National Assembly for Wales

Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Cyn i ni gychwyn, licen i hysbysu'r Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 26.75, fod Deddf Seilwaith (Cymru) 2024 wedi cael Cydsyniad Brenhinol ar ddydd Llun 3 Mehefin. 

Yr eitem gyntaf y prynhawn yma fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan John Griffiths. 

Diolch am y cwestiwn. Rydyn ni’n gweithio gydag awdurdodau lleol ar draws prifddinas-ranbarth Caerdydd i gynyddu ffyniant economaidd. Mae ein fframwaith economaidd rhanbarthol ar gyfer y de-ddwyrain wedi nodi bod datblygu clystyrau twf allweddol yn flaenoriaeth, ochr yn ochr â'n buddsoddiad mewn seilwaith sy'n cefnogi'r genhadaeth economaidd.

Rydyn ni yng nghanol etholiad cyffredinol hanfodol bwysig ar gyfer dyfodol Cymru a'r DU yn ei chyfanrwydd. Byddai adroddiad Gordon Brown ar gael i Lywodraeth Lafur y DU newydd, gan gydnabod anghydraddoldebau rhanbarthol y DU, a darparu buddsoddiad mawr i Gymru mewn seilwaith, ynni adnewyddadwy a chlystyrau yn ne-ddwyrain Cymru, fel seiberddiogelwch a'r diwydiant lled-ddargludyddion, yn ogystal â hwyluso'r broses o drosglwyddo i ddur gwyrdd. Am gyferbyniad i Gymru yn cael sawl miliwn o bunnoedd yn annigonol gan y Torïaid wrth beidio â chyflawni eu haddewid i ddisodli cymorth economaidd yr UE i Gymru fesul punt, ac ymrwymo nawr i gyflwyno gwasanaeth cenedlaethol hen ffasiwn ar gyfer ein pobl ifanc, y mae'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn amcangyfrif fyddai'n gadael Cymru £275 miliwn yn waeth ei byd, wrth gymryd arian o'r cynllun ffyniant cyffredin honedig gwerth £1.5 biliwn, a glustnodwyd yn wreiddiol, wrth gwrs, i ddisodli cymorth economaidd yr UE. A ydych chi'n cytuno, Prif Weinidog, am gyferbyniad llwyr yw hyn rhwng polisi atchweliadol hwnnw Torïaid y DU a gwarant i bobl ifanc Llywodraeth Cymru ar gyfer pobl ifanc 16 i 24 oed, gan ddarparu cymorth ar gyfer lle mewn addysg, hyfforddiant, gwaith neu hunangyflogaeth?

Iawn, mae hyn funud a hanner i mewn i'r darllediad gwleidyddol pleidiol hwn bellach. Rwy'n siŵr nad chi fydd yr unig un sy'n rhoi cynnig ar hyn dros yr wythnosau nesaf, a bydd yn dod o bob cyfeiriad, rwy'n siŵr. Ond os gallwn ni ganiatáu i'r Prif Weinidog ddod o hyd i'r cwestiwn yn y fan yna ac ateb. 

Diolch am y cwestiwn. Rwy'n cytuno nad oedd y model gwasanaeth cenedlaethol a gynigiwyd fel sioc gan Rishi Sunak yn sioc i bobl ifanc yn unig, ond yn sioc i lawer o ASau Ceidwadol ac yn wir, Gweinidogion—gimig anobeithiol ar ddechrau etholiad cyffredinol hollbwysig i Gymru a Phrydain. Ac mae'r Aelod yn iawn i dynnu sylw at y cyferbyniad rhwng hynny a'r hyn yr ydym ni wedi dewis ei wneud gyda'r gwarant i bobl ifanc—buddsoddiad hirdymor yn nyfodol pobl ifanc a'r sgiliau sydd eu hangen arnyn nhw i oroesi a ffynnu yn y byd yr ydym ni'n ceisio ei greu. Mae'n gyferbyniad uniongyrchol i'r Torïaid yn cymryd arian a phwerau oddi wrth Cymru—mae £275 miliwn fel isafswm bob blwyddyn yn cael ei golli i Gymru oherwydd y gronfa ffyniant gyffredin y mae'r Torïaid yn cynnig ei gyfrannu bellach at fodel gwasanaeth cenedlaethol nad oes neb yn credu sy'n mynd i weithio na chynnig dyfodol i bobl ifanc mewn gwirionedd. Dyna record y Torïaid. Rwy'n credu y bydd pobl yn gwneud dewis pendant ar 4 Gorffennaf. Edrychwch ar yr hyn y maen nhw wedi ei wneud i Gymru. Edrychwch ar yr hyn yr ydym ni'n ei gynnig. Pwy ar y ddaear fyddai eisiau sefyll gyda'r Torïaid pan ddaw i 4 neu 5 Gorffennaf? Edrychaf ymlaen at ddyfarniad pobl Cymru.

Prif Weinidog, gadewch i ni ddod â pethau yn ôl i Gymru nawr. Rydym ni yn Senedd Cymru; gadewch i Lywodraeth y DU ganolbwyntio ar eu pethau eu hunain. Nawr, Prif Weinidog, mae busnesau yng Nghymru yn ei chael hi'n fwyfwy anodd cael dau ben llinyn ynghyd yn dilyn penderfyniad Llywodraeth Cymru i dorri rhyddhad ardrethi busnes. Mae cam Gweinidogion Llafur i leihau'r rhyddhad o 75 y cant i 40 y cant bellach yn golygu y bydd busnesau sydd â gwerth ardrethol o £15,000 yn cael eu gadael â bil ardrethi o bron i £8,500. Nid dim ond cwpl o geiniogau neu bunnoedd yw hyn, Prif Weinidog; rydym ni'n sôn am ddisgwyl i fusnesau ddod o hyd i filoedd o bunnoedd. Yn ddiweddar, disgrifiodd Rachel Reeves, Canghellor gwrthblaid Llafur y DU, eich plaid fel plaid naturiol busnesau Prydain a dywedodd eich bod o blaid gweithiwr ac o blaid busnes. Nid yw hynny'n wir, onid yw, Prif Weinidog, o dan Lafur, oherwydd yma yng Nghymru mae gennym ni'r ardrethu busnes uchaf ym Mhrydain Fawr, cyfraddau goroesi busnesau eithriadol o isel, yr ail dwf i wrth ychwanegol gros ers 1999 o wledydd y DU, a'r lefelau anweithgarwch economaidd uchaf o'r pedair gwlad. Felly, a ydych chi'n credu y dylai Llywodraeth Cymru roi'r gorau o'r diwedd i gosbi busnesau sy'n gweithio'n galed a dechrau eu helpu nhw i ffynnu? Ac onid ydych chi'n credu y byddai ailgyflwyno'r cymorth rhyddhad ardrethi o 75 y cant yn lle da i ddechrau? Diolch.

Rwy'n cytuno nad ydym ni'n sôn am ychydig geiniogau neu bunnoedd yn unig; rydym ni'n sôn am dros £1 biliwn a gollwyd i Gymru oherwydd bod y Torïaid wedi torri eu haddewid maniffesto i ddisodli cyllid yr UE yn llawn. Rwy'n cofio Andrew R.T. Davies yn dweud dro ar ôl tro na fyddai Cymru'n colli'r un geiniog. Mewn gwirionedd, rydym ni wedi colli mwy nag £1 biliwn, ac ar ben hynny, mae ein cyllideb werth £700 miliwn yn llai mewn termau real na dim ond tair blynedd yn ôl. Dyna record y Torïaid. Dyna mae'r Torïaid wedi ei wneud i Gymru. Rwy'n falch ein bod ni o blaid gweithwyr ac o blaid busnes. [Torri ar draws.] Rwy'n edrych ymlaen at gario ein neges i gymunedau a cherrig drws ledled y wlad. [Torri ar draws.] Rwyf i eisiau dechrau newydd i Gymru—

Allaf i ddim clywed y Prif Weinidog. A allwn ni gael ychydig o dawelwch os gwelwch yn dda?

—droi'r dudalen ar 14 o flynyddoedd Torïaidd anobeithiol.

Diolch am y cwestiwn. Ein gwasanaeth Busnes Cymru ddylai fod y man galw cyntaf i unrhyw fusnes yn ardal Caerffili sydd angen cymorth. Ers 2016, mae wedi cefnogi creu dros 1,400 o swyddi, 283 o fusnesau newydd sbon, ac wedi darparu cymorth i dros 1,800 o unigolion a busnesau yng Nghaerffili.

Roeddwn i'n darllen y diwrnod o'r blaen am y gronfa diogelu at y dyfodol y mae Llywodraeth Cymru yn ei chyflwyno. A all ef roi mwy o fanylion i ni am sut y bydd hynny o fudd i fusnesau mewn meysydd fel y sectorau manwerthu a hamdden yng Nghaerffili, Ystrad Mynach a Bargod yn fy etholaeth i?

Diolch am y cwestiwn. Lansiwyd y gronfa diogelu at y dyfodol gan Ysgrifennydd yr economi ar 20 Mai. Mae'n gronfa gwerth £20 miliwn i ddarparu cymorth ariannol dewisol i ficrofusnesau a busnesau bach a chanolig eu maint yn y sectorau manwerthu, lletygarwch a hamdden. Ei fwriad yw helpu i fuddsoddi mewn mesurau i'w helpu i leihau eu costau rhedeg, ac i ddiogelu eu busnesau at y dyfodol. Rwy'n edrych ymlaen at weld y ceisiadau a fydd yn dod i mewn ar gyfer y gwahanol fusnesau yr ydym ni eisiau gallu eu cefnogi. Mae'n rhan o'r hyn yr ydym ni'n bwriadu ei wneud wrth fuddsoddi yn nyfodol ein heconomi, yn y swyddi sydd eu hangen ar ein cymunedau a'n gweithwyr lleol. Rwyf i eisiau gweld mwy o ddulliau yn ein harfogaeth i wneud hynny, nid ymladd yn daer yn erbyn ymgais fwriadol i gymryd arian a phwerau oddi wrth y Llywodraeth hon a'r Senedd hon. Rwy'n disgwyl y bydd mwy y gallwn ni ei wneud gyda'n gilydd, gydag awdurdodau lleol, gyda busnesau, os byddwch yn gweld dechrau newydd ar 4 Gorffennaf. Ond byddwn yn parhau i wneud yr hyn y dylem ni ei wneud, gyda'r pwerau sydd gennym ni, gyda'r arian sydd gennym ni, i wneud y dewisiadau cadarnhaol hynny i gefnogi busnesau yng Nghaerffili a thu hwnt.

Fel y mae fy nghyd-Aelod eisoes wedi ei ddweud, rydym ni bellach yn gweld busnesau Cymru yn wynebu'r ardrethi busnes uchaf ym Mhrydain. Yn sicr, nid chi yw'r blaid i fusnesau bach. Mae'r busnesau hyn, yn enwedig yn ein rhanbarth ni, wedi bod angen cymorth yn daer, a'r hyn y mae etholwyr wedi bod yn ei ddweud wrthym ni i gyd ers misoedd yw y bydd y cynnydd hwn i ardrethi busnes yn achosi i fusnesau gau neu symud i Loegr hyd yn oed. Mae hyn yn amlwg yn niweidiol i'r economi ac mae'n enghraifft o'r Llywodraeth hon yng Nghymru ddim yn cefnogi pobl ifanc, fel yr ydych chi newydd ei ddweud, nac unrhyw bobl o gwbl. Fel yr ydym ni'n ei wybod ar y meinciau hyn, ni allwch drethu economi i ffyniant. Mae'n ymwneud â dewisiadau, Prif Weinidog. A'r hyn sy'n fy mhoeni i fwy fyth yw bod Keir Starmer bellach yn dweud mai Cymru yw ei gynllun ar gyfer gweddill y DU. Felly, Prif Weinidog, a allwch chi ddweud wrthym ni sut mae'r Llywodraeth hon, a phryd mae'r Llywodraeth hon, mewn gwirionedd yn bwriadu helpu busnesau yn fy rhanbarth i a thu hwnt, a sicrhau eu bod yn cyd-fynd â gweddill y DU, yn hytrach na'u trethu allan o fusnes?

Wel, mae'n beth rhyfeddol i gynrychiolydd Ceidwadol sefyll ar ei thraed a siarad am drethi. Mae gennym ni'r baich treth uchaf mewn cyfnod o heddwch, o dan y Llywodraeth Geidwadol hon yn y DU—y baich treth uchaf mewn cyfnod o heddwch. Mae gennym ni'r ail dwf isaf o unrhyw wlad G7 dros y flwyddyn ddiwethaf—y cwbl o dan oruchwyliaeth y Torïaid. Ac maen nhw'n dweud nawr mai nhw yw plaid busnes a phlaid yr economi. Wel, bydd pobl yn gwneud dyfarniad ar hynny ar 4 Gorffennaf, ac edrychaf ymlaen at y dyfarniad hwnnw. Rydym ni'n ymdrin â gostyngiad bwriadol i'n cyllideb—£700 miliwn mewn termau real—a'r cymryd arian a phwerau bwriadol o fwy na £1 biliwn o arian y dylai'r Senedd hon a'r Llywodraeth hon fod wedi ei derbyn, i'w fuddsoddi yn nyfodol hirdymor ein heconomi. Gwnaed yr holl ddewisiadau hynny gan Lywodraeth Geidwadol y DU, gyda chefnogwyr brwd yn y lle hwn. Ni chododd yr un Ceidwadwr Cymreig eu llais yn erbyn cymryd arian a phwerau oddi wrth Gymru. Rwy'n hyderus y byddwn ni'n gwneud dadl gadarnhaol i bobl yng Nghymru yn yr etholiad hwn, ar gyfer ein dyfodol. Ac rwy'n dweud eto, pwy ar y ddaear fyddai eisiau sefyll gyda'r Torïaid yn yr hyn sydd i ddod ar ôl yr hyn yr ydych chi wedi ei wneud i Gymru?

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, ddoe, darlledodd y BBC raglen o'r enw A Big Stink. Roedd yn rhaid i chi deimlo cydymdeimlad ac empathi tuag at bobl druan Withyhedge sy'n dioddef yr arogleuon sy'n dod o'r domen honno. Fe wnaethoch chi gymryd £200,000 fel rhodd arweinyddiaeth gan y cwmni hwnnw. Fe wnaethom ni ddarganfod o'r rhaglen ddoe bod ymchwiliad troseddol i'r cwmni hwnnw. A allwch chi gadarnhau pryd yr oeddech chi'n gwybod bod y cwmni hwnnw yn destun ymchwiliad troseddol?

Wel, wrth gwrs, rwy'n cydymdeimlo ag unrhyw un sydd wedi'i effeithio yn uniongyrchol gan y materion a godwyd yn y rhaglen ynghylch gweithredu'r safle. Bydd yr Aelod yn gwybod, ac rwy'n tynnu sylw eto at fy nghofrestr buddiannau, ond, mewn gwirionedd, mae hwn yn faes lle byddai'n gwbl anghywir neu'n amhriodol i mi wybod am yr ymchwiliad yr adroddodd y BBC amdano. Dyna pryd roeddwn i'n ymwybodol ohono gyntaf—pan adroddwyd arno. Naill ai yn fy swyddogaeth fel yr Aelod etholaeth dros Dde Caerdydd a Phenarth neu, yn wir, yn fy swyddogaeth fel Gweinidog o fewn y Llywodraeth, ni fyddai'n briodol i mi gael fy hysbysu am unrhyw fath o ymchwiliad sy'n cael ei gynnal i weithrediad y safle yn sir Benfro. Sut allwn i wybod am yr ymchwiliad a oedd yn cael ei gynnal? Ac ni ddylwn i wybod. Dyna'r pwynt. Mae angen i bwy bynnag sy'n cynnal yr ymchwiliad allu cynnal yr ymchwiliad heb ofn na ffafr a dod i beth bynnag yw'r canlyniad cywir i weld y gwelliant y gellid ac y dylid ei wneud.

Felly, rwy'n cymryd o'ch ateb nad oeddech chi'n gwybod tan i'r pwynt gael ei wneud i chi gan y BBC yr wythnos diwethaf. Rwy'n credu fy mod i'n casglu hynny o'ch ateb. Felly, mae hynny'n arwain at y pwynt lle'r ydych chi wedi dweud y cyflawnwyd diwydrwydd dyladwy ar bob rhoddwr i'ch ymgyrch. Pa ddiwydrwydd dyladwy a wnaed mewn gwirionedd, o ystyried eich bod chi wedi derbyn y rhodd wleidyddol fwyaf yn hanes gwleidyddol Cymru? Anghofiwch am y rhoddion eraill, ond, ar y rhodd benodol hon o £200,000—o gofio eich bod chi wedi dweud nad oeddech chi'n gwybod bod yr ymchwiliad troseddol yn cael ei gynnal tan, rwy'n tybio, yr wythnos diwethaf, oherwydd dyna pryd y gwnaeth y BBC eich holi amdano—pa ddiwydrwydd dyladwy oeddech chi a'ch tîm yn ei gyflawni, fel y byddai unrhyw berson rhesymol yn disgwyl iddo fod wedi cael ei gyflawni ar rodd o'r maint hwnnw?

Wel, wrth gwrs, fe wnaethom ni gyflawni'r holl ddiwydrwydd dyladwy yr oedd yn ofynnol i ni ei gyflawni. Dyna'n union beth ddigwyddodd. Eto, doedd hyd yn oed rhaglen y BBC ddim yn gallu dod o hyd i achos lle'r oedd unrhyw un o'r rheolau wedi cael eu torri. Felly, rydym ni wedi ymrwymo i ddiwydrwydd dyladwy. Eto, rwy'n dychwelyd at y pwynt sy'n cael ei wneud: byddai'n anghywir ac yn amhriodol i mi wybod am ymchwiliad, pa un a yw'n cael ei gynnal gan reoleiddiwr neu unrhyw awdurdod arall â'r gallu i ddwyn achos troseddol. Ni fyddai unrhyw sail i mi gael fy hysbysu, ac ni ddylwn gael fy hysbysu am hynny. Dyna'r pwynt. Nid wyf i'n credu bod llawer o sail resymol i berson rhesymol fynd drosti. Rwyf i wedi ateb y cwestiynau hyn dro ar ôl tro, a byddaf yn parhau i ymateb yn onest ac yn ddidwyll dro ar ôl tro. Dylwn hefyd gywiro'r Aelod, gan y gwnaed y rhodd wleidyddol fwyaf yn hanes gwleidyddol Cymru i Blaid Cymru mewn gwirionedd.

Nid ar sail unigol, Prif Weinidog. Roedd y rhodd unigol fwyaf i'ch ymgyrch arweinyddiaeth chi fel unigolyn. Rydych chi wedi derbyn £200,000. Nawr, nid yw'n afresymol tybio y cyflawnwyd diwydrwydd dyladwy o ystyried y gwnaed cyfraniad mor fawr gan y gŵr busnes hwn. Roeddech chi'n gwybod bod gan y gŵr busnes hwn ddwy euogfarn droseddol yn ei erbyn—perchennog y cwmni hwn—ac eto nid oeddech chi'n barod i ofyn y cwestiynau treiddgar; roeddech chi'n barod i fancio'r arian a rhedeg. Dyna hyd a lled y mater. Mae pleidlais o hyder ynoch chi yma yfory, Prif Weinidog. A ydych chi'n mynd i ennill?

Eto, rwy'n dychwelyd at atgoffa'r Aelod fy mod i, ar bob achlysur, wedi ateb yn onest ac yn ddidwyll am yr hyn a ddigwyddodd, am y diwydrwydd dyladwy a oedd yn angenrheidiol ac, yn wir, y ffaith nad oes unrhyw reolau wedi'u torri, nad yw cod y gweinidogion wedi cael ei dorri. Ac rydym ni'n dychwelyd at—. Ac rwy'n deall pam mae'r Ceidwadwyr wedi cyflwyno cynnig yfory—pleidlais nad yw'n rhwymol, ond pleidlais, serch hynny, yn y Senedd hon. Mae dull ffurfiol ar gael. Rwy'n deall pam mae'r Aelod yn cyflwyno'r bleidlais. Rwy'n deall, ar yr adeg hon, pan fo pobl yn gwneud dewisiadau, pam nad yw eisiau siarad am record ei blaid. Rwy'n deall y pwyntiau sy'n cael eu gwneud ynglŷn â chrebwyll. Rwy'n deall yr hyn y mae hynny'n ei olygu a sut mae'n edrych. Edrychwch ar y dyfarniadau yr wyf i wedi eu gwneud a chymharwch nhw. Edrychwch ar y dyfarniadau yr wyf i wedi eu gwneud ar brofi ac olrhain. Edrychwch ar y dyfarniadau yr wyf i wedi eu gwneud ar gyfarpar diogelu personol yn ystod y pandemig, heb unrhyw lôn VIP lygredig yng Nghymru o dan fy ngoruchwyliaeth i. Edrychwch ar y dyfarniadau y mae ef wedi eu gwneud: amddiffyn Boris Johnson i'r carn, cefnogi Liz Truss i'r carn. Pan wnaeth ei haraith i gynhadledd y Ceidwadwyr, ei ymateb oedd, 'Mae honna'n araith wych'. Gofynnwch i ddeiliaid morgeisi beth yw eu barn amdani, gofynnwch i bobl â buddsoddiad busnes beth yw eu barn amdani. Os ydych chi eisiau trafod yr hyn sy'n mynd i ddigwydd o ran dyfarniad pobl, rwy'n gyffyrddus iawn yn cael unrhyw gymhariaeth rhwng y ddau ohonom ni.

Rwy'n hyderus am yfory. Edrychaf ymlaen at y ddadl, y byddaf yn ei mynychu. Gallwn, a dylwn, yn fy marn i, fod wedi bod yn rhywle arall, ond byddaf yn y Senedd hon i ymateb i'r ddadl. Ac rwy'n dweud eto, gyda record y Ceidwadwyr o'r hyn yr ydych chi wedi ei wneud i Gymru, pwy ar y ddaear fyddai'n barod i sefyll gyda chi? Nid wyf i'n credu y bydd pobl Cymru yn sefyll gyda chi pan ddaw i 4 Gorffennaf.

Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth. 

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Efallai bod y Prif Weinidog wedi nodi ei agwedd tuag at y bleidlais o ddiffyg hyder wrth ddweud nad yw'n rhwymol, ond rwy'n credu y dylem ni ei chymryd o ddifrif. Mae'n beth prin i'r Senedd gynnal pleidleisiau o ddiffyg hyder, yn enwedig yn y Prif Weinidog, ac felly dylai fod. Er efallai na fyddwn ni yn y gwrthbleidiau yn cytuno â Gweinidogion ar bolisi, rydym ni'n parchu canlyniad etholiadau democrataidd. Ond, yn yr achos hwn, mae swydd y Prif Weinidog wedi cael ei thanseilio i'r fath raddau fel nad oes gen i unrhyw amheuaeth bod pobl Cymru wedi colli hyder ynddo. Ceir dicter gwirioneddol. Mae ei dderbyniad o rodd o £200,000 gan lygrwr a gafwyd yn euog wedi erydu ymddiriedaeth mewn gwleidyddiaeth, ac rydym ni'n ei weld ar feinciau Llafur eu hunain, hyd yn oed. Cymaint yw lefel y pryder, yr adroddwyd ddoe bod ffigwr uwch o fewn y Blaid Lafur wedi cynnig rhoi benthyg £200,000 i'r Prif Weinidog fel y gallai ad-dalu'r rhodd. O ystyried y gallai rhywfaint o edifeirwch fod wedi dangos mewn gwirionedd ei fod yn deall dicter y cyhoedd, pam ar y ddaear wnaeth y Prif Weinidog wrthod y cynnig hwnnw? 

Fel yr wyf i wedi dweud yn glir o'r blaen, nid oes gen i £200,000 i ad-dalu unrhyw un. Nid wyf i'n siŵr a oes gan yr Aelod fynediad at yr arian parod hwnnw; does gen i ddim, yn sicr. Wedi dilyn y rheolau ar gyfer rhoddion ac wedi dilyn cod y gweinidogion hefyd—. Ac rwy'n deall bod yr Aelod eisiau gwneud dadl arall, waeth am unrhyw dorri rheolau, y dylwn i serch hynny ddioddef y pris eithaf mewn termau gwleidyddol. Ac rwy'n dweud wrth yr Aelod, nid yw'r syniad nad yw pleidleisiau o ddiffyg hyder yn gyffredin yn cael ei gadarnhau gan unrhyw archwiliad arwynebol o'r cofnod. Bu tair pleidlais o ddiffyg hyder yn nhymor y Senedd hon. Mae pob Gweinidog iechyd wedi wynebu pleidlais o ddiffyg hyder ar ryw adeg. Felly, mae hyn yn rhan annatod o'r hyn sy'n digwydd. Edrychaf ymlaen at ymateb i'r ddadl yfory a nodi'r hyn y mae'r Llywodraeth hon wedi ei wneud, yr hyn yr ydym ni'n parhau i'w wneud: yr ymrwymiad parhaus, di-derfyn i wella ein gwlad, y rheswm pam mae'r bleidlais ar 4 Gorffennaf yn bwysig i'r lle hwn ac i'r bobl yr ydym ni'n eu gwasanaethu. Edrychaf ymlaen at barhau i wneud fy nyletswydd fel Prif Weinidog Cymru. Edrychaf ymlaen at arwain Llywodraeth sydd eisiau gweddnewid bywydau cymunedau ym mhob rhan o'n gwlad, ac a fydd yn gwneud hynny. Dyna pam rydym ni yma. 

Efallai y gall y Prif Weinidog egluro pa un a yw hynny'n golygu ei fod yn bwriadu parhau beth bynnag fo canlyniad y bleidlais o ddiffyg hyder yn y Senedd yfory. Ond, unwaith eto, dim edifeirwch, dim cydnabyddiaeth leiaf gan y Prif Weinidog bod ei weithredoedd wedi dangos crebwyll difrifol wael. Mae hyn hyd yn oed yn fwy syfrdanol o gofio ein bod ni wedi darganfod ddoe bod cwmni a roddodd i ymgyrch y Prif Weinidog yn destun ymchwiliad troseddol ar yr adeg y gwnaed rhodd. Rydym ni'n dychwelyd, onid ydym, at y mater hwn o ddiwydrwydd dyladwy a pham ar y ddaear y gallai'r Prif Weinidog fod wedi rhoi ei hun mewn sefyllfa lle'r oedd o dan gymaint o fygythiad. Gadewch i mi ofyn hyn: pe bai'n cael y cyfle eto, a fyddai'n cymryd agwedd wahanol tuag at ddiwydrwydd dyladwy, neu a fyddai'n blaenoriaethu eto ei gronfa ryfel arweinyddiaeth dros yr hyn a oedd yn gywir a phriodol?  

Eto, mae'r Aelod wedi gofyn cwestiwn damcaniaethol i mi am y gorffennol. Dychwelaf at yr hyn yr wyf i wedi ei ddweud o'r blaen. Byddai'n anghywir ac yn amhriodol i mi fod wedi gwybod bod unrhyw ymchwiliad ar yr adeg y dechreuodd yr ymchwiliad hwnnw. A allwch chi ddychmygu pe bawn i wedi cael fy hysbysu am yr ymchwiliadau hynny, boed hynny gan y rheoleiddiwr, gan yr heddlu neu unrhyw awdurdod arall a allai gynnal ymchwiliad a allai arwain at gosb droseddol? Ni allaf ateb cwestiynau am ymchwiliad nad wyf i'n ymwybodol ohono. Ni allwch chi gyflawni diwydrwydd dyladwy ar faterion nad ydych chi'n ymwybodol ohonyn nhw. Yr hyn yr wyf i'n canolbwyntio arno yw gallu troi tudalen newydd i Gymru ar 4 Gorffennaf a'r bartneriaeth yr wyf i'n credu ddylai ddigwydd. Os edrychwch ar ein cymunedau a'r heriau sy'n ein hwynebu, ar garreg y drws, yr argyfwng costau byw yw'r prif fater, ac, yn fwy na hynny, yr holl faterion y mae'n eu ysgogi: realiti ein cyllideb, y ffaith ein bod ni wedi colli £700 miliwn mewn termau real, yr hyn y mae hynny'n ei wneud i allu ariannu'r GIG a'r gwasanaethau cyhoeddus yn iawn, i gefnogi'r economi. Dyna'r pethau sy'n fy ysgogi i mewn bywyd cyhoeddus. Dyna'r pethau sy'n sail i'n hymgyrch dros yr wythnosau nesaf ac, yn fwy na hynny, sut mae'r Llywodraeth yr wyf i'n ei harwain eisiau newid Cymru er gwell.

Wrth gwrs, roedd y Prif Weinidog yn gwybod am yr euogfarnau a roddwyd eisoes i'r unigolyn a oedd wedi rhoi'r £200,000. Mae bron i bythefnos bellach ers i Rishi Sunak edrych tua'r nefoedd yn Downing Street a dymuno y byddai ganddo ymbarél, ond yma yng Nghymru, edrychwch i fyny a'r hyn yr ydym ni'n ei weld yw parasiwtiau ymgeiswyr Llafur a orfodwyd gan bencadlys Llafur yn Llundain. Wrth i nifer yr ASau gael ei thorri yng Nghymru o 40 i 32 yn yr etholiad hwn, ni allwn fforddio, ni all y Senedd fforddio, ni all Llywodraeth Cymru fforddio i'n llais gael ei wanhau ymhellach drwy gael ymgeiswyr neu ASau nad ydyn nhw wedi dangos unrhyw ddiddordeb o gwbl yn y gorffennol mewn mynd ar drywydd yr hyn sy'n iawn i Gymru—materion cyllid teg, er enghraifft. Mae glanio parasiwtiau mewn mannau fel Gorllewin Caerdydd a Gorllewin Abertawe yn niweidiol i ddemocratiaeth Cymru, mae'n dangos diystyrwch llwyr o Gymru, ac o safbwyntiau a lleisiau, a dweud y gwir, Aelodau Llafur lleol, sydd, yn ddealladwy, yn gandryll gydag arweinyddiaeth plaid y DU. Efallai y gall y Prif Weinidog ddweud wrthym ni a wnaeth ef gymeradwyo dewis yr ymgeiswyr hynny dros ddewisiadau lleol amgen. Ac o ystyried bod Keir Starmer yn amlwg ddim yn fodlon ymddiheuro i aelodau Llafur lleol, nac i bobl Cymru yn ei chyfanrwydd, a wnaiff y Prif Weinidog wneud hynny ar ei ran?

Rwy'n gweld unwaith eto bod gan arweinydd Plaid Cymru obsesiwn gyda democratiaeth fewnol y Blaid Lafur. O ran ymgeiswyr sydd wedi'u cymeradwyo i sefyll, yn y ddau achos diweddar, roedd panel ar y cyd o aelodau lleol ac aelodau etholedig o weithrediaeth Cymru. Mae angen nawr i'r ymgeiswyr hynny fynd allan a gweithio ochr yn ochr ag aelodau lleol ac, yn fwy na hynny, ar eich pwynt am ddemocratiaeth Cymru, mae angen iddyn nhw berswadio pleidleiswyr Cymru mai nhw yw'r person iawn i sefyll dros eu cymunedau lleol o fewn Senedd y DU. Mae'n Senedd y DU a fydd â gwaith aruthrol o'i blaen ar ôl 14 mlynedd o anhrefn Torïaidd, 14 mlynedd lle nad wyf i'n credu bod teuluoedd yn well eu byd, a'r pedair blynedd a hanner anhrefnus diwethaf, gyda'r hyn y mae hynny wedi ei olygu i ac ar gyfer Cymru. Rwy'n credu bod angen dechrau newydd arnom ni, a dyna'r ddadl y byddwn ni'n ei gwneud. Os edrychwch chi nid yn unig ar yr argyfwng costau byw, nid yn unig y ffordd y mae arian a phwerau wedi cael eu dwyn oddi wrthym ni yn y Senedd hon, ofn a rhaniadau rhyfeloedd diwylliant, y methiant o ran yr economi, mae'r ffaith bod dewisiadau bwriadol a wnaed yn Senedd y DU bellach yn golygu bod mwy o blant yn tyfu i fyny yn dlawd yng Nghymru na phan ddaeth y blaid hon ar draws y DU i'r Llywodraeth gyntaf, dyna'r pethau yr wyf i'n credu fydd yn gyrru pobl i'r blwch pleidleisio i wneud eu dewisiadau ar bob ymgeisydd Llafur yr ydym ni'n ei gynnig. Rwy'n falch o sefyll ar ochr Llafur Cymru a chynnig Llafur mewn etholiad ar lefel y DU. Rwy'n credu na ddylai'r un ohonom ni sy'n credu mewn gwleidyddiaeth flaengar sefyll gyda'r Torïaid. Rwy'n gwneud y rhaniad hwnnw yn eglur iawn am yr hyn nad wyf i o'i blaid a'r hyn rwy'n credu ddylai ddigwydd gydag ac ar gyfer pobl y wlad rwy'n falch o'i harwain.

Mae cwestiwn 3 [OQ61184] gan Jack Sargeant wedi cael ei dynnu'n ôl, am y rheswm gorau posibl am dynnu cwestiwn yn ôl. Rwy'n siŵr ein bod ni i gyd yn croesawu Noa Sargeant bach i'r byd hwn. Croeso, Noa.

Rwy'n gobeithio y bydd economi'r gogledd yn cael hwb gan ddyfodiad Noa Sargeant, ond mae ein cynllun ar gyfer hybu economi Cymru wedi'i nodi yn ein cenhadaeth economaidd, sef sicrhau trosglwyddiad cyfiawn i economi werdd, llwyfan i bobl ifanc, gwaith teg, sgiliau a llwyddiant, gyda phartneriaethau cryfach ar gyfer rhanbarthau cryfach, yr economi bob dydd rydym ni'n ei mwynhau, a buddsoddi ar gyfer twf.

Diolch am eich ateb, Prif Weinidog. Byddwch yn gwybod bod y gogledd wedi cael cryn sylw, buddsoddiad a chefnogaeth yn ystod y blynyddoedd diwethaf gan Lywodraeth Geidwadol y DU, sy'n trawsnewid rhagolygon economaidd y rhanbarth yr wyf i'n ei gynrychioli, gyda phorthladd rhydd newydd yn Ynys Môn yn creu swyddi hirdymor o ansawdd uchel, gan ddenu gwerth tua £1.4 biliwn o fuddsoddiad; galluogi pwerdy niwclear yn Wylfa sy'n rhan allweddol o'n chwyldro niwclear ac a fydd yn creu miloedd o swyddi ar yr ynys; parth buddsoddi newydd yn Wrecsam a sir y Fflint, a fydd yn beiriant ar gyfer twf economaidd pellach a gwella sgiliau a hyfforddiant; ac £1 biliwn wedi'i ymrwymo i uwchraddio a moderneiddio prif reilffordd gogledd Cymru, a fydd yn gwella cysylltiadau ar draws y gogledd ac i mewn i ogledd-orllewin Lloegr. Mae hyn i gyd yn cael ei wneud yn bosibl gan Lywodraeth Geidwadol y DU. Pam nad yw Llafur Caerdydd yn dangos yr un ymrwymiad a ffydd i ogledd Cymru?

Rwy'n edmygu'r Aelod am ddweud hynna i gyd gydag wyneb syth. O ran yr holl feysydd y mae wedi'u nodi, ceir buddsoddiad ar y cyd a gwneud penderfyniadau ar y cyd â Llywodraeth Cymru, wrth gwrs. Rwy'n falch fy mod i wedi mabwysiadu dull pragmatig o weithio gydag amrywiaeth o Weinidogion gwahanol iawn yn olynol ar y porthladd rhydd, ar fargeinion twf, ac ar ddyfodol parthau buddsoddi yn wir. Ac edrychwch ar yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud: y buddsoddiad yn Llanberis gyda Siemens, gan wneud yn siŵr bod swyddi o ansawdd uchel yng nghefn gwlad Cymru. Meddyliwch am yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud ar Ynys Môn, buddsoddi yn Halen Môn ac eraill—partneriaeth dros gyfnod hir, yn gweithio ochr yn ochr â nhw. Edrychwch ar yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yn y gogledd-ddwyrain gydag Enfinium a'r gwaith yr ydym ni'n ei wneud yno, gyda mwy o swyddi yn dod yn rhan o'r chwyldro gwyrdd sydd ar garreg ein drws, a'r gwaith yr ydym ni'n ei wneud i fanteisio ar ynni ar y môr.

Gallem ni wneud cymaint mwy gyda Llywodraeth sefydlog a theg ar draws y DU, Llywodraeth a all wneud penderfyniadau. Y rheswm pam nad ydym ni wedi gweld buddsoddiad yn cael ei ddarparu mewn cenhedlaeth newydd o niwclear, boed hynny ar gyfer radioisotopau sydd eu hangen yn daer yn ein gwasanaeth iechyd gwladol neu'n adweithyddion modiwlaidd bach newydd neu'n dechnoleg fwy, yw oherwydd nad yw'r Ceidwadwyr erioed wedi llwyddo i gyflwyno Gweinidog a allai wneud penderfyniad. Oherwydd yr anrhefn yn y Llywodraeth Geidwadol nad yw'r buddsoddiad hwnnw wedi cael ei wneud. A phwy ar y ddaear oedd yn gwybod, pan wnaethon nhw brynu safle Wylfa gan Horizon, pan wnaethon nhw gyhoeddiad ar y diwrnod cyn yr etholiad cyffredinol, y byddai hwnnw'n gimig ar gyfer yr etholiad? Rwyf i eisiau Llywodraeth sydd o ddifrif am fod yn bartner gyda Llywodraeth Cymru a'r gogledd i ddarparu swyddi da o ansawdd uchel yn y chwyldro gwyrdd sydd i ddod.

Nid ydym ni hyd yn oed wedi gweld unrhyw gyllid datblygu ar gyfer y prosiectau hynny y soniwyd amdanyn nhw yn y gogledd eto. Yn ystod y 14 mlynedd diwethaf, rydym ni wedi gweld Llywodraeth Dorïaidd y DU yn gwneud toriadau termau real dieflig i flociau adeiladu twf economaidd: iechyd, gofal cymdeithasol, tai, cyflogau a chyllidebau awdurdodau lleol. Rydym ni wedi eu gweld nhw'n amddifadu Cymru o'r cyllid sydd ei angen arni, boed hynny drwy gyllidebau cyni cyllidol olynol neu drwy ddal biliynau o gyllid HS2 yn ôl yn fwriadol. Rydym ni wedi eu gweld nhw'n cynllwynio i dynnu arian allan o bocedi pobl trwy daranfollt morgeisi a chwyddiant Liz Truss. Ac rydym ni wedi eu gweld nhw'n rhoi mwy o gyllid ffyniant bro i Canary Wharf yn Llundain na Chymru gyfan gyda'i gilydd eleni. Onid yw'n wir felly, Prif Weinidog, mai'r peth gorau y gallwn ni ei wneud i roi hwb i economi’r gogledd yw pleidleisio i gael gwared ar Lywodraeth Geidwadol y DU ar 4 Gorffennaf?

Rwy'n credu o fewn y cwestiwn bod yr Aelod yn gwneud pwynt penodol sy'n dweud popeth y mae angen i chi ei wybod am agwedd y Ceidwadwyr tuag at Gymru a pha un a yw ffyniant bro yn ddilys: y ffaith bod Canary Wharf yn Llundain wedi derbyn mwy na Chymru gyfan gyda'i gilydd. Nid yw honno'n Llywodraeth sydd wedi ymrwymo i fuddsoddi yn nyfodol yr economi, nid yw'n Llywodraeth sydd wedi ymrwymo i ffyniant bro gwirioneddol i'r cymunedau sydd angen Llywodraeth ar eu hochr nhw. Ac ni ddylai neb synnu bod y grŵp Ceidwadol hwn yn gymaint o gefnogwyr Liz Truss a'r drychineb a grëwyd ganddi, oherwydd, wrth gwrs, dim ond o dan eu goruchwyliaeth eu hunain, roedd ganddyn nhw gyfres o doriadau treth heb eu hariannu a addawyd ganddyn nhw i bobl Cymru yn 2021. Ni ellir ymddiried yn y grŵp hwn o Dorïaid, ac ni ellir ymddiried yn y criw anobeithiol i lawr y ffordd sydd yn Llywodraeth bresennol y DU chwaith. Edrychaf ymlaen at eu gweld nhw'n cael eu gorfodi i adael yn y blwch pleidleisio a chychwyn newydd i Gymru a Phrydain.

Diolch am y cwestiwn.

Cyhoeddwyd sawl adroddiad ymchwil ar ddenu graddedigion i faes addysgu, gan gynnwys defnyddio cymhellion, ers 2019. Mae gwaith rhagarweiniol i werthuso'r cynllun cymhelliant pynciau blaenoriaeth yn benodol yn mynd rhagddo ar hyn o bryd.

Diolch. Rŷn ni'n gwybod bod yna broblemau mawr gyda ni o ran recriwtio a chadw athrawon ar draws Cymru gyfan. Yn wir, mae negeseuon etholiadol eich plaid eich hun yn cydnabod bod yr argyfwng hwn wedi digwydd o dan eich arweiniad chi, ac mae hyn yn gyfaddefiad sy'n cael ei adlewyrchu yn un o'ch chwe addewid etholiadol. A does dim prinder cyhoeddiadau wedi bod dros y blynyddoedd diwethaf gan Lywodraeth Cymru yn annog pobl ifanc i feddwl am yrfa fel athrawon neu gynorthwywyr dosbarth, ond a ydyn ni'n gwybod a yw'r ymgyrchoedd hyn wedi bod yn llwyddiannus? 

A allwch chi ddweud wrthyf i, Prif Weinidog, pa un a yw'r cynllun cymhelliant addysg gychwynnol i athrawon ar gyfer pynciau blaenoriaeth yn gweithio, a sut ydych chi'n gwybod hyn, oherwydd cefais dipyn o sioc yn ddiweddar o ddarganfod gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg nad oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw ddata i ddarganfod a yw derbynwyr y cymhelliant cyn 2022-23 yn dal i addysgu yng Nghymru, yn addysgu yn rhywle arall neu ddim yn addysgu o gwbl? Nawr, mae hwn yn gynllun sydd wedi bod yn rhedeg, mewn rhyw ffordd neu'i gilydd, ers dros ddegawd, gyda miliynau o bunnoedd wedi'u gwario arno, ac nid ydym ni'n gwybod a oes unrhyw un o'i dderbynwyr blaenorol yn dal i fod mewn swyddi addysgu. Nawr, mae hynny'n gwbl syfrdanol i mi. Felly, a allwch chi gadarnhau, Prif Weinidog, y bydd yr esgeulustod rhyfeddol hwn yn cael ei chywiro, ac esbonio i mi sut?

Rwy'n credu bod un neu ddau o wahanol bethau, i geisio mynd i'r afael â chwestiynau a phwyntiau'r Aelod yn uniongyrchol. Ceir pwynt ynglŷn â sut rydych chi'n cysylltu data ar gyfer pryd mae pobl yn mynd i mewn i'r gweithlu a sut y gallwch chi olrhain ble maen nhw, a sut rydych chi'n gwneud hynny'n llwyddiannus, a deall lle maen nhw wedi cyflawni cymhelliant. Yn wir, cytunwyd ar gymhellion ar gyfer hyfforddiant athrawon ar sail drawsbleidiol yn ystod y rhan fwyaf o oes datganoli, cydnabyddiaeth bod angen i chi gael cymhellion i ddod â phobl i mewn i'r gweithlu athrawon, ac yna yn benodol ar draws amrywiaeth o bynciau. Felly, dyna pam rydym ni'n cynnal gwerthusiad i ddeall yn fwy bwriadol, ar ôl cyfnod o gymhellion, pa mor llwyddiannus fu hynny. Mae angen i ni ddeall hefyd heb y cymhellion hynny, lle byddem ni wedi bod gyda'r gweithlu sydd ei angen arnom i wybod beth mae pob un ohonom ni eisiau ei weld ar gyfer plant a phobl ifanc.

Felly, dyna pam mae'r ymchwil yn bwysig, ond byddwn yn dweud yn y pynciau sydd gennym ni—amrywiaeth o wyddorau, dylunio a thechnoleg, TGCh, mathemateg, ieithoedd tramor modern, ffiseg, Cymraeg ac unrhyw un o'r pynciau hynny drwy gyfrwng y Gymraeg—rydym ni'n gwybod bod angen mwy o weithlu arnom ni. Mae'n her i addysg cyfrwng Saesneg ac, yn wir, addysg cyfrwng Cymraeg ar gyfer yr uchelgeisiau yr ydym ni'n eu rhannu. Nawr, i gyrraedd yno, mae'n rhaid i chi ddeall sut rydych chi'n cael athrawon ac yna eu cadw. Mae'n rhannol am y cam cychwynnol am gymhellion, rwy'n credu. Mae hefyd yn rhannol am yr amgylchedd yn yr ystafell ddosbarth. Mae hefyd yn ymwneud yn rhannol â sut maen nhw'n cael eu cefnogi a'r diwygiadau yr ydym ni'n eu gwneud ar newid ein cwricwlwm. Mae llawer o athrawon eisiau dod i Gymru yn gadarnhaol oherwydd y daith yr ydym ni arni, ac mae angen iddo weithio i wneud yn siŵr bod pobl ifanc yn cael y dechrau gorau mewn bywyd drwy'r 1,000 o ddiwrnodau cyntaf, ac i fyd addysg.

Felly, byddwn, mi fyddwn yn edrych ar yr ymchwil a'r dystiolaeth sydd yno. Y rhan hanfodol yw: sut ydym ni'n cael y gweithlu sydd ei angen arnom ni i ddeall sut rydym ni'n ei gwneud yn eglur bod bod yn athrawes neu athro yn yrfa wych i wneud gwahaniaeth mawr i'r gymuned yr ydych chi'n byw ynddi ac yn ei gwasanaethu, a'r wlad, a gall fod yn broffesiwn gwerth chweil iawn i unigolion hefyd? Yn anffodus, ymosodwyd ar lawer o rannau o'r proffesiwn addysgu yn rheolaidd gan wahanol weithredwyr, ac mae hynny wedi troi rhai pobl—[Anghlywadwy.]—eisiau bod yn athrawon drwy'r pandemig ac yn syth ar ei ôl. Mae hynny'n gwastadu ychydig, felly mae angen i ni ddeall beth arall y gallwn ni ei wneud i gael yr athrawon o ansawdd uchel sydd eu hangen arnom ni, ac y mae pob un o'n hetholwyr a'u teuluoedd eisiau eu gweld ym myd addysg Cymru. 

Mae'r Prif Weinidog wedi bod yn siarad llawer am y 14 mlynedd diwethaf. Wel, yn ystod y 14 mlynedd diwethaf yn Lloegr, rydym ni wedi gweld twf enfawr yn y sector addysg yn Lloegr, diolch i ddiwygiadau dan arweiniad y Ceidwadwyr sydd wedi sicrhau'r canlyniadau Rhaglen Asesu Myfyrwyr Rhyngwladol gorau yn unrhyw le yn y DU yn gyson. Yn y cyfamser, mae Llywodraeth Lafur Cymru yn gwrthod dilyn yr un trywydd, gan lywyddu dros y sgoriau addysg gwaethaf yn unrhyw le yn y DU ac sy'n gwaethygu.

Nawr, mae'r cynllun cymhelliant pynciau blaenoriaeth addysg gychwynnol athrawon, fel yr amlinellodd y Prif Weinidog, yn cynnwys ffiseg fel proffesiwn y gellir ei addysgu drwyddo. Targedodd Llywodraeth Cymru recriwtio 61 o fyfyrwyr i gwblhau'r rhaglen AGA ar gyfer 2023-24. Hoffech chi wybod faint wnaeth gymhwyso yn 2023-24? Tri. Onid yw'n un wers, Prif Weinidog, y gallwn ni ei dysgu gan Gymru a Llywodraeth Lafur Cymru na allwch chi ymddiried yn Llafur o ran addysg?

Mewn gwirionedd, yr hyn y mae'r Aelod yn ei nodi yw bod y cymhellion yn rhan o'r ateb, ond nid yr ateb cyfan, ac os ydych chi eisiau trafodaeth ddifrifol am sut rydym ni'n cael y gweithlu sydd ei angen arnom, nid yw'r cyfraniad hwnnw yn eich arwain i'r man lle mae angen i chi fod. Mae angen i chi ddeall yr hyn y mae angen i ni ei wneud i wneud addysgu yn broffesiwn deniadol i bobl eisiau ei astudio, ac yna aros ynddo ac eisiau parhau i'w ddarparu. Nawr, es i i'r brifysgol gydag amrywiaeth o bobl sydd bellach yn athrawon; fe wnes i gyfarfod rhai ohonyn nhw yn Eisteddfod yr Urdd, a dweud y gwir—mae maffia Aber ym mhobman, fel y mae'r Llywydd yn gwybod—ond i ddeall pam wnaethon nhw aros mewn addysg Gymraeg a'r hyn sy'n gwneud gwahaniaeth, mae hynny'n rhan o'r gwaith y mae angen i ni ei wneud, yn ogystal ag ymrwymiad i fod eisiau codi safonau gyda phlant a phobl ifanc ac ar eu cyfer.

Rhan ohono yw'r amgylchedd y maen nhw'n gweithio ynddo hefyd, ac, wrth gwrs, rydym ni bellach wedi gweld, yn barhaus, y rhaglen adeiladu ysgolion a cholegau fwyaf ar gyfer cyfleusterau newydd ers y 1960au. Rwy'n falch iawn o'r hyn y mae Llafur Cymru wedi ei wneud i fuddsoddi mewn cyfleusterau; byddwn yn parhau i weithio gyda'r proffesiwn, ac eraill, i'w gwneud yn eglur bod addysgu yn broffesiwn deniadol. Gallwch ymgymryd â gyrfa lawn boddhad a hynod werthfawr a gwneud gwahaniaeth mawr i'r cymunedau yr ydych yn byw ynddyn nhw. A dyna'r daith yr ydym ni arni, ac nid wyf i'n ymddiheuro o gwbl am fod eisiau bod yn gadarnhaol am yr anghenion gweithlu sydd gennym ni a sut rydym ni eisiau mynd ati i'w diwallu ar gyfer dyfodol y wlad.

Diolch. Ym mis Mawrth eleni, fe wnaethom ni orffen ein hymgynghoriad 12 wythnos ar reoleiddio sefydliadau, gweithgareddau ac arddangosion lles anifeiliaid. Mae hyn yn cyfeirio at anifeiliaid anwes. Fe wnaeth yr ymgynghoriad gynnig trwyddedu perchnogion, ceidwaid a hyfforddwyr cŵn rasio, gan gynnwys milgwn, gyda'r bwriad o wella eu lles gydol oes, o'u genedigaeth hyd at ymddeol, pan fyddan nhw'n cael eu bridio neu eu magu'n benodol ar gyfer chwaraeon.

Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Wrth geisio cael eich ethol i swydd y Prif Weinidog, fe wnaethoch chi ddweud ar eich sianel cyfryngau cymdeithasol

'Mae amddiffyn milgwn yn mynd y tu hwnt i ddod â'r gamp i ben—mae angen i ni sicrhau gofal da drwy gydol oes milgi.'

Allwn i ddim cytuno mwy. Ond a yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi bod rhoi terfyn ar rasio milgwn yn fuan yn hytrach nag yn hwyrach yn allweddol i amddiffyn lles yr anifeiliaid hyfryd hyn? Felly, a wnewch chi ymrwymo i gyfarfod â chlymblaid Cut the Chase, sydd wedi bod yn ymgyrchu ar y mater, i drafod eu pryderon am lesiant y cŵn sy'n dal i gael eu defnyddio ar gyfer rasio masnachol yng Nghymru? Diolch.

Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn a'r diffuantrwydd. Rwy'n gwybod ei fod yn gefnogwr o'r ymgyrch i ddod â rasio milgwn i ben a'r rhesymau sy'n sail i hynny. Hoffwn ddiolch i bawb a roddodd o'u hamser i gymryd rhan yn yr ymgynghoriad; cawsom dros 1,100 o ymatebion i'r ymgynghoriad. Felly, mae'n rhaid i ni fynd drwy'r rheini, cynnal dadansoddiad priodol ohonyn nhw, yna dod allan gyda'r ymateb gan y Llywodraeth. Dyna pam na allaf i roi ymrwymiad y gwn y gallai'r Aelod ac eraill fod eisiau ei glywed, am ganlyniad penodol, oherwydd mae angen i ni ddeall beth yw'r ymateb hwnnw, yn ei holl dermau, ac yna nodi beth fydd ymateb y Llywodraeth.

Un o'r pwyntiau yn yr ymgynghoriad yw a ddylid cefnogi gwaharddiad graddol ai peidio, ond fel y dywedais i, ac y byddaf yn parhau i'w ddweud, mae angen i chi feddwl nid yn unig am filgwn ar gyfer heddiw ond, mewn gwirionedd, lles y milgwn hynny, os bydd y gamp yn parhau neu, yn wir, os bydd rasio milgwn yn dod i ben. Dyna beth y byddwn ni'n edrych arno. Nid wyf i eisiau rhagfarnu na rhagweld yr ymgynghoriad, ond rwy'n cymryd o ddifrif y pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud, a gwn fod cefnogaeth drawsbleidiol wirioneddol ar y mater hwn.

Bore da, Prif Weinidog. Nid yw'n syndod i lawer fy mod i eisiau dweud ychydig eiriau ar y mater hwn, ac rwy'n ddiolchgar i'm cydweithiwr Altaf Hussain. Rwy'n deall yn llwyr nad ydych chi'n gallu rhagfarnu unrhyw ganlyniad o ran y cyfnod ymgynghori, ond dim ond i ddweud ychydig am fy nghi i, Wanda, mae hi—[Torri ar draws.] Na, ni wnaf i fynd i mewn i hynny. Roedd hi a'r ci blaenorol yr oeddwn i'n berchen arno, y milgi rasio blaenorol, ill dau wedi'u trawmateiddio'n fawr gan rasio. A dweud y gwir, rhedodd Wanda ei ras olaf ym mis Hydref y llynedd—hon oedd ei hwythfed ras ar ddeugain mewn pedair blynedd. Rwy'n gobeithio'n fawr y bydd y cyfnod ymgynghori yn golygu bod gennym ni waharddiad graddol ar rasio milgwn.

Fy nghwestiwn i chi yw hwn—gobeithio y cawn ni'r canlyniad hwnnw—beth fyddwch chi'n ei wneud i sicrhau diogelwch ac amddiffyniad milgwn sydd ar y trac rasio yng Nghaerffili, i sicrhau eu bod nhw'n cael eu hamddiffyn yn ystod y cyfnod hwnnw? Diolch yn fawr iawn.

Diolch am y cwestiwn. Dylwn i ddweud fy mod i'n berchennog ci fy hun; rydym ni'n teimlo weithiau mai'r ci sydd berchen arnom ni. Ond nid yw'n filgi, ond rwy'n deall eu bod nhw'n anifeiliaid anwes teuluol gwych. Ond ceir pwynt yma am y lles ehangach a'r hyn sy'n digwydd gyda'r milgwn hynny sy'n cael eu bridio ar gyfer rasio, pa un a ydyn nhw'n ei wneud yn rasio milgwn ai peidio, a gwn am y pryderon sydd yno. Mae trac y Cymoedd bellach yn rhan o Fwrdd Milgwn Prydain Fawr, felly mae'n rhaid iddo fodloni safonau allanol. Byddwn yn parhau i gynnal diddordeb yn yr hyn sy'n digwydd yno, waeth beth fydd canlyniad yr ymgynghoriad ac ymateb y Llywodraeth.

Nid oes gan yr awdurdod lleol gyfrifoldebau statudol i archwilio'r trac a deall lles anifeiliaid, ond rydym ni eisiau gwneud yn siŵr bod y safonau Prydain Fawr gyfan y gwnaethon nhw gytuno iddyn nhw dim ond y llynedd, pan wnaethon nhw ymuno â chorff cyffredinol Prydain Fawr, yn cael eu bodloni. Ac rwy'n cymryd o ddifrif y pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud am les tra bod y gamp yn parhau i filgwn yng Nghymru a thu hwnt a hefyd beth allai ddigwydd os oes gwahanol ddyfodol, oherwydd rwy'n cymryd lles yr anifeiliaid hyfryd hyn o ddifrif. Byddaf yn stopio yn y fan yna, oherwydd fel arall byddaf yn dechrau siarad am hanes teuluol gyda milgwn, sydd fwy na thebyg y tu hwnt i gwestiynau'r Prif Weinidog.

Prif Weinidog, 2 Mehefin yw Diwrnod Cenedlaethol y Milgwn. Mae'n atgof amserol bod Cymru yn un o ddim ond 10 gwlad ar draws y byd i gyd—mae hyn yn cynnwys holl wledydd y DU—lle mae rasio milgwn masnachol yn dal i ddigwydd yn 2024. Mae canlyniadau cyhoeddedig o rasys a threialon yn stadiwm milgwn y Cymoedd, sydd wedi'i leoli yn sedd Islwyn y Senedd, yn dangos y cofnodwyd bod naw ci wedi 'cwympo' a bod 15 wedi cael eu 'bwrw drosodd' rhwng 3 Mawrth a 29 Mai eleni. Mae lles y milgwn gwerthfawr hyn sydd wedi cwympo mewn rasys yn parhau i fod yn anhysbys. Mae'r glymblaid Cut the Chase, sy'n cynnwys sefydliadau uchel eu parch yr RSPCA, Dogs Trust, Blue Cross, Hope Rescue a Greyhound Rescue Wales, wedi rhoi llawer o sylw i'r diffyg lles gwirioneddol syfrdanol a ddangosir yn y diwydiant rasio milgwn tuag at les yr anifeiliaid. Prif Weinidog, pa amserlenni a pha fanylion pellach, felly, allwch chi eu rhoi am ganlyniad yr ymgynghoriad 12 wythnos yn ystyried dyfodol rasio milgwn, a phryd fydd hwnnw'n adrodd i'r Senedd? Hoffwn hefyd roi sylw i'r pwynt o'r hyn sy'n mynd i ddigwydd yn y cyfamser i'r cŵn hynny a'u lles.

Diolch am y cwestiwn. Eto, rwy'n deall yr ymateb yr hoffai'r Aelod i mi ei roi, ond na allaf ei roi gan ein bod ni'n mynd drwy'r ymateb i'r ymgynghoriad, ond mae'n drawiadol, y pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud, bod Cymru yn un o ddim ond 10 gwlad ledled y byd sy'n dal i fod â rasio milgwn masnachol. Mae angen i ni ddeall mwy am les y cŵn, y safonau sydd gan Fwrdd Milgwn Prydain Fawr ar gyfer milgwn i allu gwneud yn siŵr eu bod nhw'n cael eu bodloni a'u bod nhw'n ymgymryd â'r ymgysylltiad lles y maen nhw i fod i'w wneud, ac mae'n rhaid i ni ymdrin â'r ymateb i'r ymgynghoriad. Nawr, ni allaf roi amserlen bendant i chi ar gyfer pryd y bydd hwnnw'n cael ei gyhoeddi, ond mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig yn arwain y gwaith ar hyn; byddwn yn cyhoeddi crynodeb o'r ymatebion, a byddwn yn cyhoeddi ymateb gan y Llywodraeth ynglŷn â sut rydym ni'n bwriadu bwrw ymlaen â'r materion hynny. Felly, byddwn yn gofyn i Aelodau ar bob ochr i fod yn amyneddgar, i ddeall ein bod ni'n trin hyn o ddifrif, gyda'r nifer sylweddol o ymatebion sy'n dangos gwir ddiddordeb yn y mater, a byddwn yn cyflwyno ymateb y Llywodraeth cyn gynted ag y gallwn. Ac eto, rwy'n cydnabod y pryder sylweddol a diffuant iawn a da ei fwriad a thwymgalon ar bob ochr i'r Siambr.

Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio'n agos gyda'r bwrdd iechyd i ysgogi gwelliant cynaliadwy sy'n galluogi cleifion i gael mynediad at wasanaethau iechyd a gofal diogel a phrydlon. Rydym ni wedi nodi disgwyliadau eglur ar gyfer gwelliant y byddaf i ac Ysgrifennydd y Cabinet yn cymryd camau dilynol arnyn nhw.

Prif Weinidog, o dan Lafur, mae'r GIG yn y gogledd ar ei liniau: mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr wedi bod i mewn ac allan o fesurau arbennig ers 2015; mae methiant wedi bod i gyflawni gwelliannau, sydd wedi arwain at gleifion yn dioddef niwed; mae cleifion yn aros yn hirach nag mewn rhannau eraill o'r DU am lawdriniaethau a thriniaethau; ac rydym ni i gyd yn gwybod mai Ysbyty Glan Clwyd, sy'n gwasanaethu pobl Conwy a sir Ddinbych, sydd â'r perfformiad adran achosion brys gwaethaf yn y wlad, gydag un o bob pedwar o bobl yn aros 12 awr neu fwy mewn adrannau damweiniau ac achosion brys. Mae'n gwbl annerbyniol.

Nawr, mewn ymgais i fynd i'r afael â rhai o'r materion hyn, 11 mlynedd yn ôl, addawodd Llywodraeth Cymru adeiladu ysbyty newydd sbon yn y Rhyl i wasanaethu'r llain arfordirol, i wella mynediad at wasanaethau'r GIG ac i leddfu'r pwysau ar Glan Clwyd. Dylai fod wedi bod ar agor yn 2016, ond nid ydym ni wedi gweld rhaw yn y ddaear eto, Prif Weinidog, ac eto, ers hynny, ers hynny, ers 2013, rydych chi wedi agor ysbyty newydd sbon yn y de. Pam mae'r gogledd bob amser yn dod yn ail i'r de o dan eich Llywodraeth chi? A phryd fydd pobl yng Nghonwy a sir Ddinbych yn cael y cyfleuster hanfodol hwn y mae cleifion ei angen?

Wel, rwy'n cydnabod na fyddai amseroedd aros hir yn rhywbeth y byddwn i'n ceisio'u hamddiffyn, p'un a yw'n ofal brys neu'n ofal arferol, wedi'i gynllunio. Mae amseroedd aros hir wedi gostwng yn y gogledd, gostyngiad o fwy nag 20 y cant. Mae gostyngiad o fwy na 55 y cant wedi bod, mae'n ddrwg gennyf i, yn nifer cleifion orthopedig sy'n aros hefyd, ac mae buddsoddiad yn mynd i'r gwasanaeth iechyd yn y gogledd. Mae Ysbyty Glan Clwyd ei hun wedi cael ei adnewyddu'n sylweddol, nid yn unig yn yr adran damweiniau ac achosion brys, ond mae'r ysbyty cyfan wedi'i ailwampio ac adnewyddu mewn gwirionedd. Rydyn ni hefyd wedi gweld arian yn mynd i unedau iechyd meddwl newydd ac yn wir yr uned orthopedig yn Llandudno, yr aeth Ysgrifennydd y Cabinet ati i'w hagor a'i gweld. Felly, mae buddsoddiad gwirioneddol yn cael ei gyflwyno. Ond nid ym mrics a morter yr ysbyty yn unig y mae'r her, mae hi'n ymwneud â thrawsnewid a moderneiddio'r gwasanaeth yn gyffredinol, a'r angen i gael nid yn unig nifer y staff, ond y ffordd y maen nhw'n gweithio. Mae'n bartneriaeth ar gyfer staff a'r cyhoedd yn ehangach; partneriaeth, yn wir, gyda llywodraeth leol a thu hwnt.

Rhan o'n her fwyaf o gael pobl drwy ofal mewn ysbytai yw'r ffaith bod gormod o lawer o bobl sy'n ffit yn feddygol yn dal i fod mewn gwelâu ysbyty. Ni allwn ni ddatrys hynny heb yr adnoddau a'r cydweithio rhwng iechyd, gofal lleol, llywodraeth leol ac eraill. Ac, wrth gwrs, rydyn ni mewn amgylchedd, fel y mae'r Aelod yn gwybod yn dda iawn, lle mai nid yn unig ein cyllideb sydd wedi'i pheryglu, gyda gostyngiad o fwy na £700 miliwn mewn termau gwirioneddol yn ystod y tair blynedd diwethaf, ond mewn gwirionedd mae hynny'n cael effaith wirioneddol ar iechyd a'i bartneriaid hefyd.

Mae yna gwestiynau gwirioneddol i ni, ac rwy'n credu y bydd tudalen newydd yn cael ei throi ar lefel y DU yn rhoi mwy o adnoddau a phartneriaethau gwahanol i ni weithio gyda nhw. Rwy'n edrych ymlaen at wrando ar y cyhoedd, at ddeall yr heriau rwy'n ymwybodol ein bod ni'n eu hwynebu, ond, yn hollbwysig, rwy'n edrych ymlaen at bartneriaeth newydd sy'n ein galluogi ni i gyflawni dyheadau'r Llywodraeth hon a phob cymuned ledled y wlad.

Mae lleihau amseroedd aros yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon, ac rydyn ni wedi bod yn glir gyda byrddau iechyd y dylen nhw ddefnyddio'r holl gapasiti sydd ar gael, gan gynnwys drwy'r sector annibynnol, i leihau amseroedd aros. Ein nod cyffredinol yw bod â gwasanaeth iechyd cenedlaethol cyhoeddus gwirioneddol gynaliadwy.

Diolch. Wel, yn ddiddorol, o ran Betsi, maen nhw'n ei alw'n fewnoli triniaethau allanol, wyddoch chi. Nawr, mae 8,568 o lwybrau cleifion yn aros dros 105 wythnos, dwy flynedd, i ddechrau triniaeth, ac mae hynny 3,600 y cant yn fwy na Lloegr gyfan. Nawr, mewn ymdrech i fynd i'r afael â'r argyfwng hwn, fe wnaeth y bwrdd iechyd droi at fewnoli, gan ddefnyddio cwmnïau preifat. Maen nhw wedi bod yn ymrwymo i gontractau gyda darparwyr gofal iechyd allanol i ddarparu timau clinigol i fynychu safleoedd byrddau iechyd, gweld cleifion a hefyd ymgymryd â nifer o ganlyniadau o sganiau. Nawr, dim ond newydd ddod at fy sylw i mae hyn, ond, oherwydd pwysau cyllidol, mae'r bwrdd iechyd yn ddiweddar—. Mae gennyf i etholwyr yn aros sawl mis am ganlyniadau sgan. Nawr, mae'n siŵr, Prif Weinidog, y gallwch chi ddeall bod unrhyw un sy'n mynd am sgan, mae'n gyfnod pryderus iddyn nhw; unrhyw un sy'n aros am y canlyniadau hynny, mae hi hyd yn oed yn fwy pryderus iddyn nhw. A phan nad yw'r canlyniadau hynny'n cael eu cyflwyno, mae'n achosi baich ychwanegol o straen a phryder. Nawr, yr hyn sydd wedi digwydd yw, oherwydd pwysau ariannol, gwnaeth y bwrdd iechyd benderfyniad i atal y gwaith mewnoli gwasanaethau allanol ar sganiau o fis Ebrill 2023, flwyddyn yn ôl. Fodd bynnag, yn hytrach na dod â'r cleifion hynny yn ôl o dan ymbarél y GIG—

Rydw i wedi bod yn amyneddgar iawn. Gofynnwch y cwestiwn, Janet Finch-Saunders.

Iawn. Felly, yn y bôn, cafodd y cleifion hynny eu rhoi o'r neilltu am fisoedd a misoedd a misoedd ar y tro. Nawr, maen nhw wedi ysgrifennu ataf i yn dweud—

Y cwestiwn nawr, Janet os gwelwch yn dda.

Ie iawn. Felly, beth fyddwch chi'n ei wneud, gan weithio gyda'r Gweinidog iechyd, Prif Weinidog, i sicrhau eich bod chi'n edrych  ar sut yn union mae mewnoli rhaglenni allanol yn gweithio? Oherwydd, mewn gwirionedd, mae ei atal am flwyddyn a pheidio ag ailgydio ag ef yn warthus. Rwyf i eisiau sicrhau nad yw hynny'n digwydd eto.

Mae dwy funud yn ddigon ar gyfer y cwestiwn yno.

Rwy'n credu, fel y gwnaeth yr Aelod ei gydnabod, mewnoli yw lle mae pobl yn cael eu dwyn i mewn i'r GIG i ddarparu rhai o'r sganiau sydd eu hangen arnyn nhw, a'n her ni yw, os ydyn ni eisiau cynhyrchu'r capasiti sydd ei angen arnon ni, mae angen i ni fuddsoddi mewn pobl ac mewn offer i wneud hynny. Ac mae angen i ni ddefnyddio rhannau o'r sector annibynnol i sicrhau nad oes gennym ni amseroedd aros annerbyniol o fewn y system. Ac mewn gwirionedd, o ran sganiau MRI yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, roedd gostyngiad o tua 30 y cant yn nifer y bobl sy'n aros yn hirach na'n disgwyl, felly mae wedi gwneud gwahaniaeth. Ac mae'r gostyngiad hwnnw yn nifer y bobl sy'n aros wedi digwydd mewn gwirionedd er bod cynnydd o 14 y cant yn y galw. Nawr, rwy'n gwybod bod problem wedi bod a chafodd rhai pobl eu methu ar gyfer apwyntiadau dilynol. Mae hynny'n rhywbeth y mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn ymwybodol ohono. Mae hefyd yn rhywbeth y mae'r bwrdd iechyd yn ymwybodol ohono. Maen nhw wedi adolygu'r holl achosion hynny i sicrhau bod pobl yn cael eu rhoi yn ôl i mewn i'r system lle dylen nhw fod wedi bod. Rhan o'n her ni yw nid yn unig dweud yr hyn yr ydyn ni eisiau'i wneud i gydnabod bod yna broblem y mae angen i ni ei datrys; mae hefyd, yn ymwneud â phan fo pethau'n mynd o chwith, ynghylch a ydych chi'n barod i'w gywiro. Dyna'n union a ddigwyddodd yn yr achos hwn. A bydd angen i ni fuddsoddi mwy yn y maes hwn i gyrraedd pwynt o fod yn wirioneddol gynaliadwy, ac yna mae angen i ni ddod o hyd i ffordd i barhau i fuddsoddi mewn gofal iechyd mwy ataliol hefyd. Dyna'r her sy'n ein hwynebu ni. Rwy'n deall hyn yn dda iawn fel cyn weinidog iechyd. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd yn deall hynny'n dda iawn a dyna'n union y mae hi'n ei wneud: mynd i'r afael ag amseroedd aros hir ac yn bwriadu symud ein system i ofal iechyd mwy ataliol.

Yn olaf, cwestiwn 9, Delyth Jewell.

Mae mynediad i wasanaethau ysbytai yn Nwyrain De Cymru o dan bwysau parhaus, gyda'r galw a'r angen uchaf erioed. Mae'n anochel bod hyn yn effeithio ar staff a chleifion. Bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio'n agos gyda byrddau iechyd yn y rhanbarth hwn i wella mynediad at wasanaethau iechyd a gofal diogel ac amserol.

Diolch am hynny. Mae i'w weld bod ein hysbytai yng Nghymru yn agos at argyfwng byth a beunydd. Cysylltodd etholwr â mi yn ddiweddar y cafodd ei fam 92 oed ei chludo i ysbyty'r Faenor ar ôl cwympo. Roedd hi'n anymwybodol. Roedd tri ar ddeg o ambiwlansys yn aros y tu allan pan gyrhaeddon nhw, ac ar ôl brysbennu roedd yn rhaid iddyn nhw aros am bum awr mewn ambiwlans y tu allan cyn i'r fenyw 92 oed yma gael ei symud yn ôl i'r adeilad, a dim ond ar ôl iddyn nhw gwyno—hyn oll cyn iddo gael ei sefydlu a oedd hi'n gwaedu ar yr ymennydd. Nawr, rwyf i wedi sôn o'r blaen yma am sut mae ambiwlansys yw'r ystafelloedd aros newydd, ei bod yn arferol gweld ciwiau o ambiwlansys yn aros y tu allan i adrannau damweiniau ac achosion brys. Ni ddylai fod yn normal, ond mae wedi dod yn normal. Nawr, siawns na fyddech chi'n cytuno nad yw hynny'n ddigonol, nad yw hynny'n iawn. Yn yr etholiad hwn, mae'r Blaid Lafur yn canolbwyntio ar yr angen i foderneiddio ein GIG ac maen nhw hyd yn oed yn ymgyrchu ar hynny yng Nghymru, lle mae eu plaid eu hunain yn rhedeg y gwasanaeth iechyd. Onid eich bai chi yw rhan o hyn?

Rwy'n credu os edrychwch chi ar yr hyn yr ydyn ni'n ei wneud—. Gadewch i ni gymryd y pwynt penodol. Mae'n ddrwg gennyf i glywed am yr enghraifft y mae'r Aelod wedi tynnu sylw ato. Ni allaf ymdrin â materion unigol, ond rwy'n gobeithio bod yr Aelod, ynghyd â'r bwrdd iechyd, yn edrych ar hynny, ac mae gwasanaethau eraill ar gael, gan gynnwys Llais ac eraill, i helpu i gefnogi'r Aelod os oes angen codi cwyn neu bryder, ac mae'n bwysig bod pryderon yn cael eu codi. Rwy'n cofio, pan oedd yr Aelod dros Orllewin Caerdydd yn Weinidog iechyd, am y rhodd cwynion, a deall, pan fo cwynion yn cael eu gwneud, eu bod yn gyfleoedd i wella, ac i'w wneud mewn amgylchedd lle nad yw staff yn teimlo eu bod o dan y lach, ond yn hytrach, sut ydych chi'n gwneud hyn yn well yn y dyfodol. Mae rhywfaint ohono'n ymwneud â sut yr ydyn ni'n ymdopi â'r galw. Mae rhywfaint yn ymwneud â sut mae ein systemau cyfan yn gweithio.

Fe wnes i'r pwynt mewn cwestiynau cynharach mai rhan o'n her ni yw bod gennym ni ormod o bobl sy'n feddygol ffit i gael eu rhyddhau sydd ddim yn gallu symud i gam nesaf eu gofal a'u triniaeth y tu allan i'r ysbyty. Mae hefyd yn rhywbeth sy'n ymwneud â gallu wrth y drws ffrynt. Felly, yn y Faenor yn benodol, maen nhw'n ceisio dyblu'r capasiti ar gyfer yr holl ardal aros. Dylai hynny wneud gwahaniaeth gwirioneddol i bobl sy'n dod i mewn, ac mae modd rhyddhau ambiwlansys i ymdrin â'r risg sydd yn y gymuned bryd hynny. Ond mae'n rhaid i ni ymdrin â'r drws cefn, lle y gall pobl fynd allan o'r ysbyty. Nawr, mae hyn yn rhan o'r hyn y mae angen i chi ei wneud i foderneiddio'r gwasanaeth: buddsoddi yn eich staff, buddsoddi mewn cyfleusterau. Ac nid wyf i'n ymddiheuro am ymgyrchu dros wasanaeth iechyd gwladol wedi'i foderneiddio, ynghyd â'r adnoddau sydd eu hangen arnon ni i gadw'r staff sydd gennym ni ac i recriwtio'r staff y bydd eu hangen arnon ni.

Os ydych chi'n ystyried yr hyn yr ydyn ni eisoes wedi'i wneud i foderneiddio'r gwasanaeth iechyd, y gronfa triniaethau newydd a gafodd ei chyflwyno gennym ni yn nhymor diwethaf y Senedd, mae'n rhoi gwell mynediad a mynediad cyflymach at driniaethau newydd. Fe wnaethon ni'r dewis hwnnw yma yng Nghymru cyn gweddill y DU. Ystyriwch yr hyn yr ydyn ni wedi'i wneud mewn optometreg. Gall eich optometrydd ar y stryd fawr nawr ymdrin ag amrywiaeth eang o gyflyrau, gan gymryd pwysau oddi ar wasanaethau gofal iechyd mewn ysbyty ar gyfer gofal llygaid, ac mae hynny'n golygu bod pobl yn cael gwell brofiad a mynediad cyflymach at ofal. Rwyf i wedi gweld hynny yn fy nheulu i fy hun. Ac mewn fferylliaeth, mae'r Ceidwadwyr yn Lloegr erbyn hyn yn bwriadu gwneud yr hyn yr ydyn ni eisoes wedi'i wneud yma yng Nghymru, wrth ddiwygio fferylliaeth, ei foderneiddio a darparu gwasanaethau newydd yn agosach at ble mae pobl yn byw. Mae hwnnw'n gyflawniad yr ydyn ni eisiau ei ddatblygu. Nid wyf i'n ymddiheuro fy mod i eisiau moderneiddio a gwella gwasanaeth iechyd cenedlaethol cyhoeddus gyda'r adnoddau i allu gwneud hynny, ac rwy'n credu y bydd y canlyniad ar 4 Gorffennaf neu 5 Gorffennaf yn hanfodol i ba mor gyflym y gallwn ni wneud hynny yma yng Nghymru.

Diolch yn fawr i'r Prif Weinidog.

Yr eitem nesaf fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes. Y Trefnydd, felly, i wneud y datganiad hwnnw—Jane Hutt.

Mae dwy ddadl a dau ddatganiad llafar wedi cael eu hychwanegu at agenda heddiw; mae'r teitlau i'w gweld yn agenda y Cyfarfod Llawn. Mae busnes drafft y tair wythnos nesaf wedi ei nodi yn y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd ar gael i Aelodau yn electronig.

Gweinidog, a gaf i alw am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gofal Cymdeithasol am yr adroddiad gan Goleg Brenhinol y Seiciatryddion i wasanaethau iechyd meddwl ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr? Rwy'n credu bod yr adroddiad a gafodd ei gyhoeddi'n ddiweddar yn hynod ofidus. Canfu fod llai na hanner yr 84 o argymhellion a gwelliannau allweddol a gafodd eu haddo oherwydd argymhellion yn dilyn adolygiadau annibynnol yn y gorffennol i wasanaethau iechyd meddwl heb eu gweithredu eto. Ac, o ganlyniad i hynny, mae cleifion wedi bod yn dod i niwed ac maen nhw hyd yn oed wedi colli eu bywydau o ganlyniad i anallu arweinwyr lleol ac, yn wir, Llywodraeth Cymru wrth allu ymdrin â'r problemau yn y bwrdd iechyd hwnnw sydd mewn trafferthion.

Roedd hi'n 2013 pan ddarllenom ni yn gyntaf yr adroddiad gwarthus i'r sefyllfa yn Tawel Fan. Rydyn ni wedi darllen adroddiadau am y gwasanaethau gwael iawn sy'n cael eu darparu gan uned Hergest, ac rydyn ni wedi cael sawl adroddiad ers hynny yn dweud bod angen gwella pethau o hyd. Pam ar y ddaear ydy hi'n cymryd cymaint o amser i'r bwrdd iechyd hwn, sydd mewn mesurau arbennig, ymdrin â'r materion hyn, a beth ar y ddaear ydy Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ddatrys y pethau hyn? Mae pobl yn haeddu gwybod, a dyna pam rwy'n credu bod angen datganiad brys arnon ni. 

A gaf i hefyd ofyn am ail ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan Weinidog yr economi am yr adroddiad gan Croeso Cymru yr wythnos diwethaf, a wnaeth ddarganfod bod pobl yn cael eu perswadio i beidio â dod i Gymru fel ymwelwyr oherwydd polisi terfyn cyflymder 20 mya diofyn Llywodraeth Lafur Cymru yng Nghymru? Mae hyn yn bryder sylweddol i bobl yn y gogledd, yn enwedig yng Nghonwy a sir Ddinbych, sy'n dibynnu'n helaeth ar yr economi ymwelwyr, ac mae'n rhaid i ni wneud rhywbeth i sicrhau nad ydyn ni'n gweld gostyngiad sylweddol yn nifer yr ymwelwyr o ganlyniad i barhad y polisi lloerig hwn. Diolch.

Diolch yn fawr, Darren Millar, am eich cwestiynau.

O ran iechyd meddwl, wrth gwrs, rydych chi'n cyfeirio at yr adroddiad a gafodd ei gomisiynu gan Goleg Brenhinol y Seiciatryddion yn 2023, ac roedd hynny i gynnal yr adolygiad hwnnw o bedwar adolygiad iechyd meddwl blaenorol a hefyd ystyried i ba raddau yr oedd argymhellion wedi'u cwblhau—wedi'u hymwreiddio a'u cwblhau. Nawr, mae'r adroddiad hwnnw wedi'i gwblhau ac—yn amserol iawn—cafodd ei gyflwyno i'r bwrdd iechyd yn ei gyfarfod ar 30 Mai. Felly, mae yno o'u blaenau nhw o ran adolygiad y bwrdd iechyd o'r argymhellion hynny a'u gweithrediad. 

Rwy'n credu ei bod hefyd yn bwysig, ac efallai eich bod chi'n ymwybodol o hyn fel Aelod lleol, bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr wedi cyfarfod â grŵp bach o gynrychiolwyr o deuluoedd sydd â phrofiad o wasanaethau iechyd meddwl yn y bwrdd iechyd ar 20 Mai 2024 i drafod canfyddiadau adroddiad y Coleg Brenhinol cyn ei gyhoeddi. Ac mae'n bwysig iawn bod y drafodaeth honno wedi'i chynnal gyda'r teuluoedd hynny, dim ond yn ystod y pythefnos diwethaf, a bod y bwrdd iechyd, unwaith eto, wedi ymddiheuro i'r rhai y gwnaeth fethiannau'r gorffennol effeithio arnyn nhw, a hefyd bod y teuluoedd wedi cynnig eu barn. Cafodd eu pryderon, wrth gwrs, eu mynegi yn y cyfarfod hwnnw, ac roedd yr alwad am atebolrwydd, tryloywder ac onestrwydd gan y teuluoedd hynny'n bwysig. Rwy'n credu bod ymateb wedi bod gan y cyfryngau i hynny, diddordeb yn hynny, ond tystiolaeth dda o weithredu o ran 37 o gyfanswm o 84 o argymhellion yn y pedwar adroddiad allanol. 

A hefyd, wrth gwrs, maen nhw wedi cyfweld â chadeirydd y bwrdd iechyd ac mae cyfryngau wedi rhoi cryn sylw i'r adroddiad, yn ogystal ag ymgysylltu rhwng y Prif Weinidog ac unigolyn a geisiodd gyflwyno copi caled o'r adroddiad iddo. Felly, mae llawer o ymgysylltu â'r bwrdd iechyd nawr, a chadeirydd y bwrdd iechyd—sy'n ymgysylltiedig iawn wrth iddo fynd i'r bwrdd ar 30 Mai. Felly, mae'n amserol i'w godi heddiw, ond, yn amlwg, mae'n ymwneud â gweithredu, ac mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol, wrth gwrs, yma gyda ni heddiw.

Wel, wrth gwrs, o ran y ddadl 20 mya, rwy'n credu eich bod chi wedi cymryd rhan, Darren Millar, yn y ddadl bwysig a gafodd ei chynnal ar 22 Mai, ac roedd yn ddadl bwysig, ac, wrth gwrs, Ysgrifennydd y Cabinet dros Ogledd Cymru a Thrafnidiaeth a ymatebodd gan ei gwneud yn glir iawn, yn ei holl sgyrsiau, ei fod yn rhoi cymunedau wrth wraidd ein hystyriaeth gan wrando ar leisiau dinasyddion, a hefyd, gan wrando ar yr holl bartneriaid hynny sy'n ymgysylltu â hyn. Ac roedd yn ddadl gadarnhaol iawn, ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â hynny. 

Ond yr hyn yr oedd mor bwysig oedd bod hyn yn bwysig iawn i ymwelwyr, a bod yn rhaid i bobl deimlo'n ddiogel wrth deithio, gan gynnwys cerddwyr a beicwyr, gan fod cymaint o'n hymwelwyr yn gerddwyr a beicwyr. A dywedodd ei fod eisiau gweld y dull wedi'i dargedu hwnnw o 20 mya ar ffyrdd lle mae defnyddwyr ffyrdd agored i niwed yn cymysgu â thraffig trwm, ac, wrth gwrs, mae hynny'n hanfodol o ran cael cymuned groesawgar a diogel i'n twristiaeth ac i'n hymwelwyr ni, oherwydd, yn olaf, mae'n rhaid i mi ddweud, Llywydd, prif amcan, unwaith eto, y polisi o 20 mya yw achub bywydau a lleihau anafiadau ar ein ffyrdd ni. A dyna'r hyn y mae ein hymwelwyr ni eisiau pan eu bod yn dod i Gymru. Ac, wrth gwrs, nawr rydyn ni'n bwrw ymlaen â mireinio'r polisi, sy'n ymwneud ag ymgysylltu â'r 22 awdurdod lleol a sut maen nhw'n ymgynghori hefyd, gan edrych ar hynny o safbwynt Cymru gyfan yn wlad groesawgar ac agored a diogel.

Trefnydd, ar drywydd tebyg, rwyf i hefyd yn canolbwyntio ar ddiogelwch cerddwyr, a hoffwn i ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth ynghylch bwrw ymlaen â'r argymhellion a gafodd eu gwneud yn adroddiad y tasglu parcio ar balmentydd. Yn amlwg, cafodd hynny ei ohirio tan eleni, a oedd yn ddealladwy o safbwynt pwysau ar lywodraeth leol, ond mae'r oedi wedi effeithio ar lawer o bobl, fel y rhai sy'n defnyddio cadeiriau olwyn, y rhai â nam ar eu golwg, y rhai sy'n defnyddio bygis, neu gerddwyr, pob un yn dweud bod parcio ar balmentydd yn broblem fawr. Yn amlwg, yng nghymunedau'r Cymoedd, rydyn ni'n gwybod bod honno'n her enfawr, oherwydd pe na bai pobl yn parcio ar balmentydd, yna byddai materion eraill. Ond, mewn ardaloedd eraill, mae'n bosibl ac mae'n cael effaith arnyn nhw. Felly, rwyf i wedi cael y cais hwn gan nifer fawr o etholwyr: pryd fyddwn ni'n gweld cynnydd i sicrhau, o ran y rhai sy'n parcio'n hunanol, sy'n golygu na all pobl ddefnyddio palmentydd yn ddiogel, fod y bobl hynny'n gallu gweld camau gweithredu a chynnydd ar hyn?

Wel, diolch yn fawr am eich cwestiwn pwysig iawn, achos mae yn gwestiwn pwysig. 

Mae'n rhaid i ni ystyried hyn wrth edrych ar ddiogelwch ein cerddwyr, fel y dywedwch chi. A dyna lle mae parcio ar balmentydd yn beryglus, a dyna pam, wrth gwrs, mae hyn yn rhywbeth a gafodd ei gyflwyno gan y cyn Weinidog trafnidiaeth. A nawr, yn sicr fe wnaf i godi hyn gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Ogledd Cymru a Thrafnidiaeth i gael yr wybodaeth ddiweddaraf o ran ble yr ydyn ni gyda hyn o ran cyflawni. 

Rwy'n gofyn am ddau ddatganiad. Y cyntaf yw diweddariad ar drwyddedu a rheoli Airbnb. Mae pryderon bod Airbnb yn lleihau faint o lety preifat sydd ar gael i'w rentu ac yn effeithio ar lety gwyliau traddodiadol. A gawn ni ddatganiad i nodi pa gynnydd sydd wedi'i wneud o ran creu cofrestr o bob math o lety i ymwelwyr a chael rheolaethau cynllunio ar greu lletyau Airbnb, a phryd y bydd Bil drafft ar y cynigion hyn yn cael ei gynhyrchu?

Yn ail, mae disgyblion yn ysgol Hafod yn Abertawe wedi cysylltu â mi, sy'n pryderu am gost llogi bws sy'n hygyrch i gadair olwyn i fynd â'r plant i nofio. Mae'n sylweddol ddrytach na bws nad yw'n hygyrch i gadeiriau olwyn. A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth am ddarpariaeth a chost bysiau sy'n hygyrch i gadeiriau olwyn?

Diolch yn fawr, Mike Hedges. Fe wnaethoch chi godi pwynt pwysig iawn am effaith Airbnb, ac, yn amlwg, y dystiolaeth yw ei fod yn lleihau faint o letyau preifat sydd ar gael i'w rhentu, ac mae hefyd yn effeithio ar letyau gwyliau traddodiadol hefyd. Ac rwy'n credu ei bod yn ddefnyddiol ystyried adroddiad Sefydliad Bevan ar letyau gwyliau yn y sector rhentu preifat. Ac, wrth gwrs, mae hyn yn eithaf rhanbarthol a lleol—Gwynedd yw'r awdurdod lleol sydd â'r niferoedd mwyaf wedi'u rhestru fel lletyau Airbnb, ac yna sir Benfro a Phowys. Mae llai, llawer llai, yng Nghymoedd y de. Ond mae'n ymddangos bod llawer ohonyn nhw, rwy'n credu, o'r adroddiad hwnnw, o'r rhestrau 21,000 a mwy ar Airbnb, bod 14,000 a mwy yn addas ar gyfer byw ynddyn nhw yn yr hirdymor, sy'n profi bod—. Dyna 1 y cant o stoc anheddau Cymru. Ar gyfer Gwynedd, mae'n 4.6 y cant; sir Benfro, 3.7 y cant; a Cheredigion, 3.1 y cant.

Mae'n rhywbeth yr ydyn ni'n bwriadu datblygu cynllun arno, lle mae'n rhaid i bob darparwr llety ymwelwyr ddangos ei fod yn cadw at rai gofynion i weithredu. Rydyn ni wedi sôn am ddiogelwch i'n hymwelwyr. Rydyn ni eisiau dangos i ymwelwyr â Chymru y pwysigrwydd yr ydyn ni'n ei roi ar eu diogelwch, ond mae hynny'n ymwneud â safonau, onid ydyw, yn y sector twristiaeth? Ac yna, wrth gwrs, rydyn ni erbyn hyn yn edrych tuag at ddull graddol o weithredu, gan ganolbwyntio i ddechrau ar gynllun cofrestru statudol ar gyfer pob darparwr llety, gan fwriadu cefnogi polisïau ehangach eraill Llywodraeth Cymru, fel cynllun ardoll ymwelwyr ac amcanion tai ehangach. Mae'n bwysig, rwy'n credu, edrych yn ôl ar y datganiad a gafodd ei wneud ar 9 Ionawr 2024—datganiad llafar ar gynnydd o ran ymdrin â mater Airbnb. Rydyn ni wedi newid rheoliadau cynllunio i ganiatáu i awdurdodau cynllunio lleol reoli newid defnydd cartrefi parhaol i lety tymor byr. Ac mae'n ddiddorol ystyried cyngor sir Gwynedd, sydd wrthi'n cyflwyno rheolaethau lleol gan ddefnyddio'r pwerau yma, ac mae eraill yn edrych ar hyn. A nawr mae Lloegr yn dilyn yr arweiniaeth y mae Cymru wedi'i rhoi. Felly, diolch i chi am roi'r cyfle i ni roi'r wybodaeth ddiweddaraf am hynny.

Ond fe wnaethoch chi hefyd godi materion pwysig o ran hygyrchedd cerbydau gwasanaeth cyhoeddus. Nid yw'r rheoliadau wedi'u datganoli i Gymru ac mae Adran Drafnidiaeth Llywodraeth y DU yn dal yn eu harwain. Mae'r rheoliadau hynny'n berthnasol i bob cerbyd gwasanaeth cyhoeddus newydd—bysiau neu goetsys—sydd wedi'u cyflwyno ers 2000 yng Nghymru, Lloegr a'r Alban, gyda gallu penodol. Nawr, yn bwysig, mae'n bwysig bod pob bws un llawr maint llawn dros 7.5 tunnell yn gwbl hygyrch o fis Ionawr 2016, a phob un deulawr o Ionawr 2017, ac mae wedi bod yn ofynnol iddyn nhw gael mynediad i gadeiriau olwyn o 1 Ionawr 2005. Mae'n bwysig gweld hyn o ran sut mae'n rhaid i'r gweithredwyr gydymffurfio â'r Rheoliadau Hygyrchedd Cerbydau Gwasanaethau Cyhoeddus. Felly, mae'n ymwneud â ni'n gweithredu'n rhagweithiol. Rydyn ni wedi sôn am fod yn rhagweithiol, gan ymgysylltu â Llywodraeth y DU a'r Adran Drafnidiaeth ar y mater hwn. Ond rwy'n ymwybodol iawn o'r ffaith bod gennym ni dasglu hawliau anabledd, sydd erbyn hyn yn cael ei gyd-gadeirio gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Ddiwylliant a Chyfiawnder Cymdeithasol. Roeddwn i'n gyd-gadeirydd gyda'r Athro Debbie Foster, ac roedd gennym ni grŵp trafnidiaeth gweithgar iawn, gweithgor teithio'r tasglu—pobl anabl yn dweud wrthyn ni sut beth ydyw, ac yn cynhyrchu argymhellion i gefnogi trafnidiaeth gynhwysol a hygyrch, ac rwy'n siŵr y bydd y rhain yn cael eu gweithredu.

Trefnydd, hoffwn i alw am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ar ddarpariaeth meddygon teulu mewn ardaloedd gwledig. Mae ymateb wedi'i rannu gyda mi i gais rhyddid gwybodaeth gan Bartneriaeth Cydwasanaethau GIG Cymru, sy'n dangos mai dim ond un safle gofal sylfaenol bach sydd wedi'i adeiladu yng Nghymru yn ystod y 10 mlynedd diwethaf. Mae'r diffyg buddsoddi hwnnw'n peri eithaf pryder, yn sicr o ystyried yr effaith anghymesur y gall meddygfeydd llai ei chael pan fyddan nhw'n cael eu hadeiladu mewn cymuned wledig. Mae hefyd yn peri pryder bod 99 o feddygfeydd teulu ledled Cymru wedi cau yn ystod y blynyddoedd diwethaf, sy'n creu rhwystr arall i'r cymunedau gwledig hynny. Un enghraifft sy'n codi yn fy rhanbarth i yw meddygfa Hanmer, sydd wedi'i chynnwys yn ddiweddar mewn rhaglen deledu ar Channel 4, sy'n tynnu sylw at ansawdd y gofal y mae pobl yn ei dderbyn yno, ond hefyd yn tynnu sylw at y ffaith nad yw'r safle'n addas i'r diben a bod angen buddsoddi. Mae pobl leol yn rhwystredig ar gyflymder y cynnydd, sy'n boenus o araf. Felly, hoffwn i gael datganiad yn ymdrin â'r hyn sy'n cael ei wneud i ddod â'r gwasanaethau meddygon teulu hynny yn agosach at bobl sy'n byw yng nghefn gwlad Cymru. Diolch yn fawr iawn.

Diolch am y cwestiwn hwnnw. Mae mynediad at wasanaethau gofal sylfaenol yn hanfodol, gan ei fod yn rhoi gwell mynediad at feddygon, nyrsys, deintyddion, optometryddion a'r holl weithwyr iechyd proffesiynol eraill hynny sy'n hanfodol i drawsnewid gwasanaethau, ac mae'n ymrwymiad gan y Llywodraeth.

Rwy'n credu ei bod yn bwysig dweud, ar gyfer y cofnod, fod meddygon teulu, bob mis, yn cysylltu â 322,000 o bobl yn y gogledd. Maen nhw'n atgyfeirio 30,000 o bobl at ysbytai ar gyfer gofal eilaidd bob mis. Roedd y Prif Weinidog yn ymateb i gwestiwn ar hyn yn gynharach. Hefyd, y ffaith yw bod yna feddygfeydd sydd wedi wynebu heriau diweddar o ran staffio ac mae cymhellion ariannol ar gyfer hyfforddi meddygon teulu yng Nghymru. Mae'r cynllun cymhelliant wedi'i dargedu yng Nghymru yn rhoi £20,000 i hyfforddeion meddygon teulu i ymgymryd â swyddi hyfforddi yn y gogledd, Ceredigion, sir Benfro neu Bowys. Fe wnaf i ond dweud, o ran un ganolfan feddygol benodol, Canolfan Feddygol y West End, fod meddyg teulu newydd yn dechrau'r wythnos hon, yr wythnos sy'n dechrau 3 Mehefin, a dau arall o fewn y misoedd nesaf. Felly, mae hynny'n dangos yr ymdrechion mawr sy'n cael eu gwneud gan dîm y practis i ymgysylltu â recriwtio, i ymgysylltu â'r gymuned i wneud gwelliannau. Yn amlwg, mae'r Ysgrifennydd Cabinet a'i swyddogion yn adolygu'r cynnydd i wella staffio parhaol nid yn unig ar gyfer y practis hwnnw, ond trwy bractisau eraill i sicrhau bod y gwasanaethau meddygon teulu hynny mewn ardaloedd gwledig yn cael eu cefnogi.

Hoffwn i gael datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol, Tai a Chynllunio ar y ffaith bod Cyngor Sir Ddinbych wedi newid biniau glas ailgylchu cymysg i system blwch troli â thair lefel lle mae'n rhaid gwahanu gwastraff—yn flaenorol, roedd yn system gymysg. Mae'r system newydd wedi'i chyflwyno ddydd Llun yr wythnos hon, er mawr siom i drigolion ledled sir Ddinbych. Fy mhryder cychwynnol i yw bod y penderfyniad wedi'i wneud heb ganiatâd trigolion, nad ydyn nhw'n hoffi'r system biniau newydd o gwbl. Yr angen i gynyddu cyfraddau ailgylchu yw'r rheswm dros y newid, ond mae gan sir Ddinbych eisoes un o'r cyfraddau ailgylchu gorau yng Nghymru, sef 65.9 y cant. Felly, rwy'n credu mai'r gwir reswm dros y newid yw eu hawydd i dorri costau, ac rwy'n siŵr bod yr arian a gafodd ei gynnig gan Lywodraeth Cymru hefyd yn gymhelliant ar gyfer y newid hefyd. Mae'n amlwg iawn y bydd y biniau newydd hyn, mewn gwirionedd, yn annog pobl i beidio ailgylchu gan y byddai'n well gan lawer o drigolion daflu eu sbwriel i'r bin cyffredinol na threulio amser yn twrio trwy wastraff, gan ei wahanu i wahanol adrannau. Felly, a gaf i ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol, Tai a Chynllunio ar safbwynt Llywodraeth Cymru ar Gyngor Sir Ddinbych yn bwrw ymlaen â pholisïau amhoblogaidd heb gydsyniad preswylwyr?

Rydych chi eisoes wedi cydnabod y cyfraddau ailgylchu da yn sir Ddinbych. Gadewch i ni ddiolch i ddinasyddion sir Ddinbych, a'r awdurdod lleol o ran arweinyddiaeth, am gyflawni'r cyfraddau da hynny. Mae Cymru ar flaen y gad yn fyd-eang o ran cyflawni ailgylchu. Gobeithio eich bod chi'n falch o hynny hefyd. Mewn gwirionedd, mewn llawer o awdurdodau, gan gynnwys yr un yr wyf i'n byw ynddo, mae trigolion ledled Cymru wedi ymateb i'r newidiadau yn y trefniadau ar gyfer ein hailgylchu. Mae'n bwysig ein bod ni'n cydnabod bod gwahanu yr ailgylchu yn bwysig ar gyfer cyrchfan y nwyddau hynny i'w hailgylchu, ac mae awdurdodau lleol yn rhoi llawer o gefnogaeth. Mae rhai awdurdodau wedi bod yn gwneud hyn ers degawdau, neu yn sicr ddegawd neu ddwy. Felly, mae sir Ddinbych yn adennill tir mewn gwirionedd. Rwy'n credu y byddwch chi'n gweld y bydd pobl yn addasu iddo. Mae'n rhywbeth sy'n arfer gorau ac mae'n cael ei gyflwyno'n llwyddiannus ledled Cymru. Ac, wrth gwrs, mae hi eto, drwy'r ffyrdd y mae ailgylchu erbyn hyn yn mynd rhagddo yng Nghymru, yn sicrhau y bydd Cymru—fel rwy'n siŵr y bydd sir Ddinbych a dinasyddion sir Ddinbych yn cydnabod—ar flaen y gad yn y cyfraddau ailgylchu rhagorol hynny.

Ac yn olaf, Laura Anne Jones.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn i ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, Trefnydd, gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Ddiwylliant, Chwaraeon a Chyfiawnder Cymdeithasol ar fapio cyfleusterau chwaraeon yng Nghymru. Mae'n amlwg o sgyrsiau gyda chyrff a sefydliadau chwaraeon ei bod ar hyn o bryd yn anodd iawn dod o hyd i restr glir o gyfleusterau chwaraeon ledled Cymru a hyd yn oed yn anoddach ddod o hyd iddyn nhw ar unrhyw fath o fap. Mae'r Llywodraeth hon yn honni ei bod eisiau annog pobl i gymryd rhan mewn chwaraeon, dyrchafu ein sêr chwaraeon yn y dyfodol, lleihau'r gyfradd gordewdra, a sicrhau bod gennym ni Gymru iach. Felly, yn sicr, mae mapio lle mae cyfleusterau chwaraeon mewn gwirionedd yn hanfodol er mwyn sicrhau cydraddoldeb darpariaeth i bawb yng Nghymru. Ar hyn o bryd, nid oes unrhyw wybodaeth ar gael. Felly, byddwn i'n ddiolchgar os gallai Ysgrifennydd y Cabinet dros chwaraeon roi datganiad ysgrifenedig neu ar lafar ar fapio cyfleusterau yng Nghymru. Diolch.

Diolch yn fawr am eich cwestiwn. 

Mae cyfleusterau chwaraeon yn hanfodol, onid ydyn nhw, y ddarpariaeth yn lleol ac yn genedlaethol. Maen nhw'n allweddol i alluogi chwaraeon, iechyd corfforol a lles, yn enwedig ar gyfer ein plant a'n pobl ifanc. Eto, mae gan awdurdodau lleol swyddogaeth hanfodol o ran darpariaeth a chymorth, er ei bod hi'n anodd iawn ac maen nhw dan bwysau mawr, oherwydd y cyni a'r diffyg cyllid gan Lywodraeth y DU i Lywodraeth Cymru, ac oddi yno i awdurdodau lleol, i gynnal a gwella cyfleusterau chwaraeon. Ond a gaf i ddweud hefyd fod Chwaraeon Cymru â rhan bwysig iawn hefyd? Mae'r cyllid a ddaw drwy Chwaraeon Cymru yn hawdd iawn ei gael, a darperir gwybodaeth hefyd am y cyfleusterau chwaraeon yn lleol, yn rhanbarthol ac yn genedlaethol.

Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig edrych ar hyn o safbwynt ein hysgolion hefyd. Roeddem ni'n meddwl yn gynharach am y rhaglen drawsnewidiol o ddatblygiad ysgolion, ac, mewn gwirionedd, mae llawer o'r ysgolion newydd hynny sydd gennym ni—cynradd ac uwchradd—hefyd nid yn unig wedi cael eu cyfleusterau chwaraeon eu hunain, o'r radd flaenaf, ond maen nhw ar gael i'r gymuned hefyd, a dyna sy'n bwysig iawn. Ond rwy'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Ddiwylliant a Chyfiawnder Cymdeithasol yn ystyried, o ran ei phortffolio hi, y cysylltiadau pwysig iawn, wrth gwrs, rhwng darparu'r wybodaeth honno, darparu'r cyfleusterau, a phwysigrwydd hygyrchedd, yn enwedig i'n plant a'n pobl ifanc, ond i'n hoedolion hefyd, gan eu bod nhw'n cymryd rhan nid yn unig eu hunain o ran mwynhau cymryd rhan mewn unrhyw chwaraeon, ond wrth fwynhau cefnogi eu plant a'u pobl ifanc ar ochr y maes chwarae ac mewn hyfforddiant, fel mae llawer ohonyn nhw'n gwneud.

Diolch i'r Trefnydd. 

Nesaf, mae'r cynnig i atal Rheolau Sefydlog dros dro er mwyn caniatáu i eitem 3, adroddiad yr ymchwiliad gwaed heintiedig, gael ei thrafod. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol i wneud y cynnig. Eluned Morgan. 

Yn ffurfiol. 

Y cynnig yw atal Rheolau Sefydlog dros dro. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.  

Nesaf, mae eitem 3, dadl ar adroddiad yr ymchwiliad gwaed heintiedig. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol i wneud y cynnig. Eluned Morgan. 

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Diolch am y cyfle i gael y ddadl hon heddiw, yn dilyn cyhoeddiad adroddiad terfynol yr ymchwiliad gwaed heintiedig fis diwethaf. Rwy'n awyddus i fod yn eglur: hon oedd y sgandal waethaf yn hanes triniaethau'r GIG. Er ei bod yn rhagflaenu datganoli, gan mai fi yw Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yng Nghymru, rwy'n dymuno ymddiheuro i bawb a gafodd eu heintio ac sydd wedi eu heffeithio gan y drasiedi ofnadwy hon. Rwy'n dymuno rhoi teyrnged i'r rhai sydd wedi eu heintio a'u heffeithio, ac fe gwrddais i â rhai ohonyn nhw'n gynharach heddiw ac maen nhw yn yr oriel y prynhawn yma i wrando ar y ddadl hon. Mae cymaint o bobl wedi dioddef. Fe fuon nhw'n ymladd am ddegawdau a dweud y gwir, ac mae'n rhaid eu canmol nhw am hynny.

Rwyf i newydd gwrdd â rhai o'r dioddefwyr hynny ac wedi clywed eu straeon: Tony a Pat Summers, sydd wedi brwydro am gyfiawnder i'w mab, Paul, am ddegawdau; Rose, a gollodd ei brawd yn 1990, yn 44 oed; Suzanne, a ddywedodd mai ychydig yn anemig oedd ei mam pan gafodd hi waed heintiedig gan wasanaeth a oedd i fod i'w gwella hi ond a wnaeth ei lladd hi yn y pen draw a'i hamddifadu o'r cyfle i gwrdd â’i naw gorwyr; y stori ddirdynnol a glywais gan Margaret Sugar am sut y bu i'w mab Lee ddioddef a sut mae ei mab Craig yn talu pris o hyd; Joanne, a esboniodd sut y cafodd ei brawd yng nghyfraith ei wrthod yn yr ysgol am fod ganddo HIV a methiant yr ysgol i gadw hynny'n breifat; Kirk, sy'n dal i ddioddef ac sy'n benderfynol o sicrhau cyfiawnder; Sharon a Ceri, y bu farw eu tad heb i unrhyw un ddweud wrthyn nhw fod ganddo hepatoma; Ruth, y bu farw ei gŵr yn 1989, ac ni ddywedwyd wrtho fod ganddo hep C. Maen nhw i gyd wedi brwydro ers degawdau i'r gwir gael ei ddatgelu.

Daeth yr ymchwiliad gwaed heintiedig i'w gyflawniad ar 20 Mai a gwnaeth argymhellion Syr Brian Langstaff roi llawer o'r atebion iddyn nhw i lawer o'r cwestiynau y maen nhw wedi bod yn eu gofyn cyhyd. Mae'r ymdeimlad o gyfiawnhad a rhyddhad yn amlwg. Ond felly hefyd y dicter oherwydd i hyn gael eu caniatáu i ddigwydd erioed. Fe hoffwn i ddiolch i aelodau'r grŵp trawsbleidiol sydd wedi cefnogi'r dioddefwyr hefyd ac wedi ymgyrchu dros gynnal ymchwiliad yn y DU. Fe hoffwn i roi teyrnged arbennig i Julie Morgan, sydd wedi gweithio yn ddiflino ers degawdau lawer gyda Haemophilia Wales, gan helpu pobl fel Tony Lane. Rwyf i am roi teyrnged hefyd i'r cadeirydd, Lynne Kelly. Gyda'i gilydd, maen nhw wedi brwydro am yr ymchwiliad, maen nhw wedi lobïo am daliadau ex-gratia, am gydraddoldeb a phecyn iawndal.

Dirprwy Lywydd, yn dilyn casgliad yr ymchwiliad gwaed heintiedig a chyhoeddiad yr adroddiad terfynol, rydym ni wedi dechrau gweithio eisoes i ystyried ei argymhellion. Fe wnaethom ni sefydlu grŵp y camau nesaf i Gymru ar yr ymchwiliad gwaed heintiedig, dan gadeiryddiaeth ein dirprwy brif swyddog meddygol newydd, Dr Push Mangat, ac fe fydd yn cyfarfod am y tro cyntaf yn fuan. Bydd yn gweithio gyda byrddau iechyd, Gwasanaeth Gwaed Cymru, Iechyd Cyhoeddus Cymru a swyddogion polisi i sicrhau ein bod ni'n ystyried camweddau'r gorffennol ac yn gweithio gyda'n gilydd i sicrhau na all rhywbeth fel hyn fyth ddigwydd eto. Mae yna rai materion y byddwn ni'n gallu bwrw ymlaen â nhw'n gyflym, ac fe wnawn ni hynny; fe fydd eraill yn cymryd mwy o amser. Fe fyddaf i'n adrodd yn ôl i'r Aelodau wrth i'r gwaith hwn fynd rhagddo.

Fe wnes i gyfarfod â John Glen, y Gweinidog sy'n gyfrifol am hyn yn Swyddfa'r Cabinet, ychydig ar ôl cyhoeddi'r etholiad cyffredinol, ac fe ddywedais i y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio ar sail pedair gwlad i weithredu gwelliannau ledled y DU. Mewn ymateb i hynny, fe ddywedodd wrthyf na fyddai'r etholiad yn oedi'r gwaith. Mae'r Aelodau yn siŵr o fod yn cofio bod y Senedd hon wedi rhoi ei chydsyniad i'r darpariaethau ym Mil Dioddefwyr a Charcharorion y DU i sefydlu'r trefniadau iawndal newydd ar gyfer pobl sydd wedi eu heintio a'u heffeithio. Cafodd y Bil Dioddefwyr a Charcharorion ei gymeradwyo gan Senedd y DU yn rhan o broses cau pen y mwdwl y Senedd honno, ac mae wedi cael Cydsyniad Brenhinol erbyn hyn. Mae hyn yn golygu y bydd yr awdurdod iawndal gwaed heintiedig newydd yn cael ei sefydlu yn ffurfiol ac fe fydd y taliadau yn cael eu gwneud.

Mater i Lywodraeth y DU yw'r iawndal a'i ariannu, ond fe fydd fy swyddogion i'n parhau i weithio gyda'u cymheiriaid yn Whitehall i sicrhau y bydd trosglwyddiad rhwydd i fuddiolwyr ar gyfer y trefniadau newydd. Bydd y bobl hynny a gafodd eu heintio a'u heffeithio yn gallu hawlio iawndal, a hynny'n briodol, ac fe fyddwn ni'n eu cynorthwyo nhw gyda'r broses hon. Fe fyddwn ni'n gwneud popeth yn ein gallu i sicrhau y bydd pawb sy'n gymwys i gael taliadau iawndal interim pellach yn eu derbyn cyn gynted â phosibl hefyd. Fe fydd ail daliad dros dro yn cael ei wneud ymhen 90 diwrnod i'r buddiolwyr sy'n fyw ac sydd ar gofrestr cynllun cymorth. Bydd taliadau dros dro pellach yn cael eu gwneud i ystadau'r rhai a gofrestrwyd ac fe fydd cynllun cymorth gwaed heintiedig Cymru yn parhau i wneud taliadau ex gratia i ddarparu cymorth lles a seicolegol hyd nes y caiff y pontio ei gwblhau.

Bydd Syr Robert Francis, a ysgrifennodd yr adroddiad iawndal i Swyddfa'r Cabinet, yn cynnal cyfres o ddigwyddiadau dros yr haf ar gyfer ymgysylltu ynglŷn â'r pecyn iawndal a gyflwynwyd gan Lywodraeth y DU. Bydd hyn yn helpu i sicrhau bod y wybodaeth gywir gan y rhai sy'n gallu gwneud hawliadau a hefyd, lle bod angen, y gellir clywed eu barn ar y cynigion.

Rwyf am droi i'r Gymraeg nawr, felly efallai y bydd angen eich clustffonau arnoch chi.

Dirprwy Lywydd, roedd hi'n drychineb i bob un gafodd eu heintio a’u heffeithio. Gwaetha'r modd, dyw nifer fawr ohonyn nhw ddim gyda ni bellach. Dwi eisiau sicrhau pobl sy'n gwrando heddiw bod newidiadau wedi cael eu gwneud ac, yn bwysig iawn, fod y gwasanaeth a’r cyflenwad gwaed yn dra gwahanol erbyn hyn. Mae pawb sy’n rhoi gwaed yn wirfoddolwr di-dâl, ac mae’r risg o waed wedi'i heintio yn mynd i gyflenwad gwaed y Deyrnas Unedig yn llai nag un mewn 20 miliwn ar gyfer HIV a hepatitis C. Mae modd i unrhyw un sy'n poeni y gallai fod wedi heintio gael gafael ar becyn profi gartref trwy wasanaeth ar-lein Iechyd Cyhoeddus Cymru neu drwy eu bwrdd iechyd neu feddygfa.

Dirprwy Lywydd, mae'r sgandal gwaed heintiedig yn taflu cysgod tywyll ar hanes y GIG a'n sefydliadau cyhoeddus. Mae'n rhaid i ni fod yn well, ac mae'n rhaid i ni wneud yn well na'r gwadiadau, y sicrwydd di-sail, yr hunanfodlonrwydd, y celu, y cymylu a'r methiannau dro ar ôl tro ar lefel unigolion, sefydliadau a Llywodraeth a fu'n nodweddu a gwaethygu'r drasiedi enbyd hon, a achosodd i gymaint o bobl golli eu bywydau a'u dyfodol.

Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i'r cynnig. Galwaf ar Mabon ap Gwynfor i gynnig gwelliannau 1, 2 a 3 a gyflwynwyd yn enw Heledd Fychan.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a diolch i'r Llywodraeth am gytuno i gyflwyno'r ddadl yma heddiw. Er ei bod yn ddadl sydd yn amlwg yn haeddu sylw brys, y gwir ydy na ddylem ni fod yn y sefyllfa yma o orfod cael y ddadl yn y lle cyntaf. 

Mae canfyddiadau adroddiad Langstaff ar y sgandal gwaed heintiedig yn ddyfarniad llwyr ddamniol yn erbyn diwylliant ymwreiddiedig o gam-drin sefydliadol, esgeulustod llywodraethol a chymylu gwleidyddol a ganiatawyd i gronni yn ein corff gwleidyddol ers degawdau ac a arweiniodd at ganlyniadau trychinebus ar raddfa ddigynsail. Yn gyntaf i gyd, mae hi'n iawn i ni roi teyrnged i ymgyrchu ysbrydoledig yr unigolion a gafodd eu heffeithio sydd wedi brwydro dros gyfiawnder yn ddiflino yn wyneb buddiannau breintiedig grymus a geisiodd roi taw ar eu trafferthion ar bob cam. Dylid diolch hefyd i fy nghydweithiwr Rhun ap Iorwerth am ei gadeiryddiaeth o'r grŵp trawsbleidiol a'i gefnogaeth gyson i bawb a gafodd ei effeithio. Felly hefyd fe hoffwn ddiolch i Julie Morgan am ei chyfraniad aruthrol i'r frwydr hon.

Er na all unrhyw beth lwyr atgyweirio'r difrod a achoswyd i fywydau gan y sgandal hon, rwy'n gobeithio y gall yr adroddiad roi rhywfaint o ddiweddglo ar y mater i'r unigolion hynny a gafodd eu heffeithio a chychwyn y broses atebolrwydd y bu llawer gormod o aros amdani. Rwy'n gobeithio hefyd y bydd hwn yn drobwynt o ran mynd i'r afael â grym sy'n amlwg yn anghytbwys ac sydd yng nghraidd ein system cyfiawnder troseddol. O drychineb Hillsborough i sgandal Horizon Swyddfa'r Post, yn rhy aml fe all olwynion cyfiawnder droi yn llawer yn rhy araf o ran camymddygiad a methiannau'r cyfoethog, yr elît a'r rhai â chysylltiadau da fel, yn anffodus, y mae'r ffaith i gymaint o ddioddefwyr fynd i'w beddau ymhell cyn i gyfiawnder ddod i'r golwg yn tystio i hynny.

Am y rheswm hwn, rwy'n credu bod cyfrifoldeb arbennig arnom ni'r cynrychiolwyr etholedig, ni waeth beth fo'n cysylltiadau gwleidyddol, i fyfyrio ar yr adroddiad gyda'r gwyleidd-dra mwyaf teilwng ac ymdrechu bob amser i beidio â cholli golwg fyth ar wir ystyr gwasanaeth cyhoeddus. Yn yr ysbryd hwn, rydym ni wedi cyflwyno cyfres o welliannau i gynnig gwreiddiol y Llywodraeth i'r ddadl hon. Fis diwethaf, fe gadarnhaodd yr Ysgrifennydd Cabinet yn ei hymateb i fy nghwestiwn amserol ynglŷn â'r mater hwn ei bod hi wedi cael sicrwydd gan Lywodraeth y DU y bydd yr ail daliad iawndal dros dro o £210,000 i unigolion a gafodd eu heffeithio sydd wedi eu cofrestru ar y cynllun cymorth yn cael ei dalu o fewn 90 diwrnod i gyhoeddiad yr adroddiad. Mae ein gwelliant cyntaf ni, felly, yn galw ar Lywodraeth Cymru i wneud popeth yn ei gallu i sicrhau y bydd yr addewid hwn yn cael ei gadw fel yr addawyd. Mae'n hanfodol nad yw iawndal i unigolion yr effeithir arnynt, waeth pa mor fach y gallai fod yng nghyd-destun eu dioddefaint, yn cael ei ddal yn ôl gan newid yn y Llywodraeth yn San Steffan.

Fe fyddwn i'n croesawu diweddariad hefyd gan yr Ysgrifennydd Cabinet yn ei hymateb ynghylch hyd y cynllun taliadau rheolaidd. Mynegwyd pryder mai dim ond hyd at fis Ebrill 2025 y bwriedir gwneud taliadau rheolaidd, ar hyn o bryd. Felly, a oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw fwriad i ymestyn y taliadau hyn y tu hwnt i'r dyddiad hwnnw?

Rydym ni o'r farn hefyd fod dyletswydd ar Lywodraeth Cymru i fod yn rhagweithiol wrth estyn allan at y 264 o bobl sydd wedi'u cofrestru ar gynllun cymorth gwaed heintiedig Cymru ar hyn o bryd gyda chynigion o gefnogaeth a chwnsela perthnasol, fel mae ein trydydd gwelliant yn ei nodi. Wrth gwrs, fe gymerodd y sgandal hon gymaint o amser, gwnaeth hi bontio'r cyfnod cyn ac ar ôl datganoli yng Nghymru, ac yn ystod y cyfnod hwnnw mae ystod a chymhlethdod y pwerau a neilltuwyd i'r Senedd wedi esblygu yn sylweddol. Mae'r adroddiad yn pwysleisio bod anallu Swyddfa Cymru a Llywodraethau cynharaf Cymru i herio neu graffu ar safiad sefydlog gweinyddiaethau olynol y DU ar fater y defnydd o waed heintiedig yn rhoi sylwebaeth ddigalon iawn ar effeithiolrwydd y trefniadau rhynglywodraethol hyn. Yn amlwg, felly, ni ellir caniatáu i'r fframweithiau llywodraethu yma yn y Senedd nac ar lefel y DU gyfan fyth eto â methu mewn ffordd mor eithriadol. Ac o safbwynt Llywodraeth Cymru, mae hyn yn golygu defnyddio'r ysgogiadau sydd ar gael iddi yn y ffordd fwyaf effeithiol ac eang â phosibl. 

Felly, am y rheswm hwn, mae ein gwelliant terfynol yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithredu argymhellion yr adroddiad sy'n ymwneud â meysydd cymhwysedd datganoledig yn llawn ac yn ddi-oed. Mae'r penodau tywyllaf yma yn hanes y gwasanaeth iechyd, a'r sefydliad gwleidyddol yn ehangach, yn wers hollbwysig yn y modd y mae sefydliadau sydd i fod i ymgorffori'r egwyddor o wneud dim niwed yn gallu cael eu hecsbloetio, gan arwain at fwy o niwed yn y pen draw. Mae'n ddyletswydd, felly, arnom i ddioddefwyr y sgandal hwn, i gynnal y tryloywder a'r atebolrwydd mwyaf mewn bywyd cyhoeddus, a ddylai cynnwys mesurau diogelu cadarn ar gyfer chwythwyr chwiban a grymuso lleisiau'r rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas. Hyderaf, felly, y byddwch yn cefnogi ein gwelliannau heddiw. Diolch.

Mae llawer o Aelodau sy'n dymuno siarad ar yr eitem hon, felly os bydd Aelodau'n cadw eu cyfraniadau'n fyr, byddaf yn gallu galw mwy o siaradwyr. Sam Rowlands.

Diolch i chi, Dirprwy Lywydd. A gaf i ddiolch hefyd i Lywodraeth Cymru am gyflwyno'r ddadl bwysig hon heddiw? Er, yn dechnegol, nid dadl mohoni, nid oes safbwyntiau pleidiol yma o ran y mater dan sylw, ac rydym ni ar y meinciau hyn yn cytuno â'r holl gynigion a nododd y Llywodraeth a hefyd gyda'r gwelliannau a gyflwynodd Plaid Cymru yma heddiw. A'r cyfan oherwydd bod gwarth gwaed heintiedig yn un o'r camweddau mwyaf erchyll a fu erioed yn hanes cyfiawnder ym Mhrydain. Cafodd bywydau pob un o'r dioddefwyr eu troi wyneb i waered, bywydau wedi eu dinistrio neu hyd yn oed eu colli mewn amgylchiadau mor ingol, ac mae hi'n gwbl gyfiawn ei bod hi'n flaenoriaeth nawr i Lywodraethau, yma ac yn San Steffan, i sicrhau bod iawndal yn cael ei roi i'r dioddefwyr hynny a theuluoedd y dioddefwyr hynny hefyd.

Mae'n ystrydeb, ond mae angen i ni sicrhau yn ogystal fod gwersi yn cael eu dysgu o hyn hefyd. Mae'n rhaid iddi fod yn flaenoriaeth na fyddwn ni fyth yn caniatáu i bethau gael eu celu ac, yn y bôn, nad oes llygredd o'r fath yn digwydd eto yn ein sefydliadau, ac yn enwedig ein sefydliadau cyhoeddus mwyaf sy'n bodoli i amddiffyn a gwasanaethu'r bobl yr ydym yn eu cynrychioli. Ysgrifennydd Cabinet, fel chi, fe hoffwn innau rannu cwpl o straeon y mae trigolion wedi dweud wrthyf amdanyn nhw o ran rhai o'u profiadau mwyaf ingol. Rhannodd un o drigolion y gogledd, a oedd wedi cael gwaed o gynllun cymorth gwaed heintiedig Cymru, ei stori gyda mi o gael ei heintio yn blentyn â hepatitis B a HIV a hepatitis C, ac fe dreuliodd fisoedd mewn gofal dwys. Disgrifiodd yr effaith gydol oes arno, ei wraig a'i rieni fel 'rhywbeth yn cnoi ar ein heneidiau ers talwm'. Felly, ar wahân i'r effaith ar iechyd corfforol, y 'rhywbeth yn cnoi ar ein heneidiau ers talwm' hwnnw a oedd gyda nhw trwy'r amser. Cafodd etholwr arall ei heintio â hepatitis C trwy driniaethau ar gyfer clefyd Von Willebrand, ac fe gafodd ei mam ef ei heintio hefyd, ac fe fu'n rhaid i'r ddwy gael trawsblaniad iau—sy'n amlwg yn driniaeth ddifrifol iawn, iawn sydd ag effeithiau hirdymor arnyn nhw a'u teulu. Ac mae llawer o fanylion trawmatig i'r achosion hyn a llawer gormod o rai eraill. Mae'r bobl hyn i gyd yn ein meddyliau ni yma heddiw, wrth i ni gymryd rhan yn y ddadl hon.

Wrth gwrs, fe gawsom ni gyfle i drafod adroddiad yr ymchwiliad cyn ein toriad ychydig wythnosau yn ôl, ond Ysgrifennydd Cabinet, fel roeddech chi'n ei nodi, bu rhai diweddariadau yn y cyfamser, ac rwy'n falch fod y Bil Dioddefwyr a Charcharorion, ar 24 Mai, wedi cael cydsyniad yn rhan o'r broses cau pen y mwdwl cyn etholiad, y cafodd y Bil Dioddefwyr a Charcharorion, fel rydych chi'n dweud, Gydsyniad Brenhinol, sy'n creu'r awdurdod i roi iawndal am waed heintiedig, a fydd yn gyfrifol am wneud y taliadau terfynol hyn i ddioddefwyr. Wrth gwrs, mae nifer o rannau symudol yn hynny, felly tybed, Ysgrifennydd Cabinet, pe gallech chi, yn rhan o'ch diweddglo, egluro'r hyder sydd gennych chi, gyda'r etholiad cyffredinol yn digwydd nawr, a rhai o'r materion newidiol hynny, yr hyder sydd gennych chi y bydd yr iawndal hwn yn wir yn cyrraedd y bobl sy'n ei haeddu â phob cyfiawnder yn yr amserlen gyflymaf bosibl; fe ddywedir wrthym ni mai erbyn 24 Awst yw'r dyddiad cau.

Rwy'n falch hefyd, fel roeddech chi'n sôn, Ysgrifennydd Cabinet, bod cadeirydd dros dro'r awdurdod iawndal gwaed heintiedig, Syr Robert Francis, wedi gwneud datganiad eu bod ni'n gweithio mor gyflym â phosibl i fod mewn sefyllfa i dderbyn y ceisiadau hynny a gwneud y dyfarniadau hynny, felly fe hoffwn i ddeall sut y gallech fod yn gweithio gyda'r awdurdod iawndal gwaed heintiedig i helpu'r broses honno fynd rhagddi gyda'r cyflymder y mae cymaint o angen amdano.

Rwy'n ymwybodol bod llawer o siaradwyr yma heddiw, Dirprwy Lywydd, ond fe hoffwn i ddiolch i Lywodraeth Cymru am gyflwyno'r ddadl hon a chydnabod yr holl waith caled a wnaeth cymaint o bobl dros gymaint o flynyddoedd i sicrhau cyfiawnder o'r diwedd. Diolch.

Rwy'n falch iawn fod grŵp mawr o'r rhai sydd wedi eu heintio a'u heffeithio yma yng Nghymru yn ymuno â ni yn yr oriel gyhoeddus, gan gynnwys fy etholwyr, Sybil a Bev, a chadeirydd Haemophilia Wales, Lynne Kelly. Fe hoffwn i roi teyrnged arbennig i Lynne Kelly i ddiolch iddi hi am y ffordd deimladwy a phenderfynol y mae hi wedi arwain y grŵp hwn. Oherwydd mae'n rhaid i'r rhai y mae eu bywydau wedi cael eu troi yn gwbl wyneb i waered fod yn flaenllaw yn y ddadl hon heddiw. Fe hoffwn, felly, roi profiadau dau o fy etholwyr, Sybil a Bev, sy'n dangos profiad llawer o rai eraill, wrth gwrs, ar y cofnod heddiw.

Cafodd Sybil lawdriniaeth ar ei chalon yn 1989. Ddeng mlynedd yn ddiweddarach, cafodd lythyr gan bennaeth gwasanaeth trallwyso gwaed Cymru a chafodd y newyddion ei bod wedi cael gwaed a oedd wedi'i heintio â hepatitis C. Dywedwyd wrthi am beidio â defnyddio'r un llestri na'r un cyllyll a ffyrc â'i gŵr, a pheidio â chael cyfathrach agos. Ni chafodd Sybil unrhyw gwnsela. Bu'n rhaid iddi fynychu'r clinig clefydau heintus yn Ysbyty Athrofaol Cymru, ac fe ddisgrifiodd sut y byddai hi'n teimlo yn aflan oherwydd bod ganddi hepatitis C. Roedd sgil effeithiau ei thriniaeth yn waeth na chael cemotherapi. Roedd cyhoeddi adroddiad yr ymchwiliad gwaed heintiedig ar 20 Mai yn garreg filltir yn yr ymgyrch dros gyfiawnder. Yng ngeiriau Sybil ei hun, 'Ni all neb ddechrau amgyffred sut rwy'n teimlo ar hyn o bryd wrth glywed sylwadau agoriadol Syr Brian Langstaff pan ddywedodd, "Nid damwain oedd hon"'.

Rwyf i am droi nawr at Bev, y bu farw ei dau frawd, Gareth a Haydn, mewn 10 mis o'i gilydd yn 2010 ar ôl cael gwaed heintiedig a oedd wedi'i heintio â HIV a hepatitis C. Roedd Gareth a Haydn yn ffigurau allweddol yn yr ymgyrch i ddarparu cefnogaeth a chyfiawnder i bobl â hemoffilia a'u teuluoedd trwy Birchgrove Cymru, Haemophilia Wales, Grŵp Cenedlaethol Birchgrove a grŵp ymgyrchu Tainted Blood, ac, mewn gwirionedd, fe ddechreuon nhw drwy gyfarfod fel grŵp yn nhafarn y Birchgrove yn fy etholaeth i yng Ngogledd Caerdydd, ond erbyn hyn, wrth gwrs, mae wedi dod yn Birchgrove Cymru.

Pan ddywedwyd wrth gleifion hemoffilia am eu diagnosis o HIV, roedd yn brofiad arswydus—dedfryd o farwolaeth, gydag amcangyfrifon disgwyliad oes o rhwng dwy a phum mlynedd. Roedd y gwarthnod yn erchyll ac roedd y mwyafrif o gleifion yn cadw eu cyflwr yn gyfrinachol. Roedd y grwpiau a sefydlodd Gareth a Haydn i gefnogi'r rhai a oedd wedi eu heintio yn achubiaeth i'r bobl hyn. Dywedodd Bev wrthyf fod Gareth yn ddig, yn ddi-flewyn-ar-dafod ac yn benderfynol, tra bod Haydn yn llawer tawelach ac yn bwyllog yn ei ddull o weithio, gan weithio i ffwrdd ac ymchwilio yn dawel.

Gyda datganoli yn 1999, aeth yr ymgyrchu i fynd at y gwir o nerth i nerth, ac fe gyflwynodd Gareth, fel cadeirydd Haemophilia Wales a oedd newydd gael ei sefydlu, yr achos dros ymchwiliad cyhoeddus yn y grŵp trawsbleidiol cyntaf a gynhaliwyd yn y Cynulliad a oedd newydd ei ffurfio. Pan deithiodd Bev i Lundain ar 20 Mai, roedd hi'n ei ddisgrifio fel 'profiad emosiynol, dyrchafol' wrth glywed y canlyniad a gweld goroeswyr o bob rhan o'r DU, ond llanwyd hi â thristwch enfawr o ystyried nad oedd ei brodyr hi, Gareth a Haydn, gyda'u cyfraniad enfawr tuag at yr ymchwiliad, yno i'w glywed. Roedd hi'n dymuno y bydden nhw wedi gallu bod yno gyda hi.

Ond nid yw'r frwydr wedi ei hennill eto. Mae Brian Langstaff wedi dweud nad damwain oedd hon, ac mae hynny wedi bod o gysur mawr, rwy'n credu, i lawer o'r bobl sydd wedi eu heintio a'u heffeithio. Ond mae pryderon eang o ran a fydd rhestr lawn argymhellion Brian Langstaff yn cael ei gweithredu. Mae pryderon ynglŷn â'r cynllun cymorth misol, ac mae llawer o bobl yn poeni y gallen nhw fod yn dlotach yn ariannol os na weithredir ar argymhellion Syr Brian. Rwy'n credu bod llawer o bobl yn credu mai gobaith di-sail a roddwyd. Ac rwy'n credu, os edrychwch chi ar hanes yr hyn sydd wedi digwydd i'r grŵp hwn, fe allwch chi ddeall yn iawn pam mae pobl yn teimlo felly. Mae hwn yn adroddiad gwych, roedd Brian Langstaff yn hollol wych ym mhopeth a ddywedodd, ond nawr mae'n rhaid i ni sicrhau bod hynny'n cael ei roi ar waith, ac fe wn i y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn gwneud popeth yn ei gallu gyda'r pwerau sydd gennym ni yma i sicrhau bod yr argymhellion hynny i gyd yn cael eu gweithredu. Mae hi wedi cymryd 40 mlynedd i gyrraedd y sefyllfa hon, ac mae angen i ni ddysgu o gamgymeriadau'r gorffennol a gwneud yr hyn sy'n iawn o'r dechrau'n deg. 

Mi oedd hi'n anrhydedd go iawn i fod yn Llundain ychydig wythnosau'n ôl i wrando ar Syr Brian Langstaff yn cyhoeddi ei adroddiad terfynol. Mi oedd Julie Morgan yno hefyd, a chymaint o'r rhai sydd wedi bod yn ymgyrchu dros y blynyddoedd yma yng Nghymru. Mi oedd o'n ddigwyddiad emosiynol iawn, iawn, efo llawer iawn yn eu dagrau, wrth gwrs, ac yn cofio am y rheini oedd yn methu bod yno—y rhai oedd wedi gorfod talu efo'u bywydau am y sgandal yma ddylai fod erioed wedi digwydd ac, ie, oedd ddim o gwbl yn ddamwain. Ac yno oedden nhw i glywed y canfyddiadau ac i dderbyn y cyfiawnder roedden nhw'n ei haeddu, ac i glywed y gwir, wrth gwrs, dŷn ni i gyd yn gwybod oedd yn wirionedd drwy'r cyfan.

Etholwyr i mi, Mr a Mrs Hutchinson, wnaeth fy nghyflwyno i i fawredd y sgandal yma, a dwi wedi cadw mewn cysylltiad rheolaidd efo nhw dros y blynyddoedd. Drwyddyn nhw y dysgais i am yr anghyfiawnder. Drwyddyn nhw y des i'n rhan o'r grŵp trawsbleidiol ar waed wedi'i heintio, yn cael ei gadeirio gan Julie Morgan ar y pryd. A phan ddaeth Julie Morgan yn Weinidog yn y Llywodraeth, fy mraint i oedd cael cymryd drosodd fel cadeirydd, a gweithio'n agos efo Lynne Kelly a'r holl unigolion a theuluoedd hynny sydd wedi rhoi eu bywydau yn llythrennol, neu eu hamser, eu hegni a'u holl angerdd i frwydro am y cyfiawnder dydyn ni ddim wedi'i gael eto, ond o leiaf rydyn ni'n agos at ei gael. Mi oedd gwrando arnyn nhw unwaith eto amser cinio heddiw—y brodyr wedi colli eu chwiorydd, y chwiorydd wedi colli eu brodyr, pobl wedi colli eu rhieni, rhieni wedi colli eu plant; y stigma, y galw enwau, y cywilydd sydd wedi bod yn gysgod dros gymaint o fywydau.

Dwi ddim yn mynd i wneud pwyntiau ychwanegol o ran yr hyn dŷn ni angen ei weld gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth Prydain, fwy na sydd wedi cael ei ddweud gan Mabon ap Gwynfor ar ran y meinciau Plaid Cymru yma'n barod, ond i ategu y geiriau hynny a gwneud y pwynt na allwn ni ildio eiliad yn ein penderfynoldeb i gyrraedd at ben draw hyn a chael y cyfiawnder gwirioneddol, oherwydd mae yna garreg filltir bwysig wedi'i chyrraedd yn y datganiad hwnnw gan Syr Brian Langstaff a gwaith yr ymchwiliad, ond dim ond carreg filltir ydy hi ar hyn o bryd.

Mi ddaeth yr ymddiheuriadau a'r ymateb taer gan Weinidogion yn San Steffan oriau, mewn difri, cyn i etholiad cyffredinol gael ei alw, felly mae pethau ar stop, ond mae'n rhaid inni rŵan, dan y Llywodraeth nesaf, o ba bynnag liw fydd honno, fod mor benderfynol ag erioed o fwrw'r maen i'r wal, er mwyn y rheini sy'n dal i ymgyrchu, a'r rheini sydd, oherwydd eu bod nhw wedi talu i'r eithaf am hyn, yn methu â gwneud hynny bellach. Mae'n ddyletswydd arnom ni, a'n dyled ni iddyn nhw ydy gwneud popeth y gallwn ni i sicrhau bod y cyfiawnder yna'n dod.

Mark Isherwood. Mark, rydych chi wedi eich dad-dawelu.

O, fi sydd i siarad. Diolch. Roedd canfyddiadau damniol yr ymchwiliad gwaed heintiedig a gyhoeddwyd ar 25 Mai yn taflu goleuni ar un o'r sgandalau mwyaf yn hanes triniaethau'r GIG. Amcangyfrifir bod 3,000 o bobl a heintiwyd â HIV a hepatitis C ar ôl cael cynhyrchion gwaed heintiedig wedi marw. Gwyddys bod tua 400 o bobl yng Nghymru wedi cael eu heintio, ac eithrio'r rhai a fu farw heb gael gwybod eu bod wedi eu heintio. Mae Haemophilia Wales yn dweud bod 283 o gleifion yng Nghymru wedi cael eu heintio â hepatitis C yn y 1970au a'r 1980au, a bu farw dros 70 o bobl â hemoffilia yng Nghymru yn unig.

Fel y gwnaeth yr ymchwiliad pum mlynedd ei fynegi, nid damwain ydoedd ac roedd modd ei osgoi. Cafodd y gwirionedd ei gelu a chafodd dioddefwyr eu siomi dro ar ôl tro. Mae Haemophilia Wales wedi gofyn i mi siarad am effaith gwaed heintiedig ar etholwraig o'r gogledd, Jane Jones, a'i theulu. Cafodd Jane ei heintio â hepatitis C trwy driniaeth ar gyfer clefyd Von Willebrand, anhwylder prin ar y gwaed. Ni chafodd wybod am yr haint a oedd arni. Cafodd ei diweddar fam, Anona, ei heintio â hepatitis C hefyd ac fe gafodd y ddwy drawsblaniad iau oherwydd hepatitis C. Teithiodd Jane o'r gogledd i Lundain i glywed argymhellion Syr Brian Langstaff, cadeirydd yr ymchwiliad gwaed heintiedig. Cafodd ei chyfweld gan y cyfryngau Cymraeg a Saesneg am wythnosau cyn yr ymchwiliad ac ar y diwrnod ei hun, fe gafodd ei dewis i gynrychioli dioddefwyr Cymru a Haemophilia Wales. Ar 21 Mai, cynrychiolodd Jane Haemophilia Wales a dioddefwyr gwaed heintiedig Cymru yn y Senedd gan fod yno i weld datganiad John Glen ar iawndal gwaed heintiedig o oriel y Llefarydd.

Mae Haemophilia Wales yn ddiolchgar iawn iddi am ran bwysig Jane a'i mam yn yr ymgyrch dros gael ymchwiliad cyhoeddus i ganfod y gwirionedd o'r diwedd ynglŷn â'r hyn a ddigwyddodd. Roedd y ddwy yn honni nad oedden nhw erioed wedi cael gwybod am risgiau'r driniaeth ac na chawson nhw wybod wedyn eu bod nhw wedi eu heintio. Fel y dywedodd Jane yn ei datganiad i'r ymchwiliad, mae cael eich heintio â hepatitis C yn rhywbeth na fyddech chi'n ei ddymuno ar eich gelyn pennaf.

Mae etholwraig o sir Ddinbych, Rose Richards, wedi ysgrifennu hefyd yn gofyn i mi siarad ar ei rhan yn y ddadl hon. Mae hi wedi ei heffeithio am ei bod yn cario genyn hemoffilia ac fel chwaer i frawd a oedd â hemoffilia a fu farw o AIDS yn 46 oed ym 1990, ar ôl derbyn triniaeth ffactor VIII halogedig yn gynnar yn y 1980au. Mae hi hefyd yn gyfranogwr craidd yn yr ymchwiliad gwaed heintiedig ac mae hi wedi cyflwyno dau ddatganiad ysgrifenedig i hwnnw. Fe wnaeth hi benderfyniad ynghylch a ddylai gael plant ar sail y wybodaeth a oedd yn dal y gwir yn ôl am y risg hysbys o niwed difrifol. Mae gan ei meibion hi, a aned ym 1983 a 1985, hemoffilia. Yn ffodus, nid oedd angen ffactor VIII ar y ddau hyd nes ei fod yn gynnyrch mwy diogel ar ddiwedd yr 1980au. Fel mae hi'n dweud, er hynny, mae'r profiad o glywed rhieni eraill yn colli eu plant wedi bod yn ddirdynnol nawr ein bod ni'n gwybod y gwir am y sgandal. Ychwanegodd hi, er bod Syr Brian Langstaff yn argymell y dylai'r taliadau cymorth parhaus presennol o dan gynllun cymorth gwaed heintiedig Cymru barhau i bobl a phriod heintiedig neu bartneriaid pobl heintiedig a fu farw, ac y dylid talu iawndal yn ychwanegol at y taliadau cymorth, ni fu unrhyw ymrwymiad i anrhydeddu hyn. Fe ddaeth hi i'r casgliad, 'Fel grŵp, rydym ni'n bryderus iawn ynglŷn ag unrhyw oedi eto gan y Llywodraeth.' Mae dioddefwyr yn parhau i farw ar gyfradd o un bob pedwar diwrnod heb gael cyfiawnder.

Wrth siarad yma mewn dadl yn 2017, wrth alw ar Lywodraeth y DU i gynnal ymchwiliad cyhoeddus llawn i drychineb gwaed heintiedig y 1970au a'r 1980au, fe ddyfynnais i Monica Summers, y bu farw ei gŵr Paul, a oedd yn ddioddefwr oherwydd banc gwaed heintiedig, ar 16 Rhagfyr 2008, yn 44 oed. Pum mlwydd oed oedd eu merch. Dywedodd Monica,

'Bob dydd am 18 mis roedd hi'n holi "pryd bydd dadi'n dod adref?" Fe drodd hi'n 13 oed ym mis Hydref ac mae'r ddwy ohonom ni'n dal i'w chael hi'n anodd. Ni chafodd fy ngŵr ddewis, fe wnaeth rhywun ddewis drosto ac fe gollodd ei fywyd oherwydd penderfyniadau a wnaeth eraill. Ond dros 30 mlynedd yn ddiweddarach rydym ni'n dal i geisio rhywfaint o gytundeb. Gadewch i'r penderfyniadau nesaf gael eu gwneud gan leisiau pobl sy'n dioddef o HIV a Hepatitis C ar hyn o bryd, gan y gweddwon a'r teuluoedd sy'n cael eu gadael ar ôl ac sy'n ceisio gwella ac adeiladu bywyd normal newydd.'

Byddai eu merch yn 20 oed erbyn hyn. Fel y dywedais i bryd hynny, mae gwaed heintiedig wedi cael ac yn parhau i gael effaith ddinistriol ar fywydau miloedd o bobl a heintiwyd a'u teuluoedd. 

Dirprwy Lywydd, rwy'n ymwybodol o dri dioddefwr y sgandal gwaed heintiedig o fy etholaeth i yn Nwyrain Casnewydd: Colin John Smith, Terry Webley a Bill Dumbleton, ac mae pob un ohonyn nhw wedi dioddef oherwydd methiannau gresynus y systemau iechyd a gwleidyddol a oedd yn gysylltiedig â hyn ac a nodwyd yn yr adroddiad. Yn y digwyddiad a gynhaliwyd yn gynharach gan Haemophilia Wales ac a gadeiriwyd gan Lynne Kelly, a fu'n ymgyrchydd mor anhygoel ynglŷn â'r materion hyn ac yn ffynhonnell mor wych o gadernid a chefnogaeth i'r teuluoedd, fe gwrddais i â Joanne Davies a sonioddd am frawd ei gŵr Gavin, sef Terry Webley, a fu farw yn 10 oed, ac am yr anwybodaeth a'r ofn a glywsom ni amdano eisoes, y stigma a oedd yn bodoli ynghylch HIV/AIDS ar y pryd, a oedd yn golygu eu bod yn cael eu hosgoi yn y gymuned, y teuluoedd dan sylw, nad oedd yr ysgolion yn darparu'r gefnogaeth y dylen nhw fod wedi ei rhoi, nad oedd y cyfryngau lleol yn garedig nac yn deall ac nad oedden nhw'n dangos llawer o gydymdeimlad, roedd bwlio a galw enwau yn gysylltiedig â hynny ac, wrth gwrs, mae'r effaith ar iechyd y teuluoedd yn parhau, ac, yn achos Joanne, ar iechyd ei gŵr Gavin a'r teulu yn fwy eang.

Ac yn bresennol hefyd yr oedd Colin a Janet Smith, a gollodd eu mab Colin John Smith, a fu farw yn saith oed o AIDS yn pwyso dim ond 13 pwys, ar ôl dioddef methiannau o'r fath. Ac rwy'n gwybod bod eu tŷ nhw, Dirprwy Lywydd, wedi cael ei paentio â sarhad a graffiti oherwydd cyflwr Colin John Smith, a'i bod hi'n anodd ei gael mewn i ysgol a bod problemau yn yr ysgol wedyn ac, unwaith eto, problemau fel hyn yn y gymuned yn fwy eang. Roedd hi'n sgandal ofnadwy ac yn gondemniad o systemau'r cyfnod, Dirprwy Lywydd, ac fe ddioddefodd cymaint o deuluoedd yn y ffordd y gwnaeth y teuluoedd hyn. Roedd Colin John Smith yn gwybod ei fod ar farw a'r hyn a wnaeth mewn gwirionedd oedd rhoi ei deganau, cyn iddo farw, i'w frodyr. Rydych chi'n meddwl am y don enfawr honno o emosiwn a ddaeth dros deuluoedd yn y cyfnod hwnnw, cymaint o deuluoedd, a methiannau ofnadwy'r systemau hynny a nodir yn yr adroddiad yn dilyn yr ymchwiliad.

Ond fe hoffwn i ddweud wrth gloi, Dirprwy Lywydd, wrth i ni fyfyrio ar y dioddefaint hwnnw—ac fe fyddwn ni'n clywed enghreifftiau pellach yma heddiw, ac fe glywsom ni'r enghreifftiau hynny drwy adroddiad yr ymchwiliad a'r achosion i fyny yn Nhŷ'r Cyffredin yn San Steffan hefyd—pan fyddwn ni'n myfyrio ar raddfa'r drasiedi i bobl a'r dioddefaint cysylltiedig, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni fyfyrio ar ba mor gadarnhaol yw ysbryd y bobl yn nheuluoedd y dioddefwyr, y cariad a'r ymrwymiad sydd wedi cael ei gynnal dros gyfnod hirfaith ac sy'n dal i gael ei gynnal heddiw a hwnnw a gynhyrchodd yr ymgyrch, a gynhyrchodd yr ymchwiliad a'r adroddiad a gafodd y gydnabyddiaeth honno i'r dioddefwyr a'u teuluoedd, fe ddylai hynny arwain nawr at y camau cyflym y mae eraill wedi galw amdanynt heddiw.

Ac fe hoffwn i orffen gyda geiriau Janet Smith, mam Colin John Smith, pan fynegodd hi'n union beth yw ystyr yr ymgyrch hon, yr ymchwiliad, yr adroddiad i'r dioddefwyr a'r teuluoedd nhw. Meddai Janet:

'Mae angen cydnabyddiaeth arnaf i. Rwyf eisiau i fy mab gael ei enw yn ôl. Ei enw yw Colin John Smith. A dyna yr wyf i eisiau i bobl ei gofio.' 

'I arbed wyneb ac arbed cost, cafodd llawer o'r gwirionedd ei gelu.'

Mae'n rhaid i eiriau damniol a brawychus Syr Brian Langstaff fod yn flaenllaw yn ein meddyliau wrth i ni ystyried effaith y sgandal gwaed heintiedig ar etholwyr yr ydym ni'n eu cynrychioli yma. Mae dwy chwaer o Gwm Tawe yn yr oriel gyhoeddus heddiw, Sharon a Rhian. Roedden nhw'n dymuno i mi dynnu sylw at sefyllfa a dioddefaint eu teulu nhw o ran y sgandal echrydus ac anfaddeuol hon, oherwydd mae eu stori nhw'n tynnu sylw at sut y mae'n rhaid ystyried, a chydnabod a gwneud cyfiawnder yn deg ac yn gyfartal heb oedi dim mwy. Roedd eu diweddar dad, Arwyn Davies, o Drebanos, â hemoffilia. Roedd dan ofal y proffesiynau meddygol ac roedd yn ymddiried ynddyn nhw, a oedd yn darparu triniaeth ar gyfer ei gyflwr. Roedd yn mynd i ganolfannau hemoffilia Caerdydd ac Abertawe, a Mr Bloom oedd ei brif ymgynghorydd. Bu farw Arwyn Davies ar 18 Mawrth 1992, yn 60 mlwydd oed. Roedd tystysgrif ei farwolaeth yn nodi ei fod wedi marw o hepatitis C, hepatoma a emoffilia.

Treuliodd ei yrfa gyfan yn swyddog llywodraeth leol, ond, yn yr 1980au, dechreuodd ei iechyd ddirywio a bu'n rhaid iddo ymddeol yn gynnar o'i waith, ac ychydig dros flwyddyn yn ddiweddarach roedd wedi marw. Bu farw ei wraig Eira yn 2018, 26 mlynedd ar ôl ei gŵr, a dim ond ar ôl marwolaeth eu mam y daeth Rhian a Sharon yn ymwybodol o'r hyn a nodwyd ar dystysgrif marwolaeth eu tad. Yn ystod y 26 mlynedd hynny, ni wnaed unrhyw gyswllt i roi gwybod i unrhyw un o'r teulu am unrhyw un o'r risgiau yr oedden nhw wedi dod yn agored iddynt, nac i'w hysbysu bod ganddyn nhw hawl i unrhyw fath o daliadau budd-dal. Roedd hi mor anodd clywed gan Sharon a Rhian am eu brwydr faith a dolurus i gael gafael ar gofnodion meddygol a oedd yn ymwneud â'u tad, wrth iddyn nhw ymgyrchu dros gyfiawnder i'w teulu. Ond fe gawson nhw brawf o'r diwedd, a oedd yn cadarnhau mai wedi cael ffactor heintiedig yr oedd eu tad a bod y meddygon ymgynghorol yn ymwybodol o achos ei farwolaeth.

Ers cael y wybodaeth hon, maen nhw wedi bod yn gweithio gyda'r ymchwiliad gwaed heintiedig a Haemophilia Wales i sicrhau bod rhywun yn cael ei ddwyn i gyfrif. Ac er i Syr Brian Langstaff gymryd y cam anarferol o gyhoeddi iawndal dros dro cyn yr adroddiad terfynol, dim ond ar gyfer y rhai sy'n fyw a gafodd eu heintio a'r gweddwon mewn profedigaeth yr oedd hyn. Ni chafwyd unrhyw ymrwymiad gan Lywodraeth y DU i'r argymhelliad yn yr ail adroddiad interim ar iawndal, ym mis Ebrill 2023, a oedd yn galw am daliad iawndal dros dro am y marwolaethau nas cydnabuwyd yn flaenorol, ac, hyd yma, nid yw plant a gollodd rieni, fel Rhian a Sharon, erioed wedi cael iawndal na chydnabyddiaeth o farwolaeth eu tad. Nid ydyn nhw wedi cael llythyr ymddiheuriad gan eu bwrdd iechyd lleol, hyd yn oed. Felly, fy nghwestiwn i yw: sut y bydd Llywodraeth Cymru yn ymdrechu i sicrhau nad yw Llywodraeth y DU yn oedi'r cynnydd  ymhellach?

Ac yn y rheoliad newydd o iawndal gwaed heintiedig, o dan y pennawd, 'Cais ystad', mae'n nodi:

'pan fo unigolyn yr effeithiwyd arno wedi marw, nid yw'n bosibl i gynrychiolwyr personol eu hystad wneud cais am iawndal.'

Ysgrifennydd Cabinet, a ydych chi'n cytuno nad oes modd cyfiawnhau hynny pan ddioddefodd pobl, fel mam Rhian a Sharon, sef Eira, galedi ariannol a salwch, heb unrhyw gymorth ariannol, yn dilyn marwolaeth Arwyn? A yw Llywodraeth Cymru felly yn derbyn mai'r peth iawn i'w wneud mewn amgylchiadau fel un y teulu hwn fyddai sicrhau bod y teulu yr effeithiwyd arno'n cael manteisio ar iawndal? Rwy'n credu nid yn unig mai dyna sy'n foesol gywir, ond ei fod hefyd yn arwydd o ymddiheuriad dyledus gan y wladwriaeth—y wladwriaeth, cofiwch, a gelodd y mater—i'r rhai y mae'r sgandal hon wedi effeithio arnyn nhw, y rhai y mae eu bywydau cyfan wedi eu creithio gan golled a chan gelwyddau? A pha mor bell y bydd Llywodraeth Cymru yn mynd i sicrhau y bydd pawb sydd bellach yn byw gyda hemoffilia, fel ŵyr Arwyn, mab Sharon, yn cael y cymorth gorau posibl gan wasanaethau cyhoeddus, heb orfod egluro goblygiadau eu cyflwr i leoliadau addysg a lleoliadau gofal iechyd, er enghraifft, bob tro, sef yr hyn sy'n digwydd, er mwyn rhoi camau ehangach ar waith i gynyddu ymwybyddiaeth a sicrhau diogelwch i bawb sy'n byw gyda hemoffilia? Diolch.

Rwy'n cofio'r diwrnod wyth mlynedd yn ôl, roeddwn i'n eistedd wrth ymyl Julie Morgan yn y Siambr hon, ac ychydig ar ôl amser cinio, fe ddywedodd hi, 'Mae yna grŵp trawsbleidiol yr wyf i'n ei gadeirio, a wnewch chi ddod i gwrdd â rhai o'ch etholwyr chi sydd wedi'u heffeithio gan y sgandal hon?' Ac fe es i gyfarfod â nhw—ac rwy'n gallu gweld Kirk Ellis yn yr oriel heddiw—ac fe gafodd hynny effaith aruthrol arnaf i ac roeddwn i'n awyddus i ymuno â'r ymgyrch honno, ac felly rwy'n falch o fod yn is-gadeirydd grŵp trawsbleidiol y Senedd ar hemoffilia a gwaed heintiedig.

Fe hoffwn i roi rhai enghreifftiau i chi o'r etholwyr hynny yr wyf i wedi cwrdd â nhw ac wedi bod mewn cysylltiad â nhw ers hynny. Ysgrifennodd Janet Morgan a'i merch Felicity ataf i sôn am ei diweddar ŵr a thad a oedd â hemoffilia, a gafodd ei drwytho â ffactor VIII ac, o ganlyniad i hynny, fe gafodd ei heintio â hepatitis C. Cafodd nifer o feddyginiaethau clinigol arbrofol a oedd yn ei wneud yn wan iawn, a chafodd ef a'i deulu eu hamddifadu o fywyd normal. Dim ond 12 oed oedd Felicity pan gafodd ei thad wybod bod ganddo hepatitis C a thair i bum mlynedd o fywyd ar ôl. Fe wnaeth colli gŵr a'u tad yn 2010 eu hysgwyd ac mae hynny'n dal i effeithio'n fawr ar eu teulu, gan ei fod yn ŵr, tad a thaid mor annwyl, ac nid yw eu bywydau fyth wedi bod yr un fath.

Cysylltodd Susan Hughes â mi, yr oedd ei brawd Alan Jones â hemoffilia ac fe gafodd ei heintio â HIV a hepatitis C ar ôl derbyn gwaed heintiedig yn y 1980au yn 15 oed. Cafodd wybod hynny'n 17 oed, heb i'w rieni fod yn bresennol, sef ei fod wedi cael y firysau. Roedd gan Alan anawsterau dysgu ar ôl dioddef gwaedlif ar yr ymennydd yn dair oed, ac fe fu farw yn 1994 yn ddim ond 25 oed o diwmor ar yr ymennydd a achoswyd gan y firws AIDS. Mae rhieni Alan a Susan wedi marw eu hunain bellach yn drist, ac ni welson nhw gyfiawnder erioed.

Cysylltodd yr Athro Nicholas Moran â mi, y cafodd ei ddiweddar frodyr, Peter a Tim, a oedd yn efeilliaid, eu cyd-heintio â HIV a hepatitis C gan gynhyrchion gwaed heintiedig y GIG. Bu'r ddau farw yn ifanc oherwydd salwch sy'n gysylltiedig â HIV. Dioddefodd iechyd eu mam o ganlyniad, ac roedd ei marwolaeth hi o ganlyniad uniongyrchol i hynny. Mae'r Athro Moran yn uwch lawfeddyg sydd wedi gweithio ar hyd ei yrfa yn y GIG ers dros bedwar degawd, ond fe ddywedodd ef wrthyf ei fod wedi cael ei ysgwyd gymaint o ganlyniad i'r sgandal hon fel bod ei hyder yn y gwasanaeth wedi cael ei chwalu, yn enwedig gan ddatguddiadau dinistriol adroddiad Syr Brian Langstaff. O ganlyniad i hynny, mae wedi penderfynu ymadael â'r GIG. Mae'n dymuno gweld argymhellion adroddiad Syr Brian yn cael eu gweithredu yn eu llawnder ac yn ddiymdroi, ac mae'n pryderu, er bod Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi y bydd taliadau dros dro yn cael eu gwneud i bobl a gafodd eu heintio, ni chafwyd unrhyw ymrwymiad i gefnogi perthnasau a effeithiwyd na chydnabod marwolaethau nad oedden nhw wedi cael eu nodi yn flaenorol.

Rwy'n dod at Kirk Ellis. Kirk a roddodd y tei yma i mi, sydd â lliwiau'r ymgyrch arno, y tu allan i swyddfa Wayne David ym Medwas, rwy'n credu ei bod hi'n dair blynedd oddi ar hynny erbyn hyn. Roeddem ni'n dal i weithio ar gyfraddau iawndal sylfaenol ar yr adeg honno. Bydd ef yn mynychu cyfarfodydd y grŵp trawsbleidiol yn rheolaidd, ac, fel y soniais i, mae ef yn yr oriel gyhoeddus. Fe wnes i gyfarfod ag ef ychydig ar ôl cinio heddiw, ac fe ddywedodd fod pryderon gwirioneddol ganddo ynglŷn â chynllun iawndal arfaethedig Llywodraeth y DU. Gallai hwnnw mewn gwirionedd fod yn waeth yn y pen draw er gwaethaf y taliadau pe byddai ef yn cael y cyfandaliad a grybwyllir yn natganiad y cynllun iawndal, oherwydd fe fyddai'r taliadau cymorth y mae'n eu derbyn yn dod i ben wedyn. Fe fyddai ei gyfandaliad ef yn para 20 mlynedd ar y mwyaf iddo ef a'i deulu, ac mae'n nodi bod Llywodraeth yr Alban yn yr Alban wedi gwarantu y bydd y taliadau cymorth cyfredol parhaus yn para am oes, yn ogystal â'r taliadau cyfandaliad iawndal a gynigiwyd gan Lywodraeth y DU mewn ymateb i adroddiad Syr Brian. Yr hyn y mae ef yn dymuno i Lywodraeth Cymru ei wneud—mae'n cydnabod mai mater cyn datganoli oedd hwn—yw sicrhau bod y mater hwnnw yn cael ei ddatrys, ac nad yw'n ddibynnol ar ddim ond 20 mlynedd o gyllid o ganlyniad i'r iawndal, ac nad yw'n cael ei ddal yn y fagl o weld yr incwm hwnnw'n lleihau, wedyn, sef incwm y budd-daliadau anabledd yr oedd hawl ganddo i'w cael o'r blaen.

Ac yn olaf, rwy'n dymuno rhoi teyrnged i Wayne David, cyn AS Caerffili erbyn hyn. Gweithiodd Wayne yn galed iawn ar y mater hwn yn Nhŷ'r Cyffredin, ac fe gyflwynodd ddeiseb yn ddiweddar ar yr ymchwiliad gwaed heintiedig yn Siambr Tŷ'r Cyffredin. Roedd y ddeiseb yn galw am roi iawndal ar unwaith i'r rhai a gafodd eu heffeithio gan waed heintiedig, ac ar y cyd ag ef, roedd ein hetholwyr Lee Stay a Kirk Ellis wedi ychwanegu nifer o enwau lleol at y ddeiseb honno. Rwy'n credu y bydd Tŷ'r Cyffredin yn gweld eisiau ysbryd ymgyrchu Wayne ar hyn, ond rwy'n credu ei fod ef wedi gweithio yn galed hefyd i sicrhau ein bod ni'n gweld y canlyniad sydd gennym heddiw, er fy mod i o'r farn o hyd, mai un cam ar y daith o ddarparu cyfiawnder llawn ydyw i'r teuluoedd a'r bobl y mae'r sgandal hon yn effeithio arnyn nhw.

Yn gyntaf i gyd, fe hoffwn i roi teyrnged i bawb sydd wedi ymgyrchu dros y mater hwn ac sy'n parhau i wneud hynny. Mae rhai gyda ni yma heddiw, ac fe gofiwn ni'r rhai nad ydyn nhw. Fel y gwnaeth yr Ysgrifennydd Cabinet dynnu sylw ato, cyn y cwestiynau i'r Prif Weinidog, roedd yna gyfle i wrando ar y rhai yr effeithiwyd arnyn nhw gan y sgandal hon, ac nid wyf i'n credu y gallai unrhyw un fod wedi gadael yr ystafell honno heb ddealltwriaeth eglur o'r anghyfiawnder y mae teuluoedd wedi ei wynebu. Fe fyddech chi wedi clywed sut y gwnaeth pobl mewn safleoedd o awdurdod ddifenwi'r teuluoedd am godi pryderon, gan eu cyhuddo o ddweud celwydd, eu cyhuddo o godi bwganod. Anonestrwydd, dim llai, onid e—ymgais i arbed arian. Wel am ddyfarniad yn erbyn ein cyfundrefn ni.

Wythnos diwethaf, fe gysylltodd Deborah James, etholwraig ym Mhen-y-bont ar Ogwr, â mi i adrodd hanes ei brawd. Bu ei brawd, a oedd yn swyddog heddlu gweithredol, farw yn 31 oed yn 1982, o ganlyniad i gael gwaed heintiedig yn Ysbyty Athrofaol Cymru yng Nghaerdydd. Datgelodd Deborah wrthyf ei fod wedi bod yn brwydro yn erbyn lymffoma Hodgkin, a'i fod wedi cael diagnosis cadarnhaol yn dilyn cemotherapi. Serch hynny, roedd cymhlethdodau yn golygu iddo ddioddef gwaedu mewnol ac fe'i cludwyd i Gaerdydd, lle cafodd sawl peint o waed yn lle'r gwaed yr oedd yn ei golli. Dywedwyd wrthyn nhw ei fod wedi cael yr hyn y cyfeiriwyd ato'n 'beint drwg', a'i fod wedi cael ei heintio â hepatitis C. Oherwydd yr effaith ar ei iau, dioddefodd brawd Deborah glefyd melyn. Roedd yn ei frifo iddo eu cael nhw'n ei gofleidio, ac—rwy'n dyfynnu Deborah nawr—nid ydyn nhw erioed wedi dod dros yr hyn a ddigwyddodd yn ystod wythnosau olaf ei fywyd.

Un o'r pethau allweddol a oedd yn sefyll allan i mi yn y cyfarfod yn gynharach heddiw oedd rhywbeth a gafodd ei ddweud: nid yw ymddiheuriad yn golygu dim os nad oes cydnabyddiaeth o'r hyn y mae pobl wedi bod trwyddo. Mae iawndal yn un ffordd o gydnabod, ac er y bydd yna daliad iawndal dros dro o £210,000 yn cael ei roi i'r rhai a gafodd eu heintio, yn siomedig iawn, ni chafwyd ymrwymiad i sicrhau y bydd y taliad iawndal dros dro yn cael ei wneud pan nad oes cydnabyddiaeth, fel y mynegodd Aelodau eraill. Fe fyddwn i'n gobeithio y gallai'r Gweinidog roi sylw ar hyn, oherwydd mae hwnnw, wrth gwrs, yn ofid i deuluoedd—yn benodol o ran sut y byddwn ni'n cynorthwyo'r teuluoedd hynny a gollodd eu perthnasau ond mai achos arall a roddwyd i'r farwolaeth a dyna'r hyn a gafodd ei gofrestru.

Ni ellir gwadu bod marwolaethau wedi cael eu celu, cafodd dogfennau eu difa—roedd hynny yn yr adroddiad. I deulu Deborah, mae hi wedi cymryd 42 o flynyddoedd i gael gwybod y gwirionedd. Y pryder nawr yw, er gwaethaf y gydnabyddiaeth nad damwain oedd yr hyn a ddigwyddodd, y bydd teuluoedd yn cael eu hamddifadu o iawndal oherwydd y cafodd dogfennau eu difa yn ystod y cyfnod hwnnw o guddio'r gwir. Rwyf i am orffen, Dirprwy Lywydd, drwy gyfeirio yn ôl at eiriau Deborah wrthyf i: 'Prin y gellir credu, 42 mlynedd ar ôl ei farwolaeth, ac yn dilyn adroddiad Syr Brian, bod ansicrwydd yn parhau, a bod brwydrau eto i ddod dros y rhai a heintiwyd ac a effeithiwyd.'

Rydyn ni eisoes wedi clywed gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd a llawer o bobl eraill am y degau o filoedd sydd wedi'u heintio a'u heffeithio, yn ogystal â'r 3,000 o bobl a fu farw o waed heintiedig. Ond nid sgandal triniaeth yn unig yw hyn, fel y dywedodd Luke Fletcher eisoes. Mae hyn yn ymwneud â chuddio gweithredoedd troseddol. A dyna yr hoffwn i fynd i'r afael ag ef yn fy sylwadau heddiw. Mae Syr Brian Langstaff yn catalogio tair set wahanol o ddogfennau a gollwyd, neu a ddifrodwyd yn fwriadol yn y rhan fwyaf o achosion, a'r methiant i ddiogelu'r dogfennau hyn, a oedd i fod i gael eu cadw mewn man diogel, er mwyn i ddioddefwyr allu galw arnyn nhw i atgyfnerthu eu cais am iawndal.

Roedd y set gyntaf yn bapurau yn ymwneud â'r Pwyllgor Cynghori ar Ddiogelwch Feiregol Gwaed. Darganfuwyd yn ôl yng nghanol 1995 fod un o'r cyfrolau wedi ei ddinistrio, ym mis Medi 1994. Ni wnaed unrhyw ymdrech i ddiogelu'r holl gyfrolau o ddogfennau a oedd yn weddill, a gafodd eu dinistrio rhwng Hydref 1997 a Thachwedd 1998. Mae hyn yn wirioneddol, wirioneddol frawychus. Mae'n rhaid i ni ddeall sut y caniatawyd i'r Adran Iechyd barhau i geisio cuddio hyn, hyd yn oed ar ôl i Yvette Cooper ofyn am adroddiad, a alwyd yn adroddiad hunangynhaliaeth, pan ddaeth yn Is-Ysgrifennydd Gwladol Iechyd y Cyhoedd yn 2002.

Arweiniodd hyn at achos rhyfeddol o geisio cuddio'r hyn ddigwyddodd. Cyflwynwyd adroddiad cychwynnol gan uwch swyddog yn yr Adran Iechyd i rywun ar y diwrnod cyn Nadolig 2002, ac ni ddaeth i olau dydd am dair blynedd arall, ac erbyn hynny roedd wedi cael ei ddoctora o gyfrif ffeithiol o'r hyn y dywedodd y ddogfen am hunangynhaliaeth i esgus pam nad oedd wedi bod yn bosibl osgoi'r sgandal ofnadwy hon. Mae'r rhain yn bwyntiau gwirioneddol, gwirioneddol ddinistriol y mae'n rhaid i ni eu cymryd o ddifrif.

Fe ddiflannodd papurau'r Arglwydd Owen, y cyn-Ysgrifennydd Gwladol dros Iechyd, yn llwyr, oherwydd yn amlwg roedden nhw'n datgelu pethau nad oedden nhw am eu cyfaddef. Ac mewn un achos, roedd yr Adran Iechyd yn dweud ei bod yn debygol iddyn nhw gael eu dinistrio gan aelod iau o staff. O ddifrif? Dydw i ddim yn gallu gweld hynny. Mae'n ymddygiad cwbl ddigyfiawnhad a dybryd gan ein gweision cyhoeddus.

I'r perwyl hwn, mae'n rhaid i ni wir herio diwylliant amddiffynnol celu a chefnogi galwadau Syr Brian Langstaff i Weinidogion ystyried dyletswyddau statudol gonestrwydd ar gyfer gweision sifil a Gweinidogion yn eu holl waith o ddydd i ddydd.

Rwy'n falch iawn bod Mark Drakeford, o dan ei arweinyddiaeth, wedi cyflwyno'r ddyletswydd gonestrwydd hon y llynedd, ond mae angen i ni sicrhau ei bod yn ymestyn i arweinwyr yn ein gwasanaethau iechyd hefyd. Mae'n amlwg bod llawer mwy i'w ystyried ar hyn. Ond mae'n rhaid i ni sicrhau y bydd arweinwyr y GIG yng Nghymru, gan gynnwys aelodau'r bwrdd, yn dilyn hyn mewn gwirionedd ac nad yw ein gweision sifil ein hunain ychwaith yn parhau i fod yn llai na gonest â'r gwir.

Mi hoffwn i gysylltu fy hun efo nifer o'r sylwadau sydd eisoes wedi cael eu gwneud. Weithiau, mae yna gysylltiad yn dod gan etholwr sydd jest yn eich taro chi, a dwi'n meddwl ein bod ni i gyd wedi derbyn e-byst gan deuluoedd a'r rheini sydd wedi dioddef ac yn parhau i ddioddef heddiw sydd wedi cael yr effaith hwnnw. Felly, dwi'n mynd i ddefnyddio fy amser i roi llais a rhannu rhai o'r straeon hynny, yn ôl yr hyn sydd wedi'i ofyn ohonof.

Efallai bod nifer ohonoch chi wedi darllen neu weld ar y teledu stori Owain Harris am ei dad, Norman. Roedd gan Norman hemoffilia, ac yn y 1970au a’r 1980au cynnar fe ddechreuodd ar driniaeth newydd ar gyfer y cyflwr. Yng nghanol yr 1980au, fe gafodd wybod ei fod wedi dal hepatitis C a bod ganddo HIV. Pedair oed oedd ei fab Owain ar y pryd, ac ni wnaeth ei rieni rannu'r diagnosis llawn gydag o tan oedd o’n 26 oed. Bu Norman farw yn 2012. Mae Owain, ei chwaer a’i fam wedi rhoi tystiolaeth fel rhan o’r ymchwiliad, ond dim ond y mis diwethaf y gwnaethon nhw am y tro cyntaf siarad yn gyhoeddus am hyn, gydag Owain yn dweud, 'Roedd hwn yn cover-up llwyr gan y sefydliad.'

Rhannodd David gyda mi yn ei eiriau ei hun, 'Cefais fy heintio â hepatitis C ar ddechrau'r 1980au, yn debygol rhwng naw a 13 oed. Cefais wybod am fy diagnosis yn 23 oed yn 1994, a byth ers y dyddiad hwn rwyf wedi bod mewn cyflwr o bryder parhaol am fy iechyd a fy marwoldeb.' Aeth ymlaen i rannu gyda mi effaith hyn ar ei fywyd, gan gynnwys gorfod ymladd yn galed i gael y cyffuriau retrofirysol newydd a oedd ar gael tua diwedd 2014.

Dywedodd etholwr arall, Paul o Gaerdydd, 'Rwy'n un o'r hemoffiligion sydd wedi'i heintio yng nghanol y 1970au, dechrau'r 1980au, gyda hep C. Mae hyn wedi gwneud bywyd yn hunllef. Roedd yn rhaid i mi ymgymryd â thriniaethau erchyll. Allwn i ddim parhau i weithio oherwydd fy iechyd meddwl a'r stigma. Rwyf wedi cuddio fy hun i ffwrdd, ddim bellach yn teimlo fy mod yn gallu rhyngweithio ag eraill ac wedi dod yn ynysig. Gwnaeth pobl ymateb i fy nghyflwr ar sawl achlysur gydag ymosodiad geiriol. Mae wedi fy ngadael â chymhlethdodau gydol oes, heb sôn am beidio â gallu cael plant ac achosi llawer o broblemau yn fy mherthnasoedd trwy fy mywyd.' Mae'n ein hannog ni fel Senedd, 'Os gwelwch yn dda, gyda phobl yn marw ar gyfartaledd o bedwar yr wythnos, y cyfan yr ydym ni ei eisiau yw cael rhywfaint o'n bywyd ni sy'n eiddo i ni a heb ei ddwyn oddi wrthym gan y defnydd bwriadol hwn o waed heintiedig, sydd wedi dinistrio fy mywyd i a bywydau llawer o bobl eraill.'

Rhannodd etholwr arall, sydd eisiau aros yn ddienw, stori ei thad, a fu farw 20 mlynedd yn ôl yn ddim ond 38 mlwydd oed. Dywedodd Carol wrthyf am farwolaeth ei thad Ian yn 2004, yn 48 oed.

Ysgrifennodd Rachel ataf gan ddweud, 

'Bu farw fy nhad (oedd yn hemoffilig) o AIDS yn 1990 ar ôl salwch chwe mlynedd, lle gwastraffodd ei gorff a'i ymennydd i ddim.'

Fe wnaethoch chi gyfeirio ar y dechrau, Ysgrifennydd Cabinet, at y teulu Sugar. Ac mae'n bwysig ein bod ni'n adrodd hanes Leigh, mab, gŵr a thad annwyl iawn, a oedd â ffurf ysgafn ar hemoffilia, a gafodd ei heintio â'i driniaeth gyntaf a'i unig driniaeth yn 14 oed, yn dilyn cwymp o'i geffyl. Un deg pedwar mlynedd yn ddiweddarach y cafodd wybod am ei haint am y tro cyntaf, ac erbyn hynny roedd yn briod ac roedd ganddo ferched pump a thair oed. Bu farw yn 44 oed o ganser yr iau, ar ôl cael ei heintio â hepatitis C. Rhannodd ei deulu iddo dreulio blwyddyn olaf ei fywyd mewn poen a dioddefaint dwys, a bod ei dad Graham wedi marw dair blynedd yn ôl, heb weld cyfiawnder. Maen nhw'n dweud bod eu teulu 'wedi ei rwygo ar wahân gan waed heintiedig'. 

Hoffwn dalu teyrnged i'r holl ddioddefwyr a'u teuluoedd sydd wedi ymgyrchu dros gyfiawnder ac sydd wedi bod yn ddigon dewr i rannu eu dioddefaint a'u poen parhaus gyda ni. Gallwn ni gydnabod hynny heddiw, ymddiheuro am bopeth y maen nhw wedi bod drwyddo, ond hefyd ddatgan yn unedig y byddwn yn sicrhau y gwneir popeth posibl y gellir ei wneud i unioni'r cam ofnadwy, ofnadwy hwn. Ni ddylai byth fod wedi digwydd ac ni fydd unrhyw beth a wnawn yn unioni hyn, ond gallwn ni geisio cynnig y gefnogaeth honno. Mae hyn yn mynd i gael effaith ar genedlaethau i ddod ar y teuluoedd hyn yr effeithiwyd arnynt. Felly, hoffwn orffen drwy ofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet: pa gymorth sy'n cael ei ddarparu i'r rhai sy'n dal i fyw gyda'r haint, sydd mewn poen, sy'n dioddef, ond hefyd eu teuluoedd, sy'n dal i fod mewn poen a dioddefaint? Mae angen i ni allu darparu nid yn unig iawndal, ond cefnogaeth barhaus, a hoffwn wybod sut y byddant yn gallu cael gafael ar y cymorth hwnnw. Diolch.

Fel siaradwyr eraill o fy mlaen, hoffwn ddarllen tystiolaeth dau o fy etholwyr y mae eu bywydau wedi eu newid yn anadferadwy gan y sgandal gwaed heintiedig. Ac rwy'n credu ei fod yn dweud y cyfan, o ran y stigma sy'n dal ynghlwm wrth hyn, fod fy etholwyr ill dau wedi gofyn i'w straeon aros yn ddienw. Fe wnaeth un o fy etholwyr ddal hepatitis C o waed heintiedig tra'r oedd yn cael triniaeth am lewcemia rhwng 1985 a 1989. Mae bellach wedi byw gyda hepatitis am 35 mlynedd, gan gael pum cwrs anodd o interfferon, nifer o brofion mewnwthiol ac anfewnwthiol, gobeithion gyrfa is a chyfyngiadau ar faint y teulu. Cyn cael diagnosis, cafodd ei anfon i un o'r wardiau AIDS cyntaf yn Llundain ac yna i sefydliad iechyd meddwl yng Nghaerdydd, oherwydd bod y gweithwyr meddygol proffesiynol yn meddwl ei fod yn dychmygu ei salwch. Yn ffodus, mae fy etholwr yn dweud wrthyf ei fod wedi gweithio'n galed i reoli ei gyflwr a'i fod bellach mewn iechyd da, ond mae'n dweud bod llawer o bobl yn llai ffodus, ac mae'n credu eu bod yn haeddu cymaint yn fwy. 

Dim ond 17 oed oedd fy etholwr arall ac yn barod i ddechrau ei fywyd, pan ddywedwyd wrtho gan ei feddyg hemoffilia ei fod wedi dal HIV o waed heintiedig. Dywedwyd wrtho am beidio â dweud wrth neb, dim hyd yn oed ei fam. Dywedodd meddygon y byddai'n byw tua 18 mis. Mae wedi gweld ei ffrindiau hemoffilig yn marw o AIDS yn yr ysbyty, ac roedd yn meddwl y byddai'n marw yn yr un ffordd. Roedd hon yn ddedfryd o farwolaeth. Cafodd dri chwalfa'r nerfau dros y blynyddoedd, ceisio lladd ei hun dair gwaith, ac am flynyddoedd bu'n treulio cyfnodau i mewn ac allan o'r ysbyty. Mae'r stigma sy'n gysylltiedig ag HIV, meddai, yn annioddefol, ac mae'n gweld hyn ym mhob agwedd ar ei fywyd bob dydd. Yn 1994 dywedwyd wrth yr un etholwr ei fod hefyd wedi'i heintio â hepatitis C. Cafodd dri chwrs o driniaeth gyda sgil-effeithiau erchyll. Nid yw wedi gallu cael plant, cael sicrwydd bywyd nac amddiffyniad morgais, oherwydd effaith HIV a hepatitis C.

Dywed fy etholwyr eu bod yn gobeithio y bydd argymhellion yr ymchwiliad yn atal pethau fel hyn rhag digwydd eto, na fydd pobl yn cael eu profi heb ganiatâd, na fydd buddiannau masnachol yn cael blaenoriaeth dros ddiogelwch cleifion. Maen nhw'n gobeithio na fydd yn rhaid i genedlaethau'r dyfodol ddioddef y boen a'r stigma y mae'n rhaid iddyn nhw, ac y bydd gweithwyr meddygol proffesiynol yn cael eu haddysgu i sicrhau eu bod yn cael eu trin gyda'r parch y maen nhw'n ei haeddu. 

Siân Gwenllian? Na. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet i ymateb i'r ddadl. 

Diolch yn fawr. Hoffwn ddiolch i'r holl Aelodau sydd wedi cyfrannu at y ddadl bwysig hon heddiw. Rwy'n credu ei bod wedi bod yn ddadl emosiynol iawn, ac mae wedi bod yn eithaf torcalonnus clywed rhai o straeon eich etholwyr. Dim ond ychydig bwyntiau rwyf eisiau mynd i'r afael â nhw. Yn gyntaf oll, un o'r materion y mae pobl wedi gofyn amdano yw'r rhai nad ydyn nhw'n cael eu cydnabod. Rhan o'r broblem yma yw bod angen cofnodion i wneud hawliadau. Nawr, rydym yn ymwybodol bod problemau wedi bod gyda chofnodion y GIG yn y gorffennol. Bydd ein cynllun cymorth gwaed heintiedig yng Nghymru a'r awdurdod iawndal gwaed heintiedig newydd yn gweithio gyda'r rhai sydd wedi'u heintio a'r rhai y mae hyn wedi effeithio arnyn nhw i gasglu'r wybodaeth sydd ei hangen er mwyn i hawliadau gael eu gwneud. O ran buddiolwyr ifanc, mae hwn yn fater y mae fy swyddogion wedi'i godi gyda Swyddfa'r Cabinet, ac rydym wedi cael sicrwydd bod hyn yn rhywbeth y maen nhw'n edrych arno. 

O ran y camau uniongyrchol nesaf, bydd Syr Robert Francis, ynghyd â Phrif Swyddog Gweithredol dros dro yr IBCA, David Foley, yn cwrdd â'r prif grwpiau ymgyrchu, gan gynnwys Lynne Kelly o Haemophilia Wales, i drafod edrych ar y cynigion am iawndal i wirio a ydyn nhw'n deg. Byddan nhw'n gwirio a fydd y cynllun yn gweithio, a byddan nhw'n gwirio a oes unrhyw beth wedi'i fethu. A bydd yr hyn y byddan nhw'n ei ddysgu o'r cyfarfodydd hyn yn helpu i fframio gwaith yr IBCA. O ran cynlluniau cyfredol a chynlluniau yn y dyfodol, mae sylwadau wedi'u gwneud ym mhob un o'r gwledydd i gadw'r cynlluniau cymorth. Megis dechrau mae'r trafodaethau, rwy'n gwybod, a bydd swyddogion yn ystyried y sylwadau a dderbyniwyd.

Hoffwn ei gwneud yn glir y byddwn ni'n derbyn holl welliannau Plaid Cymru. 

Dwi hefyd eisiau talu teyrnged i Rhun ap Iorwerth am ei waith e fel arweinydd y grŵp trawsbleidiol ar hemoffilia a gwaed wedi'i heintio. Dwi'n gwybod eich bod chi wedi bod yn brwydro am flynyddoedd lawer gyda'r rheini sydd wedi bod yn ymladd am gyfiawnder. 

Hoffwn i gael amser i fynd drwy'r adroddiad. Mae wedi cymryd blynyddoedd i ysgrifennu'r adroddiad hwn ac mae angen i ni roi'r parch y mae'n ei haeddu iddo, ac felly byddwn ni'n gwneud hynny. Ac rwyf am sicrhau Jenny Rathbone bod yna ddyletswydd gonestrwydd eisoes yn y GIG yng Nghymru, fel y nodwyd gennych, gan gynnwys yr un sy'n berthnasol i arweinwyr yn y gwasanaeth iechyd. Heno rwy'n credu ein bod ni'n uno fel Siambr ac fel Senedd, ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n ymuno â mi i dalu teyrnged i'r rhai sydd wedi dioddef o ganlyniad i hyn, y sgandal fwyaf yn hanes y GIG. Diolch.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, derbynnir gwelliant 1 yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Y cwestiwn nesaf yw: a ddylid derbyn gwelliant 2? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir gwelliant 2 yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 3? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir gwelliant 3 yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig wedi ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig wedi ei ddiwygio yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Eitem 4 heddiw yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg: ymgynghoriad ar y flwyddyn ysgol. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, Lynne Neagle. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Dair wythnos yn ôl, roeddwn i'n falch o ddod i'r Siambr hon a siarad â'r Aelodau am fy mlaenoriaethau ar gyfer y system addysg yng Nghymru. Rwyf bob amser wedi hyrwyddo hawliau plant a phobl ifanc, ac yn y datganiad hwnnw fe nodais yn glir fy ymrwymiad i godi cyrhaeddiad, i fod yn uchelgeisiol ar gyfer pob dysgwr yng Nghymru ac i gefnogi ein dysgwyr mwyaf difreintiedig a chau'r bwlch cyrhaeddiad. I mi, mae'r rhain yn uchelgeisiau canolog ac, fel y dywedais i, maen nhw'n rhai yr wyf eisiau ac yr wyf yn disgwyl i'r system addysg gyfan gydweithio i'w cyflawni.

Fel y gŵyr yr Aelodau, ymrwymodd y Llywodraeth yn y rhaglen lywodraethu i archwilio diwygio'r flwyddyn ysgol, a hoffwn ddiolch i fy rhagflaenydd, Jeremy Miles, am ei holl ymdrechion yn y gwaith hwnnw. Hoffwn ddiolch hefyd i Siân Gwenllian am ei hymdrechion a'i chefnogaeth wrth fwrw ymlaen â hyn.

Gyda deilliannau dysgwyr yn ganolog iddi, rydym wedi edrych ar y system yn ei chyfanrwydd i weld sut y gallai'r ffordd yr ydym yn strwythuro calendr yr ysgol gefnogi staff ysgolion yn well i wella profiadau addysgol ein pobl ifanc, yn enwedig ein rhai mwyaf difreintiedig, ac alinio'n fwy effeithiol â'r ffordd y mae pobl a theuluoedd yn byw ac yn gweithio ar yr un pryd.

Ar 13 Tachwedd y llynedd, cyhoeddwyd lansiad yr ymgynghoriad ar y flwyddyn ysgol. Heddiw, rwy'n cyhoeddi canfyddiadau'r ymgynghoriad hwnnw, a ddaeth i ben ar 12 Chwefror. Ar ôl derbyn dros 16,000 o ymatebion, mae'n amlwg yn un o ymgynghoriadau mwyaf pellgyrhaeddol Llywodraeth Cymru, ac mae'n deg dweud bod mater y flwyddyn ysgol yn un sy'n cyrraedd ar draws cymdeithas, gyda barn ar bob ochr. Caiff hyn ei adlewyrchu yn yr ymatebion, lle rhannwyd barn bron yn gyfartal ar bob cwestiwn a ofynnwyd a phob opsiwn a gyflwynwyd.

Roedd yr ymgynghoriad yn nodi tri chynnig craidd sef, yn gyntaf, i gynnal y status quo; byddai'r ail yn gweld pum wythnos o haf, toriad o bythefnos yn yr hydref, a'r hyblygrwydd i ddatgysylltu toriad diwedd tymor y Pasg o ŵyl y Pasg; roedd y trydydd opsiwn a'r opsiwn olaf yn adeiladu ar hyn, a byddai'n edrych ar symud i bedair wythnos o haf, cyflwyno toriad o bythefnos ym mis Mai, a threfnu i ganlyniadau UG, Safon Uwch a TGAU gael eu cyhoeddi ar yr un diwrnod.

Bydd yr Aelodau'n gweld, er bod y canlyniadau'n dangos bod cefnogaeth i newidiadau i batrwm y flwyddyn ysgol, nid oedd dewis cryf i unrhyw un o'r opsiynau a gyflwynwyd. Yn y cyd-destun hwn, rwyf wedi dychwelyd i'r sylfaen dystiolaeth ar gyfer newid, ac unwaith eto, fel y gŵyr yr Aelodau, nid yw hyn yn glir.

Mae yna dystiolaeth sy'n awgrymu bod cyfnod yr haf yn cyfrannu at golli dysgu, ac mae yna bryderon amlwg ynghylch sut rydym yn cefnogi'r plant hynny y mae'r ysgol yn fwy diogel na'u cartref. Ond mae yna dystiolaeth hefyd sy'n dangos budd toriad estynedig i les plant a'r gweithlu, a sut mae hynny'n cyfrannu'n gadarnhaol at fywyd teuluol. Un enghraifft o blith llawer yw hon, a gall Aelodau weld mwy o fanylion yn y wybodaeth a gyhoeddwyd yn flaenorol ar ein gwefan.

Yn fy natganiad yr wythnos diwethaf, fe ddywedais i y byddwn i'n gwrando ar farn y rhai sy'n gweithio o fewn y system addysg, ac ar farn plant, pobl ifanc a rhieni, ac rwyf wedi cymryd amser i ystyried y sylwadau a wnaed mewn ymateb i'r ymgynghoriad ac i wrando ar y farn a'r safbwyntiau gwahanol. O ganlyniad, rwyf wedi penderfynu na fyddwn yn rhoi unrhyw newidiadau i batrwm y flwyddyn ysgol ar waith yn ystod tymor y Senedd hon. Mae'n bwysig bod yn glir am hyn, ac felly rwyf hefyd yn cadarnhau heddiw fy mod i wedi gofyn i awdurdodau lleol a chyrff perthnasol eraill gyhoeddi dyddiadau tymhorau ar gyfer 2025-26. Fodd bynnag, rwyf am barhau i edrych ar beth arall y gellir ei wneud i gefnogi ein plant a'n pobl ifanc, eu dysgu a'r camau hollbwysig sydd eu hangen i godi cyrhaeddiad, safonau a dyheadau.

Dros weddill tymor y Senedd hon, rwy'n bwriadu parhau i archwilio'r cynigion a nodwyd yn ein hail opsiwn yn yr ymgynghoriad: pum wythnos o haf, toriad o bythefnos yn yr hydref, a'r hyblygrwydd i ddatgysylltu toriad diwedd tymor y Pasg o ŵyl y Pasg. Fodd bynnag, mae diwygio pethau'n iawn yn golygu sicrhau ei fod wedi'i gynllunio'n iawn a'i fod yn cael yr amser a'r lle i lwyddo. Rwyf am gymryd yr amser hwn i drafod gyda phlant a phobl ifanc, rhieni, y gweithlu a phartneriaid eraill yr hyn y gallai'r newidiadau hyn ei olygu a phryd fyddai'r amser iawn ar eu cyfer nhw. Ni fydd unrhyw benderfyniadau terfynol cael eu gwneud yn nhymor y Senedd hon, gan fy mod i'n teimlo'n gryf bod angen i ni barhau i ganolbwyntio ar y rhaglen uchelgeisiol o ddiwygiadau sy'n gennym eisoes yn ystod y cyfnod hwn, ac rwy'n ymwybodol iawn ein bod ni'n gofyn llawer gan athrawon ac ysgolion.

Yn ystod y misoedd nesaf, byddaf yn blaenoriaethu cymorth ar ddylunio'r cwricwlwm, cynnydd ac asesu. Byddaf yn gweithio gydag athrawon i sicrhau bod y gefnogaeth gywir yn cyrraedd eu hystafelloedd dosbarth a bod ganddyn nhw'r wybodaeth, yr adnoddau a'r hyder i sicrhau bod pob dysgwr a phob rhan o Gymru yn teimlo budd y cwricwlwm.

Fel y dywedais i cyn y toriad, byddaf hefyd yn canolbwyntio ar ddiwygio ADY. Rwyf am sicrhau bod sylfeini deddfwriaethol cadarn ar waith, ac rwyf am gryfhau gweithredu trwy wella cysondeb y dull gweithredu sy'n cael ei gymryd. Yn sicr, nid yw hynny'n golygu na fyddwn ni'n gwneud unrhyw beth i fynd i'r afael ag effaith toriad hir yr haf nawr. Ein blaenoriaeth gyntaf fydd sicrhau bod dysgwyr yn cael y cymorth mwyaf posibl yn ystod gwyliau'r haf, gan gynnwys gwneud mwy i dargedu'r ddarpariaeth honno tuag at y cymunedau tlotaf a chynyddu gwerth addysgol y ddarpariaeth honno.

Byddwn ni'n ceisio cynyddu effaith y rhaglen gwella gwyliau'r haf a gwella ein rhaglen ysgolion sy'n canolbwyntio ar y gymuned, gan gynnwys drwy'r gwaith sy'n cael ei wneud gan y rhaglen partneriaeth gwella ysgolion. Rwy'n falch bod Julie Morgan AS wedi cytuno i arwain adolygiad o SHEP i Lywodraeth Cymru ar sut y gellir gwneud y mwyaf o ddarpariaethau yn ystod gwyliau'r haf i sicrhau eu bod yn cyrraedd y plant a'r bobl ifanc hynny sydd eu hangen fwyaf. Edrychaf ymlaen at weithio gyda hi ar y gwaith pwysig hwn.

Mae'r materion a godwyd yn yr ymgynghoriad yn dangos bod hwn yn faes lle mae llawer o ddiddordebau, gan gynnwys o sectorau a sefydliadau nad ydyn nhw'n ymwneud ag addysg ein plant a'n pobl ifanc. Ac felly mae angen i mi fod yn glir, fel yr Ysgrifennydd Cabinet, mai fy mlaenoriaeth i yw lles a dysgu ein plant a'n pobl ifanc. Dyna fydd y sbardun y tu ôl i'm gweithredoedd a bydd yn ganolog wrth fynd ati i archwilio'r cynigion ymhellach.

I gloi, rwyf wedi ymrwymo'n llwyr i sicrhau bod ein system addysg yn cefnogi pob plentyn a'i uchelgeisiau. Byddaf yn parhau i archwilio newidiadau i batrwm y flwyddyn ysgol lle gall y rhain gefnogi cyrhaeddiad, uchelgais a lles, yn enwedig i'r rhai mwyaf difreintiedig, er mwyn rhoi'r cyfleoedd gorau iddyn nhw mewn dysgu ac mewn bywyd. A byddaf yn gwneud hyn dros weddill tymor y Senedd hon, gan weithio mewn partneriaeth â'r sector addysg, plant, pobl ifanc a rhieni i sicrhau ein bod ni'n gwneud y newidiadau cywir ar yr adeg gywir. Diolch.

A gaf i ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am ei datganiad heddiw ac am gyfarfod â mi yn gynharach y prynhawn yma i drafod cynnwys y datganiad? Rwy'n croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi gwthio ei chynlluniau diweddaraf ar gyfer newidiadau i'r flwyddyn ysgol i'r naill ochr. Ond dylem fod yn glir iawn nad yw'r cynlluniau hyn wedi diflannu am byth, ac mae'n ymddangos y gallen nhw ddychwelyd o ddifrif ymhen dwy flynedd, os bydd y Llywodraeth Lafur Cymru hunanfodlon hon yn parhau mewn grym erbyn hynny.

Rydym yn gwybod ei fod yn bolisi hynod amhoblogaidd ar draws ystod o sectorau yng Nghymru ac, yn ôl ym mis Ionawr, daeth 11 o wahanol gyrff at ei gilydd, gan gynnwys undebau athrawon, undebau ffermio a chynrychiolwyr o'r sector twristiaeth a llawer mwy, ac fe wnaethon nhw ysgrifennu at y Gweinidog addysg ar y pryd i rybuddio am y difrod y gallai'r cynlluniau hyn ei achosi ledled Cymru. Fe ddywedodd y llythyr, ac rwy'n dyfynnu:

'Mae yna risg y bydd y cynnig hwn yn datrys problem nad yw'n bodoli, pan nad oes llawer o awydd ymhlith y cyhoedd am newid o'r fath.'

Diwedd y dyfyniad. Ac maen nhw'n iawn. Mae'r sylfaen dystiolaeth ar gyfer cyflwyno'r newid yn wan ar y gorau. Mae'r syniadau hyn am ddysgu coll dros fisoedd yr haf yn ddiffygiol i ddechrau. Rydym yn gwybod bod y dystiolaeth hon yn aml yn seiliedig ar wledydd fel UDA, sy'n cael toriad haf llawer hirach nag yr ydym ni'n ei gael. Mewn gwirionedd, mae ein gwyliau haf eisoes ymhlith y byrraf yn Ewrop, a byddai'r cynlluniau hyn wedi eu lleihau ymhellach. Ac mae gwledydd sy'n uwch na ni o ran safleoedd y Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr—ac mae llawer ohonyn nhw—yn cael gwyliau haf llawer hirach na ni.

Ond mae hyd yn oed ymchwil ddiweddar o UDA yn dangos bod rhagdybiaeth graidd Llywodraeth Cymru bod toriad yr haf yn cael effaith anghymesur ar ddisgyblion tlotach yn ddiffygiol yn y lle cyntaf. Yn ôl ymchwil a gynhaliwyd ychydig cyn y pandemig gan yr academyddion Americanaidd Megan Kuhfeld a Karyn Lewis, ac rwy'n dyfynnu eto,

'nid yw data diweddar yn dangos bod gostyngiadau mewn sgoriau profion haf wedi'u crynhoi ymhlith myfyrwyr sydd mewn tlodi'.

Diwedd y dyfyniad. Felly, a yw Llywodraeth Cymru yn derbyn nawr bod y dystiolaeth academaidd am effaith gwyliau haf ar enillwyr incwm is wedi newid, neu a yw'r Ysgrifennydd Cabinet yn dal i lynu wrth ragdybiaethau hen ffasiwn am y mater?

Ond gadewch imi ddychwelyd at y llythyr cynharach hwnnw, oherwydd ynddo maen nhw'n dweud, ac rwy'n dyfynnu:

'Mae'r undebau addysg hefyd yn anghrediniol, ar adeg pan fo ysgolion yn wynebu argyfwng o ran cyllid, recriwtio ac ymddygiad disgyblion, fod Llywodraeth Cymru yn rhoi cymaint o sylw i rywbeth sy'n gwbl ddiangen.'

Rwy'n siŵr nad ydyn nhw'n defnyddio gair fel 'anghrediniol' yn ysgafn. Ond maen nhw'n hollol gywir. Ar ôl 25 mlynedd o'r Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru, rydym wedi gweld disgyblion a staff gweithgar yn cael eu tanseilio'n llwyr gan record Llafur o safonau sy'n gostwng. Rydym wedi bod ar waelod tablau cynghrair ledled y DU ym mhob un pwnc a aseswyd gan PISA bob tro rydym wedi cael ein hasesu. Am ddyfarniad damniol o bolisïau addysg di-drefn y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru. Rydym yn gwybod hefyd fod y polisi hyd yma wedi costio £350,000 i drethdalwyr Cymru. Y gwahaniaeth y gallai hynny fod wedi'i wneud i'n hysgolion. Mae'r neges gan rieni ac athrawon fel ei gilydd yn glir, Ysgrifennydd Cabinet: dydyn ni ddim eisiau i'r cynnig hwn gael ei ohirio; rydym eisiau iddo gael ei fwrw i ebargofiant am byth.

Yn ehangach, roedd y sector twristiaeth a lletygarwch yn glir y byddai'r newidiadau hyn yn golygu y byddai busnesau'n cau a swyddi'n cael eu colli. Mae hynny'n ychwanegol at y polisïau eraill y mae'r Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru yn eu dilyn, fel treth dwristiaeth, y mae'n ymddangos eu bod yn bwriadu difrodi sector y mae un o bob saith swydd yng Nghymru yn dibynnu arno. Roedd y sector amaethyddol hefyd yn glir y byddai'n achosi niwed aruthrol i'r ffermydd hynny sydd wedi arallgyfeirio i fanteisio ar fisoedd yr haf. Ac yn yr un modd, dywedodd Sioe Frenhinol Cymru y byddai ysgolion yn aros ar agor yn ystod wythnos y sioe yn arwain at golled o £1 filiwn i'r sioe ac yn bygwth ei hyfywedd ariannol yn y dyfodol. Dywedodd cynrychiolwyr o bob un o'r sectorau hyn yn y llythyr damniol hwnnw bod y rhain yn

'rhai o blith llawer o ddadleuon yr ydym oll wedi ailadrodd dro ar ôl tro i swyddogion Llywodraeth Cymru, ond does neb yn gwrando.'

Felly, a wnaeth Llywodraeth Cymru ei diwydrwydd dyladwy ar yr effaith y byddai'r newidiadau hyn yn ei chael ar sectorau eraill yng Nghymru, a pham mae hi'n credu eu bod nhw wedi dweud nad oes neb yn gwrando?

Ac yn olaf, byddai'n esgeulus i mi beidio â nodi, Llywydd, lle mae hyn yn y darlun ehangach o ran y penderfyniadau a wnaed gan Lywodraeth Lafur Cymru dros yr ychydig wythnosau diwethaf. Yn ystod yr wythnosau diwethaf yn unig, rydym wedi gweld cynllun ffermio cynaliadwy yn cael ei ohirio, diwygiadau ADY yn cael eu hadolygu, newidiadau i'r dreth gyngor yng Nghymru yn cael eu rhoi o'r neilltu, cam yn ôl o ran 20 mya, a nawr diwygiadau i'r flwyddyn ysgol yn cael eu gwthio i'r naill ochr. Mae'r rhain yn bolisïau a gyflwynwyd gan Lywodraeth Lafur Cymru yn ystod y tymor hwn—arian yn cael ei wastraffu ar ddatblygu ac ymgynghori—ac sydd wedi cael eu rhoi o'r neilltu wedyn yn wyneb gwrthwynebiad. Mae hynny'n syml. Mae'r rheswm am hynny'n syml. Y rheswm am hyn yw bod hon yn Blaid Lafur ranedig a gwan yn y Senedd nad yw'n gallu cytuno ar unrhyw beth, a Phrif Weinidog gwan na all reoli ei grŵp. Ac rydym ni, y cyhoedd yng Nghymru, i gyd yn talu'r pris am hynny. Pan ddywedodd Keir Starmer fod Llywodraeth Lafur Cymru yn lasbrint i Lywodraeth Lafur y DU, rwy'n deall nawr beth mae'n ei olygu. [Torri ar draws.] Rwy'n gwybod ei fod yn hoffi ffit-ffatian, ond nawr rwy'n gwybod o ble mae'n cael ei ysbrydoliaeth.

Gadewch i'r Aelod orffen ei gyfraniad, os gwelwch yn dda.

Felly, wrth gloi, Ysgrifennydd Cabinet, y tro nesaf y bydd Gweinidog Llafur yn codi ar ei draed yn Siambr y Senedd hon, neu Weinidog Llafur damcaniaethol yn San Steffan, ac yn cyhoeddi polisi, sut allwn ni gael unrhyw ffydd y bydd yn digwydd mewn gwirionedd?

A gaf i ddiolch i Tom Giffard am ei sylwadau? Fe ddechreuodd mor gadarnhaol, onid oedd e, ac fe aeth popeth i lawr yr allt o'r fan yna, ond dyna ni. Dydw i ddim yn ystyried bod hyn wedi cael ei wthio o'r neilltu. Fel yr ydych wedi nodi, Tom, mae'r sylfaen dystiolaeth ar ddiwygio'r flwyddyn ysgol yn ddarlun cymysg. Mae llawer ohono'n seiliedig ar America, sydd â system hollol wahanol i ni. Roedd llawer ohono'n seiliedig ar rywbeth o'r enw addysg drwy gydol y flwyddyn. Felly, rydym wedi edrych ar y sylfaen dystiolaeth, ond rydym hefyd wedi cynnal ymgynghoriad trylwyr iawn, y gobeithiaf eich bod chi wedi cael y cyfle i'w ddarllen, ac roedd yr ymgynghoriad hwnnw'n gymysg ac yn groesddywedol. Roedd mwyafrif o bobl o'r farn bod yna ffyrdd gwell o ailgynllunio'r flwyddyn ysgol, ond roedd mwyafrif o bobl hefyd eisiau cadw'r status quo, a doedd yna ddim mwyafrif ar gyfer unrhyw un o'r opsiynau oedd ar gael. Felly, yn hytrach na'i wthio o'r neilltu, rwy'n ystyried hyn yn wrando—gwrando ar yr ymgynghoriad a gynhaliwyd gennym. Pam fydden ni'n cael ymgynghoriad ac wedyn ddim yn gwrando? Ac roedd hwn yn ymgynghoriad a gafodd dros 16,000 o ymatebion. Dyna'r ymgynghoriad mwyaf rydym erioed wedi'i gael ym maes addysg.

Rwy'n ymwybodol iawn o'r llythyr y gwnaethoch chi gyfeirio ato gan yr undebau llafur, a anfonwyd at fy nghyd-Aelod, Jeremy Miles, ac rwy'n ymwybodol o bryderon yr undebau llafur am y cynigion. Rwyf hefyd wedi manteisio ar bob cyfle rwyf wedi'i gael ers ymgymryd â'r swydd i siarad â staff rheng flaen am y cynlluniau hyn. Ac am y rheswm hwnnw, yn ogystal â gwrando ar yr ymgynghoriad ac i gydnabod ein bod ni'n gofyn llawer iawn gan ein hysgolion—maen nhw'n gwella ar ôl pandemig, maen nhw'n gweithredu diwygiadau mawr gyda'r Cwricwlwm i Gymru ac ADY, maen nhw'n delio â rhai heriau enfawr o ran presenoldeb, ac rwyf eisiau sicrhau eu bod nhw'n cael yr amser a'r lle i ganolbwyntio ar gyflawni'r diwygiadau hynny, a thra bod hynny'n digwydd, byddwn ni'n parhau i archwilio'r trafodaethau hyn gyda'n partneriaid a'n rhanddeiliaid.

Fe wnaethoch chi gyfeirio at y sector twristiaeth a lletygarwch, ac rwy'n siŵr y byddwch chi wedi gweld bod eu barn wedi'i hadlewyrchu yn yr ymgynghoriad, a bu ymgysylltu â'r ddau sector ac yn wir gyda'r Sioe Frenhinol drwy gydol yr ymgynghoriad. Ac rwyf wedi bod yn glir iawn, rwy'n credu, y bydd y penderfyniadau y byddaf yn eu gwneud ar hyn yn cael eu gwneud ar sail yr hyn sydd er budd gorau plant a phobl ifanc a gweithlu'r ysgol sy'n eu cefnogi. Ond fe fyddwn ni dal, wrth gwrs, yn parhau i ymgysylltu â rhanddeiliaid ehangach, y mae'n iawn ac yn briodol i'w wneud.

Dydw i ddim, fwy na thebyg, yn mynd i ymateb i'ch llith pleidiol wleidyddol ar y diwedd.

Diolch i’r Ysgrifennydd y Cabinet am y datganiad heddiw. Yn amlwg, mi wnaethoch chi gyfeirio at y ffaith bod nifer o hyn yn deillio o’r cytundeb cydweithio, a sôn am waith Siân Gwenllian ar hyn. Yn amlwg, mi fydd yna nifer o bobl yn siomedig dyw'r diwygiadau radical hir-ddisgwyliedig yma ddim yn digwydd, ac, fel rydych chi wedi cydnabod ac fel sy’n glir o’r dystiolaeth, mae’r ymateb wedi bod yn gymysg iawn, ac mae nifer eisiau gweld newid, felly er bod yna nerfusrwydd ymhlith rhai, ac, yn amlwg, mae’n rhaid inni wrando ar y straen aruthrol sydd o ran athrawon, a’u lleisiau nhw o ran hyn yn y sefyllfa eithriadol o heriol, dwi’n meddwl bod yn rhaid inni edrych hefyd o ran yr amserlen ehangach yna o ran sut ydym ni am fynd â hynny rhagddo. Ac efallai mai'r cwestiwn i'w ofyn ydy: oeddem ni'n edrych ar ddigon o opsiynau? Oes yna opsiynau hyd yn oed yn fwy radical y dylem ni fod yn eu hystyried?

Dwi yn falch o glywed eich bod wedi rhoi tasg i Julie Morgan o ran rhaglen gwella'r gwyliau haf, oherwydd dwi’n credu ei fod o’n eithriadol o bwysig, onid ydy? Hyd yn oed os bydden ni’n lleihau'r gwyliau haf i bum wythnos, mae hynny’n dal i adael pum wythnos i rai plant sy’n methu cael pryd o fwyd iach fel maen nhw’n ei gael yn yr ysgol, sy’n methu cael mynediad i’r math o weithgareddau ac ati sydd ar gael i rai eraill o’u cyfoedion nhw.

Felly, mae yna broblem ehangach fan hyn, onid oes, o ran edrych ar gyd-destun plant a phobl ifanc, o ran un peth ydy’r gefnogaeth yn yr ysgol, ond hefyd beth ydym ni’n ei wneud yn y gwyliau haf? Dwi wedi bod yn rhan o’r gwaith ar y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, a chlywed am yr heriau aruthrol o ran rhieni sydd gyda phlant efo anghenion dysgu ychwanegol, neu blant gydag anableddau, o ran gallu cael mynediad at unrhyw fath o ofal plant yn y gwyliau haf o gwbl, felly. Felly, dydy o ddim yn gwneud gwahaniaeth pa mor hir ydy’r gwyliau; mae yna ddiffyg darpariaeth.

Felly, ydw i’n iawn i gymryd, o’r ffaith eich bod chi yn oedi gweithredu rŵan—? Ydy hyn yn mynd i fod yn waith ehangach i edrych ar yr holl becyn o gefnogaeth sydd ar gael o ran gofal plant, o ran darpariaeth y gwyliau haf, ac ydym ni’n mynd i weld cynigion mwy radical yn dod gerbron? Oherwydd un o'r pethau oedd yn dod yn glir gan athrawon a rhieni, dwi’n meddwl, o'r ymchwil oedd doedd pobl ddim eisiau ein gweld ni'n tincro er mwyn newid pethau, ond bod pobl eisiau gweld newid fyddai hefyd yn ateb rhai o'r heriau hynny. Yn amlwg, mi oedd yna bryderon o ran y sioe frenhinol, yr effaith ar yr Eisteddfod Genedlaethol ac ati, sydd hefyd, fel sydd eisoes wedi ei amlinellu, nid jest yn bwysig o ran twristiaeth, ond hefyd economi leol nifer o’n hardaloedd ni, ac yn rhan bwysig o'r calendr. Felly, mae rhaid inni edrych yn ehangach.

Os caf i ofyn un cwestiwn hefyd: o ran y rhaglen gwella'r gwyliau haf, pa mor hir, beth ydy’r amserlen ar gyfer y gwaith hwnnw, ac ai'r bwriad ydy bod yna bethau yn cael eu rhoi mewn lle ar gyfer gwyliau yr haf yma? Oherwydd dwi eisoes yn cael banciau bwyd ac ati yn cysylltu gyda mi sydd eisiau gwybod pa gymorth fydd ar gael.

Ac a gaf fi ofyn hefyd: fyddwch chi'n edrych ar yr elfen o ddarpariaeth cyfrwng Cymraeg? Oherwydd yn aml—. Mi oedd Trystan Edwards o ysgol Garth Olwg, fu’n rhan o’r gweithgor oedd yn edrych ar hyn, ar y radio y bore yma, ac roedd o’n sôn, wrth gwrs, mai un o’r heriau efo addysg cyfrwng Cymraeg ydy faint o golli’r Gymraeg sydd yn digwydd yn ystod y gwyliau haf, ac, yn anffodus, er bod yna weithgareddau gwych yn cael eu trefnu gan yr Urdd ac ati, y mentrau iaith ledled Cymru, nid yw pawb yn gallu cael mynediad at y gweithgareddau hynny ar hyn o bryd. Yn sicr, yn fy rhanbarth i, doedd y cynllun SHEP yn aml ddim ar gael drwy gyfrwng y Gymraeg, neu dim ond nifer fach o sesiynau cyfrwng Cymraeg oedd ar gael. Felly, sut ydyn ni'n sicrhau bod beth bynnag sydd ar gael hefyd gyda'r elfen yna o ran y Gymraeg ynddo fo? Felly, os cawn ni eglurder o ran amserlen ar gyfer y gwyliau haf yma, ond hefyd o ran mynd â'r gwaith yma rhagddo, ei fod o ddim yn rhywbeth sydd yn dod yn angof, ond ein bod ni'n gweld y gweithredu radical sydd ei angen i sicrhau'r gorau i bob un o'n dysgwyr ni. Diolch.

Diolch yn fawr iawn, Heledd. Fel y sonioch chi, roedd y gwaith hwn yn rhan o'n cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru. Roeddwn i'n ddiolchgar iawn am y gwaith a wnaethom gyda'n gilydd arno, yn enwedig y berthynas adeiladol iawn yr oedd gennyf â Siân Gwenllian ar hyn, a Dafydd Trystan hefyd, a oedd yn helpu gyda'r gwaith hwnnw. Fel y sonioch chi, cymysg iawn oedd yr ymateb, ac rwy'n ddiolchgar am eich cydnabyddiaeth bod hyn yn ymwneud â gwrando.

O ran y gwaith y mae Julie yn mynd i'w wneud ar SHEP, rydym wedi gofyn i hwn fod yn adolygiad cyflym. Mae angen i mi gael trafodaethau pellach gyda Julie ynglŷn â sut y bydd hynny'n edrych. Rwy'n siŵr eich bod chi'n cydnabod bod gan Julie record wirioneddol ragorol o weithio gyda phobl ifanc sy'n profi anfantais, felly rwyf hefyd eisiau ystyried ei barn am yr hyn y dylid ei gynnwys hefyd. Yn ôl yr hyn rwyf yn ei ddeall, ar gyfer SHEP eleni, mae cynlluniau eisoes wedi'u gwneud, felly mae'n fwy tebygol y bydd hyn ar gyfer y flwyddyn ganlynol, er ein bod ni eisoes wedi cytuno i ymestyn SHEP eleni er gwaethaf yr amgylchiadau ariannol anodd iawn.

Rwy'n deall yn iawn yr hyn rydych chi'n ei ddweud am ADY, ac fe fyddwch chi wedi fy nghlywed i'n dweud wrth y pwyllgor pa mor bryderus ydw i i sicrhau ein bod ni'n cael cymorth ar gyfer ADY yn iawn. Mae fy nghyd-Aelod, Jayne Bryant, yn arwain ar faterion gofal plant, ac rwy'n gwybod ei bod hi, fel fi a Lesley Griffiths, yn aros am adroddiad y pwyllgor ar fynediad at ofal plant ac addysg ar gyfer plant anabl. Byddwn ni eisiau sicrhau ein bod ni'n ystyried hynny'n ofalus ac yn ymateb i'r argymhellion.

O ran yr hyn rydych chi wedi'i ddweud am addysg Gymraeg, rwy'n credu bod hynny'n bwynt pwysig iawn. Roedd hyn yn rhywbeth a ystyriwyd fel rhan o'r ymgynghoriad o ran colli dysgu ar gyfer y plant hynny lle nad oedd ganddyn nhw deulu Cymraeg eu hiaith gartref. Unwaith eto, roedd y farn yn eithaf cymysg, ac ni chafwyd ystod gref o safbwyntiau. Ond rydym yn darparu SHEP mewn cryn nifer o awdurdodau drwy gyfrwng y Gymraeg, ac mewn rhai awdurdodau lleol mae gennym ni ddarpariaeth ddeuol yn y Gymraeg a'r Saesneg. Rwy'n cydnabod y gallai fod yn fwy ac yn well. Byddaf yn sicr yn sicrhau mai dyna fydd un o'r pethau y bydd Julie yn edrych arno, ac rwy'n fwy na pharod, os yw'n ddefnyddiol, i ysgrifennu atoch gyda rhestr o'r awdurdodau lleol sy'n cynnig SHEP drwy gyfrwng y Gymraeg.

Ysgrifennydd Cabinet, hoffwn ddiolch i chi am fod yn ddigon dewr i wrthsefyll pwysau gwleidyddol ac i wrando ar yr ymatebion i ymgynghoriad Llywodraeth Cymru ar y flwyddyn ysgol. Wrth siarad fel cyn-athro a chan ystyried graddfa'r diwygiadau radical yr ydym eisoes yn disgwyl i'n hysgolion ymgymryd â nhw, rwy'n credu mai eich ffocws ar godi safonau yw'r union le y mae angen i ni fod. Bydd gohirio'r cynlluniau hyn yn caniatáu i'n hysgolion ganolbwyntio ar hynny, yn enwedig mynd i'r afael â materion presenoldeb a chyrhaeddiad ymhlith ein disgyblion mwyaf difreintiedig. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, a allech chi ymhelaethu ar sut rydych chi'n bwriadu mynd i'r afael â'r ddau fater allweddol hyn?

Yn ail, Ysgrifennydd Cabinet, rwy'n croesawu'n llwyr eich penderfyniad i benodi Julie Morgan AS i oruchwylio adolygiad o'r rhaglen gwella gwyliau'r haf. Rwy'n arfer ymweld â rhaglenni SHEP yn fy etholaeth bob haf, ac mae'r prydau maethol rhagorol a'r tasgau addysgol hwyliog sydd ar gael wastad yn creu argraff arnaf. Fodd bynnag, mae'r nifer sy'n manteisio yn broblem bob amser, a'r hyn a welaf yw, er bod rhaglenni SHEP bob amser wedi'u lleoli yn ein cymunedau mwy difreintiedig, dydw i dal ddim i deimlo, mewn gwirionedd, eu bod nhw'n cyrraedd y disgyblion mwyaf difreintiedig yn y cymunedau hynny. Felly, allwch chi gadarnhau y bydd yr adolygiad yn cymryd golwg galed, hir a manwl ar sut y gallwn ni gyrraedd y disgyblion mwyaf difreintiedig hynny go iawn?

A gaf i ddiolch i Vikki Howells am ei sylwadau ac am ei chefnogaeth? Rwy'n croesawu'n arbennig y ffaith eich bod chi wedi tynnu ar eich profiad fel athro a'r gydnabyddiaeth honno o ran faint o waith diwygio yr ydym yn gofyn i ysgolion ei reoli ar hyn o bryd. Rwyf wedi bod yn glir iawn ers i mi ymgymryd â'r swydd bod codi cyrhaeddiad yn flaenoriaeth i mi. Yn sicr, dydw i ddim yn cydnabod y darlun llwm a baentiwyd gan Tom Giffard, ond rwyf yn cydnabod bod ein canlyniadau PISA diwethaf yn siomedig a bod angen i ni ganolbwyntio ar godi cyrhaeddiad yn gyffredinol.

Mae swyddogion wrthi'n gweithio ar gynllun a fydd yn ein galluogi i godi cyrhaeddiad addysgol ledled Cymru, gan roi tegwch, cynhwysiant a lles wrth wraidd hynny, a bydd pedair elfen o waith i gyflawni hynny. Y gyntaf yw bod cyrhaeddiad i ni yn cynnwys cynhwysiant, tegwch, dyhead ac ymestyn. Yn ail, mae'r cwricwlwm a diwygio anghenion dysgu ychwanegol yn ganolog i gyflawni safonau gwell yng Nghymru. Yn drydydd, mae angen i ni sefydlu ein harweinyddiaeth genedlaethol er mwyn dod â'n partneriaid at ei gilydd i ganolbwyntio ar safonau gwell, ac fe fyddwch chi'n ymwybodol o'r rhaglen partneriaeth gwella ysgolion, sydd ar ail gam ei gwaith ar hyn o bryd. Yn bedwerydd, fel yr wyf wedi'i ddweud sawl gwaith, mae iechyd meddwl a lles yn hanfodol i'r agenda hon yn ei chyfanrwydd.

Rydych chi'n hollol iawn i gydnabod y materion sy'n ymwneud â phresenoldeb. Mae'r ffigurau presenoldeb yng Nghymru yn mynd i'r cyfeiriad cywir, ond mae mwy i'w wneud. Rwy'n arbennig o bryderus am bresenoldeb plant a phobl ifanc sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim. Felly, rydym yn edrych ar beth arall y gallwn ni ei wneud o ran hynny. Rwy'n cadeirio'r tasglu presenoldeb cenedlaethol, y mae ei holl ffrydiau gwaith a'i is-grwpiau ar waith erbyn hyn, ac rwy'n gobeithio y gallwn ni ddod â ffocws manwl go iawn i'r gwaith hwnnw.

Diolch am eich sylwadau ar SHEP; byddwn i'n sicr yn annog unrhyw Aelod i fynd i ymweld â'i gynlluniau SHEP lleol yn ystod yr haf. Rydych chi'n iawn i dynnu sylw at y materion sy'n ymwneud â'r nifer sy'n cymryd rhan ac mae hynny'n rhywbeth rydw i wedi bod yn poeni amdano fy hun. Rwy'n gwybod bod cryn dipyn o dargedu meddal sy'n mynd ymlaen gyda SHEP sy'n seiliedig ar wybodaeth leol gan y bobl sy'n rhedeg y cynlluniau, ond un o'r pethau rwy'n awyddus iawn i Julie edrych arno mewn gwirionedd yw sut y gallwn ni wneud yn siŵr bod y cynlluniau'n cyrraedd y plant hynny sydd—rwy'n casáu'r term 'anodd eu cyrraedd'—yn lleiaf tebygol o ymgysylltu â'r rhaglen SHEP, er mwyn sicrhau nad oes neb yn cael ei adael allan.

Gaf i ddiolch ichi am eich datganiad, Ysgrifennydd Cabinet? Dwi'n meddwl bod cymryd cam yn ôl yng ngoleuni'r ymatebion i'r ymgynghoriad yn gam synhwyrol. Dwi'n synnu bod yna ddim cyfeiriad penodol yn eich datganiad chi at yr effaith y byddai rhai o'r cynigion wedi'i chael ar y sioe fawr a'r Eisteddfod Genedlaethol, yn enwedig gan fod hynny wedi bod yn nodwedd flaenllaw iawn yn y crynodeb rŷch chi wedi'i gyhoeddi heddiw o'r ymatebion, ac yn sicr rhywbeth roeddem ni, fel plaid, wedi gwneud yn glir ynglŷn â'n gwrthwynebiad ni i newidiadau fyddai'n cael effaith negyddol ar y sioe neu'r Eisteddfod. Rŷch chi wedi dweud na fydd yna benderfyniad terfynol, felly, yn cael ei wneud yn y Senedd yma, ond yn eich datganiad, rŷch chi hefyd yn dweud y byddwch chi nawr, fel Ysgrifennydd Cabinet ac fel Llywodraeth, yn parhau i archwilio'r ail gynnig yn benodol yn yr ymgynghoriad yn ystod gweddill y Senedd yma. Ond, wrth gwrs, mi oedd hwnnw'n un o'r cynigion fyddai wedi cael effaith ar y sioe frenhinol yn enwedig. Felly, allwch chi gadarnhau, wrth ichi ddatblygu'r gwaith yna, nid yn unig y byddwch chi'n ymwybodol o'r angen i warchod buddiannau'r sioe fawr a'r Eisteddfod, ond y byddwch chi'n sicrhau na fydd unrhyw newid yn y pen draw yn arwain at effaith negyddol ar y gwyliau hynny?

Diolch yn fawr iawn, Llyr. Fel y dywedwch chi, fe gafodd y Sioe Frenhinol a'r Eisteddfod eu cynnwys yn yr ymgynghoriad ac mae trafodaethau wedi bod gyda sefydliadau perthnasol mewn perthynas â hynny. Rwyf am fod yn glir iawn, serch hynny, fy mod i'n credu bod hwn yn benderfyniad y mae'n rhaid ei wneud ar sail yr hyn sydd orau i blant a phobl ifanc, ond rwy'n gwybod hefyd fod cymunedau yng Nghymru sydd wir yn gwerthfawrogi mynd â'u plant a'u pobl ifanc i ymweld â'r Sioe Frenhinol. Yn wir, roedd yr ymgynghoriad ei hun yn adlewyrchu'r angen i wneud yn siŵr bod digwyddiadau mawr yn cael eu darparu ar eu cyfer yn hynny o beth. Felly, rwy'n deall bod hyn yn achos pryder i Aelodau sy'n cynrychioli ardaloedd gwledig, ac fe allaf eich sicrhau y byddwn ni'n parhau i ymgysylltu â'r Sioe Frenhinol, yr Eisteddfod a sefydliadau eraill ynglŷn â hyn wrth i ni fwrw ymlaen â'r gwaith hwn.

Hoffwn groesawu'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, ac mae yna ddadleuon a gwerth ar ddwy ochr y mater hwn. Ond mae'r ymgynghoriad ar y newid i'r calendr ysgolion yng Nghymru wedi derbyn 16,000 o ymatebion, ac mae'n rhaid i ni nodi mai dyma'r ymgynghoriad addysg mwyaf erioed yng Nghymru. Mae'r rhestr o sefydliadau sy'n gwrthwynebu yn helaeth iawn, felly hefyd yr ymateb cymysg iawn gan rieni, sy'n dangos bod angen mabwysiadu dull synnwyr cyffredin. Mae'n iawn ymgynghori ar y mater hwn, ac mae hefyd yn iawn gwrando ar yr ymgynghoriad hwnnw ac yna gweithredu arno.

Heddiw, wrth i'n cymunedau ysgol barhau i geisio symud ymlaen o gysgod pandemig COVID-19 a brwydro allan o dywyllwch cyni, rydym yn gwybod bod yr heriau maen nhw'n eu hwynebu yn rhai dwys a gallwn ni ddim, a dylen ni ddim, danbrisio hyn, yn enwedig y gostyngiad mewn presenoldeb ysgol a welwyd ledled Cymru, yn dyngedfennol gan rai o'r plant tlotaf yn ein cymdeithas, ein carfan fwyaf bregus.

Ysgrifennydd Cabinet, diolch am yr eglurder rydych chi wedi'i roi heddiw; bydd yn cael ei groesawu'n eang. O ran y sicrwydd y gallwch chi ei roi i ni heddiw—i'r plant, yr athrawon, y staff a'r teuluoedd ar draws Islwyn—y byddwch chi'n sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn blaenoriaethu ac yn canolbwyntio ar fynd i'r afael â phresenoldeb, rhoi'r cwricwlwm newydd ar waith, ymgymryd â'r diwygiadau sydd eu hangen o ran anghenion dysgu ychwanegol, datblygu rhaglen gwella gwyliau'r haf gryfach, lleihau'r fiwrocratiaeth sy'n wynebu athrawon ac, yn olaf, mynd i'r afael â'r angen i gryfhau cadw staff ar draws ysgolion Cymru, mae angen y blaenoriaethu hwnnw arnom. 

Diolch yn fawr iawn, Rhianon, am y croeso hwnnw i'r cyhoeddiad heddiw, sy'n cael ei werthfawrogi'n fawr. Rwy'n hapus iawn i roi'r sicrwydd i chi fod presenoldeb yn gwbl hanfodol. Dydy plant ddim yn mynd i ddysgu a ffynnu os nad ydyn nhw yn yr ysgol, ac rydym yn gwybod bod gennym fwy o waith i'w wneud o ran hynny. Rydym yn cyflwyno diwygiadau uchelgeisiol i'r Cwricwlwm i Gymru, ac rwyf wedi bod yn glir iawn bod gennym fwy o waith i'w wneud ar ein diwygiadau ADY. Mae yna faterion llwyth gwaith hefyd fel yr ydych newydd eu crybwyll—rydym yn gwneud llawer o waith ar hynny. Mae gennym grŵp gweithlu strategol o fewn Llywodraeth Cymru; rydym yn datblygu teclyn digidol i benaethiaid wneud asesiadau o'r effaith ar y gweithlu. Rydych chi'n codi pwynt pwysig hefyd am gadw, oherwydd un o'r materion yr oedd y gweithlu yn poeni amdano oedd y gallai'r cynigion hyn effeithio ar gadw'r gweithlu. Felly, rwy'n credu mai dyna pam ei bod yn bwysig iawn, wrth i ni fwrw ymlaen â'r gwaith hwn, ein bod ni'n gwneud hynny mewn partneriaeth â'r gweithlu a chyda'n partneriaid undebau llafur. 

Roeddwn i eisiau canolbwyntio ar effeithiau'r hyn y gallai'r newid fod wedi ei olygu. Fe wnes i bostio fideo ar fy nhudalen Facebook yn gofyn i bobl sy'n byw yng Nghaerffili am eu barn, ac roedd yn gymysg iawn, sy'n adlewyrchu'r ymatebion a gawsoch. Un o'r pethau a ddaeth drwodd yn amlwg ymhlith y bobl rwy'n mynychu grŵp Sparrows gyda nhw, gyda fy merch sydd ag ADY, yw bod llawer mwy o weithgareddau am ddim ar gael iddyn nhw yn yr haf, a gallwch chi ddim cadw plentyn ag anghenion dysgu ychwanegol yn y tŷ yn barhaus dros wyliau'r haf, neu unrhyw wyliau. Fe aethon ni i Barc Morgan Jones dros y penwythnos; mae yna bad sblasio yno, ac mae yna lawer o weithgareddau awyr agored tywydd da sy'n tueddu i gau yn hanner tymor mis Hydref. Yn hanner tymor mis Hydref, rydym yn tueddu i weld chwarae meddal, trampolinio—y pethau hynny y mae'n rhaid i chi dalu amdanyn nhw o dan do—ac mae'n llawer mwy costus i deuluoedd, yn enwedig i deuluoedd sydd yn y sefyllfa honno ac sydd hefyd yn fwy tebygol o fod ar incwm is. Felly, rwy'n croesawu'r saib hwn, ond byddwn i hefyd yn gofyn i chi gadw mewn cof yr hyn rwyf wedi'i ddweud, os byddwch chi'n penderfynu bwrw ati yn y dyfodol.

Diolch yn fawr iawn, Hefin. Yn wir, daeth y materion hynny i'r amlwg drwy'r ymgynghoriad: pryderon am bethau fel gwresogi eich cartref yn ystod hanner tymor estynedig ym mis Hydref a'r ffaith ei bod yn anoddach dod o hyd i weithgareddau i'w gwneud yn rhad ac am ddim. Ond yr ochr arall i hynny oedd bod yna gydnabyddiaeth hefyd o'r blinder y mae plant a'r gweithlu yn ei brofi yn ystod y tymor hir iawn hwnnw hyd at y Nadolig. Mae'r ddadl rydym yn ei chael heddiw wir yn tynnu sylw at ba mor gymysg a gwrthgyferbyniol yw'r materion hyn, a sut mae'r gwaith hwnnw i'w wneud i gydbwyso'r anghysondebau hynny.

Fe wrandawais i'n ofalus ar ddatganiad siomedig yr Ysgrifennydd Cabinet y prynhawn yma. Fe sylwais i ei bod hi wedi dewis dechrau a gorffen ei datganiad drwy gyfeirio at ei hymrwymiad i fudd gorau plant. Wrth gwrs, dydy ansawdd ei hymrwymiad ddim yn fater y prynhawn yma—mae hynny'n amlwg wythnos ar ôl wythnos yma yn y Siambr. Ansawdd ei phenderfyniadau hi yr ydym yn craffu arno, nid ansawdd ei hymrwymiad. A gadewch i ni fod yn glir mai'r hyn rydym wedi'i glywed y prynhawn yma yw cefnu ar ymrwymiad maniffesto a wnaed gan y Blaid Lafur yn yr etholiad diwethaf. A dylai'r Gweinidog ddim ceisio cysgodi y tu ôl i semanteg wrth ddweud wrthyf mai ymrwymiad i archwilio diwygio'r diwrnod ysgol oedd hwn, oherwydd mae hi'n gwybod yn iawn bod ei rhagflaenwyr wedi cyhoeddi cynllun—nid archwiliad, ond cynllun—i weithredu'r ymrwymiad hwnnw, a bydd hynny ddim yn digwydd nawr yn nhymor y Senedd hon. A beth oedd y cynllun hwnnw, Llywydd? Byddai wedi symud un wythnos—un wythnos—mewn pum mlynedd o wyliau'r ysgol yn yr haf i hanner tymor yr hydref. Gallai neb, dydw i ddim yn meddwl, honni bod y Llywodraeth yn rhuthro'n bendramwnwgl i lawr rhyw lwybr radical, ond roedd yn ddechrau. Roedd yn ddechrau ar daith a fyddai wedi gwella'r deilliannau i blant yng Nghymru. Rwy'n gresynu at y niwed gwleidyddol. Rwy'n gresynu at y difrod a fydd yn cael ei wneud i enw da Cymru, yn union fel yr oedd rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig yn edrych ar Gymru ac yn pwyntio atom fel enghraifft o'r hyn y gallai Llywodraeth flaengar ei wneud. Yr hyn rwy'n gresynu ato fwyaf yw'r difrod a fydd yn cael ei wneud i gyfleoedd bywyd y plant sydd wrth wraidd y polisi hwn.

Bydd cyd-Aelodau yma yn gwybod am yr anawsterau a brofwyd ar ystad Trelái yma yng Nghaerdydd. Dywedaf wrth yr Ysgrifennydd Cabinet: fydd y plant rwy'n poeni amdanyn nhw, eu teuluoedd ddim yn poeni, fel y dywedwyd yn eich datganiad, am y cyfleoedd ansawdd bywyd sy'n dod gyda thoriad estynedig dros yr haf. Bydd y teuluoedd hynny yn agosáu at wyliau'r haf yn teimlo'n bryderus, weithiau'n ofnus. Ac mae cyfleoedd bywyd y plant hynny yn dibynnu'n llwyr ar yr hyn y gall yr ysgol ei wneud iddyn nhw, a'r ysgolion gwych ar yr ystad sy'n gwneud cymaint i fuddsoddi yn y plant hynny sydd heb gyfle—[Torri ar draws.]—fel arall, ac sy'n gweithio trwyddyn nhw i gyd, o fis Medi i fis Gorffennaf. Ac ym mis Gorffennaf, mae'r plant hynny wedi cael—

Mae Hefin David yn ceisio heclo ar hyn o bryd. Rwy'n caniatáu i'r Aelod barhau â'i gyfraniad. Mark Drakeford.

Diolch, Llywydd. Mae'r plant hynny, ym mis Gorffennaf, wedi cael budd o bopeth y gall yr ysgol honno ei wneud. [Torri ar draws.] Ac yna mae'r plant hynny'n mynd i ffwrdd—

Esgusodwch fi, peidiwch â chwestiynu fy mhenderfyniad i ganiatáu i Mark Drakeford—. Fe ddywedoch chi, 'Mae hyn yn hurt', fy mod i'n caniatáu i Mark Drakeford barhau. Dyw e ddim. Rwyf wedi caniatáu disgresiwn i chi dro ar ôl tro i barhau ar faterion sy'n bwysig i chi eich hun, felly cofiwch hynny, Hefin David. Rwy'n caniatáu i Mark Drakeford barhau.

Diolch, Llywydd. Pan fydd y plant hynny'n mynd i ffwrdd ym mis Gorffennaf, yn y chwe wythnos hynny, fyddan nhw ddim yn gweld llyfr, fyddan nhw ddim yn cael cyfle i chwarae mewn ffordd sy'n eu galluogi i werthfawrogi'r hyn y gall mathemateg ei wneud iddyn nhw yn eu bywydau, a phan fyddan nhw'n dod yn ôl ym mis Medi, mae'r ysgol yn dechrau eto. Mae'r syniad nad oes unrhyw ddysgu yn cael ei golli ym mywydau'r plant hynny yn hollol hurt. Yr hyn y byddai'r polisi hwn wedi'i wneud yw y byddai wedi dechrau cau'r bwlch ym mywydau'r plant hynny. Dyma Lywodraeth a allai fod wedi gwneud rhywbeth i'w helpu, ond mae wedi penderfynu peidio â gwneud hynny. Pa esboniad y mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn credu y dylwn i ei gynnig i'r plant hynny sydd bellach yn gweld bod eu buddiannau nhw yn yr ail safle, yn erbyn rhai'r grymoedd adweithiol a fydd wastad ynghlwm wrth y status quo?

A gaf i ddiolch i Mark Drakeford am ei sylwadau? Rwy'n difaru naws rhai o'r sylwadau hynny, yr wyf yn teimlo eu bod yn cwestiynu fy ymrwymiad fy hun i blant a phobl ifanc, sef yr unig reswm pam fy mod i'n gwneud y swydd hon, a'r rheswm pam rwyf wedi gwneud pob swydd rwyf wedi'i gwneud yn y Siambr hon: i hyrwyddo hawliau a lles plant a phobl ifanc. A chyda pharch, Mark, rwy'n credu fy mod i wedi nodi'n glir iawn fy rhesymau dros y penderfyniad hwn heddiw. Mae'n ymwneud â gwrando ar ymgynghoriad. Gallwch chi ddim cael ymgynghoriad ac yna anwybyddu'r ymgynghoriad hwnnw. Fyddai hynny ddim yn dderbyniol. Ond mae hefyd yn ymwneud â chydnabod bod yn rhaid i ni weithredu cyfres o ddiwygiadau mawr a mynd i'r afael â rhai materion cyrhaeddiad difrifol yn ein hysgolion. A wyddoch chi pwy sy'n dioddef fwyaf o'r heriau hynny o ran cyrhaeddiad? Yr union blant hynny rydych chi'n sôn amdanyn nhw. Cael y plant hynny allan o dlodi yw'r hyn y mae gen i ddiddordeb yn ei wneud, trwy roi ein diwygiadau ar waith. A dweud y gwir, mae meddwl bod newid wythnos yn y flwyddyn ysgol yn mynd i wneud gwahaniaeth i'r heriau systemig rydym yn eu hwynebu ym myd addysg yn chwarae'r crwth a Rhufain yn llosgi, ac mae'n ddrwg iawn, iawn gen i eich bod chi wedi dewis ei roi fel yna.

Mae'r cyfraddau absenoldeb parhaus ar gyfer plant sy'n cael prydau ysgol am ddim yn yr ysgol uwchradd yn 50 y cant a mwy. Mae hynny'n ffigwr rhyfeddol, a dyna'r hyn y mae'n rhaid i ni fynd i'r afael ag ef. Dydy e ddim yn ymwneud â newid wythnos yma ac acw. A dydy hyn ddim yn ymwneud â grymoedd adweithiol. [Torri ar draws.] Allwch chi adael i mi orffen? Oherwydd fe wnes i adael i chi siarad, onid oeddwn i? Wnes i ddim dweud gair tra roeddech chi'n siarad. Dydy hyn ddim yn ymwneud â grymoedd adweithiol. Mae hyn yn ymwneud â phenderfyniad rwy'n ei wneud yn seiliedig ar ymgynghoriad 16,000 a mwy a'r hyn rwy'n ei glywed ar lawr gwlad am system ysgol sy'n ei chael hi'n anodd ymdopi ac yn cael ei llethu â diwygiadau, sy'n ei chael hi'n anodd codi cyrhaeddiad, ac sydd hefyd yn cael trafferth dod o hyd i gyllid. Felly, dyna'r hyn rwy'n ei flaenoriaethu, a dydw i ddim yn ymddiheuro am y penderfyniad hwnnw. Rwyf wedi gwneud y penderfyniad hwnnw ar ôl wythnosau lawer o ystyriaeth ofalus, er budd gorau pob plentyn a pherson ifanc yn fy marn i, gan gynnwys y plant ar ystad Trelái, yr wyf yn teimlo'n angerddol amdanyn nhw.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.

Yr eitem nesaf fydd y datganiad gan Ysgrifennydd Cabinet dros Ddiwylliant a Chyfiawnder Cymdeithasol, ar ailddatgan ein gwerthoedd. Felly, yr Ysgrifennydd Cabinet, Lesley Griffiths.