn 2010, gadawodd Llafur waddol o ddiffyg cyllideb gwaethaf yn y G20 a chyni. Yn yr UE, roedd diffyg y DU y tu ôl i Iwerddon a Gwlad Groeg yn unig. Daeth achub croen a gorfodwyd toriadau i ddilyn ar ôl iddyn nhw geisio dilyn y polisïau economaidd a oedd yn cael eu hargymell gan Lafur a Phlaid Cymru.
Wrth feio'r twll du cyllidol y mae Llafur yn honni eu bod wedi'i ddarganfod ar ôl etholiad cyffredinol y DU ar 4 Gorffennaf y mae'r Trysorlys y DU wedi gwrthod rhoi manylion allweddol amdano, methodd â sôn naill ai pan adawodd Llafur yn 2010, bod diffyg y DU yn 10.3 y cant o Gynnyrch Domestig Gros, ond pan adawodd y Ceidwadwyr eleni, roedd diffyg y DU yn 4.4 y cant o Gynnyrch Domestig Gros, er iddynt orfod benthyca biliynau i gefnogi pobl a'r economi drwy'r pandemig a'r argyfwng costau byw byd-eang, neu fod cyfran o'r twll du honedig yn ganlyniad i benderfyniadau gwleidyddol a wnaed gan Lywodraeth Lafur newydd y DU ers 4 Gorffennaf. Fel y dywedodd Paul Johnson, cyfarwyddwr melin drafod y Sefydliad Astudiaethau Cyllid, efallai bod y Canghellor Rachel Reeves
'yn gorbwyso'r twll du gwerth £22 biliwn'.
Wrth siarad â chynulleidfa'r Mansion House fis diwethaf, disgrifiodd Rachel Reeves yr hyn maen nhw'n ei wneud fel prif drysor economi Prydain. Aeth ymlaen wedyn i egluro pam ei bod yn teimlo ei bod yn bryd llacio rheoliadau er mwyn rhoi cyfle i'r Ddinas dyfu'r economi fel y byddent yn dymuno. Dylai Reeves fod wedi dysgu gan Brown: mae sylwadau o'r fath bob amser yn dod cyn damwain. Mewn gwirionedd, mae dychwelyd i ffyniant a methiant yn cael ei fygwth gan y 'grim Reever'.
Fel nododd pennaeth melin drafod y Sefydliad Astudiaethau Cyllid, roedd mesurau yn ei chyllideb fis Hydref diwethaf yn debygol o gadw chwyddiant a chyfraddau llog yn uwch, gan arwain at dwf arafach yn y blynyddoedd diweddarach. Datgelodd arolwg ar ôl y gyllideb gan Gydffederasiwn Diwydiant Prydain y byddai bron i ddwy ran o dair o gwmnïau yn dweud y byddai'r gyllideb yn niweidio buddsoddiad y DU, gyda hanner y cwmnïau yn ceisio lleihau nifer eu gweithwyr o ganlyniad. Yn gyffredinol, bydd hyn felly'n golygu refeniw treth is, gwariant is gan y Llywodraeth, toriadau i wasanaethau hanfodol ac o ganlyniad, pwysau ychwanegol ar wasanaethau cyhoeddus.
Un o ganlyniadau niweidiol cyllideb ddiweddar Llywodraeth y DU oedd y codiad mewn yswiriant cenedlaethol ar elusennau a chyrff trydydd sector. Mae ffigurau'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn dangos y bydd y cynnydd mewn treth flynyddol gyfartalog i gyflogwyr yn fwy na £800 fesul gweithiwr. Gyda thua 134,500 o bobl yn gweithio yn y sector gwirfoddol yng Nghymru, hyd yn oed gyda gwaith rhan-amser, byddai hyn yn awgrymu cynnydd o oddeutu £100 miliwn y flwyddyn ym mil yswiriant cenedlaethol y sector. Fel y dywed Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru:
'Mae llawer o fudiadau gwirfoddol yng Nghymru yn gweithredu o dan gyfyngiadau ariannol tynn ac yn chwarae rhan hanfodol mewn darparu gwasanaethau hanfodol ochr yn ochr â’r sector cyhoeddus, ond dim ond cyflogwyr y sector cyhoeddus sy’n mynd i gael eu had-dalu am y costau cynyddol hyn.'
Mae hon yn gost newydd sylweddol, medden nhw,
'na fydd llawer o fudiadau yn gallu ei thalu heb iddi gael effaith gyfatebol ar y gwasanaethau a ddarperir ganddynt.'
Mae Llywodraeth Cymru yn dibynnu ar y gwasanaethau hanfodol hyn, a fydd dim ond yn cael eu diogelu os yw Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r sector elusennol ac yn lliniaru'r polisi cibddall hwn. Mae hyn yn berthnasol i gyrff sy'n amrywio o hosbisau yng Nghymru, sy'n wynebu heriau ariannol difrifol ac yn gorfod ystyried toriadau sylweddol, a fyddai'n gadael bylchau enfawr yn y ddarpariaeth ar gyfer y cymunedau y maent yn eu gwasanaethu na fydd y byrddau iechyd yn gallu eu darparu yn eu lle nhw, i Cymorth i Fenywod Cymru, sy'n wynebu costau cynyddol, penderfyniadau amhosibl a chyllidebau tynn, i'r elusen dan arweiniad aelodau, Adferiad, sy'n darparu cymorth a chefnogaeth i bobl ag anghenion iechyd meddwl, caethiwed ac anghenion cymhleth sy'n cyd-ddigwydd, a ddywedodd wrthyf ddydd Gwener diwethaf, o ran yswiriant gwladol yn unig, y bydd cyllideb y Canghellor yn costio £600,000 y flwyddyn iddynt, a heb unrhyw liniaru bydd yn rhaid iddynt adael i staff fynd a lleihau gwasanaethau. Oni bai fod cyllideb Llywodraeth Cymru yn galluogi'r gwasanaethau hanfodol a ddarperir gan sefydliadau fel y rhain i barhau a thyfu, bydd y galw am adnoddau ar wasanaethau cyhoeddus statudol yn tyfu'n esbonyddol. Diolch yn fawr.
Blwyddyn ar ôl blwyddyn mae’r Llywodraeth yma wedi bod yn lluchio biliynau o bunnoedd at wasanaethau iechyd rheng flaen er mwyn trio datrys y problemau y mae’r Llywodraeth ei hun wedi eu creu, gyda fawr ddim gwelliant yn y canlyniadau. Er gwaethaf yr ymffrostio am y biliynau sy'n cael eu gwario ar y gwasanaeth iechyd, mae’r rhestrau aros yn parhau i fod yn styfnig o uchel. Mae bron i hanner y cleifion canser ddim yn cael eu gweld ar amser ac mae’r targedau ambiwlansys wedi eu methu mor aml fel eu bod nhw bellach yn gwbl ddi-werth. Canlyniad y polisi methedig yma ydy bod llai o arian ar gael ar gyfer bron i bob maes polisi arall, megis llywodraeth leol, sydd yn gwneud cymaint o’r gwaith ataliol a gofal hanfodol. Yn wir, o beth welaf i, mae bron i 55 y cant o gyllideb y Llywodraeth bellach yn mynd ar iechyd erbyn hyn. Tybed ai'r Llywodraeth ydy wythfed bwrdd iechyd Cymru?
Mae’r gwario anghynaladwy yma yn cael ei adlewyrchu yn y ffaith fod colledion ariannol ar draws y gwasanaeth iechyd bellach yn £183 miliwn. Felly, tybed fedrith yr Ysgrifennydd Cabinet ddweud os ydy’r Llywodraeth yn disgwyl gweld y colledion yma yn lleihau erbyn diwedd y flwyddyn ariannol. Mae’n amlwg bod gan y gwasanaeth iechyd broblem gyllido, yn enwedig ar ôl y niwed sydd wedi dod yn sgil bron i ddegawd a hanner o lymder. Ond mae’n dioddef hefyd o’r ffaith fod y Llywodraeth yma wedi camreoli yr adnoddau sydd ar gael mor ddifrifol. Mae hyn yn cael ei adlewyrchu yn y ffaith fod y Llywodraeth rŵan yn gorfod neilltuo’r rhan helaethaf o’r £400 miliwn ychwanegol ar leihau rhestrau aros. Nid yn unig y bydd canran sylweddol o’r arian yma yn mynd tuag at brynu capasiti yn y sector breifat, ond petai’r Llywodraeth wedi llwyddo i gyrraedd ei thargedau ei hun o dorri y rhestrau aros hiraf erbyn Mawrth 2023, yna ni fyddai angen yr arian yma, a gellir fod wedi ei dargedu at bethau eraill. Tybed, felly, all yr Ysgrifennydd Cabinet fanylu ar faint o’r cynnydd yng nghyllideb yr adran iechyd a gofal fydd yn mynd at gomisiynu gwaith gan ddarparwyr annibynnol a phreifat.
Year after year this Government has been throwing billions of pounds at front-line health services in order to try to solve the problems that the Government itself has created, with hardly any improvement in outcomes. Despite the boasts about the billions being spent on the health service, waiting lists remain stubbornly long. Almost half of cancer patients are not seen on time, and the ambulance targets have been missed so often that they are now meaningless. The result of this failed policy is that less money is available for almost every other policy area, such as local government, which does so much of the preventative work and essential care. Indeed, from what I see, almost 55 per cent of the Government's budget now goes on health by now. I wonder whether the Government is the eighth health board in Wales.
This unsustainable spending is reflected in the fact that financial losses across the health service are now at £183 million. So, I wonder whether the Cabinet Secretary can say whether the Government expects to see these losses reducing by the end of this financial year. It is clear that the health service has a funding problem, especially after the damage that has been inflicted by almost a decade and a half of austerity. But it also suffers from the fact that this Government has mismanaged the available resources so seriously. This is reflected in the fact that the Government now has to allocate the majority of the £400 million additional funding to waiting lists. Not only will a significant percentage of this money go towards purchasing capacity in the private sector, but if the Government had succeeded in reaching its own targets of cutting the longest waiting lists by March 2023, there would be no need for this money, and it could have been targeted towards other things. I wonder, therefore, whether the Cabinet Secretary can detail how much of the increase in budget of the health and care department will go towards commissioning work from independent and private providers.
There's also the £262 million on agency staff, due to an inability to address large gaps in the workforce; £10 million spent on an optometry electronic patient record system that's yet to see the light of day; £14 million to redesign the Grange hospital, less than four years after it was first opened; and the high-risk-maintenance backlog in the NHS estate ballooning to almost £0.25 billion. So, what is the optimal level of yearly spending on agency fees that the Welsh Government is aiming to reach? All the while, funding for preventative measures is being cut. ASH Cymru, for instance, a charity that has helped so many people to stop smoking, and is currently doing key work on vapes and tobacco, is an example of a successful preventative project. So, can the Cabinet Secretary detail how much have preventative and primary care budget lines increased in real terms relative to the previous financial year? And with ASH Cymru, for instance, will the funding continue?
I note with dismay the lack of focus on the care sector, with what looks, at first glance, like a real-terms cut. Perhaps the Cabinet Secretary will want to clarify. Tens of thousands of unpaid carers depend on the short break scheme and the carer support fund, for instance. So, in his response, it would be appreciated if the Cabinet Secretary could confirm the level of funding for these funds. And if we are serious about getting to grips with the omnicrises facing our health service, then the social care sector must be funded properly, and it would be good to hear the rationale as to why the care sector continues to be the cinderella service.
Meanwhile, the continuation of austerity measures by their partners in power at Westminster, such as the withdrawal of the winter fuel allowance from thousands of Welsh pensioners, will exacerbate demand on already overstretched health services. Furthermore, the decision to increase employer NICs will lead to substantial additional costs next year for third sector organisations and GP practices that work closely with NHS health boards. So, what proportion of the uplift to the health and social care MEG will be used to offset the rise in employer NICs amongst GPs and third sector health organisations? And most damningly of all is the refusal of the Labour UK Government to replace the outdated Barnett formula. The funding we receive back from Westminster remains fundamentally misaligned with the health needs of our population. This is the false economy on which the NHS now teeters. So, while the NHS does need further investment, it also needs resources to be spent wisely, and this Government has shown itself utterly incapable of doing so. So, can the Cabinet Secretary confirm what discussions he's had with the Chancellor and the Prime Minister regarding ensuring fair funding for Wales?
Mae yna hefyd y £262 miliwn ar staff asiantaeth, oherwydd anallu i fynd i'r afael â bylchau mawr yn y gweithlu; £10 miliwn yn cael ei wario ar system cofnodi cleifion electronig optometreg sydd eto i weld golau dydd; £14 miliwn i ailgynllunio ysbyty'r Faenor, lai na phedair blynedd ar ôl iddo gael ei agor gyntaf; a'r ôl-groniad cynnal a chadw risg uchel yn ystad y GIG sy'n cynyddu i bron i £0.25 biliwn. Felly, beth yw'r lefel orau o wariant blynyddol ar ffioedd asiantaeth y mae Llywodraeth Cymru yn anelu at eu cyrraedd? Hyn i gyd tra bod cyllid ar gyfer mesurau ataliol yn cael ei dorri. Mae ASH Cymru, er enghraifft, elusen sydd wedi helpu cymaint o bobl i roi'r gorau i ysmygu, ac sy'n gwneud gwaith allweddol ar fêps a thybaco ar hyn o bryd, yn enghraifft o brosiect ataliol llwyddiannus. Felly, a all yr Ysgrifennydd Cabinet fanylu ar faint y mae llinellau cyllideb ataliol a gofal sylfaenol wedi cynyddu mewn termau real o'i gymharu â'r flwyddyn ariannol flaenorol? A gydag ASH Cymru, er enghraifft, a fydd yr arian yn parhau?
Rwy'n nodi gyda siom y diffyg pwyslais ar y sector gofal, gyda'r hyn sy'n edrych, ar yr olwg gyntaf, fel toriad termau real. Efallai y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet eisiau egluro. Mae degau o filoedd o ofalwyr di-dâl yn dibynnu ar y cynllun seibiant byr a'r gronfa cymorth i ofalwyr, er enghraifft. Felly, yn ei ymateb, byddwn yn gwerthfawrogi pe gallai'r Ysgrifennydd Cabinet gadarnhau lefel y cyllid ar gyfer y cronfeydd hyn. Ac os ydym o ddifrif ynglŷn â mynd i'r afael â'r argyfyngau parhaus yma sy'n wynebu ein gwasanaeth iechyd, yna mae'n rhaid ariannu'r sector gofal cymdeithasol yn iawn, a byddai'n dda clywed y rhesymeg pam mae'r sector gofal yn parhau i fod yn wasanaeth sinderela.
Yn y cyfamser, bydd parhau â mesurau cyni gan eu partneriaid mewn grym yn San Steffan, megis tynnu lwfans tanwydd y gaeaf yn ôl o filoedd o bensiynwyr Cymru, yn gwaethygu'r galw ar wasanaethau iechyd sydd eisoes dan bwysau. Ar ben hynny, bydd y penderfyniad i gynyddu cyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr yn arwain at gostau ychwanegol sylweddol y flwyddyn nesaf i sefydliadau trydydd sector a meddygfeydd sy'n gweithio'n agos gyda byrddau iechyd y GIG. Felly, pa gyfran o'r cynnydd i'r prif grŵp gwariant iechyd a gofal cymdeithasol fydd yn cael ei defnyddio i wrthbwyso'r cynnydd mewn cyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr ymhlith meddygon teulu a sefydliadau iechyd y trydydd sector? Ac yn fwyaf damniol oll yw gwrthodiad Llywodraeth Lafur y DU i ddisodli'r fformiwla Barnett hen ffasiwn. Mae'r cyllid a dderbyniwn yn ôl o San Steffan yn parhau i fod wedi'i gamgyfochri'n sylfaenol ag anghenion iechyd ein poblogaeth. Mae'n economi ffals ac mae'r GIG bellach yn gwegian ar ymyl y dibyn. Felly, er bod angen buddsoddiad pellach ar y GIG, mae angen i adnoddau gael eu gwario'n ddoeth hefyd, ac mae'r Llywodraeth hon wedi dangos ei bod yn gwbl analluog i wneud hynny. Felly, a all yr Ysgrifennydd Cabinet gadarnhau pa drafodaethau y mae wedi'u cael gyda'r Canghellor a'r Prif Weinidog ynghylch sicrhau cyllid teg i Gymru?
I'll start off by welcoming the extra £1.5 billion for our public services and priorities, putting Wales back on the path to growth. This is money that is going to benefit all of us and all our constituents. I'm also pleased the Government is allocating more than £3 billion of capital in the draft budget. Most of that money, if not all of it, will actually go into the private sector, so it'll actually help drive the economy. I think sometimes there's a confusion between the private and public sector, that public sector money spent on development actually makes its way into the private sector.
But I've only got one that I really want to get across. Can the finance Cabinet Secretary make available to Conservative and Plaid Cymru spokespeople all the information they need to produce an alternative budget? They say they do not have the information to do so, and that excuses them that they can't provide it. Will the Cabinet Secretary provide any information they want on the budget so they can produce their own budget?
Rwyf am ddechrau drwy groesawu'r £1.5 biliwn ychwanegol ar gyfer ein gwasanaethau a'n blaenoriaethau cyhoeddus, gan roi Cymru'n ôl ar y llwybr i dwf. Mae hwn yn arian sy'n mynd i fod o fudd i bob un ohonom ni a'n holl etholwyr. Rwyf hefyd yn falch bod y Llywodraeth yn dyrannu mwy na £3 biliwn o gyfalaf yn y gyllideb ddrafft. Bydd y rhan fwyaf o'r arian hwnnw, os nad y cyfan, yn mynd i'r sector preifat mewn gwirionedd, felly bydd yn helpu i ysgogi'r economi mewn gwirionedd. Rwy'n credu weithiau bod dryswch rhwng y sector preifat a'r sector cyhoeddus, bod arian y sector cyhoeddus sy'n cael ei wario ar ddatblygu yn mynd i mewn i'r sector preifat mewn gwirionedd.
Ond dim ond un sydd gennyf yr wyf eisiau ei gyfleu. A all yr Ysgrifennydd Cabinet cyllid sicrhau bod yr holl wybodaeth sydd ei hangen ar lefarwyr y Ceidwadwyr a Phlaid Cymru i lunio cyllideb amgen ar gael ar eu cyfer? Maen nhw'n dweud nad oes ganddyn nhw'r wybodaeth i wneud hynny, ac mae hynny'n eu hesgusodi gan nad ydyn nhw'n gallu ei darparu. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddarparu unrhyw wybodaeth y maen nhw ei heisiau ar y gyllideb fel y gallan nhw gynhyrchu eu cyllideb eu hunain?
And all the civil service.
A'r holl wasanaeth sifil.
I understand that you haven't got the capacity to do it, but that's a different matter.
The Conservative policy is straightforward. They oppose all tax rises. They oppose all new taxes. They oppose borrowing. They support additional money being spent across portfolios, with their small suggestions of savings being really small. The Scottish National Party in Scotland offered to collect all taxes in Scotland and provide their share of the costs incurred by the Westminster Government on areas such as state pension, defence, et cetera. Do Plaid Cymru want to do the same, because, the last time I saw it, they solved that problem by not funding the state pension?
The budget debate consists of a discussion about how much to spend in different areas. Isn't that good that we're not talking about cuts; we're talking about spending? The ability to vary income tax is an unusable power. Increase tax rates and people who have a choice on where they register will not register in Wales, and there will be an opposition to higher taxes in Wales than in England. Decrease them, and you reduce funding for public services. What action is being taken on increasing land transaction tax income without changing the rate by being more effective and efficient in the collection of that money? Also, I was very pleased with what the Cabinet Secretary said about landfill disposals tax, because it's an environment tax, not a means of raising money, and it needs to be set at such a level that throwing things in the ground becomes economically unviable.
I just want to talk about some priority spending areas, and, within health, primary care, diagnostics and health promotion. General practice sees approximately 90 per cent of all patient visits. It needs to be adequately funded. At a minimum, the proportion of the health budget spent on primary care needs protecting, but an increase is what is needed. Continually, the share of health budgets spent on primary care has reduced. This is what happened when primary care and secondary care were put under the health boards. We continue to hold health debates and, be it dementia or cancer, we unanimously agree on the importance of early diagnosis. This means spending on diagnostic tools. Health improvement is critical. Social prescribing leads to reduced obesity and increased fitness.
The weakness of the Welsh economy is that we have too few high-paid jobs in the high-wage economic sectors and growth sectors such as ICT and life sciences, which I seem to mention every week, and green energy. This works well around the world by Governments supporting the university sector. Education is the key to a successful economy. Support by Governments of schools and colleges improves skills and economic success should follow.
Local government provides not just social care and education, but a whole range of services, from leisure and parks to the environment and roads. It is important that local government is adequately funded. Social care is key to not only improving hospital throughput but also decreasing hospital admissions. If people can get access to social care early enough, then they don't deteriorate to such an extent that they end up going into hospital. Then, when they're in hospital and come out of hospital, they lose capacity while they're in hospital for a week or two weeks or even longer, and then they can't go back into their own homes. Getting social care working will reduce the number of people actually ending up in hospitals.
Finally, something I talk about a lot: we need to improve efficiency and productivity in both the private and public sectors. How many cataract operations should the average eye doctor undertake during a year? I don't know. Does anybody know? We need to have set levels of what we expect people to achieve, and then we can not punish them for not achieving it, but we can hold them to account for not achieving it.
Rwy'n deall nad oes gennych y gallu i wneud hynny, ond mae hynny'n fater gwahanol.
Mae polisi'r Ceidwadwyr yn syml. Maen nhw'n gwrthwynebu pob codiad treth. Maen nhw'n gwrthwynebu'r holl drethi newydd. Maen nhw'n gwrthwynebu benthyca. Maen nhw'n cefnogi arian ychwanegol yn cael ei wario ar draws portffolios, gyda'u hawgrymiadau bach o arbedion yn fach iawn. Cynigiodd Plaid Genedlaethol yr Alban gasglu pob treth yn yr Alban a darparu eu cyfran o'r costau a ysgwyddwyd gan Lywodraeth San Steffan ar feysydd fel pensiwn y wladwriaeth, amddiffyn, ac ati. A yw Plaid Cymru eisiau gwneud yr un peth, oherwydd, y tro diwethaf i mi ei gweld, fe wnaethon nhw ddatrys y broblem honno trwy beidio ag ariannu pensiwn y wladwriaeth?
Mae'r ddadl ar y gyllideb yn cynnwys trafodaeth am faint i'w wario mewn gwahanol feysydd. Onid yw'n dda nad ydym yn sôn am doriadau; rydyn ni'n sôn am wariant? Mae'r gallu i amrywio treth incwm yn bŵer na ellir ei ddefnyddio. Ni fydd cynnydd mewn cyfraddau treth a phobl sydd â dewis o ran ble maen nhw'n cofrestru yn cofrestru yng Nghymru, a bydd gwrthwynebiad i drethi uwch yng Nghymru nag yn Lloegr. Os byddwch yn eu lleihau nhw, byddwch chi'n lleihau'r cyllid ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus. Pa gamau sy'n cael eu cymryd ar gynyddu incwm treth trafodiadau tir heb newid y gyfradd trwy fod yn fwy effeithiol ac effeithlon wrth gasglu'r arian hwnnw? Hefyd, roeddwn i'n falch iawn o'r hyn a ddywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet am y dreth gwarediadau tirlenwi, gan ei bod yn dreth amgylcheddol, nid yn fodd o godi arian, ac mae angen ei gosod ar y fath lefel fel bod taflu pethau i'r ddaear yn dod yn economaidd anymarferol.
Rwyf eisiau sôn am rai meysydd gwario â blaenoriaeth, ac, o fewn iechyd, gofal sylfaenol, diagnosteg a hybu iechyd. Mae ymarfer cyffredinol yn gweld tua 90 y cant o'r holl ymweliadau â chleifion. Mae angen ei ariannu'n ddigonol. O leiaf, mae angen diogelu cyfran y gyllideb iechyd sy'n cael ei gwario ar ofal sylfaenol, ond cynnydd yw'r hyn sydd ei angen. Yn barhaus, mae'r gyfran o gyllidebau iechyd sy'n cael eu gwario ar ofal sylfaenol wedi lleihau. Dyma ddigwyddodd pan roddwyd gofal sylfaenol a gofal eilaidd o dan y byrddau iechyd. Rydym yn parhau i gynnal dadleuon iechyd a, boed yn ddementia neu'n ganser, rydyn ni'n cytuno'n unfrydol ar bwysigrwydd diagnosis cynnar. Mae hyn yn golygu gwario ar offer diagnostig. Mae gwella iechyd yn hanfodol. Mae presgripsiynu cymdeithasol yn arwain at lai o ordewdra a mwy o ffitrwydd.
Gwendid economi Cymru yw nad oes gennym ddigon o swyddi cyflog uchel yn y sectorau economaidd cyflog uchel a'r sectorau twf fel TGCh a gwyddorau bywyd, yr wyf yn sôn amdanynt bob wythnos, mae'n ymddangos, ac ynni gwyrdd. Mae hyn yn gweithio'n dda ledled y byd gan Lywodraethau sy'n cefnogi'r sector prifysgolion. Addysg yw'r allwedd i economi lwyddiannus. Mae cefnogaeth gan lywodraethau ysgolion a cholegau yn gwella sgiliau a dylai llwyddiant economaidd ddilyn.
Mae llywodraeth leol yn darparu nid yn unig gofal cymdeithasol ac addysg, ond ystod eang o wasanaethau, o hamdden a pharciau i'r amgylchedd a ffyrdd. Mae'n bwysig bod llywodraeth leol yn cael ei hariannu'n ddigonol. Mae gofal cymdeithasol yn allweddol nid yn unig i wella trwybwn ysbytai ond hefyd lleihau derbyniadau i'r ysbyty. Os gall pobl gael mynediad at ofal cymdeithasol yn ddigon cynnar, yna dydyn nhw ddim yn dirywio i'r fath raddau nes eu bod yn mynd i'r ysbyty yn y pen draw. Yna, pan fyddan nhw yn yr ysbyty ac yn dod allan o'r ysbyty, maen nhw'n colli capasiti tra byddan nhw yn yr ysbyty am wythnos neu bythefnos neu hyd yn oed yn hirach, ac yna ni allan nhw fynd yn ôl i'w cartrefi eu hunain. Bydd cael gofal cymdeithasol i weithio yn lleihau nifer y bobl sy'n mynd i mewn i ysbytai, mewn gwirionedd.
Yn olaf, rhywbeth rwy'n sôn llawer amdano: mae angen i ni wella effeithlonrwydd a chynhyrchiant yn y sectorau preifat a chyhoeddus. Faint o lawdriniaethau cataract y dylai'r meddyg llygad cyffredin eu cyflawni mewn blwyddyn? Dydw i ddim yn gwybod. Oes rhywun yn gwybod? Mae angen i ni gael lefelau penodol o'r hyn yr ydym ni'n disgwyl i bobl ei gyflawni, ac yna ni allwn eu cosbi am beidio â'i gyflawni, ond gallwn eu dwyn i gyfrif am beidio â'i gyflawni.
Firstly, I'd like to start by thanking the Cabinet Secretary for his engagement with myself. I do welcome some of the commitments outlined in the draft budget we have here today, particularly the increase in the spending on health, and that there are no cuts to budget areas as there were last year.
I just want to highlight a few areas, if I may. Just following on from Mike Hedges, I want to highlight the social care sector. Care Forum Wales has warned that the current crisis in care is as great a threat as COVID itself, with funding gaps that can no longer be ignored. Care homes in Wales are not huge businesses. They are small to medium businesses. But the rise in national insurance will cost them around £40 million to £50 million. So, I would like to join with the other parties here to ask you to press the UK Government to exempt the care sector from the national insurance increases. In Powys, we're seeing an increase in our care budget by around £4.4 million, driven by the increase in care in national insurance payments, but also the growing complexity of care needs that there is. Obviously, social care and health are deeply interconnected; one cannot succeed without the other, and we need an increase in spending on both areas. So, I do urge the Welsh Government, and I’d like to hear further from the Cabinet Secretary about options, to look at how we increase hospital discharges but also, as Mike Hedges has said, keeping people actually in their own homes.
Beyond adult social care, our local authorities face enormous financial pressures. They have, according to the Welsh Local Government Association, a cumulative funding gap in the next three years of nearly £1.2 billion. These aren’t just abstract numbers; they are losses that reshape our communities. Our libraries, our playgrounds, our leisure centres, once vibrant community hubs, are disappearing, seemingly never to return. One-off funding packages do offer short-term relief, but they fall far short of what’s needed in order for us to maintain these cherished spaces. Therefore, I’d like to hear from the Cabinet Secretary about what additional support the Welsh Government can offer to local authorities to protect our community assets and infrastructure.
Turning to the environment, this year we have heard a succession of distressing revelations around water pollution. And despite water companies suffering multiple penalties for their dismal performances, they continue to misuse our funds and to pay their chief executives and senior staff eye-watering bonuses. They can’t keep getting away with this. And on the other hand, we have Natural Resources Wales being starved of funds. We’ve seen them close some of our excellent community and visitor centres, and they are at the heart of our communities in relation to helping to tackle water pollution, so I’d like to hear, if possible, how the Cabinet Secretary will increase funding to bodies like NRW in order to help them better police sewage breaches.
Finally, I want to turn to an area that I feel very passionate about, and that’s child poverty. Once again, we keep bringing back to the Welsh Government the fact that we have 28 per cent of our children here in Wales poor; that keeps rising, sadly, every year, and we keep seeing, sadly, not just a direct effect on our children here in Wales as they grow up and don’t have the benefits that other children have, but it affects our economy. And one of the big things that we can do, apart from—. Once again, I plead with the Welsh Government to say to the UK Government that they have to get rid of the two-child benefit cap; apart from that, we can increase childcare. And if we do that, that will not only help our economy and get parents back into work, but that will also help our children have a better start in life and give them the opportunities that they need. We cannot be stagnant in our response to the fact that child poverty isn’t moving. The Welsh Government must acknowledge what multiple reports, the sector and thousands of parents already know, that childcare is an investment in the future of Wales, so I do urge you to take decisive action on this particular area.
And finally, Dirprwy Lywydd, we’re always urged, and quite rightly, by the First Minister to consider how do we get money into this Government. Well, we need to raise taxes, of course, and I can see that that is an issue that we can see perhaps wouldn’t benefit us significantly here in Wales, but why not urge the UK Government to follow what the organisation called Patriotic Millionaires are urging, and that is to tax our richest, get money into the UK economy and then get that money down into the Welsh economy? Diolch yn fawr iawn.
Yn gyntaf, hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am ei ymgysylltiad â mi. Rwy'n croesawu rhai o'r ymrwymiadau a amlinellir yn y gyllideb ddrafft sydd gennym yma heddiw, yn enwedig y cynnydd yn y gwariant ar iechyd, ac nad oes toriadau i feysydd cyllidebol fel yr oedd y llynedd.
Rwyf eisiau tynnu sylw at ychydig o feysydd, os caf i. Yn dilyn ymlaen o'r hyn ddywedodd Mike Hedges, rwyf am dynnu sylw at y sector gofal cymdeithasol. Mae Fforwm Gofal Cymru wedi rhybuddio bod yr argyfwng presennol mewn gofal mor fawr â COVID ei hun, gyda bylchau cyllid na ellir eu hanwybyddu mwyach. Nid yw cartrefi gofal yng Nghymru yn fusnesau enfawr. Maent yn fusnesau bach i ganolig. Ond bydd y cynnydd mewn yswiriant gwladol yn costio tua £40 miliwn i £50 miliwn iddyn nhw. Felly, hoffwn ymuno â'r pleidiau eraill yma i ofyn i chi bwyso ar Lywodraeth y DU i eithrio'r sector gofal rhag y cynnydd mewn yswiriant gwladol. Ym Mhowys, rydym yn gweld cynnydd o tua £4.4 miliwn yn ein cyllideb gofal, wedi'i ysgogi gan y cynnydd mewn gofal mewn taliadau yswiriant gwladol, ond hefyd cymhlethdod cynyddol yr anghenion gofal a geir. Yn amlwg, mae gofal cymdeithasol ac iechyd yn rhyng-gysylltiedig iawn; ni all un lwyddo heb y llall, ac mae angen cynnydd mewn gwariant ar y ddau faes. Felly, rwy'n annog Llywodraeth Cymru, a hoffwn glywed ymhellach gan yr Ysgrifennydd Cabinet am opsiynau, i edrych ar sut yr ydym yn cynyddu rhyddhau o ysbytai ond hefyd, fel y dywedodd Mike Hedges, gan gadw pobl yn eu cartrefi eu hunain mewn gwirionedd.
Y tu hwnt i ofal cymdeithasol i oedolion, mae ein hawdurdodau lleol yn wynebu pwysau ariannol enfawr. Yn ôl Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, mae bwlch ariannu cronnus yn y tair blynedd nesaf o bron i £1.2 biliwn. Nid rhifau haniaethol yn unig yw'r rhain; maen nhw'n golledion sy'n ail-lunio ein cymunedau. Mae ein llyfrgelloedd, ein meysydd chwarae, ein canolfannau hamdden, a fu unwaith yn hybiau cymunedol bywiog, yn diflannu, ac mae'n ymddangos nad ydynt byth yn dychwelyd. Mae pecynnau ariannu untro yn cynnig rhyddhad tymor byr, ond maen nhw'n llawer llai na'r hyn sydd ei angen er mwyn i ni gynnal y lleoedd hyn sy'n bwysig i ni. Felly, hoffwn glywed gan yr Ysgrifennydd Cabinet am ba gymorth ychwanegol y gall Llywodraeth Cymru ei gynnig i awdurdodau lleol i amddiffyn ein hasedau a'n seilwaith cymunedol.
Gan droi at yr amgylchedd, eleni rydym wedi clywed cyfres o ddatguddiadau trallodus ynghylch llygredd dŵr. Ac er bod cwmnïau dŵr yn dioddef cosbau lluosog am eu perfformiadau truenus, maen nhw'n parhau i gamddefnyddio ein cronfeydd ariannol ac yn talu bonws enfawr i'w prif weithredwyr a'u staff uwch. Ni allant barhau i wneud hyn. Ac ar y llaw arall, mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn cael ei lwgu o arian. Rydym wedi eu gweld yn cau rhai o'n canolfannau cymunedol a'n canolfannau ymwelwyr ardderchog, ac maen nhw wrth wraidd ein cymunedau mewn perthynas â helpu i fynd i'r afael â llygredd dŵr, felly hoffwn glywed, os yn bosibl, sut y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn cynyddu cyllid i gyrff fel CNC er mwyn eu helpu i blismona torri rheolau carthion yn well.
Yn olaf, rwyf am droi at faes rwy'n teimlo'n angerddol iawn amdano, sef tlodi plant. Unwaith eto, rydym yn parhau i nodi wrth Lywodraeth Cymru y ffaith bod gennym 28 y cant o'n plant yma yng Nghymru yn dlawd; mae hynny'n parhau i godi, yn anffodus, bob blwyddyn, ac rydym yn parhau i weld, yn anffodus, nid yn unig effaith uniongyrchol ar ein plant yma yng Nghymru wrth iddyn nhw dyfu i fyny ac nad oes ganddyn nhw'r manteision y mae plant eraill yn eu cael, ond mae'n effeithio ar ein heconomi. Ac un o'r pethau mawr y gallwn ni ei wneud, ar wahân i—. Unwaith eto, rwy'n erfyn ar Lywodraeth Cymru i ddweud wrth Lywodraeth y DU bod yn rhaid iddyn nhw gael gwared ar y cap budd-dal dau blentyn; ar wahân i hynny, gallwn gynyddu gofal plant. Ac os gwnawn ni hynny, bydd hynny nid yn unig yn helpu ein heconomi ac yn cael rhieni yn ôl i'r gwaith, ond bydd hynny hefyd yn helpu ein plant i gael dechrau gwell mewn bywyd ac yn rhoi'r cyfleoedd sydd eu hangen arnynt. Ni allwn fod yn ddisymud yn ein hymateb i'r ffaith nad yw tlodi plant yn symud. Rhaid i Lywodraeth Cymru gydnabod yr hyn y mae sawl adroddiad, y sector a miloedd o rieni eisoes yn ei wybod, bod gofal plant yn fuddsoddiad yn nyfodol Cymru, felly rwy'n eich annog i gymryd camau pendant ar y maes penodol hwn.
Ac yn olaf, Dirprwy Lywydd, rydym bob amser yn cael ein hannog, ac yn gwbl briodol, gan y Prif Weinidog i ystyried sut ydym yn cael arian i'r Llywodraeth hon. Wel, mae angen i ni godi trethi, wrth gwrs, a gallaf weld bod hwnnw'n fater y gallwn ni weld efallai na fyddai o fudd mawr i ni yma yng Nghymru, ond beth am annog Llywodraeth y DU i ddilyn yr hyn y mae'r mudiad o'r enw Patriotic Millionaires yn ei annog, sef trethu ein cyfoethocaf, cael arian i economi'r DU ac yna cael yr arian hwnnw i lawr i economi Cymru? Diolch yn fawr iawn.
The extra £1.7 billion allocated to Wales in the Chancellor’s autumn budget comes from the £40 billion in tax rises that my colleague Peter Fox correctly identified is on a maxed-out credit card. Before digging into this draft budget, it’s important to address the broader economic picture across the UK and the UK Government’s budget, which has provided the additional moneys to the Welsh Government. Rachel Reeves’s budget includes £40 billion in tax rises and another £32 billion in borrowing, and the burden of that taxation is already showing its effect on the economy, with all the indicators in the UK economy pointing to a recession on the horizon. If we do go into recession, the Chancellor will not get the £40 billion extra in tax revenue she is expecting, but her spending will stay the same, which means her borrowing will go through the roof more than it currently is.
This means we are currently facing a situation where interest rates will have to go up to attract money into Government coffers, and private investors will avoid the UK, because we have a debt burden that we can't fulfil, an economy in recession and likely sterling in freefall, and it has already fallen 7 per cent against the dollar since the Labour Party took office. So, this is the death spiral we are potentially facing as a result of the UK Government's budget. We have the highest debt and tax as a percentage of GDP since world war two, so we should not be celebrating the little bit of extra money that Wales has received off the backs of small businesses and the elderly who have been stripped of their winter fuel payments.
This draft budget by the Welsh Government is yet another year of pouring more and more money into failing schemes and Government initiatives. When will the Welsh Government learn that pouring water into a leaky bucket isn't more money that is required, it is the competency to fix a broken system? Radical rethinking is required, thinking we have not seen in a quarter of a century from the party opposite. The Bevan Foundation found that, since the 2024-25 budget, Wales has seen no improvement in living standards, with the proportion of people reporting going without everyday essentials being unchanged during this period. They also stated that, in some ways, the position has worsened, with more people saying that they are more in debt than previously, just like the Government.
The Welsh Government's record on social housing is also disappointing, meeting only a quarter of the housing budget. The local government settlement is up 4.3 per cent on average, but, like many other areas that have received more funding, this will be swallowed up by the national insurance rise made by the Government at the other end of the M4. So, if the public believe that additional funding is going to translate to better public services, waiting times coming down and potholes being filled, I have some bad news for them. The additional funding will go straight back to the Treasury and will not benefit people in Wales. So, overall, there is—
Daw'r £1.7 biliwn ychwanegol a ddyrannwyd i Gymru yng nghyllideb hydref y Canghellor o'r £40 biliwn mewn codiadau treth y nododd fy nghyd-Aelod Peter Fox yn gywir ar gerdyn credyd sydd wedi cyrraedd ei uchafswm. Cyn mynd i fanylion y gyllideb ddrafft hon, mae'n bwysig ymdrin â'r darlun economaidd ehangach ledled y DU a chyllideb Llywodraeth y DU, sydd wedi darparu'r arian ychwanegol i Lywodraeth Cymru. Mae cyllideb Rachel Reeves yn cynnwys £40 biliwn mewn codiadau treth a £32 biliwn arall mewn benthyciadau, ac mae baich y trethiant hwnnw eisoes yn dangos ei effaith ar yr economi, gyda'r holl ddangosyddion yn economi'r DU yn dangos arwyddion dirwasgiad ar y gorwel. Os byddwn yn mynd i ddirwasgiad, ni fydd y Canghellor yn cael y £40 biliwn ychwanegol mewn refeniw treth y mae hi'n ei ddisgwyl, ond bydd ei gwariant yn aros yr un fath, sy'n golygu y bydd ei benthyca yn mynd trwy'r to yn fwy nag ydyw ar hyn o bryd.
Mae hyn yn golygu ein bod ni ar hyn o bryd yn wynebu sefyllfa lle bydd yn rhaid i gyfraddau llog godi i ddenu arian i goffrau'r Llywodraeth, a bydd buddsoddwyr preifat yn osgoi'r DU, oherwydd bod gennym faich dyled na allwn ei gyflawni, economi mewn dirwasgiad a sterling, mae'n bur debyg, yn gostwng mewn gwerth, ac mae eisoes wedi gostwng 7 y cant yn erbyn y ddoler ers i'r Blaid Lafur ddod i rym. Felly, dyma'r methiant llwyr yr ydym o bosibl yn ei wynebu o ganlyniad i gyllideb Llywodraeth y DU. Mae gennym y ddyled a'r dreth uchaf fel canran o gynnyrch domestig gros ers yr Ail Ryfel Byd, felly ni ddylem fod yn dathlu'r ychydig bach o arian ychwanegol y mae Cymru wedi'i gael oddi ar gefn busnesau bach a'r henoed y mae eu taliadau tanwydd gaeaf wedi'u cymryd oddi arnynt.
Mae'r gyllideb ddrafft hon gan Lywodraeth Cymru yn flwyddyn arall eto o arllwys mwy a mwy o arian i gynlluniau sy'n methu a mentrau'r Llywodraeth. Pryd fydd Llywodraeth Cymru yn dysgu nad yw arllwys dŵr i fwced sy'n gollwng yn fwy o arian sydd ei angen, y cymhwysedd i drwsio system sydd wedi torri ydyw? Mae angen ailfeddwl radical, y math o feddwl nad ydym wedi gweld mewn chwarter canrif o'r blaid gyferbyn. Canfu Sefydliad Bevan, ers cyllideb 2024-25, nad yw Cymru wedi gweld unrhyw welliant mewn safonau byw, gyda chyfran y bobl sy'n adrodd eu bod yn mynd heb hanfodion bob dydd heb newid yn ystod y cyfnod hwn. Dywedon nhw hefyd, mewn rhai ffyrdd, fod y sefyllfa wedi gwaethygu, a mwy o bobl yn dweud eu bod mewn dyled fwy nag o'r blaen, yn union fel y Llywodraeth.
Mae hanes Llywodraeth Cymru ar dai cymdeithasol hefyd yn siomedig, gan fodloni dim ond chwarter y gyllideb dai. Mae'r setliad llywodraeth leol i fyny 4.3 y cant ar gyfartaledd, ond, fel llawer o feysydd eraill sydd wedi derbyn mwy o gyllid, bydd hyn yn cael ei lyncu gan y cynnydd i yswiriant gwladol a wnaed gan y Llywodraeth ar ben arall yr M4. Felly, os yw'r cyhoedd yn credu bod cyllid ychwanegol yn mynd i droi'n wasanaethau cyhoeddus gwell, amseroedd aros yn gostwng a thyllau yn y ffyrdd yn cael eu llenwi, mae gen i newyddion drwg iddyn nhw. Bydd yr arian ychwanegol yn mynd yn syth yn ôl i'r Trysorlys ac ni fydd o fudd i bobl yng Nghymru. Felly, ar y cyfan, mae yna—
Will you take an intervention?
A wnewch chi gymryd ymyriad?
Yes. Yes, please.
Iawn. Iawn, os gwelwch yn dda.
You're portraying a doomsday. Actually, this is a good-news budget, and it will improve people's lives. Forty per cent of people in most communities are actually employed in the public sector. Those people know tomorrow their jobs will still be there. When your Government was in charge, nobody knew if they had a job or a service the following day, so, please, at least recognise that there is some positivity here, it's not a doomsday.
Rydych chi'n portreadu diwedd y byd. A dweud y gwir, mae hon yn gyllideb newyddion da, a bydd yn gwella bywydau pobl. Mae 40 y cant o'r bobl yn y rhan fwyaf o gymunedau yn cael eu cyflogi yn y sector cyhoeddus, mewn gwirionedd. Mae'r bobl hynny'n gwybod y bydd eu swyddi nhw yn dal i fod yno yfory. Pan oedd eich Llywodraeth chi wrth y llyw, doedd neb yn gwybod a oedd ganddyn nhw swydd na gwasanaeth y diwrnod canlynol, felly, os gwelwch yn dda, a wnewch chi o leiaf gydnabod bod rhywfaint o bositifrwydd yma, nid yw'n ddiwedd y byd.
Well, I'll wait and see evidence of that, when waiting times start coming down. The Government haven't met their waiting times targets since they released them in 2008, so how the people of Wales are going to be reassured that extra funding for the NHS is actually going to equate to lower waiting times—. I'll believe it when I see it, Joyce, thank you very much.
So, overall, there is very little in this budget to reassure my constituents and small businesses, which are the backbone of the Welsh economy and are currently on their knees and have been ignored in this draft budget. I urge the Welsh Government to seriously consider greater support for businesses, particularly given the £40 billion tax rises introduced by the Chancellor. Thank you very much.
Wel, fe arhosaf i weld tystiolaeth o hynny, pan fydd amseroedd aros yn dechrau gostwng. Dydy'r Llywodraeth ddim wedi cyrraedd ei thargedau amseroedd aros ers iddi eu rhyddhau yn 2008, felly sut mae pobl Cymru yn mynd i gael sicrwydd bod cyllid ychwanegol i'r GIG yn mynd i gyfateb i amseroedd aros is, mewn gwirionedd—. Byddaf yn ei gredu pan fyddaf yn ei weld, Joyce, diolch yn fawr iawn.
Felly, ar y cyfan, ychydig iawn sydd yn y gyllideb hon i sicrhau fy etholwyr a busnesau bach, sef asgwrn cefn economi Cymru ac sydd ar eu gliniau ar hyn o bryd ac sydd wedi cael eu hanwybyddu yn y gyllideb ddrafft hon. Rwy'n annog Llywodraeth Cymru i ystyried o ddifrif fwy o gefnogaeth i fusnesau, yn enwedig o ystyried y cynnydd o £40 biliwn mewn trethi a gyflwynwyd gan y Canghellor. Diolch yn fawr iawn.
