Y Cyfarfod Llawn
Plenary
22/05/2024Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma fydd cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Ogledd Cymru a Thrafnidiaeth. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Jenny Rathbone.
Good afternoon and welcome to this afternoon's Plenary meeting. The first item on our agenda this afternoon will be questions to the Cabinet Secretary for North Wales and Transport. The first question is from Jenny Rathbone.
1. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am wella'r gwasanaeth bysiau yng Nghaerdydd? OQ61174
1. Will the Cabinet Secretary provide an update on improving the bus service in Cardiff? OQ61174
9. Pa gynlluniau sydd gan yr Ysgrifennydd Cabinet i gefnogi teithio ar fysiau yng Nghaerdydd? OQ61161
9. What plans does the Cabinet Secretary have to support bus travel in Cardiff? OQ61161
Presiding Officer, I understand that you've given your permission for questions 1 and 9 to be grouped. I'm very grateful indeed.
I can say that Cardiff Council and local bus operators have been working proactively together to provide a sustainable bus network in the region, supported by significant funding support from the Welsh Government through our bus network grant, which was also introduced in April.
Lywydd, deallaf eich bod wedi caniatáu i gwestiynau 1 a 9 gael eu grwpio. Rwy'n ddiolchgar iawn.
Gallaf ddweud bod Cyngor Caerdydd a gweithredwyr bysiau lleol wedi bod yn gweithio’n rhagweithiol gyda’i gilydd i ddarparu rhwydwaith bysiau cynaliadwy yn y rhanbarth, gyda chefnogaeth cymorth ariannol sylweddol gan Lywodraeth Cymru drwy ein grant rhwydwaith bysiau, a gyflwynwyd ym mis Ebrill hefyd.
The Government funding for the bus station has been very welcome, but the delay in producing a new bus station is not. The central bus station was demolished in 2008 and the new one is, I understand, about to be reopened. And it's made it really difficult for both local people and visitors to our capital city to know how to navigate their way through the bus system. Meanwhile, huge developments have taken place, all of them welcome, but the needs of bus passengers have definitely dropped off the end. And it seems to me that we need to look at the procurement process as to how this could have happened, because I was told that it wouldn't be possible to get the developers to finish in a more timely fashion without incurring a lot of additional costs in amending the contract. I just really want to understand how we can learn from this process so that we ensure that, when somebody takes on a contract, they then complete it within a specific time.
Mae cyllid y Llywodraeth ar gyfer yr orsaf fysiau i'w groesawu’n fawr, ond nid felly'r oedi cyn adeiladu gorsaf fysiau newydd. Cafodd yr orsaf fysiau ganolog ei dymchwel yn 2008 ac mae’r un newydd, yn ôl yr hyn a ddeallaf, ar fin cael ei hailagor. Ac mae wedi'i gwneud yn anodd iawn i bobl leol ac ymwelwyr â'n prifddinas wybod sut i ddefnyddio'r system fysiau. Yn y cyfamser, mae datblygiadau enfawr wedi bod, pob un ohonynt i'w croesawu, ond mae anghenion teithwyr bysiau yn sicr wedi eu dadflaenoriaethu. Ac ymddengys i mi fod angen inni edrych ar y broses gaffael o ran sut y gallai hyn fod wedi digwydd, gan y dywedwyd wrthyf na fyddai'n bosibl i'r datblygwyr orffen yn gynt heb achosi llawer o gostau ychwanegol i ddiwygio'r contract. Hoffwn ddeall sut y gallwn ddysgu o'r broses hon fel ein bod yn sicrhau, pan fydd rhywun yn ymrwymo i gontract, eu bod wedyn yn ei gwblhau o fewn amser penodol.
Well, can I thank Jenny Rathbone for her question and I do recognise the importance of a new bus station to Cardiff and to the wider region as well? It's vitally important in ensuring that we get modal shift that we give people a decent, twenty-first century facility for them to wait at whilst they await their buses.
Now, I am pleased to be able to inform the Senedd today that the bus station will definitely be open by the summer recess. There have been delays—the Member is absolutely right. The latest one concerns the sign-off of the building. It was difficult to find the local authority officials with the appropriate skills and expertise, but we have managed to find them from Caerphilly, so we're very grateful to that local authority. And the station keys, effectively, were handed over to Transport for Wales on Monday. They'll be now meeting with various stakeholder groups to ensure that everybody's concerns around accessibility are taken on board and that if there are any last-minute tweaks that need to be made, they will be. But I can share that information today that the bus station will be opened in the coming weeks. Thank you.
Wel, a gaf i ddiolch i Jenny Rathbone am ei chwestiwn, ac rwy'n cydnabod pwysigrwydd gorsaf fysiau newydd i Gaerdydd ac i'r rhanbarth ehangach hefyd? Mae'n hanfodol bwysig, er mwyn newid dulliau teithio, ein bod yn darparu cyfleuster addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain i bobl aros ynddo am eu bysiau.
Nawr, rwy’n falch o allu rhoi gwybod i'r Senedd heddiw y bydd yr orsaf fysiau yn bendant ar agor erbyn toriad yr haf. Bu oedi—mae’r Aelod yn hollol gywir. Mae'r oedi diweddaraf yn ymwneud â chymeradwyo'r adeilad. Roedd yn anodd dod o hyd i swyddogion awdurdod lleol â’r sgiliau a’r arbenigedd priodol, ond rydym wedi gallu dod o hyd iddynt o Gaerffili, felly rydym yn ddiolchgar iawn i’r awdurdod lleol hwnnw. Ac fe gafodd allweddi'r orsaf, i bob pwrpas, eu rhoi i Trafnidiaeth Cymru ddydd Llun. Byddant yn cyfarfod â gwahanol grwpiau rhanddeiliaid nawr i sicrhau bod pryderon pawb ynghylch hygyrchedd yn cael eu hystyried, ac os oes unrhyw newidiadau munud olaf y bydd angen eu gwneud, fe gânt eu gwneud. Ond gallaf rannu’r wybodaeth honno heddiw y bydd yr orsaf fysiau’n cael ei hagor yn yr wythnosau nesaf. Diolch.
What plans does the Cabinet Secretary have to support bus travel in Cardiff?
Pa gynlluniau sydd gan Ysgrifennydd y Cabinet i gefnogi teithio ar fysiau yng Nghaerdydd?
You don't need to ask the tabled question in that context, you can just move straight to your supplementary.
Nid oes angen ichi ofyn y cwestiwn a gyflwynwyd yn y cyd-destun hwnnw, gallwch symud yn syth at eich cwestiwn atodol.
Diolch. As Jenny Rathbone has already said, there's been a huge delay over the bus station. My constituents have had to wait for nine years, I think, now. I hear you say, and I'm very pleased to hear you say, that it will be open before the summer, but we have been told this many times before, so, I think if we can remember that.
But I wanted to bring up the issue of the accessibility of the new bus station, because, obviously, we want the interchange to be absolutely fully accessible. I'm told that the British Deaf Association in Wales were not consulted over the design of the interchange, and I understand that Guide Dogs Cymru have concerns regarding a lack of a central help point and that people who are blind or partially sighted will have to locate roving ambassadors to get assistance, which is causing a great deal of concern. So, I don't know if the Cabinet Secretary has got any information about to what extent disability groups have been worked with in order to produce this final version. And I do hope that the recommendations from the groups will be taken on board when this is completed.
Diolch. Fel y mae Jenny Rathbone eisoes wedi’i ddweud, bu oedi enfawr mewn perthynas â'r orsaf fysiau. Mae fy etholwyr wedi gorfod aros am naw mlynedd bellach, rwy'n credu. Fe'ch clywaf yn dweud, ac rwy’n falch iawn o’ch clywed yn dweud, y bydd ar agor cyn yr haf, ond rydym wedi clywed hyn sawl tro o’r blaen, felly rwy'n credu y dylem gadw hynny mewn cof.
Ond roeddwn am godi’r cwestiwn ynghylch hygyrchedd yr orsaf fysiau newydd, oherwydd yn amlwg, rydym am i’r gyfnewidfa fod yn gwbl hygyrch. Dywedir wrthyf nad ymgynghorwyd â Chymdeithas Pobl Fyddar Prydain yng Nghymru ynghylch cynllun y gyfnewidfa, a deallaf fod gan Cŵn Tywys Cymru bryderon ynghylch diffyg man cymorth canolog ac y bydd yn rhaid i bobl sy’n ddall neu’n rhannol ddall ddod o hyd i lysgenhadon crwydr i gael cymorth, sy’n achosi cryn dipyn o bryder. Felly, nid wyf yn gwybod a oes unrhyw wybodaeth gan Ysgrifennydd y Cabinet ynglŷn â faint o waith a wnaed gyda grwpiau anabledd er mwyn cynhyrchu'r fersiwn derfynol hon. Ac rwy'n gobeithio y bydd argymhellion y grwpiau'n cael eu hystyried pan fydd hyn wedi'i gwblhau.
Absolutely. Can I thank Julie Morgan for her question as well? I can assure Members that, given that the station was handed back to TfW this week, we are now absolutely certain that it will be opening before the summer recess. It's come back from the contractors ready for TfW to carry out final engagement work with a number of different groups, and they will include—I can assure Julie Morgan—the British Deaf Association and Guide Dogs Cymru. They'll have the opportunity to visit the bus station before it opens, for an opportunity to provide further feedback. And I can also assure Members that the Cardiff bus interchange will fully comply with requirements set out in the Equality Act 2010. To assist blind and partially sighted customers, there will be tactile flooring throughout the concourse, and there will also be an accessibility map, where there'll be information about where bus bays are located and where facilities are located. The ambassadors who will be available are not there to replace those vitally important support services, they are there to enhance them, and I'm sure that user groups will welcome them once the interchange is open.
Yn sicr. A gaf i ddiolch i Julie Morgan am ei chwestiwn hefyd? Gallaf roi sicrwydd i'r Aelodau, o gofio bod yr orsaf wedi'i rhoi yn ôl i Trafnidiaeth Cymru yr wythnos hon, ein bod bellach yn gwbl sicr y bydd yn agor cyn toriad yr haf. Mae wedi dod yn ôl gan y contractwyr yn barod i Trafnidiaeth Cymru wneud gwaith ymgysylltu terfynol gyda nifer o wahanol grwpiau, a byddant yn cynnwys—gallaf roi sicrwydd i Julie Morgan—Cymdeithas Pobl Fyddar Prydain a Cŵn Tywys Cymru. Byddant yn cael cyfle i ymweld â'r orsaf fysiau cyn iddi agor, i gael cyfle i roi adborth pellach. A gallaf roi sicrwydd i'r Aelodau hefyd y bydd cyfnewidfa fysiau Caerdydd yn cydymffurfio'n llawn â'r gofynion a nodir yn Neddf Cydraddoldeb 2010. I gynorthwyo cwsmeriaid dall a rhannol ddall, bydd lloriau botymog yn yr ymgynullfannau oll, a bydd map hygyrchedd hefyd, a fydd yn darparu gwybodaeth ynglŷn â lleoliad cilfannau bysiau a chyfleusterau. Nid yw’r llysgenhadon yno i gymryd lle gwasanaethau cymorth hollbwysig, maent yno i’w hategu, ac rwy’n siŵr y bydd grwpiau defnyddwyr yn eu croesawu pan fydd y gyfnewidfa ar agor.
As you will know, Cabinet Secretary, I have brought up previously in this Chamber that, for some time now, buses in England have been retrofitted with fans to help improve air quality. Indeed, it has been found that, over a 100-day period, one bus can remove approximately 65g of particles from the air, which is about the weight of a tennis ball. Removing these particles is an easy win for councils, to improve air quality and tackle toxic pollution, because no energy is required—the filters work as the bus moves around. With this in mind, why don't we have these buses in Cardiff? Thank you.
Fel y gwyddoch, Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf eisoes wedi dweud yn y Siambr hon fod bysiau yn Lloegr, ers peth amser bellach, wedi’u hôl-osod â ffaniau er mwyn helpu i wella ansawdd aer. Yn wir, canfuwyd, dros gyfnod o 100 diwrnod, y gall un bws dynnu oddeutu 65g o ronynnau o'r aer, sef oddeutu pwysau pêl dennis. Mae cael gwared ar y gronynnau hyn yn fuddugoliaeth hawdd i gynghorau, i wella ansawdd aer a mynd i’r afael â llygredd gwenwynig, gan nad oes angen ynni—mae’r hidlyddion yn gweithio wrth i’r bws symud o gwmpas. Gyda hyn mewn golwg, pam nad oes gennym y bysiau hyn yng Nghaerdydd? Diolch.
Can I thank Joel James for his question? Just to assure him, bus fleet decarbonisation is a programme for government commitment for this Welsh Government. In the spring, we've been sharing our plans to deliver on this commitment and the target set out in 'Net Zero Wales'. We've been investing in electric buses across Wales—in the north and the south. There are also exciting plans for hydrogen services as well. Decarbonising the bus fleet in Wales by 2035 is an ambitious programme, but we are confident that we can deliver on it and we're keen to work with partners to deliver against this agenda.
A gaf i ddiolch i Joel James am ei gwestiwn? Os caf dawelu ei feddwl, mae datgarboneiddio'r fflyd fysiau yn ymrwymiad yn rhaglen lywodraethu Llywodraeth Cymru. Yn y gwanwyn, rydym wedi bod yn rhannu ein cynlluniau i gyflawni'r ymrwymiad hwn a'r targed a nodir yn 'Cymru Sero Net'. Rydym wedi bod yn buddsoddi mewn bysiau trydan ledled Cymru—yn y gogledd a'r de. Mae cynlluniau cyffrous ar y gweill hefyd ar gyfer gwasanaethau hydrogen hefyd. Mae datgarboneiddio’r fflyd fysiau yng Nghymru erbyn 2035 yn rhaglen uchelgeisiol, ond rydym yn hyderus y gallwn ei chyflawni ac rydym yn awyddus i weithio gyda phartneriaid i gyflawni yn erbyn yr agenda hon.
2. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r defnydd o gerbydau eco-gyfeillgar ar y rhwydwaith trafnidiaeth yng Nghymru? OQ61139
2. How is the Welsh Government supporting the use of eco-friendly vehicles on the transport network in Wales? OQ61139
Supporting the switch to zero-emission vehicles is central to our approach to tackling transport emissions. We are investing in active travel, new electric trains, zero-emission buses, electric car clubs and the charging network to support electric vehicles across Wales.
Mae cefnogi’r newid i gerbydau di-allyriadau yn ganolog i’n dull o fynd i’r afael ag allyriadau trafnidiaeth. Rydym yn buddsoddi mewn teithio llesol, trenau trydan newydd, bysiau di-allyriadau, clybiau ceir trydan a’r rhwydwaith gwefru i gefnogi cerbydau trydan ledled Cymru.
Diolch. Thank you. After reports in February that Cardiff-based FleetEV had agreed a multimillion pound deal with the Welsh Government to supply electric vehicles, I was contacted by a senior transport professional in north Wales, expressing concern that the company had only been incorporated since October 2022, with no trading figures and a net worth of just £6,316. They added that this is hardly an established financially stable company to go into such a big spend with, and that the sole director and 100 per cent shareholder has previously been the director of four companies, all of which have gone into administration. Do you share this concern, will you investigate, and how do you respond to my constituent's concern that, although the Welsh Government states that Welsh Government commercial delivery followed the Welsh procurement policy statement, FleetEV's second year accounts were not posted until 28 December 2023, and the Welsh Government waited until early January, as the other tendering companies sat waiting, before proceeding with the procurement progress, which led to the announcement that FleetEV was the successful bidder?
Diolch. Ar ôl adroddiadau ym mis Chwefror fod FleetEV o Gaerdydd wedi sicrhau contract gwerth miliynau o bunnoedd gyda Llywodraeth Cymru i gyflenwi cerbydau trydan, cysylltodd uwch swyddog proffesiynol trafnidiaeth yng ngogledd Cymru â mi i fynegi pryder mai dim ond ers mis Hydref 2022 yr oedd y cwmni yn gorfforedig, heb unrhyw ffigurau masnachu a gwerth net o ddim ond £6,316. Fe wnaethant ychwanegu nad yw hwn yn gwmni digon sefydledig ac ariannol sefydlog i wario cymaint arno, a bod yr unig gyfarwyddwr a chyfranddaliwr wedi bod yn gyfarwyddwr pedwar cwmni yn y gorffennol, pob un ohonynt wedi mynd i ddwylo’r gweinyddwyr. A ydych chi'n rhannu’r pryder hwn, a wnewch chi ymchwilio, a sut rydych chi'n ymateb i bryder fy etholwr, er bod Llywodraeth Cymru yn datgan bod cyflawniad masnachol Llywodraeth Cymru wedi dilyn datganiad polisi caffael Cymru, na chafodd cyfrifon ail flwyddyn FleetEV eu postio tan 28 Rhagfyr 2023, ac arhosodd Llywodraeth Cymru tan ddechrau mis Ionawr, wrth i’r cwmnïau tendro eraill aros, cyn bwrw ymlaen â’r broses gaffael, a arweiniodd at y cyhoeddiad mai FleetEV oedd y cynigydd llwyddiannus?
Can I thank Mark Isherwood for his questions regarding this matter? I'll examine the issues raised today and provide feedback to Members. There are some serious concerns that have been raised. They require investigation, I believe, and so I'll share the feedback as soon as I can with Members across the Chamber.
A gaf i ddiolch i Mark Isherwood am ei gwestiynau ar y mater hwn? Byddaf yn archwilio’r materion a godwyd heddiw ac yn rhoi adborth i’r Aelodau. Mae rhai pryderon difrifol wedi’u codi. Credaf fod angen ymchwilio iddynt, ac felly byddaf yn rhannu’r adborth cyn gynted ag y gallaf gydag Aelodau ar draws y Siambr.
Cabinet Secretary, there can be no doubt that a move to electric vehicles is an essential part of our journey to net zero, and it's a move that many of my constituents are keen to make. However, there can be hurdles, and, representing a Valleys constituency, the most common worry that residents raise with me is how they can make that change to an electric vehicle if they live in a terraced street or other types of housing without access to off-road parking. They ask me what infrastructure Welsh Government is suggesting for people like them to help them charge their vehicles at home. Now, we know that there's an increasing number of charging points available in public spaces, usually due to Welsh Government funding streams, but I would say that access to these is not currently sufficient to give those without access to their own off-road parking at home the confidence that they need to make that shift to electric cars. So, Cabinet Secretary, what reassurance can you provide to my constituents on this thorny issue?
Ysgrifennydd y Cabinet, nid oes amheuaeth nad yw newid i ddefnyddio cerbydau trydan yn rhan hanfodol o’n taith at sero net, ac mae’n gam y mae llawer o fy etholwyr yn awyddus i’w gymryd. Fodd bynnag, gall fod rhwystrau, ac fel cynrychiolydd etholaeth yn y Cymoedd, y pryder mwyaf cyffredin y mae trigolion yn ei godi gyda mi yw sut y gallant wneud y newid i gerbyd trydan os ydynt yn byw mewn tŷ teras neu fathau eraill o dai heb fynediad at barcio oddi ar y ffordd. Maent yn gofyn i mi pa seilwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei awgrymu i bobl fel nhw i'w helpu i wefru eu cerbydau gartref. Nawr, fe wyddom fod nifer cynyddol o fannau gwefru ar gael mewn mannau cyhoeddus, fel arfer oherwydd ffrydiau ariannu Llywodraeth Cymru, ond byddwn yn dweud nad oes mynediad digonol at y rhain ar hyn o bryd er mwyn rhoi'r hyder sydd ei angen ar bobl heb fynediad at fannau parcio oddi ar y ffordd yn eu cartrefi eu hunain i wneud y newid i geir trydan. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, pa sicrwydd y gallwch ei roi i fy etholwyr ar y mater dyrys hwn?
Can I thank Vikki Howells for the question that has been raised today, which is hugely important to many communities, especially in the Valleys, where there are many, many terraced properties that are immediately on the street, and which would not currently lend themselves well to traditional types of EV charging? For those properties, and in those local authorities, Transport for Wales is working on solutions, and I'm sure that we'll have a package of ideas brought forward soon for consideration. But, Vikki Howells is absolutely right—we are investing very heavily in EV charging points, public EV charging points. We've invested, I believe, over £6 million to help local authorities increase the number of publicly accessible charging points, and we now have over 2,500 in Wales. Now, that's an increase of 55 per cent over the last year, so a very significant increase. We do lag behind London, where there are 221 publicly available charging devices per 100,000 population. However, Wales is faring better today and now leading many English regions.
It's absolutely vital that we look at emerging technology as well. Toyota have promised a dry, solid-state cell vehicle by 2028. Now, we need to understand what implications there may be for electric vehicle charging points if this is successfully developed and made available on the open market. I'm sure that all manufacturers would wish to follow that technology, given that it has potential to offer a far greater range and far quicker charging speeds. So, we also need to make sure that all of the EV charging points that we are investing in are futureproofed, because it may well be that we reach a point where, a bit like with Betamax and VHS, we have to choose one over the other, and we want to be able to back the eventual winner.
A gaf i ddiolch i Vikki Howells am y cwestiwn a godwyd heddiw, sy’n hynod bwysig i lawer o gymunedau, yn enwedig yn y Cymoedd, lle mae llawer iawn o dai teras ar y stryd yn uniongyrchol, ac na fyddent yn addas, ar hyn o bryd, ar gyfer mathau traddodiadol o wefru cerbydau trydan? Ar gyfer yr eiddo hynny, ac yn yr awdurdodau lleol hynny, mae Trafnidiaeth Cymru yn gweithio ar atebion, ac rwy’n siŵr y bydd pecyn o syniadau yn cael ei gyflwyno i’w hystyried cyn bo hir. Ond mae Vikki Howells yn llygad ei lle—rydym yn buddsoddi'n helaeth mewn mannau gwefru cerbydau trydan, mannau gwefru cerbydau trydan cyhoeddus. Credaf ein bod wedi buddsoddi dros £6 miliwn i helpu awdurdodau lleol i gynyddu nifer y mannau gwefru sydd ar gael i’r cyhoedd, ac mae gennym bellach dros 2,500 ohonynt yng Nghymru. Nawr, mae hynny'n gynnydd o 55 y cant dros y flwyddyn ddiwethaf, felly cynnydd sylweddol iawn. Rydym ar ei hôl hi o gymharu â Llundain, lle mae 221 o ddyfeisiau gwefru ar gael i'r cyhoedd fesul 100,000 o’r boblogaeth. Fodd bynnag, mae Cymru yn gwneud yn well ar hyn o bryd na llawer o ranbarthau Lloegr.
Mae'n gwbl hanfodol ein bod yn edrych ar dechnoleg ddatblygol hefyd. Mae Toyota wedi addo cerbyd cell cyflwr solet sych erbyn 2028. Nawr, mae angen inni ddeall pa oblygiadau a allai fod ar gyfer mannau gwefru cerbydau trydan pe caiff y cerbyd hwn ei ddatblygu'n llwyddiannus a'i werthu ar y farchnad agored. Rwy'n siŵr y byddai pob gweithgynhyrchydd yn dymuno dilyn y dechnoleg honno, o ystyried bod ganddi'r potensial i gynnig pellteroedd teithio llawer hirach a gwefru llawer cyflymach. Felly, mae angen inni sicrhau hefyd fod pob un o’r mannau gwefru cerbydau trydan yr ydym yn buddsoddi ynddynt yn cael eu diogelu at y dyfodol, gan y gallem gyrraedd sefyllfa, yn debyg i Betamax a VHS, lle mae’n rhaid inni ddewis rhwng y naill a'r llall, ac rydym am allu dewis yr enillydd yn y pen draw.
My family backed Betamax, which didn't work out well. [Laughter.]
Dewisodd fy nheulu Betamax, nad oedd yn ddewis doeth yn y pen draw. [Chwerthin.]
Cwestiynau gan lefarwyr y pleidiau nawr. Llefarydd y Ceidwadwyr, Darren Millar.
Questions now from the party spokespeople. The Welsh Conservative spokesperson, Darren Millar.
Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, in your capacity as the Cabinet Secretary for north Wales, can you tell us what action you're taking to ensure that north Wales gets its fair share of investment from the Welsh Government?
Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, yn rhinwedd eich swydd fel Ysgrifennydd y Cabinet dros ogledd Cymru, a allwch ddweud wrthym pa gamau rydych yn eu cymryd i sicrhau bod gogledd Cymru'n cael ei gyfran deg o fuddsoddiad gan Lywodraeth Cymru?
Well, I could talk for many hours on this subject—and I have done in the past—about the vital role of initiatives like regional indicative budgets, of making sure that Welsh Government Ministers work with the Minister for north Wales on issues that are relevant to north Wales. We have a Cabinet sub-committee that considers major issues relevant to north Wales, and I'm determined to ensure that, as we seek out opportunities for the whole of Wales, we do so in a fair and equal way, and invest fair'y and equally in opportunities to drive prosperity across the country.
Wel, gallwn siarad am oriau lawer ar y pwnc hwn—ac rwyf wedi gwneud hynny yn y gorffennol—ynglŷn â rôl hanfodol mentrau fel cyllidebau dangosol rhanbarthol, sicrhau bod Gweinidogion Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'r Gweinidog dros ogledd Cymru ar faterion sy’n berthnasol i'r gogledd. Mae gennym is-bwyllgor Cabinet sy’n ystyried y prif faterion sy’n berthnasol i ogledd Cymru, ac rwy’n benderfynol o sicrhau, wrth inni chwilio am gyfleoedd i Gymru gyfan, ein bod yn gwneud hynny mewn ffordd deg a chyfartal, ac yn buddsoddi’n deg ac yn gyfartal mewn cyfleoedd i ysgogi ffyniant ledled y wlad.
Well, you make all the right noises, but we're yet to see the right actions from the Welsh Government, aren't we—that's the reality. Local government settlements are usually worse in north Wales. We're seeing a lack of investment in our road infrastructure in north Wales. You're building new hospitals in south Wales, but not in the north. That is the record of this Government, and I'm hoping that you as an incoming Cabinet Secretary, representing a north Wales constituency, might be able to change that.
The UK Government, of course, has its levelling-up agenda, and it wants to level up across the whole of the UK. We need a Welsh Government to have a levelling-up agenda within Wales, but that is not the reality, is it, because let's take the disparity, for example, between spending in north and south Wales, just on the metro projects. The south Wales metro has been awarded in excess of £1 billion by the Welsh Government, and has a set of major infrastructure projects elsewhere in south Wales that are well under way. In the north, the metro project there has been allocated a mere £50 million. Now, even when accounting for population differences, south Wales is still getting more than five times the investment per capita—five times—than north Wales. That is not good enough, is it, Cabinet Secretary? What are you going to do to address that gross unfairness?
Wel, rydych yn gwneud y synau iawn, ond rydym eto i weld y camau gweithredu iawn gan Lywodraeth Cymru—dyna'r realiti. Mae setliadau llywodraeth leol fel arfer yn waeth yng ngogledd Cymru. Rydym yn gweld diffyg buddsoddiad yn ein seilwaith ffyrdd yn y gogledd. Rydych yn adeiladu ysbytai newydd yn y de, ond nid yn y gogledd. Dyna hanes y Llywodraeth hon, ac rwy'n gobeithio efallai y gallwch chi fel Ysgrifennydd Cabinet newydd, sy’n cynrychioli etholaeth yn y gogledd, newid hynny.
Mae gan Lywodraeth y DU, wrth gwrs, ei hagenda ffyniant bro, ac mae'n awyddus i godi’r gwastad ledled y DU gyfan. Mae angen i Lywodraeth Cymru gael agenda ffyniant bro yng Nghymru, ond nid dyna’r realiti, oherwydd gadewch inni ystyried y gwahaniaeth, er enghraifft, rhwng gwariant yng ngogledd Cymru a de Cymru, dim ond ar y prosiectau metro. Mae metro de Cymru wedi cael dros £1 biliwn gan Lywodraeth Cymru, ac mae cyfres o brosiectau seilwaith mawr eisoes yn mynd rhagddynt mewn mannau eraill yn y de. Yn y gogledd, dim ond £50 miliwn a ddyrannwyd i’r prosiect metro yno. Nawr, hyd yn oed wrth roi cyfrif am y gwahaniaethau mewn poblogaeth, mae'r de yn dal i gael mwy na phum gwaith y buddsoddiad y pen—pum gwaith—na'r gogledd. Nid yw hynny'n ddigon da, Ysgrifennydd y Cabinet. Beth rydych chi'n mynd i’w wneud i fynd i’r afael â’r annhegwch difrifol hwnnw?
Well, can I thank Darren Millar for his second question today? Let me just run through the facts of the matter. The south Wales metro is a very significant investment—investment as part of the city deal. The north Wales metro, and the north Wales infrastructure improvements on rail, are not part of the north Wales growth deal—the equivalent. To ensure that we can see delivery of infrastructure improvements to enable a north Wales metro, we have to have those responsible for funding them writing the cheques. We're not getting that. We've had a vague promise of money for the north Wales main line electrification, which, with just £1 billion, would probably only electrify it from Chester through to Prestatyn at best. We need firm commitments from the UK Government not just on the main line, but we need them to make a firm commitment to upgrade the Wrexham-Bidston line, for which they're responsible, the Marches line, for which they're responsible. We need them to promise that it won't just be electrification from Chester to Prestatyn, but the whole way through to Holyhead. And crucially, to enable more passenger services, we have to ensure that capacity constraints at Chester station are resolved as well. These have all been priorities of the Welsh Government, of Growth Track 360, of the Wales rail board, which combines Welsh Government officials with UK Government officials. Unfortunately, time and time again, UK Treasury have said 'no'. That's the reason why we've seen more heavy investment in south Wales than north Wales. Once we get a new UK Labour Government in power at Westminster, I am confident that difference in spending and investment will be resolved.
Wel, a gaf i ddiolch i Darren Millar am ei ail gwestiwn heddiw? Gadewch imi nodi'r ffeithiau. Mae metro de Cymru yn fuddsoddiad sylweddol iawn—buddsoddiad fel rhan o’r fargen ddinesig. Nid yw metro gogledd Cymru, a'r gwelliannau i seilwaith rheilffyrdd y gogledd, yn rhan o fargen dwf gogledd Cymru—y cytundeb cyfatebol. Er mwyn sicrhau bod y gwelliannau i'r seilwaith yn cael eu cwblhau i alluogi metro gogledd Cymru, mae'n rhaid i'r rheini sy'n gyfrifol am eu hariannu ysgrifennu'r sieciau. Nid yw hynny'n digwydd. Rydym wedi cael addewidion amhendant o arian ar gyfer trydaneiddio prif linell reilffordd y gogledd, a fyddai, gyda dim ond £1 biliwn, ond yn ei thrydaneiddio o Gaer i Brestatyn ar y gorau, yn ôl pob tebyg. Mae arnom angen ymrwymiadau cadarn gan Lywodraeth y DU, nid yn unig ar y brif linell reilffordd, ond mae arnom angen iddynt wneud ymrwymiad cadarn i uwchraddio rheilffordd Wrecsam-Bidston, y maent yn gyfrifol amdani, rheilffordd y Gororau, y maent yn gyfrifol amdani. Mae angen iddynt addo nad rhwng Caer a Phrestatyn yn unig y byddant yn trydaneiddio, ond yr holl ffordd i Gaergybi. Ac yn hollbwysig, er mwyn galluogi mwy o wasanaethau i deithwyr, mae’n rhaid inni sicrhau bod y problemau sy'n gysylltiedig â chyfyngiadau capasiti yng ngorsaf Caer yn cael eu datrys hefyd. Mae’r rhain oll wedi bod yn flaenoriaethau i Lywodraeth Cymru, Growth Track 360, bwrdd rheilffyrdd Cymru, sy’n cyfuno swyddogion Llywodraeth Cymru â swyddogion Llywodraeth y DU. Yn anffodus, dro ar ôl tro, mae Trysorlys y DU wedi dweud 'na’. Dyna'r rheswm pam ein bod wedi gweld mwy o fuddsoddiad yn ne Cymru nag yng ngogledd Cymru. Pan gawn Lywodraeth Lafur newydd mewn grym yn San Steffan, rwy'n hyderus y bydd y gwahaniaeth mewn gwariant a buddsoddiad yn cael ei ddatrys.
Of course, the current UK Government, the Conservative Government, has actually delivered some electrification in Wales, unlike the promises made and not kept by the previous Labour Government, and it's committed itself to in excess of £1 billion-worth of investment in the north Wales railway network to electrify it. But let's get back to your responsibilities here. The reality is that hundreds of millions of pounds have been allocated by the Welsh Government to projects in south Wales, and a pittance has been thrown, like crumbs from the table, to the people of north Wales, who, frankly, are very angry with the Welsh Government for that situation.
Let's talk about another issue where there's a huge disparity and unfairness for the people of north Wales. Let's take Transport for Wales, for example. Ticket prices on Transport for Wales: between Swansea and Cardiff, you can pay £5.50 for a single ticket; a similar journey in north Wales between Llandudno Junction and Chester is £13.10. It's a huge, significant difference, which is grossly unfair. Why should people in north Wales pay double for their railway tickets, not get the investment in the metro that you promised them in a manifesto two manifestos back, and why should they put up with the unfair settlements that they receive in terms of capital investment from the Welsh Government?
Your answers, frankly, today are not good enough. I want to know what you're doing to address these problems and what specific action you will now take to deal with this disparity from Transport for Wales.
Wrth gwrs, mewn gwirionedd, mae Llywodraeth bresennol y DU, y Llywodraeth Geidwadol, wedi cyflawni rhywfaint o drydaneiddio yng Nghymru, yn wahanol i’r addewidion a wnaed ac na chafodd eu cadw gan y Llywodraeth Lafur flaenorol, ac mae wedi ymrwymo i werth dros £1 biliwn o fuddsoddiad yn rhwydwaith rheilffyrdd gogledd Cymru er mwyn ei thrydaneiddio. Ond gadewch inni fynd yn ôl at eich cyfrifoldebau yma. Y gwir amdani yw bod cannoedd o filiynau o bunnoedd wedi’i ddyrannu gan Lywodraeth Cymru i brosiectau yn y de, a'r nesaf peth i ddim, fel briwsion oddi ar y bwrdd, wedi'i roi i bobl y gogledd, sy'n ddig iawn wrth Lywodraeth Cymru am y sefyllfa honno a dweud y gwir.
Gadewch inni sôn am fater arall lle mae gwahaniaeth ac annhegwch enfawr i bobl y gogledd. Gadewch inni ystyried Trafnidiaeth Cymru, er enghraifft. Prisiau tocynnau ar Trafnidiaeth Cymru: rhwng Abertawe a Chaerdydd, gallwch dalu £5.50 am docyn unffordd; mae taith debyg yn y gogledd rhwng Cyffordd Llandudno a Chaer yn costio £13.10. Mae'n wahaniaeth enfawr, sylweddol, sy'n annheg iawn. Pam y dylai pobl yn y gogledd dalu dwywaith cymaint am eu tocynnau trên, a pheidio â chael y buddsoddiad yn y metro a addawyd gennych ddau faniffesto yn ôl, a pham y dylent oddef y setliadau annheg a gânt o ran buddsoddiad cyfalaf gan Lywodraeth Cymru?
Nid yw eich atebion heddiw yn ddigon da. Hoffwn wybod beth rydych chi'n ei wneud i fynd i'r afael â'r problemau hyn a pha gamau penodol y byddwch yn eu cymryd ar unwaith i fynd i'r afael â'r gwahaniaeth hwn gan Trafnidiaeth Cymru.
Can I just pick up on one point regarding rail and north Wales and investment? We were consistently asking UK Government to spend money on the Wrexham to Chester doubling, were we not? They kept saying 'no'. As a result of a deal between ourselves and the Welsh Liberal Democrats, we were able to invest in it. We will go on investing in it. We shouldn't have to. The UK Treasury is responsible for that piece of rail infrastructure, but the UK Treasury, under the Tories, once again said, 'No, we will not deliver for north Wales', just as they said, 'We will not deliver for north Wales on the Wrexham to Bidston line', just as they said that they will not deliver for north Wales on capacity constraints at Chester station, which will facilitate more services into north Wales.
They've said 'no' to us when we've asked for a degree of control over Avanti West Coast. You pick up on rail services in north Wales, so let me tell you: Transport for Wales's punctuality is far higher—far higher—than Avanti West Coast's, which the UK Government is responsible for and refuses to allow us any say in who should control that franchise. Indeed, they reappointed Avanti West Coast without even asking whether we agreed with it. They went ahead with giving Avanti West Coast, a very poor performer compared to TfW, another several years of operating that failed rail service.
Now, in terms of north Wales investment, let's just pick up on some of the recent investments that we have made. Let's say AMRC, the advanced manufacturing research centre at Airbus, a hugely valuable piece of infrastructure that will drive prosperity not just at Airbus but across the region. Also, the development bank headquartering in north Wales—
A gaf i godi un pwynt ynglŷn â'r rheilffyrdd a'r gogledd a buddsoddiad? Fe wnaethom ofyn yn gyson i Lywodraeth y DU wario arian ar ddyblu rheilffordd Wrecsam i Gaer, oni wnaethom? Roeddent yn dweud 'na' o hyd. O ganlyniad i gytundeb rhyngom ni a Democratiaid Rhyddfrydol Cymru, bu modd inni fuddsoddi ynddi. Byddwn yn parhau i fuddsoddi ynddi. Ni ddylem orfod gwneud hynny. Trysorlys y DU sy’n gyfrifol am y darn hwnnw o seilwaith rheilffyrdd, ond dywedodd Trysorlys y DU, o dan y Torïaid, unwaith eto, 'Na, ni fyddwn yn darparu ar gyfer gogledd Cymru’, yn union fel y dywedasant, 'Ni fyddwn yn darparu ar gyfer gogledd Cymru ar y lein o Wrecsam i Bidston’, yn union fel y gwnaethant ddweud na fyddant yn darparu ar gyfer gogledd Cymru o ran cyfyngiadau capasiti yng ngorsaf Caer, a fydd yn hwyluso mwy o wasanaethau i mewn i ogledd Cymru.
Maent wedi dweud 'na' wrthym pan wnaethom ofyn am rywfaint o reolaeth dros Avanti West Coast. Rydych yn sôn am wasanaethau rheilffyrdd yng ngogledd Cymru, felly gadewch imi ddweud wrthych: mae prydlondeb Trafnidiaeth Cymru yn llawer gwell—llawer gwell—na phrydlondeb Avanti West Coast, cwmni y mae Llywodraeth y DU yn gyfrifol amdano, ac maent yn gwrthod caniatáu unrhyw lais i ni o ran pwy ddylai reoli'r fasnachfraint honno. Yn wir, fe wnaethant ailbenodi Avanti West Coast heb hyd yn oed ofyn a oeddem yn cydsynio. Aethant ymlaen i roi sawl blwyddyn arall i Avanti West Coast, perfformiwr gwael iawn o gymharu â Trafnidiaeth Cymru, sawl blwyddyn arall o weithredu’r gwasanaeth rheilffordd aflwyddiannus hwnnw.
Nawr, o ran buddsoddiad yn y gogledd, gadewch inni ystyried rhai o'r buddsoddiadau diweddar a wnaethom. Gadewch inni ystyried y ganolfan ymchwil gweithgynhyrchu uwch yn Airbus, darn hynod werthfawr o seilwaith a fydd yn ysgogi ffyniant nid yn unig yn Airbus ond ar draws y rhanbarth. Hefyd, mae lleoli pencadlys y banc datblygu yn y gogledd—
I'm very pleased about it.
Rwy'n falch iawn o hynny.
Hugely important—I'm glad that you welcome it. And not just that, as I said, we are investing—
Hynod bwysig—rwy'n falch eich bod yn ei groesawu. Ac nid yn unig hynny, fel y dywedais, rydym yn buddsoddi—
Crumbs.
Briwsion.
It's not crumbs. We are investing in opportunities right across north Wales, but there is more that we want to do and will do. We'll do it in part because we've invested £800 million in new rolling stock. TfW, when they took over the franchise in 2018, had one of the oldest fleets in the UK. By the end of this year, they will have one of the newest fleets. We took over just 270 train carriages in 2018. By the time the orders are finished, we'll have more than 470 train carriages on the lines, brand-new trains operating in north Wales. The franchises the UK Government operate in Wales can't boast the same.
Mae'n fwy na briwsion. Rydym yn buddsoddi mewn cyfleoedd ar draws y gogledd, ond rydym am wneud mwy ac fe fyddwn yn gwneud mwy. Byddwn yn gwneud hynny'n rhannol am ein bod wedi buddsoddi £800 miliwn mewn cerbydau rheilffyrdd newydd. Pan ddaeth Trafnidiaeth Cymru yn gyfrifol am y fasnachfraint yn 2018, roedd gan Trafnidiaeth Cymru un o’r fflydoedd hynaf yn y DU. Erbyn diwedd eleni, bydd ganddynt un o'r fflydoedd mwyaf newydd. Dim ond 270 o gerbydau trên a oedd ar waith pan ddaethom yn gyfrifol amdanynt yn 2018. Erbyn i'r archebion gael eu cwblhau, bydd gennym fwy na 470 o gerbydau trên ar y rheilffyrdd, trenau newydd sbon yn gweithredu yn y gogledd. Ni all y masnachfreintiau y mae Llywodraeth y DU yn eu gweithredu yng Nghymru frolio'r un peth.
Llefarydd Plaid Cymru, Delyth Jewell.
Plaid Cymru spokesperson, Delyth Jewell.
Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, I'd like to ask you about transport for young people, please. The Welsh Government's most recent child poverty strategy acknowledges that the cost of transport feeds into child poverty and exclusion. Now, there are a number of Government schemes aimed at partially alleviating transport costs on young people. I welcome that. But the Welsh Youth Parliament has found that 72 per cent of young people aren't aware of the discounts that are on offer. Could you tell me how the Welsh Government is helping young people to travel sustainably and affordably, but also how you're raising awareness amongst those young people about the discount schemes that could actually help them to make those journeys?
Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, hoffwn eich holi ynglŷn â thrafnidiaeth i bobl ifanc, os gwelwch yn dda. Mae strategaeth dlodi plant ddiweddaraf Llywodraeth Cymru yn cydnabod bod cost trafnidiaeth yn gwaethygu allgáu a thlodi plant. Nawr, mae nifer o gynlluniau gan y Llywodraeth sydd â'r nod o leihau costau trafnidiaeth yn rhannol i bobl ifanc. Rwy'n croesawu hynny. Ond mae Senedd Ieuenctid Cymru wedi canfod nad yw 72 y cant o bobl ifanc yn ymwybodol o'r gostyngiadau sydd ar gael. A allwch ddweud wrthyf sut mae Llywodraeth Cymru yn helpu pobl ifanc i deithio’n gynaliadwy ac yn fforddiadwy, ond hefyd sut rydych chi'n codi ymwybyddiaeth ymhlith y bobl ifanc hyn am y cynlluniau gostyngiadau a allai eu helpu i wneud y teithiau hynny?
Well, can I thank Delyth Jewell for her question? I know this is a subject that she's passionate about, and has raised with me not just in the Chamber, but also in our discussions privately. There are huge opportunities once we've passed the bus Bill, I think, to create not just an integrated transport system, but also to make sure that we have fairer fares, and that includes for young people. Now, there are already, as the Member has highlighted, discounted schemes and free travel for children and young people on public transport in Wales. We keep it under review. It is based on the availability of funding as to how far we can go with it. We are open to considering all options for young people, including those that could come into being once we have started regulating bus services again.
Wel, a gaf i ddiolch i Delyth Jewell am ei chwestiwn? Gwn fod hwn yn bwnc y mae'n angerddol yn ei gylch, ac mae wedi'i godi gyda mi nid yn unig yn y Siambr, ond hefyd yn ein trafodaethau preifat. Credaf y bydd cyfleoedd enfawr ar ôl inni basio’r Bil bysiau i greu nid yn unig system drafnidiaeth integredig, ond hefyd i sicrhau bod gennym brisiau tocynnau tecach, ac mae hynny’n cynnwys ar gyfer pobl ifanc. Nawr, fel y mae'r Aelod wedi'i nodi, mae cynlluniau teithio rhatach a theithio am ddim eisoes ar gael i blant a phobl ifanc ar drafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru. Rydym yn cadw golwg ar hynny. Mae’n seiliedig ar argaeledd cyllid o ran pa mor bell y gallwn fynd gyda hynny. Rydym yn agored i ystyried yr holl opsiynau ar gyfer pobl ifanc, gan gynnwys y rhai a allai ddod i fodolaeth pan fyddwn wedi dechrau rheoleiddio'r gwasanaethau bysiau eto.
Thank you for that. Now, you alluded obliquely there, possibly, to the Learner Travel (Wales) Measure 2008, and some of the discussions that we've had about that. We have been told, on the learner travel Measure, that the current review won't result in any increase in the distance eligibility for free school transport. Now, the costs of school transport for children has led to children missing out on school, because their parents can't afford to get them there on the school bus. Now, I worry about the effects of this on education, on worsening poverty, as we've already discussed, social exclusion, also on the Welsh language, because—again, we've discussed this before—there are cases across Wales where parents want to send their child to Welsh-medium education, but they're not eligible for free transport to their nearest Welsh language school. So, could you tell me, firstly, please, how this links up with 'Cymraeg 2050'? And also, Cabinet Secretary, you mentioned funding there. It does concern me that the Welsh Government isn't pressing the UK Government or Keir Starmer on fair funding for Wales enough about this to help to rectify this issue, which lets our children and our young people down. So, what steps, please, would you take urgently to address that?
Diolch. Nawr, fe wnaethoch chi gyfeirio’n anuniongyrchol, o bosibl, at Fesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru) 2008, a rhywfaint o’r trafodaethau a gawsom ynglŷn â hwnnw. Dywedwyd wrthym, ar y Mesur teithio gan ddysgwyr, na fydd yr adolygiad presennol yn arwain at unrhyw gynnydd yn y pellter cymhwystra ar gyfer cludiant am ddim i'r ysgol. Nawr, mae cost cludiant i'r ysgol wedi arwain at blant yn colli ysgol, am na all eu rhieni fforddio eu hanfon yno ar y bws ysgol. Nawr, rwy’n poeni am effeithiau hyn ar addysg, ar dlodi sy’n gwaethygu, fel rydym eisoes wedi’i drafod, allgáu cymdeithasol, ac ar y Gymraeg hefyd, oherwydd—unwaith eto, rydym wedi trafod hyn o’r blaen—mae achosion ledled Cymru lle mae rhieni yn dymuno anfon eu plentyn i addysg cyfrwng Cymraeg, ond nid ydynt yn gymwys i gael cludiant am ddim i'w hysgol Gymraeg agosaf. Felly, a allech ddweud wrthyf, yn gyntaf, os gwelwch yn dda, sut mae hyn yn cysylltu â 'Cymraeg 2050'? A hefyd, Ysgrifennydd y Cabinet, fe sonioch chi am gyllid. Mae'n peri pryder i mi nad yw Llywodraeth Cymru yn pwyso digon ar Lywodraeth y DU na Keir Starmer am ariannu teg i Gymru i helpu i unioni'r mater hwn, sy'n gwneud cam â'n plant a'n pobl ifanc. Felly, pa gamau y gwnewch chi eu cymryd ar fyrder i fynd i’r afael â hynny?
Again, can I thank the Member for her question on this subject? Twenty per cent of young people, I believe, in parts of Wales are unable to get to their job interviews because they don't have access to public transport or because public transport is too expensive. So, there is a huge social injustice in the system that operates today, which is why we're so determined to pursue the bus Bill by the end of this parliamentary term. The review that took place is aimed to provide us with something of a bridge to the point where franchising takes place. And the key point with franchising, insofar as young people are concerned in education, is that it will enable us to utilise all services for the purposes of getting young people to school; it will enable us to blend regular passenger services better with school transport. I should just say that the problem isn't just with affordability, in terms of the bridging plans. It's also about availability of bus drivers and buses, which is a major challenge. And in some parts of Wales, there have been challenges in recruitment to the sector. It's one of the reasons, actually, why we established the diversity in public transport board, because we recognised the need to increase the number of people who were training not just as bus drivers, but also in the rail industry, and we needed to make sure that we had a more diverse workforce. So, that work is ongoing, but it's not just down to the actual funding for the service; it's also about the availability of buses and drivers as well.
Unwaith eto, a gaf i ddiolch i’r Aelod am ei chwestiwn ar y pwnc hwn? Credaf fod 20 y cant o bobl ifanc mewn rhannau o Gymru yn methu mynychu eu cyfweliadau swyddi am nad oes ganddynt fynediad at drafnidiaeth gyhoeddus neu am fod trafnidiaeth gyhoeddus yn rhy ddrud. Felly, mae anghyfiawnder cymdeithasol enfawr yn y system sy'n gweithredu heddiw, a dyna pam ein bod mor benderfynol o fynd ar drywydd y Bil bysiau erbyn diwedd tymor y Senedd hon. Nod yr adolygiad a gynhaliwyd yw darparu rhyw fath o bont i ni at yr adeg pan fydd masnachfreinio yn digwydd. A’r pwynt allweddol gyda masnachfreinio, mewn perthynas â phobl ifanc ym myd addysg, yw y bydd yn ein galluogi i ddefnyddio’r holl wasanaethau at ddibenion cludo pobl ifanc i’r ysgol; bydd yn ein galluogi i gyfuno gwasanaethau rheolaidd i deithwyr yn well gyda chludiant i'r ysgol. Dylwn ddweud nad yw'r broblem yn ymwneud â fforddiadwyedd yn unig, o ran y cynlluniau pontio. Mae'n ymwneud hefyd ag argaeledd gyrwyr bysiau a bysiau, sy'n her fawr. Ac mewn rhai rhannau o Gymru, cafwyd heriau o ran recriwtio i'r sector. Mae'n un o'r rhesymau, mewn gwirionedd, pam y gwnaethom sefydlu'r bwrdd amrywiaeth mewn trafnidiaeth gyhoeddus, am ein bod yn cydnabod yr angen i gynyddu nifer y bobl a oedd yn hyfforddi nid yn unig fel gyrwyr bysiau, ond hefyd yn y diwydiant rheilffyrdd, ac roedd angen inni sicrhau bod gennym weithlu mwy amrywiol. Felly, mae’r gwaith hwnnw’n mynd rhagddo, ond mae'n ymwneud â mwy na'r cyllid ar gyfer y gwasanaeth; mae a wnelo ag argaeledd bysiau a gyrwyr hefyd.
Thank you again for that. Now, when it comes to the bus Bill, I welcome what you've said, certainly about the need to bridge that gap. Now, before that bridge is completely built, when those building blocks are still on the side, what can we do to make sure that the cohort at the moment that is missing out on free school transport between now and then don't get let down? And when we do have bus franchising, do you agree with me that we should, actually, go further and introduce a free young person's bus pass? Because I know that Scotland have introduced this in the last few years—free bus travel for five to 21-year-olds. The resulting extra patronage actually allowed some bus companies to increase service provision. So, actually, although there might be upfront investment, it could actually pay dividends and help to free up more money for extra services across the board. So, is a free young person's bus pass something that you are looking at already? And, if not, would commit you to start looking now at the potential for introducing that in Wales when the bus Bill is implemented, please?
Diolch eto am hynny. Nawr, o ran y Bil bysiau, rwy'n croesawu'r hyn rydych wedi’i ddweud, yn sicr ynglŷn â'r angen i bontio’r bwlch hwnnw. Nawr, cyn i'r bont honno gael ei chwblhau, pan fydd y blociau adeiladu'n dal i fod ar yr ochr, beth y gallwn ei wneud i sicrhau nad yw'r garfan sy'n colli cludiant am ddim i'r ysgol ar hyn o bryd yn cael cam rhwng nawr a hynny? A phan fydd y bysiau'n cael eu masnachfreinio, a ydych chi'n cytuno â mi y dylem fynd gam ymhellach mewn gwirionedd a chyflwyno tocyn bws am ddim i bobl ifanc? Oherwydd gwn fod yr Alban wedi cyflwyno hyn yn yr ychydig flynyddoedd diwethaf—teithio am ddim ar fysiau i bobl ifanc rhwng pump a 21 oed. Fe wnaeth y defnydd ychwanegol a ddeilliodd o hynny alluogi rhai cwmnïau bysiau i gynyddu'r gwasanaethau a ddarperir. Felly, mewn gwirionedd, er y gallai fod buddsoddiad ymlaen llaw, gallai hynny dalu ar ei ganfed a helpu i ryddhau rhagor o arian ar gyfer gwasanaethau ychwanegol yn gyffredinol. Felly, a yw tocyn bws am ddim i bobl ifanc yn rhywbeth yr ydych chi eisoes yn ei ystyried? Ac os nad yw, a wnewch chi ymrwymo i ddechrau edrych nawr ar y potensial i gyflwyno hynny yng Nghymru pan gaiff y Bil bysiau ei weithredu, os gwelwch yn dda?
I'm very interested in this sort of initiative and the potential to go even further as well, actually. In some parts of Europe, you have free bus transport, which is actually paid for through the equivalent of our council tax. So, there are alternative and additional ways of raising revenue to improve not just the number of services that operate, but also improve accessibility by removing the cost to those who can least afford to pay.
So, with franchising, it will offer up that opportunity to create not just one network, with one timetable, with one ticket, but to introduce a far fairer fare regime on rail and on buses. So, I am keen to learn from other places, because there are some excellent examples across Europe and further afield, and within the United Kingdom, and I'm very, very keen to learn from any experiences that Members in this Chamber may have.
Mae gennyf gryn ddiddordeb yn y math hwn o fenter a'r potensial i fynd hyd yn oed ymhellach hefyd. Mewn rhai rhannau o Ewrop, mae gennych gludiant bws am ddim, y telir amdano drwy’r hyn sy’n cyfateb i’n treth gyngor ni. Felly, mae ffyrdd amgen ac ychwanegol o godi refeniw nid yn unig i gynyddu nifer y gwasanaethau sy’n weithredol, ond hefyd i wella hygyrchedd drwy ddileu’r gost i’r rheini nad ydynt yn gallu fforddio talu.
Felly, gyda masnachfreinio, bydd yn cynnig cyfle i greu nid yn unig un rhwydwaith, gydag un amserlen, gydag un tocyn, ond i gyflwyno trefn brisiau tocynnau lawer tecach ar drenau ac ar fysiau. Felly, rwy’n awyddus i ddysgu o fannau eraill, gan fod enghreifftiau rhagorol ledled Ewrop a thu hwnt, ac o fewn y Deyrnas Unedig, ac rwy’n awyddus iawn i ddysgu o unrhyw brofiadau a allai fod gan Aelodau yn y Siambr hon.
3. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella mynediad at wasanaethau rheilffyrdd dibynadwy i gymunedau gwledig? OQ61170
3. What steps is the Welsh Government taking to improve access to reliable rail services for rural communities? OQ61170
The Welsh Government has invested £800 million in new trains, which are starting to operate across Wales. As the new trains have entered service, reliability and performance have improved. We'll continue to build on this progress, as well as better aligning our timetables with changing post-COVID travel patterns of our passengers.
Mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi £800 miliwn mewn trenau newydd, sy’n dechrau gweithredu ledled Cymru. Wrth i'r trenau newydd ddod yn weithredol, mae dibynadwyedd a pherfformiad wedi gwella. Byddwn yn parhau i adeiladu ar y cynnydd hwn, ac yn alinio ein hamserlenni’n well â phatrymau teithio ôl-COVID newidiol ein teithwyr.
Diolch am yr ymateb.
Thank you for that response.
Cabinet Secretary, you have previously acknowledged the need to drive up patronage on the Heart of Wales line, and yet we are seeing a perpetuating cycle of declining ridership if services become increasingly impractical and unappealing. Local stakeholders, such as the Heart of Wales Line Travellers' Association, have criticised the proposed new timetable from Transport for Wales, stating that it will make it nearly impossible for individuals to commute or have reasonable travel times. With just three tourist-friendly weekday trains, the timetable also fails to capitalise on the line's significant potential for attracting visitors and promoting sustainable tourism. In its consultation, the association highlights two consultant reports that have found the need for at least one train every two hours for the line to operate optimally. Therefore, Cabinet Secretary, what discussions have you had with Transport for Wales to procure new, modern trains and address reliability issues to revitalise the Heart of Wales line? Diolch yn fawr iawn.
Ysgrifennydd y Cabinet, rydych wedi cydnabod o'r blaen yr angen i gynyddu'r defnydd o reilffordd Calon Cymru, ac eto rydym yn gweld cylch dieflig o ostyngiad yn nifer y defnyddwyr os bydd gwasanaethau'n dod yn fwyfwy anymarferol ac anneniadol. Mae rhanddeiliaid lleol, fel Cymdeithas Teithwyr Rheilffordd Calon Cymru, wedi beirniadu’r amserlen newydd arfaethedig gan Trafnidiaeth Cymru, gan nodi y bydd yn ei gwneud bron yn amhosibl i unigolion gymudo neu gael amseroedd teithio rhesymol. Gyda dim ond tri thrên cyfeillgar i dwristiaid yn ystod yr wythnos, nid yw'r amserlen yn manteisio ychwaith ar botensial sylweddol y rheilffordd i ddenu ymwelwyr a hyrwyddo twristiaeth gynaliadwy. Yn ei hymgynghoriad, mae'r gymdeithas yn tynnu sylw at ddau adroddiad ymgynghorol sydd wedi canfod bod angen o leiaf un trên bob dwy awr er mwyn i'r rheilffordd weithredu yn y ffordd orau bosibl. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, pa drafodaethau a gawsoch gyda Trafnidiaeth Cymru i gaffael trenau newydd, modern a mynd i’r afael â materion dibynadwyedd i adfywio rheilffordd Calon Cymru? Diolch yn fawr iawn.
Well, can I thank Jane Dodds for her supplementary question? The line is one of the most stunning anywhere in the United Kingdom. The Member is right that it's not just important for people who have to commute to and from their communities in mid Wales. It's also vitally important for the tourism economy in mid Wales as well. I'm hoping, following discussions with Network Rail, to be able to share some exciting news regarding the tourism potential of that line in the not-too-distant future.
I was on the line as well—I was on a rail service—just this week, and I met with the passenger group referred to by the Member, brilliant people who shared with me their disappointment at the reduction in the service. Unfortunately, the savings of £1 million to £1.5 million were resulting as a consequence of removing one of those daily services, but that daily service only averaged six passengers. But I do recognise that its loss is something that has been much regretted by people in the area. So, I have asked Transport for Wales to work with passenger user groups and with the local authority to discuss how the situation could be rectified through the use of high-quality bus service options in the short term, at the very least. I'd be very pleased to meet with Transport for Wales, alongside the Member, to ensure that her constituents are not being disadvantaged.
Wel, a gaf i ddiolch i Jane Dodds am ei chwestiwn atodol? Mae'r rheilffordd yn un o'r rhai mwyaf syfrdanol yn unrhyw le yn y Deyrnas Unedig. Mae’r Aelod yn llygad ei lle nid yn unig ei bod yn bwysig i bobl sy’n gorfod cymudo i’w cymunedau yn y canolbarth. Mae hefyd yn hanfodol bwysig i'r economi dwristiaeth yn y canolbarth. Yn dilyn trafodaethau gyda Network Rail, rwy'n gobeithio gallu rhannu newyddion cyffrous am botensial twristiaeth y rheilffordd honno yn y dyfodol agos.
Roeddwn ar y rheilffordd hefyd—roeddwn ar wasanaeth rheilffordd—yr wythnos hon, a chyfarfûm â’r grŵp teithwyr y cyfeiriodd yr Aelod ato, pobl wych a rannodd eu siom â mi ynghylch lleihau'r gwasanaeth. Yn anffodus, gwnaed yr arbedion o £1 filiwn i £1.5 miliwn drwy ddileu un o'r gwasanaethau dyddiol hynny, ond dim ond chwe theithiwr, ar gyfartaledd, a oedd ar y gwasanaeth dyddiol hwnnw. Ond rwy'n cydnabod bod ei golli'n rhywbeth sydd wedi digalonni pobl yr ardal yn fawr. Felly, rwyf wedi gofyn i Trafnidiaeth Cymru weithio gyda grwpiau defnyddwyr teithwyr a chyda’r awdurdod lleol i drafod sut y gellid unioni’r sefyllfa drwy ddefnyddio gwasanaeth bysiau o ansawdd uchel fel opsiwn tymor byr, o leiaf. Byddwn yn falch iawn o gyfarfod â Trafnidiaeth Cymru, gyda’r Aelod, i sicrhau nad yw ei hetholwyr o dan anfantais.
Thank you, Cabinet Secretary, for your answer to Jane Dodds. Back on 24 April, I raised concerns with you about the cuts to the Heart of Wales line. You said then that you take incredibly seriously the needs of the people who live in rural Wales. You also went on to say that you would meet with residents and elected Members over this. Since our discussion on 24 April, I haven't had an opportunity to meet with you to discuss these challenges. Additionally, I haven't heard of any meetings that you've had with direct constituents regarding these cuts. So, I'm interested to know what steps have been taken by you to address the concerns that have been raised by people on the reduced services on the Heart of Wales line. And can you actually confirm today whether you do take this issue seriously, or is this actually just some warm words and PR spin from the Government? Because the people who live in my constituency want to see these services reintroduced, and they don't just need warm words from the Welsh Government; they actually need action.
Diolch am eich ateb i Jane Dodds, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn ôl ar 24 Ebrill, mynegais bryderon ynglŷn â'r toriadau i reilffordd Calon Cymru. Fe ddywedoch chi bryd hynny eich bod o ddifrif ynghylch anghenion y bobl sy’n byw yng nghefn gwlad Cymru. Fe aethoch yn eich blaen hefyd i ddweud y byddech yn cyfarfod â thrigolion ac Aelodau etholedig ynglŷn â hyn. Ers ein trafodaeth ar 24 Ebrill, nid wyf wedi cael cyfle i gyfarfod â chi i drafod yr heriau hyn. Yn ogystal, nid wyf wedi clywed am unrhyw gyfarfodydd a gawsoch gydag etholwyr yn uniongyrchol ynghylch y toriadau hyn. Felly, mae gennyf ddiddordeb mewn gwybod pa gamau a gymerwyd gennych i fynd i'r afael â'r pryderon a godwyd gan bobl ynghylch y lleihau nifer y gwasanaethau ar reilffordd Calon Cymru. Ac a allwch gadarnhau heddiw eich bod o ddifrif ynglŷn â'r mater hwn, neu ai dim ond geiriau cynnes a sbin cysylltiadau cyhoeddus gan y Llywodraeth yw hyn mewn gwirionedd? Oherwydd mae’r bobl sy’n byw yn fy etholaeth yn awyddus i weld y gwasanaethau hyn yn cael eu hailgyflwyno, ac nid geiriau cynnes yn unig gan Lywodraeth Cymru yw'r hyn sydd ei angen arnynt; maent angen gweld gweithredu'n digwydd.
Can I thank James Evans for his question and say that I very much regret that we haven't had an opportunity to meet to discuss this in person ourselves? But I have met with residents and, as I mentioned to Jane Dodds, I've met with the user group just last week. There was an event that took place on the Heart of Wales line. I met with many organisations, including TfW, including rail managers and Network Rail. This issue was raised by a number of people, and so I've spoken with Transport for Wales about the need to address the concerns that were raised and the need to provide high-quality bus services, as I said to Jane Dodds, in the short term, at the very least. But I would still welcome an opportunity to speak about this matter with James Evans in person.
A gaf i ddiolch i James Evans am ei gwestiwn a dweud fy mod yn gresynu’n fawr nad ydym wedi cael cyfle i gyfarfod i drafod hyn wyneb yn wyneb? Ond rwyf wedi cyfarfod â thrigolion, ac fel y soniais wrth Jane Dodds, rwyf wedi cyfarfod â'r grŵp defnyddwyr yr wythnos diwethaf. Cynhaliwyd digwyddiad ar reilffordd Calon Cymru. Cyfarfûm â llawer o sefydliadau, yn cynnwys Trafnidiaeth Cymru, yn cynnwys rheolwyr rheilffyrdd a Network Rail. Codwyd y mater hwn gan nifer o bobl, ac felly rwyf wedi siarad â Trafnidiaeth Cymru ynglŷn â'r angen i fynd i’r afael â’r pryderon a godwyd a’r angen i ddarparu gwasanaethau bysiau o ansawdd uchel, fel y dywedais wrth Jane Dodds, yn y tymor byr, o leiaf. Ond byddwn yn dal i groesawu cyfle i drafod y mater wyneb yn wyneb gyda James Evans.
Bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn—. Mi wnaf i aros am eiliad. Bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn ymwybodol bod yna ymgynghoriad wedi bod ar newid amserlen trenau rheilffordd y Cambrian o Fachynlleth i Bwllheli. Mae'r newidiadau arfaethedig yma wedi achosi lot fawr o bryderon i bobl ar arfordir Meirionnydd—pobl a fydd, o gael y newidiadau yma mewn grym, yn methu mynd i'w gwaith, yn methu mynd i'w lle addysg. Yn wir, yr hyn sydd yn sarhad pellach ydy bod yr argymhellion yn argymell cynyddu nifer y trenau yn ystod tymor yr haf, er mwyn cael mwy o dwristiaid, ond llai yn ystod y tymor sydd y tu allan i dymor yr ymwelwyr, fydd yn niweidio cyfleoedd pobl leol er mwyn mynd i'r gwaith, addysg, siopa, ac yn y blaen. Felly, dwi eisiau sicrwydd gennych chi—tra dwi'n ymwybodol ac yn gwerthfawrogi mai ymgynghoriad oedd o—na fydd yr argymhellion yn yr ymgynghoriad yma yn cael eu gweithredu, ac y byddwch chi yn gwrando ar lais pobl sydd yn byw yn yr ardal ac yn ddibynnol ar y trên yna er mwyn mynd i'r gwaith ac addysg, ac yn datblygu amserlen a fydd yn siwtio anghenion pobl arfordir Meirionnydd.
The Cabinet Secretary will—. I will just pause for a second. The Cabinet Secretary will be aware that there's been a consultation on a change of timetable for the Cambrian railway from Machynlleth to Pwllheli. These proposed changes have caused many concerns for people on the Meirionnydd coast—people who, if these changes are introduced, won't be able to get to their places of work or their education establishment. And what's a further insult is that the recommendations recommend increasing the number of services during the summer season, in order to serve more tourists, but reduce the service outside the visitor season, which is damaging to the opportunities of local people to access work, education, shopping, and so on. So, I want an assurance from you—whilst I am aware and appreciate that that was a consultation—that the recommendations in that consultation will not be implemented, and that you will listen to the voice of people living in the area and who are reliant on that train service to access work and education, and will develop a timetable that suits the needs of the people of the Meirionnydd coast.
Can I thank Mabon for his question and assure him that Transport for Wales will consider and take account of the consultation responses over the planned timetable changes, and any changes that might take place in the future as well? I would agree that the removal of two services between Machynlleth and Pwllheli, one in each direction, of course, is unfortunate, but is, again, as with the Heart of Wales service, driven by very low demand indeed. They have an average of four to five passengers, and therefore a very significant subsidy rate. And I know that Members in this Chamber have often called for equivalent subsidies to be applied to rail and bus services, but the problem with that is that subsidies for rail services are always going to be significantly higher.
Now, the question is: at what point do you deem a service to be unsustainable? And with only four to five passengers, this service was deemed to be unsustainable by Transport for Wales in the current financial environment. Now, we do hope that finances will improve. We also hope that people will change travel behaviours in a post-COVID context, as we see more people using transport to get to and from the office, rather than working from home, and to and from regional hubs. But I can assure the Member that there was a crucial element to the decision that was made by Transport for Wales, which is that the removed services do not or are not used by pupils for the schools at Harlech and Tywyn. That's one benefit of them having listened already, but I can guarantee the Member that TfW will take account of all consultation responses that have been received.
A gaf i ddiolch i Mabon am ei gwestiwn a'i sicrhau y bydd Trafnidiaeth Cymru yn ystyried yr ymatebion i'r ymgynghoriad dros y newidiadau arfaethedig i'r amserlen, ac unrhyw newidiadau a allai ddigwydd yn y dyfodol hefyd? Byddwn yn cytuno bod cael gwared ar ddau wasanaeth rhwng Machynlleth a Phwllheli, un i bob cyfeiriad, yn anffodus wrth gwrs, ond eto, fel gyda gwasanaeth Calon Cymru, mae'r galw amdanynt yn isel iawn. Mae ganddynt gyfartaledd o bedwar i bump o deithwyr, ac felly cyfradd cymhorthdal sylweddol iawn. Ac rwy'n gwybod bod Aelodau yn y Siambr hon wedi galw droeon am gymhwyso cymorthdaliadau tebyg i wasanaethau rheilffyrdd ar gyfer gwasanaethau bysiau, ond y broblem gyda hynny yw y bydd cymorthdaliadau i wasanaethau rheilffyrdd bob amser yn sylweddol uwch.
Nawr, y cwestiwn yw: ar ba bwynt ydych chi'n ystyried bod gwasanaeth yn anghynaladwy? A chyda dim ond pedwar i bump o deithwyr, barnwyd bod y gwasanaeth hwn yn anghynaladwy gan Trafnidiaeth Cymru yn yr amgylchedd ariannol presennol. Nawr, rydym yn gobeithio y bydd cyllid yn gwella. Rydym hefyd yn gobeithio y bydd pobl yn newid ymddygiad teithio mewn cyd-destun ôl-COVID, wrth inni weld mwy o bobl yn defnyddio trafnidiaeth i gyrraedd a gadael y swyddfa, yn hytrach na gweithio gartref, ac i ac o hybiau rhanbarthol. Ond gallaf sicrhau'r Aelod fod elfen hanfodol i'r penderfyniad a wnaed gan Trafnidiaeth Cymru, sef nad yw'r gwasanaethau a gollwyd yn cael eu defnyddio gan ddisgyblion i gyrraedd yr ysgolion yn Harlech a Thywyn. Dyna un budd sy'n deillio o'r ffaith eu bod wedi gwrando eisoes, ond gallaf sicrhau'r Aelod y bydd Trafnidiaeth Cymru yn ystyried yr holl ymatebion a ddaeth i law o'r ymgynghoriad.
4. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei gynnig i sefydliadau trafnidiaeth gymunedol? OQ61151
4. What support is the Welsh Government offering to community transport organisations? OQ61151
We continue to provide valuable core grant funding to the Community Transport Association to enable them to provide comprehensive support for the community transport sector across the country. We also encourage local authorities to allocate some of the bus funding that we award to them, to support local community transport initiatives.
Rydym yn parhau i ddarparu cyllid grant craidd gwerthfawr i'r Gymdeithas Cludiant Cymunedol i'w galluogi i ddarparu cefnogaeth gynhwysfawr i'r sector trafnidiaeth gymunedol ledled y wlad. Rydym hefyd yn annog awdurdodau lleol i ddyrannu rhywfaint o'r arian bysiau a ddyfarnwn iddynt i gefnogi cynlluniau trafnidiaeth gymunedol lleol.
Mae sefydliadau trafnidiaeth gymunedol yn fy etholaeth i wedi bod yn darparu gwasanaeth rhagorol i'r cymunedau hynny a allai gael eu tanwasanaethu gan ddarparwyr gwasanaethau bysiau mawr a thraddodiadol. Mae Dolen Teifi, er enghraifft, sy'n gwasanaethu llawer yng Ngheredigion a sir Gaerfyrddin, yn enghraifft wych o sefydliad sy'n llenwi rhai o'r bylchau yn ein system drafnidiaeth gyhoeddus ar hyn o bryd. Roedd lansiad Bws Bach y Wlad hefyd yn newyddion i'w groesawu yn ddiweddar. Mae llawer iawn o'r sefydliadau hyn ar raddfa fach iawn ac yn gweithredu allan o ganolfannau a hybiau cymunedol, fel yr un yn Ystradowen, er enghraifft, sy'n darparu gwasanaeth hanfodol ac, mewn llawer o achosion, yn achubiaeth i drigolion lleol. Gyda'r newyddion diweddar fod First Cymru yn lleihau ei amserlen ar rai o'r prif lwybrau yn fy etholaeth, pa gymorth ychwanegol mae Llywodraeth Cymru yn gallu ei gynnig i'r sefydliadau trafnidiaeth gymunedol hyn fel y gallant dyfu a llenwi'r bylchau a adawyd gan y cwmnïau traddodiadol?
Community transport organisations in my constituency have been providing an excellent service to those communities that could be underserved by major and traditional bus operators. Dolen Teifi, for example, serves many in Ceredigion and Carmarthenshire, and they're an excellent example of an organisation that fills some of the gaps in our public transport system at the moment. The launch of Bws Bach y Wlad was also news to be welcomed recently. Many of these organisations are on a very small scale and operate out of community hubs and centres, such as the one in Ystradowen, which provides a vital a service and, in many cases, they are saviours for local people. With the recent news that First Cymru is reducing its timetable on some of the major routes in my constituency, what additional support can the Welsh Government provide to these community transport organisations, so that they can grow and fill the gaps left by the traditional operators?
Adam Price makes a number of vitally important points in his question regarding social justice—that far too many people would be left without access to work, to services, were it not for community transport services in rural areas. Each year, around 0.75 million people rely on community transport services across Wales. It's a staggering number, and we now have a network of 110 community transport organisations that are working actively in their communities across Wales.
For several years, we've provided core grant funding of just under £0.25 million to the Community Transport Association to support their activities in Wales, and in turn that has helped to lever in £2 million or more of additional investment to support community transport in Wales. However, I am due to meet with the Welsh team of the CTA in the next few weeks, to see what we can further do to strengthen our support for this key sector. And, again, there's a lot to be said for strengthening it as part of the bridge through to franchising, because once we're able to franchise bus services, we'll be able to better integrate the timetables of both the commercial and conventional bus services with community-based transport.
Mae Adam Price yn gwneud nifer o bwyntiau hanfodol bwysig yn ei gwestiwn ynglŷn â chyfiawnder cymdeithasol—y byddai llawer gormod o bobl yn cael eu gadael heb fynediad at waith, at wasanaethau, oni bai am wasanaethau trafnidiaeth gymunedol mewn ardaloedd gwledig. Bob blwyddyn, mae tua 0.75 miliwn o bobl yn dibynnu ar wasanaethau trafnidiaeth gymunedol ledled Cymru. Mae'n ffigur syfrdanol, ac erbyn hyn mae gennym rwydwaith o 110 o sefydliadau trafnidiaeth gymunedol sy'n weithredol yn eu cymunedau ledled Cymru.
Ers sawl blwyddyn, rydym wedi darparu cyllid grant craidd o ychydig o dan £0.25 miliwn i'r Gymdeithas Cludiant Cymunedol i gefnogi eu gweithgareddau yng Nghymru, ac yn ei dro mae hynny wedi helpu i ddenu £2 filiwn neu fwy o fuddsoddiad ychwanegol i gefnogi trafnidiaeth gymunedol yng Nghymru. Fodd bynnag, rwyf i fod i gyfarfod â thîm Cymru y Gymdeithas yn ystod yr wythnosau nesaf, i weld beth arall y gallwn ei wneud i gryfhau ein cefnogaeth i'r sector allweddol hwn. Ac unwaith eto, mae llawer i'w ddweud dros ei gryfhau fel rhan o'r bont tuag at fasnachfreinio, oherwydd pan allwn fasnachfreinio gwasanaethau bysiau, byddwn yn gallu integreiddio amserlenni'r gwasanaethau bysiau masnachol a chonfensiynol yn well gyda chludiant yn y gymuned.
I'm pleased to see a question tabled on community transport because it gives me the opportunity to talk about the very successful scheme that operates in Bishopston in Swansea, and I'm very keen to pay tribute to the local councillor there, Lyndon Jones, who's been very integral in the setting up of that community transport scheme. Now, that scheme has been so popular, it's so successful, it's such a lifeline for people in Bishopston, that they want to see that network expand, and neighbouring villages and settlements also want to see the continuation of that scheme. But the organisations tell me that they really struggle with the recruitment of bus drivers, and that is a real, real challenge for them. So, what can the Welsh Government do proactively to ensure that more bus drivers are recruited, so that we can enhance this scheme?
Rwy'n falch o weld cwestiwn yn cael ei gyflwyno ar drafnidiaeth gymunedol oherwydd mae'n rhoi cyfle imi siarad am y cynllun llwyddiannus iawn sy'n gweithredu yn Llandeilo Ferwallt yn Abertawe, ac rwy'n awyddus iawn i dalu teyrnged i'r cynghorydd lleol yno, Lyndon Jones, sydd wedi bod yn rhan annatod iawn o sefydlu'r cynllun trafnidiaeth gymunedol hwnnw. Nawr, mae'r cynllun hwnnw wedi bod mor boblogaidd, mae mor llwyddiannus, mae'n gymaint o achubiaeth i bobl yn Llandeilo Ferwallt, fel eu bod am weld y rhwydwaith hwnnw'n ehangu, ac mae pentrefi ac aneddiadau cyfagos hefyd eisiau gweld parhad y cynllun hwnnw. Ond mae'r sefydliadau'n dweud wrthyf eu bod yn ei chael hi'n anodd iawn recriwtio gyrwyr bysiau, ac mae honno'n her fawr iawn iddynt. Felly, beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud yn rhagweithiol i sicrhau bod mwy o yrwyr bysiau'n cael eu recriwtio, fel y gallwn wella'r cynllun hwn?
I thank Tom Giffard and agree with him that there is real pressure in the sector in parts of Wales, and in response to questions earlier from Delyth Jewell, I highlighted some of the work that we've been doing to address this. We don't just want to address the issues around recruitment; we want to make sure that we also use the solutions to the recruitment dilemmas at the moment to drive diversity within the sector, because it is still very much a male-dominated sector, and we want to make sure that it is more diverse. So, we are working with Transport for Wales and operators to determine what needs to be done to recruit more, to train more, and to make sure that the sector is more diverse.
Diolch i Tom Giffard ac rwy'n cytuno ag ef fod pwysau gwirioneddol yn y sector mewn rhannau o Gymru, ac mewn ymateb i gwestiynau yn gynharach gan Delyth Jewell, nodais beth o'r gwaith y buom yn ei wneud i fynd i'r afael â hyn. Rydym am wneud mwy na mynd i'r afael â materion recriwtio yn unig; rydym am sicrhau ein bod hefyd yn defnyddio'r atebion i'r trafferthion recriwtio ar hyn o bryd i hybu amrywiaeth o fewn y sector, oherwydd mae'n dal i fod yn sector sy'n cael ei ddominyddu gan ddynion, ac rydym am sicrhau ei fod yn fwy amrywiol. Felly, rydym yn gweithio gyda Trafnidiaeth Cymru a gweithredwyr i benderfynu beth sydd angen ei wneud i recriwtio mwy o bobl, hyfforddi mwy o bobl, ac i sicrhau bod y sector yn fwy amrywiol.
5. A all yr Ysgrifennydd Cabinet roi diweddariad am gynlluniau i wella trafnidiaeth gyhoeddus yng Ngorllewin De Cymru ? OQ61128
5. Will the Cabinet Secretary provide an update on plans to improve public transport in South Wales West? OQ61128
Our national transport delivery plan sets out the projects and programmes that will improve public transport services in South Wales West. We are providing substantial and continued support through our transport grants, and also Transport for Wales are able to provide assistance wherever and whenever required.
Mae ein cynllun cyflawni cenedlaethol ar gyfer trafnidiaeth yn nodi'r prosiectau a'r rhaglenni a fydd yn gwella gwasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus yng Ngorllewin De Cymru. Rydym yn darparu cefnogaeth sylweddol a pharhaus drwy ein grantiau trafnidiaeth, a hefyd mae Trafnidiaeth Cymru yn gallu darparu cymorth ble bynnag a phryd bynnag y bo angen.
Diolch, Cabinet Secretary. I was pleased to see proposals for a slight increase in service provision along some railway stations across South Wales West. However, concerns have been raised with me that, for some stations, the level of service being proposed falls short of what was previously promised. Stations that make up the Swanline service, such as Llansamlet, Skewen, Briton Ferry, Baglan, Pyle and Pencoed, will be served every two hours for much of the day. The previous commitment was for an hourly service to be provided. I don't think that a service once every two hours on such a well-used route is good enough, really, for my constituents. It won't encourage people to use public transport over cars, and it will contribute, of course, to failing to meet our carbon emission targets. So, do you think a service once every two hours is good enough, considering that some Valleys communities towards the east are now looking at getting four trains an hour? Do you agree that this feels inequitable for residents of the region that I represent?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Roeddwn yn falch o weld cynigion ar gyfer cynnydd bach yn y ddarpariaeth o wasanaethau ar hyd rhai gorsafoedd rheilffordd ar draws Gorllewin De Cymru. Fodd bynnag, mynegwyd pryderon wrthyf nad yw lefel y gwasanaeth sy'n cael ei argymell gymaint â'r hyn a addawyd yn flaenorol i rai gorsafoedd. Bydd gorsafoedd sy'n rhan o wasanaeth Swanline, fel Llansamlet, Sgiwen, Llansawel, Baglan, y Pîl a Phencoed, yn cael gwasanaeth bob dwy awr am ran helaeth o'r dydd. Yr ymrwymiad blaenorol oedd darparu gwasanaeth bob awr. Nid wyf yn credu bod gwasanaeth unwaith bob dwy awr ar lwybr mor boblogaidd yn ddigon da i fy etholwyr. Ni fydd yn annog pobl i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus yn lle ceir, a bydd yn cyfrannu, wrth gwrs, at fethu cyrraedd ein targedau allyriadau carbon. Felly, a ydych chi'n credu bod gwasanaeth unwaith bob dwy awr yn ddigon da, o ystyried bod rhai o gymunedau'r Cymoedd tua'r dwyrain bellach yn ystyried cael pedwar trên yr awr? A ydych chi'n cytuno bod hyn yn teimlo'n annheg i drigolion y rhanbarth rwy'n ei gynrychioli?
Can I thank Sioned Williams for her question and say that we wish to transform public transport to drive up the number of services that people use, to integrate the bus and the rail network, to make sure that we have one timetable, one ticketing regime? And we'll do that in part through bus franchising, but also through rolling out more railway trains, and that's why the order of £800 million for rolling stock is just so important.
Now, in regard to the programmes that are not able to be delivered, there is a variety of reasons, and it's not just down to cost in these highly pressured times. There are also reasons relating to infrastructure works that need to be carried out by Network Rail for which we are not responsible, which have curtailed our plans, but I recognise that there's a variety of reasons across Wales. And so, I'll provide a comprehensive list to Members regarding why it is that certain services have not been introduced as planned.
A gaf i ddiolch i Sioned Williams am ei chwestiwn a dweud ein bod yn dymuno trawsnewid trafnidiaeth gyhoeddus i gynyddu nifer y gwasanaethau y mae pobl yn eu defnyddio, i integreiddio'r rhwydwaith bysiau a threnau, i wneud yn siŵr fod gennym un amserlen, un drefn docynnau? A byddwn yn gwneud hynny'n rhannol trwy fasnachfreinio bysiau, ond hefyd trwy gyflwyno mwy o drenau ar y rheilffyrdd, a dyna pam mae tua £800 miliwn ar gyfer cerbydau trenau yr un mor bwysig.
Nawr, ar y rhaglenni nad oes modd eu darparu, mae yna amryw o resymau, ac nid mater o gost yn unig ydyw yn y cyfnod anodd hwn. Ceir rhesymau hefyd sy'n ymwneud â gwaith seilwaith y mae angen i Network Rail ei wneud, gwaith nad ydym yn gyfrifol amdano, sydd wedi cyfyngu ar ein cynlluniau, ond rwy'n cydnabod bod yna amryw o resymau ledled Cymru. Ac felly, byddaf yn darparu rhestr gynhwysfawr i'r Aelodau o resymau pam nad yw rhai gwasanaethau wedi'u cyflwyno yn ôl y bwriad.
Cabinet Secretary, if we are to encourage modal shift, we need a fast, reliable and truly integrated public transport network. A Swansea bay metro, which is linked to the south Wales metro and provides a regular, reliable service, is vital. As it stands, people can't depend on the train or bus network to travel to major events across the region. Cabinet Secretary, when can the people of my region of South Wales West expect fast, reliable and cheap trains and buses?
Ysgrifennydd y Cabinet, os ydym am annog newid i ddulliau teithio, mae arnom angen rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus gyflym, ddibynadwy a gwirioneddol integredig. Mae metro bae Abertawe, sy'n gysylltiedig â metro de Cymru ac sy'n darparu gwasanaeth rheolaidd a dibynadwy, yn hanfodol. Fel y mae, ni all pobl ddibynnu ar y rhwydwaith trenau neu fysiau i deithio i ddigwyddiadau mawr ar draws y rhanbarth. Ysgrifennydd y Cabinet, pryd y gall pobl fy rhanbarth yng Ngorllewin De Cymru ddisgwyl trenau a bysiau cyflym, dibynadwy a rhad?
Can I thank Altaf Hussain for his question, and say that there are some services that Welsh Government is not responsible for at all and which we cannot influence, unfortunately? They include the services operated by Great Western Railway. That's a responsibility that is retained by the Department for Transport. In terms of what we are responsible for, the Member will be aware that punctuality has improved quite considerably on Transport for Wales services, including in his region.
Also, together with Transport for Wales, local authorities are working on regional transport plans across Wales, including in that metro area, co-designing services and infrastructure works that will be required to deliver far better transport outcomes. The transport plans, I hope, will be completed and published this time next year, and from that we'll be able to then roll out one integrated public transport system, utilising the bus Bill.
A gaf i ddiolch i Altaf Hussain am ei gwestiwn, a dweud bod rhai gwasanaethau nad yw Llywodraeth Cymru yn gyfrifol amdanynt o gwbl ac na allwn ddylanwadu arnynt, yn anffodus? Maent yn cynnwys y gwasanaethau a weithredir gan Great Western Railway. Mae hwnnw'n gyfrifoldeb a gedwir yn ôl i'r Adran Drafnidiaeth. O ran yr hyn rydym ni'n gyfrifol amdano, bydd yr Aelod yn ymwybodol fod prydlondeb wedi gwella'n eithaf sylweddol ar wasanaethau Trafnidiaeth Cymru, gan gynnwys yn ei ranbarth ef.
Hefyd, gyda Trafnidiaeth Cymru, mae awdurdodau lleol yn gweithio ar gynlluniau trafnidiaeth rhanbarthol ledled Cymru, gan gynnwys yn yr ardal metro honno, yn cydgynllunio gwasanaethau a gwaith seilwaith y bydd eu hangen i gyflawni canlyniadau trafnidiaeth llawer gwell. Rwy'n gobeithio y bydd y cynlluniau trafnidiaeth yn cael eu cwblhau a'u cyhoeddi yr adeg hon y flwyddyn nesaf, ac o hynny ymlaen byddwn yn gallu cyflwyno un system drafnidiaeth gyhoeddus integredig, gan ddefnyddio'r Bil bysiau.
For most of my constituents, public transport means buses. It is important that buses are organised so that through travel is possible without lengthy waits. I want to highlight the need for evening bus services. Does the Minister agree that we need an integrated transport system where buses are scheduled to meet with trains? And again I will ask for Landore station to be reopened to reduce traffic on match days, and reduce city centre traffic.
I'r rhan fwyaf o fy etholwyr, mae trafnidiaeth gyhoeddus yn golygu bysiau. Mae'n bwysig fod bysiau'n cael eu trefnu fel bod teithio yn bosibl heb orfod aros yn hir. Rwyf am nodi'r angen am wasanaethau bysiau gyda'r nos. A yw'r Gweinidog yn cytuno bod angen system drafnidiaeth integredig lle mae bysiau wedi'u trefnu i gysylltu â threnau? Ac unwaith eto rwy'n gofyn am ailagor gorsaf Glandŵr i leihau traffig ar ddiwrnodau gemau, a lleihau traffig yng nghanol y ddinas.
Can I thank Mike Hedges for his question? He's absolutely right: we've got a fragmented network at the moment, one that is poorly integrated. As I've mentioned on numerous occasions this afternoon, our ambition is to have one network with one timetable and one ticketing system across rail and bus services in Wales. If we can accomplish that by 2027, we'll be the first place in the United Kingdom to have done that on such scale. It will also enable us to introduce far fairer fare regimes, as I've mentioned on a number of occasions as well. In the meanwhile, we're determined to look at how we can improve bus services in the short term; I've mentioned, again, on a number of occasions the need for a bridge to franchising. Transport for Wales is working with operators on how we can deliver that bridge.
I would also agree that the new station at Landore could be a magnificent addition. Transport for Wales are developing plans for up to seven new stations in the Swansea bay area, including at Landore, and that work will result in a preferred solution this summer. But, ultimately, we're going to be relying again on the UK Government, who are responsible for rail infrastructure, to provide the funding for the necessary works to take place.
A gaf i ddiolch i Mike Hedges am ei gwestiwn? Mae'n llygad ei le: mae gennym rwydwaith tameidiog ar hyn o bryd, un sydd wedi'i integreiddio'n wael. Fel y crybwyllais sawl gwaith y prynhawn yma, ein huchelgais yw cael un rhwydwaith gydag un amserlen ac un system docynnau ar draws y gwasanaethau trenau a bysiau yng Nghymru. Os gallwn gyflawni hynny erbyn 2027, ni fydd y lle cyntaf yn y Deyrnas Unedig i fod wedi gwneud hynny ar raddfa o'r fath. Bydd hefyd yn ein galluogi i gyflwyno trefniadau tocynnau tecach o lawer, fel y nodais sawl gwaith hefyd. Yn y cyfamser, rydym yn benderfynol o edrych ar sut y gallwn wella gwasanaethau bysiau yn y tymor byr; unwaith eto, ar sawl achlysur, crybwyllais yr angen am bont tuag at fasnachfreinio. Mae Trafnidiaeth Cymru yn gweithio gyda gweithredwyr ar sut y gallwn ddarparu'r bont honno.
Byddwn hefyd yn cytuno y gallai'r orsaf newydd yng Nglandŵr fod yn ychwanegiad gwych. Mae Trafnidiaeth Cymru yn datblygu cynlluniau ar gyfer hyd at saith gorsaf newydd yn ardal bae Abertawe, gan gynnwys Glandŵr, a bydd y gwaith hwnnw'n arwain at ateb a ffafrir yr haf hwn. Ond yn y pen draw, byddwn yn dibynnu eto ar Lywodraeth y DU, sy'n gyfrifol am seilwaith rheilffyrdd, i ddarparu'r cyllid er mwyn i'r gwaith angenrheidiol allu digwydd.
6. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet roi diweddariad ar weithredu prosiectau ffyrdd yn Sir Benfro? OQ61124
6. Will the Cabinet Secretary provide an update on the implementation of road projects in Pembrokeshire? OQ61124
Of course. We are currently upgrading the A40 between Llanddewi Velfrey and Redstone Cross, and our current list of strategic network improvements is contained within the national transport delivery plan. We'll continue to monitor sections of the network that experience congestion and identify solutions aligned with the Wales transport strategy, where required.
Wrth gwrs. Ar hyn o bryd rydym yn uwchraddio'r A40 rhwng Llanddewi Felffre a Redstone Cross, ac mae ein rhestr gyfredol o welliannau rhwydwaith strategol wedi'i chynnwys yn y cynllun cyflawni cenedlaethol ar gyfer trafnidiaeth. Byddwn yn parhau i fonitro rhannau o'r rhwydwaith sy'n profi tagfeydd ac yn nodi atebion sy'n cyd-fynd â strategaeth drafnidiaeth Cymru, lle bo angen.
Thank you for that response, Cabinet Secretary. You'll be aware of the Newgale coastal adaptation scheme in my constituency, given that the Welsh Government has provided funding for feasibility studies to take place. I appreciate that this potential project is the responsibility of the local authority, and it's quite clear that Pembrokeshire County Council's proposals for the road would cost millions of pounds to the taxpayer, but now the local community has put together an alternative plan that could save lots of money. So, given the significant savings that could be made, as well as the positive environmental benefits, I believe it's really important that the Welsh Government hears the community's proposals. Will the Cabinet Secretary agree to meet with me to discuss these plans further, given that the Welsh Government has already provided funding for feasibility studies to take place?
Diolch am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Fe fyddwch yn ymwybodol o gynllun addasu arfordirol Niwgwl yn fy etholaeth i, o gofio bod Llywodraeth Cymru wedi darparu cyllid i gynnal astudiaethau dichonoldeb. Rwy'n sylweddoli mai'r awdurdod lleol sy'n gyfrifol am y prosiect posibl hwn, ac mae'n eithaf amlwg y byddai cynigion Cyngor Sir Penfro ar gyfer y ffordd yn costio miliynau o bunnoedd i'r trethdalwr, ond nawr mae'r gymuned leol wedi llunio cynllun amgen a allai arbed llawer o arian. Felly, o ystyried yr arbedion sylweddol y gellid eu gwneud, yn ogystal â'r buddion amgylcheddol cadarnhaol, credaf ei bod yn bwysig iawn fod Llywodraeth Cymru yn clywed cynigion y gymuned. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gytuno i gyfarfod â mi i drafod y cynlluniau hyn ymhellach, o gofio bod Llywodraeth Cymru eisoes wedi darparu cyllid ar gyfer cynnal astudiaethau dichonoldeb?
I'd very much like to thank Paul Davies for the question and the invitation—this sounds intriguing. If we can deliver the outcomes at less cost, that would be fabulous. I'm very interested in what he may be able to share with us. So, yes, absolutely, I'll certainly meet with the Member and with the community.
Hoffwn ddiolch yn fawr iawn i Paul Davies am y cwestiwn a'r gwahoddiad—mae hyn yn swnio'n ddiddorol. Os gallwn gyflawni'r canlyniadau am lai o gost, byddai hynny'n wych. Mae gennyf ddiddordeb mawr yn yr hyn y gallai ei rannu gyda ni. Felly, yn sicr, rwy'n barod i gyfarfod â'r Aelod a chyda'r gymuned.
Tynnwyd cwestiwn 7 [OQ61172] yn ôl.
Question 7 [OQ61172] has been withdrawn.
Cwestiwn 8, yn olaf, Delyth Jewell.
Finally, question 8, Delyth Jewell.
8. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad am ddyfodol gwasanaethau bysiau yn Nwyrain De Cymru? OQ61130
8. Will the Cabinet Secretary make a statement on the future of bus services in South Wales East? OQ61130
The provision of good-quality local bus services remains at the core of our vision to create a fully sustainable and integrated public transport system for South Wales East. As well as providing better services, we are working hard to modernise the bus fleet and passenger infrastructure right across the region.
Mae darparu gwasanaethau bysiau lleol o ansawdd da yn parhau i fod yn ganolog i'n gweledigaeth i greu system drafnidiaeth gyhoeddus gwbl gynaliadwy ac integredig ar gyfer Dwyrain De Cymru. Yn ogystal â darparu gwell gwasanaethau, rydym yn gweithio'n galed i foderneiddio'r fflyd fysiau a'r seilwaith teithwyr ledled y rhanbarth.
Diolch. The 26 bus run by Stagecoach used to link Caerphilly and Cardiff via Nantgarw, but the route has been changed to run over Caerphilly mountain, replacing what was the inadequate 86 Heath hospital route. Last month, a constituent tried to catch the bus, but it was 20 minutes late and the information at the bus stop was non-existent. There were also no paper timetables available on the bus when it did turn up, as there used to be. I've asked Stagecoach about this, and changes to this route were made, I understand, because it wasn't a particularly profitable service. But how could passengers know about this change when the timetables hadn't been updated? I'm not just asking about this one particular route, Cabinet Secretary, but the point is that many people rely on buses to get to appointments, they need to know when their bus will turn up and where it's going to take them. So, would you raise this, please, with bus companies, so that when changes are made, information is accessible to passengers, not just on a website or an app, but at bus stops themselves as well?
Diolch. Roedd y bws 26 a oedd yn cael ei redeg gan Stagecoach yn arfer cysylltu Caerffili a Chaerdydd trwy Nantgarw, ond mae'r llwybr wedi ei newid i fynd dros fynydd Caerffili, yn lle'r llwybr ysbyty 86 Heath annigonol. Fis diwethaf, ceisiodd etholwr ddal y bws, ond roedd 20 munud yn hwyr ac nid oedd gwybodaeth ar gael yn y safle bws. Hefyd, nid oedd amserlenni papur ar gael ar y bws pan gyrhaeddodd, fel yr arferai fod. Rwyf wedi gofyn i Stagecoach am hyn, a deallaf fod newidiadau wedi'u gwneud i'r llwybr hwn am nad oedd yn wasanaeth arbennig o broffidiol. Ond sut y gallai teithwyr wybod am y newid pan nad oedd yr amserlenni heb eu diweddaru? Rwy'n gofyn ynghylch mwy na'r un llwybr penodol hwn, Ysgrifennydd y Cabinet, ond y pwynt yw bod llawer o bobl yn dibynnu ar fysiau i gyrraedd apwyntiadau, mae angen iddynt wybod pryd y bydd eu bws yn cyrraedd a ble y bydd yn mynd â nhw. Felly, os gwelwch yn dda, a wnewch chi godi hyn gyda chwmnïau bysiau, fel bod gwybodaeth yn hygyrch i deithwyr pan wneir newidiadau, nid ar wefan neu ap yn unig, ond yn y safleoedd bysiau eu hunain hefyd?
Can I thank Delyth Jewell for this question? On the points that she raises, actually, we've found, through our research, that the primary reason people choose not to use bus services is because they fear that they're not going to be on time or they're going to be cancelled. That's more important, apparently, than the price of the ticket. And so, reliable and punctual services are vitally important, and so too is the provision of information. Many of us might use an app, but lots of us don't, and having information—live information, ideally—at bus stops is hugely important. We're thinking about this as we move forward with the bus Bill—who will take responsibility for the provision of information at bus stops, who will take responsibility for the bus stops as well. There's a lot of thought being given to how we can improve this in the longer term. In the short term, I will certainly meet with bus operators, I'll raise it with local authorities and Transport for Wales as well, because if people don't know when buses are going to turn up, they're simply not going to turn up themselves at a bus stop.
A gaf i ddiolch i Delyth Jewell am y cwestiwn hwn? Ar y pwyntiau y mae'n eu codi, rydym wedi canfod, drwy ein hymchwil, mai'r prif reswm pam mae pobl yn dewis peidio â defnyddio gwasanaethau bws yw oherwydd eu bod yn ofni na fyddant yn brydlon neu eu bod yn mynd i gael eu canslo. Mae'n ymddangos bod hynny'n bwysicach na phris y tocyn. Ac felly, mae gwasanaethau dibynadwy a phrydlon yn hanfodol bwysig, a darparu gwybodaeth hefyd. Efallai y bydd llawer ohonom yn defnyddio ap, ond mae llawer ohonom nad ydym yn gwneud hynny, ac mae cael gwybodaeth—gwybodaeth fyw, yn ddelfrydol—mewn safleoedd bysiau yn hynod bwysig. Rydym yn meddwl am hyn wrth inni symud ymlaen gyda'r Bil bysiau—pwy fydd yn cymryd cyfrifoldeb am ddarparu gwybodaeth mewn safleoedd bysiau, pwy fydd yn cymryd cyfrifoldeb am y safleoedd bysiau hefyd. Mae llawer o feddwl yn cael ei roi i sut y gallwn wella hyn yn y tymor hir. Yn y tymor byr, byddaf yn sicr yn cyfarfod â gweithredwyr bysiau, byddaf yn ei godi gydag awdurdodau lleol a Trafnidiaeth Cymru hefyd, oherwydd os nad yw pobl yn gwybod pryd y bydd bysiau'n cyrraedd, ni fydd pobl yn mynd i'r safleoedd bysiau yn y lle cyntaf.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Ddiwylliant a Chyfiawnder Cymdeithasol. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Buffy Williams.
The next item is questions to the Cabinet Secretary for Culture and Social Justice. The first question is from Buffy Williams.
1. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet roi diweddariad ar gyllid ar gyfer y grŵp cyfleusterau chwaraeon cydweithredol? OQ61132
1. Will the Cabinet Secretary provide an update on funding for the collaborative sports facilities group? OQ61132
The Welsh Government has maintained capital funding for Sport Wales at £8 million in 2024-25. The artificial turf pitch collaboration group and the court collaboration group determine successful projects following an application process.
Mae Llywodraeth Cymru wedi cadw cyllid cyfalaf ar gyfer Chwaraeon Cymru ar £8 miliwn yn 2024-25. Mae'r grŵp cydweithio ar gaeau pob tywydd a'r grŵp cydweithio ar gyrtiau yn penderfynu ar brosiectau llwyddiannus yn dilyn proses ymgeisio.
Thanks to Cameron Winnett and Keiron Assiratti, Rhondda has a growing number of rugby players reaching regional and international level. Last weekend, both Ferndale and Wattstown won their mid district finals respectively. Our women's and girls teams are also going from strength to strength, with hundreds of girls training with the Rhondda Miners, Penygraig and Treorchy. With the volume of rugby being played and at such a high standard, we're desperate in the Rhondda for a World Rugby-accredited 3G pitch with a shock pad. Meetings have been taking place recently, with a unique site identified at Coleg y Cymoedd that is already home to excellent training and playing facilities. It also has a library that can be utilised by players, parents and spectators to undertake qualifications, awareness-raising sessions and homework clubs. Partners are working tirelessly to make this a reality, but there is currently a shortfall in funding. I understand that front-line services must be protected during the cost-of-living crisis, but is the Cabinet Secretary aware of any potential funding opportunities for this site? Will she ensure the collaboration unit's budget is protected in the future? And does she agree with me that community sport can play a key role in reaching social justice?
Diolch i Cameron Winnett a Keiron Assiratti, mae gan y Rhondda nifer cynyddol o chwaraewyr rygbi sy'n cyrraedd lefel ranbarthol a rhyngwladol. Y penwythnos diwethaf, enillodd Glynrhedynog a Wattstown eu rowndiau terfynol rhanbarthol. Mae ein timau menywod a merched hefyd yn mynd o nerth i nerth, gyda channoedd o ferched yn hyfforddi gyda Rhondda Miners, Penygraig a Threorci. Gyda chymaint o rygbi'n cael ei chwarae ac ar safon mor uchel, rydym yn ysu yn y Rhondda am gae 3G wedi'i achredu gan World Rugby gyda phad sioc. Cynhaliwyd cyfarfodydd yn ddiweddar, gyda safle unigryw wedi'i nodi yng Ngholeg y Cymoedd sydd eisoes yn gartref i gyfleusterau hyfforddi a chwarae rhagorol. Mae ganddo hefyd lyfrgell y gall chwaraewyr, rhieni a gwylwyr ei defnyddio i fynd ar drywydd cymwysterau, sesiynau codi ymwybyddiaeth a chlybiau gwaith cartref. Mae partneriaid yn gweithio'n ddiflino i wireddu hyn, ond mae diffyg cyllid ar hyn o bryd. Rwy'n deall bod yn rhaid diogelu gwasanaethau rheng flaen yn ystod yr argyfwng costau byw, ond a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol o unrhyw gyfleoedd cyllido posibl ar gyfer y safle hwn? A wnaiff hi sicrhau bod cyllideb yr uned gydweithio'n cael ei diogelu yn y dyfodol? Ac a yw hi'n cytuno â mi y gall chwaraeon cymunedol chwarae rhan allweddol wrth gyflawni cyfiawnder cymdeithasol?
Thank you. I absolutely agree with you on that last point, and that's why I'm so pleased that culture, which obviously includes sport, and social justice have been put together in one portfolio, because I absolutely agree with you that it does play a key role. I'm very happy to congratulate both Ferndale RFC and Wattstown RFC on their recent achievements. It's another sport, but yesterday I met with the Football Association of Wales and we were talking about Wattstown from a football perspective, so clearly there's a lot going on in your constituency.
I think it's really good to hear about the very positive strides that have been taken around women and girls playing rugby. I would like that to continue very much at every level, but certainly at a community level. Investing in sporting facilities is a key commitment of ours in our programme for government. Whilst we do have budget pressures, of course, we did maintain the budget, as I said in my original answer to you, at £8 million for capital for Sport Wales. They are responsible for setting their own internal budgets, and I know they've allocated £1 million to the artificial turf pitch collaboration group and £0.5 million to the court collaboration group for this financial year.
You mentioned Coleg y Cymoedd. The provision of a 3G facility in the Rhondda, which is a priority for the WRU, has been identified as a potential solution for this. I understand the application wasn't ready to be submitted within the current year's deadline—that's now passed—but I think it's really important that all parties come together now to work towards submitting the application for the project in the next financial year.
Diolch. Rwy'n cytuno'n llwyr â chi ar y pwynt olaf hwnnw, a dyna pam fy mod mor falch fod diwylliant, sy'n amlwg yn cynnwys chwaraeon, a chyfiawnder cymdeithasol wedi cael eu cynnwys gyda'i gilydd mewn un portffolio, oherwydd rwy'n cytuno'n llwyr â chi ei fod yn chwarae rhan allweddol. Rwy'n falch iawn o longyfarch Clwb Rygbi Glynrhedynog a Chlwb Rygbi Wattstown ar eu llwyddiannau diweddar. Mae'n gamp arall, ond ddoe cyfarfûm â Chymdeithas Bêl-droed Cymru ac roeddem yn siarad am Wattstown o safbwynt pêl-droed, felly mae'n amlwg fod llawer yn digwydd yn eich etholaeth.
Rwy'n credu ei bod yn dda iawn clywed am y camau cadarnhaol iawn sydd wedi'u cymryd gyda menywod a merched yn chwarae rygbi. Hoffwn yn fawr weld hynny'n parhau ar bob lefel, ond yn sicr ar lefel gymunedol. Mae buddsoddi mewn cyfleusterau chwaraeon yn ymrwymiad allweddol yn ein rhaglen lywodraethu. Er bod gennym bwysau cyllidebol wrth gwrs, fe wnaethom gadw'r gyllideb, fel y dywedais yn fy ateb gwreiddiol i chi, ar £8 miliwn o gyfalaf i Chwaraeon Cymru. Maent yn gyfrifol am bennu eu cyllidebau mewnol eu hunain, ac rwy'n gwybod eu bod wedi dyrannu £1 filiwn i'r grŵp cydweithio ar gaeau pob tywydd a £0.5 miliwn i'r grŵp cydweithio ar gyrtiau ar gyfer y flwyddyn ariannol hon.
Fe wnaethoch chi sôn am Goleg y Cymoedd. Mae darparu cyfleuster 3G yn y Rhondda, sy'n flaenoriaeth i URC, wedi'i nodi fel ateb posibl ar gyfer hyn. Rwy'n deall nad oedd y cais yn barod i'w gyflwyno o fewn y cyfnod ymgeisio y flwyddyn hon—mae bellach wedi dod i ben—ond rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn fod pob parti'n dod at ei gilydd nawr i weithio tuag at gyflwyno'r cais ar gyfer y prosiect yn y flwyddyn ariannol nesaf.
Cabinet Secretary, I recently visited the Battle Back Centre with the cross-party group on the armed forces. That centre does fantastic work supporting veterans in their recovery journey. Since the centre opened, it has helped 5,500 wounded, injured and sick service personnel with their recovery journey due to sport and recreation. That's how they actually get people back to be recovered to full fitness. They also do a lot of work with co-ordinating the Invictus Games, and I'm pleased to say that there's a lot of interest from serving Welsh personnel in entering the Invictus Games—something that's really, really positive. During our visit, we discussed the possibility of launching an accreditation scheme for sports clubs to become armed forces and veterans friendly. This scheme would encourage clubs to create a welcome and supportive collaborative environment for our veterans in our community. Cabinet Secretary, given your commitment to our armed forces and to sport, would you be willing to meet with me, Darren Millar and the Battle Back Centre to see how we can get this accreditation scheme off the ground to really make that welcoming environment for our service personnel in our sports clubs across Wales?
Ysgrifennydd y Cabinet, yn ddiweddar, ymwelais â Chanolfan Battle Back gyda'r grŵp trawsbleidiol ar y lluoedd arfog. Mae'r ganolfan honno'n gwneud gwaith gwych yn cefnogi cyn-filwyr ar eu taith i adferiad. Ers i'r ganolfan agor, mae wedi helpu 5,500 o bersonél gwasanaeth clwyfedig, anafedig a sâl ar eu taith i adferiad drwy chwaraeon a gweithgareddau hamdden. Dyna sut maent yn sicrhau adferiad i ffitrwydd llawn. Maent hefyd yn gwneud llawer o waith yn cydlynu Gemau Invictus, ac rwy'n falch o ddweud bod llawer o ddiddordeb gan bersonél Cymreig sy'n gwasanaethu mewn cystadlu yn y Gemau Invictus—rhywbeth sy'n gadarnhaol iawn. Yn ystod ein hymweliad, fe wnaethom drafod y posibilrwydd o lansio cynllun achredu i glybiau chwaraeon ddod yn gyfeillgar tuag at y lluoedd arfog a chyn-filwyr. Byddai'r cynllun hwn yn annog clybiau i greu amgylchedd cydweithredol croesawgar a chefnogol i'n cyn-filwyr yn ein cymuned. Ysgrifennydd y Cabinet, o ystyried eich ymrwymiad i'n lluoedd arfog ac i chwaraeon, a fyddech chi'n barod i gyfarfod â mi, Darren Millar a Chanolfan Battle Back i weld sut y gallwn ni gael y cynllun achredu hwn yn weithredol i sicrhau amgylchedd croesawgar o'r fath i bersonél ein gwasanaethau yn ein clybiau chwaraeon ledled Cymru?
Thank you. Yes, I'd certainly be very happy to meet with you to discuss. We do have some armed forces-specific sport schemes. As you know, we've got our free swimming scheme, for instance; that continues to provide local authorities with the funding to enable our veterans to have free access, and serving members of the armed forces as well. I think that scheme has really grown in popularity over the years, and I know that other sports are also increasing their specific offers to the armed forces and veterans community. I recently met with Tennis Wales, and they were talking about their offers as well. There's also the Blue Light Cycling Club. But you mentioned something very specific, and I'm very happy to look at innovative ways in which we can help both our armed forces and our veterans communities.
Diolch. Byddwn yn hapus iawn i gyfarfod â chi i drafod. Mae gennym gynlluniau chwaraeon sy'n benodol i'r lluoedd arfog. Fel y gwyddoch, mae gennym ein cynllun nofio am ddim, er enghraifft; mae hwnnw'n parhau i roi arian i awdurdodau lleol i alluogi ein cyn-filwyr i gael mynediad am ddim, ac aelodau o'r lluoedd arfog sy'n gwasanaethu hefyd. Rwy'n credu bod y cynllun hwnnw wedi tyfu o ran ei boblogrwydd dros y blynyddoedd, a gwn fod chwaraeon eraill hefyd yn cynyddu eu cynigion penodol i gymuned y lluoedd arfog a chyn-filwyr. Fe wneuthum gyfarfod â Tenis Cymru yn ddiweddar, ac roeddent yn sôn am eu cynigion nhw hefyd. Dyna i chi Glwb Beicio Golau Glas hefyd. Ond fe sonioch chi am rywbeth penodol iawn, ac rwy'n hapus iawn i edrych ar ffyrdd arloesol o helpu cymuned ein lluoedd arfog a chyn-filwyr.
2. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i amgueddfeydd lleol yn Aberconwy? OQ61126
2. What support is the Welsh Government providing to local museums in Aberconwy? OQ61126
Museum development support in Wales is provided directly by the Welsh Government. This support includes a workforce development programme, a capital grant fund and revenue grants delivered through the Federation of Museums and Art Galleries of Wales. All accredited local and independent museums in Aberconwy can benefit from this support.
Mae cymorth datblygu amgueddfeydd yng Nghymru yn cael ei ddarparu'n uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru. Mae'r cymorth hwn yn cynnwys rhaglen datblygu'r gweithlu, cronfa grantiau cyfalaf a grantiau refeniw a ddarperir drwy Ffederasiwn Amgueddfeydd ac Orielau Celf Cymru. Gall pob amgueddfa leol ac annibynnol achrededig yn Aberconwy elwa o'r gefnogaeth hon.
Thank you. I rise today to seek some support and funding opportunity for Llandudno Museum & Gallery, a museum that was formed in 1925 by Francis Edouard Chardon. They host school workshops and are really trying to make this a key all-weather attraction in north Wales. They hold over 9,000 artifacts and they also do a lot of educational programmes on natural history, geology, fine art, social history and military history. As one of your own party colleagues, Alun Davies, has said, the politics of devolution has seen this Government deliberately take a decision to deprioritise culture funding in terms of its overall budget—not just because of the crisis today or yesterday, but over the period of devolved self-government. We've seen cuts in the Welsh Government's 2024-25 budget pushing arts funding down the pecking order once again. The cutting away of these institutions that hold the history of Wales is harming centres across the country such as Llandudno Museum. They need extra funding now. They're seeing higher bills, they need staff, and they need all that just to keep the doors open. What plans do you have in place? Do you know of any grant funding that maybe they're not accessing at the moment? I know you've been to it, and I know that's going to come in your response. It is fantastic and the thought of it closing its doors would horrify the people of Aberconwy, but also our visitors who rely on this as a tourism destination.
Diolch. Rwy'n codi heddiw i ofyn am gefnogaeth a chyfle ariannu i Amgueddfa ac Oriel Llandudno, amgueddfa a ffurfiwyd ym 1925 gan Francis Edouard Chardon. Maent yn cynnal gweithdai i ysgolion ac yn ceisio gwneud hwn yn atyniad pob tywydd allweddol yng ngogledd Cymru. Mae ganddynt dros 9,000 o arteffactau ac maent hefyd yn gwneud llawer o raglenni addysgol ar hanes byd natur, daeareg, celfyddyd gain, hanes cymdeithasol a hanes milwrol. Fel y dywedodd un o gyd-Aelodau eich plaid eich hun, Alun Davies, mae gwleidyddiaeth datganoli wedi gweld y Llywodraeth hon yn fwriadol yn penderfynu dadflaenoriaethu cyllid i ddiwylliant yn ei chyllideb gyffredinol—nid yn unig oherwydd yr argyfwng heddiw neu ddoe, ond dros gyfnod hunanlywodraeth ddatganoledig. Rydym wedi gweld toriadau yng nghyllideb Llywodraeth Cymru ar gyfer 2024-25 yn gwthio cyllid i'r celfyddydau i lawr yn is unwaith eto. Mae torri'r sefydliadau yma sy'n dal hanes Cymru yn niweidio canolfannau ar draws y wlad fel Amgueddfa Llandudno. Mae angen arian ychwanegol arnynt nawr. Maent yn gweld biliau uwch, maent angen staff, ac maent angen hyn i gyd i ddim ond cadw'r drysau ar agor. Pa gynlluniau sydd gennych ar waith? A ydych chi'n gwybod am unrhyw gyllid grant nad ydynt yn ei gael ar hyn o bryd efallai? Rwy'n gwybod eich bod wedi bod yno, ac rwy'n gwybod y bydd hynny'n dod yn eich ymateb. Mae'n wych a byddai'r syniad ohono'n cau ei ddrysau yn arswydo pobl Aberconwy, ond hefyd ein hymwelwyr sy'n dibynnu arno fel cyrchfan twristiaid.
I wasn't going to say, 'I visited', but, as you say, I have. I'm trying to remember if it was in 2021 or—. I think it was 2021 I visited. I remember I had to wear a face covering, so it was around that time. And I'm ashamed of say it was the first time I visited it. When you think I come from just along the coast, it was actually the first time I'd visited it.
I know Welsh Government has provided funding to the Llandudno Museum via its grants programme, administered by the Federation of Museums and Art Galleries of Wales, as I referred to in my original answer. I think they've also received funding for bespoke events also, so I'm not aware of any funding that they haven't accessed. But I fully appreciate the seriousness of the situation our arts and culture sector are currently facing.
Nid oeddwn yn mynd i ddweud, 'Fe ymwelais', ond fel y dywedwch, fe wneuthum. Rwy'n ceisio cofio ai yn 2021 neu—. Rwy'n credu mai yn 2021 yr ymwelais â'r lle. Rwy'n cofio bod yn rhaid imi wisgo gorchudd wyneb, felly roedd hi tua'r adeg honno. Ac mae arnaf gywilydd dweud mai dyma'r tro cyntaf i mi ymweld â'r lle. Pan fyddwch chi'n meddwl fy mod i'n dod o ychydig ymhellach draw ar hyd yr arfordir, dyma'r tro cyntaf imi ymweld â'r lle.
Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru wedi darparu cyllid i Amgueddfa Llandudno drwy ei rhaglen grantiau, a weinyddir gan Ffederasiwn Amgueddfeydd ac Orielau Celf Cymru, fel y nodais yn fy ateb gwreiddiol. Rwy'n credu eu bod hefyd wedi derbyn cyllid ar gyfer digwyddiadau arbennig, felly nid wyf yn ymwybodol o unrhyw gyllid nad ydynt wedi'i gael. Ond rwy'n llwyr ddeall difrifoldeb y sefyllfa y mae ein sector celfyddydau a diwylliant yn ei hwynebu ar hyn o bryd.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Laura Anne Jones.
Questions now from the party spokespeople. Welsh Conservatives spokesperson, Laura Anne Jones.
Diolch, Llywydd. For those who witnessed the wonderful spectacle on the steps of the Senedd yesterday by the Welsh National Opera, the orchestra and the chorus, performing the Easter Hymn, conducted by Maestro Carlo Rizzi, I think it's plain to see why you need to do all that you can, Cabinet Secretary, to protect this world-class institution.
Cabinet Secretary, over the past few weeks, various Members, including myself, Rhianon Passmore from your own benches, and many Members across this Chamber, have been relaying their concern and outrage about the cuts to the Welsh National Opera. The crisis, of course, threatens the future of our flagship arts organisation and the only full-time opera company here in Wales. The Welsh National Opera is a jewel in Wales’s crown. It is the largest arts employer, created in the 1940s by a group of doctors, miners and teachers who wished to build a performing ensemble that would live up to our reputation as the land of song.
The Welsh National Opera currently stands on a precipice, having received cuts from both the arts councils of Wales and England that amount to 25 per cent of its yearly budget. This is clearly untenable. Unless further financial help can be found, WNO is going to be forced to make the orchestra and chorus—the beating heart of their company—part-time. It's already scaling back, as you know, Cabinet Secretary, its touring venues, and has already offered voluntary redundancy to the rest of its company. This will result in a vital loss of skills across the organisation. You will, of course, be aware—
Diolch, Lywydd. I'r rhai a welodd y sioe hyfryd ar risiau'r Senedd ddoe gan Opera Cenedlaethol Cymru, y gerddorfa a'r corws, yn perfformio Emyn y Pasg, dan arweiniad y Maestro Carlo Rizzi, rwy'n credu ei bod yn amlwg pam mae angen i chi wneud popeth a allwch, Ysgrifennydd y Cabinet, i ddiogelu'r sefydliad hwn sydd o safon fyd-eang.
Ysgrifennydd y Cabinet, dros yr wythnosau diwethaf, mae amryw o Aelodau, gan fy nghynnwys i, Rhianon Passmore o'ch meinciau eich hun, a llawer o Aelodau ar draws y Siambr hon, wedi bod yn cyfleu eu pryder a'u dicter am y toriadau i Opera Cenedlaethol Cymru. Mae'r argyfwng, wrth gwrs, yn bygwth dyfodol ein sefydliad celfyddydol blaenllaw a'r unig gwmni opera llawn amser yma yng Nghymru. Mae Opera Cenedlaethol Cymru yn un o drysorau Cymru. Dyma'r cyflogwr mwyaf ym myd y celfyddydau, ac fe'i crëwyd yn y 1940au gan grŵp o feddygon, glowyr ac athrawon a oedd yn dymuno adeiladu ensemble perfformio a fyddai'n gwneud cyfiawnder â'r enw a roddir i ni fel gwlad y gân.
Ar hyn o bryd, mae Opera Cenedlaethol Cymru yn sefyll ar ymyl y dibyn, ar ôl wynebu toriadau gan gynghorau celfyddydau Cymru a Lloegr sy'n cyfateb i 25 y cant o'i chyllideb flynyddol. Mae hyn yn amlwg yn anghynaliadwy. Oni bai bod modd dod o hyd i gymorth ariannol pellach, mae Opera Cenedlaethol Cymru yn mynd i gael ei orfodi i wneud y gerddorfa a'r corws—calon eu cwmni—yn rhan-amser. Fel y gwyddoch chi, Ysgrifennydd y Cabinet, mae eisoes yn torri'n ôl ar ei leoliadau teithio, ac mae eisoes wedi cynnig diswyddo gwirfoddol i weddill y cwmni. Bydd hyn yn arwain at golli sgiliau hanfodol ar draws y sefydliad. Fe fyddwch yn ymwybodol wrth gwrs—
I think the Cabinet Secretary is aware by now. Can you come to your question, please? I've been very generous.
Rwy'n credu bod Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol erbyn hyn. A wnewch chi ddod at eich cwestiwn, os gwelwch yn dda? Rwyf wedi bod yn hael iawn.
Diolch, Llywydd. You'll, of course, be aware of the nearly 10,000-strong petition now to protect the WNO, and so I just wanted to ask you what recent discussions you have had with the UK Government regarding the Welsh National Opera. Can you today ease the current fears and assure us that you'll do everything that you can to ensure the future of the WNO?
Diolch, Lywydd. Wrth gwrs, fe fyddwch yn ymwybodol o'r ddeiseb o bron i 10,000 o bobl yn galw am ddiogelu Opera Cenedlaethol Cymru, ac felly roeddwn eisiau gofyn i chi pa drafodaethau a gawsoch yn ddiweddar gyda Llywodraeth y DU ynghylch Opera Cenedlaethol Cymru. A allwch chi leddfu'r ofnau presennol a'n sicrhau y byddwch chi'n gwneud popeth yn eich gallu i sicrhau dyfodol Opera Cenedlaethol Cymru?
Very unusually, I disagree with very little of what Laura Anne Jones has said. Have we ever heard a protest like that on the Senedd steps? I don't think so. It was truly incredible. I fully appreciate the concerns around the Welsh National Opera. I met with them yesterday to discuss what they’re doing to mitigate the impact of the funding cuts. When I came into this portfolio, I found it very unusual to have an organisation funded by the Arts Council of Wales and Arts Council England. I was very interested in how that set-up had come about.
I personally believe the WNO is probably one of our most global export successes. I was very fortunate to see them in Dubai when I was there for Gulfood in the previous portfolio, and the work they did with Welsh people and Welsh schoolchildren out in Dubai. There are so many aspects of the WNO. I have attended an inter-ministerial group on culture and sport with Lucy Frazer, Angus Robertson and the Northern Ireland Minister to discuss what we can do around this. I have committed to do all I can to see if there is anything further we can do in this financial year.
I won't repeat the difficulties that the Government is facing with our budget, but, clearly, I think it's fair to say that the cut that came from Arts Council England came overnight. It was very, very significant, and I think it was a complete shock. So, I do need to probably have a further discussion. Whilst I appreciate that both Arts Council England and the Arts Council of Wales are arm's-length bodies from the Government, and we wouldn't interfere with their funding decisions, I think there is a need now to have that discussion directly with Arts Council England, just so that I can understand this very unique way of funding an organisation.
Yn anarferol iawn, rwy'n cytuno â llawer iawn o'r hyn mae Laura Anne Jones wedi'i ddweud. A ydym ni erioed wedi clywed protest fel honno ar risiau'r Senedd? Nid wyf yn credu hynny. Roedd yn wirioneddol anhygoel. Rwy'n deall yn llwyr y pryderon ynghylch Opera Cenedlaethol Cymru. Cyfarfûm â nhw ddoe i drafod beth maent yn ei wneud i liniaru effaith y toriadau ariannol. Pan gefais y portffolio hwn, roedd hi'n anarferol iawn cael sefydliad wedi'i ariannu gan Gyngor Celfyddydau Cymru a Chyngor Celfyddydau Lloegr. Roedd gennyf ddiddordeb mawr yn y ffordd y daeth y trefniant hwnnw i fodolaeth.
Yn bersonol, credaf mai Opera Cenedlaethol Cymru yw un o'n llwyddiannau allforio byd-eang mwyaf. Roeddwn i'n ffodus iawn o'u gweld yn Dubai pan oeddwn yno ar gyfer Gulfood yn y portffolio blaenorol, a'r gwaith a wnaethant gyda phobl Cymru a phlant ysgol Cymru allan yn Dubai. Mae cymaint o agweddau ar Opera Cenedlaethol Cymru. Rwyf wedi mynychu grŵp rhyng-weinidogol ar ddiwylliant a chwaraeon gyda Lucy Frazer, Angus Robertson a Gweinidog Gogledd Iwerddon i drafod yr hyn y gallwn ei wneud ar hyn. Rwyf wedi ymrwymo i wneud popeth a allaf i weld a oes unrhyw beth pellach y gallwn ei wneud yn y flwyddyn ariannol hon.
Nid wyf am ailadrodd yr anawsterau y mae'r Llywodraeth yn eu hwynebu gyda'n cyllideb, ond yn amlwg, rwy'n credu ei bod yn deg dweud bod y toriad a ddaeth gan Gyngor Celfyddydau Lloegr wedi dod dros nos. Roedd yn arwyddocaol iawn, ac rwy'n credu ei fod yn sioc lwyr. Felly, mae'n debyg y bydd angen imi gael trafodaeth bellach. Er fy mod yn deall bod Cyngor Celfyddydau Lloegr a Chyngor Celfyddydau Cymru yn gyrff hyd braich oddi ar y Llywodraeth, ac na fyddem yn ymyrryd â'u penderfyniadau ariannu, rwy'n credu bod angen cael y drafodaeth honno'n uniongyrchol gyda Chyngor Celfyddydau Lloegr nawr, er mwyn imi allu deall y ffordd unigryw hon o ariannu sefydliad.
Thank you, Cabinet Secretary. It's great to hear that you will look into that and that you will work further to understand that and hopefully come to a positive conclusion along with people across the border.
I want to say that, as well as, of course, as you've mentioned, the Welsh National Opera being world-renowned far and wide across our globe, they also do an awful lot of work within our community and on the ground. And there are concerns that the Wellness with WNO programme will be in jeopardy following these cuts as well—a programme that was extended in 2003 because of its recognised results, like improvements in mental health, improvements in confidence, positive emotions and feelings and suppressing anxiety, depression and panic for those who are on that programme. This is obviously something that I don't think any of us would want to see not continue, and we want to see it protected. So, in that vein, even though the Arts Council of Wales is arm's length, as you said earlier, from the Welsh Government and the WNO, will you reassure us today, Cabinet Secretary, that you will do all that you can to protect this renowned, now flagship service, that is Wellness with WNO, and protect its future? Thank you.
Diolch yn fawr, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae'n wych clywed y byddwch yn edrych ar hynny ac y byddwch yn gwneud gwaith pellach i ddeall hynny ac yn dod i gasgliad cadarnhaol gyda phobl dros y ffin, gobeithio.
Hoffwn ddweud, yn ogystal â'r ffaith, wrth gwrs, fel rydych wedi sôn, fod Opera Cenedlaethol Cymru yn fyd-enwog ar hyd a lled y byd, eu bod hefyd yn gwneud llawer iawn o waith yn ein cymuned ac ar lawr gwlad. Ac mae pryderon y bydd y rhaglen Lles gyda WNO mewn perygl yn dilyn y toriadau hyn hefyd—rhaglen a gafodd ei hymestyn yn 2003 oherwydd ei chanlyniadau cydnabyddedig, fel gwelliannau iechyd meddwl, gwelliannau i hyder, emosiynau cadarnhaol a theimladau ac atal gorbryder, iselder a phanig i'r rhai sy'n cymryd rhan yn y rhaglen. Nid wyf yn credu y byddai unrhyw un ohonom eisiau gweld hyn yn dod i ben, ac rydym eisiau iddo gael ei ddiogelu. Felly, o ran hynny, er bod Cyngor Celfyddydau Cymru, fel y dywedoch chi'n gynharach, yn gorff hyd braich oddi ar Lywodraeth Cymru ac Opera Cenedlaethol Cymru, a wnewch chi ein sicrhau ni heddiw, Ysgrifennydd y Cabinet, y byddwch chi'n gwneud popeth yn eich gallu i ddiogelu'r gwasanaeth enwog hwn sydd bellach yn flaenllaw, sef Lles gyda WNO, a diogelu ei ddyfodol? Diolch.
So, I don't think you need to take my word for it. The WNO—one of the people who I met with yesterday, their finance director, Stephanie, was at great pains to tell me of all the work that they're doing to support that service, because they absolutely recognise the importance of it. I have committed to go and visit somewhere where I can see this service being undertaken, probably in the summer recess, because I think it's very important, as you say, that we don't just focus on their amazing productions. It is about all the other work: I mentioned the education work that they do; you now mentioned the work that they do within the health sphere. So, I think they themselves want to protect it. But my commitment to them yesterday—I met with the chair and their interim chief executive—was to do all that I can to help them get through this very difficult period.
Felly, nid wyf yn credu bod angen i chi gymryd fy ngair i ar hyn. O ran Opera Cenedlaethol Cymru—roedd un o'r bobl y gwneuthum gyfarfod â nhw ddoe, eu cyfarwyddwr cyllid, Stephanie, yn awyddus iawn i ddweud wrthyf am yr holl waith y maent yn ei wneud i gefnogi'r gwasanaeth hwnnw, oherwydd maent yn cydnabod ei bwysigrwydd yn llwyr. Rwyf wedi ymrwymo i ymweld â rhywle lle gallaf weld y gwasanaeth hwn yn cael ei gynnal, yn ystod toriad yr haf yn ôl pob tebyg, oherwydd rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn, fel y dywedwch, nad ydym yn canolbwyntio ar eu cynyrchiadau anhygoel yn unig. Mae'n ymwneud â'r holl waith arall: soniais am y gwaith addysg y maent yn ei wneud; rydych newydd sôn am y gwaith a wnânt ym maes iechyd. Felly, rwy'n credu eu bod nhw eu hunain eisiau ei ddiogelu. Ond fy ymrwymiad iddynt ddoe—cyfarfûm â'r cadeirydd a'u prif weithredwr dros dro—oedd y byddwn yn gwneud popeth yn fy ngallu i'w helpu drwy'r cyfnod anodd hwn.
Thank you, Cabinet Secretary. Well, it's good to hear that, but, of course, we need more than words—we need urgent action now with all that is at risk, which we have both outlined today. Without our arts and culture, we are nothing as a nation; without our arts and culture, we lose so much of our unique history here in Wales and all that makes us proudly Welsh. Without our art and culture, Wales loses its very best talent and we are the poorer for it.
We have a long-standing history of our arts enriching our culture, boosting our economy and making Wales a better place in which to live, perform and to visit. Now is not the time, obviously, to give up on the sector—now's the time to double down, as you've just said, and ensure that future generations get to enjoy the richness that all of our arts have to offer and make sure that it's for everyone, not just those who can afford it—those with money.
What the sector is crying out for is a structure and a plan in place now to ensure that funding cuts and threats like this will not happen in the future, because once it's gone, it's gone. So, Cabinet Secretary, I ask you again: can you ease current fears and ensure that long-term funding plans will now be in place with the Arts Council of Wales, through capital funding, to secure everything that we love dearly here in Wales?
Diolch yn fawr, Ysgrifennydd y Cabinet. Wel, mae'n dda clywed hynny, ond wrth gwrs, mae angen mwy na geiriau arnom—rydym angen camau gweithredu brys nawr mewn perthynas â phopeth sydd mewn perygl, fel y mae'r ddau ohonom wedi eu hamlinellu heddiw. Heb ein celfyddydau a'n diwylliant, nid ydym yn ddim fel cenedl; heb ein celfyddydau a'n diwylliant, rydym yn colli cymaint o'n hanes unigryw yma yng Nghymru a phopeth sy'n ein gwneud yn falch o fod yn Gymry. Heb ein celfyddydau a'n diwylliant, mae Cymru'n colli ei doniau gorau a ni sydd ar ein colled o ganlyniad i hynny.
Mae gennym hanes hirsefydlog o'n celfyddydau'n cyfoethogi ein diwylliant, yn rhoi hwb i'n heconomi ac yn gwneud Cymru'n lle gwell i fyw, perfformio ac ymweld ag ef. Nid nawr yw'r amser, yn amlwg, i roi'r ffidl yn y to mewn perthynas â'r sector—dyma'r amser i ddyblu ein hymdrechion, fel rydych chi newydd ddweud, a sicrhau bod cenedlaethau'r dyfodol yn gallu mwynhau'r cyfoeth sydd gan ein holl gelfyddydau i'w gynnig a gwneud yn siŵr ei fod ar gyfer pawb, nid dim ond y rhai sy'n gallu ei fforddio—y rhai sydd ag arian.
Yr hyn y mae'r sector yn crefu amdano yw strwythur a chynllun ar waith i sicrhau na fydd toriadau a bygythiadau fel hyn yn digwydd yn y dyfodol, oherwydd pan fydd wedi mynd, fe fydd wedi mynd am byth. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, gofynnaf i chi eto: a allwch chi leddfu pryderon cyfredol a sicrhau y bydd yna gynlluniau cyllido hirdymor ar waith nawr gyda Chyngor Celfyddydau Cymru, drwy gyllid cyfalaf, i ddiogelu popeth a garwn yma yng Nghymru?
Well, the Member will appreciate that I can't offer any long-term surety, because we don't know what our budget will be. We assume we're going to get another multi-year settlement, but we don't know. So, unfortunately, I can't offer the assurance. What I can offer is an assurance that I will work with the sector very closely.
You may be aware that we're just about to launch our priorities for culture consultation. I've been questioned as to why we should go ahead with that, and when I came into the portfolio, I had been working with Siân Gwenllian on that, as part of the co-operation agreement, but I did ask to have a little—not pause, but just to make sure that this was the right time. And having looked at the very exciting consultation document that we will be launching, I do think it's the right time, because one of our—. Well, we've got three priorities and the first one absolutely fits in with your point about it not just being for people who can afford it—it's about that accessibility for everybody. The second priority within the consultation will be us as a nation of culture, and the third will be to make the sector sustainable and resilient. And the point that you make about losing talent is very pertinent, because we don't want our singers and musicians, for instance, to go elsewhere—we want to keep them here in Wales.
So, what I'm trying to look at is—. The budgets aren't going to increase significantly in the very near future, but we need to look at ways of working, we need to look at ways we work with our partners, and perhaps be a little bit more creative in our thinking. So, I'm absolutely committed to that.
Wel, fe fydd yr Aelod yn deall na allaf gynnig unrhyw sicrwydd hirdymor, oherwydd nid ydym yn gwybod beth fydd ein cyllideb. Rydym yn tybio y byddwn yn cael setliad amlflwyddyn arall, ond nid ydym yn gwybod. Felly, yn anffodus, ni allaf gynnig y sicrwydd hwnnw. Yr hyn y gallaf ei gynnig yw sicrwydd y byddaf yn gweithio'n agos iawn gyda'r sector.
Efallai eich bod yn ymwybodol ein bod ar fin lansio ein dogfen ymgynghori ar flaenoriaethau ar gyfer diwylliant. Holwyd i mi pam y dylem fwrw ymlaen â hwnnw, a phan ddeuthum i'r swydd, roeddwn wedi bod yn gweithio gyda Siân Gwenllian ar hwnnw, fel rhan o'r cytundeb cydweithio, ond fe ofynnais am rywfaint o—nid seibiant, ond amser i wneud yn siŵr mai dyma'r adeg iawn. Ac ar ôl edrych ar y ddogfen ymgynghori gyffrous iawn y byddwn yn ei lansio, rwy'n credu mai dyma'r amser iawn, oherwydd roedd un o'n—. Wel, mae gennym dair blaenoriaeth ac mae'r cyntaf yn cyd-fynd yn llwyr â'ch pwynt chi nad rhywbeth ar gyfer pobl sy'n gallu ei fforddio yn unig ydyw—mae'n ymwneud â hygyrchedd i bawb. Bydd yr ail flaenoriaeth yn yr ymgynghoriad yn ymwneud â ni fel cenedl ddiwylliant, a bydd y drydedd yn ymwneud â sicrhau bod y sector yn gynaliadwy ac yn wydn. Ac mae'r pwynt a wnewch ynglŷn â cholli talent yn berthnasol iawn, oherwydd nid ydym eisiau i'n cantorion a'n cerddorion, er enghraifft, fynd i rywle arall—rydym eisiau eu cadw yma yng Nghymru.
Felly, yr hyn rwy'n ceisio edrych arno yw—. Ni fydd y cyllidebau'n cynyddu'n sylweddol yn y dyfodol agos iawn, ond mae angen inni edrych ar ffyrdd o weithio, mae angen inni edrych ar sut rydym yn gweithio gyda'n partneriaid, a bod ychydig yn fwy creadigol yn ein meddylfryd efallai. Felly, rwy'n gwbl ymrwymedig i hynny.
Llefarydd Plaid Cymru, Heledd Fychan.
Plaid Cymru spokesperson, Heledd Fychan.
Diolch, Llywydd. Gaf i groesawu'n fawr y sylwadau dŷch chi newydd eu gwneud fel ymateb i Laura Anne Jones? Mi gawsom ni i gyd ein swyno, ein cyfareddu, ddoe y tu allan i'r Senedd, a dwi'n meddwl ein bod ni i gyd angen cael ein hatgoffa weithiau o bwysigrwydd y pethau yna, o ran ein hiechyd a'n hiechyd meddwl ni hefyd. Maen nhw'n ysgogi pobl mewn ffyrdd hollol wahanol, fel oedd yn amlwg o'r dorf. Ond yn amlwg, yr wythnos diwethaf, mi wnaethom ni hefyd glywed bod Coleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru yn edrych i dorri eu gwersi cerddoriaeth ac actio i blant a phobl ifanc, gan olygu mai dyma fydd yr unig goleg cerdd a drama yn y Deyrnas Unedig heb adran iau. Ar y penwythnos, mi gyhoeddodd y BBC erthygl yn dyfynnu Michael Sheen, sydd ar hyn o bryd wedi bod yn portreadu Aneurin Bevan yn y cynhyrchiad Nye. Disgrifiodd y toriadau i'n cyrff diwylliannol fel
Thank you, Llywydd. May I warmly welcome the comments that you've just made in response to Laura Anne Jones? We were all enchanted yesterday outside of the Senedd, and I think we all sometimes need to be reminded of the importance of those things, in terms of our health and our mental health too. They inspire people in very different ways, as was clear from the audience there yesterday. But clearly, last week, we heard also that the Royal Welsh College of Music and Drama were looking to cut their music lessons and acting lessons for children and young people, meaning that this will be the only college of music and drama in the UK without a youth department. At the weekend, the BBC published an article quoting Michael Sheen, who has currently been portraying Aneurin Bevan in the production Nye. He described the cuts in the culture sphere as
'an attack on culture in Wales'.
'ymosodiad ar ddiwylliant yng Nghymru'.
Beth ydy eich asesiad chi o effaith y toriadau ar ein sectorau diwylliannol a chelfyddydol yng Nghymru, ac a ydych chi'n deall ac yn rhannu pryderon pobl fel Michael Sheen?
What's your assessment of the impact of cuts on our cultural and arts sectors in Wales, and do you understand and share the concerns of people like Michael Sheen?
Of course I recognise the concerns. You will have heard my answers to Laura Anne Jones about looking to see what I can do to support the sector. And I do think it's absolutely the right time to launch the consultation, and we will be doing that this week. Because I think it's really important that we get the responses to the consultation, to see how we can support it; apart from funding, what else we can do. And as I say, I don't underestimate the seriousness. It's arts and culture—you heard me say previously I've always thought that culture is the great redeemer of life, and it does have a bearing on our health, and it does have a bearing on our well-being. So, I will continue to work closely—. I will continue to work closely with the Arts Council of Wales, particularly, to see what—. They've had the investment review, for instance. I think it's really important that we bring all the pieces together.
Wrth gwrs, rwy'n cydnabod y pryderon. Byddwch wedi clywed fy atebion i Laura Anne Jones ynglŷn ag edrych i weld beth y gallaf ei wneud i gefnogi'r sector. Ac rwy'n credu mai dyma'r amser iawn i lansio'r ymgynghoriad, a byddwn yn gwneud hynny yr wythnos hon. Oherwydd credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn cael yr ymatebion i'r ymgynghoriad, i weld sut y gallwn ei gefnogi; ar wahân i gyllid, beth arall y gallwn ei wneud? Ac fel y dywedais, nid wyf yn tanamcangyfrif difrifoldeb y mater. Mae'n ymwneud â chelfyddydau a diwylliant—rydych wedi fy nghlywed yn dweud o'r blaen fy mod i bob amser wedi meddwl mai diwylliant yw achubwr mawr bywyd, ac mae'n cael effaith ar ein hiechyd, ac mae'n cael effaith ar ein llesiant. Felly, byddaf yn parhau i weithio'n agos—. Byddaf yn parhau i weithio'n agos gyda Chyngor Celfyddydau Cymru, yn enwedig, i weld beth—. Maent wedi cael yr adolygiad buddsoddi, er enghraifft. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn dod â'r holl ddarnau ynghyd.
Thank you for that response. You'll appreciate that a number of comments have been made that have been specifically critical of the Welsh Government's approach to culture and the arts to date. The Welsh writer of the play Nye, Tim Price, was vocal in his concern, stating
'Welsh theatre is in crisis with the cuts, still waiting for a theatre strategy from Arts Council Wales.'
And he went on to say:
'I think the Welsh Government doesn’t value arts in the same way that the other nations and regions and I think that’s going to have a huge impact on wellbeing and on the economy.'
I must say that, since you've been in post, I have appreciated the change in tone, and I am certain that you do get it, as the Cabinet Secretary. But can I ask, are you a lone voice in Government, or do you see a much-needed shift from your colleagues, to not only secure the future of these much-loved institutions but to support them in maximising their impact? You talked previously of finding out about Amgueddfa Cymru's work in terms of education and so on. We know that they do contribute, in terms of the contribution they make, in terms of health and social justice. So, how do we secure that the investment just doesn't come from the portfolio in terms of culture, but across Government?
Diolch am yr ateb hwnnw. Fe fyddwch yn deall bod nifer o sylwadau wedi'u gwneud sydd wedi bod yn feirniadol yn benodol o ddull Llywodraeth Cymru o ymdrin â diwylliant a'r celfyddydau hyd yma. Mae awdur Cymreig y ddrama Nye, Tim Price, wedi lleisio ei bryder, gan ddatgan
'Mae'r theatr yng Nghymru mewn argyfwng yn sgil y toriadau, ac yn dal i aros am strategaeth theatr gan Gyngor Celfyddydau Cymru.'
Aeth rhagddo i ddweud:
'Nid wyf yn credu bod Llywodraeth Cymru yn gweld gwerth y celfyddydau yn yr un ffordd ag y mae gwledydd a rhanbarthau eraill yn ei wneud ac rwy'n credu y bydd hynny'n cael effaith enfawr ar lesiant ac ar yr economi.'
Rhaid i mi ddweud, ers i chi ddod i'r swydd, rwyf wedi gwerthfawrogi'r newid cywair ac rwy'n sicr eich bod yn deall, fel Ysgrifennydd y Cabinet. Ond a gaf i ofyn, ai chi yw'r unig lais yn y Llywodraeth, neu a ydych chi'n gweld newid mawr ei angen gan eich cyd-Aelodau, nid yn unig i sicrhau dyfodol y sefydliadau annwyl hyn ond i'w cefnogi i wneud y gorau o'u heffaith? Rydych chi wedi sôn yn y gorffennol eich bod wedi cael gwybod am waith Amgueddfa Cymru mewn addysg ac yn y blaen. Rydym yn gwybod eu bod yn cyfrannu, o ran y cyfraniad a wnânt i iechyd a chyfiawnder cymdeithasol. Felly, sut mae sicrhau nad yw'r buddsoddiad ond yn dod o'r portffolio diwylliant yn unig, ond o bob rhan o'r Llywodraeth?
No, I'm not a lone voice at all. I had a discussion with the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Welsh Language around the export value of the WNO. He absolutely fully appreciates that. I've had a discussion with the Cabinet Secretary for Education around Amgueddfa Cymru, as you just referred to. I mentioned the well-being service that the WNO are doing. So, I absolutely am not a lone voice, and I really want to reassure you about that. Nobody wants to make budget cuts, not anybody; none of us come into politics to make budget cuts, but we did face some really significant cuts. So, I really want to reassure everybody that the Welsh Government recognises how important the culture sector, our sports sector, our arts sectors are to all of us.
You mentioned in an earlier answer about the Royal Welsh College of Music and Drama. I know, again, that that's caused another layer of apprehension for people, and I really appreciate that that could have an impact on the provision of music, particularly for our young people. So, whilst that's an autonomous body, it's just another layer, really, and another area of concern.
Na, nid fi yw'r unig lais o gwbl. Cefais drafodaeth gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a'r Gymraeg ynghylch gwerth allforio Opera Cenedlaethol Cymru. Mae'n deall hynny'n iawn. Rwyf wedi cael trafodaeth gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg mewn perthynas ag Amgueddfa Cymru, fel y gwnaethoch chi nodi. Soniais am y gwasanaeth llesiant y mae Opera Cenedlaethol Cymru yn ei ddarparu. Felly, nid fi yw'r unig lais o gwbl, ac rwyf eisiau eich sicrhau o hynny. Nid oes neb eisiau gwneud toriadau i'r gyllideb, neb; nid oes yr un ohonom yn dod i'r byd gwleidyddol i wneud toriadau i'r gyllideb, ond rydym wedi wynebu toriadau gwirioneddol sylweddol. Felly, rwyf eisiau sicrhau pawb fod Llywodraeth Cymru yn cydnabod pa mor bwysig yw'r sector diwylliant, ein sector chwaraeon, a'n sectorau celfyddydol i bob un ohonom.
Fe wnaethoch chi sôn mewn ateb cynharach am Goleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru. Rwy'n gwybod, unwaith eto, fod hynny wedi creu haen arall o bryder i bobl, ac rwy'n sylweddoli'n iawn y gallai hynny gael effaith ar ddarpariaeth cerddoriaeth, yn enwedig i'n pobl ifanc. Felly, er bod hwnnw'n gorff annibynnol, mae'n haen arall, a maes arall, sy'n peri pryder.
Diolch yn fawr iawn i chi. Yn amlwg, mae yna gysylltiad, onid oes, rhwng yr holl doriadau yma o ran y sector yn gyfan gwbl. Ac, yn amlwg, mae'r strategaeth ddiwylliant yma yn hirddisgwyliedig, ond mi fyddwch chi'n ymwybodol hefyd ein bod ni wedi cytuno bod yr adnoddau oedd ar gael wedi mynd at liniaru'r toriadau mwyaf diweddar.
Felly, un o'r pethau y byddwn i yn hoffi gofyn i chi yw, gyda'r sefyllfa ariannol a'r lefel o doriadau ledled Cymru—a ddim dim ond gan Lywodraeth Cymru—mor ddyrys, oes yna asesiad effaith wedi'i gomisiynu o ran beth ydy'r sefyllfa o ran diwylliant a'r celfyddydau yng Nghymru ar hyn o bryd? Ac os felly, a wnewch chi ymrwymo i'w rannu gyda ni fel Aelodau o'r Senedd? Ond os does yna ddim, a wnewch chi ymrwymo i gomisiynu asesiad effaith fel bod y strategaeth ddiwylliant derfynol yn un a fydd yn sicrhau dyfodol y sectorau hyn a'r gweithlu? Oherwydd mae yna wastad risg, onid oes, y byddwn ni'n gofyn i bobl fod yn cyflawni ar y strategaeth yma, ond efallai na fyddan nhw'n bodoli, a rhai o'r gwasanaethau dŷn ni'n cymryd yn ganiataol rŵan ddim yn bodoli. Felly, mae'n rhaid inni ddeall beth ydy'r sefyllfa, beth fydd y sefyllfa, er mwyn i'r strategaeth honno fod yn un llwyddiannus.
Thank you very much. Clearly, there is a link between all of these cuts in terms of the broader sector. And, clearly, the culture strategy has been long awaited, but you will be aware too that we had agreed that the resources available should go to mitigating the most recent cuts.
So, one of the things I would like to ask you is: given the financial situation and the level of cuts across Wales—and not just from Welsh Government—being so complex, has there been an impact assessment commissioned in terms of what the situation actually is for culture and the arts in Wales at the moment? And if so, will you commit to share that with us as Members of the Senedd? But if there is no such assessment, will you commit to commissioning an impact assessment, so that the final culture strategy is one that will ensure the future of this sector and the workforce? Because there's always a risk that we will ask people to deliver against the strategy, but perhaps they won't be there anymore, and some of the services that we now take for granted won't exist any longer. So, we need to understand what the situation is and what the situation will be, in order for that strategy to be successful.
Diolch. I think it was really important that we launched the consultation. As I say, we're doing that this week, and I really pay tribute to the work that Siân Gwenllian has done with us, and Plaid Cymru, as part of the co-operation agreement. And as you say, the funding that I think had been set aside towards an implementation plan, following the consultation responses, was put to mitigate job losses. And I think that was absolutely the right thing to do. We needed to protect people's livelihoods.
So, I think the best thing now is to get the consultation out there. I've asked for an extended consultation, because as it's over the summer, I always find that you don't get the responses back quite so quickly. So, it's really important—so I've extended it a little bit, only a couple of weeks—to get those responses back, and then we need to bring forward an implementation plan. And at that time, I think we need to make sure there is funding available for the implementation plan.
As far as I know, no impact assessment has been looked into as yet, but it's certainly something I'm happy to consider.
Diolch. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn lansio'r ymgynghoriad. Fel y dywedais, rydym yn gwneud hynny yr wythnos hon, a hoffwn dalu teyrnged i'r gwaith y mae Siân Gwenllian wedi'i wneud gyda ni, a Phlaid Cymru, fel rhan o'r cytundeb cydweithio. Ac fel y dywedwch, yn dilyn yr ymatebion i'r ymgynghoriad rwy'n credu bod yr arian a oedd wedi'i neilltuo ar gyfer cynllun gweithredu wedi ei roi tuag at liniaru colli swyddi. Ac rwy'n credu mai dyna'r peth iawn i'w wneud. Roedd angen inni ddiogelu bywoliaeth pobl.
Felly, rwy'n credu mai'r peth gorau i'w wneud nawr yw cael yr ymgynghoriad allan yno. Rwyf wedi gofyn am ymgynghoriad estynedig, oherwydd, am ei fod dros yr haf, rwyf bob amser yn gweld nad ydych yn cael yr ymatebion yn ôl mor gyflym. Felly, mae'n bwysig iawn—felly rwyf wedi'i ymestyn rywfaint, wythnos neu ddwy—i gael yr ymatebion hynny yn ôl, ac yna mae angen inni gyflwyno cynllun gweithredu. Ac ar yr adeg honno, rwy'n credu bod angen inni sicrhau bod yna gyllid ar gael ar gyfer y cynllun gweithredu.
Hyd y gwn i, nid oes unrhyw asesiad effaith wedi'i ystyried hyd yma, ond mae'n sicr yn rhywbeth rwy'n hapus i'w ystyried.
3. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad am y paratoadau ar gyfer datganoli'r gwasanaeth prawf yng Nghymru? OQ61141
3. Will the Cabinet Secretary make a statement on preparations for the devolution of the probation service in Wales? OQ61141
Diolch. Welsh Government has been working with a range of academics and practitioners with experience in probation to advise on the future of probation services in Wales. The Wales Centre for Public Policy was commissioned to take forward specific research to outline options for devolution to Wales.
Diolch. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio gydag amrywiaeth o academyddion ac ymarferwyr sydd â phrofiad o'r gwasanaeth prawf i gynghori ar ddyfodol y gwasanaeth prawf yng Nghymru. Comisiynwyd Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru i fwrw ymlaen â gwaith ymchwil penodol i amlinellu opsiynau ar gyfer datganoli i Gymru.
I thank the Cabinet Secretary for that answer. I recently attended the annual Welsh criminology conference in Gregynog and was very heartened to see both the sense of excitement at further devolution that may well come to this Senedd, and the practical sense of grappling with the technical and administrative challenges that devolution will bring.
So, does the Cabinet Secretary agree with me that the time has come to move on from making the case for the devolution of youth justice and probation, and instead for the focus to be on the practical preparation for this Senedd taking on those responsibilities in what, if we are to place any credence on today's speculation, may be only a few weeks away?
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am yr ateb hwnnw. Yn ddiweddar, mynychais gynhadledd droseddeg flynyddol Cymru yng Ngregynog ac roedd yn galonogol iawn gweld yr ymdeimlad o gyffro ynghylch y datganoli pellach a allai ddod i'r Senedd hon, a'r ymdeimlad ymarferol o fynd i'r afael â'r heriau technegol a gweinyddol a fydd yn dod yn sgil datganoli.
Felly, a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi fod yr amser wedi dod i symud ymlaen o gyflwyno'r achos dros ddatganoli cyfiawnder ieuenctid a'r gwasanaeth prawf a chanolbwyntio yn hytrach ar y gwaith paratoi ymarferol cyn bod y Senedd hon yn ysgwyddo'r cyfrifoldebau hynny ymhen yr hyn a allai fod yn ychydig wythnosau, os ydym am roi unrhyw goel ar y dyfalu heddiw?
Thank you. I certainly do agree that the case is made for devolution. We've had a variety of commissions. We've had the Thomas commission. We've had the Brown commission, and, most recently, we had, obviously, the commission that was chaired by Laura McAllister and Rowan Williams. And I think it is the time to move on now from arguing for the case to doing the preparatory work.
We've got an ambitious work programme in place to develop our understanding of how devolution might work in the areas most likely to be taken forward, and that includes probation. And we've also commissioned the Wales Centre for Public Policy, who are taking work forward to identify potential options for probation devolution, learning from the many experts we have around the UK, and also across Europe. That work is now drawing to a close. I understand we should be getting some feedback on those findings at the end of this month, and, of course, I should thank you for your role as the former First Minister for making sure we have that significant programme of work established.
Diolch. Yn sicr, rwy'n cytuno bod yr achos wedi ei wneud dros ddatganoli. Rydym wedi cael amrywiaeth o gomisiynau. Rydym wedi cael comisiwn Thomas. Rydym wedi cael comisiwn Brown, ac yn fwyaf diweddar, rydym wedi cael y comisiwn a gadeiriwyd gan Laura McAllister a Rowan Williams. Ac rwy'n credu ei bod yn bryd i ni symud ymlaen nawr o ddadlau dros yr achos i wneud y gwaith paratoi.
Mae gennym raglen waith uchelgeisiol ar waith i ddatblygu ein dealltwriaeth o sut y gallai datganoli weithio yn y meysydd sy'n fwyaf tebygol o gael eu datblygu, ac mae hynny'n cynnwys y gwasanaeth prawf. Ac rydym hefyd wedi comisiynu Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru, sy'n bwrw ymlaen â gwaith i nodi opsiynau posibl ar gyfer datganoli'r gwasanaeth prawf, gan ddysgu gan y nifer o arbenigwyr sydd gennym ledled y DU, a hefyd ledled Ewrop. Mae'r gwaith hwnnw bellach yn dod i ben. Deallaf y dylem fod yn cael rhywfaint o adborth ar y canfyddiadau hynny ar ddiwedd y mis, ac wrth gwrs, hoffwn ddiolch i chi am eich gwaith fel cyn Brif Weinidog yn sicrhau bod y rhaglen waith sylweddol honno'n cael ei sefydlu.
Heaven forbid that there should be any further devolution when one considers that, after 26 years, you've failed in health, transport, education, culture, arts, social care, the economy, and I could go on. I believe that the UK Conservative Government has made it very clear that it has no plans to devolve the probation service to Wales in the near future. I think that is a wise decision. Why would we want more power devolved when the Welsh Government has shown over 26 years such poor judgment when it comes to law and order and many other matters? How could we trust this Government to implement, manage and maintain a probation service when it is being led by somebody who clearly thinks that taking money for their campaign from somebody who is polluting in the way they are—? That is unacceptable. Does the Cabinet Secretary not agree with me, at a time when the Senedd is going through its biggest transformation in history, and when its own leader displays such poor levels of judgment, that powers of policing, probation and justice are certainly best left in the wise hands of a United Kingdom Conservative Government?
Duw a'n gwaredo rhag unrhyw ddatganoli pellach pan fo rhywun yn ystyried, ar ôl 26 mlynedd, eich bod wedi methu ym maes iechyd, trafnidiaeth, addysg, diwylliant, y celfyddydau, gofal cymdeithasol, yr economi, a gallwn barhau. Credaf fod Llywodraeth Geidwadol y DU wedi dweud yn glir iawn nad oes ganddi unrhyw gynlluniau i ddatganoli'r gwasanaeth prawf i Gymru yn y dyfodol agos. Rwy'n credu bod hwnnw'n benderfyniad doeth. Pam y byddem eisiau datganoli mwy o bŵer pan fo Llywodraeth Cymru wedi dangos cymaint o ddiffyg crebwyll dros 26 mlynedd o ran cyfraith a threfn a llawer o faterion eraill? Sut y gallem ymddiried yn y Llywodraeth hon i weithredu, rheoli a chynnal gwasanaeth prawf pan fo'n cael ei harwain gan rywun sy'n amlwg yn credu bod derbyn arian ar gyfer eu hymgyrch gan rywun sy'n llygru yn y ffordd y maent yn ei wneud—? Mae hynny'n annerbyniol. Onid yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno, ar adeg pan fo'r Senedd yn mynd drwy ei thrawsnewidiad mwyaf mewn hanes, a phan fo'i harweinydd ei hun yn dangos diffyg crebwyll o'r fath, y dylid sicrhau bod pwerau plismona, cyfiawnder a'r gwasanaeth prawf yn aros yn nwylo doeth Llywodraeth Geidwadol yn y Deyrnas Unedig?
I'm sure the Member won't be surprised that I do not agree with her, and that's why we need a UK Labour Government as soon as possible.
Rwy'n siŵr na fydd yr Aelod yn synnu nad wyf yn cytuno â hi, a dyna pam mae angen Llywodraeth Lafur arnom yn y DU cyn gynted â phosibl.
4. Pa asesiad mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi wneud o effaith yr argyfwng costau byw ar bobl anabl? OQ61173
4. What assessment has the Cabinet Secretary made of the impact of the cost-of-living crisis on disabled people? OQ61173
Our assessment of the effects of rising costs in Wales, including for disabled people, has been informed by the voices of people affected and through consideration by our Cabinet sub-committee. Using the levers we have, during 2022-25, we have provided targeted financial support worth almost £5 billion.
Mae ein hasesiad o effeithiau costau cynyddol yng Nghymru, gan gynnwys i bobl anabl, wedi cael ei lywio gan leisiau pobl yr effeithiwyd arnynt a'i ystyried gan ein his-bwyllgor Cabinet. Gan ddefnyddio'r ysgogiadau sydd gennym, yn ystod 2022-25, rydym wedi darparu cymorth ariannol wedi'i dargedu sy'n werth bron i £5 biliwn.
Listening to the voices of those who are being affected, okay. Well, the Trussell Trust network in Wales distributed nearly 190,000 emergency food parcels in the 12 months from April last year. That's the highest amount of packages they've ever had to supply. In that period, 73 per cent of those people referred to foodbanks were disabled people, which is more than double, actually, the proportion of the population who are disabled people. Now, that's clearly a concerning issue. Indeed, research by Scope has highlighted that the cost of living is higher for people with disabilities, with disabled households spending on average £625 more each year when compared with non-disabled households. Considering this, do you agree that the proposals to increase the cap on adult non-residential social care in Wales are ill-advised and do you acknowledge that this will actually plunge disabled people even deeper into financial trouble?
Gwrando ar leisiau pobl yr effeithiwyd arnynt, iawn. Wel, dosbarthodd rhwydwaith Ymddiriedolaeth Trussell yng Nghymru bron i 190,000 o barseli bwyd brys yn y 12 mis o fis Ebrill y llynedd. Dyna'r nifer uchaf o becynnau y maent erioed wedi gorfod eu cyflenwi. Yn y cyfnod hwnnw, roedd 73 y cant o'r bobl a gyfeiriwyd at fanciau bwyd yn bobl anabl, sy'n fwy na dwbl y gyfran o'r boblogaeth sy'n bobl anabl mewn gwirionedd. Nawr, mae hynny'n amlwg yn peri pryder. Yn wir, mae ymchwil gan Scope wedi amlygu bod costau byw yn uwch i bobl ag anableddau, gydag aelwydydd anabl yn gwario £625 yn fwy bob blwyddyn ar gyfartaledd o'i gymharu ag aelwydydd nad ydynt yn anabl. O ystyried hyn, a ydych chi'n cytuno bod y cynigion i gynyddu'r cap ar ofal cymdeithasol amhreswyl i oedolion yng Nghymru yn annoeth ac a ydych yn cydnabod y bydd hyn yn gwthio pobl anabl i drafferthion ariannol dyfnach byth?
This morning, I co-chaired my first disability rights taskforce, and it was a very interesting meeting, to hear from the working group's streams that had been set up by my predecessor, Jane Hutt. This was the tenth meeting of the disability rights taskforce. What came over to me was the detrimental effect of so many things on disabled people because of the additional expenses they incur and the significant barriers they face. As a Government, you will know we've been working with disabled people to make sure they receive everything that they should do, and we also have the Welsh benefits charter, which I look forward to taking forward.
Y bore yma, cyd-gadeiriais fy nghyfarfod cyntaf o'r tasglu hawliau pobl anabl, ac roedd yn gyfarfod diddorol iawn, lle clywsom gan ffrydiau'r gweithgor a sefydlwyd gan fy rhagflaenydd, Jane Hutt. Hwn oedd degfed cyfarfod y tasglu hawliau pobl anabl. Yr hyn a wnaeth argraff arnaf oedd effaith andwyol cymaint o bethau ar bobl anabl oherwydd y costau ychwanegol a'r rhwystrau sylweddol y maent yn eu hwynebu. Fel Llywodraeth, fe fyddwch yn gwybod ein bod wedi bod yn gweithio gyda phobl anabl i sicrhau eu bod yn cael popeth y dylent ei gael, ac mae gennym siarter budd-daliadau Cymru hefyd, ac rwy'n edrych ymlaen at fwrw ymlaen â honno.
Cabinet Secretary, as Llyr has highlighted, the cost-of-living crisis has had a dramatic impact on many disabled people. Thankfully, inflation is now under control, and the International Monetary Fund and the Bank of England have upgraded the UK growth prospects once again. Sadly, decisions such as increasing the charge for non-residential care are certainly creating fear amongst many disabled people and leaving them with a choice between food or care. Cabinet Secretary, will you please urge colleagues in the Welsh Government to abandon the proposed increase in charges, which, according to Disability Wales, will do little to address shortfalls in local authority budgets and could lead to people opting out of social care?
Ysgrifennydd y Cabinet, fel y mae Llyr wedi nodi, mae'r argyfwng costau byw wedi cael effaith ddramatig ar lawer o bobl anabl. Diolch byth, mae chwyddiant bellach dan reolaeth, ac mae'r Gronfa Ariannol Ryngwladol a Banc Lloegr wedi uwchraddio rhagolygon twf y DU unwaith eto. Yn anffodus, mae penderfyniadau fel cynyddu'r tâl am ofal amhreswyl yn sicr yn creu ofn ymhlith llawer o bobl anabl ac yn gwneud iddynt orfod dewis rhwng bwyd neu ofal. Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi annog cyd-Aelodau yn Llywodraeth Cymru i gael gwared ar y cynnydd arfaethedig mewn taliadau, a fydd, yn ôl Anabledd Cymru, yn gwneud fawr ddim i fynd i'r afael â diffygion yng nghyllidebau awdurdodau lleol ac a allai arwain at bobl yn optio allan o ofal cymdeithasol?
I think it's very important that people don't opt out of services that they need, and this is something I will certainly be happy to discuss with my colleague.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn nad yw pobl yn optio allan o wasanaethau y maent eu hangen, ac mae hyn yn rhywbeth y byddaf yn sicr yn hapus i'w drafod gyda fy nghyd-Aelod.
5. Pa drafodaethau y mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi'u cael â Chyngor Celfyddydau Cymru ynghylch y pwysau cyllidebol y mae Opera Cenedlaethol Cymru yn eu hwynebu? OQ61168
5. What discussions has the Cabinet Secretary had with the Arts Council of Wales regarding the budgetary pressures faced by Welsh National Opera? OQ61168
Welsh Government funding for the arts is channelled through the Arts Council of Wales. I met with the chair and chief executive of ACW last month to discuss the current position of the arts sectors in Wales, including the music sector. Under the arm's-length principle, the Welsh Government does not intervene in ACW's funding decisions. I also met with the WNO yesterday.
Mae cyllid Llywodraeth Cymru ar gyfer y celfyddydau yn cael ei sianelu drwy Gyngor Celfyddydau Cymru. Cyfarfûm â chadeirydd a phrif weithredwr Cyngor Celfyddydau Cymru fis diwethaf i drafod sefyllfa bresennol sectorau'r celfyddydau yng Nghymru, gan gynnwys y sector cerddoriaeth. O dan yr egwyddor hyd braich, nid yw Llywodraeth Cymru yn ymyrryd â phenderfyniadau cyllido Cyngor Celfyddydau Cymru. Cyfarfûm ag Opera Cenedlaethol Cymru ddoe hefyd.
Great. I think, Laura Anne Jones and Heledd Fychan have rather stolen my thunder a little bit in their previous question time. I fully support the principles that they were asking you about as to the Welsh National Opera. It was magnificent yesterday, and one of the chorus of the WNO, Angharad Morgan, is a resident in my constituency, and she was singing there yesterday as well. And one of the things she stressed to me is it's not only the regular work and regular tours that the WNO do, but also the community outreach work that they do with people with additional learning needs, for example, which is very close to my heart. And they do some wonderful things.
But what I wanted to do, just to add a new direction to the question, is just remind you of the widely supported statement of opinion that Rhianon Passmore has posted. She can't be here today, but this is her principle. She says that we recognise
'the challenge posed by financial austerity and the funding cuts which have been made as part of the bi-national funding agreement.'
And she wants to stress that bi-national aspect. And she
'Calls on the Welsh Government to urgently work with partners, including the UK Government, to seek bi-national funding arrangements which will help the WNO maintain a full-time organisation in the short and medium term, until longer-term, sustainable plans can be put in place.'
Basically, what she's saying is we need to keep the WNO alive until such time as further funding can be found. Would you agree and support that, and respond to that, as well the responses you've given already?
Gwych. Rwy'n credu bod Laura Anne Jones a Heledd Fychan wedi achub y blaen arnaf braidd yn eu cwestiynau blaenorol. Rwy'n llwyr gefnogi'r egwyddorion yr oeddent yn gofyn i chi yn eu cylch yn gynharach mewn perthynas ag Opera Cenedlaethol Cymru. Roedd yn wych ddoe, ac mae un o aelodau corws Opera Cenedlaethol Cymru, Angharad Morgan, yn byw yn fy etholaeth i, ac roedd hi'n canu yno ddoe hefyd. Ac un o'r pethau a bwysleisiodd i mi yw nid yn unig y gwaith rheolaidd a'r teithiau rheolaidd y mae Opera Cenedlaethol Cymru yn eu gwneud, ond hefyd y gwaith allgymorth cymunedol a wnânt gyda phobl ag anghenion dysgu ychwanegol, er enghraifft, sy'n agos iawn at fy nghalon. Ac maent yn gwneud pethau rhyfeddol.
Ond i ychwanegu cyfeiriad newydd i'r cwestiwn, roeddwn eisiau eich atgoffa o'r datganiad barn a gefnogir yn eang y mae Rhianon Passmore wedi'i gyhoeddi. Nid yw'n gallu bod yma heddiw, ond dyma yw ei hegwyddor. Mae hi'n dweud ein bod ni'n cydnabod
'yr heriau sy'n gysylltiedig â chyni cyllidol a'r toriadau a wnaed fel rhan o'r cytundeb cyllido rhwng y ddwy genedl.'
Ac mae hi eisiau pwysleisio'r agwedd ddwy genedl. Ac mae hi'n
'galw ar Lywodraeth Cymru i weithio ar frys gyda phartneriaid, gan gynnwys Llywodraeth y DU, i geisio sicrhau trefniadau cyllido rhwng y ddwy genedl a fydd yn helpu Opera Cenedlaethol Cymru i barhau i fod yn sefydliad amser llawn yn y tymor byr a'r tymor canolig, hyd nes y gellir rhoi cynlluniau cynaliadwy ar waith ar gyfer y tymor hwy.'
Yn y bôn, yr hyn y mae'n ei ddweud yw bod angen inni gadw Opera Cenedlaethol Cymru'n fyw hyd nes y gellir dod o hyd i gyllid pellach. A fyddech chi'n cytuno ac yn cefnogi hynny, ac a wnewch chi ymateb i hynny, yn ogystal â'r ymatebion rydych chi wedi'u rhoi eisoes?
Thank you. Well, Rhianon Passmore, I think, on day three in the job, was knocking on my door around the WNO, and they know, in this Senedd—and certainly this was something we discussed yesterday—they have cross-party support, and I think that is really important. So, I'm absolutely committed to continuing to work with them. The community work is very important—you heard Laura Anne Jones mention the health work, you heard Heledd Fychan mention the educational work. You're right, the community work is just as important. And the first time, I think, I came across the WNO was when they did a workshop in my own constituency when I was first elected, about 17 years ago, and I remember the outreach work they were doing there. So, I do not underestimate the seriousness of the situation, but I am fully committed to doing all I can.
Diolch. Wel, rwy'n credu bod Rhianon Passmore ar y trydydd diwrnod yn y swydd, yn curo ar fy nrws i drafod Opera Cenedlaethol Cymru, ac maent yn gwybod, yn y Senedd hon—ac yn sicr roedd hyn yn rhywbeth y buom yn ei drafod ddoe—fod ganddynt gefnogaeth drawsbleidiol, a chredaf fod hynny'n bwysig iawn. Felly, rwyf wedi ymrwymo'n llwyr i barhau i weithio gyda nhw. Mae'r gwaith cymunedol yn bwysig iawn—fe glywsoch chi Laura Anne Jones yn sôn am y gwaith ym maes iechyd, fe glywsoch chi Heledd Fychan yn sôn am y gwaith addysgol. Rydych chi'n iawn, mae'r gwaith cymunedol yr un mor bwysig. Ac rwy'n credu mai'r tro cyntaf imi ddod ar draws Opera Cenedlaethol Cymru oedd pan wnaethant weithdy yn fy etholaeth pan gefais fy ethol gyntaf, tua 17 mlynedd yn ôl, ac rwy'n cofio'r gwaith allgymorth roeddent yn ei wneud yno. Felly, nid wyf yn tanbrisio difrifoldeb y sefyllfa, ac rwyf wedi ymrwymo'n llwyr i wneud popeth a allaf.
Cabinet Secretary, we've heard today in detail from colleagues around the Chamber the importance that they feel the Welsh National Opera has for our life here in Wales. And what I think comes across really, really clearly as well is that this is not the first cultural institution that has warned about financial issues in the last number of months. We've heard, for example, from Amgueddfa Cymru as well, citing financial concerns for their organisation. Now, we know, in the Welsh Government's last budget, that culture or the culture line in the budget probably took a bigger cut than any other part of the Welsh Government's budget. So, under your tenure as Cabinet Secretary, can you reassure the Senedd that that decision will not be taken again and that culture will be prioritised in future spending?
Ysgrifennydd y Cabinet, rydym wedi clywed gan gyd-Aelodau o amgylch y Siambr heddiw ynglŷn â pha mor bwysig yw Opera Cenedlaethol Cymru i'n bywyd yma yng Nghymru. Ac rwy'n credu hefyd ei bod yn amlwg iawn nad hwn yw'r sefydliad diwylliannol cyntaf sydd wedi rhybuddio am broblemau ariannol dros y misoedd diwethaf. Rydym wedi clywed, er enghraifft, gan Amgueddfa Cymru hefyd, sydd wedi nodi pryderon ariannol am eu sefydliad. Nawr, rydym yn gwybod, yng nghyllideb ddiwethaf Llywodraeth Cymru, fod diwylliant neu'r llinell ddiwylliant yn y gyllideb wedi wynebu toriadau mwy yn ôl pob tebyg nag unrhyw ran arall o gyllideb Llywodraeth Cymru. Felly, yn ystod eich cyfnod chi fel Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch chi dawelu meddyliau'r Senedd na fydd y penderfyniad hwnnw'n cael ei wneud eto ac y bydd diwylliant yn cael ei flaenoriaethu mewn gwariant yn y dyfodol?
Well, you will have heard me say in an answer to Laura Anne Jones that I can't give any commitment about next year's budget because we've got no certainty on future funding at the moment. We are expecting another multi-year funding settlement. But, of course, there's great uncertainty in relation to the timing of that, given the uncertainty of timing for the next UK general election.
Wel, fe fyddwch wedi fy nghlywed yn dweud mewn ateb i Laura Anne Jones na allaf roi unrhyw ymrwymiad ynghylch cyllideb y flwyddyn nesaf oherwydd nid oes gennym unrhyw sicrwydd ynghylch y cyllid yn y dyfodol ar hyn o bryd. Rydym yn disgwyl setliad cyllido amlflwyddyn arall. Ond wrth gwrs, mae ansicrwydd mawr mewn perthynas ag amseriad hwnnw, o ystyried yr ansicrwydd ynglŷn ag amseriad etholiad cyffredinol nesaf y DU.
6. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad am fynediad at wasanaethau cyhoeddus ar gyfer pobl sydd wedi colli eu clyw? OQ61123
6. Will the Cabinet Secretary make a statement on access to public services for people who have hearing loss? OQ61123
The Welsh Government has set up a working group to focus on access to services as part of the disability rights taskforce. This work is integral to driving forward access to all services in Wales, including for those with hearing loss.
Mae Llywodraeth Cymru wedi sefydlu gweithgor i ganolbwyntio ar fynediad at wasanaethau fel rhan o'r tasglu hawliau pobl anabl. Mae'r gwaith hwn yn rhan annatod o wella mynediad at bob gwasanaeth yng Nghymru, gan gynnwys ar gyfer y rhai hynny sydd â cholled clyw.
It is very important that people who have hearing loss have access, if they need one, to a British Sign Language translator when attending medical appointments, when dealing with councils and other public services. I often compare it with me and speaking Welsh: quite happy to speak socially, but, when it gets complicated, I use one of these that translates it for me. And I think a lot of other people do the same. I think it is important that, for people who are deaf to get the full understanding, they have a BSL translator. This is the only way to ensure the deaf community can fully understand what is being said. What is the Welsh Government doing to ensure access to BSL interpreters when requested?
Mae'n bwysig iawn fod pobl sydd â cholled clyw yn cael mynediad, os ydynt ei angen, at gyfieithydd Iaith Arwyddion Prydain wrth fynychu apwyntiadau meddygol, wrth ymdrin â chynghorau a gwasanaethau cyhoeddus eraill. Rwy'n aml yn ei gymharu â fi'n siarad Cymraeg: rwy'n ddigon hapus i siarad Cymraeg yn gymdeithasol, ond pan fo'n mynd yn gymhleth, rwy'n defnyddio un o'r rhain sy'n ei chyfieithu i mi. Ac rwy'n credu bod llawer o bobl eraill yn gwneud yr un peth. Rwy'n credu ei bod yn bwysig i bobl fyddar gael cyfieithydd Iaith Arwyddion Prydain er mwyn sicrhau eu bod yn deall yn iawn. Dyma'r unig ffordd o sicrhau bod y gymuned fyddar yn deall yr hyn sy'n cael ei ddweud yn iawn. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau mynediad at ddehonglwyr Iaith Arwyddion Prydain pan fo galw amdanynt?
Thank you. I think you raise a very important point, Mike Hedges. Under the Equality Act 2010, service providers must provide reasonable adjustments, and that includes BSL interpreters, who are essential to ensure access to services. But we do, however, acknowledge there is a shortage of BSL interpreters and translators in Wales, and that capacity building needs to take place. I mentioned in an earlier answer that I co-chaired the disability rights taskforce group this morning, and we have a BSL interpreter there to help some of our people who attend that group. I've had to learn to slow down my speech quite significantly, going forward, but it's really important that we have that discussion. It was good to hear somebody talking this morning about BSL being part of GCSE now, and, obviously, it's part of the curriculum, and the Welsh Government was one of the first to recognise BSL as a language. So, I don't disagree with what you say at all. I do think we need to look at the capacity to make sure we have enough BSL interpreters here in Wales, but, in the meantime, we certainly encourage service providers and service users to work together to make sure those services are responsive to the needs of all citizens in Wales.
Diolch. Rwy'n credu eich bod chi'n gwneud pwynt pwysig iawn, Mike Hedges. O dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010, rhaid i ddarparwyr gwasanaethau ddarparu addasiadau rhesymol, ac mae hynny'n cynnwys dehonglwyr Iaith Arwyddion Prydain, sy'n hanfodol i sicrhau mynediad at wasanaethau. Ond rydym yn cydnabod fodd bynnag fod prinder dehonglwyr a chyfieithwyr Iaith Arwyddion Prydain yng Nghymru, a bod angen adeiladu capasiti. Soniais mewn ateb cynharach fy mod wedi cyd-gadeirio cyfarfod y tasglu hawliau pobl anabl y bore yma, ac mae gennym ddehonglydd Iaith Arwyddion Prydain yno i helpu rhai o'n pobl sy'n mynychu'r grŵp hwnnw. Rwyf wedi gorfod dysgu siarad yn llawer arafach, wrth symud ymlaen, ond mae'n bwysig iawn ein bod yn cael y drafodaeth honno. Roedd yn dda clywed rhywun yn dweud y bore yma fod Iaith Arwyddion Prydain yn rhan o TGAU nawr, ac yn amlwg, mae'n rhan o'r cwricwlwm, a Llywodraeth Cymru oedd un o'r rhai cyntaf i gydnabod Iaith Arwyddion Prydain fel iaith. Felly, nid wyf yn anghytuno â'r hyn rydych chi'n ei ddweud o gwbl. Rwy'n credu bod angen inni edrych ar y capasiti i sicrhau bod gennym ddigon o ddehonglwyr Iaith Arwyddion Prydain yma yng Nghymru, ond yn y cyfamser, rydym yn sicr yn annog darparwyr gwasanaethau a defnyddwyr gwasanaethau i weithio gyda'i gilydd i sicrhau bod y gwasanaethau hynny'n ymateb i anghenion pob dinesydd yng Nghymru.
Well, access to public services for deaf BSL signers is being held back by the lack of provision of BSL interpreters. The manager for the Wales Interpretation and Translation Service, WITS, attended the last meeting of the cross-party group on deaf issues, which I chair, highlighting a shortfall of interpreters, especially for emergency and unplanned care, with most requests being pre-planned, and with challenges in finding interpreters with appropriate skills at short notice. How do you propose to address both this and concerns raised about staff in the health service lacking knowledge about how to book interpreters, about a disconnect between staff in the health service and WITS leading to uncertainty about interpreter availability, about deaf individuals receiving appointment letters without clear information on whether an interpreter is booked, causing confusion and uncertainty, and about the lack of awareness in the medical profession about the needs of deafblind individuals?
Wel, mae mynediad at wasanaethau cyhoeddus i arwyddwyr Iaith Arwyddion Prydain byddar yn cael ei rwystro gan ddiffyg darpariaeth o ddehonglwyr Iaith Arwyddion Prydain. Fe wnaeth rheolwr Gwasanaeth Dehongli a Chyfieithu Cymru, WITS, fynychu cyfarfod olaf y grŵp trawsbleidiol ar faterion byddar a gadeirir gennyf, a thynnu sylw at brinder dehonglwyr, yn enwedig ar gyfer gofal brys a gofal heb ei gynllunio, gyda'r rhan fwyaf o geisiadau wedi'u trefnu ymlaen llaw, a chyda heriau o ran dod o hyd i ddehonglwyr sydd â sgiliau priodol ar fyr rybudd. Sut ydych chi'n cynnig mynd i'r afael â hyn a'r pryderon ynghylch y ffaith nad yw staff yn y gwasanaeth iechyd yn gwybod sut i drefnu dehonglwyr, ynghylch datgysylltiad rhwng staff yn y gwasanaeth iechyd a WITS sy'n arwain at ansicrwydd ynglŷn ag argaeledd dehonglwyr, ynghylch unigolion byddar yn cael llythyrau apwyntiad heb wybodaeth glir yn dweud a oes dehonglydd wedi'i drefnu, gan achosi dryswch ac ansicrwydd, ac ynghylch y diffyg ymwybyddiaeth yn y proffesiwn meddygol am anghenion unigolion sy'n ddall a byddar?
Well, I mentioned the need to build up the capacity here in Wales. We were the first country in the UK to recognise British Sign Language alongside English, Welsh and other languages in its curriculum, and we now need to make sure that we support the increase in the services. It's very clear that BSL is the first or preferred language of the deaf community not just in Wales, but right across the UK.
Wel, soniais am yr angen i adeiladu capasiti yma yng Nghymru. Ni oedd y wlad gyntaf yn y DU i gydnabod Iaith Arwyddion Prydain ochr yn ochr â Saesneg, Cymraeg ac ieithoedd eraill yn ei chwricwlwm ac mae angen i ni sicrhau nawr ein bod yn cefnogi'r cynnydd yn y gwasanaethau. Mae'n amlwg iawn mai Iaith Arwyddion Prydain yw iaith gyntaf neu iaith ddewisol y gymuned fyddar nid yn unig yng Nghymru, ond ledled y DU.
7. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad ar strategaeth Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â'r mater o stelcio? OQ61171
7. Will the Cabinet Secretary make a statement on the Welsh Government's strategy to address the issue of stalking? OQ61171
Our 'Violence against women, domestic abuse and sexual violence: strategy 2022 to 2026' prioritises tackling all forms of domestic abuse and sexual violence. Our commitment to tackling stalking and harassment is being delivered through our VAWDASV blueprint, which includes work streams focused on tackling perpetration and gender-based harassment in all public spaces.
Mae ein strategaeth 'Trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol: strategaeth 2022 i 2026' yn blaenoriaethu mynd i'r afael â phob math o gam-drin domestig a thrais rhywiol. Mae ein hymrwymiad i fynd i'r afael â stelcio ac aflonyddu yn cael ei gyflawni drwy ein glasbrint trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, sy'n cynnwys ffrydiau gwaith sy'n canolbwyntio ar fynd i'r afael â chyflawni ac aflonyddu ar sail rhywedd ym mhob man cyhoeddus.
Diolch am yr ymateb.
Thank you for that response.
Cabinet Secretary, while stalking protection orders were introduced as a vital tool to safeguard victims of this awful crime, the stark reality is that these orders remain alarmingly underutilised across Wales. Recent freedom of information requests revealed alarming statistics from three Welsh police forces: over the past two years, these forces recorded over 13,000 incidents of stalking, but, during the same period, they issued only 12 stalking protection orders combined. Dyfed-Powys Police did not respond and weren't able to provide any data. The reasons for this failure are, of course, multifaceted, but the lack of training and understanding among our law enforcement officers cannot be ignored. According to a 2021 report from the Suzy Lamplugh Trust, 50 per cent of stalking advocates said police 'hardly ever' or 'never' consider a stalking protection order without being prompted. This situation cannot continue. I'd like to ask you, Cabinet Secretary, whether you would consider taking this issue forward and championing multi-agency stalking intervention programmes, which is something that's advocated by the Suzy Lamplugh Trust and other partners, in order to address this rising issue of stalking. Diolch yn fawr iawn.
Ysgrifennydd y Cabinet, er bod gorchmynion diogelu rhag stelcio wedi'u cyflwyno fel arf hanfodol i ddiogelu dioddefwyr y drosedd erchyll hon, y gwir amdani yw bod y gorchmynion hyn yn parhau i gael eu tanddefnyddio'n frawychus ledled Cymru. Datgelodd ceisiadau rhyddid gwybodaeth diweddar ystadegau brawychus gan dri heddlu yng Nghymru: dros y ddwy flynedd ddiwethaf, cofnododd y lluoedd hyn dros 13,000 o achosion o stelcio, ond yn ystod yr un cyfnod, dim ond 12 gorchymyn amddiffyn rhag stelcio a gyhoeddwyd rhyngddynt. Ni wnaeth Heddlu Dyfed-Powys ymateb ac nid oeddent yn gallu darparu unrhyw ddata. Mae'r rhesymau dros y methiant hwn yn amlochrog wrth gwrs, ond ni ellir anwybyddu'r diffyg hyfforddiant a dealltwriaeth ymhlith swyddogion gorfodi'r gyfraith. Yn ôl adroddiad yn 2021 gan Ymddiriedolaeth Suzy Lamplugh, dywedodd 50 y cant o adfocadau stelcio nad yw'r heddlu 'prin byth' neu 'byth' yn ystyried gorchymyn amddiffyn rhag stelcio heb gael eu hannog. Ni all y sefyllfa hon barhau. Hoffwn ofyn i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, a fyddech chi'n ystyried bwrw ymlaen â'r mater hwn a hyrwyddo rhaglenni ymyriadau stelcio amlasiantaethol, sy'n rhywbeth sy'n cael ei argymell gan Ymddiriedolaeth Suzy Lamplugh a phartneriaid eraill, er mwyn mynd i'r afael â phroblem gynyddol stelcio. Diolch yn fawr iawn.
Diolch. I am aware of the report that the Member refers to of the Suzy Lamplugh Trust, and the recommendations within that report to tackle stalking. You'll be very well aware that we work very closely with our police colleagues. The issues, I think, raised in the report predominantly are not devolved, and it's for the UK Government to respond to these recommendations, but I was really pleased to learn that both north Wales and Dyfed-Powys police forces have recently recruited a domestic abuse stalking perpetrator co-ordinator to focus on the risks posed by perpetrators, taking a really proactive approach in this area. So, what that will do is investigate the effective use of stalking protection orders and have a look at a multidisciplinary response to stalking. So, it's something I will certainly raise with the PCCs when I meet them—I think it's the week after next. Also in north Wales, the force has commenced a new multi-agency stalking panel. That includes the police, victim services, probation and a forensic psychologist. So, I'll certainly be very interested to see how that plays out.
Diolch. Rwy'n ymwybodol o'r adroddiad y mae'r Aelod yn cyfeirio ato gan Ymddiriedolaeth Suzy Lamplugh, a'r argymhellion yn yr adroddiad hwnnw i fynd i'r afael â stelcio. Fe fyddwch yn ymwybodol iawn ein bod yn gweithio'n agos iawn gyda'n cydweithwyr yn yr heddlu. Nid wyf yn credu at ei gilydd fod y materion a godwyd yn yr adroddiad wedi'u datganoli, a mater i Lywodraeth y DU yw ymateb i'r argymhellion hyn, ond roeddwn yn falch iawn o glywed bod heddluoedd gogledd Cymru a Dyfed-Powys wedi recriwtio cydgysylltydd ar gam-drin domestig a stelcio yn ddiweddar i ganolbwyntio ar y peryglon a achosir gan gyflawnwyr, gan fabwysiadu dull rhagweithiol iawn yn y maes hwn. Felly, bydd yn ymchwilio i'r defnydd effeithiol o orchmynion amddiffyn rhag stelcio ac yn edrych ar ymateb amlddisgyblaethol i stelcio. Felly, mae'n rhywbeth y byddaf yn sicr yn ei godi gyda'r comisiynwyr heddlu a throseddu pan fyddaf yn eu cyfarfod—yr wythnos ar ôl y nesaf, rwy'n credu. Hefyd yng ngogledd Cymru, mae'r heddlu wedi dechrau panel stelcio amlasiantaethol newydd. Mae hwnnw'n cynnwys yr heddlu, gwasanaethau dioddefwyr, y gwasanaeth prawf a seicolegydd fforensig. Felly, yn sicr bydd gennyf ddiddordeb mawr mewn gweld sut effaith y bydd hwnnw'n ei chael.
Recently, Cabinet Secretary, I was made aware of the acronym FOUR—fixated, obsessive, unwanted and repeated. I wasn't aware of that previously. I wonder, Cabinet Secretary, given what you said in response to Jane Dodds, what more you can say about any potential communication campaign that the Welsh Government can run in order to encourage people, if there are signs of stalking, to encourage them so that they feel able to contact the police and be aware of those signs?
Yn ddiweddar, Ysgrifennydd y Cabinet, dywedwyd wrthyf am yr acronym SODA—sefydlog, obsesiynol, digroeso ac ailadroddus. Nid oeddwn yn ymwybodol ohono cyn hyn. Ysgrifennydd y Cabinet, o ystyried yr hyn a ddywedoch chi mewn ymateb i Jane Dodds, beth arall y gallwch ei ddweud ynglŷn ag unrhyw ymgyrch gyfathrebu bosibl y gall Llywodraeth Cymru ei chynnal er mwyn annog pobl, os oes arwyddion o stelcio, i’w cefnogi fel eu bod yn teimlo y gallant gysylltu â'r heddlu a bod yn ymwybodol o'r arwyddion hynny?
I wasn't aware of that group, either. I think I wrote it all down correctly, but I will certainly have a look at that. Following my meeting with the four new—well, two new, two re-elected—PCCs, I'll certainly—. This is an area that I'm very keen to look at in relation to stalking. Obviously the Live Fear Free helpline could be used at the current time, because I'm not aware of any plans to have a specific line around stalking, but you'll be very aware of Live Fear Free. That's a free 24/7 service for everyone in this space, and I would encourage people to use that, or indeed ring the police, at the current time.
Nid oeddwn innau'n ymwybodol o’r grŵp hwnnw ychwaith. Credaf fy mod wedi ysgrifennu’r holl wybodaeth yn gywir, ond byddaf yn sicr yn edrych ar hynny. Yn dilyn fy nghyfarfod gyda'r pedwar comisiynydd heddlu a throseddu newydd—wel, dwy newydd, dau sydd wedi'u hailethol—byddaf yn sicr—. Mae hwn yn faes rwy'n awyddus iawn i edrych arno mewn perthynas â stelcio. Yn amlwg, gellid defnyddio llinell gymorth Byw Heb Ofn ar hyn o bryd, gan nad wyf yn ymwybodol o unrhyw gynlluniau i gael llinell benodol ar gyfer stelcio, ond fe fyddwch yn gwybod yn iawn am Byw Heb Ofn. Mae hwnnw’n wasanaeth 24/7 rhad ac am ddim i bawb yn y sefyllfa hon, ac ar hyn o bryd, hoffwn annog pobl i'w ddefnyddio, neu'n wir, i ffonio’r heddlu.
Yn olaf cwestiwn 8, Rhys ab Owen.
Finally, question 8, Rhys ab Owen.
8. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael â thlodi tanwydd yng Nghymru? OQ61167
8. How is the Welsh Government tackling fuel poverty in Wales? OQ61167
Diolch. Our discretionary assistance fund and support for the Fuel Bank Foundation provides a lifeline to households in immediate need. Our Warm Homes Nest scheme and optimised retrofit programme are transforming the homes of low-income households for the long term, lowering bills and reducing carbon emissions.
Diolch. Mae ein cronfa cymorth dewisol a chymorth i'r Sefydliad Banc Tanwydd yn darparu achubiaeth i aelwydydd mewn angen dybryd. Mae ein cynllun Cartrefi Clyd Nyth a’n rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio yn trawsnewid cartrefi aelwydydd incwm isel ar gyfer y tymor hir, gan ostwng biliau a lleihau allyriadau carbon.
Diolch, Weinidog. According to Care and Repair Cymru, older people are spending an average of 19 per cent of their income on energy. According to Citizens Advice, 11 per cent of people in Wales are in debt due to their energy bills, meaning they have to worry about bailiffs invading their homes, along with struggling to cover their monthly essentials. The Welsh Government has set targets for 2035 that no households should be living in severe fuel poverty, however these aspirations mean very little to those currently living in fuel poverty. I know that the Government stated in 2021 that they would be looking into introducing interim targets on fuel poverty, but this is yet to happen. Will the Cabinet Secretary now commit to implementing interim targets in the tackling fuel poverty plan in Wales? Diolch.
Diolch, Weinidog. Yn ôl Gofal a Thrwsio Cymru, mae pobl hŷn yn gwario 19 y cant o’u hincwm ar gyfartaledd ar ynni. Yn ôl Cyngor ar Bopeth, mae 11 y cant o bobl yng Nghymru mewn dyled oherwydd eu biliau ynni, sy’n golygu bod yn rhaid iddynt boeni am feilïaid yn dod i'w cartrefi, ar ben y ffaith eu bod yn ei chael hi'n anodd talu am eu hanfodion misol. Mae Llywodraeth Cymru wedi gosod targedau ar gyfer 2035 na ddylai unrhyw aelwydydd fod yn byw mewn tlodi tanwydd difrifol, ond ychydig iawn y mae’r dyheadau hyn yn ei olygu i’r rheini sy'n byw mewn tlodi tanwydd ar hyn o bryd. Gwn fod y Llywodraeth wedi datgan yn 2021 y byddent yn ystyried cyflwyno targedau interim ar dlodi tanwydd, ond nid yw hyn wedi digwydd eto. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ymrwymo nawr i roi targedau interim y cynllun trechu tlodi tanwydd yng Nghymru ar waith? Diolch.
Thank you. Well, the Member will be aware that I'm two months in post, and this is certainly something that we're looking at in the round around all issues of poverty.
Diolch. Wel, bydd yr Aelod yn ymwybodol fy mod yn y swydd ers deufis, ac mae hyn yn sicr yn rhywbeth yr ydym yn edrych arno yn ei gyfanrwydd mewn perthynas â'r holl faterion sy'n ymwneud â thlodi.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y cwestiynau i Gomisiwn y Senedd. Y cwestiwn cyntaf i'w ateb gan Janet Finch-Saunders ac i'w ofyn gan Carolyn Thomas.
The next item will be questions to the Senedd Commission. The first question is to be answered by Janet Finch-Saunders and to be asked by Carolyn Thomas.
1. Sut y mae Comisiwn y Senedd yn hyrwyddo pwysigrwydd cynaliadwyedd a diogelu'r amgylchedd naturiol ar ystâd y Senedd? OQ61138
1. How does the Senedd Commission promote the importance of sustainability and protecting the natural environment on the Senedd estate? OQ61138
I'd like to thank the Member, because it's important that we actually keep the natural environment in everything that we do here in the Senedd Commission. I went to see the bees last week. I believe you've been as well.
Hoffwn ddiolch i'r Aelod, gan ei bod yn bwysig ein bod yn cadw'r amgylchedd naturiol ym mhopeth a wnawn yma yng Nghomisiwn y Senedd. Bûm yn gweld y gwenyn yr wythnos diwethaf. Rwy'n deall eich bod chi wedi bod hefyd.
Yesterday.
Ddoe.
Amazing. I would just say in my response to you that any Member who hasn't been up to see the bees, you must go, and you can buy the honey.
The Commission takes the sustainability portfolio very seriously. We have an externally verified environmental system in place, and we were the first UK legislature to publish a carbon-neutral strategy. We do publish progress updates in our sustainability annual report. We've made significant reductions to energy consumption over the past two winters, at a time when prices rose significantly, and we’ve provided staff with energy advice when they were themselves facing higher bills at home. We run a bike and environment week for staff in June. This year, we will be helping people with low-carbon travel and clothing repairs. We’ve made extensive improvements to the Senedd estate to support biodiversity, including the wildflower strip alongside the Senedd, extended garden areas, beehives, bug hotels and ponds. We’ve also done work in terms of hedgehog recovery, nature recovery. We’ve run biodiversity and well-being walks for staff in early May to explore those areas, and a local primary school have also visited the beehive earlier this month.
Rhyfeddol. Hoffwn ddweud yn fy ymateb i chi y dylai unrhyw Aelod sydd heb fod yn gweld y gwenyn fynd i'w gweld, a gallwch brynu'r mêl.
Mae'r Comisiwn o ddifrif ynglŷn â'r portffolio cynaliadwyedd. Mae gennym system amgylcheddol a ddilyswyd yn allanol ar waith, a ni oedd y ddeddfwrfa gyntaf yn y DU i gyhoeddi strategaeth carbon niwtral. Rydym yn cyhoeddi diweddariadau cynnydd yn ein hadroddiad blynyddol ar gynaliadwyedd. Rydym wedi gwneud gostyngiadau sylweddol i’r defnydd o ynni dros y ddau aeaf diwethaf, ar adeg pan gododd prisiau’n sylweddol, ac rydym wedi rhoi cyngor ynni i staff pan oeddent yn wynebu biliau uwch gartref. Rydym yn cynnal wythnos feicio ac amgylchedd i staff ym mis Mehefin. Eleni, byddwn yn helpu pobl gyda theithio carbon isel a thrwsio dillad. Rydym wedi gwneud gwelliannau helaeth i ystad y Senedd i gefnogi bioamrywiaeth, gan gynnwys y llain o flodau gwyllt ger y Senedd, gerddi estynedig, cychod gwenyn, gwestai trychfilod a phyllau dŵr. Rydym hefyd wedi gwneud gwaith ar adfer draenogod, adfer natur. Rydym wedi cynnal teithiau cerdded bioamrywiaeth a llesiant i staff ddechrau mis Mai fel y gallent archwilio’r ardaloedd hynny, ac mae ysgol gynradd leol hefyd wedi ymweld â’r cwch gwenyn yn gynharach y mis hwn.
Thank you for that. It’s really pleasing to hear about all that goes on; it would be great to promote it on the Senedd website as well. I did look on the Senedd website and that’s where I heard about the bees, so I went to see them yesterday and really enjoyed the visit—thank you.
I recently sponsored a Senedd biodiversity day, bringing together 25 organisations from across Wales to showcase their hard work and dedication to promoting the importance of biodiversity and protecting our wildlife and natural habitats. I also advertised it to the public as well—it was a public event—and I have discovered that some visitors to the bay didn’t realise before that they can visit the Senedd without booking, and that the entrance isn’t very clear. So, as I said, the event was really well attended and received, by members of the public as well as Members of the Senedd, and it was lovely to see them enjoying it, and each organisation brought in a colourful array of objects as well and displays.
So, would you consider making the Senedd biodiversity day an annual event? Because they’d like to see that happen again. Maybe the first week in May would be really good. And would you look at finding new ways to promoting that the Senedd is open to the public? It was great yesterday, when I came in through the main entrance, to see an A-frame outside saying ‘entrance this way’. And I thought that was a really good initiative.
Diolch. Mae'n braf iawn clywed am bopeth sy'n digwydd; byddai’n wych ei hyrwyddo ar wefan y Senedd hefyd. Edrychais ar wefan y Senedd a dyna ble y clywais am y gwenyn, felly bûm yn eu gweld ddoe a mwynheais yr ymweliad yn fawr—diolch.
Yn ddiweddar, noddais ddiwrnod bioamrywiaeth y Senedd, gan ddod â 25 o sefydliadau o bob rhan o Gymru ynghyd i arddangos eu gwaith caled a’u hymroddiad i hyrwyddo pwysigrwydd bioamrywiaeth a diogelu ein bywyd gwyllt a’n cynefinoedd naturiol. Fe’i hysbysebais i’r cyhoedd hefyd—roedd yn ddigwyddiad cyhoeddus—ac rwyf wedi darganfod nad oedd rhai ymwelwyr â’r bae wedi sylweddoli cyn hynny y gallent ymweld â’r Senedd heb archebu ymlaen llaw, ac nad yw’r fynedfa’n glir iawn. Felly, fel y dywedais, daeth llawer iawn o bobl i’r digwyddiad a chafodd dderbyniad da, gan aelodau’r cyhoedd yn ogystal ag Aelodau o’r Senedd, ac roedd yn hyfryd eu gweld yn ei fwynhau, a daeth pob sefydliad ag amrywiaeth liwgar o wrthrychau ac arddangosfeydd.
Felly, a fyddech yn ystyried gwneud diwrnod bioamrywiaeth y Senedd yn ddigwyddiad blynyddol? Oherwydd hoffent weld hynny'n digwydd eto. Efallai y byddai wythnos gyntaf mis Mai yn dda iawn. Ac a fyddech yn ystyried dod o hyd i ffyrdd newydd o hyrwyddo'r ffaith bod y Senedd yn agored i'r cyhoedd? Pan ddeuthum drwy'r brif fynedfa ddoe, roedd yn wych gweld arwydd y tu allan yn dweud 'mynedfa y ffordd yma'. Ac roeddwn yn credu bod hynny'n syniad da iawn.
Thank you. Yes, of course, I’ll take those points on board and, when we next meet as a Commission, I will raise those, but I would like to thank you for hosting the event that you did. In fact, some of my constituents attended that event, so that just shows how you reach out when you hold such an event. As far as having a Senedd biodiversity day again, I can’t see any problem with that, but, again, I will raise it. It seems a no-brainer to have one.
We’ve committed to being an anchor client for the Cardiff Heat Network, which will provide our estate with low-carbon heat. Our connection to the network is currently being constructed. We’ve worked with RSPB Cymru and Buglife to make the Senedd estate an urban buzz area, to promote biodiversity. In our carbon strategy, we’ve committed to doubling the green space on the estate. We’re already making progress with this, with a larger garden strip in Tŷ Hywel car park, incorporating many pollinator-friendly plants. We do not use harmful chemicals to reduce weeds on the estate, instead employing vinegar or mechanical means. Changing the way we cut the vegetation alongside the Senedd has turned the land into—and this is really, really important stuff—an important wildflower strip, including two species of orchid, and many more insects are now present. We publish extensive sustainability data each year, both in the stand-alone report and the annual report and accounts. Our canteen sources food from around Wales where possible, and has recently gained the Soil Association’s Food For Life award. We have low rates of food waste and any leftovers and waste staff food are sent locally for composting. We have converted almost the whole estate to run on more efficient LED lights, and that again is really important work. We promote sustainable and active travel, with extensive facilities for cyclists and electric vehicle drivers, and we’ve recently completed the healthy travel workplace charter as part of the Cardiff public services board group.
In saying all that, I would like to thank the team led by Matthew Jones, because behind us all politicians there are people working in the background. It was Matthew that took me up to see the bees and he and his team are to be commended, and the Senedd Commission, to be fair, for all the work that we’re doing in terms of this. It’s important to us all, as Commissioners. Thank you—diolch.
Diolch. Gwnaf, wrth gwrs, fe ystyriaf y pwyntiau hynny, a phan fyddwn yn cyfarfod nesaf fel Comisiwn, byddaf yn eu codi, ond hoffwn ddiolch i chi am gynnal y digwyddiad. Mewn gwirionedd, bu rhai o fy etholwyr yn y digwyddiad, felly mae hynny’n dangos sut rydych yn estyn allan pan fyddwch yn cynnal digwyddiad o’r fath. O ran cynnal diwrnod bioamrywiaeth y Senedd eto, ni allaf weld unrhyw broblem gyda hynny, ond unwaith eto, byddaf yn ei godi. Mae i'w weld yn gwneud synnwyr perffaith inni gynnal un.
Rydym wedi ymrwymo i fod yn gleient angori ar gyfer Rhwydwaith Gwres Caerdydd, a fydd yn darparu gwres carbon isel i'n hystad. Mae ein cysylltiad â'r rhwydwaith yn cael ei adeiladu ar hyn o bryd. Rydym wedi gweithio gydag RSPB Cymru a Buglife i wneud ystad y Senedd yn ardal Urban Buzz, er mwyn hyrwyddo bioamrywiaeth. Yn ein strategaeth carbon, rydym wedi ymrwymo i ddyblu'r mannau gwyrdd ar yr ystad. Rydym eisoes yn gwneud cynnydd ar hyn, gyda llain ardd fwy o faint ym maes parcio Tŷ Hywel, sy'n cynnwys llawer o blanhigion sy’n denu peillwyr. Nid ydym yn defnyddio cemegau niweidiol i leihau chwyn ar yr ystad, gan ddefnyddio finegr neu ddulliau mecanyddol yn lle hynny. Mae newid y ffordd rydym yn torri’r llystyfiant ger y Senedd wedi troi’r tir—ac mae hyn yn bwysig iawn—yn llain flodau gwyllt bwysig, sy'n cynnwys dwy rywogaeth o degeirian, ac mae llawer mwy o bryfed yno bellach. Rydym yn cyhoeddi data cynaliadwyedd helaeth bob blwyddyn, yn yr adroddiad annibynnol ac yn yr adroddiad blynyddol a chyfrifon. Mae ein ffreutur yn defnyddio bwyd o bob rhan o Gymru lle bo modd, ac yn ddiweddar, mae wedi ennill gwobr Bwyd Am Oes Cymdeithas y Pridd. Mae ein cyfraddau gwastraff bwyd yn isel ac mae unrhyw fwyd dros ben a gwastraff bwyd gan staff yn cael ei ddanfon i'w gompostio yn lleol. Rydym wedi trawsnewid yr ystad gyfan bron i redeg ar oleuadau LED mwy effeithlon, ac mae hynny eto'n waith pwysig iawn. Rydym yn hyrwyddo teithio cynaliadwy a llesol, gyda chyfleusterau helaeth ar gyfer beicwyr a gyrwyr cerbydau trydan, ac yn ddiweddar, fe wnaethom gwblhau’r siarter teithio'n iach i staff fel rhan o grŵp bwrdd gwasanaethau cyhoeddus Caerdydd.
Wrth ddweud hyn oll, hoffwn ddiolch i’r tîm sy’n cael ei arwain gan Matthew Jones, oherwydd y tu ôl i bob un ohonom ni wleidyddion, mae pobl yn gweithio yn y cefndir. Matthew a aeth â mi i weld y gwenyn ac mae ef a’i dîm i’w canmol, a Chomisiwn y Senedd, a bod yn deg, am yr holl waith a wnawn ar hyn. Mae'n bwysig i bob un ohonom, fel Comisiynwyr. Diolch.
Cwestiwn 2 i'w ateb gan Hefin David, cwestiwn gan Gareth Davies.
Question 2 to be answered by Hefin David and asked by Gareth Davies.
2. Pa drafodaethau y mae Comisiwn y Senedd wedi'u cael â'r Bwrdd Taliadau ynghylch effaith y cynnydd yn y dreth gyngor ar gyllideb Comisiwn y Senedd? OQ61177
2. What discussions has the Senedd Commission had with the Remuneration Board regarding the impact of council tax increases on the Senedd Commission budget? OQ61177
The Commission is aware of the potential impact of the council tax increases for Members on the determination budget. The Senedd Commission has not had discussions on this matter with the independent remuneration board. However, officials have provided information to the board on this matter. The provision of the determination that allows Members to be reimbursed for council tax for their Cardiff accommodation is sufficient to cover the increases incurred by Members on the basis of their current accommodation.
Mae’r Comisiwn yn ymwybodol o effaith bosibl y cynnydd yn y dreth gyngor i Aelodau ar gyllideb y penderfyniad. Nid yw Comisiwn y Senedd wedi cael trafodaethau ar y mater hwn gyda’r bwrdd taliadau annibynnol. Fodd bynnag, mae swyddogion wedi darparu gwybodaeth i’r bwrdd ar y mater hwn. Mae darpariaeth y penderfyniad sy’n caniatáu i’r Aelodau gael ad-daliad am y dreth gyngor ar eu llety yng Nghaerdydd yn ddigon i dalu am y cynnydd yng nghostau Aelodau ar sail eu llety presennol.
Thank you very much for that response, Commissioner. Cardiff Council's proposed tax rise in January was 3 per cent, but this was subsequently doubled to a 6 per cent rise in their final budget. This will, of course, hit the pockets of Cardiff residents, but it'll also hit the Senedd Commission budget. Many Senedd Members have accommodation in Cardiff in order to carry out their duties in the Senedd and can claim residential accommodation expenditure. For Members defined as having a main home in the outer area, they can claim back council tax that is payable up to the amount of a property in council tax band F. There was an increase of 7 per cent in the 2024-25 Senedd Commission budget from the previous year's budget in funding for Member-related expenses, but this latest budget was published in November of last year, before Cardiff Council's irresponsible tax hike was announced. The 7 per cent rise in the budget for Members' expenses will also undoubtedly account for the rising cost of living and the increased costs of travel. So, I'd appreciate if the Commissioner could outline whether the Commission has made an assessment of the council tax rises and their impact on the Senedd Commission's budget for expenses, whether the 7 per cent rise for Members' expenses was sufficient to cover this and what contingencies does the Commission have in place so that it is prepared for future unpredicted expenditures?
Diolch yn fawr iawn am eich ymateb, Gomisiynydd. Tri y cant oedd codiad treth arfaethedig Cyngor Caerdydd ym mis Ionawr, ond dyblwyd hyn wedyn i godiad o 6 y cant yn eu cyllideb derfynol. Bydd hyn, wrth gwrs, yn taro pocedi trigolion Caerdydd, ond bydd hefyd yn taro cyllideb Comisiwn y Senedd. Mae gan lawer o Aelodau’r Senedd lety yng Nghaerdydd er mwyn cyflawni eu dyletswyddau yn y Senedd, a gallant hawlio gwariant ar lety preswyl. Ar gyfer Aelodau a ddiffinnir fel rhai sydd â'u prif gartref yn yr ardal allanol, gallant hawlio'r dreth gyngor sy’n daladwy yn ôl hyd at swm eiddo ym mand treth gyngor F. Roedd cynnydd o 7 y cant yng nghyllideb Comisiwn y Senedd ar gyfer 2024-25 o gymharu â chyllideb y flwyddyn flaenorol mewn cyllid ar gyfer treuliau Aelodau, ond cyhoeddwyd y gyllideb ddiweddaraf hon ym mis Tachwedd y llynedd, cyn i gynnydd treth anghyfrifol Cyngor Caerdydd gael ei gyhoeddi. Bydd y cynnydd o 7 y cant yn y gyllideb ar gyfer treuliau Aelodau hefyd, heb os, yn cyfrif y cynnydd mewn costau byw a chostau teithio uwch. Felly, hoffwn pe gallai’r Comisiynydd amlinellu a yw’r Comisiwn wedi gwneud asesiad o’r codiadau yn y dreth gyngor a’u heffaith ar gyllideb Comisiwn y Senedd ar gyfer treuliau, a oedd y codiad o 7 y cant ar gyfer treuliau Aelodau yn ddigon i dalu am hyn a pha gynlluniau wrth gefn sydd gan y Comisiwn ar waith fel ei fod yn barod ar gyfer gwariant nas rhagwelir yn y dyfodol?
Okay. Thank you. First of all, I don't want to get into any criticism of Cardiff Council. I think they are scrutinised through their members and make those decisions. There are such things as job-related accommodation for workers in this position, but it doesn't apply to Members, so it may be worth the Member speaking to the Government about this and seeing if there is an opportunity, perhaps, to amend the law. That is, obviously, beyond the jurisdiction of the Senedd Commission, but, certainly, he has raised an important point. He also said, of course, that, up to band F, the remuneration board covers fully the council tax for those Members living in Cardiff who have to travel from the outer ring, I think it's called. I'm a commuter, so I'm just getting to grips with these things and finding out what it is like to travel from so far.
One thing—. You raised a concern about the budget. The Senedd draft budget contains an amount set for issues of Members' expenses that the remuneration board has requested us to set aside. The good news for you is that most Members don't claim the maximum expenses to which they're entitled. I think it's worth us broadcasting that loudly: Members don't claim the maximum expenses to which they're entitled. And that gives us quite a lot of headroom to make up for contingencies such as this with Cardiff Council. So, it isn't a concern going into the future budget. As you've brought this to our attention, it will be considered as an issue in the future draft budget, but we aren't concerned that it's going to lead to any need for supplementary guidance in the future.
Iawn. Diolch. Yn gyntaf oll, nid wyf am feirniadu Cyngor Caerdydd. Credaf fod eu haelodau'n craffu arnynt a'u bod yn gwneud y penderfyniadau hynny. Mae pethau fel anheddau sy'n gysylltiedig â swydd ar gyfer gweithwyr yn y sefyllfa hon, ond nid yw’n berthnasol i'r Aelodau, felly efallai y byddai’n werth i’r Aelod siarad â’r Llywodraeth am hyn a gweld a oes cyfle, efallai, i ddiwygio’r gyfraith. Mae hynny, yn amlwg, y tu hwnt i awdurdodaeth Comisiwn y Senedd, ond yn sicr, mae wedi codi pwynt pwysig. Dywedodd hefyd, wrth gwrs, fod y bwrdd taliadau, hyd at fand F, yn talu'r dreth gyngor yn llawn ar gyfer yr Aelodau sy’n byw yng Nghaerdydd ac sy’n gorfod teithio o’r cylch allanol, rwy’n credu yw'r term. Rwy'n gymudwr, felly rwy'n dechrau dod i ddeall y pethau hyn a darganfod sut beth yw hi i deithio mor bell.
Un peth—. Fe wnaethoch chi fynegi pryder am y gyllideb. Mae cyllideb ddrafft y Senedd yn cynnwys swm a bennwyd ar gyfer materion yn ymwneud â threuliau Aelodau y mae’r bwrdd taliadau wedi gofyn i ni eu neilltuo. Y newyddion da i chi yw nad yw'r rhan fwyaf o'r Aelodau yn hawlio'r uchafswm treuliau y mae ganddynt hawl iddo. Credaf ei bod yn werth inni ddatgan hynny'n uchel: nid yw'r Aelodau'n hawlio'r uchafswm treuliau y mae ganddynt hawl iddo. Ac mae hynny'n rhoi cryn dipyn o le i ni fynd i'r afael â threuliau annisgwyl fel hyn gan Gyngor Caerdydd. Felly, nid yw'n bryder ar gyfer y gyllideb yn y dyfodol. Gan eich bod wedi tynnu ein sylw at hyn, bydd yn cael ei ystyried fel mater yn y gyllideb ddrafft yn y dyfodol, ond nid ydym yn pryderu ei fod yn mynd i arwain at unrhyw angen am ganllawiau atodol yn y dyfodol.
Cwestiwn 3 nesaf: Joyce Watson sy'n ateb, a Julie Morgan i holi'r cwestiwn.
Question 3 next, to be answered by Joyce Watson and asked by Julie Morgan.
3. Sut mae Comisiwn y Senedd yn sicrhau bod pobl sy'n fyddar neu'n drwm eu clyw yn gallu cymryd rhan weithredol yng ngwaith y Senedd? OQ61149
3. How does the Senedd Commission ensure that people who are deaf or hard of hearing can actively participate in the work of the Senedd? OQ61149
I thank you, Julie, for that question. The Senedd Commission remains committed to optimising the active participation of people who are deaf or hard of hearing in the work of the Senedd. On our estate, services and facilities, including BSL interpreters, palantypists, lip speakers and hearing loop systems, can be used to facilitate participation for people who are deaf or have a hearing loss in Senedd business, tours and visits. All video content provided for the Senedd social media channels is issued with subtitles. This is done in both Welsh and in English. Commission staff are currently exploring how the existing provision of both live and recorded British Sign Language interpretation for Plenary items on Tuesdays and Wednesdays could be enhanced.
Diolch am eich cwestiwn, Julie. Mae Comisiwn y Senedd yn parhau i fod yn ymrwymedig i optimeiddio cyfranogiad pobl sy’n fyddar neu’n drwm eu clyw yng ngwaith y Senedd. Ar ein hystad, gellir defnyddio gwasanaethau a chyfleusterau, gan gynnwys dehonglwyr BSL, palanteipyddion, siaradwyr gwefusau a systemau dolen glyw, i hwyluso cyfranogiad ar gyfer pobl sy’n fyddar neu sy’n byw â cholled clyw ym musnes y Senedd, a theithiau ac ymweliadau â’r Senedd. Rhoddir is-deitlau ar yr holl gynnwys fideo a ddarperir ar gyfer sianeli'r Senedd ar y cyfryngau cymdeithasol. Gwneir hyn yn Gymraeg ac yn Saesneg. Mae staff y Comisiwn wrthi'n archwilio sut y gellid gwella'r ddarpariaeth bresennol o wasanaethau dehongli Iaith Arwyddion Prydain yn fyw ac wedi'u recordio ar gyfer eitemau'r Cyfarfod Llawn ar ddyddiau Mawrth a Mercher.
Diolch am yr ateb.
Thank you for the response.
Thank you very much, Joyce. Two weeks ago, I had a 90-second statement here in the Chamber to talk about the life of Dorothy Miles, who was a deaf sign language poet from north Wales. I was very pleased that the statement was interpreted live here into British Sign Language. There were members of the British Deaf Association up in the gallery and Senedd business up until the statement was not interpreted, and after the statement, it switched back to no interpretation, and I think this was very difficult, because we had deaf people here in the Senedd who weren't able to follow the proceedings.
So, I do think a lot more work needs to be done, and I'm very pleased to hear what you're planning, because we do want to make this place accessible to everybody. At the moment, current arrangements do mean that people can be excluded. I wondered if it might be worth you looking at the Scottish Parliament, where they have a particular page on the website, which helps people to negotiate all the different areas where there is interpretation. I wondered, to start with, because I'm aware that there's a shortage of interpreters, which came up in the previous set of questions, whether the Commission would consider live interpreting every First Minister's questions into BSL as a start.
Diolch yn fawr iawn, Joyce. Bythefnos yn ôl, cefais ddatganiad 90 eiliad yma yn y Siambr i sôn am fywyd Dorothy Miles, a oedd yn fardd iaith arwyddion byddar o ogledd Cymru. Roeddwn yn falch iawn fod y datganiad wedi’i ddehongli’n fyw yma i Iaith Arwyddion Prydain. Roedd aelodau o Gymdeithas Pobl Fyddar Prydain yn yr oriel, ac nid oedd busnes y Senedd wedi'i ddehongli tan y datganiad, ac ar ôl y datganiad, fe newidiodd yn ôl i ddim dehongliad, a chredaf fod hyn wedi bod yn anodd iawn, gan fod gennym bobl fyddar yma yn y Senedd nad oeddent yn gallu dilyn y trafodion.
Felly, credaf fod angen gwneud llawer mwy o waith, ac rwy'n falch iawn o glywed yr hyn rydych yn ei gynllunio, gan ein bod am wneud y lle hwn yn hygyrch i bawb. Ar hyn o bryd, mae'r trefniadau presennol yn golygu y gall pobl gael eu hallgáu. Tybed a allai fod yn werth ichi edrych ar Senedd yr Alban, lle mae ganddynt dudalen benodol ar y wefan, sy’n helpu pobl i ddod o hyd i'r holl fannau gwahanol ble mae gwasanaethau dehongli ar gael. I ddechrau, gan fy mod yn ymwybodol fod prinder dehonglwyr, mater a godwyd yn y set flaenorol o gwestiynau, tybed a fyddai'r Comisiwn yn ystyried dehongli pob sesiwn gwestiynau i'r Prif Weinidog yn fyw i Iaith Arwyddion Prydain fel man cychwyn.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Again, all the points that you make are absolutely valid, and I was really pleased to see, when you were asking your question, that the interpretation was here. But you're right, obviously, to say that that wasn't the case for all of that afternoon's session, and those people who would have hoped to have it didn't get it. However, on Senedd.tv, we do have subtitles for the business that is carried on here, and we also have the Record, which people can read. But I think it's fair to say that we're at the point where we're about to change this Chamber and it was raised in a meeting we had last week about the changes that will happen once it has been reconfigured. One of the issues that was raised was a space for a BSL interpreter, so the thinking is there, is what I'm trying to say.
We have also already engaged with Ireland and Scotland on what they're doing, and that already has happened; Commission staff have done that. And you're right that there is a shortage of BSL interpreters at the moment. But in terms of moving forward and making this an inclusive Parliament—and that's what we're talking about—we do other things beyond BSL for other people who are hard of hearing, or need help and support with limited hearing. So, it's a live issue. We are trying to move it forward, and we hope to do that as soon as possible, given the restrictions that I've just mentioned.
Unwaith eto, mae’r holl bwyntiau a wnewch yn gwbl ddilys, ac roeddwn yn falch iawn o weld, pan oeddech yn gofyn eich cwestiwn, fod y dehongliad ar gael. Ond rydych yn llygad eich lle, yn amlwg, wrth ddweud nad oedd hynny'n wir am y sesiwn gyfan y prynhawn hwnnw, ac na ddarparwyd dehongliad i'r bobl a fyddai wedi gobeithio cael un. Fodd bynnag, ar Senedd.tv, mae gennym is-deitlau ar gyfer y busnes a gyflawnir yma, ac mae gennym y Cofnod, y gall pobl ei ddarllen. Ond credaf ei bod yn deg dweud ein bod wedi cyrraedd pwynt lle rydym ar fin newid y Siambr hon, ac mewn cyfarfod a gawsom yr wythnos diwethaf, codwyd y newidiadau a fydd yn digwydd pan fydd wedi’i had-drefnu. Un o'r materion a godwyd oedd man ar gyfer dehonglwr BSL, felly mae'r bwriad yno, dyna rwy'n ceisio'i ddweud.
Rydym hefyd wedi ymgysylltu ag Iwerddon a'r Alban eisoes ar yr hyn y maent yn ei wneud, ac mae hynny eisoes wedi digwydd; mae staff y Comisiwn wedi gwneud hynny. Ac rydych yn llygad eich lle fod prinder dehonglwyr BSL ar hyn o bryd. Ond o ran symud ymlaen a gwneud hon yn Senedd gynhwysol—a dyna rydym yn sôn amdano—rydym yn gwneud pethau eraill y tu hwnt i BSL ar gyfer pobl eraill sy'n drwm eu clyw, neu sydd angen cymorth a chefnogaeth gyda chlyw cyfyngedig. Felly, mae’n fater sydd ar y gweill. Rydym yn ceisio gwneud cynnydd arno, ac rydym yn gobeithio gwneud hynny cyn gynted â phosibl, o ystyried y cyfyngiadau rwyf newydd eu crybwyll.
As I said earlier, for many deaf people, their preferred communication method is BSL and that means that they can fully understand what is being said. To get a full understanding, they definitely need BSL. Lip reading won't provide it, they'll get a fair understanding of it—and I compared it to me with Welsh previously—but you don't get the full understanding and the full nuance. If BSL is unavailable, subtitles are the second-best option, although people who watch subtitles on television realise that they can get things remarkably wrong on those. Does the Commissioner agree with me that it is important that we ensure that people who are deaf or hard of hearing have the same access to information as hearing people?
Fel y dywedais yn gynharach, i lawer o bobl fyddar, BSL yw'r dull cyfathrebu a ffafrir ganddynt, ac mae hynny’n golygu y gallant ddeall yr hyn sy’n cael ei ddweud yn llawn. I gael dealltwriaeth lawn, yn bendant, mae angen BSL arnynt. Ni wnaiff darllen gwefusau mo'r tro, byddant yn cael dealltwriaeth weddol—ac rwyf wedi cymharu'r peth â mi a'r Gymraeg—ond nid ydych yn cael y ddealltwriaeth lawn na'r elfennau mwyaf cynnil. Os nad oes BSL ar gael, is-deitlau yw'r opsiwn ail orau, er bod pobl sy'n gwylio is-deitlau ar y teledu yn sylweddoli y gallant gael pethau'n rhyfeddol o anghywir ar y rheini. A yw’r Comisiynydd yn cytuno â mi ei bod yn bwysig inni sicrhau bod pobl sy’n fyddar neu’n drwm eu clyw yn cael yr un mynediad at wybodaeth â phobl sy’n clywed?
I absolutely do agree with you, Mike. Hearing loop provision around the estate has been audited and improved, and improved one-to-one loop systems are installed at reception in all three buildings. We have now purchased newer, more advanced portable loop systems, which can be used in meeting rooms and bigger event spaces, because, clearly, the pre-existing ones weren't adequate.
The Siambr, committee rooms and public galleries are all fitted with an infrared audio system. In addition to the in-room fixed system, we also have a portable version for off-site external committees and events. That system provides translation and verbatim audio amplification via headsets or an induction neck loop, available on request for Members, witnesses and the public attending proceedings.
Attendees at Senedd events, tours, outreach events and meetings are asked if they require any reasonable adjustments as part of the planning process. Similarly, organisations planning events on the Senedd estate have to adhere to an accessibility checklist.
British Sign Language interpretation is made available for First Minister’s questions each Tuesday and each meeting of the Welsh Youth Parliament. Commission staff are exploring how we can enhance that, and I have answered those questions in responding to the previous question.
Interpretation is available, upon request, for anyone wishing to watch a specific debate or committee meeting, for events and for Senedd tours. BSL interpretation has been proactively provided where the subject discussed is such—and we did that as well.
Commission staff have undergone disability awareness training, with extra deaf awareness and BSL classes provided. Our front of house and security colleagues have undertaken disability confidence training. The Commission’s newly designed inclusive customer service training module will provide best practice when liaising with members from the deaf community. The hope is that it will raise our staff members’ awareness and confidence when dealing with a diverse range of customers.
I have already mentioned that the inter-parliamentary learning at work provision included a sessions in the Oireachtas and the Scottish Parliament on BSL.
Rwy’n cytuno’n llwyr â chi, Mike. Mae’r ddarpariaeth dolen glyw o amgylch yr ystad wedi’i harchwilio a’i gwella, ac mae systemau dolen un-i-un gwell wedi’u gosod yn y dderbynfa ym mhob un o’r tri adeilad. Rydym bellach wedi prynu systemau dolen symudol mwy newydd, mwy datblygedig, y gellir eu defnyddio mewn ystafelloedd cyfarfod a mannau digwyddiadau mwy, oherwydd yn amlwg, nid oedd y rhai a oedd yn bodoli eisoes yn ddigonol.
Mae systemau sain isgoch wedi'u gosod yn y Siambr, yr ystafelloedd pwyllgora a'r orielau cyhoeddus. Yn ogystal â'r system sefydlog yn yr ystafelloedd, mae gennym hefyd fersiwn symudol ar gyfer pwyllgorau a digwyddiadau allanol oddi ar y safle. Mae’r system honno’n darparu cyfieithiad a mwyhad sain gair am air drwy glustffonau neu ddolenni sain personol, sydd ar gael ar gais i Aelodau, tystion a’r cyhoedd sy’n mynychu trafodion.
Gofynnir i bobl sy'n dod i ddigwyddiadau, teithiau, digwyddiadau allgymorth a chyfarfodydd y Senedd a ydynt angen unrhyw addasiadau rhesymol fel rhan o’r broses gynllunio. Yn yr un modd, mae’n rhaid i sefydliadau sy’n cynllunio digwyddiadau ar ystad y Senedd gadw at restr wirio hygyrchedd.
Mae gwasanaeth dehongli Iaith Arwyddion Prydain ar gael ar gyfer y cwestiynau i'r Prif Weinidog bob dydd Mawrth ac ym mhob un o gyfarfodydd Senedd Ieuenctid Cymru. Mae staff y Comisiwn yn archwilio sut y gallwn wella hynny, ac rwyf wedi ateb y cwestiynau hynny wrth ymateb i'r cwestiwn blaenorol.
Mae gwasanaeth dehongli ar gael, ar gais, i unrhyw un sy’n dymuno gwylio dadl neu gyfarfod pwyllgor penodol, ar gyfer digwyddiadau ac ar gyfer teithiau’r Senedd. Mae gwasanaeth dehongli Iaith Arwyddion Prydain wedi'i ddarparu'n rhagweithiol lle mae'r pwnc hwnnw'n cael ei drafod—ac fe wnaethom ni hynny hefyd.
Mae staff y Comisiwn wedi cael hyfforddiant ymwybyddiaeth o anabledd, gyda dosbarthiadau ymwybyddiaeth o fyddardod a BSL ychwanegol yn cael eu darparu. Mae ein cydweithwyr blaen y tŷ a diogelwch wedi cwblhau hyfforddiant hyder o ran anabledd. Bydd modiwl hyfforddiant gwasanaeth cwsmeriaid cynhwysol newydd y Comisiwn yn darparu arferion gorau wrth gysylltu ag aelodau o'r gymuned fyddar. Y gobaith yw y bydd hynny'n codi ymwybyddiaeth a hyder ein staff wrth ymdrin ag ystod amrywiol o gwsmeriaid.
Rwyf eisoes wedi crybwyll y ffaith bod y ddarpariaeth dysgu yn y gweithle ryngseneddol yn cynnwys sesiynau yn yr Oireachtas a Senedd yr Alban ar BSL.
4. A wnaiff y Comisiwn roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynlluniau buddsoddi moesegol ei gronfa bensiwn? OQ61163
4. Will the Commission provide an update on the ethical investment schemes of its pension fund? OQ61163
Mae tri chynllun pensiwn yn gysylltiedig â’r Senedd. Mewn perthynas â chynllun pensiwn Aelodau o’r Senedd, nid oes gan y Comisiwn unrhyw bŵer i ddylanwadu ar ddyraniad asedau’r cynllun. Y bwrdd pensiynau sydd â’r pŵer i fuddsoddi asedau’r cynllun, sy’n annibynnol oddi ar y Comisiwn.
Caiff cynllun pensiwn y staff cymorth ei redeg gan Aviva. Nid yw'r Comisiwn yn ymwneud â phenderfynu sut i fuddsoddi'r asedau. Mae cynllun pensiwn y gwasanaeth sifil, sydd ar gael i staff y Comisiwn, yn gynllun heb ei ariannu, ac felly nid oes ganddo asedau i’w buddsoddi. Telir y buddion o refeniw treth yn hytrach nag o asedau a neilltuwyd i'w talu.
There are three pension schemes connected to the Senedd. In relation to the Members of the Senedd's pension scheme, the Commission has no means to influence the allocation of the pension scheme's assets. The power to invest the scheme’s assets sits entirely with the pension board, which is independent of the Commission.
The support staff pension scheme is run by Aviva. The Commission is not involved in deciding how the assets are invested. The civil service pension scheme, which is available to Commission staff, is an unfunded scheme and therefore has no assets to invest. Benefits are paid from tax revenues rather than from assets set aside to pay them.
I hope that that was clear enough.
Rwy'n gobeithio bod hynny’n ddigon clir.
Diolch yn fawr iawn am yr ateb yna. Wel, wrth gwrs, mi fydd Hefin yn ymwybodol bod amryw o alwadau wedi cael eu gwneud dros y blynyddoedd ynghylch ymddihatru, neu divest, buddsoddiadau o gwmnïau sydd yn anfoesol. Mae yna bryder mawr ar hyn o bryd y gall pot pensiwn y Comisiwn a phethau sy’n ymwneud â phensiwn y Comisiwn fod yn cael eu defnyddio i ariannu cwmnïau arfau, a’r arfau hynny, yn eu tro, yn cael eu gwerthu i Lywodraeth Israel, sydd wedyn yn defnyddio’r arfau hynny i ymosod ar ysbytai, cwmnïau elusennol, ysgolion ac ati yn Gaza. A fedrwch chi roi sicrwydd i ni y gwnewch chi, fel Comisiwn, edrych i mewn i hyn a rhoi pwysau, lle mae’n addas ac yn bosibl i wneud hynny, ar fuddsoddwyr y pensiwn i ymddihatru o gwmnïau sy’n cynhyrchu arfau?
Thank you very much for that response. Well, of course, Hefin will be aware that a number of demands have been made over the years on divesting from investments in unethical companies. There is great concern at the moment that the Commission pension pot, and things relating to Commission pensions, could be used to fund arms companies, and those weapons, in turn, being sold to the Israeli Government, who would then use those weapons to attack hospitals, charities, schools and so on in Gaza. So, can you give us assurance that you, as a Commission, will look into this issue and put pressure, where it is appropriate and possible to do so, on pension investors to divest from companies that produce arms?
We have the three pensions that I mentioned that the Commission is related to—or Commission staff are related to. The Members' pension is the responsibility of the pension board. So, the Commission can't directly influence that. It has got to be through the pension board. I have got some good news and bad news. The good news is that I have just joined the pension board. That's good news. The bad news is that I haven't been to the first meeting yet. But certainly what he said, I think, is worth that dialogue, and perhaps a response from the pension board to you. Perhaps you might want to write to the pension board directly with these issues. Certainly, the pension board is interested in long-term investment in companies that are likely to be sustainable and keep a strategy that is around appropriate investments.
As I said in my answer to you earlier, the issue with the support staff pension is that it's run by Aviva, so we don't have a say on that one, but, again, you might wish to write directly to Aviva with your concerns, and raise those concerns with them. And then a little bit more good news for you: the civil service pension scheme, which is available to Commission staff, is an unfunded scheme, and therefore has no assets to invest.
So, where I can help you is with the Members' scheme, and make those representations via the pension board. So, perhaps we could have a discussion—. Mike Hedges is also a member of the pension board. I'm sure we would be willing to have a discussion with you—Mike—
Mae gennym y tri phensiwn y soniais amdanynt y mae'r Comisiwn yn perthyn iddynt—neu y mae staff y Comisiwn yn perthyn iddynt. Cyfrifoldeb y bwrdd pensiynau yw pensiwn yr Aelodau. Felly, ni all y Comisiwn ddylanwadu ar hynny’n uniongyrchol. Mae'n rhaid iddo fod drwy'r bwrdd pensiynau. Mae gennyf newyddion da a newyddion drwg. Y newyddion da yw fy mod newydd ymuno â’r bwrdd pensiynau. Mae hynny'n newyddion da. Y newyddion drwg yw nad wyf wedi bod i'r cyfarfod cyntaf eto. Ond yn sicr, credaf fod yr hyn a ddywedodd yn werth y sgwrs honno, ac ymateb gan y bwrdd pensiynau i chi o bosibl. Efallai yr hoffech ysgrifennu at y bwrdd pensiynau yn uniongyrchol gyda’r materion hyn. Yn sicr, mae gan y bwrdd pensiynau ddiddordeb mewn buddsoddiad hirdymor mewn cwmnïau sy’n debygol o fod yn gynaliadwy a chadw strategaeth sy’n ymwneud â buddsoddiadau priodol.
Fel y dywedais yn fy ateb i chi’n gynharach, y broblem gyda phensiwn y staff cymorth yw ei fod yn cael ei redeg gan Aviva, felly nid oes gennym lais mewn perthynas â hwnnw, ond unwaith eto, efallai yr hoffech ysgrifennu’n uniongyrchol at Aviva gyda’ch pryderon, a chodi’r pryderon hynny gyda nhw. Ac yna, rhagor o newyddion da i chi: mae cynllun pensiwn y gwasanaeth sifil, sydd ar gael i staff y Comisiwn, yn gynllun heb ei ariannu, ac felly nid oes ganddo asedau i'w buddsoddi.
Felly, lle gallaf eich helpu yw gyda chynllun yr Aelodau, a gwneud y sylwadau hynny drwy'r bwrdd pensiynau. Felly, efallai y gallem gael trafodaeth—. Mae Mike Hedges hefyd yn aelod o’r bwrdd pensiynau. Rwy’n siŵr y byddem yn fodlon cael trafodaeth gyda chi—Mike—
Yes.
Ie.
—before our next meeting, and make sure that your concerns are heard loud and clear.
—cyn ein cyfarfod nesaf, a sicrhau bod eich pryderon yn cael eu clywed yn glir.
I'd just like to follow on from Mabon's question and ask specifically about what can be done to divest from Israeli companies in general, given that an increasing majority people are not just against, but reviled by Israel's continuing offensive in Gaza and its bloody consequences. It's long overdue that we act upon this. Many people will be horrified to learn that their pension investments may potentially be sustaining a war economy that is causing so much death and destruction for the people of Gaza. I want to know what the Senedd can do to do its part in bringing about the end of this horrific conflict and play its part in bringing about peace, humanity and a future for Palestine, through its pension schemes, but also through its procurement processes.
Hoffwn ddilyn trywydd cwestiwn Mabon a gofyn yn benodol am yr hyn y gellir ei wneud i ymryddhau o gwmnïau Israelaidd yn gyffredinol, o ystyried bod mwyafrif cynyddol o bobl nid yn unig yn erbyn, ond yn ffieiddio at ymosodiadau parhaus Israel yn Gaza a'u canlyniadau gwaedlyd. Mae'n hen bryd inni weithredu ar hyn. Bydd llawer o bobl yn arswydo wrth glywed y gallai eu buddsoddiadau pensiwn fod yn cynnal economi rhyfel sy'n achosi cymaint o farwolaeth a dinistr i bobl Gaza. Hoffwn wybod beth y gall y Senedd ei wneud i chwarae ei rhan i ddod â’r gwrthdaro erchyll hwn i ben ac i sicrhau heddwch, dynoliaeth a dyfodol i Balesteina, drwy ei chynlluniau pensiwn, ond hefyd drwy ei phrosesau caffael.
I think I'd refer you to the answer I gave to Mabon, but also the pension board reviews the environmental, social and governance credentials of its managers annually, and questions its advisors on the managers' approach to the environmental, social and governance issues at each pension board meeting. So, again, at the next pension board meeting, I'm happy to raise it, and I'm sure Mike Hedges would say the same thing. I'll repeat what I've said to Mabon, and what you've said is heard loud and clear.
Rwy'n credu y byddwn yn eich cyfeirio at yr ateb a roddais i Mabon, ond hefyd, mae’r bwrdd pensiynau'n adolygu cymwysterau amgylcheddol, cymdeithasol a llywodraethiant ei reolwyr yn flynyddol, ac yn cwestiynu ei gynghorwyr ar ymagwedd y rheolwyr at y materion amgylcheddol, cymdeithasol a llywodraethiant ym mhob un o gyfarfodydd y bwrdd pensiynau. Felly, unwaith eto, yng nghyfarfod nesaf y bwrdd pensiynau, rwy'n fwy na pharod i'w godi, ac rwy'n siŵr y byddai Mike Hedges yn dweud yr un peth. Rwy'n ailadrodd yr hyn a ddywedais wrth Mabon, ac mae'r hyn rydych chi wedi'i ddweud wedi'i glywed yn glir.
Ac yn olaf, cwestiwn 5, Luke Fletcher.
And finally, question 5, Luke Fletcher.
5. Pa waith y mae'r Comisiwn wedi'i wneud i wneud ystâd y Senedd yn ddementia-gyfeillgar? OQ61159
5. What work has the Commission undertaken to make the Senedd estate dementia-friendly? OQ61159
Thank you, Luke, for your question. The Senedd is committed to making the Senedd estate welcoming and accessible to people with dementia, and to the people that accompany them as well. Since the Commission committed to becoming a dementia-friendly organisation in 2015, we continue to build on this work in the sixth Senedd, including providing training to staff, as well as awareness-raising sessions and articles. We're developing customer service guidance on non-visible disabilities, which includes guidance relating to delivering an inclusive service to people with dementia, and that will accompany new training provision for front-line staff to provide an inclusive welcome for customers, building on previous training that they've received.
Diolch am eich cwestiwn, Luke. Mae’r Senedd wedi ymrwymo i wneud ystad y Senedd yn groesawgar ac yn hygyrch i bobl â dementia, ac i’r bobl sy’n dod gyda nhw hefyd. Ers i’r Comisiwn ymrwymo i ddod yn sefydliad dementia-gyfeillgar yn 2015, rydym yn parhau i adeiladu ar y gwaith hwn yn y chweched Senedd, gan gynnwys darparu hyfforddiant i staff, yn ogystal â sesiynau ac erthyglau codi ymwybyddiaeth. Rydym yn datblygu canllawiau gwasanaeth cwsmeriaid ar anableddau anweladwy, sy'n cynnwys canllawiau'n ymwneud â darparu gwasanaeth cynhwysol i bobl â dementia, a fydd yn cyd-fynd â darpariaeth hyfforddiant newydd i staff rheng flaen i roi croeso cynhwysol i gwsmeriaid, gan adeiladu ar yr hyfforddiant blaenorol y maent wedi'i gael.
Thank you for that answer. It's welcome news to learn of the training that is happening. It's always surprising to a lot of people when you give them the information around how dementia can affect perception. Something simple like a black mark to us might appear as a black hole to somebody who is with dementia, and they will be, therefore, afraid to cross that hole.
As chair of the cross-party group on dementia, I was really glad to see the Alzheimer's Society's event in the Norwegian church just last week, as part of Dementia Action Week, where we heard directly from those who are living with dementia, and some of the concerns that they have, as well as some of the challenges they face. So, I was wondering if the Commission might commit to engaging with those who are living with dementia on a regular basis to see where the challenges lie in terms of changing the Senedd estate, but also to actively consult with them to ensure that, when they do come to the Senedd, those views have been taken on board and that their visit is a pleasant experience.
Diolch am eich ateb. Mae'n newyddion da clywed am yr hyfforddiant sy'n cael ei ddarparu. Mae bob amser yn syndod i lawer o bobl pan fyddwch yn rhoi'r wybodaeth iddynt ynglŷn â sut y gall dementia effeithio ar ganfyddiad. Efallai y bydd rhywbeth syml i ni, fel marc du, yn edrych fel twll du i rywun â dementia, ac felly byddant yn ofni croesi'r twll hwnnw.
Fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar ddementia, roeddwn yn falch iawn o weld digwyddiad Cymdeithas Alzheimer's yn yr eglwys Norwyaidd yr wythnos diwethaf, fel rhan o Wythnos Gweithredu ar Ddementia, lle clywsom yn uniongyrchol gan bobl sy’n byw gyda dementia, a rhai o’u pryderon, yn ogystal â rhai o’r heriau y maent yn eu hwynebu. Felly, tybed a allai’r Comisiwn ymrwymo i ymgysylltu â phobl sy’n byw gyda dementia yn rheolaidd i weld beth yw’r heriau o ran newid ystad y Senedd, ond hefyd i ymgynghori’n weithredol â nhw i sicrhau, pan fyddant yn dod i’r Senedd, fod y safbwyntiau hynny wedi’u hystyried a bod eu hymweliad yn brofiad dymunol.
Thank you. We are always wanting to engage with people, and to make the experience of anybody coming here a good experience, so, of course, we would commit to engaging. And the Commission's newly designed inclusive customer service training module will provide best practice when liaising with people with dementia and those who support them. It will raise our staff members' awareness and confidence when dealing with a diverse range of customers with different requirements. The Commission's visitor engagement team works with groups and individuals ahead of their visits to ensure that their specific needs and requirements are met. The Commission has developed a 360-degree virtual tour, available on the Senedd website, to help visitors to familiarise themselves with the building and its features, particularly for those who might be nervous before they take on such a visit. We provide quiet rooms on the estate and changing places for adults.
Training and awareness sessions were held as part of inclusion month in 2022, and we continue to mark relevant diversity calendar dates to raise awareness. A lot of the good work was somehow interrupted and stalled through COVID. Of course, we need to make sure that all the good practice that was there before continues now. But we are already working closely with Alzheimer's Society Cymru. Their dementia-friendly team have delivered their Dementia Friends training and awareness session for Members. I've taken part in that, and I'm sure many others in this room have. We want to do the best. This is the people's building, it's not our building—we recognise that, and anything that we can do, we will do. So, the short answer is, 'Yes, we'll engage', but we also have published guidance, blogs and articles promoting dementia awareness and we do take our responsibility very seriously.
Diolch. Rydym bob amser yn awyddus i ymgysylltu â phobl, a gwneud profiad unrhyw un sy'n dod yma yn brofiad da, felly, wrth gwrs, byddem yn ymrwymo i ymgysylltu. A bydd modiwl hyfforddiant gwasanaeth cwsmeriaid cynhwysol newydd y Comisiwn yn darparu arferion gorau wrth gysylltu â phobl â dementia a'r rheini sy'n eu cefnogi. Bydd yn cynyddu ymwybyddiaeth a hyder ein haelodau staff wrth iddynt ymwneud ag ystod amrywiol o gwsmeriaid â gofynion gwahanol. Mae tîm ymgysylltu ag ymwelwyr y Comisiwn yn gweithio gyda grwpiau ac unigolion cyn eu hymweliadau i sicrhau bod eu hanghenion a'u gofynion penodol yn cael eu diwallu. Mae’r Comisiwn wedi datblygu taith rithwir 360 gradd, sydd ar gael ar wefan y Senedd, i helpu ymwelwyr i ymgyfarwyddo â’r adeilad a’i nodweddion, yn enwedig i’r rheini a allai fod yn nerfus cyn gwneud ymweliad o’r fath. Rydym yn darparu ystafelloedd tawel ar yr ystad a thoiledau Changing Places i oedolion.
Cynhaliwyd sesiynau hyfforddi ac ymwybyddiaeth fel rhan o'r mis cynhwysiant yn 2022, ac rydym yn parhau i nodi dyddiadau perthnasol yn y calendr amrywiaeth i godi ymwybyddiaeth. Rywsut, fe wnaeth COVID amharu a tharfu ar lawer o waith da. Wrth gwrs, mae angen inni sicrhau bod yr holl arferion da a oedd yno'n flaenorol yn parhau nawr. Ond rydym eisoes yn gweithio'n agos gyda Chymdeithas Alzheimer's Cymru. Mae eu tîm deall dementia wedi darparu eu hyfforddiant Cyfeillion Dementia a sesiwn ymwybyddiaeth i'r Aelodau. Rwyf wedi cymryd rhan yn yr hyfforddiant, ac rwy'n siŵr fod llawer o rai eraill yn yr ystafell hon wedi gwneud hynny. Rydym am wneud ein gorau glas. Adeilad y bobl yw hwn, nid ein hadeilad ni—rydym yn cydnabod hynny, ac fe wnawn unrhyw beth y gallwn ei wneud. Felly, yr ateb byr yw, 'Fe fyddwn yn ymgysylltu', ond rydym hefyd wedi cyhoeddi canllawiau, blogiau ac erthyglau sy'n hyrwyddo ymwybyddiaeth o ddementia, ac rydym o ddifrif ynglŷn â'n cyfrifoldeb.
Diolch i'r Comisiynwyr.
I thank the Commissioners.
Eitem 4 heddiw yw'r cwestiynau amserol. Bydd y cwestiwn amserol cyntaf gan Mabon ap Gwynfor.
Item 4 today is the topical questions. The first topical question is from Mabon ap Gwynfor.
1. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad yn dilyn cyhoeddi'r adroddiad ar yr Ymchwiliad Gwaed Heintiedig? TQ1093
1. Will the Cabinet Secretary make a statement following the publication of the report on the Infected Blood Inquiry? TQ1093
Diolch yn fawr. Ar ddydd Llun, fe wnes i ymddiheuro ar ran Llywodraeth Cymru i bawb yng Nghymru a ddioddefodd ac a effeithiwyd gan y sgandal gwaed wedi'i heintio. Hoffwn i ailadrodd yr ymddiheuriad yma heddiw a chadarnhau y bydd y Llywodraeth yn cynnal dadl yn y Senedd ar y mater yma ar 4 Mehefin. Byddaf i'n rhoi gwybod i Aelodau bryd hynny sut y byddwn ni'n parhau i weithio gyda'r Llywodraethau eraill ar draws y Deyrnas Unedig i weithredu'r cyfiawnder y mae'r dioddefwyr yn ei haeddu.
Thank you very much. On Monday, I apologised on behalf of the Welsh Government to everyone in Wales who suffered and was affected by the infected blood scandal. I would like to reiterate that apology here today and confirm that the Government will stage a debate on this issue in the Senedd on 4 June. I will inform Members at that point how we will continue to work with the other Governments across the UK in order provide the justice that the victims deserve.
Diolch ichi am yr ateb yna. Dwi am ddechrau drwy ychwanegu fy llais at y rhai sydd wedi llongyfarch a diolch i ddioddefwyr a goroeswyr y sgandal yma, eu teuluoedd a’u cefnogwyr, sydd wedi gorfod ymgyrchu am yn llawer rhy hir dros gyfiawnder. Roedd hyn yn sgandal y gellid yn hawdd fod wedi’i osgoi. Fel y dywed yr adroddiad o'r ymchwiliad, nid damwain oedd hyn; nid anffawd oedd o. Roedd pobl yn derbyn gwaed wedi ei heintio gan bobl a oedd yn gwybod bod y gwaed wedi cael ei heintio. Mae'n ganlyniad uniongyrchol i fethiannau systemig yn sgil cynllwynio i gelu'r gwir a chuddio gwybodaeth er mwyn gwarchod enwau da, ac yn ganlyniad i ddiffyg tryloywder a methiant gwleidyddion ac uwch-swyddogion i gydnabod bai. Mae o'n gwbl ddamniol ac mae yna wersi yno i bob un ohonom ni.
Thank you for that response. I want to begin by adding my voice to those who have congratulated and thanked the survivors of this scandal, their families and supporters, who have had to campaign for far too long for justice. This was a scandal that could easily have been avoided. As the report from the inquiry has said, this was no accident; it was not misfortune. People received infected blood from people who knew the blood had been infected. It is a direct result of systemic failures, following a conspiracy to conceal the truth and information in order to protect reputations, and is the result of a lack of transparency and the failure of politicians and senior officials to acknowledge fault. It is an absolutely damning report and there are lessons to be learnt by all of us.
The Langstaff report gives voice to them and lays bare the systematic failures at every level that created the environment in which this scandal was able to endure for so long. That campaigners had to fight so hard against a system that circled the wagons, sought to defend its own interests and prioritised its own protection over correcting its mistakes is shameful. There are recommendations in the Langstaff report, including on patient safety and haemophiliac care, in areas of devolved competence. Can the Cabinet Secretary assure us that these are being implemented? More generally, does she agree with me that there is an important lesson in this about the paramount importance of the duty of candour and the willingness to address systemic issues in our health service openly, honestly and in concert with victims and survivors? What steps is the Cabinet Secretary taking to ensure that these are adhered to and implemented here? Does she also agree that there can be no delay in paying compensation to those impacted by this scandal, and that there is a role for Welsh Ministers in holding the UK Government's feet to the fire, ensuring that the cost is borne in full by Whitehall, and that the scheme is delivered at pace and in a way that ensures that no-one impacted by the scheme misses out on compensation for which they have already waited too long?
Mae adroddiad Langstaff yn rhoi llais iddynt ac yn dangos y methiannau systematig ar bob lefel a greodd yr amgylchedd lle llwyddodd y sgandal hon i bara cyhyd. Mae'r ffaith y bu'n rhaid i ymgyrchwyr ymladd mor galed yn erbyn system a geisiodd ddiogelu ei buddiannau ei hun a blaenoriaethu ei hamddiffyniad ei hun dros gywiro ei chamgymeriadau yn gywilyddus. Mae yna argymhellion yn adroddiad Langstaff sydd o fewn meysydd o gymhwysedd datganoledig, yn cynnwys ar ddiogelwch cleifion a gofal hemoffilig. A all Ysgrifennydd y Cabinet ein sicrhau bod y rhain yn cael eu gweithredu? Yn fwy cyffredinol, a yw hi'n cytuno â mi fod gwers bwysig yn hyn am hollbwysigrwydd dyletswydd gonestrwydd a pharodrwydd i fynd i'r afael â materion systemig yn ein gwasanaeth iechyd yn agored, yn onest ac ar y cyd â dioddefwyr a goroeswyr? Pa gamau y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn eu cymryd i sicrhau cydymffurfiaeth â'r rhain a'u bod yn cael eu gweithredu yma? A yw hi hefyd yn cytuno na ellir oedi cyn talu iawndal i'r rhai y mae'r sgandal hon yn effeithio arnynt, a bod rôl i Weinidogion Cymru yn dwyn Llywodraeth y DU i gyfrif, gan sicrhau bod y gost yn cael ei thalu'n llawn gan Whitehall, a bod y cynllun yn cael ei gyflawni'n gyflym ac mewn ffordd sy'n sicrhau nad oes unrhyw un y mae'r cynllun yn effeithio arno yn colli iawndal y maent wedi aros yn rhy hir amdano?
Thanks very much, Mabon. I think you are absolutely right in the tone that you used there. This is the worst scandal in the history of the NHS. I'd like to pay tribute to all those people, in particular those who suffered over so many years and whose voices weren't heard. But I'd also like to pay tribute to the campaigners who stood with them, and in particular, in this Chamber, to Julie Morgan, who, for years and years, stood by and with the victims, not just in this Chamber but also in Westminster. Thank you, Julie, for all your work.
I think you're absolutely right in your outrage, and I'd like to echo that outrage on behalf of the victims. They were very poorly served, and it is good at last that their voices have been heard. There are many, many recommendations in the report; it's a very long report. There are 12 recommendations, across all areas of healthcare, which we're going to take time to address. In terms of the next steps, the infected blood inquiry report next steps for Wales group will be set up. That's going to consider the recommendations and shape our response to them. That group will be chaired by our new deputy chief medical officer, Push Mangat.
Officials are already working with the UK Government in terms of next steps in relation to compensation, via the newly formed Infected Blood Compensation Authority. I have already received a letter from the UK Government Minister, who's very keen to see that there's no delay. He has suggested that that second interim payment, which was announced this week—£210,000 to those living beneficiaries who are registered on a support scheme—will be paid within 90 days. We will be channelling that via the Welsh scheme for the time being, just to make sure that they get paid. We have had it confirmed that the UK Government will be bearing the cost in full and will be paying for this.
Diolch yn fawr, Mabon. Rwy'n credu eich bod chi'n hollol gywir o ran y cywair a ddefnyddiwyd gennych yno. Dyma'r sgandal waethaf yn hanes y GIG. Hoffwn dalu teyrnged i'r holl bobl hynny, yn enwedig y rhai a ddioddefodd dros gymaint o flynyddoedd ac na chafodd eu lleisiau mo'u clywed. Ond hoffwn dalu teyrnged hefyd i'r ymgyrchwyr a safodd gyda nhw, ac yn enwedig, yn y Siambr hon, i Julie Morgan, a wnaeth sefyll gyda'r dioddefwyr dros flynyddoedd maith, nid yn unig yn y Siambr hon ond yn San Steffan hefyd. Diolch am eich holl waith, Julie.
Rwy'n credu eich bod chi'n hollol iawn yn eich dicter, a hoffwn adleisio'r dicter hwnnw ar ran y dioddefwyr. Cawsant eu trin yn wael iawn, ac o'r diwedd mae'n dda bod eu lleisiau wedi cael eu clywed. Mae llawer iawn o argymhellion yn yr adroddiad; mae'n adroddiad hir iawn. Mae yna 12 o argymhellion, ar draws pob maes gofal iechyd, a byddwn yn rhoi amser i fynd i'r afael â nhw. Ar y camau nesaf, fe sefydlir grŵp y camau nesaf i Gymru ar adroddiad yr ymchwiliad gwaed heintiedig. Bydd yn ystyried yr argymhellion ac yn llunio ein hymateb iddynt. Bydd y grŵp hwnnw'n cael ei gadeirio gan ein dirprwy brif swyddog meddygol newydd, Push Mangat.
Mae swyddogion eisoes yn gweithio gyda Llywodraeth y DU ar y camau nesaf mewn perthynas ag iawndal, drwy'r Awdurdod Iawndal Gwaed Heintiedig sydd newydd ei ffurfio. Rwyf eisoes wedi cael llythyr gan Weinidog Llywodraeth y DU, sy'n awyddus iawn i weld nad oes unrhyw oedi. Mae wedi awgrymu y bydd yr ail daliad dros dro, a gyhoeddwyd yr wythnos hon—£210,000 i fuddiolwyr byw sydd wedi'u cofrestru ar gynllun cymorth—yn cael ei dalu o fewn 90 diwrnod. Byddwn yn sianelu hynny drwy gynllun Cymru am y tro, er mwyn sicrhau eu bod yn cael eu talu. Rydym wedi cael cadarnhad y bydd Llywodraeth y DU yn talu'r gost yn llawn ac y bydd yn talu am hyn.
Thanks very much to the Cabinet Secretary for her response and for her apology on behalf of the Welsh Government, and thank you to Mabon for putting the topical question.
As I said during the business statement yesterday, I was up in Central Hall Westminster when this very important statement was made, and I was with people from south Wales who have suffered and have been affected. I just wanted to use this opportunity to pay tribute to Lynne Kelly, who is a constituent of mine in Cardiff North, and has been the driving force behind our response in Wales. In fact, she first approached me when I was her Member of Parliament, back in 1997, to inform me about the scandal and about the need for an inquiry. She was there on that bus going up to London yesterday, looking after and paying attention to all the people who fought for so long. So, I just wanted to put on record my thanks and admiration for all that she has done.
The message from Sir Brian Langstaff was clear: it wasn't a mistake, it was a cover-up, and it occurred on a monumental scale. Obviously, it's now down to the UK Government, but it's also down to us, to make sure that every single one of those recommendations in the report is carried out. I think yesterday was very important to the people who were there to hear it, and those who watched it on television at home, who were infected or affected. But there was also this fear of, 'Will they do it?', because they've had 40 years of waiting for something to happen and nothing has happened.
Also, the announcement yesterday regarding compensation was very welcome, but it should have been made at least a year ago, when Sir Brian released his first urgent recommendation on compensation. Since then, more than 80 people have died, so people have lost that opportunity to at least have some financial help, and also to feel easy that their families will be supported.
I think that those delay tactics that have already been seen by the UK Government are really making campaigners worried that they will not get the compensation, and that heels will be dragged about all the recommendations. I think it's been beholden on us, here in Wales, to make sure that this happens. What pressure will the Cabinet Secretary put on the UK Government to ensure that all these recommendations are carried out?
Diolch yn fawr i Ysgrifennydd y Cabinet am ei hymateb ac am ei hymddiheuriad ar ran Llywodraeth Cymru, a diolch i Mabon am ofyn y cwestiwn amserol.
Fel y dywedais yn ystod y datganiad busnes ddoe, roeddwn i fyny yn Neuadd Ganolog San Steffan pan gafodd y datganiad pwysig hwn ei wneud, ac roeddwn gyda phobl o dde Cymru sydd wedi dioddef ac wedi cael eu heffeithio. Roeddwn eisiau defnyddio'r cyfle hwn i dalu teyrnged i Lynne Kelly, sy'n etholwr i mi yng Ngogledd Caerdydd, ac sydd wedi bod yn sbardun i'n hymateb yng Nghymru. Yn wir, cysylltodd â mi gyntaf pan oeddwn yn Aelod Seneddol iddi nôl ym 1997, i roi gwybod i mi am y sgandal ac am yr angen am ymchwiliad. Roedd hi yno ar y bws i Lundain ddoe, yn gofalu am, ac yn rhoi sylw i'r holl bobl a fu'n brwydro cyhyd. Felly, roeddwn eisiau cofnodi fy niolch a fy edmygedd o bopeth y mae hi wedi'i wneud.
Roedd neges Syr Brian Langstaff yn glir: nid camgymeriad ydoedd, ond ymgais i gelu, ac fe ddigwyddodd ar raddfa anferthol. Yn amlwg, mater i Lywodraeth y DU ydyw nawr, ond mae dyletswydd arnom ninnau hefyd i sicrhau bod pob un o'r argymhellion yn yr adroddiad yn cael eu cyflawni. Rwy'n credu bod ddoe yn bwysig iawn i'r bobl a oedd yno i'w glywed, a'r rhai a'i gwyliodd ar y teledu gartref, a gafodd eu heintio neu eu heffeithio. Ond roedd yna ofn hefyd, 'A ydynt yn mynd i'w wneud?', oherwydd maent wedi cael 40 mlynedd o aros i rywbeth ddigwydd ac nid oes unrhyw beth wedi digwydd.
Hefyd, roedd y cyhoeddiad ddoe ynghylch iawndal i'w groesawu'n fawr, ond dylai fod wedi cael ei wneud o leiaf flwyddyn yn ôl, pan ryddhaodd Syr Brian ei argymhelliad brys cyntaf ar iawndal. Ers hynny, mae dros 80 o bobl wedi marw, felly mae pobl wedi colli cyfle i gael rhywfaint o gymorth ariannol o leiaf, a hefyd i deimlo rhyddhad y bydd eu teuluoedd yn cael eu cefnogi.
Rwy'n credu bod y tactegau oedi sydd eisoes wedi'u gweld gan Lywodraeth y DU yn gwneud i ymgyrchwyr boeni na chânt yr iawndal, ac y bydd llusgo traed ar yr holl argymhellion. Rwy'n credu bod dyletswydd arnom, yma yng Nghymru, i wneud yn siŵr fod hyn yn digwydd. Pa bwysau y gall Ysgrifennydd y Cabinet ei roi ar Lywodraeth y DU i sicrhau bod yr holl argymhellion hyn yn cael eu cyflawni?
Thanks very much, Julie. Can I say how humbled I've been by the work you've done on this, over so many years? I know how moved you've been by the stories of those victims. Thank you for standing by and with them. You were someone who did hear their voices. You were somebody who did listen to them. It's a lesson to us all—that more of us need to listen and hear what our constituents are telling us. I hope that you and they feel vindicated by those years and years of campaigning where they weren't listened to.
I want my officials to take time to consider this report. It's taken a long time. I don't want to give a snap answer, because I want to give it the respect it deserves. But, absolutely, we will take it very, very seriously. Obviously, many of the recommendations will be for the UK Government, but I will commit to you that anything in relation to Wales we will take very seriously.
I absolutely hear you in terms of the urgency of those payments. There has been a commitment to pay within 90 days that additional interim payment of £210,000. We will be playing our part as a Welsh Government in making sure that the Wales infected blood support scheme will be paying out within that timetable. There have been delay tactics over the years. I want to make that commitment to you that we will move heaven and earth to make sure that we can make those payments within 90 days to those people who've been waiting for so long.
Diolch yn fawr, Julie. A gaf i ddweud pa mor ostyngedig y teimlaf wrth feddwl am y gwaith a wnaethoch chi ar hyn dros gymaint o flynyddoedd? Rwy'n gwybod faint o effaith a gafodd straeon y dioddefwyr hynny arnoch. Diolch i chi am sefyll gyda nhw. Fe wnaethoch chi glywed eu lleisiau. Fe wnaethoch chi wrando arnynt. Mae'n wers i bawb ohonom—fod angen i fwy ohonom wrando a chlywed yr hyn y mae ein hetholwyr yn ei ddweud wrthym. Rwy'n gobeithio eich bod chi a hwythau'n teimlo eich bod wedi cael cyfiawnder wedi'r blynyddoedd maith o ymgyrchu pan na chaent eu clywed.
Rwyf am i fy swyddogion roi amser i ystyried yr adroddiad hwn. Mae wedi cymryd amser hir. Nid wyf am roi ateb sydyn, oherwydd rwyf am roi'r parch y mae'n ei haeddu iddo. Ond yn sicr, byddwn yn rhoi ystyriaeth ddifrifol iddo. Yn amlwg, bydd llawer o'r argymhellion ar gyfer Llywodraeth y DU, ond rwy'n ymrwymo i chi y byddwn o ddifrif ynglŷn ag unrhyw beth mewn perthynas â Chymru.
Rwy'n eich clywed yn llwyr o ran y brys am y taliadau hynny. Cafwyd ymrwymiad i dalu'r taliad interim ychwanegol o £210,000 o fewn 90 diwrnod. Byddwn yn chwarae ein rhan fel Llywodraeth Cymru i sicrhau y bydd cynllun cymorth gwaed heintiedig Cymru yn talu o fewn yr amserlen honno. Gwelwyd tactegau oedi dros y blynyddoedd. Rwyf am wneud ymrwymiad i chi y byddwn yn gwneud ein gorau glas i sicrhau y gallwn wneud y taliadau o fewn 90 diwrnod i'r bobl a fu'n aros cyhyd.
Let me join colleagues and thank Mabon ap Gwynfor for raising this here today, and join the Cabinet Secretary too in paying credit to all those who have campaigned on this issue over the years. I also join the Cabinet Secretary in her words of clarity, by outlining that this scandal is one of the greatest failures of the British state, and also to reflect on the words from Sir Brian Langstaff, who wrote the report. He chose to use the word 'calamity', but, in truth, there are no words that can wholly sum up the tragedy that has taken place over decades, including the disgraceful cover-ups from senior people in the national health service, Government ministries and the civil service. The awful attitude towards victims, the callousness with which they were treated, is certainly beyond a calamity in my book.
They were, as we know, infected with contaminated blood, and then effectively gaslit by the authorities who covered it up every step of the way. There are so many innocent people who have suffered needlessly. Certainly, our thoughts are with them and their loved ones. We know that, in Wales, around 400 people are known to be infected, but we also know that this is unlikely to be the full number. The report that we are discussing today was clear in its criticisms of the UK and Welsh Governments, so I certainly welcome the formal apologies from both Governments to the victims. We must ensure that situations like this are never allowed to happen again, and that the groupthink and the secrecy that encourages cover-ups—the points that Mabon ap Gwynfor mentioned—are eradicated once and for all.
A number of us here today so far have mentioned the Prime Minister's commitment to a comprehensive compensation package. So, a question on that point first, Cabinet Secretary, just to join with colleagues also in terms of the timing of that. I wonder if you have any concerns, initially, about the speed. You said 90 days, but do you have any concerns that that will not be met? Are there any issues or barriers that may be in place to stop that happening sooner rather than later? And, then, just to again make the point on the secrecy and cover-up culture that seemed to come through in this report, I wonder, Cabinet Secretary, are there any proactive measures that you'll be considering to ensure that public bodies in Wales don't engage in that culture of secrecy and cover-ups, so that these tragedies don't happen again?
Gadewch imi ymuno â chyd-Aelodau a diolch i Mabon ap Gwynfor am godi hyn yma heddiw, ac ymuno ag Ysgrifennydd y Cabinet hefyd i roi clod i bawb sydd wedi ymgyrchu ar y mater hwn dros y blynyddoedd. Rwyf hefyd yn ymuno ag Ysgrifennydd y Cabinet yn ei geiriau o eglurhad, drwy nodi bod y sgandal hon yn un o fethiannau mwyaf y wladwriaeth Brydeinig, a myfyrio hefyd ar eiriau Syr Brian Langstaff, a ysgrifennodd yr adroddiad. Dewisodd ddefnyddio'r gair 'calamity'—trychineb—ond, mewn gwirionedd, nid oes unrhyw eiriau a all grynhoi'n llwyr y drasiedi sydd wedi digwydd dros ddegawdau, gan gynnwys y celu gwarthus gan uwchreolwyr yn y gwasanaeth iechyd gwladol, gweinidogaethau Llywodraeth a'r gwasanaeth sifil. Mae'r ymagwedd ofnadwy tuag at ddioddefwyr, creulondeb y ffordd y cawsant eu trin, yn sicr y tu hwnt i drychineb yn fy marn i.
Fel y gwyddom, cawsant eu heintio â gwaed halogedig, ac yna eu dibwyllo i bob pwrpas gan yr awdurdodau a wnaeth gelu'r cyfan bob cam o'r ffordd. Mae cymaint o bobl ddiniwed wedi dioddef yn ddiangen. Yn sicr, mae ein meddyliau gyda nhw a'u hanwyliaid. Gwyddom fod tua 400 o bobl wedi'u heintio yng Nghymru, ond gwyddom hefyd ei bod yn debygol nad dyma'r nifer llawn. Roedd yr adroddiad a drafodir gennym heddiw yn glir yn ei feirniadaeth o Lywodraethau'r DU a Chymru, felly rwy'n sicr yn croesawu'r ymddiheuriadau ffurfiol gan y ddwy Lywodraeth i'r dioddefwyr. Rhaid inni sicrhau na chaniateir i sefyllfaoedd fel hyn ddigwydd eto, a bod y meddwl grŵp a'r cyfrinachedd sy'n annog celu—y pwyntiau a grybwyllodd Mabon ap Gwynfor—yn cael eu dileu unwaith ac am byth.
Mae nifer ohonom yma heddiw wedi sôn am ymrwymiad y Prif Weinidog i becyn iawndal cynhwysfawr. Felly, cwestiwn ar y pwynt hwnnw yn gyntaf, Ysgrifennydd y Cabinet, os caf ategu cyd-Aelodau ynghylch yr amseriad. Tybed a oes gennych unrhyw bryderon, i ddechrau, am y cyflymder. Fe wnaethoch chi ddweud 90 diwrnod, ond a oes gennych unrhyw bryderon na fydd hynny'n cael ei gyflawni? A oes unrhyw broblemau neu rwystrau a allai atal hynny rhag digwydd yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach? Ac unwaith eto, os caf wneud y pwynt ar y cyfrinachedd a'r diwylliant o gelu a oedd fel pe bai'n dod drwodd yn yr adroddiad, Ysgrifennydd y Cabinet, a oes unrhyw fesurau rhagweithiol y byddwch yn eu hystyried i sicrhau na cheir diwylliant o gyfrinachedd a chelu o'r fath yng nghyrff cyhoeddus Cymru, fel nad yw'r trasiedïau hyn yn digwydd eto?
Thanks very much, Sam. Certainly, this is a shameful episode in UK political history, and it is important that we all reflect on that. There are around 264 people who are beneficiaries of the Wales infected blood support scheme. The word 'beneficiary' doesn't seem right to me. These are people who are victims, who've paid a huge price, and no money is going to compensate for the suffering that they've gone through, in particular those who've lost loved ones and who've suffered in very often immense pain.
In terms of the 90 days, what are the barriers? Well, I guess the money needs to come into our account so that we can spend it. There are a lot of rumours swirling around this afternoon about a general election—we need to make sure that that doesn't get in the way. But also I think it's probably really important to underline the fact that, in Wales now, in relation to the national health service, there is a legal duty of candour—a legal duty. So, this is something that we have to make sure is applied and taken seriously. I know that there's a lot of training going on within our health service to make sure people understand what that means in practice.
Diolch yn fawr, Sam. Yn sicr, mae hon yn bennod gywilyddus yn hanes gwleidyddol y DU, ac mae'n bwysig ein bod i gyd yn myfyrio ar hynny. Mae tua 264 o bobl yn fuddiolwyr o gynllun cymorth gwaed heintiedig Cymru. Nid yw'r gair 'buddiolwr' yn teimlo'n iawn i mi. Mae'r rhain yn bobl sy'n ddioddefwyr, sydd wedi talu pris enfawr, ac nid oes unrhyw arian yn mynd i wneud iawn am y dioddefaint y maent wedi'i wynebu, yn enwedig y rhai sydd wedi colli anwyliaid ac sydd wedi dioddef mewn poen aruthrol yn aml.
Ar y 90 diwrnod, beth yw'r rhwystrau? Wel, mae'n debyg fod angen i'r arian ddod i mewn i'n cyfrif fel y gallwn ei wario. Mae llawer o sibrydion yn chwyrlio o gwmpas y prynhawn yma am etholiad cyffredinol—mae angen inni wneud yn siŵr nad yw hynny'n mynd yn y ffordd. Ond hefyd rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn pwysleisio'r ffaith, yng Nghymru nawr, mewn perthynas â'r gwasanaeth iechyd gwladol, fod yna ddyletswydd gonestrwydd gyfreithiol—dyletswydd gyfreithiol. Felly, mae hyn yn rhywbeth y mae'n rhaid inni sicrhau ei fod yn cael ei gymhwyso a'i gymryd o ddifrif. Rwy'n gwybod bod llawer o hyfforddiant yn digwydd yn ein gwasanaeth iechyd i sicrhau bod pobl yn deall beth mae hynny'n ei olygu yn ymarferol.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet. Bydd y cwestiwn amserol nesaf gan Andrew R.T. Davies.
I thank the Cabinet Secretary. The next topical question is from Andrew R.T. Davies.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y Cytundeb Cydweithio rhwng Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru yn dod i ben? TQ1095
2. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's Co-operation Agreement with Plaid Cymru ending? TQ1095
Thank you for your question, Andrew R.T. Davies. The co-operation agreement was about mature politics. Through working together, we achieved a great deal. As the First Minister set out in Plenary yesterday, while we regret the early departure of Plaid Cymru, we're committed to working collaboratively in the Senedd on key priority areas.
Diolch am eich cwestiwn, Andrew R.T. Davies. Roedd y cytundeb cydweithio'n ymwneud â gwleidyddiaeth aeddfed. Drwy weithio gyda'n gilydd, rydym wedi cyflawni llawer iawn. Fel y nododd y Prif Weinidog yn y Cyfarfod Llawn ddoe, er ein bod yn gresynu at ymadawiad cynnar Plaid Cymru, rydym wedi ymrwymo i weithio ar y cyd yn y Senedd ar feysydd blaenoriaeth allweddol.
I am disappointed that the First Minister isn't here again this Wednesday. Two weeks ago, he was not here for a debate on his portfolio responsibilities. Again, I've put a question down. It does beg the question, what is the point in putting questions down if Ministers don't turn up to answer them? Bitterly disappointing.
You said in your opening remarks this was about mature Government. That mature Government delivered national 20 mph, 36 more politicians and a failed sustainable farming scheme, as well as failure to tackle the chronic waiting lists within our NHS, the declining education standards as marked by the Programme for International Student Assessment on international rankings, and obviously the slashing of business rate relief for many small and medium-sized businesses. That's hardly mature Government and hardly delivering for the people of Wales.
But on a more organisational point, if I may, as you're leader of the house, Minister, I look at the forward programme for government business for the next three weeks, and the first week back after we come back from recess there are two items of business, I look on the following Tuesday, there are another two items of business, and the third week, there are another two—
Rwy'n siomedig nad yw'r Prif Weinidog yma y dydd Mercher hwn eto. Bythefnos yn ôl, nid oedd yma ar gyfer dadl ar ei gyfrifoldebau portffolio. Unwaith eto, rwyf wedi gofyn cwestiwn. Mae'n gwneud imi gwestiynu beth yw'r pwynt cyflwyno cwestiynau os nad yw Gweinidogion yn dod yma i'w hateb? Siomedig iawn.
Fe ddywedoch chi yn eich sylwadau agoriadol fod hyn yn ymwneud â Llywodraeth aeddfed. Cyflawnodd y Llywodraeth aeddfed honno 20 mya genedlaethol, 36 yn fwy o wleidyddion a chynllun ffermio cynaliadwy aflwyddiannus, yn ogystal â methiant i fynd i'r afael â'r rhestrau aros cronig yn ein GIG, y safonau addysg sy'n gostwng fel y nododd y Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr ar sgoriau rhyngwladol, ac yn amlwg torri rhyddhad ardrethi busnes i lawer o fusnesau bach a chanolig eu maint. Go brin fod hynny'n Llywodraeth aeddfed a phrin ei fod yn gyflawni ar gyfer pobl Cymru.
Ond ar bwynt mwy trefniadol, os caf, gan mai chi yw arweinydd y tŷ, Weinidog, rwy'n edrych ar flaenraglen fusnes y Llywodraeth am y tair wythnos nesaf, a'r wythnos gyntaf yn ôl ar ôl inni ddychwelyd o'r toriad fe geir dwy eitem fusnes, edrychaf ar y dydd Mawrth canlynol, ceir dwy eitem fusnes arall, a'r drydedd wythnos, ceir dwy arall—
I must remind the leader of the opposition, the question is on the co-operation agreement, not on business coming up.
Rhaid i mi atgoffa arweinydd yr wrthblaid fod y cwestiwn ar y cytundeb cydweithio, nid ar fusnes sydd ar y ffordd.
Well, I'm just trying to lead in to the point about how is the Government functioning, bringing forward business that clearly it doesn't seem—[Interruption.]
Wel, rwy'n ceisio arwain at y pwynt ynglŷn â sut mae'r Llywodraeth yn gweithredu, gan gyflwyno busnes y mae'n amlwg nad yw'n ymddangos—[Torri ar draws.]
Can Members allow the leader of the opposition to put his question?
A wnaiff yr Aelodau ganiatáu i arweinydd yr wrthblaid ofyn ei gwestiwn?
Clearly, it doesn't seem to have got an idea of where it wants to go. Ultimately, this should have been dealt with by the First Minister to outline and give us confidence that he knows where he wants this Government to go. So, can you as leader of the house give a commitment that the Government will get its mojo back and start delivering for the people of Wales, rather than continuing this downward spiral that it seems to have set its course on?
Yn amlwg, nid yw'n ymddangos bod ganddi syniad i ble mae hi eisiau mynd. Yn y pen draw, dylai'r Prif Weinidog fod wedi ymdrin â hyn er mwyn nodi a rhoi hyder i ni ei fod yn gwybod i ble mae am i'r Llywodraeth hon fynd. Felly, a allwch chi fel arweinydd y tŷ roi ymrwymiad y bydd y Llywodraeth yn cael ei brwdfrydedd yn ôl ac yn dechrau cyflawni ar gyfer pobl Cymru, yn hytrach na pharhau ar y llwybr i'r gwaelod y mae i'w gweld wedi rhoi ei brid ar ei ddilyn?
In my response to his supplementary points, and I'm not sure where the question was—
Yn fy ymateb i'w bwyntiau atodol, ac nid wyf yn siŵr lle'r oedd y cwestiwn—
I'm not sure where the First Minister is.
Nid wyf innau'n siŵr lle mae'r Prif Weinidog.
I'll come on to the points that you made. The leader of the opposition will understand I'm going to focus on his question. It is a question about the ending of the co-operation agreement on 17 May. It was always a time-limited agreement, but I would have to say that the majority of the commitments—
Fe ddof at y pwyntiau a wnaethoch. Bydd arweinydd yr wrthblaid yn deall y byddaf yn canolbwyntio ar ei gwestiwn. Mae'n gwestiwn ynglŷn â dod â'r cytundeb cydweithio i ben ar 17 Mai. Roedd bob amser yn gytundeb ag iddo derfyn amser, ond mae'n rhaid imi ddweud bod mwyafrif yr ymrwymiadau—
Like a microwave going 'ping'.
Fel microdon yn dweud 'ping'.
Are you going to listen, leader of the opposition, to my answer to your question?
A ydych chi'n mynd i wrando ar fy ateb i'ch cwestiwn, arweinydd yr wrthblaid?
I'd like the First Minister—
Hoffwn i'r Prif Weinidog—
The majority of the commitments that we've worked on so collaboratively together are completed or are in the process of being completed, and we'll now look closely at—
Mae'r rhan fwyaf o'r ymrwymiadau yr ydym wedi gweithio arnynt mor gydweithredol gyda'n gilydd wedi'u cwblhau neu yn y broses o gael eu cwblhau, a byddwn yn edrych yn fanwl nawr ar—
Trefnydd, one second, please.
Drefnydd, un eiliad, os gwelwch yn dda.
—how we can progress the outstanding—
—sut y gallwn symud ymlaen ar y rhai sy'n weddill—
There are too many Members on all benches speaking to conversations outside of what the Minister is trying to respond to. Now, I've asked that everyone gives the Trefnydd the decency of allowing her to respond.
Mae gormod o Aelodau ar bob ochr yn cynnal sgyrsiau y tu allan i'r hyn y mae'r Gweinidog yn ceisio ymateb iddo. Nawr, rwyf wedi gofyn i bawb fod mor gwrtais â chaniatáu i'r Trefnydd ymateb.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. The majority of commitments are completed or are in the process of being implemented, and we are immensely proud of these—we're immensely proud, aren't we, together, of those commitments, what's been completed. And we're now looking closely at how we can progress the outstanding co-operation agreement commitments, and I will name some of them—and, of course, our Ministers here today, our Cabinet Secretaries, are taking those forward; they're hugely important for the people of Wales, which is what our co-operation agreement was working to serve—the Welsh language education Bill, the White Paper on the right to adequate housing and fair rents. These are the issues we're looking closely at. Those are the co-operation agreements that we take together. And can I just say, because I will respond, as the First Minister said yesterday, with his Cabinet team he's focusing on his role as First Minister, as he is the First Minister who went to meet the Tata chiefs in Mumbai, who met the farmers, the steelworkers and health workers in his first few days of office. Yes, he is, actually, in north Wales—on his way to north Wales—to address the Wales TUC. I don't think you'll get an invite to the Wales TUC, Andrew R.T. Davies. [Interruption.] He is focusing—
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Mae'r rhan fwyaf o'r ymrwymiadau wedi'u cwblhau neu yn y broses o gael eu gweithredu, ac rydym yn hynod falch o'r rhain—rydym yn hynod falch, onid ydym, gyda'n gilydd, o'r ymrwymiadau hynny, yr hyn sydd wedi'i gwblhau. Ac rydym bellach yn edrych yn fanwl ar sut y gallwn symud ymlaen â'r ymrwymiadau sy'n weddill o'r cytundeb cydweithio, ac fe enwaf rai ohonynt—ac wrth gwrs, mae ein Gweinidogion yma heddiw, ein Hysgrifenyddion Cabinet, yn bwrw ymlaen â'r rheini; maent yn hynod o bwysig i bobl Cymru, sef beth oedd ein cytundeb cydweithio yn gweithio i'w wneud—y Bil addysg Gymraeg, y Papur Gwyn ar yr hawl i dai digonol a rhenti teg. Dyma'r materion rydym yn edrych yn fanwl arnynt. Dyna'r cytundebau cydweithio a wnawn gyda'n gilydd. Ac a gaf i ddweud, oherwydd fe wnaf ymateb, fel y dywedodd y Prif Weinidog ddoe, gyda'i dîm Cabinet mae'n canolbwyntio ar ei rôl fel Prif Weinidog, gan mai ef yw'r Prif Weinidog a aeth i gyfarfod â phenaethiaid Tata ym Mumbai, a gyfarfu â'r ffermwyr, y gweithwyr dur a'r gweithwyr iechyd yn ei ddyddiau cyntaf yn y swydd. Ydy, mae yng ngogledd Cymru—ar ei ffordd i ogledd Cymru—i annerch TUC Cymru. Nid wyf yn credu y cewch wahoddiad i TUC Cymru, Andrew R.T. Davies. [Torri ar draws.] Mae'n canolbwyntio—
Sorry, Trefnydd. I would expect people to allow the Trefnydd to respond without trying to speak over her.
Mae'n ddrwg gennyf, Drefnydd. Rwy'n disgwyl i bobl ganiatáu i'r Trefnydd ymateb heb geisio siarad drosti.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. I think I've said my piece.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n credu fy mod i wedi dweud yr hyn a oedd gennyf i'w ddweud.
I was half expecting Andrew R.T. Davies to offer to enter into a co-operation agreement with you, given that he has already made that plea on social media, when Vaughan Gething became First Minister. But, obviously, electioneering has started.
I'd also ask perhaps that Andrew R.T. Davies corrects the Record. Actually, 20 mph isn't in the co-operation agreement. There were 46 areas, but that wasn't a part of it, and we did secure an amendment. So, please, correct the Record, because it wasn't part of the co-operation agreement, which is the focus of this question.
Roeddwn i'n hanner disgwyl i Andrew R.T. Davies gynnig ymrwymo i gytundeb cydweithio gyda chi, o gofio ei fod eisoes wedi gwneud yr apêl honno ar y cyfryngau cymdeithasol, pan ddaeth Vaughan Gething yn Brif Weinidog. Ond wrth gwrs, mae'r ymgyrch etholiadol wedi dechrau.
Hoffwn ofyn hefyd i Andrew R.T. Davies gywiro'r Cofnod. Nid yw 20 mya yn y cytundeb cydweithio. Roedd yna 46 maes, ond nid oedd hynny'n rhan ohono, ac fe wnaethom sicrhau gwelliant. Felly, os gwelwch yn dda, cywirwch y Cofnod, oherwydd nid oedd yn rhan o'r cytundeb cydweithio, sef ffocws y cwestiwn hwn.
Ar bob cam o'r daith ddatganoli, mae cydweithio wedi chwarae rhan annatod yng ngwaith y Senedd. Yn wir, mae cydweithio wedi bod yn angenrheidiol, gan fod yr un blaid wedi cael Llywodraeth fwyafrif mewn chwarter canrif. Fel roeddech chi'n ei ddweud yn eich ymateb, mae hyn yn wleidyddiaeth aeddfed. Ac mi rydyn ni hefyd yn falch o'r cydweithio sydd wedi bod drwy gydol bodolaeth y Senedd hon, oherwydd mae o yn eithriadol o bwysig nad oes gan yr un blaid fonopoli ar syniadau da, a lle'r ydyn ni'n gallu cydweithio, bod hynny'n digwydd.
Yn amlwg, mi oedd yna gytundeb wedi ei ffurfioli fan hyn, ac mi fyddwn i'n hoffi ailadrodd yr hyn ddywedodd Rhun ap Iorwerth yn y Siambr ddoe. Mae'r cyfeiriad gwleidyddol newydd y mae'r Prif Weinidog wedi ei osod a'r sgandal o gwmpas y rhodd o £200,000 ar gyfer ras arweinyddol Llafur wedi tynnu sylw oddi ar waith pwysig y cytundeb hwn. Ond mi rydyn ni'n ymrwymo i gydweithio a pharhau efo'r ymrwymiadau hynny. Dydy hynny ddim wedi newid.
Felly, ydy'r Trefnydd yn cytuno â mi ei bod hi'n bwysig bod y Senedd hon efo'r nodwedd o wleidyddiaeth aeddfed a bod cydweithio yn rhan o hynny, ac y bydd y Llywodraeth hon yn parhau yn barod i gydweithio ar gyflawni polisïau blaengar i'n cymunedau ni?
On all steps of the devolution journey, co-operation has played an integral part in the work of the Senedd. Indeed, co-operation has been necessary, because no party has had a majority Government in 25 years. As you said in your response, this is mature politics. And we too are proud of the co-operation that has taken place throughout the existence of this Senedd. It is extremely important that no party should have a monopoly on good ideas, and where we can collaborate, that should happen.
Clearly, there was an agreement formalised in this place, and I would like to repeat what Rhun ap Iorwerth said in the Chamber yesterday. The new political direction set by the First Minister and the scandal surrounding the £200,000 donation for the Labour leadership race have taken focus off the important work of this agreement. But we are committed to co-operation and to continue with those commitments. That hasn't changed.
So, does the Trefnydd agree with me that it is important that this Senedd has mature politics and that co-operation should be part of that, and that this Government will continue to be willing to co-operate on the delivery of innovative and progressive policies for our communities?
Diolch yn fawr, Heledd Fychan. And I couldn't agree with you more. And I don't like to say often, 'Remember those who have been here for 25 years', but there are actually three of us here in this Chamber at the moment. But we have co-operated: we were in coalition with Plaid Cymru for four years, we were in a partnership agreement with the Welsh Liberal Democrats, we've been a minority Government, actually, also working closely together on budgets with both Plaid Cymru and the Welsh Liberal Democrats—never with the Welsh Conservatives. Never with the Welsh Conservatives. [Interruption.] So, can I just take the opportunity to, actually, say how pleased we were when Rhun ap Iorwerth, your leader, said yesterday:
'We on these benches'—
Plaid Cymru—
'are very proud of what was achieved through that agreement'.
And we share that pride. And he also emphasised to the First Minister—your leader—
'our commitment to continue to work together on issues where we are agreed.'
He reiterated that message sincerely. We want to extend that. We share that. And can I just take the opportunity, Dirprwy Lywydd, to thank Siân Gwenllian and Cefin Campbell for their work through the agreement? By working together we've achieved a great deal, and let's just list some of those things we've done together, including free school meals for all pupils in primary schools; providing more free childcare; and, Julie Morgan, I pay tribute to the work that Julie did with Siân Gwenllian on Flying Start. The designated Members worked together on a radical package of measures to create thriving local communities, helping people to live locally, addressing high numbers of second homes in many areas of Wales. Mature politics is actually about working with the people on the issues you agree with, and we have a duty to the people of Wales to do that. So, let's continue to work together in the way that you've suggested and decided. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Heledd Fychan. Ac rwy'n cytuno'n llwyr â chi. Ac nid wyf yn hoffi dweud yn aml, 'Cofiwch y rhai sydd wedi bod yma ers 25 mlynedd', ond mae tri ohonom yma yn y Siambr ar hyn o bryd. Ond rydym wedi cydweithio: roeddem mewn clymblaid â Phlaid Cymru am bedair blynedd, roeddem mewn cytundeb partneriaeth â Democratiaid Rhyddfrydol Cymru, rydym wedi bod yn Llywodraeth leiafrifol, mewn gwirionedd, hefyd yn cydweithio'n agos ar gyllidebau gyda Phlaid Cymru a Democratiaid Rhyddfrydol Cymru—byth gyda'r Ceidwadwyr Cymreig. Byth gyda'r Ceidwadwyr Cymreig. [Torri ar draws.] Felly, a gaf i fanteisio ar y cyfle i ddweud pa mor falch yr oeddem pan ddywedodd Rhun ap Iorwerth, eich arweinydd, ddoe:
'Dŷn ni ar y meinciau yma'—
Plaid Cymru—
'yn falch iawn o beth gafodd ei gyflawni drwy'r cytundeb hwnnw'.
Ac rydym yn rhannu'r balchder hwnnw. Ac fe bwysleisiodd hefyd wrth y Prif Weinidog—eich arweinydd—
'ein hymrwymiad ni i barhau i gydweithio, wrth gwrs, ar faterion lle dŷn ni yn gytûn'.
Ailadroddodd y neges honno'n ddiffuant. Rydym eisiau ymestyn hynny. Rydym yn rhannu hynny. Ac a gaf i fanteisio ar y cyfle, Ddirprwy Lywydd, i ddiolch i Siân Gwenllian a Cefin Campbell am eu gwaith drwy'r cytundeb? Drwy weithio gyda'n gilydd rydym wedi cyflawni llawer iawn, a gadewch inni restru rhai o'r pethau a wnaethom gyda'n gilydd, gan gynnwys prydau ysgol am ddim i bob disgybl ysgol gynradd; darparu mwy o ofal plant am ddim; a Julie Morgan, rwy'n talu teyrnged i'r gwaith a wnaeth Julie gyda Siân Gwenllian ar Dechrau'n Deg. Gweithiodd yr Aelodau dynodedig gyda'i gilydd ar becyn radical o fesurau i greu cymunedau lleol ffyniannus, gan helpu pobl i fyw'n lleol, a mynd i'r afael â niferoedd uchel o ail gartrefi mewn sawl ardal yng Nghymru. Mae gwleidyddiaeth aeddfed yn golygu gweithio gyda'r bobl ar y materion rydych chi'n cytuno â nhw yn eu cylch, ac mae dyletswydd arnom i bobl Cymru i wneud hynny. Felly, gadewch inni barhau i weithio gyda'n gilydd yn y ffordd y gwnaethoch chi ei hawgrymu a phenderfynu arni. Diolch yn fawr.
I too am very proud of the record of our respective parties in relation to the work that we did under the co-operation agreement. I am, nevertheless, disappointed that the First Minister isn't here, and as much as I support the work of the Wales TUC, does his absence today suggest that he feels more accountable to the Wales TUC than he does to Senedd Cymru?
Rwyf innau hefyd yn falch iawn o gyflawniad ein pleidiau mewn perthynas â'r gwaith a wnaethom o dan y cytundeb cydweithio. Serch hynny, rwy'n siomedig nad yw'r Prif Weinidog yma, ac er cymaint y cefnogaf waith TUC Cymru, a yw ei absenoldeb heddiw yn awgrymu ei fod yn teimlo'n fwy atebol i TUC Cymru nag y mae i Senedd Cymru?
As First Minister, as I said, he has his duties and roles to play. I'm very pleased to be answering this question today, I have to say, Llyr Gruffydd. Of course, yesterday he was here as First Minister answering questions. But today is a non-Government business day.
But I just want to say that I'm really pleased to have the opportunity to answer the leader of the opposition's question, because it has been ingrained in me in my political life that we should reach out and work together, and I think that's part of the reason why we have been successful in terms of the 25 years—a quarter of a century—of devolution. What we must be most proud of, and with Jane if she was here today, is that we've got through that package of Senedd reform to take this Senedd and Welsh devolution onwards.
Fel y dywedais, fel Prif Weinidog mae ganddo ei ddyletswyddau a'i rolau i'w chwarae. Rwy'n falch iawn o ateb y cwestiwn hwn heddiw, mae'n rhaid imi ddweud, Llyr Gruffydd. Wrth gwrs, ddoe roedd yma fel Prif Weinidog yn ateb cwestiynau. Ond diwrnod busnes anllywodraethol yw heddiw.
Ond rwyf am ddweud fy mod i'n falch iawn o gael y cyfle i ateb cwestiwn arweinydd yr wrthblaid, oherwydd rwyf bob amser wedi credu yn fy mywyd gwleidyddol y dylem estyn allan a gweithio gyda'n gilydd, ac rwy'n credu mai dyna ran o'r rheswm pam y buom yn llwyddiannus dros 25 mlynedd—chwarter canrif—o ddatganoli. Yr hyn y mae'n rhaid inni fod yn fwyaf balch ohono, a chyda Jane pe bai hi yma heddiw, yw ein bod wedi mynd drwy becyn diwygio'r Senedd er mwyn mynd â'r Senedd hon a datganoli Cymru yn eu blaenau.
Symud ymlaen—ffordd ymlaen.
Moving forward—a way forward.
Diolch i'r Trefnydd. Bydd y cwestiwn amserol olaf gan Rhun ap Iorwerth.
I thank the Trefnydd. The final topical question is from Rhun ap Iorwerth.
3. Pa drafodaethau mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi eu cael gyda Llywodraeth y DU am ddynodi safle Wylfa fel dewis cyntaf ar gyfer datblygu gorsaf bŵer niwclear? TQ1096
3. What discussions has the Cabinet Secretary had with the UK Government about designating Wylfa as the preferred site for developing a nuclear power station? TQ1096
[Anghlywadwy.]—Llywodraeth y Deyrnas Unedig, ac yn croesawu datganiad heddiw mai Wylfa yw'r lleoliad sydd ar y blaen o ran datblygiadau niwclear yng ngogledd Cymru. Mae hyn yn cydnabod yr hyn mae nifer ohonon ni yn y Senedd hon wedi gwybod ers amser. Rŷn ni'n edrych ymlaen at y manylion a'r cynllun a'r ymrwymiad ariannu sydd angen ar bobl i gael y sicrwydd ar gyfer y dyfodol.
[Inaudible.]—UK Government, and we welcome today's statement that Wylfa is the preferred site in developing a nuclear power station in north Wales. This recognises what many of us in this Senedd have known for some time. We look forward to seeing the detail, and the plan and the funding commitment that people will need to have assurances for the future.
Diolch am yr ymateb yna. Dwi eisiau bod yn bositif oherwydd dwi wastad wedi gweithio yn bositif dros drio sicrhau bod unrhyw ddatblygiad yn Wylfa yn dod â'r budd economaidd mwyaf yn lleol, a bod buddiannau ein cymuned ni yn Ynys Môn yn cael eu hystyried a'u gwarchod. Mi wnaf i'r pwynt yma i ddechrau: mae angen sicrhau llais lleol yn y penderfyniad yma—nid rhywbeth sy'n digwydd i ni ddylai'r datblygiadau yma fod.
Ond mae'n rhaid dweud, onid oes, mae amheuaeth go iawn am faint o gyhoeddiad ydy hwn mewn difri, ac mae angen peidio â chodi gobeithion pobl yn ormodol. Dwi'n gobeithio y gwnaiff y Gweinidog gytuno efo fi ar hynny. Dwi'n ymwneud â'r mater yma ers 10 mlynedd a mwy fel Aelod etholedig. I'r rhai, efallai, sydd ddim wedi ymwneud â'r mater mor hir â hynny, mae'n werth atgoffa ein bod ni wedi bod yn fan hyn o'r blaen, ac atgoffa am yr holl waith caled a arweiniodd at fod project Wylfa yn barod i fynd. Wrth gwrs, llanast llwyr gan Lywodraeth Geidwadol y Deyrnas Unedig oedd i gyfrif bod y cynllun hwnnw wedi dymchwel, a rŵan dŷn ni nôl i'r man cychwyn, ac nid mater o ddechrau eto lle'r oeddem ni ydy hyn.
Thank you very much for that response. I want to be positive because I have always worked positively to try and ensure that any development at Wylfa brings the greatest economic benefit, and that the interests of our communities in Ynys Môn are considered and safeguarded. I'll make this point to begin with: we need to ensure a local voice in these decisions, not something being done to us. That's not what these developments should be.
But I have to say that there are real doubts about how much of an announcement this is, in all seriousness. We mustn't raise people's hopes too much. I hope the Minister would agree with me on that point. I've been involved in this issue for 10 years or more as an elected Member. For those who perhaps haven't been involved in this matter for as long, it's worth reminding ourselves that we've been in this position before, and reminding ourselves of all the hard work that led to the Wylfa project being ready to go. Of course, there was a complete mess made of that by the UK Conservative Government, which meant that that project was not continued with, and now we're back at the beginning, but this is not a matter of starting from the beginning here.
I'm not the only one to have predicted that we were likely to get something in this election year for reasons of political expediency that sounded like an announcement that Wylfa was go. I must say, I didn't expect it to be as audacious as to announce it, perhaps, a day before an election is called, if the rumours are to be true. But, of course, whatever the positive elements of this announcement, the truth of the matter is that we are still decades away from having a new scheme. It doesn't mean we don't look at the positives, but we have to be honest—Wylfa Newydd would have been under construction had the Conservative Government not led to its collapse. Apprenticeships had begun. We're talking now about a power station possibly being built by 2050. The apprentices haven't been born yet. What the Government has announced is that they're launching talks with international energy companies to explore building a power station. We have been here a long time ago, and the people of Ynys Môn I don't think are in the mood to be misled in any way. So, given that the UK Government doesn't even have a technology that has been chosen yet—I've been honest; I'd rather a smaller scheme that would be more in fitting with our community, but—does the Minister agree with me on the need to couple incremental positivity with a firm dose of reality?
Nid fi yw'r unig un i fod wedi rhagweld ein bod yn debygol o gael rhywbeth yn ystod y flwyddyn etholiad hon am resymau'n ymwneud â buddioldeb gwleidyddol a oedd yn swnio fel cyhoeddiad fod Wylfa'n cael y golau gwyrdd. Mae'n rhaid imi ddweud, nid oeddwn yn disgwyl iddynt fod mor feiddgar â'i gyhoeddi ddiwrnod cyn galw etholiad, os yw'r sibrydion yn wir. Ond wrth gwrs, beth bynnag yw elfennau cadarnhaol y cyhoeddiad hwn, y gwir amdani yw ein bod yn dal i fod ddegawdau i ffwrdd o gael cynllun newydd. Nid yw'n golygu nad ydym yn edrych ar y pethau cadarnhaol, ond mae'n rhaid inni fod yn onest—byddai Wylfa Newydd yn y broses o gael ei adeiladu pe na bai'r Llywodraeth Geidwadol wedi arwain at ei fethiant. Roedd prentisiaethau wedi dechrau. Rydym yn siarad nawr am orsaf bŵer a gaiff ei hadeiladu erbyn 2050 o bosbl. Nid yw'r prentisiaid wedi cael eu geni eto. Yr hyn y mae'r Llywodraeth wedi'i gyhoeddi yw eu bod yn lansio trafodaethau gyda chwmnïau ynni rhyngwladol i archwilio adeiladu gorsaf bŵer. Rydym wedi bod yma o'r blaen, ac nid wyf yn credu bod pobl Ynys Môn yn yr hwyl i gael eu camarwain mewn unrhyw ffordd. Felly, o ystyried nad oes gan Lywodraeth y DU dechnoleg wedi'i dewis eto hyd yn oed—rwyf wedi bod yn onest; byddai'n well gennyf gynllun llai a fyddai'n fwy addas i'n cymuned, ond—a yw'r Gweinidog yn cytuno â mi ynghylch yr angen am ddos cadarn o realiti i fynd gyda'r positifrwydd cynyddol?
I thank Rhun ap Iorwerth for that further question. Apart from a brief phone call yesterday afternoon, we weren't given advance notice of the UK Government's announcement. It is important to welcome progress, however modest that progress may be. What the statement doesn't confirm is that the project will definitely go ahead, and I do think it is important, not least given the history that Rhun ap Iorwerth has spelled out in his supplementary question, to be mindful that what we actually need—. As well as the indication that we've had today, what we need to see is a timeline, an actual commitment and detail, if people are to have the reassurance that they need. We've had discussions in this Chamber and in committee very recently about the need for skills planning in relation to nuclear, and that requires that level of certainty so that we can all make the arrangements that we need to make. What I will say is that, as a Government, we are ready to work in partnership with the UK Government of whatever colour to help deliver this opportunity.
Diolch i Rhun ap Iorwerth am y cwestiwn pellach hwnnw. Ar wahân i alwad ffôn fer brynhawn ddoe, ni chawsom rybudd ymlaen llaw o gyhoeddiad Llywodraeth y DU. Mae'n bwysig croesawu cynnydd, ni waeth pa mor gymedrol y gall y cynnydd hwnnw fod. Ond nid yw'r datganiad yn cadarnhau y bydd y prosiect yn bendant yn mynd rhagddo, ac rwy'n credu bod hynny'n bwysig, yn anad dim o ystyried yr hanes y mae Rhun ap Iorwerth wedi'i grybwyll yn ei gwestiwn atodol, i fod yn ymwybodol mai'r hyn rydym ei angen mewn gwirionedd—. Yn ogystal â'r arwydd a gawsom heddiw, yr hyn rydym angen ei weld yw amserlen, ymrwymiad a manylion gwirioneddol, os yw pobl am gael y sicrwydd y maent ei angen. Rydym wedi cael trafodaethau yn y Siambr hon ac yn y pwyllgor yn ddiweddar iawn ynghylch yr angen am gynllunio sgiliau mewn perthynas â niwclear, ac mae hynny'n galw am lefel o sicrwydd fel y gallwn i gyd wneud y trefniadau y mae angen inni eu gwneud. Hoffwn ddweud ein bod ni, fel Llywodraeth, yn barod i weithio mewn partneriaeth â Llywodraeth y DU o ba liw bynnag i'w helpu i ddarparu'r cyfle hwn.
I've heard there have been discussions with South Korea—the irony of Great British Nuclear and then letting foreign Governments profit from it while the risk is taken up by public funds. Hinkley B's estimated cost was £18.2 billion. Updated costs are now £31 billion, and EDF has estimated £46 billion. Regarding needing this for baseload, the former chief executive officer of the National Grid has said there is no need for baseload; he said this several years ago. The expert planning officers found that Wylfa Newydd failed to meet some of the United Nations' biological diversity standards, and also listed concerns over the project's impact on the local economy, housing stock, health, culture and the Welsh language.
How can it fulfil the 2050 net-zero target when it will take years to develop and lots of carbon to build it? Including planning and approval estimates, it could be 20 years or more. The life span is just 60 years and a typical reactor generates 30 tonnes of high-level nuclear waste annually that remains radioactive and dangerous to humans for thousands of years. Call me sceptical, but is this just an election announcement?
Rwyf wedi clywed bod trafodaethau wedi bod gyda De Corea—eironi Great British Nuclear ac yna gadael i Lywodraethau tramor elwa ohono tra bo'r risg yn cael ei ysgwyddo gan arian cyhoeddus. Cost amcangyfrifedig Hinkley B oedd £18.2 biliwn. Mae'r costau wedi'u diweddaru bellach yn £31 biliwn, ac mae EDF wedi amcangyfrif £46 biliwn. O ran yr angen amdano ar gyfer cyflenwad sylfaenol, mae cyn brif swyddog gweithredol y Grid Cenedlaethol wedi dweud nad oes angen cyflenwad sylfaenol; dywedodd hyn sawl blwyddyn yn ôl. Mae'r swyddogion cynllunio arbenigol wedi canfod bod Wylfa Newydd wedi methu cyrraedd rhai o safonau amrywiaeth fiolegol y Cenhedloedd Unedig, ac maent hefyd wedi rhestru pryderon ynghylch effaith y prosiect ar yr economi leol, y stoc dai, iechyd, diwylliant a'r iaith Gymraeg.
Sut y gallwn gyflawni targed sero net 2050 pan fydd yn cymryd blynyddoedd i'w ddatblygu a llawer o garbon i'w adeiladu? O gynnwys amcangyfrifon cynllunio a chymeradwyo, gallai fod yn 20 mlynedd neu fwy. Nid yw'r hyd oes ond yn 60 mlynedd ac mae adweithydd nodweddiadol yn cynhyrchu 30 tunnell o wastraff niwclear lefel uchel bob blwyddyn sy'n parhau i fod yn ymbelydrol ac yn beryglus i bobl am filoedd o flynyddoedd. Galwch fi'n sgeptig, ond ai cyhoeddiad etholiad yn unig yw hwn?
I thank the Member for her question and I think she ends on the point that Rhun ap Iorwerth made in his supplementary question as well. And I think what we want to see is the level of detail that enables this proposal to be properly assessed and evaluated. I hear what the Member says in relation to her reservations, which I understand are longstanding. There is a contribution that nuclear can make to a decarbonised energy system, as I know that she will also understand the Government's position. But I think the critical thing is that whilst the announcement today indicates a preference, it does not provide that level of detail about future plans that I'm sure all of us would welcome seeing.
Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn a chredaf ei bod yn gorffen ar y pwynt a wnaeth Rhun ap Iorwerth yn ei gwestiwn atodol. Ac rwy'n credu mai'r hyn rydym eisiau ei weld yw'r lefel o fanylder sy'n ei gwneud hi'n bosibl asesu a gwerthuso'r cynnig yn briodol. Rwy'n clywed yr hyn y mae'r Aelod yn ei ddweud mewn perthynas â'i hamheuon, ac rwy'n deall eu bod yn amheuon hirsefydlog. Mae yna gyfraniad y gall niwclear ei wneud i system ynni wedi'i datgarboneiddio, a gwn y bydd hi hefyd yn deall safbwynt y Llywodraeth. Ond er bod y cyhoeddiad heddiw yn nodi ffafriaeth, rwy'n credu mai'r peth allweddol yw nad yw'n darparu'r lefel honno o fanylder am gynlluniau yn y dyfodol y byddai pob un ohonom yn ei chroesawu, rwy'n siŵr.
Do you know it's not that long ago that the leader of Plaid Cymru was actually saying how much against nuclear power they were? The doom and gloom coming from those benches is just—. On a more cheery note, what a fantastic announcement there has been today that Wylfa on Ynys Môn has been chosen as the UK's next nuclear power station, an announcement that we on these benches certainly welcome. The UK Conservative Government, and, indeed, the pocket rocket Member of Parliament, Virginia Crosbie, they're delivering for Ynys Môn, they're delivering for north-west Wales in terms of the massive economic benefit coming to Anglesey.
This project could lead to 8,000 construction jobs, 800 steady, quality careers, hundreds of secondary and supply chain employment opportunities, but—and I will agree with Rhun on this—there is an immense skills shortage. I've been here 13 years and the Welsh Government were supposed to be actually making sure that those skills were in place. And as has been mentioned, those people are not even born yet that are needed.
Now, Bangor University have started a general engineering degree, new training facilities have been provided—new, very recent—at Coleg Menai, to offer courses in engineering, fabrication, welding, mechanical engineering and power engineering. However, apprenticeship uptake has been in massive decline, with no focus on this issue whatsoever by the Welsh Labour Government. So, in light of this exciting and transformational announcement, what steps will you be taking, Minister, to ensure that local young people here—well, there—in north-west Wales have the best possible opportunities to secure those all-important STEM careers and massive opportunities? Diolch.
A ydych chi'n gwybod nad oes cymaint â hynny ers i arweinydd Plaid Cymru ddweud cymaint yr oeddent yn gwrthwynebu pŵer niwclear? Mae'r tristwch a'r anobaith sy'n dod oddi ar y meinciau hynny'n hollol—. Ar nodyn mwy hwyliog, cafwyd cyhoeddiad gwych heddiw fod gorsaf Wylfa ar Ynys Môn wedi cael ei dewis fel gorsaf ynni niwclear nesaf y DU, cyhoeddiad yr oeddem ni ar y meinciau hyn yn sicr yn ei groesawu. Mae Llywodraeth Geidwadol y DU, a'r Aelod Seneddol Virginia Crosbie yn wir, yn cyflawni ar ran Ynys Môn, maent yn cyflawni ar gyfer gogledd-orllewin Cymru o ran y budd economaidd enfawr sy'n dod i Ynys Môn.
Gallai'r prosiect hwn arwain at 8,000 o swyddi adeiladu, 800 o yrfaoedd sefydlog o ansawdd, cannoedd o gyfleoedd cyflogaeth eilaidd ac yn y gadwyn gyflenwi, ond—ac rwy'n cytuno â Rhun ar hyn—mae prinder sgiliau aruthrol. Rwyf wedi bod yma ers 13 mlynedd ac roedd Llywodraeth Cymru i fod i sicrhau bod y sgiliau hynny gennym. Ac fel y crybwyllwyd, nid yw'r bobl sydd eu hangen wedi cael eu geni eto hyd yn oed.
Nawr, mae Prifysgol Bangor wedi dechrau gradd mewn peirianneg gyffredinol, darparwyd cyfleusterau hyfforddi newydd—newydd, diweddar iawn—yng Ngholeg Menai, i gynnig cyrsiau mewn peirianneg, saernïo, weldio, peirianneg fecanyddol a pheirianneg pŵer. Fodd bynnag, mae'r nifer sy'n manteisio ar brentisiaethau wedi bod yn dirywio'n sylweddol, ac nid yw Llywodraeth Lafur Cymru wedi rhoi unrhyw ffocws ar y mater hwn o gwbl. Felly, yng ngoleuni'r cyhoeddiad cyffrous a thrawsnewidiol hwn, pa gamau y byddwch chi'n eu cymryd, Weinidog, i sicrhau bod pobl ifanc leol yma—wel, yno—yng ngogledd-orllewin Cymru yn cael y cyfleoedd gorau posibl i gael y gyrfaoedd STEM a'r cyfleoedd enfawr hollbwysig hynny? Diolch.
Well, if I may say, that was a remarkable level of boosterism, even for the Member for Aberconwy. I think it's important to have a level of perspective about what we're discussing. I think it is important—. She makes a very important point about the need for planning for the future need for skills and apprenticeships, and the broader skills programmes that we have play a significant part in that. The point I was making earlier, in response to Rhun ap Iorwerth, is that the best environment in which to plan programmatically and proactively for that is one when a timeline is set out, and clarity, certainty and the detail have been provided, and I'm sure she will join me in looking forward to that, when it's provided.
Wel, os caf fi ddweud, roedd honno'n lefel ryfeddol o hyrwyddo, hyd yn oed i'r Aelod dros Aberconwy. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig cael lefel o bersbectif am yr hyn a drafodwn. Rwy'n credu ei bod yn bwysig—. Mae'n gwneud pwynt pwysig iawn am yr angen i gynllunio ar gyfer sgiliau a phrentisiaethau yn y dyfodol, ac mae'r rhaglenni sgiliau ehangach sydd gennym yn chwarae rhan sylweddol yn hynny. Y pwynt roeddwn i'n ei wneud yn gynharach, mewn ymateb i Rhun ap Iorwerth, yw mai'r amgylchedd gorau i gynllunio'n rhaglennol ac yn rhagweithiol ar gyfer hynny yw un lle nodir amserlen, ac eglurder, sicrwydd a manylder, ac rwy'n siŵr y bydd hi'n ymuno â mi i edrych ymlaen at yr adeg pan gaiff hynny ei ddarparu.
Minister, of course I welcome this announcement. I've placed on record a number of times my thoughts on the nuclear industry in Wales and where that could see Wales. I agree with you, Cabinet Secretary, that this is missing certainty and clarity from the UK Government's announcement, albeit a welcome announcement. The Conservative spokesperson listed a number of potential opportunities that could be realised by this, but failed to reflect on the fact that we could have already been there, or certainly on that journey to being there, if the Conservative Government had come good on a promise from a number of years ago.
Can I ask the Cabinet Secretary will he be seeking certainty and clarity in the conversations he has with UK Government colleagues, so that we can support local supply chains, like Boccard in Broughton, in my constituency, and the local schools and colleges who will need to upskill and retrain existing employees and new apprentices and employees of the future? But to be able to have those conversations, you need that certainty. Will you be seeking that certainty from the UK Government?
Weinidog, rwy'n croesawu'r cyhoeddiad hwn wrth gwrs. Rwyf wedi cofnodi fy safbwynt ar y diwydiant niwclear yng Nghymru sawl gwaith a'r hyn y gallai hynny ei wneud i Gymru. Rwy'n cytuno â chi, Ysgrifennydd y Cabinet, nad oes digon o sicrwydd ac eglurder yng nghyhoeddiad Llywodraeth y DU, er ei fod yn gyhoeddiad i'w groesawu. Rhestrodd llefarydd y Ceidwadwyr nifer o gyfleoedd posibl a allai gael eu gwireddu gan hyn, ond methodd ystyried y ffaith y gallem fod wedi bod yn y sefyllfa honno eisoes, neu'n sicr ar y daith i fod yn y sefyllfa honno, pe bai'r Llywodraeth Geidwadol wedi cadw addewid a wnaethant nifer o flynyddoedd yn ôl.
A gaf i ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet a fydd yn ceisio sicrwydd ac eglurder yn y sgyrsiau y mae'n eu cael gyda chymheiriaid yn Llywodraeth y DU, fel y gallwn gefnogi cadwyni cyflenwi lleol, fel Boccard ym Mrychdyn, yn fy etholaeth i, a'r ysgolion a'r colegau lleol y bydd angen iddynt uwchsgilio ac ailhyfforddi gweithwyr presennol a phrentisiaid a gweithwyr newydd y dyfodol? Ond er mwyn gallu cael y sgyrsiau hynny, mae angen y sicrwydd hwnnw arnoch. A fyddwch chi'n gofyn i Lywodraeth y DU am y sicrwydd hwnnw?
Yes. I just want to acknowledge the point that Jack Sargeant has made in his question about the range of businesses in his constituency and right across north Wales and beyond, and I see the Cabinet Secretary for north Wales also, in his seat, acknowledging that point, and how important it is for those businesses, both in the supply chain, further education providers and our universities and others, to have that level of certainty. I will be pressing for that certainty. Something tells me that the Ministers from which I'll be seeking it might be rather different in a few weeks' time.
Byddaf. Hoffwn gydnabod y pwynt y mae Jack Sargeant wedi'i wneud yn ei gwestiwn am yr ystod o fusnesau yn ei etholaeth ac ar draws gogledd Cymru a thu hwnt, a gwelaf Ysgrifennydd y Cabinet dros ogledd Cymru hefyd, yn ei sedd, yn cydnabod y pwynt hwnnw, a pha mor bwysig yw hi i'r busnesau hynny, yn y gadwyn gyflenwi, darparwyr addysg bellach a'n prifysgolion ac eraill, i gael y lefel honno o sicrwydd. Byddaf yn pwyso am y sicrwydd hwnnw. Mae rhywbeth yn dweud wrthyf y gallai'r Gweinidogion y byddaf yn ceisio'r sicrwydd hwnnw ganddynt fod ychydig yn wahanol ymhen rhai wythnosau.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Item 5 yw'r datganiadau 90 eiliad, ac, yn gyntaf, Peredur Owen Griffiths.
Item 5 is the 90-second statements, the first of which is from Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Capel y Berthen, Licswm, oedd y capel Methodistiaid Calfinaidd cyntaf yn sir y Fflint. Sefydlwyd yr achos yn 1776 gan John Owen ac agorwyd y capel hwnnw gan Daniel Rowlands. Enwyd y capel ar ôl y Berthen Gron, capel y sylfaenydd John Owen. Roedd y capel hwnnw rhyw hanner milltir i ffwrdd o’r capel presennol. Cafodd y capel presennol ei adeiladu 200 mlynedd yn ôl yn 1824, ac agoriad y capel hwnnw a gafodd ei ddathlu dydd Sul diwethaf.
Ond beth ydy'r cysylltiad rhwng y capel ac Aelod Seneddol Rhanbarth De Ddwyrain Cymru? Wel, dad, y Parchedig Robert Owen Griffiths, oedd y deuddegfed gweinidog ar y capel rhwng 1993 a’r flwyddyn 2000, ac yn y capel ces i fy nerbyn yn aelod, a bum yn byw ar draws y ffordd i’r capel am saith mlynedd.
Dros y penwythnos, cefais y fraint o fynd yn ôl i’r Berthen lle bu'r gwasanaeth a darlith arbennig gan un o flaenoriaid y capel a’r botanegwr enwog, y Dr Goronwy Wynne, ac yna cymanfa ganu. Roedd y croeso adref mor gynnes ag erioed, a braf oedd gweld wynebau cyfarwydd a ffrindiau, a hefyd cofio'r rhai a fu mor ddylanwadol arnaf i ac eraill yn fy arddegau. Diolch yn fawr i Gapel y Berthen, a hiroes am y ddau ganmlwyddiant nesaf.
Thank you, Dirprwy Lywydd. Capel y Berthen, Lixwm, was the first Calvinistic Methodist chapel in Flintshire. The cause was established in 1776 by John Owen, and the chapel was opened by Daniel Rowlands. The chapel was named after y Berthen Gron, the chapel of the founder, John Owen. That chapel was around half a mile away from the current chapel. The current chapel was built 200 years ago in 1824, and it was the opening of that chapel that was celebrated last Sunday.
But what links the chapel with the Regional Member for South Wales East? Well, dad, the Reverend John Owen Griffiths, was the twelfth minister at the chapel between 1993 and the year 2000, and it was at the chapel that I was received as a member, and we lived virtually next door to the chapel for seven years.
Over the weekend, I had the privilege of returning to y Berthen for a service and a special lecture by one of the chapel’s elders, the famous botanist Dr Goronwy Wynne, followed by a cymanfa ganu, a celebration in song. The welcome home was as warm as ever, and it was wonderful to see familiar faces and friends, and to remember those who were such a formative influence on me and others in my teens. Thank you very much to Capel y Berthen, and best wishes for the next two centuries.
Rwy'n ddiolchgar i fy nhad fy mod i'n gallu eich annerch yn Gymraeg heddiw yn Senedd Cymru. Roedd y Gymraeg wedi hen farw o'r teulu pryd aeth fy nhad ati i ddysgu'r iaith. Iddo ef, rhodd oedd yr iaith Gymraeg, ac mae'n anodd credu heddiw mai polisi Cyngor Caerdydd hyd ddiwedd y 1960au oedd bod yn rhaid i o leiaf un rhiant siarad yr iaith cyn i blentyn allu derbyn addysg Gymraeg.
Ac yntau dal yn ddi-Gymraeg, brwydrodd dad i sicrhau bod fy mrawd John yn gallu derbyn addysg Gymraeg. Arweiniodd hynny at newid polisi, a maes o law at dwf aruthrol yn addysg Gymraeg Caerdydd. Heddiw, daw dros 70 y cant o ddisgyblion addysg Gymraeg Caerdydd o gartrefi di-Gymraeg.
Roedd dad yn allweddol yn sefydlu nifer o ysgolion, a'i arbenigedd yn hanes y Gymraeg yng Nghaerdydd yn ei alluogi i gynnig enwau addas. Roedd ei deulu'n methu deall pam roedd dad wedi ymuno â Phlaid Cymru ar ddiwedd y 1950au. Rwy'n cofio ei chwaer yn dweud iddynt geisio rhesymu ag ef droeon i ymuno â'r Blaid Lafur; gwastraff amser, yn eu tyb hwy, oedd ymuno â'r blaid. Ond roedd gan dad weledigaeth glir am Gymru rydd a Chymru well i'w phobl, a daliodd ati etholiad ar ôl etholiad hyd gwireddu'r freuddwyd. Buodd sawl siom ar y ffordd, ond roedd dad o hyd yn bositif.
Refferendwm ac etholiad 1979 a'i sbardunodd i sefydlu Clwb Ifor. Pan ddaeth refferendwm 1997, ef oedd yn trefnu'r canfasio ffôn. Gyda mwyafrif o lai na 7,000, rwy'n siŵr i'r ffaith iddynt siarad â 45,000 o bobl, o etholwyr, fod yn allweddol iawn i'r llwyddiant.
Diwrnod ei farw, fe wnaeth ei gyfaill Geraint Davies, sef cyn-Aelod Cynulliad y Rhondda, fy ffonio. Fe ddywedodd ef cymaint o gymorth ymarferol rhoddodd dad iddo yn ystod etholiad 1999, er y byddai ethol Geraint yn debygol o feddwl na fyddai dad yn y Cynulliad. Roedd hyn yn nodweddiadol iawn o fy nhad. Y blaid ac, yn bwysicach fyth, ei genedl, yn dod ymhell cyn unrhyw fudd personol.
Mae dad yn gadael 11 o wyrion, ac mae'r deuddegfed yn cyrraedd o fewn deuddydd, ar ddydd Gwener. Er ei gyfraniadau lu, dyma yw ei brif gyfraniad. Diolch, dad. [Cymeradwyaeth.]
I'm grateful to my father that I can address you in Welsh today in the Welsh Parliament. The Welsh language had long since died out of the family when my father decided to learn the language. For him, the Welsh language was a gift, and it's difficult to believe today that the policy of Cardiff Council up until the end of the 1960s was that at least one parent had to speak the language before a child could receive a Welsh-medium education.
When he was still a non-Welsh speaker, my father fought to ensure that my brother John could receive Welsh-medium education. That led to a change of policy, and in due time to a huge growth in Welsh-medium education in Cardiff. Today, over 70 per cent of pupils in Welsh-medium education in Cardiff come from non-Welsh-speaking households.
My father was crucial in establishing a number of schools, and his expertise in the history of the Welsh language in Cardiff enabled him to provide appropriate names for these schools. His family couldn't understand why my father joined Plaid Cymru at the end of the 1950s. I remember his sister saying that they tried to reason with him a number of times in order for him to join the Labour Party; it was their view that it was a waste of time to join Plaid Cymru. But my father had a clear vision for a free Wales, and a better Wales for its people, and he continued election after election until he achieved his dream. There were a number of disappointments along the way, but my father was always positive.
The referendum and election in 1979 encouraged him to establish Clwb Ifor Bach in Cardiff. When the 1997 referendum came about, he organised the telephone canvassing. With a majority of less than 7,000, I'm sure the fact that they spoke to 45,000 people was crucial in the success of that referendum.
On the day of his death, his friend Geraint Davies, former Assembly Member for Rhondda, phoned me. He said how much practical support my father gave him during the 1999 election, although electing Geraint was likely to mean that my father wouldn't be elected to the Assembly. This was very characteristic of my father. The party and, more importantly, the nation, came way before any personal gain.
My father leaves 11 grandchildren, and the twelfth is due within two days, on Friday. Despite his many contributions, this is his main contribution. Thank you, dad. [Applause.]
Wel, mae pentrefi a threfi mwynder Maldwyn yn blaster o goch, gwyn a gwyrdd wrth i gaeau hynafol Mathrafal ger Meifod baratoi i groesawu Eisteddfod Genedlaethol yr Urdd i'r gororau'r wythnos nesaf. Bydd yr wythnos yn benllanw blynyddoedd o waith codi arian a chodi ymwybyddiaeth o'r ŵyl gan bwyllgorau apêl leol ledled sir Drefaldwyn, o'r Afon Ddyfi i Glawdd Offa.
Dyma'r tro cyntaf i Faldwyn groesawu'r ŵyl ers 1988, ac mae eisoes yn argoeli i fod yn Eisteddfod i'w chofio, â brwdfrydedd ar led ym mhobman. Yr wythnos hon yn unig, cafwyd cyhoeddiad gan yr Urdd yn cadarnhau bod dros 100,000 o bobl ifanc o bob cwr o Gymru a thu hwnt wedi cofrestru i gystadlu yn yr ŵyl, mwy nag erioed o'r blaen. Felly, wrth i'r torfeydd, yn gystadleuwyr, yn rhieni, athrawon, mam-gus a thad-cus ac yn y blaen, baratoi i ymgasglu yng ngwlad Owain Glyndŵr, Ann Griffiths a Nansi Richards, a gaf i gymryd y cyfle hwn i ddymuno'r gorau i bawb, a diolch unwaith eto i'r rheini yn eu cymunedau a fu'n gweithio mor, mor galed i gefnogi un o uchafbwyntiau celfyddydol mwyaf Cymru? Rwy'n siŵr bydd croeso gwresog i bob un ohonom ni i ymuno â miri mwynder Maldwyn yr wythnos nesaf. Diolch yn fawr.
The towns and villages of magnificent Maldwyn are a fiesta of red, white and green as the ancient fields of Mathrafal near Meifod prepare to welcome the Urdd National Eisteddfod to the marches next week. The week-long event will be the culmination of years of work to raise funds and raise awareness of the festival by local appeals committees across Montgomeryshire, from the River Dyfi to Offa's Dyke.
This is the first time that Montgomery has welcomed the festival since 1988, and it already promises to be an Eisteddfod to remember, with the area abuzz with enthusiasm. This week alone, the Urdd announced that over 100,000 young people from all parts of Wales and beyond have registered to compete in the event, more than ever before. So, as the crowds, be they competitors, parents, teachers, grandparents and so on, prepare to gather in the land of Owain Glyndŵr, Ann Griffiths and Nansi Richards, may I take this opportunity to wish them all well, and thank once again all of those in our communities who have worked so, so hard to support one of the highlights of Wales's cultural calendar? I'm sure that there will be the warmest of welcomes for all of us to join in the fun in magnificent Maldwyn next week. Thank you.
Ac yn olaf, James Evans.
Finally, James Evans.
Diolch, Deputy Presiding Officer. Tomorrow is the inaugural Senedd dog of the year competition. This incentive serves as a powerful platform to highlight the profound bond between people and their dogs and the vital role that dogs play within Welsh society. Statistics reveal a surge in dog ownership in Wales, with a recent report from the Kennel Club suggesting a 17 per cent rise since the pandemic began. While this trend signifies the growing appreciation of dogs, it also underscores the importance of responsible dog ownership. The Senedd dog of the year campaign serves a crucial purpose by showcasing well-trained, healthy dogs with dedicated owners who always behave themselves in the Senedd Chamber. It promotes responsible pet ownership practices and also the importance of looking after out pets.
Recent data shows that 1,200 dogs were relinquished last year, and the Dogs Trust's report concerned a 47 per cent increase in dogs entering their care due to the cost-of-living crisis, highlighting the importance that it does play in understanding the cost of a dog and responsible dog ownership. By celebrating these extraordinary dogs that we have here in the Senedd, we hope to inspire a culture of responsible pet ownership and a deeper appreciation of the well-being of all animals, great and small. With the judging and results happening tomorrow, may the most deserving dog be crowned Senedd dog of the year.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yfory, bydd cystadleuaeth gyntaf ci'r flwyddyn y Senedd. Mae'r cymhelliant hwn yn llwyfan pwerus i dynnu sylw at y cysylltiad dwfn rhwng pobl a'u cŵn a'r rôl hanfodol y mae cŵn yn ei chwarae yn y gymdeithas yng Nghymru. Mae ystadegau'n datgelu cynnydd yn y lefelau perchnogaeth ar gŵn yng Nghymru, gydag adroddiad diweddar gan y Kennel Club yn awgrymu cynnydd o 17 y cant ers dechrau'r pandemig. Er bod y duedd hon yn dynodi gwerthfawrogiad cynyddol o gŵn, mae hefyd yn tanlinellu pwysigrwydd perchnogaeth gyfrifol ar gŵn. Mae ymgyrch ci'r flwyddyn y Senedd yn cyflawni pwrpas hanfodol drwy arddangos cŵn iach sydd wedi'u hyfforddi'n dda gyda pherchnogion ymroddedig sydd bob amser yn ymddwyn yn dda eu hunain yn Siambr y Senedd. Mae'n hyrwyddo arferion perchnogaeth gyfrifol ar anifeiliaid anwes yn ogystal â phwysigrwydd gofalu am ein hanifeiliaid anwes.
Mae data diweddar yn dangos bod 1,200 o gŵn wedi cael eu gadael y llynedd, ac roedd adroddiad y Dogs Trust yn dangos bod cynnydd o 47 y cant wedi bod yn nifer y cŵn sy'n mynd i'w gofal oherwydd yr argyfwng costau byw, gan dynnu sylw at y pwysigrwydd y mae'n ei chwarae wrth ddeall costau cadw ci a pherchnogaeth gyfrifol ar gŵn. Drwy ddathlu'r cŵn rhyfeddol hyn sydd gennym yma yn y Senedd, rydym yn gobeithio ysbrydoli diwylliant o berchnogaeth gyfrifol ar anifeiliaid anwes a gwerthfawrogiad dyfnach o lesiant pob anifail, mawr a bach. Gyda'r beirniadu a'r canlyniadau'n digwydd yfory, bydded i'r ci mwyaf haeddiannol yn y Senedd gael ei goroni'n gi'r flwyddyn.
Diolch.
Thank you.
Eitem 6 yw'r ddadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod: Bil addysg wleidyddol. Galwaf ar Sioned Williams i wneud y cynnig.
Item 6 is a debate on a Member's legislative proposal: a Bill for political education. I call on Sioned Williams to move the motion.
Cynnig NDM8580 Sioned Williams
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi cynnig ar gyfer Bil addysg wleidyddol.
2. Yn nodi mai diben y Bil fyddai:
a) sicrhau bod pob dysgwr mewn ysgolion a cholegau yng Nghymru yn cael addysg benodol yn ymwneud â gwleidyddiaeth a democratiaeth Cymru;
b) ei gwneud yn ofynnol i bob ysgol a choleg sicrhau bod dysgwyr yn deall pwysigrwydd ymgysylltu dinesig ym mhroses ddemocrataidd Cymru; ac
c) sicrhau bod pobl ifanc 16 ac 17 oed yn teimlo'n fwy hyderus a gwybodus am etholiadau a phwrpas a phroses bwrw eu pleidlais.
Motion NDM8580 Sioned Williams
To propose that the Senedd:
1. Notes a proposal for a political education bill.
2. Notes that the purpose of the bill would be to:
a) ensure that all learners in schools and colleges in Wales receive specific education relating to Welsh politics and democracy;
b) require all schools and colleges ensure learners understand the importance of civic engagement in the Welsh democratic process; and
c) ensure that 16 and 17 year-olds feel more confident and knowledgeable about elections and the purpose and process of casting their vote.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Wel, mae'n gyfnod o ddiwygio etholiadol. Rŷn ni newydd basio darn hanesyddol o ddeddfwriaeth a fydd yn sicrhau bod y Senedd, o'r diwedd, yn ffit i bwrpas ac yn gwasanaethu pobl Cymru yn well. Mae Cymru wedi dangos ei bod yn medru arwain y gad o ran democratiaeth. Ni fydd y genedl gyntaf yn y Deyrnas Gyfunol i symud yn gyfan gwbl at ddefnyddio dull cyfrannol i ethol Aelodau i’n Senedd, ac rŷn ni eisoes, wrth gwrs, wedi sicrhau pleidleisiau i bobl ifanc 16 a 17 oed mewn etholiadau Cymreig.
Ond mae creu'r systemau a'r strwythurau i sicrhau democratiaeth effeithiol dim ond yn un rhan o'r broses o ddiwygio, achos, yn ystod yr holl ddadleuon rŷn ni wedi'u cynnal ar unrhyw agwedd o ddiwygio etholiadol, mae un mater allweddol, a'r hyn mae'n ei gynrychioli, yn cadw i godi ei ben: turnout. Os ŷn ni'n credu mewn sicrhau y ddemocratiaeth orau i Gymru, allwn ni ddim eistedd nôl a derbyn bod y nifer o bobl sy'n pleidleisio i ddewis eu cynrychiolwyr yn y Senedd hon yn gyson llai na hanner cyfanswm etholwyr Cymru. Rhaid i ni gymryd camau i newid hynny, a dyna sydd wedi fy nghymell i gyflwyno'r cynnig hwn ger eich bron chi heddiw, yn un modd o geisio gwneud hynny.
Dyw'r alwad am well addysg wleidyddol ddim yn un newydd. Bu deiseb yn galw am hyn yn y bumed Senedd. Mae'r Senedd Ieuenctid flaenorol wedi trafod a mynegi pryder ar y mater, ac mae adroddiadau ac ymchwil lu wedi canfod bod diffyg ymwybyddiaeth o a diffyg cyfleon gan bobl ifanc i ddysgu am wleidyddiaeth. Ac mae hyn yn eu hatal nhw rhag cael llais yn hynt eu cenedl. Fe wnes i fy hunan gyflwyno dadl fer ar y pwnc ddwy flynedd yn ôl. Ond er gwaethaf ymdrechion y Llywodraeth ac eraill, dyw'r broblem heb ei datrys. Felly, dwi'n teimlo ei bod hi'n hen bryd, yn amserol ac yn hanfodol yn wir nawr i'r Llywodraeth weithredu ar hyn, ac addysg yw'r ffordd fwyaf effeithiol i wneud hynny.
Mae'r hyn mae fy nghynnig eisiau ei gyflawni, wrth gwrs, ymhlyg yn fframwaith y cwricwlwm newydd i Gymru, a dwi'n siŵr y bydd y Gweinidog yn tanlinellu hynny wrth ymateb i'r ddadl. Mae hyn yn sicr yn gam ymlaen o'r drefn flaenorol a oedd yn cynnig cyfleoedd i ddysgwyr archwilio gwleidyddiaeth drwy'r fagloriaeth Gymreig ac addysg bersonol a chymdeithasol—cynnig cyfleoedd, nid yn sicrhau hynny, na chysondeb ychwaith o ran yr hyn oedd yn cael ei gynnig ymhob ysgol. Rwy'n croesawu felly fod dysgu am ddinasyddiaeth a systemau llywodraethu yn elfen ym maes dysgu a phrofiad mandadol y dyniaethau yn y cwricwlwm newydd. Ond mae angen mynd ymhellach, achos mae'r broblem, fel gyda chymaint o bolisïau’r Llywodraeth, yn gorwedd yn y bwlch gweithredu.
Allwn ni ddim anwybyddu'r galwadau sy'n cael eu gwneud gan bobl ifanc eu hunain, yn ogystal ag argymhellion adroddiadau, fel un y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru, sydd yn canfod bod angen i ddarpariaeth addysg wleidyddol fod yn fwy cyson a chyflawn i alluogi ein dinasyddion i ddeall y ffordd y mae syniadau polisi, ideoleg a systemau llywodraethu yn creu'r gymdeithas a'r byd maen nhw’n rhan ohonyn nhw.
Felly, un peth hoffwn ei weld yw Deddf Cwricwlwm ac Asesu (Cymru) 2021 yn cael ei gwella i sicrhau bod y cwricwlwm yn darparu’n benodol ar gyfer addysg wleidyddol. Mae modd cynnig eglurder ar feysydd profiad a dysgu presennol y Ddeddf, wrth gwrs, drwy newid y cod datganiadau o'r hyn sy’n bwysig neu'r canllawiau statudol, drwy reoliadau, fel a ddigwyddodd ym Mehefin y llynedd, wrth gwrs, yn achos hanes Cymru a'i lle yn y byd. Nod Bil addysg wleidyddol, felly, fyddai sicrhau bod Gweinidogion Cymru yn cymryd camau o'r fath.
Gallai'r camau hyn gynnwys gwneud addysg wleidyddol benodol yn gysyniad allweddol o fewn maes dysgu a phrofiad y dyniaethau—yn ddatganiad o'r hyn sy'n bwysig. Gallai hefyd gael ei wneud yn eglur yn y canllawiau statudol pa bethau yn union y dylai dysgwyr gael y cyfle i'w dysgu a sut. Neu, wrth gwrs, gallai addysg wleidyddol gael ei gwneud yn elfen fandadol o'r cwricwlwm ar wyneb y Ddeddf, fel y mae addysg cydberthynas a rhywioldeb a chrefydd, gwerthoedd a moeseg.
Byddai Bil hefyd yn creu cyfle i fynd i'r afael â'r diffyg hyder ymhlith addysgwyr o ran cyflwyno addysg wleidyddol, gan nad yw mwyafrif helaeth ein haddysgwyr, wrth gwrs, wedi derbyn unrhyw addysg wleidyddol eu hunain. Gallai'r Bil hefyd sicrhau bod dysgwyr yn parhau i ddatblygu eu gwybodaeth drwy'r cwricwlwm ôl 16, ac yn wir i bobl o bob oed, drwy addysg gymunedol ac yn y gweithle.
Felly, nid y cwricwlwm yn unig yw'r unig fodd o gyflwyno addysg wleidyddol. Mewn ymateb i'm dadl fer, fe soniodd y Cwnsler Cyffredinol am y buddsoddiad drwy'r grant ymgysylltu â democratiaeth mewn prosiectau fel y Politics Project, er enghraifft, sydd ar waith mewn nifer o'n lleoliadau addysg. Ond mae prosiectau fel hyn, er yn effeithiol wrth ymgrymuso rhai grwpiau o bobl ifanc, yn dipyn o loteri cod post yn ôl y Gymdeithas Diwygio Etholiadol. Ac mewn ymateb i gwestiwn ysgrifenedig, fe nododd y Gweinidog addysg blaenorol fod y Politics Project yn gobeithio ymgysylltu â 4,000 o bobl ifanc. Rhaid cofio bod bron i 470,000 o ddysgwyr yn ein hysgolion.
Doeddwn i ddim ychwaith yn gallu canfod unrhyw werthusiad o'r grant ymgysylltu â democratiaeth. Er dywed gwefan y grant y bydd ymgeiswyr llwyddiannus yn ymuno â phartneriaeth ymgysylltu democrataidd Cymru, dwi ddim wedi medru canfod unrhyw wybodaeth am aelodaeth y bartneriaeth, am eu cyfarfodydd na'u gwaith, a does dim rhestr gyflawn ar gael o'r prosiectau sydd wedi elwa. Felly, byddwn i'n gwerthfawrogi diweddariad gan y Gweinidog ar hynny yn ei hymateb.
Meddai Aristotle:
Thank you, Dirprwy Lywydd. Well, it's a time of electoral reform. We've recently passed a historic piece of legislation that will ensure that the Senedd is, at last, fit for purpose and better serves the people of Wales. Wales has shown that it can lead the way in terms of democracy. We will be the first nation in the United Kingdom to move to a fully proportional method for electing the Members of our Senedd, and we have already, of course, delivered votes for 16 and 17-year-olds in Welsh elections.
However, creating the systems and structures to ensure effective democracy is just one part of the process of reform, because, during all of the debates that we've held on any aspect of electoral reform, one key issue, and what it represents, continues to raise its head: turnout. If we believe in delivering the best possible democracy for Wales, we cannot sit back and accept that the number of people who vote to choose their representatives in this Senedd is consistently below half the total number of voters in Wales. We must take steps to change this, and that is what has inspired me to table this motion before you today, which offers one way to resolve this issue.
The call for better political education is not new. A petition calling for it was submitted in the fifth Senedd. The previous Youth Parliament had discussed and expressed concern on the matter, and numerous reports and research papers have found that there's a lack of awareness of and a lack of opportunities for young people to learn about politics. And this is preventing them from having a voice in their nation's journey. I myself introduced a short debate on this subject two years ago. But despite the efforts of the Government and others, the problem hasn't been solved. So, I feel that it's high time, timely and indeed crucial now that the Government acts on this, and education is the most effective way of delivering that change.
What my motion seeks to achieve, of course, is inextricably linked to the new Curriculum for Wales and its framework, and I'm sure that the Minister will underline this in responding to the debate. This is certainly a step forward from the previous regime, which provided opportunities for learners to explore politics through the Welsh baccalaureate and personal and social education—it offered opportunities, but did not guarantee them, and neither was there consistency in what was being provided in every school in Wales. I welcome the fact that learning about citizenship and governance systems is an element in the mandatory humanities area of learning and experience in the new curriculum. But we must go further, because the problem, as with so many Government policies, lies in the implementation gap.
We can't ignore the calls that have been made by young people themselves, as well as in the recommendations of reports, such as the report by the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales, which found a need for the provision of political education to be more consistent and comprehensive to enable our citizens to understand how policy ideas, ideology and governance systems create the society and the world of which they are part.
So, one thing I would like to see is the Curriculum and Assessment (Wales) Act 2021 being amended to ensure that the curriculum provides specifically for political education. Clarity on the current areas of learning and experience outlined in the Act could be provided by amending the what matters statements or the statutory guidance, through regulation, as happened in June of last year, of course, in the case of the history of Wales and its place in the world. The aim of a political education Bill would therefore be to ensure that Welsh Ministers took such steps.
These steps could include making specific political education a key concept within the humanities area of learning and experience—a statement of what matters. It could also be made explicit in the statutory guidance what elements in particular a learner should have the opportunity to learn and how. Or, of course, political education could be made a mandatory element of the curriculum on the face of the Bill, as with relationships and sexuality education, and religion, values and ethics.
A Bill would also provide an opportunity to tackle the lack of confidence amongst educators in terms of presenting political education, because the vast majority of our educators, of course, haven't received any political education themselves. The Bill could also ensure that learners continue to develop their knowledge through the post-16 curriculum, and indeed people of all ages, through community education and education in the workplace.
So, the curriculum isn't the only way to present political education. In response to my short debate, the Counsel General mentioned the investment through the engagement with democracy grant in projects such as the Politics Project, which is operational in a number of our education settings. But projects like this, although effective in empowering some groups of young people, are a bit of a postcode lottery, according to the Electoral Reform Society. And in response to a written question in March, the previous education Minister noted that the Politics Project hopes to engage with 4,000 young people. We must remember that there are almost 470,000 learners in our schools.
Nor could I find any evaluation of the engagement with democracy grant. Although the grant's website states that successful applicants will join the Wales democratic engagement partnership, I have been unable to find any information about the partnership's membership, nor any mention of its meetings or work, and there is no comprehensive list of the projects that have benefited. So, I would appreciate an update from the Minister on these issues in her response.
Aristotle said:
'If liberty and equality, as is thought by some, are chiefly to be found in democracy, they will be best attained when all persons alike share in government to the utmost.'
'Os yw rhyddid a chydraddoldeb, fel y credir gan rai, i'w cael yn bennaf mewn democratiaeth, fe'u cyflawnir orau pan fydd pawb fel ei gilydd yn rhannu i'r eithaf mewn llywodraeth.'
Os bydd modd i bobl ddeall yn well sut y gallant gael dylanwad—nid yn unig sut mae cyfreithiau yn cael eu gwneud, ond hefyd sut i'w newid—gallai fod yn drawsnewidiol i'n cymdeithas ac i'n cenedl. Rhaid sicrhau bod cenedlaethau'r dyfodol yn medru cyfranogi'n llawn yng Nghymru'r dyfodol. Mae llawer modd i sicrhau yr addysg sydd ei hangen i sicrhau hyn, ac rwy'n edrych ymlaen at glywed syniadau gan eraill ar sut y gallai hynny ddigwydd. Diolch.
If people can be better equipped to understand how they can have an influence—not just in terms of how laws are made, but how to change them—it could be transformational for our society and our nation. We must ensure that future generations can fully participate in the Wales of the future. There are many ways to ensure the education that we need to deliver this, and I look forward to hearing contributors' ideas on how this could happen. Thank you.
Can I thank Sioned Williams for bringing this legislative proposal to the Senedd? I think it's vitally important that this Senedd has a function where Members from across the Chamber can bring forward individual legislative proposals. It may be that a legislative proposal on political education and interest in elections may be more topical than you realised, I'm sure, when you tabled the debate, based on some of the things we're seeing in the news today. But in turn as well, I think it's important that the Welsh Government takes those legislative proposals from Members seriously and considers how and whether their asks can be implemented. That's what we've done as Welsh Conservatives, looking at this debate today and the Member's proposal, and I think that there are a number of aims that we can support.
So, for example, we agree that too few people in Wales truly understand which issues are devolved to this Senedd and which issues are reserved to the UK Government. That's not just an issue, though, for our young people; it's an issue across our society in Wales. But sometimes I find that our younger people are some of the most politically informed citizens in our democracy. Any time I visit a school in Wales, they often have views, suggestions and knowledge that exceed what you might find on the street when it comes to political issues. So, I'm less convinced that our schools are best placed to deliver that message.
I'm uncomfortable with the position we might put our teachers in, where they might have to walk a political tightrope, giving equal balance to viewpoints—to both their own views and some that they may not personally share. And what happens when our teachers say something that may be entirely innocent in order to provoke political discussion in the classroom and a parent makes a complaint? And what happens when, in the course of a normal political debate, a pupil in the class shares a viewpoint that is considered unacceptable by some of their peers? We could be in the unfortunate position of seeing our teaching staff accused of political bias, for example, and in a highly charged political atmosphere where some facts are even disputed these days, I'm unsure how comfortable I am with putting our teachers in that position. And would parents have the right to remove their children from this form of education if they were uncomfortable with how it was being taught? These are all live matters, and I hope to hear the Member consider these in responding to the debate.
My view is that politics is best left to the politicians, and wider engagement by all of us in our schools, helping to facilitate debate and discussion on a genuine cross-party basis is critical if we're to be able to get this right. Where I do, however, have some sympathy with the proposal by the Member is that I'm growing increasingly concerned with the amount of misinformation our young people are becoming exposed to via the sources that they disproportionately access in the modern world. I'm someone—
A gaf fi ddiolch i Sioned Williams am ddod â'r cynnig deddfwriaethol hwn i'r Senedd? Credaf ei bod yn hanfodol bwysig fod gan y Senedd hon swyddogaeth lle gall Aelodau o bob rhan o'r Siambr gyflwyno cynigion deddfwriaethol unigol. Efallai y bydd cynnig deddfwriaethol ar addysg wleidyddol a diddordeb mewn etholiadau yn fwy amserol nag y sylweddolech chi, rwy'n siŵr, pan wnaethoch chi gyflwyno'r ddadl, o ystyried rhai o'r pethau a welwn yn y newyddion heddiw. Ond yn ei dro hefyd, rwy'n credu ei bod yn bwysig fod Llywodraeth Cymru o ddifrif ynghylch cynigion deddfwriaethol gan Aelodau ac yn ystyried sut y gellir gweithredu eu gofynion. Dyna rydym ni wedi'i wneud fel Ceidwadwyr Cymreig, gan edrych ar y ddadl hon heddiw a chynnig yr Aelod, a chredaf fod nifer o nodau y gallwn eu cefnogi.
Felly, er enghraifft, rydym yn cytuno nad oes digon o bobl yng Nghymru yn deall pa faterion sydd wedi'u datganoli i'r Senedd hon a pha faterion sydd wedi'u cadw'n ôl i Lywodraeth y DU. Ond nid mater i'n pobl ifanc yn unig yw hynny; mae'n broblem ar draws ein cymdeithas yng Nghymru. Ond weithiau rwy'n gweld mai ein pobl ifanc yw rhai o'r dinasyddion mwyaf gwybodus yn wleidyddol yn ein democratiaeth. Pan fyddaf yn ymweld ag ysgol yng Nghymru, yn aml mae ganddynt safbwyntiau, awgrymiadau a gwybodaeth sy'n mynd y tu hwnt i'r hyn y gallech ei glywed ar y stryd mewn perthynas â materion gwleidyddol. Felly, nid wyf yn argyhoeddedig mai ein hysgolion sydd yn y sefyllfa orau i gyfleu'r neges honno.
Rwy'n anghyfforddus gyda'r sefyllfa y gallem roi ein hathrawon ynddi, lle efallai y bydd yn rhaid iddynt gerdded rhaff wleidyddol, gan sicrhau cydbwysedd cyfartal i safbwyntiau—i'w safbwyntiau eu hunain a rhai na fyddent yn eu rhannu'n bersonol o bosibl. A beth fydd yn digwydd pan fydd ein hathrawon yn dweud rhywbeth a allai fod yn gwbl ddiniwed er mwyn ysgogi trafodaeth wleidyddol yn yr ystafell ddosbarth a rhiant yn gwneud cwyn? A beth fydd yn digwydd, yn ystod dadl wleidyddol arferol, pan fydd disgybl yn y dosbarth yn rhannu safbwynt sy'n cael ei ystyried yn annerbyniol gan rai o'u cyfoedion? Gallem wynebu sefyllfa anffodus o weld ein staff addysgu yn cael eu cyhuddo o ragfarn wleidyddol, er enghraifft, ac mewn awyrgylch gwleidyddol dwys, lle mae hyd yn oed rhai ffeithiau'n cael eu herio y dyddiau hyn, rwy'n ansicr pa mor gyfforddus wyf i gyda'r syniad o roi ein hathrawon yn y sefyllfa honno. Ac a fyddai gan rieni hawl i gadw eu plant rhag addysg o'r fath pe baent yn anghyfforddus ynglŷn â'r ffordd y câi ei addysgu? Mae'r rhain i gyd yn faterion perthnasol, ac rwy'n gobeithio clywed yr Aelod yn ystyried y rhain wrth ymateb i'r ddadl.
Yn fy marn i, mae'n well gadael gwleidyddiaeth i'r gwleidyddion, ac mae ymgysylltiad ehangach gan bob un ohonom yn ein hysgolion, i helpu i hwyluso dadleuon a thrafodaethau ar sail drawsbleidiol wirioneddol yn allweddol os ydym am wneud hyn yn iawn. Fodd bynnag, mae gennyf rywfaint o gydymdeimlad â'r cynnig gan yr Aelod yn yr ystyr fy mod yn gynyddol bryderus ynghylch y lefel o gamwybodaeth y mae ein pobl ifanc yn dod i gysylltiad â hi drwy'r ffynonellau y maent yn eu cyrchu'n anghymesur yn y byd modern. Rwy'n rhywun—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, sure.
Gwnaf, wrth gwrs.
Forgive me, sorry, I just wanted to check the etymology on that; I did remember it correctly. Are you aware that the 'politic', the idea of politics, the meaning of that comes from the idea of 'citizen'? So, it's meant to be about people. Just challenging what you were just saying about politics being for politicians.
Maddeuwch imi, mae'n ddrwg gennyf, hoffwn wirio'r etymoleg ar hynny; rwy'n ei gofio'n iawn. A ydych chi'n ymwybodol fod ystyr 'politic', y syniad o wleidyddiaeth, yn dod o'r syniad o 'ddinesydd'? Felly, mae'n ymwneud â phobl. Os caf herio'r sylw a wnaethoch nawr fod gwleidyddiaeth yn rhywbeth i wleidyddion.
Sorry, I assume it was when I said that politics is best left to politicians.
Mae'n ddrwg gennyf, rwy'n tybio mai'r sylw y cyfeiriwch ato yw pan ddywedais ei bod yn well gadael gwleidyddiaeth i'r gwleidyddion.
Yes.
Ie.
Yes, so in response to that, what I would say to you, Delyth, is that what I didn't mean was that, obviously, politicians are the only ones who can have views on politics—of course not—but where those views are brought forward, they're better brought forward by politicians, rather than by teachers trying to speak on behalf of others.
So, just to return very quickly, because I'm aware of time, Dirprwy Lywydd, to this issue of misinformation, which I do think is important, and I think the Member does make a good point in terms of the legislative proposal she is bringing forward. I am someone who uses TikTok. I use it fairly regularly, and I think we need to be where young people are. If we're on about engaging young people, talking in a vacuum doesn't do any of us any favours. The problem is that some of these platforms, and TikTok is one of them, use algorithms to tailor content aimed at its users. That, in turn, without question, creates echo chambers and filter bubbles, which only serve to reinforce existing political beliefs, and other perspectives are minimised, with users believing that their narrow viewpoints are everybody's views because they are the only opinions that they're often subjected to. And we know that misinformation and disinformation can run rife on these platforms, so we need to strongly consider—I am wrapping up, Dirprwy Lywydd—how we use our education system to encourage our young people to properly use sources and to be able to differentiate between fact and opinion, and not confuse one for the other, and that is an area that I think we can all agree needs proper attention from the Welsh Government. Diolch.
Ie, felly mewn ymateb i hynny, yr hyn yr hoffwn ei ddweud wrthych chi, Delyth, yw nad oeddwn yn golygu, yn amlwg, mai gwleidyddion yw'r unig rai sy'n gallu cael barn ar wleidyddiaeth—wrth gwrs nad oeddwn yn golygu hynny—ond lle caiff y safbwyntiau hynny eu cyflwyno, mae'n well iddynt gael eu cyflwyno gan wleidyddion, yn hytrach na chan athrawon sy'n ceisio siarad ar ran eraill.
Felly, hoffwn droi'n ôl yn gyflym iawn, oherwydd rwy'n ymwybodol o'r amser, Ddirprwy Lywydd, at fater camwybodaeth, sy'n bwysig yn fy marn i, ac rwy'n credu bod yr Aelod yn gwneud pwynt da o ran y cynnig deddfwriaethol y mae'n ei gyflwyno. Rwy'n defnyddio TikTok. Rwy'n ei ddefnyddio'n weddol rheolaidd, ac rwy'n credu bod angen i ni droi yn yr un cylchoedd â phobl ifanc. Os ydym yn siarad am ymgysylltu â phobl ifanc, nid yw siarad mewn gwactod yn gwneud ffafr â neb. Y broblem yw bod rhai o'r platfformau hyn, ac mae TikTok yn un ohonynt, yn defnyddio algorithmau i deilwra cynnwys sydd wedi'i anelu at eu defnyddwyr. Mae hynny, yn ei dro, yn sicr yn creu siambrau adlais a swigod hidlydd, nad ydynt ond yn atgyfnerthu credoau gwleidyddol presennol, ac mae safbwyntiau eraill yn cael eu lleihau, gyda defnyddwyr yn credu bod pawb yn rhannu eu safbwyntiau cyfyng nhw oherwydd mai rheini yw'r unig safbwyntiau y deuant ar eu traws yn aml. Ac rydym yn gwybod y gall camwybodaeth a thwyllwybodaeth fod yn rhemp ar y llwyfannau hyn, felly mae angen inni ystyried yn gryf—rwy'n dirwyn i ben, Ddirprwy Lywydd—sut y defnyddiwn ein system addysg i annog ein pobl ifanc i ddefnyddio ffynonellau'n gywir a gallu gwahaniaethu rhwng ffaith a barn, a pheidio â drysu rhwng y naill a'r llall, ac mae hwnnw'n faes y credaf y gall pob un ohonom gytuno ei fod angen sylw priodol gan Lywodraeth Cymru. Diolch.
Dwi'n falch eithriadol fod Sioned wedi dod â'r cynnig hwn gerbron, a dwi'n meddwl ei fod o'n ofnadwy o bwysig. Mae o y peth pwysicaf y dylem ni fod yn ei wneud, dwi'n credu. Un o'r elfennau o'r swydd yma dwi'n ei mwynhau fwyaf ydy mynd i ysgolion a cholegau addysg bellach ac addysg uwch neu groesawu dysgwyr yma i'r Senedd a thrafod gwleidyddiaeth. Ac i unrhyw un sy'n meddwl bod gan bobl ifanc ddim diddordeb mewn gwleidyddiaeth, wel, dewch i un o'r sesiynau yma. Mae'r cwestiynau maen nhw'n eu gofyn i ni yn rhai heriol dros ben a niferus, ac mae chwilfrydedd naturiol plant a phobl ifanc a'u gonestrwydd yn rhywbeth dwi'n ei werthfawrogi yn y sesiynau hyn.
Mi oeddwn i'n gefnogwraig frwd o roi'r bleidlais i bobl ifanc 16 ac 17 oed, ac mi oeddwn i'n siomedig bod yna ddim canran uwch wedi cymryd y cyfle i ddefnyddio'r bleidlais honno. Ond mae'n bwysig nad ydyn ni'n camgymryd diffyg cyfranogi gyda diffyg diddordeb. Dwi wedi siarad â nifer o bobl wnaeth ddim pleidleisio, ac mae'r rhesymau dros beidio â gwneud yn amrywiol dros ben. Roedd rhai wedi methu'r terfyn cofrestru, sydd yn rhwystr ymarferol. Nid bob ysgol oedd wedi bod yn proactive. Mae rhai o deuluoedd lle nad oedd neb yn pleidleisio; does yna neb yn eu teulu nhw erioed wedi, felly dydyn nhw ddim yn cael cefnogaeth i wneud. Ond y peth mwyaf cyffredin roeddwn i'n ei glywed oedd eu bod nhw ddim yn gwybod digon am y pleidiau i wneud penderfyniad ac felly eu bod nhw ofn gwneud y dewis anghywir. Ac roeddwn i'n trio dweud, 'Ydych chi'n gwybod faint o bobl hŷn sydd ddim yn meddwl dim cyn rhoi pleidlais? Rydych chi'n meddwl am y peth ac yn ei gymryd o o ddifrif.' Ond maen nhw eisiau'r wybodaeth yna.
A dyna un o'r pethau dwi'n meddwl sy'n eithriadol o bwysig yn y cynnig hwn ydy sicrhau'r cysondeb yna, oherwydd mewn rhai ysgolion mae hyn yn cael ei wneud yn wych, ac rydych chi'n gweld hynny wedyn yn y bobl sy'n rhoi eu hunain gerbron i fod yn Aelodau o'r Senedd Ieuenctid neu rhai sy'n ymgyrchu ar wahanol faterion. Mewn ysgolion eraill, dydy athrawon ddim yn teimlo'n hyderus ac felly maen nhw'n ofni mynd ar gyfyl y pwnc yn iawn. Maen nhw'n rhyw fath o gyfeirio, ond dydy'r cysondeb ddim yno.
Dwi'n meddwl ei bod hi'n ofnadwy o bwysig ein bod ni'n rhoi'r arfau i’n hathrawon i allu gwneud hyn yn effeithiol. Maen nhw mor brysur; rydym ni'n gwybod am lwyth gwaith athrawon. Dydy hi ddim yn deg i ofyn iddyn nhw ymchwilio i bob plaid ac ati. Mae angen y math yma o gysondeb. Dwi'n meddwl mai nid dim ond nhw fel unigolion fydd yn elwa, ond bydd y Senedd hon yn y dyfodol. Rydym ni eisiau Senedd fwy cynrychioliadol. Rydym ni angen i bawb deimlo’n rhan o’n democratiaeth ni. Rydyn ni eisiau i bawb deimlo bod eu llais nhw'n cyfrif a bod gwerth i’w barn nhw. Dyna lle mae'r cysondeb yn bwysig.
Pan oeddwn i yn yr ysgol, roeddwn i yna yn ystod refferendwm 1997, ac yn lle ein hannog ni i drafod, mi stopiodd un o’r athrawon ni rhag trafod gwleidyddiaeth yn y chweched dosbarth, gan ddweud ei fod o'n bwnc rhy ddadleuol. Mae hynny'n dal i ddigwydd weithiau efo rhai pynciau. Rydym ni eisiau Cymru fodern. Mae angen llais i’n pobl ifanc ni. Mae hyn yn ffordd o wneud hynny, a dwi'n llwyr gefnogi dy gynnig di.
I'm delighted that Sioned has brought this motion before us today, and I think it's extremely important. It is the most important thing we should be doing, in my view. One of the elements of this role that I enjoy most is visiting schools and colleges, further education and higher education, or welcoming learners to the Senedd and discussing politics with them. And for anyone who thinks young people aren't interested in politics, well, come to one of those sessions. The questions that they ask us are very challenging indeed and they are numerous, and the natural curiosity of children and young people and their honesty is something that I very much appreciate in these sessions.
I was an enthusiastic supporter of giving votes to 16 and 17-year-olds, and I was disappointed that there wasn't a higher percentage that took the opportunity to use that vote. But it's important that we don't mistake a lack of participation for a lack of interest. I have spoken to a number of people who didn't vote, and their reasons for not doing so are varied. Many had failed to register in time, which is a practical barrier. Not every school was proactive. Some were from families where nobody voted; nobody had ever voted within their family, so they weren't supported in doing so. But the most common factor I heard was that they didn't know enough about the parties to make a decision, and therefore they feared making the wrong choice. And I was trying to tell them, 'Well, do you know how many older people don't think at all before casting their vote? You're thinking about it and taking it seriously.' But they want that information.
And that's one of the things that I think is extremely important in this motion is securing that consistency, because in some schools this is done excellently, and then you see that in those people who put themselves forward to be Members of the Youth Parliament or those who campaign on various issues. In other schools, teachers don't feel confident, and therefore they fear addressing the topic. They make reference to it, but the consistency isn’t there.
I think it’s extremely important that we do provide the tools for our teachers to do this effectively. They are so busy; we know that teachers’ workload is great. It’s not fair to ask them to do research into every party. We need a consistency here. I think it’s not just them as individuals who will benefit, but this Parliament in the future will benefit too. We want a more representative Senedd. We need everyone to feel part of our democracy. We want everyone to feel that their voice counts and that there is a value to their opinion. That’s where consistency is important.
When I was in school, I was there during the 1997 referendum, and rather than encouraging us to have discussions, one of my teachers stopped us discussing politics in the sixth form, saying that it was too contentious an issue. That still happens with some topics. We want a modern Wales. We need a voice for our young people. This is a way of achieving that, and I fully support your motion.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, Lynne Neagle.
I call on the Cabinet Secretary for Education, Lynne Neagle.
Thank you, Dirprwy Lywydd. Can I thank Sioned Williams for bringing forward this debate on political education? Preparing our children and young people for active engagement in society is hugely important to the health of our democracy. I want to see all our children and young people develop as ethical, informed citizens who can understand and exercise their democratic rights and responsibilities.
Now that we have extended the vote to 16 and 17-year-olds for Senedd and local government elections, this work is more important than ever. They have a voice in the decisions that affect their lives, their communities and their futures. Our responsibility is to help them find that voice and use it. This is why learning about citizenship and politics is mandatory in the Curriculum for Wales. One of the four purposes of our curriculum is to develop learners as ethical, informed citizens of Wales and the world, who are confident to engage with contemporary issues and challenges.
In the humanities area of learning, the mandatory statements of what matters are explicit about learning to be active, informed and responsible citizens, about participation, governance and political processes, and learning to justify decisions when acting politically. Schools are expected to develop teaching about political awareness as part of their curriculum from early years right through to 16.
Since the roll-out of the Curriculum for Wales, we have worked with our partners to develop a range of materials to support teachers to deliver this. The resources developed by The Politics Project for primary, secondary and learners with additional learning needs allow learners to understand a range of governance systems and how people are represented at local, national and global levels.
I was lucky enough to be part of The Politics Project's digital dialogue programme, as I know the Member bringing this debate forward has been as well. Through these sessions, learners are brought together with their local councillors and Members of the Senedd to have open, meaningful conversations about the issues that matter to them. I was delighted to discuss a wide range of issues with students from West Monmouth School and to hear their unique views and perspectives. They were incredibly engaged and well-informed.
We also commissioned the Association for Citizenship Teaching to build practitioners’ confidence in having impartial discussions with learners aged 14 to 16 on why they should register to vote in Senedd and local government elections. These materials are now available to help all teachers to understand the legislative process and governmental structures and to deal with controversial topics impartially and sensitively. The WJEC have also produced a resource pack on political literacy as part of the global citizenship challenge. This includes activities that enable learners to develop an understanding of political systems in Wales, the UK and around the world.
To support 16 and 17-year-olds voting for the first time in the last Senedd election, we’ve produced the Vote2Voice resource to help schools and wider settings like youth clubs educate young people on the importance of voting. Vote2Voice introduces topics like registering and voting through games and materials that inspire young people to talk about the issues they care about and why they should register to vote. Supporting our children and young people to learn about the political processs, become active citizens and find their voice is crucial to me and to this Government.
The Independent Commission on the Constitutional Future of Wales highlighted the importance of civic education to the health of our democracy. This Government and the Senedd have endorsed the commission's recommendations in full, and work is under way to deliver on this important agenda. We already have the legislation in place through the Curriculum and Assessment (Wales) Act 2021 to ensure children and young people have political education, and Members will be aware of the Elections and Elected Bodies (Wales) Bill, which will ensure a Welsh elections information platform is created to provide young people and their teachers with information about elections and electoral processes, further removing barriers to participation. For these reasons, we don't believe that a further Bill is necessary. Diolch.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf i ddiolch i Sioned Williams am gyflwyno’r ddadl hon ar addysg wleidyddol? Mae paratoi ein plant a’n pobl ifanc i gymryd rhan weithredol mewn cymdeithas yn hynod bwysig i iechyd ein democratiaeth. Hoffwn weld ein holl blant a phobl ifanc yn datblygu fel dinasyddion moesegol, gwybodus sy’n deall ac sy'n arfer eu hawliau a’u cyfrifoldebau democrataidd.
Nawr ein bod wedi ymestyn y bleidlais i bobl ifanc 16 a 17 oed ar gyfer etholiadau’r Senedd ac etholiadau llywodraeth leol, mae’r gwaith hwn yn bwysicach nag erioed. Mae ganddynt lais yn y penderfyniadau sy'n effeithio ar eu bywydau, eu cymunedau a'u dyfodol. Ein cyfrifoldeb ni yw eu helpu i ddod o hyd i'r llais hwnnw a'i ddefnyddio. Dyma pam fod dysgu am ddinasyddiaeth a gwleidyddiaeth yn orfodol yn y Cwricwlwm i Gymru. Un o bedwar diben ein cwricwlwm yw datblygu dysgwyr yn ddinasyddion egwyddorol, gwybodus yng Nghymru a'r byd, sy’n hyderus i drafod materion a heriau cyfoes.
Ym maes dysgu’r dyniaethau, mae’r datganiadau gorfodol o’r hyn sy’n bwysig yn eglur ynghylch dysgu bod yn ddinasyddion gweithredol, gwybodus a chyfrifol, am gyfranogiad, llywodraethu a phrosesau gwleidyddol, a dysgu cyfiawnhau penderfyniadau wrth weithredu’n wleidyddol. Mae disgwyl i ysgolion ddatblygu addysgu am ymwybyddiaeth wleidyddol fel rhan o’u cwricwlwm o’r blynyddoedd cynnar hyd at 16.
Ers cyflwyno’r Cwricwlwm i Gymru, rydym wedi gweithio gyda’n partneriaid i ddatblygu ystod o ddeunyddiau i gefnogi athrawon i gyflawni hyn. Mae’r adnoddau a ddatblygwyd gan y Prosiect Gwleidyddiaeth ar gyfer dysgwyr cynradd, uwchradd a dysgwyr ag anghenion dysgu ychwanegol yn galluogi dysgwyr i ddeall ystod o systemau llywodraethu a sut y caiff pobl eu cynrychioli ar lefelau lleol, cenedlaethol a byd-eang.
Roeddwn yn ddigon ffodus i fod yn rhan o raglen ddeialog ddigidol y Prosiect Gwleidyddiaeth, fel y gwn y bu'r Aelod sy’n cyflwyno’r ddadl hon. Drwy’r sesiynau hyn, deuir â dysgwyr ynghyd â’u cynghorwyr lleol ac Aelodau’r Senedd i gael sgyrsiau agored, ystyrlon am y materion sydd o bwys iddynt hwy. Roeddwn yn falch iawn o gael trafod ystod eang o faterion gyda myfyrwyr o Ysgol Gorllewin Mynwy a chlywed eu barn a’u safbwyntiau unigryw. Roeddent yn hynod o frwd a gwybodus.
Fe wnaethom hefyd gomisiynu’r Gymdeithas Addysgu Dinasyddiaeth i feithrin hyder addysgwyr i gael trafodaethau diduedd gyda dysgwyr 14 i 16 oed ynglŷn â pham y dylent gofrestru i bleidleisio yn etholiadau’r Senedd ac etholiadau llywodraeth leol. Mae'r deunyddiau hyn bellach ar gael i helpu pob athro i ddeall y broses ddeddfwriaethol a strwythurau llywodraethol ac i ymdrin â phynciau dadleuol yn ddiduedd ac yn sensitif. Mae CBAC hefyd wedi cynhyrchu pecyn adnoddau ar lythrennedd gwleidyddol fel rhan o'r her dinasyddiaeth fyd-eang. Mae hyn yn cynnwys gweithgareddau sy'n galluogi dysgwyr i ddatblygu dealltwriaeth o systemau gwleidyddol yng Nghymru, y DU a ledled y byd.
I gefnogi pobl ifanc 16 ac 17 oed i bleidleisio am y tro cyntaf yn etholiad diwethaf y Senedd, rydym wedi cynhyrchu adnodd PleidLAIS i helpu ysgolion a lleoliadau ehangach fel clybiau ieuenctid i addysgu pobl ifanc am bwysigrwydd pleidleisio. Mae PleidLAIS yn cyflwyno pynciau fel cofrestru a phleidleisio drwy gemau a deunyddiau sy'n ysbrydoli pobl ifanc i drafod y materion sy'n bwysig iddynt a pham y dylent gofrestru i bleidleisio. Mae cefnogi ein plant a’n pobl ifanc i ddysgu am y prosesau gwleidyddol, dod yn ddinasyddion gweithredol a chanfod eu llais yn hollbwysig i mi ac i’r Llywodraeth hon.
Tynnodd y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru sylw at bwysigrwydd addysg ddinesig i iechyd ein democratiaeth. Mae’r Llywodraeth hon a’r Senedd wedi cymeradwyo argymhellion y comisiwn yn llawn, ac mae gwaith ar y gweill i gyflawni ar yr agenda bwysig hon. Mae gennym eisoes y ddeddfwriaeth ar waith drwy Ddeddf Cwricwlwm ac Asesu (Cymru) 2021 i sicrhau bod plant a phobl ifanc yn cael addysg wleidyddol, a bydd yr Aelodau’n ymwybodol o Fil Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru), a fydd yn sicrhau bod platfform gwybodaeth am etholiadau Cymru yn cael ei greu i roi gwybodaeth i bobl ifanc a'u hathrawon am etholiadau a phrosesau etholiadol, gan ddileu rhagor o rwystrau rhag cyfranogiad. Am y rhesymau hyn, nid ydym yn credu bod angen Bil pellach. Diolch.
Galwaf ar Sioned Williams i ymateb i'r ddadl.
I call on Sioned Williams to reply to the debate.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch i bawb sydd wedi cyfrannu.
Thank you, Dirprwy Lywydd, and thank you to everyone who has contributed.
I'll start with Tom.
'Politics is best left to the politicians.'
Oh, Tom. I completely agree with you that teaching staff need better support. We need to empower them to feel confident, and I pointed that out in my initial contribution. But as Delyth rightly pointed out—. I'll give you some etymology as well: democracy. Democracy comes, of course, from the Greek demos, meaning 'people', and kratos, meaning 'power'. If we want the best democracy possible for Wales, it's got to be the most inclusive, the most reflective of, the most responsive to the most people, and this happens by involving the most people in our political and electoral system.
Dechreuaf gyda Tom.
'Mae'n well gadael gwleidyddiaeth i'r gwleidyddion.'
O, Tom. Rwy'n cytuno'n llwyr â chi fod angen gwell cymorth ar staff addysgu. Mae angen inni eu grymuso i deimlo’n hyderus, a nodais hynny yn fy nghyfraniad cychwynnol. Ond fel y nododd Delyth, yn gywir ddigon—. Fe roddaf innau rywfaint o etymoleg i chi hefyd: democratiaeth. Daw'r gair democratiaeth, wrth gwrs, o'r geiriau Groeg, demos, sy'n golygu 'pobl', a kratos, sy'n golygu 'pŵer'. Os ydym am gael y ddemocratiaeth orau bosibl i Gymru, mae'n rhaid iddi fod y ddemocratiaeth fwyaf cynhwysol, fwyaf adlewyrchol, fwyaf ymatebol i'r nifer mwyaf o bobl, ac mae hyn yn digwydd drwy gynnwys cymaint o bobl â phosibl yn ein system wleidyddol ac etholiadol.
Diolch, Heledd. Dwi'n cytuno'n llwyr ynglŷn â'r sesiynau ymgysylltu. Maen nhw'n ysbrydoledig. Ro'n i gydag Ysgol Gynradd Cwmfelin o Faesteg, blwyddyn 6, y bore yma. Roedd y cwestiynau ro'n i'n eu cael yn wych, ond rwy'n cytuno'n llwyr hefyd rŷn ni yn dueddol o weld yr un ysgolion. Mae'r un athrawon yn trefnu hustings adeg etholiad. Efallai cawn ni rai nawr cyn bo hir yn ein hysgolion lleol ar gyfer ymgeiswyr San Steffan. Mae e yn dibynnu'n llwyr ar ddiddordeb, ar hyder yr athrawon yn yr ysgolion hynny, ac ar ddiwylliant.
Thanks, Heledd. I agree entirely in terms of the engagement sessions. They're inspirational. I was with Cwmfelin Primary School year 6, this morning, from Maesteg. The questions I received from them were excellent, but I agree entirely with you we do tend to see the same schools. The same teachers arrange hustings when it comes to elections. Perhaps we'll have ones soon in our local schools for the Westminster elections. It does depend on the interest and the confidence of the teachers in those schools, and on the culture.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Diolch yn fawr iawn iti. Fyddet ti'n derbyn hefyd mai un o'r heriau mawr ydy cost dod i'r Senedd? Rydyn ni'n gweld toriadau a heriau efo ysgolion rŵan, ac mae'n rhaid inni edrych ar sut rydyn ni'n galluogi bod cost, yn enwedig efo bysys ac ati, ddim yn rhwystr i unrhyw ysgol ddod i'r Senedd hon.
Thank you very much. Would you accept that one of the big challenges is the cost of coming to the Senedd? We have seen cuts and there are challenges facing schools now, and we must look at how we ensure that costs with buses and so on are not a barrier to any schools to visit this Senedd.
Dwi'n cytuno'n llwyr ar hynny. Ac i'r Gweinidog, byddwn i'n dweud hyn:
I agree with you entirely on that. And to the Minister, I would say this:
It's all good stuff, and I mentioned a lot of the things that I said I was praising in the curriculum and The Politics Project, although perhaps I can write to you or the Counsel General about getting an evaluation on some of that, because I know there's been underspend year after year, and it isn't clear to me exactly what value we're getting. We know, with the 16 and 17-year-olds' first election in 2021—of course, it was COVID, which disrupted a lot of plans—there's been evaluation of that, and research to show that that wasn't a strong enough scaffold to support that reform. So, my argument is that we don't want to throw the baby out with the bathwater, but we need something more defined, more definitive, if we want to really tackle this subject.
I just want to leave you with this. Two former members of the Youth Parliament commented on my proposal today, so I would just like to, very quickly, if I may, Dirprwy Lywydd, quote what they both told me. Leaola Roberts-Biggs said:
'Young people should not be left uniformed about politics and Welsh democracy. A young person wouldn’t be expected to choose a qualification...a job or an apprenticeship without having background knowledge and research, so why should they be expected to vote on something that also would affect their future without providing a basic level of knowledge and understanding first?'
This is something that you referred to, Heledd.
And then, Rhys Rowlandson said:
'I believe this bill is critical, because it is the crossover between school and the real world.'
And we talk a lot about that here, don't we?
'It is a logical continuation of Wales’ introduction of allowing 16- and 17-year-olds to have the vote.'
I just want to end by saying education is the foundation for the type of skills and knowledge we deem essential to the society we want to see and the Wales we want to forge. I do hope that Members will support my call for a better framework, a more consistent and complete provision to ensure a standardised, meaningful political education for all, starting with our youngest, but, yes, as I said, through society, as a basis of ensuring a Welsh democracy that we can truly call of the people, by the people, for the people. Diolch.
Mae'r cyfan yn dda, a soniais am lawer o'r pethau y dywedais fy mod yn eu canmol yn y cwricwlwm a'r Prosiect Gwleidyddiaeth, er efallai y gallaf ysgrifennu atoch chi neu'r Cwnsler Cyffredinol ynglŷn â chael gwerthusiad o rywfaint o hynny, gan y gwn bu tanwariant flwyddyn ar ôl blwyddyn, ac nid yw'n glir i mi pa werth yn union rydym yn ei gael. Gydag etholiad cyntaf pobl 16 a 17 oed yn 2021—wrth gwrs, roedd hynny yn ystod COVID, ac fe wnaeth hynny darfu ar lawer o gynlluniau—cafwyd gwerthusiad o hynny, ac ymchwil i ddangos nad oedd hwnnw'n sgaffaldwaith digon cryf i gefnogi’r diwygio hwnnw. Felly, fy nadl i yw nad ydym am golli'r pethau da wrth gael gwared ar y pethau gwael, ond mae angen rhywbeth mwy diffiniedig, mwy pendant, os ydym am fynd i’r afael â’r pwnc hwn o ddifrif.
Rwyf am eich gadael gyda hyn. Gwnaeth dau gyn-Aelod o’r Senedd Ieuenctid sylwadau ar fy nghynnig heddiw, felly, yn gyflym iawn, os caf, Ddirprwy Lywydd, hoffwn ddyfynnu’r hyn a ddywedodd y ddau wrthyf. Dywedodd Leaola Roberts-Biggs:
'Ni ddylai pobl ifanc gael eu gadael yn anwybodus am wleidyddiaeth a democratiaeth Gymreig. Ni fyddai disgwyl i unigolyn ifanc ddewis cymhwyster... swydd neu brentisiaeth heb wybodaeth gefndir ac ymchwil, felly pam y dylid disgwyl iddynt bleidleisio ar rywbeth a fyddai hefyd yn effeithio ar eu dyfodol heb ddarparu lefel sylfaenol o wybodaeth a dealltwriaeth yn gyntaf?'
Mae hyn yn rhywbeth y cyfeirioch chi ato, Heledd.
Ac yna, dywedodd Rhys Rowlandson:
'Credaf fod y bil hwn yn hollbwysig, gan ei fod yn ymwneud â phontio rhwng yr ysgol a'r byd go iawn.'
Ac rydym yn sôn llawer am hynny yma, onid ydym?
'Mae'n barhad rhesymegol o ganiatáu i bobl ifanc 16 ac 17 oed gael y bleidlais yng Nghymru.'
Rwyf am gloi drwy ddweud mai addysg yw’r sylfaen ar gyfer y math o sgiliau a gwybodaeth rydym yn eu hystyried yn hanfodol i’r gymdeithas rydym am ei gweld a’r Gymru rydym am ei chreu. Rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau’n cefnogi fy ngalwad am well fframwaith, darpariaeth fwy cyson a chyflawn i sicrhau addysg wleidyddol safonol, ystyrlon i bawb, gan ddechrau gyda’n rhai ieuengaf, ond ie, fel y dywedais, drwy gymdeithas, fel sail i sicrhau democratiaeth Gymreig y gallwn ddweud yn diffuant ei bod o'r bobl, gan y bobl ac ar gyfer y bobl. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi'r cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Ac felly fe wnawn ni ohirio'r bleidlais ar yr eitem yma tan y cyfnod pledleisio.
The proposal is to note the proposal. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. Therefore, we will defer voting on this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 7 sydd nesaf, y ddadl ar y ddeiseb, 'Rydym am i Lywodraeth Cymru ddiddymu’r gyfraith drychinebus ynghylch y terfyn cyflymder o 20mya'. I gyflwyno'r ddadl yma ac i wneud y cynnig, Cadeirydd y pwyllgor, Jack Sargeant.
Item 7 is next, and it's a debate on the petition, 'We want the Welsh Government to rescind and remove the disastrous 20mph law'. To present this debate and to move the motion, the Chair of the committee, Jack Sargeant.
Cynnig NDM8587 Jack Sargeant
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi’r ddeiseb P-06-1407, 'Rydym am i Lywodraeth Cymru ddiddymu'r gyfraith drychinebus ynghylch y terfyn cyflymder o 20mya’ a gasglodd 469,571 o lofnodion.
Motion NDM8587 Jack Sargeant
To propose that the Senedd:
Notes the petition P-06-1407, 'We want the Welsh Government to rescind and remove the disastrous 20mph law’, which received 469,571 signatures.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. On behalf of the Senedd's Petitions Committee, thank you for the opportunity to introduce this debate today on what has become the single biggest petition we have ever received. Presiding Officer, it's titled, and I quote, 'We want the Welsh Government to rescind and remove the disastrous 20mph law'. The petition was started by Mark Baker, and has a total of 469,571 signatures. Presiding Officer, that includes over 17,000 signatures in my own constituency of Alyn and Deeside. There has been an unprecedented response to this petition and I congratulate the petitioner for amassing the highest number of signatures this Senedd has ever seen.
It's a petition that has generated headlines and inspired other people to create their own petitions. There were twice as many petitions created in our system in the first week this petition started breaking records than we normally see in a month. Petitions provide an opportunity for people to bring their priorities to the attention of their parliament, and this petition quickly became a focal point for people who wanted to express their opposition to the policy. Our debate today gives the Parliament another chance to ask Government how they are responding to the concerns of thousands of people across Wales. Whilst this petition was the one that hoovered up the signatures, it is one of dozens on the central theme of the default 20 mph limit on restricted roads in Wales. Presiding Officer, we've had petitions seeking a referendum, seeking exemptions on a particular stretch of trunk road and questioning the public confidence in Government and in devolution itself.
This is not the first time this issue has been debated in this Siambr. It is not even the first debate brought forward by the Petitions Committee. We debated a petition, 'Stop the change of speed limits to 20mph on 17th September' back in June 2023. There have been opposition day debates, and ministerial statements too. It is not an issue that has been ignored on the floor of this Parliament, but one that needs to be aired again. The last time a 20 mph speed limit petition was debated in this Chamber, I talked about the need for an exemptions process that gave power to residents to say where the policy wasn't working in their own communities. I am pleased to say that the recently appointed Cabinet Secretary for transport, Ken Skates, was listening and he has announced recently a review that clearly has a focus on making those changes.
From my own inbox, I can tell you this: residents have a real grip on the roads that are better suited to 30 mph than 20 mph. From the beginning of the trial in Buckley in my own constituency, I had people contacting me about a small number of main roads where they felt the policy just did not make sense. As I said in my speech in June 2023, those roads in Buckley, in particular the B5125 and A549, were those roads where residents felt that this policy did not work. There will be examples in every single community across Wales, and residents will have examples of their own.
Presiding Officer, I always refer to the petitions process as the people's process, and wherever you sit on this issue, Members should show real respect for the process and a petition that was so heavily supported by residents in Wales. I'm pleased to have the opportunity to open today's debate. I'm interested in all contributions from Members on all sides of this Chamber, and, in particular, the Minister's response, as I know in particular he recognises the importance of this petition. Diolch.
Diolch yn fawr, Lywydd. Ar ran Pwyllgor Deisebau’r Senedd, diolch am y cyfle i gyflwyno’r ddadl hon heddiw ar y ddeiseb unigol â'r nifer uchaf o lofnodion a gawsom erioed. Lywydd, ei theitl, ac rwy’n dyfynnu, yw 'Rydym am i Lywodraeth Cymru ddiddymu’r gyfraith drychinebus ynghylch y terfyn cyflymder o 20mya’. Dechreuwyd y ddeiseb gan Mark Baker, ac mae ganddi gyfanswm o 469,571 o lofnodion. Lywydd, mae hynny’n cynnwys dros 17,000 o lofnodion yn fy etholaeth fy hun, Alun a Glannau Dyfrdwy. Cafwyd ymateb digynsail i’r ddeiseb hon, ac rwy’n llongyfarch y deisebydd am gasglu’r nifer uchaf o lofnodion a welodd y Senedd hon erioed.
Mae'n ddeiseb sydd wedi ennyn penawdau ac wedi ysbrydoli pobl eraill i greu eu deisebau eu hunain. Crëwyd dwywaith cymaint o ddeisebau yn ein system yn ystod yr wythnos gyntaf wedi i'r ddeiseb hon ddechrau torri recordiau nag a welwn fel arfer mewn mis. Mae deisebau’n rhoi cyfle i bobl dynnu sylw eu senedd at eu blaenoriaethau, a buan iawn y daeth y ddeiseb hon yn ganolbwynt i bobl a oedd am fynegi eu gwrthwynebiad i’r polisi. Mae ein dadl heddiw'n rhoi cyfle arall i’r Senedd ofyn i’r Llywodraeth sut maent yn ymateb i bryderon miloedd o bobl ledled Cymru. Er mai'r ddeiseb hon oedd yr un a gasglodd y llofnodion, mae'n un o ddwsinau ar thema ganolog y cyfyngiad 20 mya diofyn ar ffyrdd cyfyngedig yng Nghymru. Lywydd, rydym wedi cael deisebau yn gofyn am refferendwm, yn gofyn am eithriadau ar ddarn penodol o gefnffordd ac yn cwestiynu hyder y cyhoedd yn y Llywodraeth ac mewn datganoli ei hun.
Nid dyma'r tro cyntaf i'r mater hwn gael ei drafod yn y Siambr hon. Nid hon yw’r ddadl gyntaf a gyflwynwyd gan y Pwyllgor Deisebau hyd yn oed. Cawsom ddadl ar y ddeiseb 'Atal newid y terfynau cyflymder i 20mya ar 17eg Medi’ yn ôl ym mis Mehefin 2023. Cafwyd dadleuon ar ddiwrnod y gwrthbleidiau, a datganiadau gweinidogol hefyd. Nid yw’n fater sydd wedi’i anwybyddu ar lawr y Senedd hon, ond mae'n un y mae angen ei wyntyllu eto. Y tro diwethaf i ddeiseb terfyn cyflymder 20 mya gael ei thrafod yn y Siambr hon, soniais am yr angen am broses eithriadau a oedd yn rhoi pŵer i drigolion ddweud lle nad oedd y polisi’n gweithio yn eu cymunedau eu hunain. Rwy’n falch o ddweud bod Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth a benodwyd yn ddiweddar, Ken Skates, yn gwrando a'i fod wedi cyhoeddi adolygiad yn ddiweddar sy’n amlwg yn canolbwyntio ar wneud y newidiadau hynny.
O fy mewnflwch fy hun, gallaf ddweud hyn wrthych: mae gan drigolion afael go iawn ar y ffyrdd sy'n fwy addas ar gyfer 30 mya nag 20 mya. O ddechrau’r treial ym Mwcle yn fy etholaeth, cefais bobl yn cysylltu â mi ynghylch nifer bach o'r prif ffyrdd lle roeddent yn teimlo nad oedd y polisi'n gwneud synnwyr. Fel y dywedais yn fy araith ym mis Mehefin 2023, roedd y ffyrdd hynny ym Mwcle, yn enwedig y B5125 a’r A549, yn ffyrdd lle roedd trigolion yn teimlo nad oedd y polisi hwn yn gweithio. Bydd enghreifftiau ym mhob cymuned ledled Cymru, a bydd gan drigolion enghreifftiau eu hunain.
Lywydd, rwyf bob amser yn cyfeirio at y broses ddeisebau fel proses y bobl, ac ni waeth beth fo'ch barn ar y mater hwn, dylai Aelodau ddangos parch gwirioneddol at y broses a deiseb a gefnogwyd mor gryf gan drigolion Cymru. Rwy’n falch o'r cyfle i agor y ddadl heddiw. Mae gennyf ddiddordeb yn yr holl gyfraniadau gan Aelodau ar bob ochr i’r Siambr hon, ac ymateb y Gweinidog yn enwedig, gan y gwn yn arbennig ei fod yn cydnabod pwysigrwydd y ddeiseb hon. Diolch.
Can I thank the Chair of the Petitions Committee for bringing this important debate to the Chamber this afternoon? I'd like to start by taking a moment to thank Mark Baker, who created this petition, as well as every single person who has signed various petitions, including this one, attended protests, created campaign groups, written letters to their representatives and truly made their voices heard over this Labour, Plaid and Lib Dem 20 mph policy. Just shy of 500,000 people put their name to this petition to have the Welsh Labour Government's 20 mph speed limit project axed, smashing records to become the most signed petition of this Parliament's 25-year-old history. The sheer number of people who signed this petition in such a short space of time highlights the strength of feeling amongst the Welsh public towards this policy and, as the regional Member for South Wales East, I commend all of you, from every single corner of Wales, for your sheer dedication.
The frustration with this policy has stemmed from the fact it is draconian in every sense of the word. The consultation process has come after the policy was implemented, which is, quite frankly, the wrong way around. I've said it on many occasions, and many may boo and deny it, but this policy is poised to deliver a £9 billion blow to the economy. It's hampering our emergency services, it's hindering our public transport network and it's making Wales a less attractive place to live, work, visit and invest. In short, it's quite literally bringing Wales to a standstill.
My team and I have spoken with countless transport and road safety researchers, as well as experts, who have provided us with evidence accumulated over decades on accidents, common themes and ways in which Wales can be a safer place. They unanimously agree that a default 20 mph scheme is not the way forward. Based on correspondence from constituents across the country, they've all noticed a dramatic hike in road rage incidents, and there's a fear motorists are now spending too much time checking their speedometers.
Just days ago, a report was published casting serious doubt on the argument that 20 mph speed limits will, in fact, improve air quality. Now, it found that there was little difference in particulate matter, and nitrogen dioxide levels were higher in 20 mph zones. At 50 per cent of the locations monitored, it was deemed that air quality has, in fact, worsened. Having spoken with many mechanics and engine specialists about 20 mph, it seems to be broadly recognised that petrol and diesel vehicles reach what we call a sweet spot, where they're running most efficiently, hence produce less emissions than those at 20 mph. So, if you're driving at 20 mph, your car will probably be between second or third gear. Now, in second, the engine will be running at higher revolutions, burning more fuel, and, in third, well, it could be struggling to maintain this lower speed, hence it will be inefficient and produce more emissions, therefore shortening the lifespan of an engine over time.
I've said it on more occasions than one that there are alternatives to the Welsh Government's 20 mph policy. Yes, I totally agree, as well as my colleagues, that 20 mph should be kept outside schools, hospitals and areas of increased footfall, but the Welsh Government's current approach is just too extreme and unnecessary in so many cases. Since the new Government was formed in March this year, there has been a clear shift in rhetoric, with Ministers emphasising changes coming, almost like the holidays are coming, as we see at Christmas. The Welsh Government should, I believe, now—they have to listen to the concerns of the public and ditch this extremely divisive policy. There is real opportunity here today for the Government to show it is working for the people, by not dismissing this petition, and making genuine meaningful change. Thank you so much.
A gaf i ddiolch i Gadeirydd y Pwyllgor Deisebau am ddod â’r ddadl bwysig hon i’r Siambr y prynhawn yma? Hoffwn ddechrau drwy gymryd eiliad i ddiolch i Mark Baker, a greodd y ddeiseb hon, yn ogystal â phob unigolyn sydd wedi llofnodi amrywiol ddeisebau, yn cynnwys hon, a fynychodd brotestiadau, a greodd grwpiau ymgyrchu, a ysgrifennodd lythyrau at eu cynrychiolwyr ac a gododd eu lleisiau ynglŷn â pholisi 20 mya Llafur, Plaid Cymru a'r Democratiaid Rhyddfrydol. Mae bron i 500,000 o bobl wedi llofnodi'r ddeiseb hon i gael gwared ar brosiect terfynau cyflymder 20 mya Llywodraeth Lafur Cymru, gan dorri recordiau fel y ddeiseb sydd wedi'i harwyddo fwyaf yn hanes 25 mlynedd y Senedd hon. Mae’r nifer enfawr o bobl a lofnododd y ddeiseb hon mewn cyfnod mor fyr yn amlygu cryfder y teimlad ymhlith y cyhoedd yng Nghymru tuag at y polisi hwn, ac fel yr Aelod rhanbarthol dros Ddwyrain De Cymru, rwy’n cymeradwyo pob un ohonoch, o bob cwr o Gymru, am eich ymroddiad llwyr.
Mae'r rhwystredigaeth gyda'r polisi hwn wedi deillio o'r ffaith ei fod yn llym ym mhob ystyr y gair. Mae’r broses ymgynghori wedi dod ar ôl i’r polisi gael ei roi ar waith, sef yn y drefn anghywir, a dweud y gwir. Rwyf wedi dweud droeon, ac efallai y bydd llawer yn bwio ac yn gwadu'r peth, ond mae’r polisi hwn ar fin rhoi ergyd o £9 biliwn i’r economi. Mae'n amharu ar ein gwasanaethau brys, mae'n llesteirio ein rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus ac mae'n gwneud Cymru'n lle llai deniadol i fyw, gweithio, ymweld a buddsoddi ynddo. Mewn byr eiriau, mae'n llythrennol yn dod â Chymru i stop.
Mae fy nhîm a minnau wedi siarad ag ymchwilwyr trafnidiaeth a diogelwch ffyrdd dirifedi, yn ogystal ag arbenigwyr, sydd wedi rhoi tystiolaeth i ni a gasglwyd dros ddegawdau ar ddamweiniau, themâu cyffredin a ffyrdd y gall Cymru fod yn lle mwy diogel. Maent yn cytuno’n unfrydol nad cynllun 20 mya diofyn yw’r ffordd ymlaen. Yn seiliedig ar ohebiaeth gan etholwyr ledled y wlad, mae pob un ohonynt wedi sylwi ar gynnydd dramatig mewn achosion o'r cythraul gyrru, a cheir pryder fod modurwyr bellach yn treulio gormod o amser yn gwirio eu clociau cyflymder.
Ychydig ddyddiau'n ôl, cyhoeddwyd adroddiad sy'n bwrw amheuaeth ddifrifol ar y ddadl y bydd terfynau cyflymder 20 mya yn gwella ansawdd aer mewn gwirionedd. Nawr, canfu nad oedd llawer o wahaniaeth mewn deunydd gronynnol, ac roedd lefelau nitrogen deuocsid yn uwch mewn parthau 20 mya. Mewn 50 y cant o’r lleoliadau a gafodd eu monitro, barnwyd bod ansawdd yr aer wedi gwaethygu mewn gwirionedd. Ar ôl siarad â llawer o fecanyddion ac arbenigwyr injans am 20 mya, ymddengys bod cydnabyddiaeth gyffredinol fod cerbydau petrol a diesel yn cyrraedd yr hyn a alwn yn gydbwysedd perffaith, lle maent yn rhedeg yn fwyaf effeithlon, ac felly'n cynhyrchu llai o allyriadau na'r rheini sy'n teithio ar 20 mya. Felly, os ydych chi'n gyrru ar 20 mya, mae'n debyg y bydd eich car rhwng yr ail neu'r trydydd gêr. Nawr, yn yr ail gêr, bydd yr injan yn rhedeg ar gylchdroadau uwch, gan losgi mwy o danwydd, ac yn y trydydd gêr, wel, gallai fod yn ei chael hi'n anodd cynnal y cyflymder is hwn, felly fe fydd yn aneffeithlon ac yn cynhyrchu mwy o allyriadau, gan leihau hyd oes injan dros amser.
Rwyf wedi dweud ar fwy nag un achlysur fod dewisiadau amgen i'w cael yn lle polisi 20 mya Llywodraeth Cymru. Ydw, rwy’n cytuno’n llwyr, yn ogystal â fy nghyd-Aelodau, y dylid cadw terfynau 20 mya y tu allan i ysgolion, ysbytai ac ardaloedd lle mae mwy o bobl, ond mae dull gweithredu presennol Llywodraeth Cymru yn rhy eithafol a diangen mewn cymaint o achosion. Ers ffurfio’r Llywodraeth newydd ym mis Mawrth eleni, cafwyd newid amlwg mewn rhethreg, gyda Gweinidogion yn pwysleisio bod newidiadau ar ddod, bron fel pe bai gwyliau ar y gorwel, fel y gwelwn adeg y Nadolig. Rwy'n credu y dylai Llywodraeth Cymru nawr—mae’n rhaid iddynt wrando ar bryderon y cyhoedd a rhoi’r gorau i’r polisi hynod ymrannol hwn. Mae cyfle gwirioneddol yma heddiw i’r Llywodraeth ddangos ei bod yn gweithio ar ran y bobl, drwy beidio â diystyru’r ddeiseb hon, a gwneud newid gwirioneddol ystyrlon. Diolch yn fawr iawn.
Signing petitions is a really important part of our modern democracy, and it is very welcome to see this level of interest in our politics. Llywydd, I'm going to read you a part of an amendment that I put to this Senedd last September. The amendment noted the importance of community support to any speed limit changes to ensure genuine concerns can be alleviated, and further noted more exemptions may be identified. It further called on the Welsh Government to continuously review the impact of new limits, to empower local authorities to make any further exemptions and provide local authorities with adequate funding to facilitate the introduction of new limits. Now, that amendment was passed. It's still not absolutely clear to me whether the Government acted on this, or how, because it seems the review that's been announced recently could have been kickstarted months ago—indeed, it was provided for.
There were problems with how this policy was implemented—they are well rehearsed. Many roads that should not be 20 mph have been wrongly designated as such, including trunk roads and places where there aren't houses on streets. That has eroded public support for this measure. It's been regrettable. But whilst the implementation of this plan was flawed, the idea behind the policy itself was not. The petition uses the word ‘disastrous’. Now, that is an emotive word. I’d like to share a story with the Senedd of a little girl who lived in a village near me when I was growing up. One day, she was in a parked car on one side of a residential street, and another family member was on the pavement opposite her. And she opened the car door and ran out into the road and was knocked down and killed by a car. Now, the poor driver didn’t have time to stop. I don’t think he was doing more than the speed limit at the time. But his life, and the lives of that family, were changed forever by that disastrous moment. Because here’s the thing: for those people arguing that the limit should only apply outside schools and hospitals—children don’t live in schools, children live on streets. They run into the road from their houses to pick up a ball, to run to their friends, to run to greet their mother or father who’s parked just across the street. We talk about ‘disastrous’; surely that is a word more fitting for the pain inflicted on a family that loses a child. The pain inflicted on a driver unlucky enough to have been driving a little faster than normal, whose life will also forever afterwards be tainted, be broken up into two parts—the part before they knocked down that child, and the part after it.
Now, this policy, implemented properly, not including trunk roads or places where there aren’t houses, but implemented in those places where children and cars are most likely to be together—that policy will save lives. It will stop avoidable disasters like what I’ve mentioned ruining people’s lives and ending the lives of children, and I will give way.
Mae llofnodi deisebau yn rhan wirioneddol bwysig o’n democratiaeth fodern, ac mae'r lefel hon o ddiddordeb yn ein gwleidyddiaeth i'w chroesawu'n fawr. Lywydd, rwyf am ddarllen rhan o welliant a gyflwynais i'r Senedd hon ym mis Medi. Roedd y gwelliant yn nodi pwysigrwydd cefnogaeth gymunedol i unrhyw newidiadau i derfynau cyflymder er mwyn sicrhau y gellir lleddfu pryderon gwirioneddol, a nododd ymhellach y gellid nodi rhagor o eithriadau. Galwai ymhellach ar Lywodraeth Cymru i adolygu effaith terfynau newydd yn barhaus, i rymuso awdurdodau lleol i wneud unrhyw eithriadau pellach a darparu cyllid digonol i awdurdodau lleol er mwyn hwyluso’r broses o gyflwyno terfynau newydd. Nawr, pasiwyd y gwelliant hwnnw. Nid yw'n gwbl glir i mi o hyd a yw'r Llywodraeth wedi gweithredu ar hyn, neu sut, gan yr ymddengys y gallai'r adolygiad a gyhoeddwyd yn ddiweddar fod wedi dechrau fisoedd yn ôl—yn wir, darparwyd ar ei gyfer.
Bu problemau o ran sut y rhoddwyd y polisi hwn ar waith—maent wedi eu crybwyll droeon. Mae llawer o ffyrdd na ddylent fod yn 20 mya wedi'u dynodi'n anghywir, gan gynnwys cefnffyrdd a mannau lle nad oes tai ar strydoedd. Mae hynny wedi erydu cefnogaeth y cyhoedd i’r mesur hwn. Mae wedi bod yn destun gofid. Ond er bod gweithrediad y cynllun yn ddiffygiol, nid felly'r syniad y tu ôl i'r polisi ei hun. Mae'r ddeiseb yn defnyddio'r gair 'trychinebus'. Nawr, mae hwnnw'n air emosiynol. Hoffwn rannu stori gyda’r Senedd am ferch fach a oedd yn byw mewn pentref cyfagos pan oeddwn yn iau. Un diwrnod, roedd hi mewn car wedi'i barcio ar un ochr i stryd breswyl, ac roedd aelod arall o'r teulu ar y palmant gyferbyn â hi. Ac fe agorodd hi ddrws y car a rhedeg allan i'r ffordd a chael ei tharo a'i lladd gan gar. Nawr, nid oedd gan y gyrrwr druan amser i stopio. Ni chredaf ei fod yn gyrru'n gyflymach na'r terfyn cyflymder ar y pryd. Ond newidiwyd ei fywyd ef, a bywydau’r teulu hwnnw, am byth gan y foment drychinebus honno. Oherwydd dyma'r peth: i'r bobl sy'n dadlau mai dim ond y tu allan i ysgolion ac ysbytai y dylai'r terfyn fod yn berthnasol—nid yw plant yn byw mewn ysgolion, mae plant yn byw ar strydoedd. Maent yn rhedeg i'r ffordd o'u tai i godi peli, i redeg at eu ffrindiau, i redeg i gyfarch eu mam neu eu tad sydd wedi parcio ar yr ochr arall i'r stryd. Rydym yn sôn am 'drychinebus'; rhaid bod hwnnw'n air mwy addas am y boen a achosir i deulu sy'n colli plentyn. Y boen a achosir i yrrwr sy'n ddigon anlwcus i fod yn gyrru ychydig yn gyflymach nag arfer, y bydd eu bywyd nhw wedi'i staenio am byth, wedi'i dorri'n ddwy ran—y rhan cyn iddynt daro'r plentyn, a'r rhan wedi hynny.
Nawr, bydd y polisi hwn, o'i roi ar waith yn briodol, heb gynnwys cefnffyrdd neu leoedd lle nad oes tai, ond wedi'i roi ar waith yn y mannau hynny lle mae plant a cheir yn fwyaf tebygol o fod gyda'i gilydd—bydd y polisi hwnnw'n achub bywydau. Bydd yn atal trychinebau y gellir eu hosgoi, fel yr hyn rwyf wedi’i ddisgrifio, rhag difetha bywydau pobl a rhoi diwedd ar fywydau plant, ac rwyf am ildio.
When you were speaking then I was taken back to Adam Price speaking in here when he talked about his cousin being killed. That brought a tear to my eye, and, I'm sure, to other people in here as well. I think that's something—. It's about real people getting killed.
Pan oeddech yn siarad, cefais fy atgoffa o Adam Price yn siarad yn y fan hon pan soniodd am ei gefnder yn cael ei ladd. Daeth hynny â deigryn i fy llygad, ac rwy’n siŵr, i lygaid pobl eraill yma hefyd. Rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth—. Mae a wnelo â phobl go iawn yn cael eu lladd.
Diolch, Mike. I think it was Malcolm—for anyone who wasn’t in the Senedd, or anyone listening who hasn’t heard that contribution, Adam had spoken about his four or five-year-old cousin, I think, called Malcolm, who had run out—. I think his parents had been on a bus, and Malcolm had been on the other side of the street with his aunt, or another family member, and he had run across the street to say good night one more time to his parents, and that was it. Adam talked about—I’m sure he wouldn’t mind us rehearsing this—how, the next morning, his parents had had to sit him down on his bed and say that Malcolm bach had gone to be with God. And it’s those moments that, again, we are not talking about—. We talk about money that will be saved for the NHS, of course, in the long term from this policy, and of course there will be investment that has gone into this, and the money is vitally important. But children’s lives are something that you cannot put a price on, so thank you, Mike, for reminding us about that.
There are lessons the Government has to learn from how poorly this was implemented in places. But there are also lessons I would caution that others should learn in this place, about the effects that the language we use, and sometimes what we put up online, the targeting of individual Ministers, perhaps, that can court something perilous. I hope we can all learn lessons from this policy, perhaps learn to amend the way that we deal with these issues, to be motivated not to cause or whip up anger and rage, but to want to change things for the better. It is a quieter way of doing things. It might get fewer headlines, fewer hits on social media, but it might just get things done, and our constituents will thank us for that.
Diolch, Mike. Rwy'n credu mai Malcolm oedd hwnnw—i unrhyw un nad oedd yn y Senedd, neu unrhyw un sy’n gwrando na chlywodd y cyfraniad hwnnw, siaradodd Adam am ei gefnder pedair neu bum mlwydd oed, rwy’n credu, o’r enw Malcolm, a oedd wedi rhedeg allan—. Rwy'n credu bod ei rieni wedi bod ar fws, ac roedd Malcolm ar yr ochr arall i'r stryd gyda'i fodryb, neu aelod arall o'r teulu, a rhedodd ar draws y stryd i ddweud nos da unwaith eto wrth ei rieni, a dyna ni. Soniodd Adam—rwy'n siŵr na fyddai ots ganddo ein bod yn sôn am hyn eto—sut y bu'n rhaid i'w rieni ef, y bore wedyn, eistedd ar ei wely a dweud wrtho fod Malcolm bach wedi mynd i fod gyda Duw. A'r eiliadau hynny, unwaith eto, nad ydym yn sôn amdanynt—. Rydym yn sôn am yr arian a gaiff ei arbed i’r GIG wrth gwrs, yn y tymor hir yn sgil y polisi hwn, ac wrth gwrs, bydd buddsoddiad wedi mynd i mewn i hyn, ac mae’r arian yn hanfodol bwysig. Ond mae bywydau plant yn rhywbeth na allwch roi pris arnynt, felly diolch, Mike, am ein hatgoffa o hynny.
Mae yna wersi y mae’n rhaid i’r Llywodraeth eu dysgu o ba mor wael y cafodd hyn ei roi ar waith mewn mannau. Ond mae yna wersi hefyd y byddwn yn rhybuddio y dylai eraill eu dysgu yn y lle hwn, am effeithiau'r iaith a ddefnyddiwn, a weithiau gall yr hyn a bostiwn ar-lein, gan dargedu Gweinidogion unigol efallai, gall hynny gymell rhywbeth peryglus. Rwy'n gobeithio y gall pob un ohonom ddysgu gwersi o’r polisi hwn, dysgu addasu'r ffordd y byddwn yn trin y materion hyn efallai, i gael ein hysgogi i beidio ag achosi nac ennyn dicter a chynddaredd, ond i geisio newid pethau er gwell. Mae'n ffordd dawelach o wneud pethau. Efallai y bydd yn ennyn llai o benawdau, llai o gliciau ar y cyfryngau cymdeithasol, ond efallai y bydd yn cyflawni pethau, a bydd ein hetholwyr yn diolch i ni am hynny.
This issue has generated the largest ever Senedd petition and also substantial discussion in communities. One of the weaknesses of the petition system is that, after you sign, you cannot change your mind—or cannot change your mind easily. And some of my constituents who live on roads that used to be 20 mph discovered they didn't want them to go back to 30 mph, which they hadn't been for decades. Pre the 20 mph default limit, I regularly travelled around Swansea and found I needed to drive at no more than 20 mph on estate roads, when most are effectively single lanes with passing points in between parked cars, due to cars parked on both sides of the road. Areas of older terraced housing and council estates where houses don't have drives mean that people cannot drive safely at 30 mph. Even in newer estates, where there are drives, cars still park on the road, especially where drives are very steep.
Regarding the default 20 mph limit, several people contacted me opposing it. When I asked, 'Do you want a speed limit on your road to be turned to 30 mph?', almost without exception they said, 'You cannot increase it to 30 mph on this road—it would not be safe', despite the fact that it was 30 mph until 17 September. Remember all those 20 mph zones we used to have that seem to have been forgotten in this discussion? Also, we have in Swansea road humps, or speed cushions to give them their proper names, we have chicanes, side roads taking precedence over the main roads in places like Pen-y-lan Road and Delhi Street, all means of slowing down the traffic.
The biggest cause for slowing traffic was and still is cars parked on both sides of the road, with gaps in the parked cars allowing traffic to pass. Last year I nearly had an accident in Pleasant Street where my office is situated. Pleasant Street, like lots of roads, consists of terraced housing with no off-street parking. It is essentially a one-lane road with passing places in-between the parked cars. A car drove up at 30 mph, which was inside the speed limit. I was travelling down about 15 mph, and we stopped about a metre apart. If we'd both been doing 30 mph, a head-on collision would have been inevitable.
One of the most vociferous opponents of the 20 mph default limit in my constituency suggested that Heol Fach in Treboeth should be 30 mph, with all the traffic calming removed. I contacted residents of that street and two residents were so incensed that they canvassed the street and no-one agreed with him, including people living in his own house. From talking to people, 90 per cent of people support 90 per cent of 20 mph roads. I have had someone tell me, 'I'm an experienced driver and I drive to road conditions—I don't need any speed limit.' Another told me that death and serious injury is a price worth paying to travel at 30 mph. A third said if children were killed or injured, it was their fault. Most ludicrous was the person who told me that 30 mph is suitable for a road of less than 30m length.
A default limit of 20 mph should not be a problem. It's only become a problem because of the highly restrictive guidance from the Welsh Government. There are anomalies. I make the following suggestions: for A roads and B roads, speed limits are left to the total discretion of local councils, with no Welsh Government guidance. The road system consists of A roads that are the major roads intended to provide large-scale transport links within or between areas. B roads are roads intended to connect different areas and to feed traffic between A roads and smaller roads.
Now, all A roads don't need to go back to 30 mph; I'm sure the Presiding Officer would be upset if the road to Aberaeron went back to 30 mph, because you're going basically through a shopping area. Most roads are unclassified as smaller roads intended to connect unclassified roads and connecting A and B roads. I also suggest that 75 per cent of people living in a street can request the speed limit on the street they live on to increase, a reversal of what we've previously had with roads to 20 mph. I do not expect many residents to want that to happen. Get the A and B roads right and most of the opposition will disappear.
Mae’r mater hwn wedi ennyn y ddeiseb fwyaf erioed i'r Senedd yn ogystal â chryn drafod mewn cymunedau. Un o wendidau’r system ddeisebu yw na allwch newid eich meddwl ar ôl ichi lofnodi deiseb—neu ni allwch newid eich meddwl yn hawdd. A darganfu rhai o fy etholwyr sy'n byw ar ffyrdd a arferai fod yn 20 mya nad oeddent am iddynt fynd yn ôl i 30 mya, nad oeddent wedi bod ers degawdau. Cyn y terfyn diofyn o 20 mya, byddwn yn teithio’n rheolaidd o amgylch Abertawe a gweld nad oedd angen imi yrru'n gyflymach nag 20 mya ar ystadau, pan fo'r rhan fwyaf ohonynt yn ffyrdd un lôn i bob pwrpas gyda mannau pasio rhwng ceir wedi’u parcio, gan fod ceir wedi’u parcio ar ddwy ochr y ffordd. Mae ardaloedd gyda thai teras hŷn ac ystadau cyngor lle nad oes dreif gan dai yn golygu na all pobl yrru'n ddiogel ar 30 mya. Hyd yn oed mewn ystadau mwy newydd, lle mae dreifiau, mae ceir yn dal i barcio ar y ffordd, yn enwedig lle mae dreifiau'n serth iawn.
Ar y terfyn 20 mya diofyn, cysylltodd sawl unigolyn â mi yn ei wrthwynebu. Pan ofynnwn, 'A ydych chi am i'r terfyn cyflymder ar eich ffordd chi gael ei droi i 30 mya?’, bron yn ddieithriad, byddent yn dweud, 'Ni allwch ei godi i 30 mya ar y ffordd hon—ni fyddai’n ddiogel’, er ei fod yn 30 mya tan 17 Medi. A ydych chi'n cofio'r holl barthau 20 mya a oedd gennym sydd wedi'u hanghofio yn y drafodaeth hon yn ôl pob golwg? Hefyd, mae gennym dwmpathau ffordd yn Abertawe, neu glustogau arafu i fod yn fanwl gywir, mae gennym rwystrau igam-ogamu, ffyrdd ymyl yn cael blaenoriaeth dros y prif ffyrdd mewn mannau fel Heol Pen-y-lan a Stryd Delhi, pob un ohonynt yn fesurau i arafu'r traffig.
Yr achos mwyaf dros arafu traffig o hyd yw ceir wedi'u parcio ar ddwy ochr y ffordd, gyda bylchau rhwng y ceir wedi'u parcio yn caniatáu i draffig basio. Y llynedd, bu bron imi gael damwain ar Stryd Pleasant, lle mae fy swyddfa. Mae Stryd Pleasant, fel llawer o ffyrdd, yn cynnwys tai teras heb lefydd parcio oddi ar y stryd. Mae'n ffordd un lôn i bob pwrpas, gyda mannau pasio rhwng y ceir sydd wedi parcio. Gyrrodd car tuag ataf ar gyflymder o 30 mya, a oedd o fewn y terfyn cyflymder. Roeddwn yn teithio ar oddeutu 15 mya, ac fe wnaethom stopio oddeutu metr oddi wrth ein gilydd. Pe bai'r ddau ohonom wedi bod yn gwneud 30 mya, byddai gwrthdrawiad wedi bod yn anochel.
Awgrymodd un o wrthwynebwyr mwyaf croch y terfyn 20 mya diofyn yn fy etholaeth y dylai Heol Fach yn Nhreboeth fod yn 30 mya, gan ddileu’r holl fesurau gostegu traffig. Cysylltais â thrigolion y stryd honno, ac roedd dau breswylydd mor gynddeiriog fel eu bod wedi mynd ati i ganfasio’r stryd, ac nid oedd unrhyw un yn cytuno ag ef, gan gynnwys pobl a oedd yn byw yn ei dŷ ei hun. O siarad â phobl, mae 90 y cant o bobl yn cefnogi 90 y cant o ffyrdd 20 mya. Cefais rywun yn dweud wrthyf, 'Rwy'n yrrwr profiadol ac rwy'n gyrru'n unol ag amodau'r ffyrdd—nid oes angen unrhyw derfyn cyflymder arnaf.' Dywedodd un arall wrthyf fod marwolaeth ac anafiadau difrifol yn bris gwerth ei dalu i deithio ar 30 mya. Dywedodd trydydd person, os oedd plant yn cael eu lladd neu eu hanafu, mai eu bai nhw oedd hynny. Y mwyaf hurt oedd yr unigolyn a ddywedodd wrthyf fod 30 mya yn addas ar gyfer ffordd lai na 30m o hyd.
Ni ddylai terfyn diofyn o 20 mya fod yn broblem. Dim ond oherwydd y canllawiau hynod gyfyngol gan Lywodraeth Cymru y mae wedi dod yn broblem. Mae anghysondebau i'w cael. Rwy'n gwneud yr awgrymiadau canlynol: ar gyfer ffyrdd A a ffyrdd B, dylid gadael terfynau cyflymder yn gyfan gwbl i ddisgresiwn cynghorau lleol, heb unrhyw ganllawiau gan Lywodraeth Cymru. Mae'r system ffyrdd yn cynnwys ffyrdd A, sef y prif ffyrdd, y bwriedir iddynt ddarparu cysylltiadau trafnidiaeth ar raddfa fawr o fewn neu rhwng ardaloedd. Mae ffyrdd B yn ffyrdd y bwriedir iddynt gysylltu gwahanol ardaloedd ac i fwydo traffig rhwng ffyrdd A a ffyrdd llai.
Nawr, nid oes angen i bob ffordd A fynd yn ôl i 30 mya; rwy’n siŵr y byddai’r Llywydd yn ddigalon pe bai’r ffordd i Aberaeron yn mynd yn ôl i 30 mya, gan eich bod yn mynd drwy ardal siopa i bob pwrpas. Mae'r rhan fwyaf o ffyrdd yn ddiddosbarth fel ffyrdd llai y bwriedir iddynt gysylltu ffyrdd diddosbarth a ffyrdd A a B. Awgrymaf hefyd y gall 75 y cant o bobl sy'n byw ar stryd ofyn i'r terfyn cyflymder ar y stryd y maent yn byw arni godi, sef gwrthdroi'r hyn a oedd gennym yn y gorffennol gyda newid ffyrdd i 20 mya. Nid wyf yn disgwyl i lawer o drigolion fod eisiau i hynny ddigwydd. Sicrhewch fod y ffyrdd A a B yn gywir, a bydd y rhan fwyaf o'r gwrthwynebiad yn diflannu.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Certainly.
Yn sicr.
I absolutely agree with your analysis about the implementation, and Delyth Jewell mentioned it as well, but the legacy of what the former Deputy Minister, Lee Waters, introduced is a legacy that will be sustained—a legacy of safety and saving lives. And I think while we're critical perhaps of some of the implementation, we should also recognise the political bravery of the former Minister who has set up a policy that will have a legacy, and has done that with courage and with determination.
Cytunaf yn llwyr â’ch dadansoddiad o weithrediad y cynllun, a soniodd Delyth Jewell am hyn hefyd, ond mae gwaddol yr hyn a gyflwynodd y cyn-Ddirprwy Weinidog, Lee Waters, yn waddol a fydd yn barhaus—gwaddol o ddiogelwch ac achub bywydau. A thra byddwn yn feirniadol efallai o rywfaint o weithrediad y cynllun, rwy'n credu y dylem hefyd gydnabod dewrder gwleidyddol y cyn-Weinidog sydd wedi sefydlu polisi ag iddo waddol, ac sydd wedi gwneud hynny gyda dewrder a phenderfynoldeb.
Thank you, Hefin, and I think I did say 90 per cent of people support the speed limit being reduced on 90 per cent of roads.
But just finally, on road accidents, they have serious consequences. I know that Delyth and I discussed somebody who'd lost a cousin and parents who'd lost a child. The latest figures I have access to are from 2020. In 2020 police forces in Wales recorded a total of 2,864 road accidents involving personal injury, with 3,692 casualties. Twenty-two per cent of the reported road accidents resulted in at least one casualty. Of these, 72 people were killed, 747 were seriously injured and 2,873 were slightly injured. If any other thing was happening in Wales where 70-plus people were being killed year on year, action would be taken, and now we have action being taken it's about really now getting it right.
Diolch, Hefin, ac rwy'n credu i mi ddweud bod 90 y cant o bobl yn cefnogi gostwng y terfyn cyflymder ar 90 y cant o'r ffyrdd.
Ond yn olaf, ar ddamweiniau ffyrdd, mae ganddynt ganlyniadau difrifol. Gwn fod Delyth a minnau wedi trafod rhywun a gollodd gefnder a rhieni a gollodd blentyn. Mae’r ffigurau diweddaraf sydd ar gael i mi yn dyddio o 2020. Yn 2020, cofnododd heddluoedd yng Nghymru gyfanswm o 2,864 o ddamweiniau ffordd lle cafwyd anaf personol, gyda 3,692 o anafusion. Arweiniodd 22 y cant o'r damweiniau ffordd a gofnodwyd at anafu o leiaf un unigolyn. O'r rhain, cafodd 72 o bobl eu lladd, 747 eu hanafu'n ddifrifol a chafodd 2,873 fân-anafiadau. Pe bai unrhyw beth arall yn digwydd yng Nghymru lle roedd 70 a mwy o bobl yn cael eu lladd flwyddyn ar ôl blwyddyn, byddai camau'n cael eu cymryd, a nawr bod gennym gamau'n cael eu cymryd, mae a wnelo nawr â gwneud hynny yn y ffordd iawn.
One of the things that has struck me the most throughout this whole debate is how surprised the Welsh Government has been at the level of public anger and resentment there has been regarding the 20 mph roll-out. For months and months leading up to it, there has been huge public opposition to this policy, which this Labour Government has wilfully ignored, and this is the reason that this petition has broken our records at almost 500,000 signatures. It is because the Welsh public not only feel that you are implementing a policy that they fundamentally disagree with, but that you're doing it in spite of them as well. As we all agree, there is an almost universal acknowledgement that 20 mph limits need to be set around schools, playgrounds and areas of high pedestrian traffic, like our town centres, but implementing a 20 mph speed limit on roads that do not fit this criteria is ludicrous. Not only is it unenforceable without an extensive network of speed cameras—
Un o’r pethau sydd wedi fy nharo fwyaf drwy gydol y ddadl hon yw syndod Llywodraeth Cymru ynghylch lefel y dicter a’r chwerwder cyhoeddus a fu ynglŷn â chyflwyno terfynau 20 mya. Am fisoedd a misoedd cyn gweithredu'r polisi hwn, cafwyd gwrthwynebiad cyhoeddus aruthrol iddo, a gafodd ei anwybyddu'n fwriadol gan y Llywodraeth Lafur hon, a dyna’r rheswm pam fod y ddeiseb hon wedi torri recordiau gyda bron i 500,000 o lofnodion. Mae'n deillio o'r ffaith bod y cyhoedd yng Nghymru nid yn unig yn teimlo eich bod yn rhoi polisi ar waith y maent yn anghytuno'n sylfaenol ag ef, ond eich bod yn gwneud hynny er eu gwaethaf hefyd. Fel y mae pob un ohonom yn cytuno, ceir cydnabyddiaeth gyffredinol bron fod angen gosod terfynau 20 mya o amgylch ysgolion, meysydd chwarae ac ardaloedd â nifer uchel o gerddwyr, fel canol ein trefi, ond mae rhoi terfyn cyflymder 20 mya ar waith ar ffyrdd nad ydynt yn bodloni’r meini prawf hyn yn afresymol. Nid yn unig nad oes modd ei orfodi heb rwydwaith helaeth o gamerâu cyflymder—
Are you giving way, Joel James?
A ydych chi'n ildio, Joel James?
No. Let me carry on first and then I'll—. Speed bumps and chicanes, but I would also argue that it actually increases the likelihood of dangerous driving, because people become frustrated and take greater risks, overtaking in dangerous conditions and rushing to make up for lost time. As we have also seen, 20 mph speed limits do not significantly reduce the number of crashes, casualty rates or average traffic speeds. I am sure Members from the opposing benches will argue that a reduction in speed from 30 mph to 20 mph is designed to reduce casualty rates. And whilst we all welcome that objective, the data doesn't suggest that there will be fewer crashes and fatalities because of the reduction.
Firstly, over the last 20 years, there's been a huge decline in the number of crashes on Welsh roads, from around 10,000 per year in 1993 to around 2,700 in 2022. And this will no doubt have been because of the improvements in car safety, car braking systems and traffic management in areas of existing high collisions. Secondly, data shows that most accidents are caused by failing to look properly, a loss of control of the vehicle, and being reckless or in a hurry, thus I have serious doubts that reducing speeds on 30 mph roads to 20 mph will have much of an impact on those existing reasons.
Moreover, whilst evidence may show that reducing speed from 30 mph to 20 mph decreases certain pollutants, may I remind Members in this Chamber that this only applies when the traffic is smooth flowing? Twenty mile an hour speed limits have been shown to cause an increase in the amount that traffic stops and restarts, and evidence has shown that this actually causes considerably more pollution to be released into the atmosphere, especially from HGV vehicles, which dump out more particulates every time they rev the engine to move.
One of my biggest concerns—and I'm sure it's a concern of many people across this Chamber, and the greater Welsh public—is the cost this policy is having on our economy. Slowing down travel has a big impact on the ability of people to get to work, to get to school, on businesses dispatching and delivering their goods, and on people being able to access services. And it is a genuine and legitimate worry that the Government has already recognised that this could cost the Welsh economy billions of pounds in the years ahead, yet they're still intent on pushing this policy through.
Llywydd, I feel it's almost like Welsh Labour deliberately want the Welsh economy to fail. This Welsh Government is so detached and so determined to justify its own existence that they refuse to acknowledge the enormity of the economic impact it is having. They slander those who disagree by claiming that we must want to see people hurt and killed, and they deliberately ignore public resentment towards this policy. This policy is flawed, and I believe that this Welsh Labour Government is too afraid that they've got it wrong—[Interruption.] With this in mind, I fully support this petition. I fully—
Na. Gadewch imi barhau yn gyntaf ac yna fe wnaf—. Twmpathau cyflymder a rhwystrau igam-ogamu, ond byddwn hefyd yn dadlau ei fod mewn gwirionedd yn cynyddu'r tebygolrwydd o yrru'n beryglus, oherwydd bod pobl yn tyfu'n rhwystredig ac yn cymryd mwy o risgiau, gan oddiweddyd mewn amgylchiadau peryglus ac yn rhuthro i adfer amser a gollwyd. Fel y gwelsom hefyd, nid yw terfynau cyflymder 20 mya yn lleihau nifer y damweiniau, cyfraddau y rhai a anafwyd neu a laddwyd na'r cyflymderau traffig cyfartalog yn sylweddol. Rwy'n siŵr y bydd Aelodau o'r meinciau gyferbyn yn dadlau bod gostyngiad yn y cyflymder o 30 mya i 20 mya wedi'i gynllunio i leihau cyfraddau rhai a anafir ac a laddir. Ac er ein bod i gyd yn croesawu'r nod hwnnw, nid yw'r data'n awgrymu y bydd llai o ddamweiniau a marwolaethau oherwydd y gostyngiad.
Yn gyntaf, dros yr 20 mlynedd diwethaf, bu gostyngiad enfawr yn nifer y damweiniau ar ffyrdd Cymru, o tua 10,000 y flwyddyn ym 1993 i oddeutu 2,700 yn 2022. Ac mae'n siŵr y bydd hyn wedi digwydd oherwydd y gwelliannau mewn diogelwch ceir, systemau brecio ceir a rheoli traffig mewn ardaloedd lle ceir llawer iawn o wrthdrawiadau. Yn ail, mae data'n dangos bod y rhan fwyaf o ddamweiniau'n cael eu hachosi yn sgil methu edrych yn iawn, colli rheolaeth ar y cerbyd, a bod yn ddi-hid neu ar frys, felly mae gennyf amheuon difrifol y bydd gostwng cyflymderau ar ffyrdd 30 mya i 20 mya yn cael llawer o effaith ar y rhesymau hynny.
Ar ben hynny, er y gallai tystiolaeth ddangos bod lleihau cyflymder o 30 mya i 20 mya yn lleihau rhai llygryddion, a gaf i atgoffa'r Aelodau yn y Siambr mai dim ond pan fydd y traffig yn llifo'n llyfn y mae hyn yn wir? Dangoswyd bod terfynau cyflymder 20 milltir yr awr yn achosi cynnydd yn y nifer o weithiau y mae traffig yn stopio ac yn ailddechrau, ac mae tystiolaeth wedi dangos bod hyn mewn gwirionedd yn achosi i lawer mwy o lygredd gael ei ryddhau i'r atmosffer, yn enwedig o gerbydau nwyddau trwm, sy'n gollwng mwy o ronynnau bob tro y byddant yn cyflymu injan i symud.
Un o fy mhryderon mwyaf—ac rwy'n siŵr ei fod yn bryder i lawer o bobl ar draws y Siambr hon, a'r cyhoedd yng Nghymru yn ehangach—yw cost y polisi hwn i'n heconomi. Mae arafu teithio yn cael effaith fawr ar allu pobl i gyrraedd y gwaith, i gyrraedd yr ysgol, ar fusnesau'n danfon ac yn dosbarthu eu nwyddau, ac ar bobl yn gallu cael mynediad at wasanaethau. Ac mae'n bryder gwirioneddol a theg fod y Llywodraeth eisoes wedi cydnabod y gallai hyn gostio biliynau o bunnoedd i economi Cymru yn y blynyddoedd i ddod, ac eto maent yn dal i fod yn benderfynol o wthio'r polisi hwn drwodd.
Lywydd, rwy'n teimlo ei bod hi bron fel pe bai Llafur Cymru eisiau i economi Cymru fethu yn fwriadol. Mae'r Llywodraeth hon yng Nghymru mor ddatgysylltiedig ac mor benderfynol o gyfiawnhau ei bodolaeth ei hun fel eu bod yn gwrthod cydnabod anferthedd yr effaith economaidd y mae'n ei chael. Maent yn lladd ar y rhai sy'n anghytuno drwy honni bod yn rhaid ein bod eisiau gweld pobl yn cael eu brifo a'u lladd, ac maent yn fwriadol yn anwybyddu drwgdeimlad cyhoeddus tuag at y polisi hwn. Mae'r polisi'n ddiffygiol, a chredaf fod y Llywodraeth Lafur hon yn rhy ofnus eu bod wedi ei gael yn anghywir—[Torri ar draws.] Gyda hyn mewn golwg, rwy'n cefnogi'r ddeiseb hon yn llwyr. Rwy'n llawn—
Are you giving way, Joel James?
A ydych chi'n ildio, Joel James?
I fully support this petition, I fully support the petitioners, and I fully support the vast majority of this country that want to see this scrapped. Thank you.
Rwy'n cefnogi'r ddeiseb hon yn llwyr, rwy'n cefnogi'r deisebwyr yn llwyr, ac rwy'n llwyr gefnogi'r mwyafrif helaeth yn y wlad hon sydd am weld hyn yn cael ei ddileu. Diolch.
As a town and community councillor, one of the common complaints I received was about speeding. Implementing the default 20 mph has definitely made drivers more conscious of their speed, and walking along our highways feels safer and more peaceful.
When I was a cabinet member for highways at Flintshire County Council, I had requests for 20 mph zones to be introduced, as they had been across the border in England. These requests were mainly for Saltney, where a child had been hit by a speeding vehicle at Mynydd Isaf. I knew, from what was proposed in the previous Senedd, that there was legislation coming, and suggested that we wait for it. We carried out a speed limit review about nine years ago in Flintshire; it took five years, and, even then, there were anomalies that had to be worked through. It was a lengthy process. And that's how long it can take with proper consultation, advertising of traffic regulation orders and maps, responding to objections, support and suggestions, and police data is also important. The process is resource intensive and we have a shortage of highway technical officers as well as operatives to implement signage. It's the same when doing any safer routes in the community or active travel schemes: it's all labour intensive. Often, people request traffic calming and double yellow lines to address speeding and parking, but, when they're in place, they realise the implications and they do not like them, so we have to make sure that they are actually what people do really want.
With any big change, we need to take people along with us, with proper partnership working, including local authorities, councillors and officers who have the expertise. If they raise issues, we should listen and work with them, and I'm glad that's happening now, going forward. The majority of people living on 20 mph roads want to keep it now. Councillors were consulted during the initial implementation. They asked residents they represented who lived along the roads, and hardly any were put forward for exemptions, because of liability and previous issues with speeding.
However, we need to look at making some of the arterial roads back up. I met with Arriva and the Road Haulage Association. Reduced speeds have impacted on bus punctuality and businesses, so we need to look at the cumulative impact of policies such as the 20 mph roll-out, designated cycle routes, bus lanes, on road users, road haulage and public bus transport. The biggest problem has been the density criterion, where there are more than 20 houses within 1km. This has been accepted by the 20 mph task group and Welsh Government officials as too restrictive, capturing more routes than necessary. Having to evidence that a road is not used by walkers and cyclists is also too resource heavy, and there is the concern of liability should there be an accident if the speed limit is increased. North Wales has a lot of ribbon development along arterial routes and inter-urban connectivity, and all councils except Gwynedd applied this criteria strictly, for the above reasons, which is why there are fewer exemptions in north Wales. It's been suggested that we should only have 20 mph on estate roads, but many people live on main roads, there are play areas, pedestrian crossings and schools, and most accidents actually do occur in these areas.
Moving forward, I know some north Wales councils have a list of approximately 25 roads to be made up. They're just waiting for the new guidance to be issued, because they don't want to have to do two traffic regulation orders. They have now provided an e-mail address—traffic@ and then the name of that local authority—where residents can put forward suggestions, moving forward, on where roads should be returned to 30 mph, as part of the consultation, and I welcome that.
Residents should also suggest where some areas should be included for a reduction, as there have been some anomalies in that way, because there are no street lights or houses on both sides, but they are a main riding or walking or cycling route, such as by the riding for the disabled in Llanfynydd, where there's a blind summit and it's used by walkers and active travel, by Alyn Waters and in Tywyn by the caravan parks and funfair by Tir Prince. Arriva are also putting forward suggested roads that could be made up.
Hopefully, once this happens, with a pragmatic approach and some consensus, amendments can be done under one TRO and there will be improvements for everyone.
Fel cynghorydd tref a chymuned, un o'r cwynion cyffredin a gefais oedd am oryrru. Mae gweithredu'r 20 mya diofyn yn bendant wedi gwneud gyrwyr yn fwy ymwybodol o'u cyflymder, ac mae cerdded ar hyd ein priffyrdd yn teimlo'n fwy diogel ac yn llai cythryblus.
Pan oeddwn yn aelod cabinet ar gyfer priffyrdd yng Nghyngor Sir y Fflint, cefais geisiadau i gyflwyno parthau 20 mya, fel y cawsant eu cyflwyno dros y ffin yn Lloegr. Roedd y ceisiadau hyn yn bennaf ar gyfer Saltney, lle'r oedd plentyn wedi cael ei daro gan gerbyd yn goryrru ym Mynydd Isaf. Roeddwn i'n gwybod, o'r hyn a gynigiwyd yn y Senedd flaenorol, fod deddfwriaeth yn dod, ac awgrymais ein bod yn aros amdani. Fe wnaethom gynnal adolygiad o derfynau cyflymder tua naw mlynedd yn ôl yn sir y Fflint; cymerodd bum mlynedd, a hyd yn oed y pryd hwnnw, roedd yna anghysonderau yr oedd yn rhaid gweithio drwyddynt. Roedd yn broses hir. A dyna pa mor hir y gall ei gymryd gydag ymgynghori priodol, hysbysebu gorchmynion rheoleiddio traffig a mapiau, ymateb i wrthwynebiadau, cefnogaeth ac awgrymiadau, ac mae data'r heddlu hefyd yn bwysig. Mae'r broses yn ddwys o ran y defnydd o adnoddau ac mae gennym brinder swyddogion technegol priffyrdd yn ogystal â gweithredwyr i osod arwyddion. Mae hi'r un fath wrth wneud unrhyw lwybrau mwy diogel yn y gymuned neu gynlluniau teithio llesol: mae'r cyfan yn llafurddwys. Yn aml, mae pobl yn gofyn am ddulliau tawelu traffig a llinellau melyn dwbl i fynd i'r afael â goryrru a pharcio, ond pan fyddant yn eu lle, maent yn sylweddoli'r goblygiadau ac nid ydynt yn eu hoffi, felly mae'n rhaid inni sicrhau eu bod yr hyn y mae pobl ei eisiau mewn gwirionedd.
Gydag unrhyw newid mawr, mae angen inni fynd â phobl gyda ni, gyda gwaith partneriaeth priodol, gan gynnwys awdurdodau lleol, cynghorwyr a swyddogion sydd â'r arbenigedd. Os ydynt yn codi problemau, dylem wrando a gweithio gyda nhw, ac rwy'n falch fod hynny'n digwydd nawr, wrth symud ymlaen. Mae'r rhan fwyaf o bobl sy'n byw ar ffyrdd 20 mya eisiau ei gadw nawr. Ymgynghorwyd â chynghorwyr yn ystod y camau gweithredu cychwynnol. Fe wnaethant ofyn i drigolion a gynrychiolent a oedd yn byw ar hyd y ffyrdd, a phrin y cyflwynwyd unrhyw rai ar gyfer eithriadau, oherwydd materion yn ymwneud ag atebolrwydd a phroblemau blaenorol gyda goryrru.
Fodd bynnag, mae angen inni edrych ar godi rhai o'r ffyrdd prifwythiennol yn eu holau. Cyfarfûm ag Arriva a'r Gymdeithas Cludo ar y Ffyrdd. Mae cyflymderau is wedi effeithio ar brydlondeb bysiau a busnesau, felly mae angen inni edrych ar effaith gronnol polisïau fel cyflwyno 20 mya, llwybrau beicio dynodedig, lonydd bysiau, ar ddefnyddwyr ffyrdd, cludo ar y ffyrdd a thrafnidiaeth bysiau cyhoeddus. Y broblem fwyaf yw'r meini prawf dwysedd, lle mae mwy nag 20 o dai o fewn 1km. Mae hyn wedi cael ei dderbyn gan y grŵp gorchwyl 20 mya a swyddogion Llywodraeth Cymru fel amod rhy gyfyngol, gan olygu bod mwy o lwybrau na sydd angen o fewn y terfyn. Mae gorfod dangos tystiolaeth nad oes cerddwyr a beicwyr yn defnyddio ffordd yn rhy drwm ar adnoddau hefyd, ac mae pryder ynghylch atebolrwydd pe bai damwain yn digwydd os yw'r terfyn cyflymder yn codi. Mae gan ogledd Cymru lawer o ddatblygiadau hirgul ar hyd llwybrau prifwythiennol a chysylltedd rhyng-drefol, a chymhwysodd pob cyngor heblaw Gwynedd y meini prawf hyn yn llym, am y rhesymau uchod, a dyna pam mae llai o eithriadau yng ngogledd Cymru. Awgrymwyd mai dim ond ar ffyrdd ystadau y dylem gael 20 mya, ond mae llawer o bobl yn byw ar brif ffyrdd, mae yna fannau chwarae, croesfannau i gerddwyr ac ysgolion, ac mae'r rhan fwyaf o ddamweiniau yn digwydd yn yr ardaloedd hyn.
Wrth symud ymlaen, rwy'n gwybod bod gan rai o gynghorau gogledd Cymru restr o tua 25 o ffyrdd i'w codi. Maent ond yn aros i'r canllawiau newydd gael eu cyhoeddi, oherwydd nid ydynt eisiau gorfod gwneud dau orchymyn rheoleiddio traffig. Maent bellach wedi darparu cyfeiriad e-bost—traffic@ ac enw'r awdurdod lleol hwnnw—lle gall trigolion gyflwyno awgrymiadau, wrth symud ymlaen, ynglŷn â ble y dylid codi ffyrdd yn ôl i 30 mya, fel rhan o'r ymgynghoriad, ac rwy'n croesawu hynny.
Dylai preswylwyr awgrymu hefyd lle dylid cynnwys rhai ardaloedd ar gyfer gostwng cyflymder, gan fod rhai anghysonderau wedi bod yn y ffordd honno, am nad oes goleuadau stryd neu dai ar y ddwy ochr, ond maent yn brif lwybr marchogaeth neu gerdded neu feicio, megis y llwybr marchogaeth ar gyfer yr anabl yn Llanfynydd, lle mae copa anweladwy ac mae'n cael ei ddefnyddio gan gerddwyr a theithio llesol, gan Dyfroedd Alun ac yn Nhowyn gan y meysydd carafanau a'r ffair wrth Tir Prince. Mae Arriva hefyd yn cyflwyno ffyrdd y mae'n awgrymu y gellid eu codi.
Pan fydd hyn yn digwydd, gyda dull pragmatig a rhywfaint o gonsensws, gobeithio y gellir gwneud gwelliannau o dan un gorchymyn rheoleiddio traffig ac y bydd gwelliannau i bawb.
Will you take an intervention, Carolyn?
A wnewch chi dderbyn ymyriad, Carolyn?
I've just finished. [Laughter.]
Rwyf newydd orffen. [Chwerthin.]
The subject of this debate is certainly a topic that has impacted so many people, and from so many walks of life. This default 20 mph policy has infuriated and mobilised people like never before, and, as we've heard, almost 0.5 million people have signed this petition—the largest in Senedd history—and I thank them for coming forward and doing that.
Now, I know that the Wales Government and the new Cabinet Secretary are desperately trying to undo some of the harm that has been done, but as my father used to say, 'It's difficult to make a silk purse out of a pig's ear.' The fundamental issue 0.5 million people had was the default being changed to 20 mph, which, it seems, will remain the default speed limit here in Wales.
Let's be clear: I don't think anybody—. I can't think of anybody who is against 20 mph zones where needed. Those are obvious places that we've all talked about many times. Indeed, these zones are nothing new; we travel through them all the time. I oversaw many of these in my own county around schools over many years, so it's not new. My contention has always been the heavy-handed approach by the Wales Government towards this policy; I thought it was wrong.
If more 20 mph zones were needed, these should have evolved through working closely with local authorities, allowing locally elected councillors to make local decisions in consultation with local communities. [Interruption.] Yes, I certainly will.
Mae pwnc y ddadl hon yn sicr yn bwnc sydd wedi effeithio ar gymaint o bobl, ac o gymaint o gefndiroedd. Mae'r polisi 20 mya diofyn hwn wedi gwylltio a chynnull pobl mewn ffordd nas gwelwyd erioed o'r blaen, ac fel y clywsom, mae bron i 0.5 miliwn o bobl wedi arwyddo'r ddeiseb hon—y fwyaf yn hanes y Senedd—a diolch iddynt am wneud hynny.
Nawr, gwn fod Llywodraeth Cymru a'r Ysgrifennydd Cabinet newydd yn awyddus iawn i geisio dadwneud rhywfaint o'r niwed a wnaed, ond fel yr arferai fy nhad ddweud, 'Ni cheir afal pêr ar bren sur.' Y broblem sylfaenol a oedd gan 0.5 miliwn o bobl oedd bod y terfyn diofyn yn cael ei newid i 20 mya, a dyna fydd y terfyn cyflymder diofyn o hyd yma yng Nghymru, mae'n ymddangos.
Gadewch inni fod yn glir: nid wyf yn meddwl bod neb—. Ni allaf feddwl am unrhyw un sydd yn erbyn parthau 20 mya lle bo'u hangen. Mae'r rheini'n lleoedd amlwg y mae pawb ohonom wedi siarad amdanynt lawer gwaith. Yn wir, nid yw'r parthau hyn yn newydd; rydym yn teithio drwyddynt drwy'r amser. Goruchwyliais lawer o'r rhain yn fy sir fy hun o amgylch ysgolion dros nifer o flynyddoedd, felly nid yw'n newydd. Fy nghynnen bob amser yw'r dull llawdrwm gan Lywodraeth Cymru o weithredu'r polisi hwn; roeddwn i'n meddwl ei fod yn anghywir.
Pe bai angen mwy o barthau 20 mya, dylai'r rhain fod wedi esblygu drwy weithio'n agos gydag awdurdodau lleol, gan ganiatáu i gynghorwyr a etholir yn lleol wneud penderfyniadau lleol drwy ymgynghori â chymunedau lleol. [Torri ar draws.] Ie, yn sicr, fe wnaf.
Do you accept, though, that it would have been an extortionate sum of money to do it on a bit-by-bit basis, as opposed to having a framework decided by the Welsh Government, with local authorities given the authority to make specific decisions?
A ydych chi'n derbyn, fodd bynnag, y byddai wedi bod yn swm afresymol o arian i'w wneud ar sail dameidiog, yn hytrach na chael fframwaith wedi'i benderfynu gan Lywodraeth Cymru, gydag awdurdodau lleol yn cael awdurdod i wneud penderfyniadau penodol?
Jenny, you spent an absolute fortune on this, and you're going to spend an absolute fortune on trying to reverse it. If the £30 million had been worked with local authorities to encourage them to do more, to roll that out further, more of those could have been put in place, and it wouldn't have cost this sort of money. So, the money's already been committed, and it could have been done a lot cheaper.
As I said, this policy has wreaked havoc across Wales, not least in my own constituency. The combination of a lack of road infrastructure and the 20 mph speed limit has certainly impacted traffic in Chepstow, which I've spoken to in this Chamber before, where we see vast quantities of traffic heading to and from the M4 via the M48, which has now been restricted. The trunk road's been restricted to 20 mph in a place where we need traffic to be free flowing. Not only is this disruption bad for both businesses and commuters, but it also severely increases air pollution, which goes against the rationale of the Welsh Government's regulations surrounding speed limits in other areas of the country. The fact is that Transport for Wales’s own report found that air quality in two locations was improved, while two locations saw a lowering in air quality, thereby providing that the data just isn't there to back up the claims that this default speed limit is net positive.
The damage does not end there. I have been contacted by logistics professionals concerned that independent HGV contractors are concerned to take on work in Wales now due to fears of unwittingly incurring points, which affects their insurance. We've heard stories of bus routes being cancelled and we've heard of emergency service concerns. We've also heard genuine concerns that this policy has already—and it's factually already—damaging our vital and delicate tourism sector here in Wales, where visitors are anxious about visiting Wales due to fears, again, that they unwittingly pick up points.
Now, I'm glad that the Welsh Government had taken some steps to try to mitigate the policy. However, as I said, the Cabinet Secretary for transport has said that scrapping the 20 mph default would be a travesty. The fact is that, by the Welsh Government's own admission, the default 20 mph speed limit will cost the Welsh Government economy circa £9 billion, with local authorities already paid £33 million to implement these changes, and we are yet to see clear evidence that there will be savings to the NHS of £92 million a year via this policy. I will repeat: these benches believe in implementing 20 mph speed limits where it's sensible to do so—outside schools, hospitals, care homes, residential areas—[Interruption.] Yes. Sorry, Lee.
Jenny, rydych chi wedi gwario ffortiwn ar hyn, ac rydych chi'n mynd i wario ffortiwn ar geisio ei wrthdroi. Pe bai'r £30 miliwn wedi cael ei weithio gydag awdurdodau lleol i'w hannog i wneud mwy, i'w gyflwyno ymhellach, gellid bod wedi rhoi mwy o'r rheini ar waith, ac ni fyddai wedi costio'r math hwn o arian. Felly, mae'r arian eisoes wedi'i ymrwymo, a gallai fod wedi cael ei wneud yn llawer rhatach.
Fel y dywedais, mae'r polisi hwn wedi creu hafoc ledled Cymru, ac yn fy etholaeth fy hun yn bendant. Mae'r cyfuniad o ddiffyg seilwaith ffyrdd a'r terfyn cyflymder o 20 mya yn sicr wedi effeithio ar draffig yng Nghas-gwent, mater y siaradais amdano yn y Siambr hon o'r blaen, lle gwelwn lawer iawn o draffig yn mynd at yr M4 ac oddi arni ar hyd yr M48, sydd bellach wedi'i gyfyngu. Mae'r gefnffordd wedi'i chyfyngu i 20 mya mewn man lle mae angen i draffig lifo'n rhydd. Mae'r tarfu'n ddrwg i fusnesau a chymudwyr, ac mae hefyd yn cynyddu llygredd aer yn ddifrifol, sy'n mynd yn groes i resymeg rheoliadau Llywodraeth Cymru ynghylch terfynau cyflymder mewn rhannau eraill o'r wlad. Y gwir amdani yw bod adroddiad Trafnidiaeth Cymru ei hun wedi canfod bod ansawdd aer mewn dau leoliad wedi gwella, tra bo dau leoliad wedi gweld ansawdd yr aer yn gwaethygu, gan ddangos nad yw'r data yno i gefnogi'r honiadau fod y terfyn cyflymder diofyn hwn yn bositif net.
Nid dyna'r unig niwed. Mae gweithwyr proffesiynol logisteg wedi cysylltu â mi yn pryderu bod contractwyr cerbydau nwyddau trwm annibynnol yn pryderu ynghylch ymgymryd â gwaith yng Nghymru nawr oherwydd ofnau am gael pwyntiau ar eu trwyddedau yn ddiarwybod, sy'n effeithio ar eu hyswiriant. Rydym wedi clywed straeon am lwybrau bysiau'n cael eu canslo ac rydym wedi clywed am bryderon ynghylch gwasanaethau brys. Rydym hefyd wedi clywed pryderon gwirioneddol fod y polisi hwn eisoes—ac mae'n ffeithiol yn barod—yn niweidio ein sector twristiaeth hanfodol a bregus yma yng Nghymru, lle mae ymwelwyr yn bryderus am ymweld â Chymru oherwydd ofnau, unwaith eto, y byddant yn cael pwyntiau ar eu trwyddedau'n ddiarwybod.
Nawr, rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru wedi rhoi camau ar waith i geisio lliniaru'r polisi. Fodd bynnag, fel y dywedais, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth wedi dweud y byddai cael gwared ar y terfyn 20 mya diofyn yn drafesti. Fel y mae Llywodraeth Cymru ei hun yn cyfaddef, y gwir amdani yw y bydd y terfyn cyflymder 20 mya diofyn yn costio tua £9 biliwn i economi Llywodraeth Cymru, gydag awdurdodau lleol eisoes wedi cael £33 miliwn i weithredu'r newidiadau hyn, ac nid ydym eto wedi gweld tystiolaeth glir y bydd arbedion o £92 miliwn y flwyddyn i'r GIG drwy'r polisi hwn. Rwyf am ailadrodd: mae'r meinciau hyn yn credu mewn gweithredu terfynau cyflymder 20 mya lle mae'n synhwyrol gwneud hynny—y tu allan i ysgolion, ysbytai, cartrefi gofal, ardaloedd preswyl—[Torri ar draws.] Iawn. Mae'n ddrwg gennyf, Lee.
I just want to test you on that, because I'm not sure that the difference between us is that great. So, two years ago, when we voted on this, your spokesperson said you supported it outside hospitals; our guidance says 'with 100m of hospitals'. You said 'schools and playgrounds'; the guidance says 'any education setting'. You said 'high streets'; the guidance says, 'close to retail premises'. You say 'places of worship and places where other vulnerable road users may be encountered'; the guidance says 'close to community centres and residential premises'. In truth, there's very little between us, apart from the rhetoric.
Rwyf am eich profi chi ar hynny, oherwydd nid wyf yn siŵr fod y gwahaniaeth rhyngom mor fawr â hynny. Felly, ddwy flynedd yn ôl, pan wnaethom bleidleisio ar hyn, dywedodd eich llefarydd eich bod yn ei gefnogi y tu allan i ysbytai; mae ein canllawiau'n dweud 'o fewn 100m i ysbytai'. Fe ddywedoch chi 'ysgolion a meysydd chwarae'; mae'r canllawiau'n dweud 'unrhyw leoliad addysg'. Fe ddywedoch chi 'strydoedd mawr'; mae'r canllawiau'n dweud, 'yn agos at siopau'. Rydych chi'n dweud 'addoldai a lleoedd lle gellir dod ar draws defnyddwyr ffyrdd bregus eraill'; mae'r canllawiau'n dweud 'yn agos at ganolfannau cymunedol a safleoedd preswyl'. Mewn gwirionedd, ychydig iawn sy'n wahanol rhyngom, ar wahân i'r rhethreg.
But the reality is, Lee, you know that 97 per cent of roads that were 30 mph were turned to 20 mph. You're not telling me that 97 per cent of roads in 30 mph are around all of those positions. You imposed—[Interruption.] Hang on. You imposed 20 mph in areas that were not linked to those areas and, since, we've seen those being undone in certain areas, like Monmouthshire, and they will be undone, hopefully, in other areas. Sorry, yes.
Ond y realiti, Lee, yw eich bod chi'n gwybod bod 97 y cant o'r ffyrdd a oedd yn 30 mya wedi'u newid i 20 mya. Nid ydych yn dweud wrthyf fod 97 y cant o'r ffyrdd 30 mya o amgylch yr holl safleoedd hynny. Fe wnaethoch chi osod—[Torri ar draws.] Arhoswch. Fe wnaethoch chi osod 20 mya mewn ardaloedd nad oedd yn gysylltiedig â'r ardaloedd hynny ac ers hynny, rydym wedi gweld y rheini'n cael eu newid yn ôl mewn rhai ardaloedd, fel sir Fynwy, ac fe fyddant yn cael eu newid yn ôl, gobeithio, mewn ardaloedd eraill. Mae'n ddrwg gennyf, iawn.
I think what the former Minister is forgetting is that parts of Wales are very, very different. There are many parts of my own constituency, a very rural constituency, where 30 mph zones are now 20 mph, and they're in none of those categories that you referred to. And it makes absolutely no sense. It might be the case that, in some parts of Wales, what you've outlined are a large part of the areas that make up some of the definitions that you refer to, but that's not the case in many parts of Wales, particularly in rural Wales.
Rwy'n credu mai'r hyn y mae'r cyn-Weinidog yn anghofio yw bod rhannau o Gymru yn wahanol iawn. Ceir sawl rhan o fy etholaeth fy hun, etholaeth wledig iawn, lle mae parthau 30 mya bellach yn 20 mya, ac nid ydynt yn yr un o'r categorïau y cyfeirioch chi atynt. Ac nid yw'n gwneud unrhyw synnwyr o gwbl. Mewn rhai rhannau o Gymru, efallai fod yr hyn a amlinellwyd gennych yn rhan fawr o'r ardaloedd sy'n ffurfio rhai o'r diffiniadau y cyfeirioch chi atynt, ond mewn sawl rhan o Gymru, nid yw hynny'n wir, yn enwedig yng nghefn gwlad Cymru.
Llywydd, I'm conscious I need to finish, but I'll repeat that these benches believe in implementing 20 mph speed limits where it's sensible to do so—as I said, all of those things we already know. For the good of Wales, its economy, and in response to nearly 0.5 million Welsh citizens, the Welsh Government must finally listen to the calls. And let's get Wales moving again. Thank you.
Lywydd, rwy'n ymwybodol fod angen imi orffen, ond rwyf am ailadrodd bod y meinciau hyn yn credu mewn gweithredu terfynau cyflymder 20 mya lle mae'n synhwyrol gwneud hynny—fel y dywedais, yr holl bethau a wyddom eisoes. Er lles Cymru, ei heconomi, ac mewn ymateb i bron i 0.5 miliwn o ddinasyddion Cymru, rhaid i Lywodraeth Cymru wrando ar y galwadau. A gadewch inni gael Cymru i symud eto. Diolch.
A protest of this size should make us pause and reflect—and it has. Although the petition itself is unfortunately full of misunderstandings and misinformation, that's not really the point. Hundreds of thousands of people put their names to it, and it made us sit up and take notice.
Now, of course we expected pushback, but the intensity of it was greater than we anticipated. Thankfully, things have now settled down, and we now know that 97 per cent of the people who signed the petition did so in the first two weeks after the speed limit changed, when the signs were still going up, in some places. But we listened to the protest and we acted. We launched a review, earlier than planned, into how the speed limit was being implemented. And far from marking our own homework, as we were accused, the initial report from the review panel was pretty blunt. It said there were things that the Welsh Government should have done differently, that I should have done differently, and that local councils should have done differently—and I accept that. The review said that the communications campaign came too late, there wasn't enough support and buy-in from across the Welsh Government to prepare for the change, and there was poor consultation by councils with their communities. And I agree with all of that.
And I don't think it's a coincidence that the areas where most people signed the petition were the areas where their councils made the fewest exceptions. In his letter to council leaders last week, the Cabinet Secretary said it had become clear to him that in many areas only a handful of changes will be made, whereas in other places more roads are likely to revert to 30 mph, and I think that's right. I expect we'll see most changes in north Wales, where the councils there implemented the fewest changes the first time around, and that's despite the now infamous scheme in Flintshire that Jack Sargeant reminded us of, which highlighted the importance of genuine consultation and flexibility of approach.
Dylai protest o'r maint hwn wneud inni oedi a myfyrio—ac mae wedi gwneud hynny. Er bod y ddeiseb ei hun yn anffodus yn llawn o gamddealltwriaeth a chamwybodaeth, nid dyna'r pwynt mewn gwirionedd. Rhoddodd cannoedd o filoedd o bobl eu henwau arni, ac fe wnaeth inni gymryd sylw.
Nawr, roeddem yn disgwyl gwrthwynebiad wrth gwrs, ond roedd ei angerdd yn fwy na'r disgwyl. Diolch byth, mae pethau wedi tawelu erbyn hyn, ac rydym bellach yn gwybod bod 97 y cant o'r bobl a lofnododd y ddeiseb wedi gwneud hynny yn ystod y pythefnos cyntaf ar ôl i'r terfyn cyflymder newid, pan oedd yr arwyddion yn dal i gael eu codi, mewn rhai mannau. Ond fe wnaethom wrando ar y brotest ac fe wnaethom weithredu. Lansiwyd adolygiad, yn gynharach na'r disgwyl, i sut oedd y terfyn cyflymder yn cael ei weithredu. Ac ymhell o farcio ein gwaith cartref ein hunain, fel y cawsom ein cyhuddo o wneud, roedd yr adroddiad cychwynnol gan y panel adolygu yn eithaf di-flewyn-ar-dafod. Dywedodd fod yna bethau y dylai Llywodraeth Cymru fod wedi eu gwneud yn wahanol, y dylwn i fod wedi eu gwneud yn wahanol, ac y dylai cynghorau lleol fod wedi eu gwneud yn wahanol—ac rwy'n derbyn hynny. Dywedodd yr adolygiad fod yr ymgyrch gyfathrebu wedi dod yn rhy hwyr, nad oedd digon o gefnogaeth o bob rhan o Lywodraeth Cymru i baratoi ar gyfer y newid, ac roedd yr ymgynghori a wnaed gan gynghorau â'u cymunedau yn wael. Ac rwy'n cytuno â hynny i gyd.
Ac nid wyf yn credu ei bod yn gyd-ddigwyddiad mai'r mannau lle llofnododd y mwyafrif o bobl y ddeiseb oedd y mannau lle gwnaeth eu cynghorau y lleiaf o eithriadau. Yn ei lythyr at arweinwyr cynghorau yr wythnos diwethaf, dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet ei bod wedi dod yn amlwg iddo, mewn llawer o ardaloedd, mai dim ond llond llaw o newidiadau a gaiff eu gwneud, ond mewn mannau eraill mae mwy o ffyrdd yn debygol o ddychwelyd i 30 mya, ac rwy'n credu bod hynny'n iawn. Rwy'n disgwyl y gwelwn y rhan fwyaf o newidiadau yng ngogledd Cymru, lle gwnaeth y cynghorau yno weithredu'r nifer lleiaf o newidiadau y tro cyntaf, a hynny er gwaethaf y cynllun yn sir y Fflint sydd wedi cael enw drwg bellach y gwnaeth Jack Sargeant ein hatgoffa amdano, ac a dynnodd sylw at bwysigrwydd ymgynghori go iawn a hyblygrwydd o ran y dull o weithredu.
Would you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes.
Gwnaf.
Thank you. What was the reason for that then? Because, when you were in post as Deputy Minister, I asked you many, many times why you thought it was the case that in my local authority, Denbighshire County Council, exemption rates were 0.6 per cent, and neighbouring counties were significantly higher, and counties in south Wales were even higher than that. So, what is the essential reason behind that?
Diolch. Beth oedd y rheswm am hynny felly? Oherwydd, pan oeddech chi yn y swydd fel Dirprwy Weinidog, gofynnais i chi lawer gwaith pam oeddech chi'n meddwl bod y cyfraddau eithrio yn fy awdurdod lleol, Cyngor Sir Ddinbych, yn 0.6 y cant, a siroedd cyfagos yn sylweddol uwch, ac roedd siroedd de Cymru hyd yn oed yn uwch na hynny. Felly, beth yw'r rheswm sylfaenol y tu ôl i hynny?
Well, you should read the report published by the panel—and I believe the final report is out shortly—which goes into it in detail, but essentially a decision was made by the local authority officers that they wanted to stick to the letter of the guidance and didn't want to review it for a year to give it time to bed in. As local highway authorities, that is their choice. The guidance was flexible enough for them to exercise that judgment. And it's no surprise that nearly a quarter of the people who signed the petition are from north Wales.
But listening and learning is not failure. It sometimes takes more than one go to get things right, and as I said at the outset, a change of this scale, of this complexity, implemented across 22 different local authorities, in an era of austerity and hollowed-out staffing, was always going to be tricky. And perhaps the trickiest part was the cultural change this represented, which we definitely underestimated.
We have a deep-seated culture of car dominance in our country—what researchers from Swansea University's psychology department have called 'motonormativity'—where people have an in-built acceptance of the harms from motor vehicles that they would not accept in other parts of life. That makes any challenge to car dominance very hard to do, and that's why it's usually avoided. Lowering the speed limit challenged the sense of entitlement that some drivers have developed over decades that they should be able to go fast, regardless of the impact on the people living on those streets and the children playing on them—or, more accurately, the children not playing on them because it didn't feel safe to do so.
And we've seen culture warriors here and elsewhere seize on the issue to create conflict in communities, and we've seen deliberate misinformation and false descriptions, like 'blanket', designed to deliberately sow confusion. And our evidence-based, modestly funded information campaign was simply drowned out. We lost the comms war. And it's been rough on everyone on the front line of this bold policy.
So, to everyone in a public-facing role who has faced the wrath and abuse that has come with this big change—the local government officers, local councillors, community campaigners, Senedd Members and MPs, to the police and the fire service—can I say 'thank you'? We should all be proud of the fact that the policy is working. Speeds are down. People are driving slower. Despite the criminal damage, the misinformation, the aggressive driving and tailgating and the protests and the petition, average speeds are down: 4 mph slower in the first few months, in the last data we have, and for every drop in the average speed limit of 1 mph, casualties are estimated to fall by 6 per cent. [Interruption.] I don't have time, I'm afraid. That's fewer heartbroken families, fewer lives destroyed, fewer people filling up A&E and consultant waiting lists, and fewer people who feel unsafe in their own communities. I'm not sure what price you can put on that, to be honest.
Has the implementation been perfect? Of course it hasn't. It was never going to be. The reality is there just was not enough capacity and resources at the Welsh Government end nor at the local government end to do everything we wished to. Has it been universally welcomed? Of course it hasn't. It was never going to be. But while we hear from the objectors, we tend not to hear so much from the supporters, and I think it's significant that councils were telling us all along that they received very few examples of people who thought the speed on their own street was too low.
Llywydd, mistakes were made, particularly in not doing genuine consultations in communities and in the uneven and inflexible way the guidance was interpreted in some parts of Wales, and I'm prepared to accept my part in all that. But let the two thirds of the Members of the Senedd who supported a default 20 mph speed limit remember this: people are alive today because of this law. Together, we have saved lives.
Wel, dylech ddarllen yr adroddiad a gyhoeddwyd gan y panel—ac rwy'n credu bod yr adroddiad terfynol allan yn fuan—sy'n mynd i mewn iddo'n fanwl, ond yn y bôn gwnaed penderfyniad gan swyddogion awdurdodau lleol eu bod am gadw at lythyren y canllawiau ac nad oeddent am ei adolygu am flwyddyn i roi amser iddo ymsefydlu. Fel awdurdodau priffyrdd lleol, dewis iddynt hwy oedd hyn. Roedd y canllawiau'n ddigon hyblyg iddynt wneud y penderfyniad hwnnw. Ac nid yw'n syndod fod bron i chwarter y bobl a lofnododd y ddeiseb yn dod o ogledd Cymru.
Ond nid yw gwrando a dysgu yn golygu methiant. Weithiau mae'n cymryd mwy nag un ymgais i gael pethau'n iawn, ac fel y dywedais ar y dechrau, roedd newid ar y raddfa hon, a'r fath gymhlethdod, wedi'i weithredu ar draws 22 awdurdod lleol gwahanol, mewn cyfnod o gyni a phrinder staff, bob amser yn mynd i fod yn anodd. Ac efallai mai'r rhan anoddaf oedd y newid diwylliannol roedd hyn yn ei gynrychioli, rhywbeth na wnaethom ei ragweld y ddigonol yn bendant.
Mae gennym ddiwylliant dwfn o dra-arglwyddiaeth ceir yn ein gwlad—yr hyn y mae ymchwilwyr o adran seicoleg Prifysgol Abertawe wedi'i alw'n 'motonormativity'—lle mae pobl yn derbyn yn reddfol y niwed o gerbydau modur na fyddent yn ei dderbyn mewn rhannau eraill o fywyd. Mae hynny'n gwneud unrhyw her i dra-arglwyddiaeth ceir yn anodd iawn i'w wneud, a dyna pam ei fod fel arfer yn cael ei osgoi. Roedd gostwng y terfyn cyflymder yn herio'r ymdeimlad o hawl y mae rhai gyrwyr wedi'i ddatblygu dros ddegawdau y dylent allu mynd yn gyflym, ni waeth beth yw'r effaith ar y bobl sy'n byw ar y strydoedd hynny a'r plant sy'n chwarae arnynt—neu'n fwy cywir, y plant nad ydynt yn chwarae arnynt am na theimlai’n ddiogel iddynt wneud hynny.
Ac rydym wedi gweld rhyfelwyr diwylliant yma ac mewn mannau eraill yn bachu ar y mater i greu gwrthdaro mewn cymunedau, ac rydym wedi gweld camwybodaeth fwriadol a disgrifiadau ffug, fel 'cyffredinol' ('blanket'), sydd wedi'u cynllunio i ledaenu dryswch yn fwriadol. A boddwyd ein hymgyrch wybodaeth ar sail tystiolaeth a gyllidwyd yn gymedrol. Fe gollwyd y rhyfel gyfathrebiadau. Ac mae wedi bod yn anodd ar bawb ar reng flaen y polisi beiddgar hwn.
Felly, i bawb mewn rôl sy'n cysylltu â'r cyhoedd sydd wedi wynebu'r digofaint a'r gamdriniaeth a ddaeth gyda'r newid mawr hwn—o swyddogion llywodraeth leol, cynghorwyr lleol, ymgyrchwyr cymunedol, Aelodau'r Senedd ac ASau, i'r heddlu a'r gwasanaeth tân—a gaf i ddweud 'diolch'? Dylem i gyd fod yn falch o'r ffaith bod y polisi'n gweithio. Mae cyflymderau i lawr. Mae pobl yn gyrru'n arafach. Er gwaethaf y difrod troseddol, y gamwybodaeth, y gyrru ymosodol a'r gyrru'n rhy agos i'r car o'ch blaen a'r protestiadau a'r ddeiseb, mae cyflymderau cyfartalog i lawr: 4 mya yn arafach yn ystod yr ychydig fisoedd cyntaf, yn y data diwethaf sydd gennym, ac ar gyfer pob gostyngiad yn y terfyn cyflymder cyfartalog o 1 mya, amcangyfrifir bod nifer y rhai a anafir ac a laddir yn gostwng 6 y cant. [Torri ar draws.] Nid oes gennyf amser, mae arnaf ofn. Mae hynny'n golygu llai o deuluoedd â'u calonnau wedi'u torri, llai o fywydau wedi'u dinistrio, llai o bobl yn llenwi rhestrau aros damweiniau ac achosion brys a meddygon ymgynghorol, a llai o bobl sy'n teimlo'n anniogel yn eu cymunedau eu hunain. Nid wyf yn siŵr pa bris y gallwch ei roi ar hynny, i fod yn onest.
A yw'r modd y cafodd ei weithredu wedi bod yn berffaith? Wrth gwrs nad ydyw. Ni fyddai byth yn berffaith. Y gwir amdani yw nad oedd digon o gapasiti ac adnoddau gan Lywodraeth Cymru na llywodraeth leol i wneud popeth y dymunem ei wneud. A yw wedi cael croeso gan bawb? Wrth gwrs nad ydyw. Ni fyddai byth yn cael croeso gan bawb. Ond er ein bod yn clywed gan y gwrthwynebwyr, tueddwn i beidio â chlywed cymaint gan y cefnogwyr, ac rwy'n credu ei bod yn arwyddocaol fod cynghorau'n dweud wrthym ar hyd yr amser mai ychydig iawn o enghreifftiau a welsant o bobl a oedd yn meddwl bod y cyflymder ar eu strydoedd eu hunain yn rhy isel.
Lywydd, fe wnaed camgymeriadau, yn enwedig o ran peidio â chynnal ymgynghoriadau go iawn mewn cymunedau ac yn y ffordd anwastad ac anhyblyg y dehonglwyd y canllawiau mewn rhai rhannau o Gymru, ac rwy'n barod i dderbyn fy rhan yn hynny i gyd. Ond gadewch i'r ddwy ran o dair o Aelodau'r Senedd a gefnogodd derfyn cyflymder diofyn o 20 mya gofio hyn: mae pobl yn fyw heddiw oherwydd y gyfraith hon. Gyda'n gilydd, rydym wedi achub bywydau.
Can I start by thanking the nearly 0.5 million people across Wales who signed the petition? And can I draw Members' particular attention to the protestors who are here today in the Senedd Chamber, who have joined us? They have been here month after month, in the rain and in the sunshine, and I know that Natasha Asghar and I have been out there on every occasion to meet with them, and I know that other Members have joined them as well. And thank you for making your voices heard by coming to the Senedd today.
We need to consider why, I think. We need to consider why have 0.5 million people across Wales made the effort to go online to sign a petition against a change in speed limits on our roads. And there are lots of reasons for that, and many of them I won't have the time to get into in today's debate, but I think this can be encapsulated by saying it is a classic example of Government overreach. It has been typical of the way, over the last 25 years of this Welsh Labour Government, that it very often doesn't trust people in their communities to make decisions for themselves. We've seen a centralised 'we know best' approach from the Welsh Labour Government, taking decisions for the whole of Wales—[Interruption.] I will shortly. Taking decisions for the whole of Wales, sometimes for roads hundreds of miles away from Cardiff Bay, where clearly local people know best. Hefin.
A gaf i ddechrau drwy ddiolch i'r bron i 0.5 miliwn o bobl ledled Cymru a lofnododd y ddeiseb? Ac a gaf i dynnu sylw'r Aelodau yn benodol at y protestwyr sydd yma heddiw yn Siambr y Senedd, sydd wedi ymuno â ni? Maent wedi bod yma fis ar ôl mis, yn y glaw ac yn yr heulwen, a gwn fod Natasha Asghar a minnau wedi bod allan yno bob tro i gyfarfod â nhw, a gwn fod Aelodau eraill wedi ymuno â nhw hefyd. A diolch am leisio eich barn drwy ddod i'r Senedd heddiw.
Rwy'n credu bod rhaid inni ystyried pam. Mae angen inni ystyried pam fod 0.5 miliwn o bobl ledled Cymru wedi gwneud ymdrech i fynd ar-lein i lofnodi deiseb yn erbyn newid i derfynau cyflymder ar ein ffyrdd. Ac mae yna lawer o resymau am hynny, ac ni fydd gennyf amser i edrych ar lawer ohonynt yn y ddadl heddiw, ond credaf y gellir crynhoi hyn trwy ddweud ei bod yn enghraifft glasurol o or-ymestyn gan Lywodraeth. Mae wedi bod yn nodweddiadol o'r ffordd, yn aml iawn, dros y 25 mlynedd ddiwethaf o'r Llywodraeth Lafur hon, nad yw'n ymddiried mewn pobl yn eu cymunedau i wneud penderfyniadau drostynt eu hunain. Rydym wedi gweld dull canolog 'ni sy'n gwybod orau' gan Lywodraeth Lafur Cymru, a gwneud penderfyniadau dros Gymru gyfan—[Torri ar draws.] Fe wnaf yn fuan. Gwneud penderfyniadau dros Gymru gyfan, weithiau ar gyfer ffyrdd sydd gannoedd o filltiroedd i ffwrdd o Fae Caerdydd, lle mae'n amlwg mai pobl leol sy'n gwybod orau. Hefin.
I just want to reflect on the speech made by Lee Waters. He's acknowledged some of the things that weren't done right, he's acknowledged the strength of feeling, and I think he's made a superb speech that acknowledges what went wrong and that the future can be different because of what the Cabinet Secretary is going to say.
Rwyf am ystyried yr araith a wnaed gan Lee Waters. Mae wedi cydnabod rhai o'r pethau na chawsant eu gwneud yn iawn, mae wedi cydnabod cryfder y teimlad, ac rwy'n credu ei fod wedi gwneud araith wych sy'n cydnabod yr hyn a aeth o'i le ac y gall y dyfodol fod yn wahanol oherwydd yr hyn y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn mynd i'w ddweud.
Thank you very much for that intervention. I can't say I agree with your assessment of the former Deputy Minister's speech, but what I will say is that I heard him say there that, yes, technically councils can take these decisions, but the councils were clear themselves that the initial roll-out of the scheme meant that the decision wasn't theirs. Swansea Council, for example, in my region, couldn't have been clearer, when they said on their website that
'Councils had very limited discretion to maintain a number of urban roads at 30mph'.
That is a Labour council saying that. And to compound matters, even when it became clear that the policy wasn't working in communities across Wales, the Welsh Government commissioned a review into the policy, but that review itself didn't appear to put the people of Wales and their experiences at its heart. For example, the former Deputy Minister commissioned one of the architects of the scheme to undertake the review into the scheme. And then when I asked about the public's ability to give their opinions on how it was working, I was told that you would only be able to give an opinion on the street that you lived on. So, your voice would be ignored if you lived, for example, on a cul-de-sac leading on to a 20 mph road, even though it's just as much a part of the community that you want to keep safe as the street you live on.
Time and again, the Welsh Labour Government didn't want to listen to the people of Wales when they were very clearly saying the issues that they had with this policy being implemented. And they didn't listen because the Welsh Labour Government was worried that it didn't like what the people of Wales had to say to them. So, there's little wonder, I think, that 0.5 million people felt that their only recourse, the only way to make their voices heard inside their Government, was to go online and to sign this petition. And in the interests of a transparent, open Government that works in the interests of the people of Wales, we should resolve never to be in this position again.
But, Llywydd, we have heard a change in tone from the new Cabinet Secretary for transport. We heard he wants to listen, and I welcome that. I genuinely and sincerely hope he means what he says and that his words are followed up with genuine actions, but it’s the public that will be the ultimate judge of that, and the public will judge his actions on whether they feel that roads that they know in their local area that aren’t working are changed. Because anything less than that means that for all the Cabinet Secretary’s warm words, he won’t have done anything to listen to the words of the people of Wales, who know all too well that the policy isn't working.
Now is the time to scrap the guidance and look at it again with a blank piece of paper and think, 'How can I come up with a policy that works for the people of Wales, that listens to people who want to have a say on their roads, in their community, and not just listen to the people that already agree with me? And how can I not only say that I’m listening to people, but show people with my actions that I’m really taking their views on board?’ And without that, Llywydd, I fear we will be back in the same place again, having the same discussion over and over again. Diolch.
Diolch yn fawr iawn am yr ymyriad. Ni allaf ddweud fy mod yn cytuno â'ch asesiad o araith y cyn-Ddirprwy Weinidog, ond yr hyn a ddywedaf yw fy mod wedi ei glywed yn dweud yno y gall cynghorau wneud y penderfyniadau hyn yn dechnegol, ond roedd y cynghorau'n glir eu hunain fod cyflwyno'r cynllun yn wreiddiol yn golygu nad eu penderfyniad nhw ydoedd. Ni allai Cyngor Abertawe yn fy rhanbarth i er enghraifft fod wedi bod yn gliriach, pan wnaethant ddweud ar eu gwefan
'Roedd gan gynghorau ddisgresiwn cyfyngedig iawn i gynnal terfyn cyflymder 30mya ar nifer o ffyrdd trefol'.
Cyngor Llafur a ddywedodd hynny. Ac i waethygu pethau, hyd yn oed pan ddaeth yn amlwg nad oedd y polisi'n gweithio mewn cymunedau ledled Cymru, comisiynodd Llywodraeth Cymru adolygiad o'r polisi, ond nid oedd yn ymddangos bod yr adolygiad hwnnw ei hun yn rhoi pobl Cymru a'u profiadau yn y canol. Er enghraifft, comisiynodd y cyn Ddirprwy Weinidog un o benseiri'r cynllun i gynnal yr adolygiad i'r cynllun. Ac yna pan ofynnais am allu'r cyhoedd i roi eu barn ar sut oedd yn gweithio, dywedwyd wrthyf y byddech chi ond yn gallu rhoi barn ar y stryd yr oeddech chi'n byw arni. Felly, byddai eich llais yn cael ei anwybyddu pe byddech chi'n byw, er enghraifft, ar cul-de-sac sy'n arwain at ffordd 20 mya, er ei bod hi'n llawn cymaint o ran o'r gymuned yr ydych chi am ei chadw'n ddiogel â'r stryd lle rydych chi'n byw.
Dro ar ôl tro, nid oedd Llywodraeth Lafur Cymru eisiau gwrando ar bobl Cymru pan oeddent yn dweud yn glir iawn am y problemau a oedd ganddynt ynghylch gweithredu'r polisi hwn. Ac ni wnaethant wrando oherwydd bod Llywodraeth Lafur Cymru yn poeni nad oedd hi'n hoffi'r hyn a oedd gan bobl Cymru i'w ddweud wrthynt. Felly, nid wyf yn credu ei bod hi'n fawr o syndod fod 0.5 miliwn o bobl yn teimlo mai eu hunig ffordd o gael eu barn wedi'i chlywed o fewn y Llywodraeth oedd mynd ar-lein ac arwyddo'r ddeiseb hon. Ac er mwyn sicrhau Llywodraeth dryloyw, agored sy'n gweithio er budd pobl Cymru, dylem benderfynu na ddylem byth fod yn y sefyllfa hon eto.
Ond Lywydd, rydym wedi clywed newid cywair gan yr Ysgrifennydd Cabinet newydd dros drafnidiaeth. Clywsom ei fod eisiau gwrando, ac rwy'n croesawu hynny. Rwy'n gobeithio'n wirioneddol ac yn ddiffuant ei fod yn golygu'r hyn y mae'n ei ddweud ac y dilynir ei eiriau gan weithredu, ond y cyhoedd a fydd yn barnu hynny yn y pen draw, a bydd y cyhoedd yn barnu ei weithredoedd yn ôl eu canfyddiad fod yna ffyrdd yn eu hardal leol y gwyddant nad ydynt yn gweithio yn cael eu newid. Oherwydd mae unrhyw beth llai na hynny yn golygu, er gwaethaf holl eiriau cynnes Ysgrifennydd y Cabinet, na fydd wedi gwneud unrhyw beth i wrando ar eiriau pobl Cymru, sy'n gwybod yn rhy dda o lawer nad yw'r polisi'n gweithio.
Nawr yw'r amser i gael gwared ar y canllawiau ac edrych arnynt eto gyda darn gwag o bapur a meddwl, 'Sut y gallaf feddwl am bolisi sy'n gweithio i bobl Cymru, sy'n gwrando ar bobl sydd eisiau dweud eu barn am eu ffyrdd, yn eu cymuned, ac nid dim ond gwrando ar y bobl sydd eisoes yn cytuno â mi? A sut y gallaf ddweud nid yn unig fy mod i'n gwrando ar bobl, ond dangos i bobl gyda fy ngweithredoedd fy mod i'n rhoi ystyriaeth ddifrifol i'w barn?' A heb hynny, Lywydd, rwy'n ofni y byddwn yn ôl yn yr un lle eto, yn cael yr un drafodaeth drosodd a throsodd. Diolch.
May I begin by thanking the Petitions Committee for their general work? And certainly this petition has helped create that focus on this policy and its implementation and the early experience. I’d like to very much agree with what Lee Waters said about change always being difficult, and particularly, perhaps, change that affects car use, because I think we all know over quite a period of time how difficult it is when change is introduced that does affect that freedom that people feel is very dear to them in terms of how they use their cars.
But we have a lot of experience, not just from across the UK, but in Europe and beyond, which does show that when you roll out these 20 mph policies, not only are they effective in reducing deaths on the roads and serious injuries on the roads, but also they do often meet that initial opposition; they are very controversial initially, but quite quickly, actually, that does give way to a much higher level of support, once people have experienced the effect and the value of those policies. So, that is a general pattern that we see elsewhere, and I think we see the beginnings of that now here in Wales.
Certainly, as a Member of the Senedd, my own experience in my constituency is that there has been a change in people’s attitudes following the initial impact, and what people now think of the policy, having initially had that experience of it. They do value the way that communities are able to reclaim their streets for walking, for children playing, and for active travel, indeed, which is an important Senedd policy, but most of all, the quieter nature of those urban roads and the very obvious greater level of safety from the reduced speeds. And as Lee Waters also said, yes, we are seeing a reduction in speeds on those roads.
Llywydd, when I first became a Member of the Senedd, one of the earliest meetings that I remember on road safety was with a local parent on a council estate, where his son had been knocked down and killed on a through road through that council estate, nowhere near a school, nowhere near a hospital, nowhere near the more obvious areas that people often cite in terms of where they think 20 mph limits are needed. And that goes back to the point that we heard earlier that, yes, children don’t always live outside schools and those other obvious places where you need 20 mph; we need it on our residential streets and roads as well.
That’s been my experience throughout my time here in the Senedd that people increasingly want to see greater road safety for very obvious reasons. And one of them, another constituent that very much comes to mind in those terms is Dr Julian Smith, who’s been a great campaigner within Newport East on road safety. Sadly, his daughter was killed in a road traffic accident, and he then founded a charity to campaign for better road safety. He actually held an event, a conference, in Newport East, which was attended by Welsh Government officials and a host of organisations concerned with road safety, and he's been an absolute tower of strength in trying to salvage something positive from that awful incident that killed his daughter. Unsurprisingly, Julian has taken a great interest in the roll-out of 20 mph, and I know, because he copied it to me, that he actually wrote to our former First Minister Mark Drakeford on the policy, saying, 'I would like to thank you for your efforts in introducing this policy and enduring opposition to its introduction. I would also like to thank you on behalf of those parents whose children you have saved and will save'—
A gaf i ddechrau drwy ddiolch i'r Pwyllgor Deisebau am eu gwaith cyffredinol? Ac yn sicr mae'r ddeiseb hon wedi helpu i greu ffocws ar y polisi hwn a'i weithrediad a'r profiad cynnar. Hoffwn gytuno'n fawr â'r hyn a ddywedodd Lee Waters fod newid bob amser yn anodd, ac yn enwedig newid sy'n effeithio ar y defnydd o geir, efallai, oherwydd rwy'n credu ein bod i gyd yn gwybod dros gyfnod eithaf hir o amser pa mor anodd yw hi pan gyflwynir newid sy'n effeithio ar y rhyddid y mae pobl yn teimlo ei fod yn annwyl iawn iddynt o ran y ffordd y maent yn defnyddio eu ceir.
Ond mae gennym lawer o brofiad, nid yn unig o bob rhan o'r DU, ond yn Ewrop a thu hwnt, sy'n dangos, pan fyddwch chi'n cyflwyno'r polisïau 20 mya hyn, nid yn unig eu bod yn effeithiol wrth leihau nifer y marwolaethau ac anafiadau difrifol ar y ffyrdd, ond yn aml, maent hefyd yn wynebu gwrthwynebiad ar y cychwyn; maent yn ddadleuol iawn i ddechrau, ond yn eithaf cyflym, mae hynny'n troi'n lefel lawer uwch o gefnogaeth, pan fydd pobl wedi profi effaith a gwerth y polisïau hynny. Felly, mae hwnnw'n batrwm cyffredinol a welwn mewn mannau eraill, ac rwy'n credu ein bod yn gweld dechreuadau hynny yma yng Nghymru nawr.
Yn sicr, fel Aelod o'r Senedd, fy mhrofiad fy hun yn fy etholaeth i yw y bu newid yn agweddau pobl yn dilyn yr effaith gychwynnol, a'r hyn y mae pobl bellach yn ei feddwl o'r polisi, ar ôl cael y profiad cychwynnol hwnnw ohono. Maent yn gwerthfawrogi'r ffordd y gall cymunedau adennill eu strydoedd ar gyfer cerdded, i blant allu chwarae, ac ar gyfer teithio llesol yn wir, sy'n bolisi Senedd pwysig, ond yn bennaf oll, natur dawelach y ffyrdd trefol hynny a'r lefel fwy o ddiogelwch yn amlwg yn sgil cyflymderau is. Ac fel y dywedodd Lee Waters hefyd, rydym yn gweld cyflymderau'n gostwng ar y ffyrdd hynny.
Lywydd, pan ddeuthum yn Aelod o'r Senedd am y tro cyntaf, roedd un o'r cyfarfodydd cynharaf a gofiaf am ddiogelwch ar y ffyrdd gyda rhiant lleol ar ystad o dai cyngor, lle roedd ei fab wedi cael ei daro a'i ladd ar ffordd drwy'r ystad honno o dai cyngor, heb fod yn agos at ysgol, heb fod yn agos at ysbyty, heb fod yn agos at yr ardaloedd mwy amlwg y mae pobl yn aml yn eu nodi fel mannau lle credant fod angen terfynau 20 mya. Ac mae hynny'n cysylltu â'r pwynt a glywsom yn gynharach nad yw plant bob amser yn byw y tu allan i ysgolion a'r mannau amlwg eraill hynny lle mae angen 20 mya arnoch; rydym ei angen ar ein strydoedd a'n ffyrdd mewn ardaloedd preswyl hefyd.
Dyna fu fy mhrofiad drwy gydol fy amser yma yn y Senedd, fod pobl yn gynyddol eisiau gweld mwy o ddiogelwch ar y ffyrdd am resymau amlwg iawn. Ac un ohonynt, etholwr arall sy'n dod i'r meddwl yn bendant yn cyd-destun hwn yw Dr Julian Smith, sydd wedi bod yn ymgyrchydd gwych yn Nwyrain Casnewydd ar ddiogelwch ar y ffyrdd. Cafodd ei ferch ei lladd mewn damwain ffordd, ac fe sefydlodd elusen i ymgyrchu dros well diogelwch ar y ffyrdd. Fe gynhaliodd ddigwyddiad, cynhadledd, yn Nwyrain Casnewydd, a fynychwyd gan swyddogion Llywodraeth Cymru a llu o sefydliadau sy'n ymwneud â diogelwch ar y ffyrdd, ac mae wedi bod yn gadarn iawn wrth geisio achub rhywbeth cadarnhaol o'r digwyddiad erchyll a laddodd ei ferch. Nid yw'n syndod fod Julian wedi bod â diddordeb mawr yn y broses o gyflwyno 20 mya, ac rwy'n gwybod, oherwydd fe anfonodd gopi ataf, ei fod wedi ysgrifennu at ein cyn-Brif Weinidog Mark Drakeford ar y polisi, gan ddweud, 'Hoffwn ddiolch i chi am eich ymdrechion i gyflwyno'r polisi hwn ac am wynebu gwrthwynebiad parhaus i'w gyflwyno. Hoffwn ddiolch i chi hefyd ar ran y rhieni y mae eu plant wedi'u hachub gennych a'r rhai a gaiff eu hachub'—
Would you give way?
A wnewch chi ildio?
'They will not have to endure the horrors and pain that my daughter's family and friends have had to endure.'
'Ni fydd yn rhaid iddynt ddioddef yr erchyllterau a'r boen y mae teulu a ffrindiau fy merch wedi gorfod eu dioddef.'
Thank you, and, of course—
Diolch, ac wrth gwrs—
I've finished my contribution, thank you, Mark.
Rwyf wedi gorffen fy nghyfraniad, diolch, Mark.
Oh, I'm sorry.
O, mae'n ddrwg gennyf.
That's okay. Bad timing there, Mark. You may get an opportunity again.
Mae hynny'n iawn. Amseru gwael, Mark. Efallai y cewch gyfle eto.
I'm pleased to be taking part in this debate this afternoon on an issue that has evoked a reaction like nothing I have seen before in Welsh politics. I hope that eight months on from the roll-out, the Welsh Government give this petition the proper consideration it deserves. I thank the Petitions Committee for the work that they've done on this so far.
The Welsh Government has clung to the default 20 mph policy thus far, not because the people asked for it or wanted it, not because there was solid evidence that it would achieve its purported goals, but because it was the latest fashionable policy amongst the political class here and in Europe, and they didn't want to miss out on that trend. Never did it occur to them that the vast majority of people do not like this policy, to put it mildly, and that sentiment has not gone away and won't do. The Welsh Government should remember that Wales is their constituency, and they are not elected to represent solely stakeholders, pressure groups and the opinion pages of The Guardian. They are elected to represent the Welsh people who, in their wisdom, have rejected this failed policy through the greatest act of political participation in Senedd history.
The views of 0.5 million people in Wales cannot and should not be ignored, particularly when the evidence for speed limit reductions to 20 mph has such an unsound evidential basis. We already know the evidence from bodies without a vested interest. The 2022 Queen's University Belfast study cited in the petition shows that default 20 mph speed limits have seemingly little impact on crashes, casualties or driver speed. And I will reiterate that the Welsh Conservatives have supported, and always will support, 20 mph speed limits outside of schools and hospitals—
Rwy'n falch o gymryd rhan yn y ddadl hon y prynhawn yma ar fater sydd wedi ysgogi adwaith mwy nag unrhyw beth a welais o'r blaen yng ngwleidyddiaeth Cymru. Wyth mis ar ôl cyflwyno'r polisi, rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn rhoi’r ystyriaeth briodol y mae’n ei haeddu i’r ddeiseb hon. Diolch i’r Pwyllgor Deisebau am y gwaith y maent wedi’i wneud ar hyn hyd yma.
Mae Llywodraeth Cymru wedi glynu at y polisi 20 mya diofyn hyd yn hyn, nid am fod y bobl wedi gofyn amdano neu am eu bod ei eisiau, nid am fod tystiolaeth gadarn y byddai’n cyflawni ei nodau honedig, ond am mai dyma’r polisi ffasiynol diweddaraf ymhlith y dosbarth gwleidyddol yma ac yn Ewrop, ac nid oeddent am fethu'r cyfle i ddilyn y duedd honno. Ni roddwyd unrhyw ystyriaeth ganddynt i'r ffaith nad yw'r mwyafrif helaeth o bobl yn hoffi'r polisi hwn, a dweud y lleiaf, ac nid yw'r teimlad hwnnw wedi diflannu, ac ni fydd yn diflannu. Dylai Llywodraeth Cymru gofio mai Cymru yw eu hetholaeth, ac nad ydynt yn cael eu hethol i gynrychioli rhanddeiliaid, grwpiau pwysau a thudalennau barn The Guardian. Cânt eu hethol i gynrychioli’r Cymry sydd, yn eu doethineb, wedi gwrthod y polisi aflwyddiannus hwn drwy’r weithred fwyaf o gyfranogiad gwleidyddol yn hanes y Senedd.
Ni ellir ac ni ddylid anwybyddu barn 0.5 miliwn o bobl yng Nghymru, yn enwedig pan fo gan y dystiolaeth ar gyfer gostwng terfynau cyflymder i 20 mya sail dystiolaethol mor simsan. Rydym eisoes yn gyfarwydd â'r dystiolaeth gan gyrff heb fuddiant. Mae'r astudiaeth gan Brifysgol y Frenhines, Belfast yn 2022 a ddyfynnwyd yn y ddeiseb yn dangos mai ychydig iawn o effaith y mae terfynau cyflymder diofyn o 20 mya yn ei chael ar ddamweiniau, anafiadau neu gyflymder gyrwyr. A dywedaf eto fod y Ceidwadwyr Cymreig wedi cefnogi, a byddant bob amser yn cefnogi, terfynau cyflymder 20 mya y tu allan i ysgolion ac ysbytai—
Will you give way?
A wnewch chi ildio?
In a second. I'll just finish this point. A default 20 mph policy is not a commonsense approach, and this is what the signatories to the petition would like the Welsh Government to understand.
Mewn eiliad. Rwyf am orffen y pwynt hwn. Nid yw polisi 20 mya diofyn yn ddull synnwyr cyffredin, a dyma yr hoffai llofnodwyr y ddeiseb i Lywodraeth Cymru ei ddeall.
You quote again the Belfast study, which, as you say, is in the petition. We've said many times that this is a different thing. It's not comparing like with like. That study is about already existing 20 mph in a city centre, and the conclusion of that study is that it recommends the council take an area-wide approach as a default, which we actually had to do. So, if you are going to quote studies as evidence against a policy, you should do your best to understand the study first.
Rydych yn dyfynnu astudiaeth Belfast eto, sydd, fel y dywedwch, yn cael ei chrybwyll yn y ddeiseb. Rydym wedi dweud sawl tro fod hyn yn rhywbeth gwahanol. Nid yw'n cymharu tebyg â'i debyg. Mae’r astudiaeth honno’n ymwneud â therfyn 20 mya sydd eisoes yn bodoli yng nghanol y ddinas, a chasgliad yr astudiaeth honno yw ei bod yn argymell bod y cyngor yn mabwysiadu dull gweithredu ardal gyfan fel dull diofyn, sef yr hyn y bu’n rhaid i ni ei wneud mewn gwirionedd. Felly, os ydych chi'n mynd i ddyfynnu astudiaethau fel tystiolaeth yn erbyn polisi, dylech wneud eich gorau i ddeall yr astudiaeth yn gyntaf.
It's interesting you raise that, Lee, actually, because I left out a couple more bodies out of my remarks. I only quoted Queen's university. I noticed there was evidence at the time from the RAC and the AA against that, but they were ignored. Very reputable bodies, I must say—nationwide bodies with a good reputation who have been around since cars were invented. So, if you're saying that they don't know what they're talking about, then that's a very bold comment to make.
On the issue of air pollution, what data we do have since the new speed limit was rolled out also shows no evidence of a significant improvement in air quality. But on the real-world consequences of this policy, the harm it has caused to public transport in my constituency alone is alarming. Arriva Buses Wales have told me personally how damaging this has been to their passengers. It has restricted the mobility of the elderly and disabled who rely on local bus services. Bus operators across Wales have had to withdraw stops from their routes in order to maintain punctuality, such as the withdrawal of the Tweedmill bus stop in my constituency on the 51 route, where elderly shoppers are now ferried to the side of a busy A road far from the vicinity of the retail outlet.
The Welsh Government promised us that this was not a blanket policy and that appropriate exemptions would be made, but since it has been rolled out, we have learnt that this was an empty promise to placate the people. I've tried to make the best out of a bad situation in my constituency and work with Denbighshire County Council to get exemptions to the 20 mph limit approved, but they have been kicked into the long grass thus far. I submitted a letter to the council in November of last year with a list of roads suitable for exemption, such as the Meliden dip and Rhuddlan Road, amongst many more, where 20 mph is causing chaos, yet six months on, not a single exemption has been made to one of these highways. The continued advice to local authorities is clearly not good enough, with only 0.6 per cent of roads in Denbighshire being exempt from the 20 mph speed. I've raised this issue both in the Senedd and with Denbighshire County Council—[Interruption.] I'll just finish this point—since January, and the exemptions have not been made.
Mae'n ddiddorol eich bod yn codi hynny, Lee, gan imi adael ychydig o gyrff eraill allan o fy sylwadau. Dim ond prifysgol y Frenhines a ddyfynnais. Sylwais fod tystiolaeth ar y pryd gan yr RAC a’r AA yn erbyn hynny, ond cawsant eu hanwybyddu. Cyrff a chanddynt enw da iawn, mae'n rhaid imi ddweud—cyrff cenedlaethol ag enw da sydd wedi bod o gwmpas ers i geir gael eu dyfeisio. Felly, os ydych chi'n dweud nad ydynt yn gwybod am beth maent yn sôn, mae hwnnw'n sylw beiddgar iawn i'w wneud.
Ar fater llygredd aer, nid yw’r data sydd gennym ers cyflwyno’r terfyn cyflymder newydd yn dangos unrhyw dystiolaeth o welliant sylweddol yn ansawdd yr aer. Ond ar ganlyniadau byd go iawn y polisi hwn, mae’r niwed y mae wedi’i achosi i drafnidiaeth gyhoeddus yn fy etholaeth i yn unig yn frawychus. Mae Bysiau Arriva Cymru wedi dweud wrthyf yn bersonol pa mor niweidiol y mae hyn wedi bod i’w teithwyr. Mae wedi cyfyngu ar symudedd yr henoed a’r anabl sy’n dibynnu ar wasanaethau bysiau lleol. Mae gweithredwyr bysiau ledled Cymru wedi gorfod cael gwared ag arosiadau ar eu llwybrau er mwyn cynnal prydlondeb, megis cael gwared ag arhosiad Tweedmill yn fy etholaeth ar lwybr 51, lle mae siopwyr oedrannus bellach yn cael eu cludo i ochr ffordd A brysur, ymhell o gyffiniau'r siop ffatri.
Addawodd Llywodraeth Cymru i ni nad oedd hwn yn bolisi cyffredinol ac y byddai eithriadau priodol yn cael eu gwneud, ond ers iddo gael ei gyflwyno, rydym wedi dysgu mai addewid gwag oedd hwn i dawelu’r bobl. Rwyf wedi ceisio gwneud y gorau o sefyllfa wael yn fy etholaeth a gweithio gyda Chyngor Sir Ddinbych i gael eithriadau i'r terfyn 20 mya wedi eu cymeradwyo, ond maent wedi'u gohirio hyd yn hyn. Anfonais lythyr at y cyngor ym mis Tachwedd y llynedd gyda rhestr o ffyrdd sy’n addas i’w heithrio, megis pant Alltmelyd a Ffordd Rhuddlan, a llawer mwy, lle mae 20 mya yn achosi anhrefn, ond chwe mis yn ddiweddarach, nid oes un eithriad wedi'i wneud o hyd i unrhyw un o'r priffyrdd hyn. Mae’n amlwg nad yw’r cyngor parhaus i awdurdodau lleol yn ddigon da, gyda dim ond 0.6 y cant o ffyrdd yn sir Ddinbych wedi’u heithrio o’r terfyn cyflymder 20 mya. Rwyf wedi codi’r mater hwn yn y Senedd a chyda Chyngor Sir Ddinbych—[Torri ar draws.] Fe wnaf orffen y pwynt—ers mis Ionawr, ac nid yw’r eithriadau wedi’u gwneud.
Earlier, I said that councils in north Wales were just waiting for the further guidelines before making their exemptions. I know that Denbighshire have got a list of 25 roads to make back up—rather than do it twice. So, I just wanted to make that point there. And there have been discussions with Arriva and they're putting forward roads as well. Do you think that that's going to be useful, going forward?
Yn gynharach, dywedais fod cynghorau yng ngogledd Cymru'n aros am ganllawiau pellach cyn gwneud eu heithriadau. Gwn fod gan sir Ddinbych restr o 25 o ffyrdd i'w codi'n ôl—yn hytrach na gwneud hynny ddwywaith. Felly, hoffwn wneud y pwynt hwnnw. Ac mae trafodaethau wedi'u cynnal gydag Arriva, ac maent hwy'n cynnig ffyrdd hefyd. A ydych chi'n credu bod hynny'n mynd i fod yn ddefnyddiol, wrth symud ymlaen?
I've heard a different story; I've heard that they're going to member area group meetings in Denbighshire County Council, which are not public meetings, they're private, and they're going to be discussed, voted on and decided in private meetings that are not publicly broadcast. That is the latest news I'm getting directly from councillors. And when you actually live in your constituency, then you get to learn these things quite quickly. On top of all this, the estimated hit to the Welsh economy—
Rwyf wedi clywed stori wahanol; rwyf wedi clywed eu bod yn mynd i gyfarfodydd grwpiau ardal aelodau yng Nghyngor Sir Ddinbych, nad ydynt yn gyfarfodydd cyhoeddus, maent yn breifat, ac maent yn mynd i gael eu trafod, bydd pleidlais yn cael ei chynnal a bydd penderfyniadau'n cael eu gwneud arnynt mewn cyfarfodydd preifat nad ydynt yn cael eu darlledu'n gyhoeddus. Dyna'r newyddion diweddaraf rwy'n ei gael yn uniongyrchol gan gynghorwyr. A phan fyddwch yn byw yn eich etholaeth, rydych chi'n dysgu'r pethau hyn yn eithaf cyflym. Ar ben hyn oll, amcangyfrifir y bydd yr ergyd i economi Cymru—
That's below the belt.
Roedd hwnnw'n sylw diangen.
I don't think it's below the belt, I think it's just somebody speaking true words. At a time when the UK's growth is struggling to get off the ground, despite the evidence that it does not work, despite the multitude of negative consequences and the lack of consent from the public—[Interruption.] I'm happy to take another intervention, if you so wish.
Ni chredaf ei fod yn sylw diangen, rwyf ond yn dweud y gwir. Ar adeg pan fo twf y DU yn farwaidd, er gwaethaf y dystiolaeth nad yw’n gweithio, er gwaethaf y llu o ganlyniadau negyddol a’r diffyg cydsyniad gan y cyhoedd—[Torri ar draws.] Rwy’n fwy na pharod i dderbyn ymyriad arall, os dymunwch.
Just to correct that, I actually live in the region that I represent, North Wales. Do you agree that that is correct?
I'ch cywiro, rwy'n byw yn y rhanbarth rwy'n ei gynrychioli, sef Gogledd Cymru. A ydych chi'n cytuno bod hynny’n gywir?
Yes, of course. I'm just saying that I'm a constituency Member and I live in my constituency. That's all I'm saying—[Interruption.] Yes, thank you.
Ydw, wrth gwrs. Y cyfan rwy'n ei ddweud yw fy mod yn Aelod etholaeth, ac rwy'n byw yn fy etholaeth. Dyna'r cyfan rwy'n ei ddweud—[Torri ar draws.] Ie, diolch.
I think I'd stick to the topic and the petition in question. Where Members live is a matter for them.
Rwy'n credu y byddwn i'n cadw at y pwnc a'r ddeiseb dan sylw. Mater i'r Aelodau yw ble maent yn byw.
Yes, I think we're drifting away from the subject, and focusing on things that are—
Ie, rwy'n credu ein bod yn gwyro oddi wrth y pwnc, ac yn canolbwyntio ar bethau sydd—
I think you're coming to an end now, aren't you, Gareth Davies. [Laughter.]
Rwy'n credu eich bod yn dirwyn i ben nawr, onid ydych, Gareth Davies. [Chwerthin.]
Oh, celebrations—'hooray'. We support 20 mph outside schools and hospitals, but the default application of this speed has to be reversed. The petition before the Senedd today is an opportunity for the Welsh Government to take stock of the nearly 500,000 voices telling them that they don't want 20 mph. So, I urge all Members to accept the public's verdict on this and vote to scrap this failed policy.
O, dathliadau—'hwre'. Rydym yn cefnogi 20 mya y tu allan i ysgolion ac ysbytai, ond mae’n rhaid gwrthdroi’r defnydd diofyn o’r cyflymder hwn. Mae’r ddeiseb ger bron y Senedd heddiw yn gyfle i Lywodraeth Cymru ystyried y bron i 500,000 o leisiau sy’n dweud wrthynt nad ydynt eisiau'r terfyn 20 mya. Felly, rwy’n annog pob Aelod i dderbyn barn y cyhoedd ar hyn a phleidleisio i roi'r gorau i'r polisi aflwyddiannus hwn.
Yr Ysgrifennydd Cabinet dros drafnidiaeth i gyfrannu—Ken Skates.
The Cabinet Secretary for transport now—Ken Skates.
Diolch, Llywydd. I'd like to thank Jack Sargeant and the members of the Petitions Committee for bringing forward today's debate. It is, as many Members have said, the biggest petition that this Senedd has ever seen, and I'd like to thank Members across the Chamber for their contributions today.
We must recognise the range of voices that have spoken out in favour of and against the policy. And for whatever reasons, we cannot escape the fact that 20 mph has served to polarise communities. That's why, since taking up post, I've placed such an emphasis on listening. I've felt it vital to listen with an open mind to the views of people who have previously felt that they weren't being heard, whatever their starting point in this debate. That national listening programme is now in full swing and I'm very grateful to the original petitioner, Mark Baker, for agreeing to meet with me as part of my first round of discussions.
I've also met with local government leaders from across Wales, with elected representatives from across the political divide, with the emergency services, charities that promote walking and cycling, bodies representing hauliers and motorists, including the RAC, as well as—crucially important, I believe—bus operators. Yes, there are differences of opinion, but we have much more in common than divides us, and I'm determined to continue that conversation in the weeks and months ahead to address public concerns and hopefully to remove this issue from polarising culture wars.
I recently visited Buckley in Jack Sargeant's own constituency. It was such a powerful reminder of the value in engaging with local people who use the roads daily and those who live on the roads, listening to their feedback and giving them the opportunity to set out their concerns.
To support this national conversation, we recently published a webpage to help signpost people towards their local highway authority, to provide feedback or suggestions for roads. I believe we all have a role to play in this process, and that includes Members from across this Chamber, as well as the people and communities that we represent. I'd like to also pay tribute to the police and fire and rescue services for the education and enforcement campaign that's been in operation across Wales.
Llywydd, I'd also like to take this opportunity to place on record my sincere thanks to our partners in local government. This has been a challenging period, and I recognise that local government and transport officers in particular have been at the front line through these turbulent times. To be clear, I take full responsibility for this reset. It is not a reflection on the hard work of local authorities and their teams who have worked tirelessly on the implementation of this policy over the past two years and more. Just last week, I wrote to council leaders reaffirming my commitment to provide them with the resources and the support they need as we work together to make 20 mph a success.
Through the drumbeat of regional meetings, and with the help of the County Surveyors' Society Wales, we want to co-create a framework that supports highway authorities to make the right decisions for local roads, particularly when those calls are finely balanced. My officials will then focus on prioritising guidance for other speed limits where people live. This will be published in April 2025, following stakeholder engagement, which will include communication and feedback from local authorities, and a 12-week public consultation. We have learnt lessons from 20 mph and will ensure that the citizens' voice is at the heart of co-creating policy with and for our communities.
We have all heard the tragic accounts of pain, of loss and utter devastation from families who have lost loved ones, including some of us within this Chamber. Llywydd, the principal objective of our 20 mph policy is to save lives and reduce collisions on our roads. [Interruption.] Yes, of course.
Diolch, Lywydd. Hoffwn ddiolch i Jack Sargeant ac aelodau’r Pwyllgor Deisebau am gyflwyno’r ddadl heddiw. Fel y mae llawer o Aelodau wedi’i ddweud, dyma'r ddeiseb fwyaf a welodd y Senedd hon erioed, a hoffwn ddiolch i Aelodau ar draws y Siambr am eu cyfraniadau heddiw.
Mae'n rhaid inni gydnabod yr amrywiaeth o leisiau sydd wedi siarad o blaid ac yn erbyn y polisi. Ac am ba resymau bynnag, ni allwn ddianc rhag y ffaith bod 20 mya wedi pegynnu cymunedau. Dyna pam, ers dechrau yn y swydd, fy mod wedi rhoi cymaint o bwyslais ar wrando. Rwyf wedi teimlo ei bod yn hanfodol gwrando â meddwl agored ar farn pobl sydd wedi teimlo yn y gorffennol nad oeddent yn cael eu clywed, ni waeth beth fo'u man cychwyn yn y ddadl hon. Mae’r rhaglen wrando genedlaethol honno bellach ar waith, ac rwy’n ddiolchgar iawn i’r deisebydd gwreiddiol, Mark Baker, am gytuno i gyfarfod â mi fel rhan o fy rownd gyntaf o drafodaethau.
Rwyf hefyd wedi cyfarfod ag arweinwyr llywodraeth leol o bob rhan o Gymru, gyda chynrychiolwyr etholedig o bob ochr i’r rhaniad gwleidyddol, gyda’r gwasanaethau brys, elusennau sy’n hyrwyddo cerdded a beicio, cyrff sy’n cynrychioli cludwyr nwyddau a modurwyr, gan gynnwys yr RAC, yn ogystal â gweithredwyr bysiau, sy'n hanfodol bwysig yn fy marn i. Oes, mae gwahaniaeth barn, ond mae llawer mwy gennym yn gyffredin nag sy'n ein rhannu, ac rwy'n benderfynol o barhau â'r sgwrs honno yn yr wythnosau a'r misoedd i ddod i fynd i'r afael â phryderon y cyhoedd a thynnu'r mater hwn, gobeithio, allan o ryfeloedd diwylliant pegynol.
Ymwelais â Bwcle yn etholaeth Jack Sargeant yn ddiweddar. Roedd yn atgof mor bwerus o werth ymgysylltu â phobl leol sy’n defnyddio’r ffyrdd yn ddyddiol a’r rheini sy’n byw ger y ffyrdd, a gwrando ar eu hadborth a rhoi cyfle iddynt fynegi eu pryderon.
I gefnogi’r sgwrs genedlaethol hon, fe wnaethom gyhoeddi gwefan yn ddiweddar i helpu i gyfeirio pobl at eu hawdurdod priffyrdd lleol, i roi adborth neu awgrymiadau ar gyfer ffyrdd. Rwy'n credu bod rhan gan bob un ohonom i’w chwarae yn y broses hon, ac mae hynny’n cynnwys Aelodau o bob rhan o’r Siambr hon, yn ogystal â’r bobl a’r cymunedau a gynrychiolwn. Hoffwn dalu teyrnged hefyd i’r heddlu a’r gwasanaethau tân ac achub am yr ymgyrch addysg a gorfodi sydd wedi bod ar waith ledled Cymru.
Lywydd, hoffwn achub ar y cyfle hwn hefyd i gofnodi fy niolch diffuant i'n partneriaid mewn llywodraeth leol. Mae hwn wedi bod yn gyfnod heriol, ac rwy’n cydnabod bod swyddogion llywodraeth leol a thrafnidiaeth yn arbennig wedi bod ar y rheng flaen yn ystod y cyfnod cythryblus hwn. I fod yn glir, rwy'n cymryd cyfrifoldeb llawn am y gwaith ailosod hwn. Nid yw’n adlewyrchiad ar waith caled awdurdodau lleol a’u timau sydd wedi gweithio’n ddiflino ar weithredu’r polisi hwn dros y ddwy flynedd ddiwethaf a mwy. Yr wythnos diwethaf, ysgrifennais at arweinwyr cynghorau'n ailddatgan fy ymrwymiad i ddarparu’r adnoddau a’r cymorth sydd ei angen arnynt wrth inni weithio gyda’n gilydd i wneud terfynau 20 mya yn llwyddiant.
Drwy guriad drwm y cyfarfodydd rhanbarthol, a chyda chymorth Cymdeithas Syrfewyr Sirol Cymru, rydym eisiau cyd-greu fframwaith sy’n cefnogi awdurdodau priffyrdd i wneud y penderfyniadau cywir ar gyfer ffyrdd lleol, yn enwedig pan fo’r penderfyniadau hynny’n rhai anodd. Bydd fy swyddogion wedyn yn canolbwyntio ar flaenoriaethu canllawiau ar gyfer terfynau cyflymder eraill lle mae pobl yn byw. Bydd y rhain yn cael eu cyhoeddi ym mis Ebrill 2025, yn dilyn cyfnod o ymgysylltu â rhanddeiliaid, a fydd yn cynnwys cyfathrebu ac adborth gan awdurdodau lleol, ac ymgynghoriad cyhoeddus 12 wythnos. Rydym wedi dysgu gwersi o'r terfyn 20 mya, a byddwn yn sicrhau bod llais ein dinasyddion yn ganolog yn y gwaith o gyd-greu polisi gyda’n cymunedau ac ar eu cyfer.
Mae pob un ohonom wedi clywed y storïau trasig o boen, colled a dinistr llwyr gan deuluoedd sydd wedi colli anwyliaid, gan gynnwys rhai ohonom yn y Siambr hon. Lywydd, prif amcan ein polisi 20 mya yw achub bywydau a lleihau gwrthdrawiadau ar ein ffyrdd. [Torri ar draws.] Ie, wrth gwrs.
It was referred to by your predecessor when in this role the situation in Spain, where the default was introduced in 2020, I believe. What consideration will you give to the actual increase in fatalities amongst vulnerable users—walkers, cyclists, motorcyclists—over the last two years in Spain since that default was introduced?
Pan oedd yn rôl hon, cyfeiriodd eich rhagflaenydd at y sefyllfa yn Sbaen, lle cyflwynwyd y terfyn diofyn yn 2020, rwy'n credu. Pa ystyriaeth y byddwch yn ei rhoi i’r cynnydd mewn marwolaethau ymhlith defnyddwyr agored i niwed—cerddwyr, beicwyr, beicwyr modur—dros y ddwy flynedd ddiwethaf yn Sbaen ers i’r terfyn diofyn hwnnw gael ei gyflwyno?
I think it's important to stress, Llywydd, that there is evidence from around the world, and the balance of evidence demonstrates that reducing the speed limit, primarily because it reduces the stopping distance of vehicles, actually does lead to a reduction in collisions. But we're going to follow the balance of evidence, I can assure the Member of that, and our own speed and collision data will be published soon from within Wales. It will be a snapshot of the first few months of the policy being implemented. But I am determined to make sure that policy is based on sound evidence, on the objective truth, not an interpretation, and that it is based on evidence from around the world that can be absolutely unequivocal.
We have heard about those tragedies and, actually, the principal objective of our policy, as I say, was to reduce collisions and thereby save lives. I'd like to build from the consensus that 20 mph is right around schools, hospitals and in built-up residential areas, and through partnership working and by supporting highway authorities to make changes where it's right to do so, I believe we can make 20 mph a success for built-up areas in Wales. And finally, to everyone that has signed the petition, I can guarantee we are listening. Now, let's work together to get the right speeds on the right roads for the people, businesses and communities we serve, for our own families and for all others across Wales. Diolch.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig pwysleisio, Lywydd, fod tystiolaeth o bob rhan o’r byd, ac mae'r dystiolaeth at ei gilydd yn dangos bod gostwng y terfyn cyflymder, yn bennaf oherwydd ei fod yn lleihau pellter stopio cerbydau, yn arwain at ostyngiad mewn gwrthdrawiadau. Ond rydym yn mynd i ddilyn y dystiolaeth, gallaf roi sicrwydd i'r Aelod ynglŷn â hynny, a bydd ein data ein hunain ar gyflymder a gwrthdrawiadau yng Nghymru yn cael ei gyhoeddi cyn bo hir. Bydd yn giplun o fisoedd cyntaf gweithrediad y polisi. Ond rwy’n benderfynol o sicrhau bod polisi'n seiliedig ar dystiolaeth gadarn, ar y gwirionedd gwrthrychol, nid dehongliadau, a’i fod yn seiliedig ar dystiolaeth o bob rhan o’r byd a all fod yn gwbl ddiamwys.
Rydym wedi clywed am y trasiedïau, ac mewn gwirionedd, prif amcan ein polisi, fel y dywedaf, oedd lleihau gwrthdrawiadau, a thrwy hynny, achub bywydau. Hoffwn adeiladu o’r consensws fod terfynau 20 mya yn addas ger ysgolion, ysbytai ac ardaloedd preswyl adeiledig, a thrwy weithio mewn partneriaeth a thrwy gefnogi awdurdodau priffyrdd i wneud newidiadau lle mae’n iawn gwneud hynny, credaf y gallwn wneud terfynau 20 mya yn llwyddiant mewn ardaloedd adeiledig yng Nghymru. Ac yn olaf, i bawb sydd wedi llofnodi'r ddeiseb, gallaf warantu ein bod yn gwrando. Nawr, gadewch inni weithio gyda'n gilydd i gael y cyflymderau cywir ar y ffyrdd cywir er mwyn y bobl, y busnesau a'r cymunedau a wasanaethwn, er mwyn ein teuluoedd ein hunain ac er mwyn pawb arall ledled Cymru. Diolch.
Peredur Owen Griffiths nawr i ymateb i'r ddadl ar ran y pwyllgor.
Peredur Owen Griffiths now to reply to debate on behalf of the committee.
Diolch, Llywydd. I'm speaking this afternoon as a member of the Petitions Committee, because our Chair has been called away for an urgent personal matter. I'm sure he sends his apologies for that and has let the Llywydd know. I'd like to thank all Members for their contributions today. I'd like to thank also the Cabinet Secretary for his response, and thank the Business Committee for granting us additional time for this important debate.
Two weeks ago, the Petitions Committee introduced a debate on additional learning needs and the issues faced by parents. They wrote to us after that debate saying, 'Hearing people in a position of power speak of the struggles families like ours face makes you feel heard, and while the issues are not yet fixed and there is much to be done, being heard is something that is so desperately needed as part of the solution.'
We’ve heard many arguments here be revised today, on all sides, and I’m not going to go through all of those arguments again. But I hope today’s debate will reassure the thousands of people who signed this petition that they have been heard too. As Members of the Senedd, we hear that this policy change has frustrated a great many people, and we know that it has been misunderstood and miscommunicated in parts, and that the rhetoric has been used with damaging effect as well. I think we should all reflect on how we can conduct ourselves. We can disagree vehemently politically, but personal attacks have no place in this Senedd or in Wales, and with a general election just being called, I hope everyone will bear that in mind and agree.
We also heard that the Welsh Government had agreed to the Plaid Cymru motion to review the impact of the policy back in September, and the Cabinet Secretary has now moved forward with that, but it’s taking a little bit of time to do that. I hope today’s debate has given greater clarity to what the Government has done and is doing, working with local authorities and communities to review and to make changes where that is necessary and safe, and also to acknowledge and support those communities that clamour for lower speed limits and safer streets where they live.
Yesterday in this Chamber Jack Sargeant spoke in praise of a petition from 2012 that had finally achieved its aim—CCTV in slaughterhouses. It’s not always clear immediately what the impact of a petition has been and the influence it has had. It will take a few more months and maybe years for the dust to finally settle on this policy and for the kinks to be ironed out. But of one thing I am sure: in the future, when the history books are written, looking back at the sixth Senedd, this policy and the petition that emerged to challenge it will be more than just a footnote. Diolch yn fawr.
Diolch, Lywydd. Rwy'n siarad y prynhawn yma fel aelod o'r Pwyllgor Deisebau, am fod ein Cadeirydd wedi'i alw ymaith oherwydd mater personol brys. Rwy’n siŵr ei fod yn anfon ei ymddiheuriadau am hynny ac wedi rhoi gwybod i’r Llywydd. Hoffwn ddiolch i’r holl Aelodau am eu cyfraniadau heddiw. Hoffwn ddiolch hefyd i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ymateb, a diolch i'r Pwyllgor Busnes am roi amser ychwanegol i ni ar gyfer y ddadl bwysig hon.
Bythefnos yn ôl, cyflwynodd y Pwyllgor Deisebau ddadl ar anghenion dysgu ychwanegol a’r problemau a wynebir gan rieni. Fe wnaethant ysgrifennu yn ôl atom ar ôl y ddadl honno gan ddweud, 'Mae clywed pobl mewn grym yn siarad am y brwydrau y mae teuluoedd fel ein teulu ni'n eu hwynebu yn gwneud ichi deimlo eich bod yn cael eich clywed, ac er nad yw'r materion wedi'u datrys eto a bod llawer i'w wneud, mae cael eich clywed yn rhywbeth y mae ei angen yn daer fel rhan o'r ateb.'
Rydym wedi clywed llawer o ddadleuon heddiw, ar bob ochr, ac nid wyf yn mynd i fynd drwy’r holl ddadleuon hynny eto. Ond rwy'n gobeithio y bydd y ddadl heddiw yn rhoi sicrwydd i’r miloedd o bobl a lofnododd y ddeiseb hon eu bod wedi cael eu clywed hefyd. Fel Aelodau o’r Senedd, rydym yn clywed bod y newid polisi hwn wedi peri rhwystredigaeth i lawer iawn o bobl, a gwyddom ei fod wedi’i gamddeall a’i gam-gyfathrebu mewn mannau, a bod y rhethreg wedi’i defnyddio’n niweidiol hefyd. Rwy'n credu y dylai pob un ohonom fyfyrio ar sut rydym yn ymddwyn. Gallwn anghytuno’n ffyrnig yn wleidyddol, ond nid oes lle i ymosodiadau personol yn y Senedd hon nac yng Nghymru, a chydag etholiad cyffredinol newydd gael ei alw, rwy'n gobeithio y bydd pawb yn cadw hynny mewn cof ac yn cytuno.
Clywsom hefyd fod Llywodraeth Cymru wedi cytuno i gynnig Plaid Cymru i adolygu effaith y polisi yn ôl ym mis Medi, ac mae Ysgrifennydd y Cabinet bellach wedi bwrw ymlaen â hynny, ond mae'n cymryd ychydig o amser i'w wneud. Rwy'n gobeithio bod y ddadl heddiw wedi rhoi mwy o eglurder i’r hyn y mae’r Llywodraeth wedi’i wneud ac yn ei wneud, gan weithio gydag awdurdodau lleol a chymunedau i adolygu a gwneud newidiadau lle mae hynny’n angenrheidiol ac yn ddiogel, a hefyd i gydnabod a chefnogi’r cymunedau sy’n galw am derfynau cyflymder is a strydoedd mwy diogel lle maent yn byw.
Ddoe, yn y Siambr hon, clywsom ganmoliaeth gan Jack Sargeant i ddeiseb yn 2012 sydd o'r diwedd wedi cyflawni ei nod—teledu cylch cyfyng mewn lladd-dai. Nid yw bob amser yn glir ar unwaith beth fu effaith deiseb a'i dylanwad. Bydd yn cymryd ychydig fisoedd, ac efallai blynyddoedd, i'r polisi hwn ymsefydlu ac i'r problemau gael eu datrys. Ond rwy’n siŵr o un peth: yn y dyfodol, pan fydd y llyfrau hanes yn cael eu hysgrifennu, wrth edrych yn ôl ar y chweched Senedd, bydd y polisi hwn a’r ddeiseb i’w herio yn fwy na throednodyn yn unig. Diolch yn fawr.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi'r ddeiseb? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na, does yna ddim gwrthwynebiad i nodi'r ddeiseb, ac felly mae'r cynnig yna wedi'i gymeradwyo.
The proposal is to note the petition. Does any Member object? No, there is no objection to noting the petition, so the motion is agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Jane Hutt, a gwelliannau 2, 3 a 4 yn enw Heledd Fychan. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2, 3 a 4 eu dad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Jane Hutt, and amendments 2, 3 and 4 in the name of Heledd Fychan. If amendment 1 is agreed, amendments 2, 3 and 4 will be deselected.
Yr eitem nesaf yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar dwristiaeth, a dwi'n galw ar Laura Anne Jones i wneud y cynnig. Laura Anne Jones.
The next item is the Welsh Conservatives debate on tourism, and I call Laura Anne Jones to move the motion. Laura Anne Jones.
Cynnig NDM8589 Darren Millar
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod y cyfraniad hanfodol y mae’r sector twristiaeth yn ei wneud i Gymru, yn rhoi cyfrif am dros 150,000 o swyddi a 5 y cant o gynnyrch domestig gros.
2. Yn gresynu nad yw sector twristiaeth Cymru wedi adfer o hyd i’r lefelau cyn y pandemig.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gefnogi sector twristiaeth Cymru drwy:
a) rhyddhau twristiaeth Cymru drwy wneud Croeso Cymru yn annibynnol;
b) cael gwared ar y dreth twristiaeth;
c) lleihau’r trothwy deiliadaeth 182 o ddiwrnodau i 105 o ddiwrnodau;
d) cyflwyno academi twristiaeth a lletygarwch i uwchsgilio’r sector ar gyfer y dyfodol; ac
e) mynd ati i elwa ar ddigwyddiadau mawr.
Motion NDM8589 Darren Millar
To propose that the Senedd:
1. Recognises the vital contribution that the tourism sector makes to Wales, accounting for over 150,000 jobs and 5 per cent of GDP.
2. Regrets that Wales’s tourism sector still hasn’t recovered to pre-pandemic levels.
3. Calls on the Welsh Government to support Wales’s tourism sector by:
a) freeing Welsh tourism by making Visit Wales independent;
b) scrapping the tourism tax;
c) reducing the 182-day occupancy threshold to 105 days;
d) introducing a tourism and hospitality academy to upskill the sector for the future; and
e) proactively capitalising on major events.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. I am proud to be opening this debate today where we, the Welsh Conservatives, are putting a laser focus on a struggling industry here in Wales, an industry that is not being helped by the current Welsh Labour Government.
Tourism forms a backbone to our Welsh economy, and that’s what point 1 of our motion recognises. Tourism occurs in all parts of Wales, and the geographical spread of economic activity and employment generated by tourism is one of its key benefits. Provisional figures for 2022 highlighted that 153,500 people work in the tourism-related industries, or 11 per cent of the total average employment in Wales in 2022.
Prior to the pandemic, the Welsh tourism sector was estimated to directly contribute £2.4 billion or around 5 per cent of Wales’s gross domestic product, but the story is very different now. The tourism sector still has not recovered to pre-pandemic levels, as point 2 of our motion recognises. From January to December 2023, residents across Great Britain took 8.58 million overnight trips to Wales. During these trips they also spent over £2 billion.
Major events are a vital part of our tourism. Not only do the events themselves attract tourists to Wales, but they also attract more major events to Wales. Sporting and other major events are a significant reason why people choose to visit Wales. Take Clash at the Castle, the WWE major event that also took place in Cardiff, contributing over £2 million to the Welsh economy. This event even attracted over 62,000 people to Cardiff, which was the largest European audience for WWE. Or take, for example, the 60,000 people that attended the Ed Sheeran concert at the Principality Stadium in May 2022. These are great events, and really boost our economy, but we should not rest on our laurels. More can be done. We need to be more proactive as a nation. We need a plan.
It is vitally important that there is a push for major events to be held right across Wales as currently most of them are held in south Wales. The way to do this, perhaps, could be achieved by the Wales football team playing matches at Wrexham’s Racecourse ground. There needs to be an improved tourism and major events strategy that draws visitors to Wales. Pre-pandemic Wales received 1 million visitors a year, where Scotland received 3.5 million, and that gap has not closed. This shows that there's significant work to do to make Wales more appealing to international tourists, as well as ensuring that major events are held right across Wales that will boost local economies in all our areas.
Diolch, Lywydd. Rwy’n falch o agor y ddadl hon heddiw lle rydym ni, y Ceidwadwyr Cymreig, yn rhoi ffocws craff ar ddiwydiant sydd mewn trafferth yma yng Nghymru, diwydiant nad yw’n cael ei helpu gan Lywodraeth Lafur Cymru ar hyn o bryd.
Twristiaeth yw asgwrn cefn ein heconomi yng Nghymru, a dyna mae pwynt 1 ein cynnig yn ei gydnabod. Mae twristiaeth yn digwydd ym mhob rhan o Gymru, ac mae gwasgariad daearyddol gweithgarwch economaidd a chyflogaeth a gynhyrchir gan dwristiaeth yn un o'i manteision allweddol. Amlygodd ffigurau dros dro ar gyfer 2022 fod 153,500 o bobl yn gweithio mewn diwydiannau sy'n gysylltiedig â thwristiaeth, neu 11 y cant o gyfanswm cyflogaeth cyfartalog Cymru yn 2022.
Cyn y pandemig, amcangyfrifwyd bod sector twristiaeth Cymru yn cyfrannu £2.4 biliwn yn uniongyrchol at gynnyrch domestig gros Cymru, neu oddeutu 5 y cant, ond mae’r sefyllfa'n wahanol iawn bellach. Nid yw’r sector twristiaeth wedi adfer i’r lefelau cyn y pandemig o hyd, fel y mae pwynt 2 ein cynnig yn ei gydnabod. Rhwng mis Ionawr a mis Rhagfyr 2023, fe wnaeth trigolion o bob rhan o Brydain 8.58 miliwn o deithiau dros nos i Gymru. Yn ystod y teithiau hyn hefyd, fe wnaethant wario dros £2 biliwn.
Mae digwyddiadau mawr yn rhan hanfodol o'n twristiaeth. Nid yn unig fod y digwyddiadau eu hunain yn denu twristiaid i Gymru, maent hefyd yn denu mwy o ddigwyddiadau mawr eraill i Gymru. Mae chwaraeon a digwyddiadau mawr eraill yn rheswm arwyddocaol pam fod pobl yn dewis ymweld â Chymru. Ystyriwch Clash at the Castle, y digwyddiad mawr WWE a gynhaliwyd yng Nghaerdydd, a gyfrannodd dros £2 filiwn i economi Cymru. Denodd y digwyddiad dros 62,000 o bobl i Gaerdydd, sef y gynulleidfa Ewropeaidd fwyaf ar gyfer WWE. Neu ystyriwch, er enghraifft, y 60,000 o bobl a fynychodd gyngerdd Ed Sheeran yn Stadiwm Principality ym mis Mai 2022. Mae’r rhain yn ddigwyddiadau gwych, ac yn rhoi hwb gwirioneddol i’n heconomi, ond ni ddylem orffwys ar ein bri. Gellir gwneud mwy. Mae angen inni fod yn fwy rhagweithiol fel cenedl. Mae angen cynllun arnom.
Mae gwneud ymdrech i gynnal digwyddiadau mawr ledled Cymru yn hanfodol bwysig gan fod y rhan fwyaf ohonynt yn cael eu cynnal yn y de ar hyn o bryd. Gellid gwneud hyn, o bosibl, drwy gynnal gemau tîm pêl-droed Cymru ar y Cae Ras yn Wrecsam. Mae angen gwell strategaeth twristiaeth a digwyddiadau mawr sy'n denu ymwelwyr i Gymru. Cyn y pandemig, roedd Cymru'n cael 1 filiwn o ymwelwyr y flwyddyn, tra bo'r Alban yn cael 3.5 miliwn, ac nid yw’r bwlch hwnnw wedi cau. Mae hyn yn dangos bod llawer o waith i’w wneud i sicrhau bod Cymru’n fwy deniadol i dwristiaid rhyngwladol, yn ogystal â sicrhau bod digwyddiadau mawr yn cael eu cynnal ledled Cymru a fydd yn rhoi hwb i economïau lleol yn ein holl ardaloedd.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Along with the many economic benefits that tourism brings to Wales, they would, of course, also bring cultural benefits—visits to Welsh film and television filming locations, such as Llanddwyn island and Llanbadrig church in Anglesey, Freshwater West beach in Pembrokeshire, and Barry. This not only brings with them the economic benefits to local communities and Wales as a whole, but also demonstrates to filming companies of all sizes the wide range of filming locations that is on offer in our great country. This, in turn, will encourage more companies to film in Wales, and this enables Wales to fully capitalise on film tourism and tourist visit destinations featured in films that are not directly related to destination marketing organisations and tourism promotions. Studies into film tourism have noted that films not only influence tourists to visit the area, but they also provide long-term economic benefits to the filming locations around the local areas.
Sadly, it's not all good news and ideas for the sector, as point 3 of our motion recognises that the greatest challenge that the tourism industry is facing is the upcoming visitor levy, also known as the tourism tax, which overnight visitors to Wales could face from 2027. This policy will make it more expensive for people to have an overnight stay in Wales, and potentially could make people think twice about holidaying in our country and instead choose somewhere else where they will not have to pay that additional amount. Inevitably, this would then mean that tourism and hospitality businesses will be significantly impacted by this policy's implementation.
In February 2024 the tourism barometer found that one third of tourism businesses had fewer visitors in 2023 compared to 2022. Forty-two per cent of businesses reported having the same level of business and only 25 per cent reported they had more business. This is a continuation of the findings from summer 2023, which showed that visitor numbers were still declining. This demonstrates that the tourism sector has not been able to recover from the significant hit that it received of the pandemic. As a result of a decline in visitors, there was also a significant decrease in the international visitor spend in Wales in 2022. International visitors spent £391 million, which was down from £515 million in 2019. Not only is this a significant hit to the Welsh economy, but it impacts on individual tourism and hospitality businesses.
Wales's transport links are also not efficient enough. The Welsh Affairs Committee was told by the United States that poor transport links to places like Snowdonia and Pembrokeshire were deterring visitors from coming to Wales. These are serious issues that the Welsh Government are failing to listen to.
Over 30 per cent of businesses that were surveyed as part of a tourism barometer said that the reason to be concerned about businesses this year was the Welsh Government's policies. One of the first Welsh Government policies that had a significant negative impact on the tourism sector was the increase of occupancy threshold from 70 days to 182 days. For many self-catering businesses, the increase to 182 days was far too high for them to meet. The Professional Association of Self-caterers, PASC, stated that this target was almost impossible, leaving owners at risk of 300 per cent council tax premiums.
We in the Welsh Conservatives have continuously called for the occupancy threshold to be increased to 105 days, which is also in line with the figures that the vast majority of businesses supported. We have a plan for Wales's tourism sectors, as we recognise that hundreds of thousands of jobs rely on the tourism sector, yet this Welsh Labour Government are intent on attacking the sector instead of helping it to bounce back. Instead, the Welsh Conservatives want to support the industry to encourage visitors to Wales, using major events and filming to showcase what Wales really has to offer to the world.
The Welsh Conservatives' alternative tourism strategy would free Welsh tourism by making Visit Wales independent of the Welsh Government. The current Visit Wales system is not working for Wales and is struggling to attract people to Wales. We would make Visit Wales independent of the Welsh Government, which will bring it in line with the other visitor organisations and will enable a more collaborative approach between Visit Wales, VisitBritain and VisitScotland, which will then benefit Wales and will encourage greater promotion of Wales to international tourism.
We will create regional visitor passes to local attractions to boost local economies. Before COVID-19, there was an all-access visitor pass that let people visit different tourist destinations across Wales, such as Dan-yr-ogof caves, a family favourite. This was stopped during the pandemic and has not been reintroduced. As part of our alternative tourism strategy, these visitor passes would be re-established, along with the creation of a Valleys visitor pass that will enable more people to experience the culture of the Valleys and other parts of Wales. This will go towards helping the tourism businesses to recover after the pandemic and the cost-of-living crisis.
Whilst we on these benches clearly have a plan and ideas to support the tourism sector, the Government sat opposite us have nothing to offer beside empty words and ill-thought-out policies. I urge everyone in this Chamber today to support our motion and give their backing to our industry.
Ynghyd â’r manteision economaidd niferus y mae twristiaeth yn eu darparu i Gymru, fe fyddent hefyd wrth gwrs yn arwain at fanteision diwylliannol—ymweliadau â lleoliadau ffilm a theledu Cymru, megis ynys Llanddwyn ac eglwys Llanbadrig yn Ynys Môn, traeth Freshwater West yn sir Benfro, a’r Barri. Mae hyn yn darparu manteision economaidd i gymunedau lleol ac i Gymru, ac mae hefyd yn dangos i gwmnïau ffilmio o bob maint yr ystod eang o leoliadau ffilmio sydd ar gael yn ein gwlad wych. Bydd hyn, yn ei dro, yn annog mwy o gwmnïau i ffilmio yng Nghymru, ac mae'n galluogi Cymru i fanteisio’n llawn ar dwristiaeth ffilm a chyrchfannau ymwelwyr sy’n ymddangos mewn ffilmiau nad ydynt yn uniongyrchol gysylltiedig â sefydliadau marchnata cyrchfannau ac ymgyrchoedd hybu twristiaeth. Mae astudiaethau i dwristiaeth ffilm wedi nodi bod ffilmiau nid yn unig yn dylanwadu ar dwristiaid i ymweld â'r ardal, maent hefyd yn darparu buddion economaidd hirdymor i'r lleoliadau ffilmio o amgylch yr ardaloedd lleol.
Yn anffodus, nid yw’r cyfan yn newydd da ac yn syniadau da i’r sector, gan fod pwynt 3 ein cynnig yn cydnabod mai’r her fwyaf y mae’r diwydiant twristiaeth yn ei hwynebu yw’r ardoll ymwelwyr sydd ar y ffordd, ardoll a elwir hefyd yn dreth dwristiaeth, y gallai ymwelwyr dros nos â Chymru ei hwynebu o 2027. Bydd y polisi hwn yn ei gwneud yn ddrytach i bobl aros dros nos yng Nghymru, ac o bosibl, gallai wneud i bobl feddwl ddwywaith am ddod ar wyliau i'n gwlad, a dewis rhywle arall lle na fydd yn rhaid iddynt dalu’r swm ychwanegol hwnnw. Yn anochel, byddai hyn wedyn yn golygu y byddai busnesau twristiaeth a lletygarwch yn cael eu heffeithio'n sylweddol gan weithrediad y polisi hwn.
Ym mis Chwefror 2024, canfu’r baromedr twristiaeth fod traean o fusnesau twristiaeth wedi cael llai o ymwelwyr yn 2023 o gymharu â 2022. Dywedodd 42 y cant o fusnesau eu bod wedi cael yr un lefel o fusnes, a dim ond 25 y cant a ddywedodd eu bod wedi cael mwy o fusnes. Mae hyn yn barhad o ganfyddiadau haf 2023, a ddangosodd fod nifer yr ymwelwyr yn dal i ostwng. Mae hyn yn dangos nad yw’r sector twristiaeth wedi gallu gwella o’r ergyd sylweddol a gafodd yn sgil y pandemig. O ganlyniad i ostyngiad yn nifer yr ymwelwyr, bu gostyngiad sylweddol hefyd yng ngwariant ymwelwyr rhyngwladol yng Nghymru yn 2022. Gwariodd ymwelwyr rhyngwladol £391 miliwn, i lawr o £515 miliwn yn 2019. Mae hyn yn ergyd sylweddol i economi Cymru, ac mae’n effeithio ar fusnesau twristiaeth a lletygarwch unigol.
Nid yw cysylltiadau trafnidiaeth Cymru yn ddigon effeithlon ychwaith. Cafodd y Pwyllgor Materion Cymreig wybod gan yr Unol Daleithiau fod cysylltiadau trafnidiaeth gwael i lefydd fel Eryri a sir Benfro yn atal ymwelwyr rhag dod i Gymru. Mae’r rhain yn faterion difrifol nad yw Llywodraeth Cymru yn gwrando arnynt.
Dywedodd dros 30 y cant o’r busnesau a arolygwyd fel rhan o faromedr twristiaeth mai’r rheswm pam eu bod yn pryderu am fusnesau eleni oedd polisïau Llywodraeth Cymru. Un o bolisïau cyntaf Llywodraeth Cymru a gafodd effaith negyddol sylweddol ar y sector twristiaeth oedd cynyddu’r trothwy deiliadaeth o 70 diwrnod i 182 diwrnod. I lawer o fusnesau hunanddarpar, roedd y cynnydd i 182 diwrnod yn llawer rhy uchel iddynt ei gyrraedd. Dywedodd Cymdeithas Broffesiynol Hunanddarparwyr y DU fod y targed hwn bron yn amhosibl, gan adael perchnogion mewn perygl o wynebu premiymau'r dreth gyngor o 300 y cant.
Rydym ni fel Ceidwadwyr Cymreig wedi galw’n barhaus am gynyddu’r trothwy deiliadaeth i 105 diwrnod, sydd hefyd yn unol â’r ffigurau yr oedd y mwyafrif helaeth o fusnesau yn eu cefnogi. Mae gennym gynllun ar gyfer sectorau twristiaeth Cymru, gan ein bod yn cydnabod bod cannoedd o filoedd o swyddi’n dibynnu ar y sector twristiaeth, ac eto mae Llywodraeth Lafur Cymru yn benderfynol o ymosod ar y sector yn lle ei helpu i ymadfer. Yn hytrach, mae’r Ceidwadwyr Cymreig am gefnogi’r diwydiant i annog ymwelwyr i Gymru, gan ddefnyddio digwyddiadau mawr a ffilm i arddangos yr hyn sydd gan Gymru i’w gynnig i’r byd.
Byddai strategaeth dwristiaeth amgen y Ceidwadwyr Cymreig yn rhyddhau twristiaeth Cymru drwy wneud Croeso Cymru yn annibynnol ar Lywodraeth Cymru. Nid yw system bresennol Croeso Cymru yn gweithio i Gymru ac mae’n ei chael hi'n anodd denu pobl i Gymru. Byddem yn gwneud Croeso Cymru yn annibynnol ar Lywodraeth Cymru, a fyddai'n ei roi ar sail debyg i'r sefydliadau ymwelwyr eraill ac yn galluogi dull mwy cydweithredol rhwng Croeso Cymru, VisitBritain a VisitScotland, a fydd wedyn o fudd i Gymru ac yn sicrhau bod Cymru'n cael ei hyrwyddo'n well i dwristiaid rhyngwladol.
Byddwn yn creu pasys ymwelwyr rhanbarthol i atyniadau lleol er mwyn hybu economïau lleol. Cyn COVID-19, roedd pás mynediad a oedd yn gadael i bobl ymweld â gwahanol gyrchfannau twristiaeth ledled Cymru, megis ogofâu Dan-yr-Ogof, ffefryn gan deuluoedd. Cafodd y pás hwn ei ddiddymu yn ystod y pandemig, ac nid yw wedi'i ailgyflwyno. Fel rhan o’n strategaeth dwristiaeth amgen, byddai’r pasys ymwelwyr hyn yn cael eu hailgyflwyno, a phás ymwelwyr i’r Cymoedd yn cael ei greu a fyddai'n galluogi mwy o bobl i brofi diwylliant y Cymoedd a rhannau eraill o Gymru. Bydd hyn yn cyfrannu at y gwaith o helpu’r busnesau twristiaeth i adfer ar ôl y pandemig a’r argyfwng costau byw.
Er ei bod yn amlwg fod gennym ni ar y meinciau hyn gynllun a syniadau i gefnogi’r sector twristiaeth, nid oes gan y Llywodraeth gyferbyn â ni unrhyw beth i’w gynnig heblaw geiriau gwag a pholisïau difeddwl. Rwy'n annog pawb yn y Siambr hon heddiw i gefnogi ein cynnig a rhoi eu cefnogaeth i’n diwydiant.
Rwyf wedi dethol y pedwar gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2, 3 a 4 eu dad-ddethol. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a'r Gymraeg i gynnig yn ffurfiol welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt.
I have selected the four amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendments 2, 3 and 4 will be deselected. I call on the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Welsh Language to move formally amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt
Gwelliant 1—Jane Hutt
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod cyfraniad allweddol y sector twristiaeth yng Nghymru.
2. Yn gresynu at y ffaith nad yw sector twristiaeth Cymru, hyd yma, wedi cyrraedd ei lefelau cyn y pandemig.
3. Yn nodi cymorth Llywodraeth Cymru i’r sector a’r ymrwymiad i gydweithio â’r sector ac awdurdodau lleol er mwyn:
a) cyflwyno ardoll ymwelwyr os byddant yn dewis gwneud hynny, yn amodol ar ymgynghoriad;
b) cynnal y pwerau disgresiynol a’r canllawiau ar y dreth gyngor ac ail gartrefi;
c) ystyried academi ar gyfer twristiaeth a lletygarwch er mwyn gwella sgiliau o fewn y sector ar gyfer y dyfodol; a
d) mynd ati mewn modd rhagweithiol i elwa i’r eithaf ar ddigwyddiadau mawr.
Amendment 1—Jane Hutt
Delete all and replace with:
To propose that the Senedd:
1. Recognises the vital contribution that the tourism sector makes to Wales.
2. Regrets that Wales’s tourism sector still hasn’t recovered to pre-pandemic levels.
3. Notes the Welsh Government’s support to the sector and the commitment to working with the sector and local authorities to:
a) introduce a visitor levy should they choose to, subject to consultation;
b) maintain the discretionary powers and guidance on council tax and second homes;
c) explore a tourism and hospitality academy to upskill the sector for the future; and
d) proactively capitalise on major events.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Yn ffurfiol.
Formally.
Galwaf ar Luke Fletcher i gynnig gwelliannau 2, 3, a 4, a gyflwynwyd yn enw Heledd Fychan.
I call on Luke Fletcher to move amendments 2, 3 and 4, tabled in the name of Heledd Fychan.
Gwelliant 2—Heledd Fychan
Ychwanegu pwynt newydd ar ôl pwynt 2 ac ail-rifo yn unol â hynny:
Yn nodi effaith cynnydd mewn costau ar fusnesau, yn ogystal â'r effaith y mae’r argyfwng costau byw wedi'i chael ar wariant twristiaid yng Nghymru.
Amendment 2—Heledd Fychan
Add as new point after point 2 and renumber accordingly:
Notes the effect of cost increases on businesses, as well as the effect that the cost-of-living crisis has had on expenditure by tourists in Wales.
Gwelliant 3—Heledd Fychan
Ym mhwynt 3, dileu is-bwyntiau (b) ac (c).
Amendment 3—Heledd Fychan
In point 3, delete sub-points (b) and (c).
Gwelliant 4—Heledd Fychan
Yn is-bwynt (e) ym mhwynt 3, ar ôl 'ddigwyddiadau mawr', mewnosoder 'drwy hyrwyddo digwyddiadau sydd o fudd diwylliannol ac economaidd i Gymru'.
Amendment 4—Heledd Fychan
In sub-point (e) in point 3, after 'major events', insert 'by promoting events which are of cultural and economic benefit to Wales'.
Cynigiwyd gwelliannau 2, 3 a 4.
Amendments 2, 3 and 4 moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and I move the amendments, tabled in the name of Heledd Fychan. And, you know, there's no disagreement from us as to the importance of the tourism sector, and there are elements of this motion that I think we could support or think warrant further explanation or exploration, like making Visit Wales independent—we're really interested in understanding how that might work; the hospitality and tourism academy—again, really interested in how that might work. We know there are shortages within the workforce.
But where I think it does miss the mark is where we have suggested amendments, because we all want to see the tourism sector thriving, but there are clearly differences in how we get there. Now, the important word for me in a debate about tourism has to be 'sustainability'. No negotiation, it needs to be a byword alongside 'thriving', because there lies the economic benefit. You know, the reality is that the current way in which we do tourism isn't sustainable. Communities that are ghost towns in off-seasons, where nobody actually lives and have become nothing more than a summer destination, local services stretched at a time when local government funding is being cut—we ultimately have to find a way of dealing with this.
Now, broadly, I'm supportive of the tourism tax, but there are things I'd be looking for, as it is brought to the Senedd. Firstly, the charge. There's a balance, I think, that has to be struck here, because if the charge is too high, then I would actually tend to be quite sympathetic with what's been said already—not that that would be a foregone conclusion, mind. Before now, the way in which the levy has been used in Venice has been highlighted as a negative form of the tourism levy. I don't think it's as simple to highlight Venice in that way. Now, I don't know who's been to Venice here in this Chamber; I haven't been, but I'm hoping to go. The one thing I've been told by people is that it's unbelievably busy; it sounds like my version of a nightmare. But the levy there is between €1 and €5 for an overnight stay, depending on certain factors. And, of course, you have the fee for daytrippers being trialled, which is €5. Now, that's not deterring me; it hasn't deterred all those people going to Venice, has it? What it's doing, though, is providing additional revenue to the local area to maintain attractions—[Interruption.]—maintain streets and maintain services. Gareth.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac rwy'n cynnig y gwelliannau, a gyflwynwyd yn enw Heledd Fychan. A wyddoch chi, nid ydym yn anghytuno o gwbl ynghylch pwysigrwydd y sector twristiaeth, ac mae elfennau o'r cynnig hwn y credaf y gallem eu cefnogi neu y credaf y gellid eu hesbonio neu eu harchwilio ymhellach, fel gwneud Croeso Cymru yn annibynnol—mae cryn ddiddordeb gennym mewn deall sut y gallai hynny weithio; yr academi twristiaeth a lletygarwch—unwaith eto, mae diddordeb mawr gennym yn y ffordd y gallai hynny weithio. Gwyddom fod yna brinder yn y gweithlu.
Ond lle credaf ei fod yn anghywir yw lle rydym wedi awgrymu gwelliannau, gan fod pob un ohonom yn awyddus i weld y sector twristiaeth yn ffynnu, ond yn amlwg, mae gwahaniaethau yn y ffordd o gyrraedd y fan honno. Nawr, y gair pwysig i mi mewn dadl am dwristiaeth yw 'cynaliadwyedd'. Heb amheuaeth, mae angen iddo fod yn air ag iddo'r un statws â 'ffyniannus', gan mai yno y mae'r budd economaidd. Wyddoch chi, y gwir amdani yw nad yw'r ffordd rydym yn gwneud twristiaeth ar hyn o bryd yn gynaliadwy. Cymunedau sy’n drefi anghyfannedd mewn tymhorau tawel, lle nad oes unrhyw un yn byw mewn gwirionedd ac sydd wedi dod yn ddim byd mwy na chyrchfan haf, gyda gwasanaethau lleol wedi'u hymestyn ar adeg pan fo cyllid llywodraeth leol yn cael ei dorri—mae'n rhaid inni ddod o hyd i ffordd o ymdrin â hyn yn y pen draw.
Nawr, yn gyffredinol, rwy'n cefnogi'r dreth dwristiaeth, ond mae pethau y byddwn yn edrych amdanynt wrth iddi gael ei chyflwyno i'r Senedd. Yn gyntaf, y gost. Credaf fod angen sicrhau cydbwysedd yma, oherwydd os yw’r gost yn rhy uchel, byddwn yn tueddu i fod yn weddol gefnogol i'r hyn a ddywedwyd eisoes—nid y byddai hynny’n anochel, cofiwch. Cyn hyn, mae’r ffordd y mae’r ardoll wedi’i defnyddio yn Fenis wedi’i chrybwyll fel ffurf negyddol ar yr ardoll dwristiaeth. Ni chredaf fod hyn mor syml â chyfeirio at Fenis yn y ffordd honno. Nawr, nid wyf yn gwybod pwy yn y Siambr hon sydd wedi bod yn Fenis; nid wyf i wedi bod, ond rwy'n gobeithio mynd. Yr un peth a glywais gan bobl yw ei bod yn anghredadwy o brysur yno; mae'n swnio fel fy fersiwn i o hunllef. Ond mae'r ardoll yno rhwng €1 a €5 ar gyfer aros dros nos, yn dibynnu ar rai ffactorau. Ac wrth gwrs, mae gennych y ffi ar gyfer ymwelwyr dydd yn cael ei threialu, sef €5. Nawr, nid yw hynny'n fy rhwystro; nid yw wedi rhwystro'r holl bobl hynny rhag mynd i Fenis. Yr hyn y mae'n ei wneud, fodd bynnag, yw darparu refeniw ychwanegol i'r ardal leol i gynnal atyniadau—[Torri ar draws.]—i gynnal strydoedd ac i gynnal gwasanaethau. Gareth.
Thank you, Luke. I don't think it's necessarily a fair comparison to compare Venice and Wales. Obviously, with the different climate—
Diolch, Luke. Ni chredaf fod cymharu Fenis a Chymru yn gymhariaeth deg o reidrwydd. Yn amlwg, gyda'r hinsawdd wahanol—
Why not?
Pam ddim?
Well, I'll explain why: because simply the—[Interruption.]—climate and the weather—[Interruption.]—because a lot of—
Wel, fe egluraf pam: oherwydd, yn syml iawn—[Torri ar draws.]—hinsawdd a'r tywydd—[Torri ar draws.]—oherwydd llawer o—
Let the Member make his intervention.
Gadewch i’r Aelod wneud ei ymyriad.
Because a lot of the comparisons made are actually exotic, hot countries that do have an appeal to people from these climates to travel there and spend money. But what we've got the challenge with is the weather, because it's quite unpredictable and different across different regions of Wales. So, we've got that to compete with, in addition to those problems.
Am fod llawer o'r cymariaethau a wneir yn wledydd egsotig, poeth, sy'n denu pobl o'r hinsawdd hon i deithio yno a gwario arian. Ond yr her sydd gennym ni yw'r tywydd, gan ei fod yn eithaf anrhagweladwy ac yn wahanol ar draws gwahanol ardaloedd o Gymru. Felly, mae gennym hynny i gystadlu ag ef, yn ychwanegol at y problemau hynny.
I think that's quite an unfortunate intervention there, talking Wales down; he doesn't think that Wales can compete on an international level. There's a number of reasons why people come to Wales, of course, isn't there? I for one go to north Wales on a regular basis, west Wales to go hiking, no matter the weather—[Interruption.]—of course. There are other areas in Europe—again, we look at Barcelona. In one of the friends of Catalonia meetings that we've had here in the Senedd, Cefin Campbell asked about their tourist levy and what people were saying when it was first proposed. Well, certain parties were saying the same stuff as the Conservatives are saying now, you know, 'People won't come; it will destroy the tourism sector.' Well, that was back in 2012. Where is Barcelona today? It's ranked eighth in the world for best city-visitor experiences. It had 9.2 million visitors in 2023, up from the year previous, and, again, I'd ask the question: is anyone being deterred by a tourist levy in Barcelona? Darren.
Rwy'n credu bod hwnnw'n ymyriad go anffodus, yn difrïo Cymru; nid yw'n credu y gall Cymru gystadlu ar lefel ryngwladol. Mae nifer o resymau pam fod pobl yn dod i Gymru, onid oes? Rwy'n mynd i ogledd Cymru yn rheolaidd, gorllewin Cymru i fynd i gerdded, ni waeth beth fo'r tywydd—[Torri ar draws.]—wrth gwrs. Mae ardaloedd eraill yn Ewrop—unwaith eto, edrychwn ar Barcelona. Yn un o gyfarfodydd cyfeillion Catalwnia a gawsom yma yn y Senedd, gofynnodd Cefin Campbell am eu hardoll dwristiaeth a beth oedd pobl yn ei ddweud pan gafodd ei chynnig gyntaf. Wel, roedd rhai pleidiau yn dweud yr un pethau ag y mae'r Ceidwadwyr yn eu dweud heddiw, 'Ni fydd pobl yn dod; fe fydd yn dinistrio'r sector twristiaeth.' Wel, roedd hynny yn ôl yn 2012. Ble mae Barcelona heddiw? Mae'n wythfed yn y byd am y profiadau gorau i ymwelwyr â dinasoedd. Cafodd 9.2 miliwn o ymwelwyr yn 2023, i fyny o’r flwyddyn flaenorol, ac unwaith eto, carwn ofyn y cwestiwn: a oes unrhyw un yn cael eu rhwystro gan yr ardoll dwristiaeth yn Barcelona? Darren.
Would you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, of course.
Gwnaf, wrth gwrs.
I'm grateful for you doing so. I think the big issue and the big challenge we've got is that we know that the most lucrative type of tourism is the tourists who stay overnight and they spend more in our economy. What you're seeking to do is actually tax those particular tourists who want to come and stay overnight, who will spend more; it will give them less to spend in our economy.
The second point I would wish to make is that large parts of Wales are competing with other parts of the UK that do not have a tourism levy or a tourism tax, so many people who holiday in north Wales have a choice of whether to come to Snowdonia, whether to come to parts of north Wales or go up the coast and go over to the Lake District. If there's a price-sensitive issue—and there is for many families; we know that, through the cost-of-living challenges—then people will simply go elsewhere. That will be bad for the economy, be bad for jobs and bad for families in Wales. Don't you accept that?
Rwy'n ddiolchgar ichi am wneud hynny. Rwy'n credu mai'r broblem fawr a'r her fawr sydd gennym yw ein bod yn gwybod mai'r math mwyaf proffidiol o dwristiaeth yw'r twristiaid sy'n aros dros nos ac maent yn gwario mwy yn ein heconomi. Yr hyn rydych chi'n ceisio ei wneud yw trethu'r twristiaid sydd am ddod i aros dros nos, ac a fydd yn gwario mwy; bydd hyn yn rhoi llai o arian iddynt ei wario yn ein heconomi.
Yr ail bwynt yr hoffwn ei wneud yw bod rhannau helaeth o Gymru yn cystadlu â rhannau eraill o'r DU sydd heb ardoll dwristiaeth na threth dwristiaeth, felly mae gan lawer o bobl sy'n dod ar wyliau i ogledd Cymru ddewis a ydynt am ddod i Eryri, a ydynt am ddod i rannau o ogledd Cymru neu fynd i fyny'r arfordir a draw i Ardal y Llynnoedd. Os oes problem gyda sensitifrwydd pris—ac mae yna i lawer o deuluoedd; fe wyddom hynny yn sgil yr heriau costau byw—bydd pobl yn mynd i rywle arall. Bydd hynny'n ddrwg i'r economi, yn ddrwg i swyddi ac yn ddrwg i deuluoedd yng Nghymru. Onid ydych chi'n derbyn hynny?
Well, this is why, for example, I've talked about the charge needing to be at the right level for starters, right? You say that there is no tourism levy in the rest of the UK. I'd say that that is the case until the point where places like Cornwall, for example, who are talking about that right now—. I think I'm right in saying Manchester is considering it. Again—[Interruption.] Exactly. So, the example you used I don't think is fair, because we are going to see a tourism levy rolled out across the rest of the UK, by the sound of things, in places like Cornwall and Manchester.
Now, on the point around the taxing of things, the second point that I think is quite important here is where, actually, the money raised goes. Now, I have said consistently that I believe that the money raised should be ring-fenced for those services that improve the lives of tourists, yes, but also improve the lives of local people—so, better public transport. You know, you mentioned that the transport links to get to yr Wyddfa are very poor; well, here's one way of funding better transport links and better maintenance of the streets and so on.
I think it's important to recognise that a tourist levy is actually something that, if approved, would be years away from being implemented, so I think, actually, there are more pressing matters for us to discuss if we are serious about helping out the tourism sector as a whole. So, the prices of goods to start. Yes, inflation is down, but that doesn't mean that prices are also necessarily going down. VAT is something the sector has highlighted several times as an issue, and business rates. Now, I would say, actually, if the Welsh Government were wanting to make things a bit easier for the tourism sector, restoring business rates relief to its previous level, or, better yet, actually working to vary the multiplier and use this as a way then to take pressure off the hospitality sector, as an example, would be the way to go.
So, Dirprwy Lywydd, there are some things we can agree on with the original motion, but I think we have to seriously consider how we make tourism more sustainable in the long term. So far, I haven't seen any alternative suggestions that I would support to what is on the table currently, so I hope the Plaid Cymru amendments can be supported. Diolch yn fawr.
Wel, dyma pam, er enghraifft, fy mod wedi siarad am yr angen i'r tâl fod ar y lefel gywir, iawn? Rydych chi'n dweud nad oes ardoll dwristiaeth yng ngweddill y DU. Byddwn i'n dweud bod hynny'n wir tan y pwynt lle mae llefydd fel Cernyw, er enghraifft, sy'n sôn am hynny nawr—. Rwy'n meddwl fy mod i'n iawn i ddweud bod Manceinion yn ei ystyried. Unwaith eto—[Torri ar draws.] Yn union. Felly, mae'r enghraifft a ddefnyddioch chi'n annheg, oherwydd rydym yn mynd i weld ardoll dwristiaeth yn cael ei chyflwyno ar draws gweddill y DU, mae'n ymddangos, mewn llefydd fel Cernyw a Manceinion.
Nawr, ar y pwynt ynghylch trethu pethau, yr ail bwynt y credaf ei fod yn eithaf pwysig yma yw lle mae'r arian a godir yn mynd mewn gwirionedd. Nawr, rwyf wedi dweud yn gyson fy mod yn credu y dylid neilltuo'r arian a godir ar gyfer gwasanaethau sy'n gwella bywydau twristiaid, ie, ond hefyd yn gwella bywydau pobl leol—felly, gwell trafnidiaeth gyhoeddus. Wyddoch chi, fe wnaethoch chi sôn fod y cysylltiadau trafnidiaeth i gyrraedd yr Wyddfa yn wael iawn; wel, dyma un ffordd o ariannu gwell cysylltiadau trafnidiaeth a chynnal a chadw'r strydoedd yn well ac yn y blaen.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod bod ardoll dwristiaeth, os caiff ei chymeradwyo, yn rhywbeth a fyddai flynyddoedd i ffwrdd o gael ei gweithredu, felly rwy'n credu, mewn gwirionedd, fod yna faterion mwy dybryd i ni eu trafod os ydym o ddifrif ynglŷn â helpu'r sector twristiaeth yn ei gyfanrwydd. Felly, prisiau nwyddau i ddechrau. Ydy, mae chwyddiant i lawr, ond nid yw hynny'n golygu bod prisiau o reidrwydd yn gostwng. Mae TAW yn rhywbeth y mae'r sector wedi tynnu sylw ato sawl gwaith fel problem ac ardrethi busnes. Nawr, pe bai Llywodraeth Cymru am wneud pethau'n haws i'r sector twristiaeth, byddwn i'n dweud mai adfer rhyddhad ardrethi busnes i'w lefel flaenorol fyddai hynny, neu'n well byth, y llwybr i'w ddilyn fyddai gweithio i amrywio'r lluosydd a defnyddio hyn fel ffordd o dynnu pwysau oddi ar y sector lletygarwch, er enghraifft.
Felly, Ddirprwy Lywydd, mae rhai pethau y gallwn gytuno arnynt gyda'r cynnig gwreiddiol, ond credaf fod yn rhaid inni ystyried o ddifrif sut rydym yn gwneud twristiaeth yn fwy cynaliadwy yn y tymor hir. Hyd yn hyn, nid wyf wedi gweld unrhyw awgrymiadau amgen y byddwn yn eu cefnogi i'r hyn sydd ar y bwrdd ar hyn o bryd, felly rwy'n gobeithio y gellir cefnogi gwelliannau Plaid Cymru. Diolch yn fawr.
Well, the tourism sector is fundamentally important to the Welsh economy, and what it offers contributes hugely to the unique selling points of Wales, and, as such, it should be valued, it should be supported and it should be invested in, but sadly the industry doesn't feel this at the moment. Before the pandemic hit, the tourism sector was estimated to directly contribute up to £2.4 billion—roughly 5 per cent of the Wales gross domestic product—and it accounted for over 150,000 jobs. We should celebrate and promote all that Wales has to offer, but we must remember that without a vibrant tourism industry and all it represents, we can't do that or reap the economic benefits of all we have to offer. Not only do people come to visit our beautiful countryside, experience our culture, our language, our fabulous food and drink, but also, as Laura says, iconic film locations—again, another string to the bow of the Welsh offer, one that promotes Wales to the wider world and a younger audience, perhaps. However, all this said, the sector here is struggling as a direct result of Labour's recent policy making. I know of some hospitality and tourism businesses in my constituency that are separated by mere miles from their competitors in England but feel hugely disadvantaged against similar businesses over the border, and that stretches all the way up the border of Wales. Businesses are facing the impending tourism tax, additional waste charges, the highest business rates in the UK, and reduced non-domestic rates support. All of these are causing real concern and anxiety to so many businesses that are already finding things really difficult at the moment.
And if this isn't enough, many self-catering businesses are considering closing—I've had two or three letters to this effect—due to the 182-days occupancy threshold, an unrealistic expectation for many businesses. And that's why we are calling on the Welsh Government to revise occupancy figures to that more realistic 105 days.
Wel, mae'r sector twristiaeth yn sylfaenol bwysig i economi Cymru, ac mae'r hyn y mae'n ei gynnig yn cyfrannu'n enfawr at bwyntiau gwerthu unigryw Cymru, ac o'r herwydd, fe ddylid gweld ei werth, dylid ei gefnogi a dylid buddsoddi ynddo, ond yn anffodus nid yw'r diwydiant yn teimlo hyn ar hyn o bryd. Cyn i'r pandemig daro, amcangyfrifid bod y sector twristiaeth yn cyfrannu hyd at £2.4 biliwn yn uniongyrchol—tua 5 y cant o gynnyrch domestig gros Cymru—ac yn cynnal dros 150,000 o swyddi. Dylem ddathlu a hyrwyddo popeth sydd gan Gymru i'w gynnig, ond heb ddiwydiant twristiaeth bywiog a'r cyfan y mae'n ei gynrychioli, rhaid inni gofio na allwn wneud hynny na medi buddion economaidd popeth sydd gennym i'w gynnig. Daw pobl i ymweld â'n cefn gwlad hardd, profi ein diwylliant, ein hiaith, ein bwydydd a'n diodydd gwych, ond hefyd, fel y dywed Laura, ein lleoliadau ffilm eiconig—unwaith eto, agwedd ragorol arall ar yr hyn sydd gan Gymru i'w gynnig, un sy'n hyrwyddo Cymru i'r byd ehangach a chynulleidfa iau, efallai. Fodd bynnag, wedi dweud hyn, mae'r sector yma yn ei chael hi'n anodd o ganlyniad uniongyrchol i bolisïau diweddar Llafur. Rwy'n gwybod am rai busnesau lletygarwch a thwristiaeth yn fy etholaeth sydd ond ychydig filltiroedd oddi wrth fusnesau sy'n cystadlu â nhw yn Lloegr ond sy'n teimlo eu bod dan anfantais fawr o gymharu â busnesau tebyg dros y ffin, ac mae hynny'n ymestyn yr holl ffordd i fyny'r ffin yng Nghymru. Mae busnesau'n wynebu'r dreth dwristiaeth sydd ar y ffordd, costau gwastraff ychwanegol, yr ardrethi busnes uchaf yn y DU, a llai o gymorth ardrethi annomestig Mae'r rhain i gyd yn achosi pryder gwirioneddol i gynifer o fusnesau sydd eisoes yn gweld pethau'n anodd iawn ar hyn o bryd.
Ac os nad yw hyn yn ddigon, mae llawer o fusnesau hunanddarpar yn ystyried cau—rwyf wedi cael dau neu dri llythyr i'r perwyl hwn—oherwydd y trothwy deiliadaeth o 182 diwrnod, disgwyliad afrealistig i lawer o fusnesau. A dyna pam ein bod yn galw ar Lywodraeth Cymru i adolygu ffigurau deiliadaeth i 105 diwrnod, sy'n fwy realistig.
Peter, will you take an intervention?
Peter, a wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, please.
Gwnaf.
Thank you. I was encouraged, actually, to hear the Plaid Cymru MP for Ceredigion, Ben Lake, talking about the 182-night occupancy level and saying that it goes too far in affecting those legitimate businesses who are furnished holiday lets. Would you agree with the assessment by the Plaid Cymru MP?
Diolch. Cefais fy nghalonogi, mewn gwirionedd, wrth glywed AS Plaid Cymru dros Geredigion, Ben Lake, yn siarad am y lefel ddeiliadaeth o 182 noson gan ddweud ei fod yn mynd yn rhy bell gan effeithio ar fusnesau dilys sy'n llety gwyliau â dodrefn. A fyddech chi'n cytuno gydag asesiad yr AS Plaid Cymru?
Absolutely. There are so many businesses. Some may achieve the 182, but the vast majority find that extremely difficult. Of course, if they then can no longer benefit from business recognition, they're faced by three times council tax rates, which then puts them out of business. It's a self-fulfilling prophecy of driving tourism businesses out of business. So, clearly, the tourism sector requires a range of good accommodation in order to flourish, because, without it, obviously, fewer tourists have the opportunity to explore our beautiful country and all it has to offer. But, sadly, the Welsh Government's current policy agenda will lead to a downward spiral of tourism venues.
And let's be clear, these policies will not enable many vacant self-catering venues to find their way back into local residency if no longer viable for tourism. According to the Professional Association of Self-caterers, businesses estimate that only 5 per cent of businesses consider a local resident as a most likely buyer of their property. In fact, 39 per cent of businesses think that the most likely buyers of their property would be a second-home owner, and 37 per cent think it would be acquired by another holiday-let operator.
So, what can be done? For starters, the Welsh Government needs to assess the 182-day rule and abandon the proposed tourism tax. And, Luke, I'll tell you where the money will go. As a past local government leader, I know what will happen. Current economic development budgets will be reduced and will be backfilled with this levy, and moneys diverted from the economic development functions will go to support social care and health. That's what will happen, guaranteed. And we also need to take steps to introduce a tourism and hospitality academy to upskill the sector for the future and make the most of the increase in awareness that Wales is getting.
Finally, we need to ensure that any policy making here in Wales focuses on improving the tourism sector, not exploiting it. Our beautiful country has the opportunity to offer so much to visitors across the world, and we need the Welsh Government to start treating it as such. Diolch.
Yn llwyr. Mae cymaint o fusnesau. Efallai y bydd rhai'n cyflawni'r 182, ond mae'r mwyafrif helaeth yn ei chael hi'n anodd iawn. Wrth gwrs, os na allant elwa mwyach o gydnabyddiaeth fusnes, maent yn wynebu cyfraddau'r dreth gyngor sydd deirgwaith yn uwch, sy'n eu gwthio allan o fusnes. Mae'n broffwydoliaeth sy'n gwireddu ei hun o wthio busnesau twristiaeth allan o fusnes. Felly, yn amlwg, mae'r sector twristiaeth angen ystod o ddarpariaethau llety da er mwyn ffynnu, oherwydd, hebddynt, yn amlwg, mae llai o dwristiaid yn cael cyfle i archwilio ein gwlad hardd a'r cyfan sydd ganddi i'w gynnig. Ond yn anffodus, bydd agenda bolisi bresennol Llywodraeth Cymru yn arwain at fethiant cynyddol lleoliadau twristiaeth.
A gadewch inni fod yn glir, ni fydd y polisïau hyn yn galluogi llawer o leoliadau hunanddarpar gwag i ddod yn ôl yn breswylfeydd lleol os nad ydynt bellach yn hyfyw ar gyfer twristiaeth. Yn ôl Cymdeithas Broffesiynol Hunanddarparwyr y DU, mae busnesau'n amcangyfrif mai dim ond 5 y cant o fusnesau sy'n ystyried mai preswylydd lleol a fyddai'n fwyaf tebygol o brynu eu heiddo. Mewn gwirionedd, mae 39 y cant o fusnesau o'r farn mai perchennog ail gartref a fyddai'n fwyaf tebygol o brynu eu heiddo, ac mae 37 y cant yn credu mai gweithredwr llety gwyliau arall a fyddai'n ei brynu.
Felly, beth y gellir ei wneud? I ddechrau, mae angen i Lywodraeth Cymru asesu'r rheol 182 diwrnod a rhoi'r gorau i'r dreth dwristiaeth arfaethedig. A Luke, fe ddywedaf wrthych lle bydd yr arian yn mynd. Fel arweinydd llywodraeth leol yn y gorffennol, rwy'n gwybod beth fydd yn digwydd. Bydd y cyllidebau datblygu economaidd presennol yn cael eu lleihau a byddant yn cael eu hôl-lenwi â'r ardoll hon, a bydd arian sy'n cael ei ddargyfeirio o'r swyddogaethau datblygu economaidd yn mynd i gefnogi gofal cymdeithasol ac iechyd. Dyna beth fydd yn digwydd, yn sicr. Ac mae angen inni gymryd camau hefyd i gyflwyno academi twristiaeth a lletygarwch i uwchsgilio'r sector ar gyfer y dyfodol a gwneud y gorau o'r cynnydd mewn ymwybyddiaeth y mae Cymru'n ei weld.
Yn olaf, mae angen inni sicrhau bod unrhyw bolisïau a wneir yma yng Nghymru yn canolbwyntio ar wella'r sector twristiaeth, nid ei ecsbloetio. Mae gan ein gwlad brydferth gyfle i gynnig cymaint i ymwelwyr ar draws y byd, ac mae angen i Lywodraeth Cymru ddechrau ei thrin yn gydnaws â hynny. Diolch.
Dwi’n gobeithio fedrwn ni i gyd gytuno fan hyn. Roeddwn i yn siomedig efo cyfraniad Gareth Davies oedd yn awgrymu nad ydym ni i fod yn falch o hyrwyddo Cymru, nad yw pobl eisiau dod i Gymru. Roeddwn i'n disgwyl iddo fo wneud—
I hope we can all agree here. I was disappointed with the contribution made by Gareth Davies, who seemed to suggest that we shouldn't to be proud of promoting Wales and that people don't want to visit to Wales. I had expected—
Will you take an intervention, Heledd?
A wnewch chi dderbyn ymyriad, Heledd?
Gaf i orffen fy mhwynt yn gyntaf? Wedyn mi wnaf i gymryd. Na, dwi ddim yn ei gymryd o—dwi eisiau gorffen fy mhwynt.
Roeddwn i'n meddwl eich bod chi'n mynd i grybwyll y cysylltiad rhwng Fenis a Rhyl. Dwi'n siŵr eich bod chi'n ymwybodol o'r holl myths oedd o gwmpas y Little Venice exhibition oedd o dan Queen's Market yn Rhyl. Felly, dwi'n meddwl bod yna bethau y dylen ni fod yn ymfalchïo ynddyn nhw, rhai o’r hanesion hyn, a'u hyrwyddo’n well. Ac mi wnaf i gymryd yr intervention.
If I could finish my point, then I will take your intervention. No, I'm not taking it at the moment—I want to finish my point.
I thought that you were going to mention the link between Venice and Rhyl. I'm sure you are aware of all the myths around the Little Venice exhibition under Queen's Market in Rhyl. So, I think that there are things that we should be taking pride in, some of these stories, and better promoting them. I will now take your intervention.
I'm pleased that you know about Little Venice, because, yes, it's a great story. But the point I'm making is not to do down Wales, as you're alluding to; it's actually saying, 'Well, what we've got to do is do something differently', because the comparisons that you're making are direct comparisons to hot countries. Luke mentioned Barcelona as well. What's the average temperature of Barcelona? Probably significantly—not 'probably'—we know it's significantly higher than what Wales is and, indeed, Great Britain, so it's not a fair comparison when talking about things like tourism tax, because it's not just a fair one to make.
Rwy'n falch eich bod chi'n gwybod am Little Venice, oherwydd mae'n stori wych. Ond y pwynt rwy'n ei wneud yw peidio â difrïo Cymru, fel rydych chi'n ei wneud; dylem ddweud yn hytrach, 'Wel, mae'n rhaid inni wneud rhywbeth yn wahanol', oherwydd mae'r cymariaethau rydych chi'n eu gwneud yn gymariaethau uniongyrchol â gwledydd poeth. Mae Luke yn sôn am Barcelona hefyd. Beth yw tymheredd cyfartalog Barcelona? Gryn dipyn yn uwch mae'n debyg—nid 'mae'n debyg'—fe wyddom ei fod yn sylweddol uwch na thymheredd Cymru a Phrydain yn wir, felly nid yw'n gymhariaeth deg wrth sôn am bethau fel treth dwristiaeth, oherwydd nid yw'n un deg i'w gwneud.
I don’t agree with your argument. I think you failed the point here. I think you are talking Wales down because I think we have things that attract people. People who come to Wales actually are astounded by the richness of what we have to offer. So, I don’t accept your argument at all.
Nid wyf yn cytuno â'ch ymresymiad. Rwy'n credu eich bod wedi methu'r pwynt yma. Rwy'n meddwl eich bod chi'n difrïo Cymru oherwydd rwy'n credu bod gennym bethau sy'n denu pobl. Mae pobl sy'n dod i Gymru wedi eu syfrdanu gan gyfoeth yr hyn sydd gennym i'w gynnig. Felly, nid wyf yn derbyn eich dadl o gwbl.
Lle dwi yn gobeithio y medrwn ni gytuno ydy bod yna fwy y gallwn ni fod ei wneud i gefnogi'r sector twristiaeth a hefyd i hybu'r sector twristiaeth, a dwi yn meddwl bod Llywodraeth Cymru angen perchnogi hwn yn fwy fel pwnc a'n bod ni efallai'n colli cyfleoedd economaidd. Yr hyn dwi'n meddwl yn aml ydy—. Mi wnes i dreulio cyfnod hir yn byw yn Iwerddon, ac rydych chi'n gwybod pa mor wych ydy Iwerddon am hyrwyddo a chael pobl o ledled y byd i ymweld. Yn amlwg, mae hi'n stori wahanol. Ond, yn aml, dwi'n crwydro Cymru, llefydd fel Caernarfon, ac rydych chi'n meddwl, pe byddai fan hyn yn Iwerddon, mi fyddai pobl yn heidio yma, mi fyddai yna fusnesu lu. Mae yno'n barod fusnesau annibynnol gwych, ond mi fyddai fo'n lle oedd yn ffynnu yn economaidd. Yn anffodus, dydyn ni ddim wedi cweit gallu sicrhau ein bod ni'n cael yr ymwelwyr fyddai'n gallu rhoi'r fantais economaidd i ni.
Dwi'n meddwl hefyd nad ydyn ni'n gwneud digon o ran iaith a diwylliant Cymru o ran y sector twristiaeth. Dwi'n meddwl byddai pobl yn hoffi dod yma a chlywed y Gymraeg fel iaith fyw. Dwi'n meddwl ein bod ni weithiau'n edrych ar bethau fel Eisteddfod yr Urdd a'r Eisteddfod Genedlaethol fel pethau ar gyfer Cymry Cymraeg—efallai rhai o'r Cymry yn yr ardal—ond ddim yn meddwl am y manteision rhyngwladol, oherwydd os ydych chi wedi ymweld efo'r eisteddfodau hyn a gweld ymwelwyr rhyngwladol, maen nhw wedi eu rhyfeddu gan yr hyn sydd wedi'u cynnig yna, a dwi'n meddwl y dylen ni fod yn eu hyrwyddo nhw gymaint yn fwy. Mae yna dueddiad, yn anffodus, i roi'r pwyslais ar Ŵyl y Gelli yn hytrach na'r gwyliau Cymraeg, a dwi'n meddwl bod yna fanteision lu. Mi fyddai Tafwyl yn brofiad anhygoel i bobl, ac mi fyddai Gŵyl Fach y Fro, ac ati.
Mae'n rhaid inni hefyd edrych ar y toriadau ehangach. Mi oeddwn i'n falch o glywed Ysgrifennydd y Cabinet dros Ddiwylliant a Chyfiawnder Cymdeithasol yn gynharach heddiw yn sôn am Opera Cenedlaethol Cymru a pha mor bwysig ydy hwnnw fel sefydliad o ran hyrwyddo Cymru yn rhyngwladol. Wel, mae gennym ni hefyd gasgliadau cenedlaethol gwych, os ydyn ni'n edrych ar effaith economaidd pethau fel ein hamgueddfeydd cenedlaethol, Llyfrgell Genedlaethol Cymru ac ati. Dwi'n meddwl bod rhaid inni edrych ar yr holl ystod o sefydliadau sydd gennym ni. Yn amlwg, mae yna lawer o drafodaethau wedi bod yn ddiweddar pan oedd yna sôn am Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd yn cau eu drysau, er enghraifft. Rydyn ni wedi clywed am y toriadau lu pe byddai'n rhaid lleihau'r oriau o ran rhai o'n hamgueddfeydd cenedlaethol ni. Pam nad ydyn ni'n edrych ar yr holl gyllidebau diwylliant hefyd yng nghyd-destun twristiaeth? Mae'r rhain yn swyddi allweddol.
Mae gennym ni gyfoeth o bethau i'w hyrwyddo. Dwi'n meddwl bod treftadaeth ddiwylliannol—. Os edrychwch chi ar safleoedd treftadaeth y byd—mae'r un mwyaf diweddar sydd gennym ni yn Llanberis, er enghraifft—mae yna straeon gwych gennym ni i'w dweud, straeon sydd yn berthnasol yn rhyngwladol. Felly, yr hyn dwi'n gobeithio'i weld drwy gael y ddadl yma a chyfrannu ati hi heddiw ydy ein bod ni'n gweld ymrwymiad gan y Llywodraeth i ailedrych ar y strategaeth twristiaeth, sicrhau bod y Gymraeg a'n gwyliau cenedlaethol a diwylliannol ni yn rhan fwy blaenllaw o hynny, a'n bod ni o'r diwedd yn uno ac yn hybu Cymru a'r cyfoeth sydd gennym ni yn ei gyfanrwydd.
Where I do hope we can agree is that there is more that we could be doing to support the tourism sector and to boost the tourism sector, and I think the Welsh Government needs to take ownership of this as an issue, and that we are perhaps missing out on economic opportunities. What I often think is—. I did spend a long time living in Ireland, and you know how excellent Ireland is at promoting itself and getting people from across the world to visit. Clearly, it's a different story there. But I often travel around Wales, to places like Caernarfon, and think if this was in Ireland, people would be flocking, and there would be all sorts of businesses. There are already excellent independent businesses there, but it would be a place that would prosper economically. Unfortunately, we haven't quite been able to ensure that we do attract the visitors that could provide us with that economic boost.
I also think we're not doing enough in terms of the language and culture of Wales in the tourism sector. I think that people would enjoy coming here and hearing the Welsh language as a living language. I think we often look at things like the Urdd Eisteddfod and the National Eisteddfod as things that are for Welsh speakers—and perhaps for some of the people living in the area—but we're not thinking about the international opportunities, because if you have visited these eisteddfodau and seen the international visitors, they are astonished by what is provided and what's available there, and I think we should be promoting them so much more. There is a trend, unfortunately, to focus on the Hay Festival rather than the Welsh festivals, and I do think that there are huge benefits. Tafwyl would be an incredible experience for people, as would Gŵyl Fach y Fro, and so on.
We must also look at the broader cuts. I was pleased to hear the Cabinet Secretary for Culture and Social Justice earlier this afternoon mentioning the Welsh National Opera and how important that is as an organisation in promoting Wales internationally. Well, we also have national collections that are wonderful, if we look at the economic impact of things such as our national museum, the national library and so on. I think that we do need to look at the whole range of organisations and institutions we have. Clearly, there have been a lot of discussions recently when there was talk about the National Museum Cardiff closing its doors, for example. We've heard about the cuts if we had to reduce hours for some of our national museums. Why don't we look at all of the culture budgets in the context of tourism also? These are key jobs.
We have a wealth of things to promote. I think the cultural heritage—. If you look at the world heritage sites—the most recent one we have is in Llanberis, for example—there are great stories to tell there, stories that are pertinent on an international stage. So, what I hope to see by having this debate and contributing to it today is that we do see a commitment from the Government to review its tourism strategy, to ensure that the Welsh language and our national and cultural festivals are a more prominent part of that, and that we at last unite and promote Wales and the wealth that we have in its entirety.
Let us start by looking at the scope and scale of tourism in Wales so that we can understand just how important it is to our culture, our economy and industry. Around one in every nine people in Wales work in this sector, with over 75 per cent of those working in a hospitality business supporting their local communities and economies. The two sectors are clearly inextricably related with helping to contribute £2.5 billion to Wales's own GDP.
However, Welsh Government policies and, indeed, the legacy of the most recent co-operation agreement, have been really damaging and it's still having a detrimental impact on this industry. At a time when this is a sector that does need an incredible amount of support and aid, Welsh Labour and Plaid Cymru seem fixated on bringing in rules and regs that are smothering Welsh tourism and its ability to thrive, rather than supporting the sector to increase the number employed to more than 172,000 people and boosting its value to the economy to more than £6.5 billion annually. Let's look at where we can justifiably blame the co-operation agreement and Labour and Plaid Cymru here: the 182-day rule for self-catering accommodation; a registration scheme; a licensing scheme; tourism tax; the number of days pop-up campsites can be in operation—28 here, 60 over the border; and, most crucially of all, despite businesses facing real pressures with post-COVID recovery, slashing the 75 per cent business rates relief for businesses in the retail, leisure and hospitality sector. No wonder I get dozens of e-mails saying, 'What on earth is Plaid Cymru doing, and Welsh Labour, in this agreement?' I get e-mails from your constituency, Heledd, saying that it's shocking what you are doing to your own tourism industry.
Now, this has absolutely crippled an industry that has been suffering for years. Despite endless examples and emphasis on the crucial role that small businesses play within this sector, Welsh Labour and Plaid Cymru persist in their determination to reduce business rates relief by almost half. Let's not forget either that the money to continue this scheme was allocated by the UK Conservative Government. However, the Welsh Government, as always, thought they knew better.
Shocking figures show that, last year, Wales lost more than a pub a week in 2023, with 63 shutting their doors. This is more than double the 0.9 per cent decline in pub numbers in England during the same period. Those closures are estimated to have cost around 770 jobs, which is extremely concerning when we consider that most of these jobs are in our isolated rural areas, where it's sometimes impossible to find work. More broadly, over the past six years, Wales has lost 272 pubs and, despite this dire situation, the outlook is becoming increasingly gloomy. Kate Nicholls, a well-respected voice in UKHospitality, the chief executive officer, said, we're
'Already seeing 10% higher failure rate in Wales'.
Well, that's nothing to be proud of as a Government, is it? But with business rates support slashed to less than half what it was, that will only accelerate closures.
Plaid Cymru and Labour are ignoring the post-COVID impact on our tourism businesses. Just look at the increased energy costs, food costs—although I have to say that I'm really chuffed with the UK Conservative Government's announcement today that inflation now has dropped, exactly as our Prime Minister said he would work hard to do, and he has succeeded. At a time when businesses were looking for support from the Welsh Government, they were working with Plaid to double down on Welsh hospitality and tourism. This represents nothing more than gross negligence. The industry are calling out, they're crying out, for help, and what do you do? You go and slap them with—. Oh, you've changed it now. They don't like the words, 'tourism tax'; it's a 'visitor levy'. Dress it up any way you like, it is a horrible tax on our tourism industry, a pointless idea dreamt up in that ludicrous co-operation agreement. Another idea from the other side. Another tax for us all to pay. Is there any limit to this socialist and nationalist greed?
According to a survey by the Wales Tourism Alliance, 70 per cent of visitors said they would now consider going on holiday to another country if there was a tax. Is this what our economy needs now? Aberconwy relies on tourism in a way that many simply—
Gadewch inni ddechrau drwy edrych ar gwmpas a graddfa twristiaeth yng Nghymru fel y gallwn ddeall pa mor bwysig yw hi i'n diwylliant, ein heconomi a'n diwydiant. Mae tua un o bob naw o bobl yng Nghymru yn gweithio yn y sector hwn, gyda dros 75 y cant o'r rheini sy'n gweithio mewn busnes lletygarwch yn cefnogi eu cymunedau a'u heconomïau lleol. Mae'n amlwg fod cysylltiad annatod rhwng y ddau sector a helpu i gyfrannu £2.5 biliwn i gynnyrch domestig gros Cymru ei hun.
Fodd bynnag, mae polisïau Llywodraeth Cymru a gwaddol y cytundeb cydweithio diweddaraf yn wir, wedi bod yn niweidiol iawn ac mae'n dal i gael effaith niweidiol ar y diwydiant hwn. Ar adeg pan fo hwn yn sector sydd angen cefnogaeth a chymorth anhygoel, mae'n ymddangos bod Llafur Cymru a Phlaid Cymru yn benderfynol o gyflwyno rheolau a rheoliadau sy'n mygu twristiaeth Cymru a'i gallu i ffynnu, yn hytrach na chefnogi'r sector i gynyddu'r nifer a gyflogir i fwy na 172,000 o bobl a chodi ei werth i'r economi i fwy na £6.5 biliwn bob blwyddyn. Gadewch inni edrych ar ble y gellir cyfiawnhau beio'r cytundeb cydweithio a Llafur a Phlaid Cymru yma: y rheol 182 diwrnod ar gyfer llety hunanddarpar; cynllun cofrestru; cynllun trwyddedu; treth dwristiaeth; nifer y diwrnodau y gall gwersylloedd dros dro fod yn weithredol—28 yma, 60 dros y ffin; ac yn bwysicaf oll, er bod busnesau'n wynebu pwysau gwirioneddol wrth adfer ar ôl COVID, torri'r rhyddhad ardrethi busnes o 75 y cant i fusnesau yn y sector manwerthu, hamdden a lletygarwch. Nid yw'n syndod fy mod yn cael dwsinau o e-byst yn dweud, 'Beth ar y ddaear y mae Plaid Cymru yn ei wneud, a Llafur Cymru, yn y cytundeb hwn?' Rwy'n cael negeseuon e-bost o'ch etholaeth, Heledd, yn dweud bod yr hyn a wnewch i'ch diwydiant twristiaeth eich hunain yn frawychus.
Nawr, mae hyn wedi cloffi diwydiant sydd wedi bod yn dioddef ers blynyddoedd. Er gwaethaf enghreifftiau diddiwedd a phwyslais ar y rôl hanfodol y mae busnesau bach yn ei chwarae yn y sector hwn, mae Llafur Cymru a Phlaid Cymru yn parhau yn eu penderfyniad i leihau rhyddhad ardrethi busnes bron i hanner. Gadewch inni beidio ag anghofio ychwaith fod yr arian i barhau'r cynllun wedi'i ddyrannu gan Lywodraeth Geidwadol y DU. Fodd bynnag, roedd Llywodraeth Cymru, fel bob amser, yn meddwl eu bod yn gwybod yn well.
Dangosodd ffigurau brawychus y llynedd fod Cymru wedi colli mwy nag un dafarn yr wythnos yn 2023, gyda 63 yn cau eu drysau. Mae hyn yn fwy na dwbl y gostyngiad o 0.9 y cant yn nifer y tafarndai yn Lloegr yn ystod yr un cyfnod. Amcangyfrifir bod cau'r rhain wedi costio tua 770 o swyddi, sy'n peri pryder mawr pan ystyriwn fod y rhan fwyaf o'r swyddi hyn yn ein hardaloedd gwledig anghysbell, lle mae'n gallu bod yn amhosibl dod o hyd i waith. Yn ehangach, dros y chwe blynedd diwethaf, mae Cymru wedi colli 272 o dafarndai ac er gwaethaf y sefyllfa enbyd hon, mae'r rhagolygon yn mynd yn fwyfwy tywyll. Dywedodd Kate Nicholls, llais uchel ei barch yn UKHospitality, y prif swyddog gweithredol, ein bod ni
'Eisoes yn gweld cyfradd methiant 10 y cant yn uwch yng Nghymru'.
Nid yw hynny'n ddim byd i fod yn falch ohono fel Llywodraeth. Ond gyda chymorth ardrethi busnes yn cael ei dorri i lai na hanner yr hyn ydoedd, ni fydd hynny ond yn cyflymu'r cau.
Mae Plaid Cymru a Llafur yn anwybyddu'r effaith ar ôl COVID ar ein busnesau twristiaeth. Edrychwch ar y costau ynni uwch, costau bwyd—er bod yn rhaid imi ddweud fy mod i'n falch iawn o glywed cyhoeddiad Llywodraeth Geidwadol y DU heddiw fod chwyddiant bellach wedi gostwng, yn union fel y dywedodd ein Prif Weinidog y byddai'n gweithio'n galed i'w wneud, ac mae wedi llwyddo. Ar adeg pan oedd busnesau'n chwilio am gymorth gan Lywodraeth Cymru, roeddent yn gweithio gyda Phlaid Cymru i gyfyngu ar letygarwch a thwristiaeth Cymru. Mae hyn yn esgeulustod difrifol. Mae'r diwydiant yn galw, yn erfyn, am gymorth, a beth wnewch chi? Rydych chi'n eu taro â—. O, rydych chi wedi ei newid nawr. Nid ydynt yn hoffi'r geiriau, 'treth dwristiaeth'; 'ardoll ymwelwyr' yw hi nawr. Beth bynnag y byddwch yn ei galw, mae'n dreth erchyll ar ein diwydiant twristiaeth, syniad dibwrpas arall yn y cytundeb cydweithio hurt. Syniad arall o'r ochr arall. Treth arall i bawb ohonom ei thalu. A oes unrhyw ben draw i'r trachwant sosialaidd a chenedlaetholgar hwn?
Yn ôl arolwg gan Gynghrair Twristiaeth Cymru, dywedodd 70 y cant o ymwelwyr y byddent yn ystyried mynd ar wyliau i wlad arall nawr pe bai treth yn cael ei chyflwyno. Ai dyma sydd ei angen ar ein heconomi nawr? Mae Aberconwy yn dibynnu ar dwristiaeth mewn ffordd y mae llawer—
Janet, you need to conclude now, please.
Janet, mae angen ichi ddod i ben nawr, os gwelwch yn dda.
—do not understand. It is its lifeblood. And I am proud of every one of those privately owned hospitality businesses and retailers who work hard—they work a lot harder than some of these Ministers here.
—yn methu ei ddeall. Mae'n anadl einioes iddi. Ac rwy'n falch o bob un o'r busnesau lletygarwch preifat a'r manwerthwyr gweithgar—maent yn gweithio'n llawer caletach na rhai o'r Gweinidogion hyn yma.
Janet, you need to conclude now, please.
Janet, mae angen ichi ddod i ben nawr, os gwelwch yn dda.
At a time when all the sector needed was support and attention, the ideologues seem to think that the whole system needs a shake-up. Let's reduce the 182-day occupancy threshold, scrap the tourism tax and allow the sector to breathe and recover.
Ar adeg pan nad oedd y sector angen dim byd mwy na chymorth a sylw, mae'n ymddangos bod yr ideolegwyr yn meddwl bod angen ysgwyd y system gyfan. Gadewch inni ostwng y trothwy deiliadaeth o 182 diwrnod, cael gwared ar y dreth dwristiaeth a chaniatáu i'r sector anadlu ac ymadfer.
Thank you, Janet.
Diolch, Janet.
I am thrilled this co-operation agreement is confined to the history and legacy that you will be remembered for.
Rwy'n falch iawn fod y cytundeb cydweithio bellach yn hanes ac y cewch eich cofio am hyn.
Ers blynyddoedd, mae twristiaeth wedi bod yn gonglfaen i economi Cymru. Does dim dwywaith ei bod yn dod â biliynau o bunnoedd i’n heconomi ni, yn creu swyddi ac yn cyflwyno harddwch ein mynyddoedd trawiadol, ein harfordiroedd gogoneddus a’n trefi marchnad unigryw i’r byd. Ac yn ganolog i’r llwyddiant bob tro—bob tro—o Fôn i Fynwy, yw'r croeso cynnes Cymreig rŷn ni'n estyn fel pobl yng Nghymru i bawb. A does neb yn dadlau pwysigrwydd twristiaeth, ond mae'n rhaid iddi fod yn deg i'r cymunedau sy'n cael eu heffeithio gan leflau uchel o dwrisiaeth ac mae'n rhaid iddi fod yn gynaliadwy.
Nawr, fel Aelod dros Ganolbarth a Gorllewin Cymru, mae'n anodd osgoi pwysigrwydd y diwydiant creiddiol hwn i’r ardal, ac, mewn cyfarfod diweddar gyda'r gynghrair twristiaeth, fe welais i beth oedd gwerth economaidd enfawr hyn: dros £200 miliwn y flwyddyn i economi Gorllewin Caerfyrddin a De Penfro, £110 miliwn i Breseli Penfro, a £186 miliwn i Ddwyfor Meirionnydd, i nodi dim ond rhai. Felly, mae’r gwerth hyn i’w weld yn glir yn ein busnesau lletygarwch, ein caffis, tafarndai ac atyniadau arbennig, gan sicrhau swyddi mewn ardaloedd lle gall gwaith fod yn brin. I’r perwyl hwnnw, rwy’n croesawu’n fawr y ddadl hon y prynhawn yma, sy’n cydnabod pwysigrwydd twristiaeth, ac, yn wir, fel mae Luke Fletcher wedi dweud yn barod, mae yna elfennau o’r cynnig hwn rwy'n eu cefnogi, yn enwedig yr angen dirfawr am gyflwyno academi twristiaeth a lletygarwch i uwch-sgilio’r sector ar gyfer y dyfodol, sydd wedi bod yn rhan o faniffesto Plaid Cymru ers blynyddoedd. Fodd bynnag, rhaid hefyd cydnabod yr heriau sy’n dod yn sgîl y llif o dwristiaid yn ystod y tymhorau prysuraf.
For years, tourism has been a cornerstone of Wales's economy. There's no doubt that it contributes billions of pounds to our economy; it creates jobs and introduces the beauty of our breathtaking mountains, our magnificent coastline and our unique market towns to the world. And at the heart of every successful visit, every visit, from Anglesey to Monmouthshire, is the warm Welsh welcome that we extend as people in Wales to everyone who comes here. And nobody is arguing the importance of tourism, but it has to be fair to the communities impacted by high levels of tourism and it has to be sustainable.
Now, as a Member for Mid and West Wales, it is difficult to avoid the importance of this crucial industry to the region, and, in a recent meeting with the tourism alliance, I saw what the enormous economic value of tourism is, contributing over £200 million per annum to the economy of Carmarthen West and Pembrokeshire, £110 million to Preseli Pembrokeshire, and £186 million to Dwyfor Meirionnydd, to name but a few. And this value is clearly visible in our hospitality businesses, our cafes, pubs and special attractions, sustaining jobs in areas where opportunities can be limited. To that end, I welcome very much this afternoon’s debate, which acknowledges the importance of tourism, and, indeed, as Luke Fletcher has said already, there are elements of the motion that I support, particularly the need for a tourism and hospitality academy to be established to upskill the sector for the future, which has been a Plaid Cymru manifesto pledge for some time. However, we must also acknowledge the challenges that follow the influx of tourists during peak seasons.
With great tourism comes great responsibility. So, we’re all too aware of the familiar scenes during the peak season: the endless queueing for a selfie on Yr Wyddfa, the inconsiderate parking along Pen-y-Pass in Eryri and Storey Arms in Bannau Brycheiniog, and the surge in population in our coastal towns to a level three, four and often five times their usual size during the summer months. The truth is that tourism all too often places a huge strain on our local infrastructure: more use of public toilets, maintenance of roads and footpaths, increased litter, heavier demand on health and rescue services and protection of our natural beauty. Now, this demands constant care and attention, but it comes at a cost, and all this at a time when budgetary pressures on our local authorities are at unprecedented levels.
Gyda thwristiaeth dda daw cyfrifoldeb mawr. Felly, rydym i gyd yn ymwybodol iawn o'r golygfeydd cyfarwydd yn ystod y tymor brig: y ciwio diddiwedd am hunlun ar yr Wyddfa, y parcio anystyriol ar hyd Pen-y-Pass yn Eryri a Storey Arms ym Mannau Brycheiniog, a'r ymchwydd ym mhoblogaeth ein trefi arfordirol i lefel sydd dair, bedair ac yn aml bum gwaith eu maint arferol yn ystod misoedd yr haf. Y gwir amdani yw bod twristiaeth yn rhy aml yn rhoi straen enfawr ar ein seilwaith lleol: mwy o ddefnydd o doiledau cyhoeddus, cynnal a chadw ffyrdd a llwybrau troed, mwy o sbwriel, galw trymach am wasanaethau iechyd ac achub a gwarchod ein harddwch naturiol. Nawr, mae hyn yn galw am ofal a sylw cyson, ond mae'n costio, a hyn i gyd ar adeg pan fo'r pwysau cyllidebol ar ein hawdurdodau lleol ar lefelau digynsail.
Would you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, of course.
Gwnaf, wrth gwrs.
Do you not realise how insular that sounds? At the end of the day, you should be welcoming tourists and visitors to Wales. We’ve got so much to shout about, the beauty of this wonderful country. You should be wanting to sell that, not just across the UK but across the world.
Onid ydych chi'n sylweddoli pa mor ynysig y mae hynny'n swnio? Yn y pen draw, dylech fod yn croesawu twristiaid ac ymwelwyr i Gymru. Mae gennym gymaint i ymfalchïo yn ei gylch, harddwch y wlad fendigedig hon. Dylech fod eisiau gwerthu hynny, nid ar draws y DU yn unig ond ledled y byd.
Janet, I don’t know whether you missed my points in translation at the beginning or whether you were listening, but what I did say was that we are proud to be a tourist destination. We believe that tourism is incredibly important to Wales, and we welcome people and want people to come to Wales, but we want to have a balance between that tourism and the effect it has on local communities and the cost of maintaining tourism on local authorities.
So, Plaid Cymru has long implemented a tourism levy, which will help bring about a sense of shared responsibility between—
Janet, nid wyf yn gwybod a wnaethoch chi fethu fy mhwyntiau wrth eu cyfieithu ar y dechrau neu nad oeddech chi'n gwrando, ond yr hyn a ddywedais oedd ein bod yn falch o fod yn gyrchfan i dwristiaid. Rydym yn credu bod twristiaeth yn hynod bwysig i Gymru, ac rydym yn croesawu pobl ac eisiau i bobl ddod i Gymru, ond rydym am gael cydbwysedd rhwng y dwristiaeth honno a'r effaith y mae'n ei chael ar gymunedau lleol a'r gost i awdurdodau lleol o gynnal twristiaeth.
Felly, mae Plaid Cymru wedi cefnogi ardoll dwristiaeth ers amser maith, a fydd yn helpu i greu ymdeimlad o gyfrifoldeb ar y cyd rhwng—
Cefin. Cefin.
Cefin. Cefin.
Sorry.
Mae'n ddrwg gennyf.
I would like to hear the contribution from the Member, therefore I ask people to please keep quiet to allow him to complete his contribution.
Hoffwn glywed cyfraniad yr Aelod, felly gofynnaf i bobl gadw'n dawel i ganiatáu iddo gwblhau ei gyfraniad.
So, we on this side of the Chamber are extremely pleased to be supporting the implementation of a tourism levy, which—
Felly, rydym ni ar yr ochr hon i'r Siambr yn hynod o falch o gefnogi gweithrediad ardoll dwristiaeth, sydd—
Cefin, will you take an intervention?
Cefin, a wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, of course.
Gwnaf, wrth gwrs.
I’m sure you meet many businesses, like I do, across the region, who are very concerned about the visitor levy and actually making sure that, when that tax does come into force, if it does, it's actually going to be re-implemented and given back to those tourism businesses so they can develop—bloody fly; get from here—so they can develop the industry. So, surely that's something that Plaid Cymru should be calling for, actually reinvestment of that money into our tourism sector to make sure they've got thriving businesses going forward.
Rwy'n siŵr eich bod yn cyfarfod â llawer o fusnesau, fel y gwnaf innau, ar draws y rhanbarth, sy'n bryderus iawn am yr ardoll ymwelwyr a sicrhau, pan ddaw'r dreth honno i rym, os daw, y bydd yn cael ei hailddefnyddio a'i rhoi'n ôl i'r busnesau twristiaeth hynny fel y gallant ddatblygu—blydi pryfyn; cer o 'ma—er mwyn iddynt allu datblygu'r diwydiant. Felly, dyna rywbeth y dylai Plaid Cymru alw amdano, am ailfuddsoddi'r arian hwnnw yn ein sector twristiaeth i sicrhau bod ganddynt fusnesau ffyniannus yn y dyfodol.
James, I agree, and, as part of the co-operation agreement, I've argued that point that the money raised should be put back into the local authorities' tourism offer and making the experience of tourism better for those who visit Wales—absolutely agree 100 per cent with that.
So, we need a shared responsibility between welcoming visitors and local residents who live there year in, year out, to protect and invest in our local communities and, as I said, James, improve the tourism offer. But we've heard the scurrilous arguments put forward so many times by the opposition benches that somehow a tourism tax, and we've heard it already today, is somehow anti-English and it would discourage visitors and that Wales—[Interruption.] No, I mean discouraging visitors; I've heard so many times that Wales would suffer as a result and undermine Wales’s economy. We've heard it so many times over the last few months, so—[Interruption.] I'll withdraw the one that says 'today', but we've heard it so many times over the past few months that it becomes a part of your rhetoric. Nothing could be further from the truth. Just look around the world: Croatia, Greece, the Netherlands, France, Italy, Spain and the Caribbean, to name a few. The truth is tourist levies are commonplace in Europe and beyond. They haven't crippled tourism in any of these countries. Instead they've empowered destinations to offer a better visitor experience. In fact, there’s no evidence whatsoever to show that a tourist tax has a detrimental effect on the tourism industry.
Even across Clawdd Offa in England, in Dorset and Manchester, for example, tourism levies are increasingly being discussed and deployed, as we've heard already, in Cornwall and the Lake District. Manchester's tourist tax raised £2.8 million after the first year alone, which has been reinvested into the city, including street cleaning and marketing campaigns. This isn’t anti-English, or indeed anti-tourism; it's all about securing a sense of shared responsibility—
James, rwy'n cytuno, ac fel rhan o'r cytundeb cydweithio, rwyf wedi dadlau'r pwynt y dylid rhoi'r arian a godir yn ôl yng nghynnig twristiaeth yr awdurdodau lleol a gwneud y profiad o dwristiaeth yn well i'r rhai sy'n ymweld â Chymru—cytuno'n llwyr 100 y cant â hynny.
Felly, mae angen cyfrifoldeb ar y cyd arnom rhwng croesawu ymwelwyr a thrigolion lleol sy'n byw yno flwyddyn ar ôl blwyddyn, i ddiogelu a buddsoddi yn ein cymunedau lleol ac fel y dywedais, James, i wella'r cynnig twristiaeth. Ond rydym wedi clywed y dadleuon difrïol a gyflwynwyd gymaint o weithiau o feinciau'r wrthblaid fod treth dwristiaeth rywsut, ac fe'i clywsom eisoes heddiw, yn wrth-Seisnig ac y byddai'n annog pobl rhag ymweld ac y byddai Cymru—[Torri ar draws.] Na, rwy'n golygu annog pobl rhag ymweld; rwyf wedi clywed cymaint o weithiau y byddai Cymru'n dioddef o ganlyniad ac y byddai'n tanseilio economi Cymru. Fe'i clywsom gymaint o weithiau dros y misoedd diwethaf, felly—[Torri ar draws.] Fe dynnaf yn ôl yr un sy'n dweud 'heddiw', ond rydym wedi ei glywed gymaint o weithiau dros y misoedd diwethaf nes ei fod yn dod yn rhan o'ch rhethreg. Ni allai unrhyw beth fod ymhellach o'r gwir. Edrychwch o gwmpas y byd: Croatia, Gwlad Groeg, yr Iseldiroedd, Ffrainc, yr Eidal, Sbaen a'r Caribî, i enwi rhai yn unig. Y gwir amdani yw bod ardollau twristiaeth yn gyffredin yn Ewrop a thu hwnt. Nid ydynt wedi cloffi twristiaeth yn unrhyw un o'r gwledydd hyn. Yn hytrach, maent wedi grymuso cyrchfannau i gynnig profiad gwell i ymwelwyr. Mewn gwirionedd, nid oes unrhyw dystiolaeth o gwbl i ddangos bod treth dwristiaeth yn cael effaith niweidiol ar y diwydiant twristiaeth.
Hyd yn oed dros Glawdd Offa yn Lloegr, yn Dorset a Manceinion, er enghraifft, mae ardollau twristiaeth yn cael eu trafod a'u defnyddio fwyfwy, fel y clywsom eisoes, yng Nghernyw ac yn Ardal y Llynnoedd. Cododd treth dwristiaeth Manceinion £2.8 miliwn ar ôl y flwyddyn gyntaf yn unig, ac mae wedi cael ei ailfuddsoddi yn y ddinas, gan gynnwys ar gyfer glanhau strydoedd ac ymgyrchoedd marchnata. Nid yw hyn yn wrth-Seisnig, nac yn wir yn wrth-dwristiaeth; mae'r cyfan yn ymwneud â sicrhau ymdeimlad o gyfrifoldeb ar y cyd—
Cefin, I've given you quite a lot of flexibility. You need to conclude now.
Cefin, rwyf wedi bod yn eithaf hyblyg. Mae angen ichi ddod i ben nawr.
Sorry, right, I'll just finish off, sorry, Dirprwy Lywydd. So, it's not an added burden on tourism, it's something that we think is fair and will lead to an increased economic boost for Wales moving forward. Diolch yn fawr iawn.
Mae'n ddrwg gennyf, iawn, fe wnaf orffen, mae'n ddrwg gennyf, Ddirprwy Lywydd. Felly, nid yw'n faich ychwanegol ar dwristiaeth, mae'n rhywbeth y credwn ei fod yn deg ac y bydd yn arwain at hwb economaidd cynyddol i Gymru wrth symud ymlaen. Diolch yn fawr iawn.
It's a pleasure to take part in this important debate this evening. One of the things that I love to do whenever I'm out and about, away from Wales, is talking about how wonderful Wales is to visit, encouraging more tourists to come to this great country of ours to visit our attractions, our destinations and locations all over the country, with our unique heritage and incredible landscapes. That's why tourism is a huge part of our Welsh economy, over 5 per cent of our GDP, because it's such an incredible place to visit. It's not something that we should be running away from or nervous about in terms of encouraging people to come and visit and enjoy their time here in Wales. To use Cefin Campbell's words, with great tourism actually comes great opportunity, which is what we should be making the most of and getting a grip of the opportunity that's in front of us.
What worries me is this idea constantly of pushing people away from Wales and away from the jobs that it creates via tourism. We should be doing it and encouraging it in a responsible way, I understand what Members are trying to say there, but the way it comes across sometimes seems to be discouraging people from visiting Wales, and especially during this week, which is, of course, Wales Tourism Week, the week in the year we should be celebrating these businesses and celebrating the work they do in our communities.
Now, a thriving tourism sector, especially for a country like ours, a relatively small country in the grand scheme of things, I think is a great sign of national confidence and attractiveness around the world. Janet Finch-Saunders rightly raised the issue of how the pandemic made such an impact on the sector during that time: livelihoods sadly destroyed and businesses being permanently shut was a harsh reality for those businesses, which they're still having to come to terms with. What that required and still requires, in my view, is a sensitive approach from a Welsh Government. It requires a Government that would do everything it could to help build back the tourism sector with more jobs and more money flowing into the Welsh economy, and, as a result, reducing poverty in our communities. Sadly, that is not what we're seeing from this Welsh Government.
We're seeing the operation of tourism-related businesses being made even more difficult through the arbitrary increase in the occupancy threshold for properties up to 182 days, and the punitive tourism tax that we've already mentioned in this debate here this evening. I find it a puzzling way to treat an industry, a sector, that accounts, as we heard, for one in nine jobs, and in my region one in seven jobs. It's just a puzzling way to treat one of the most important industries that we have in the country. Other industries of such magnitude and importance would not be treated in this way across the economy. It's a cornerstone of our economy and deserves to be treated as such.
And we've heard again this evening, and I'll repeat, that those holiday-let businesses that are now having to pay even more tax, they're the ones that generate revenue in our communities, welcoming people to spend money in those pubs, restaurants and attractions. Driving them out of business would damage those communities that rely on them so much. Often, in many of our rural areas, those injections of cash are so, so important.
I want to comment too on the tourism tax, which seems in my view aimed at pushing away visitors. We're still, of course, awaiting the final assessment of what the tax will consist of, which puts the tourism sector in completely unnecessary limbo when they're trying to plan for future investment. I think the points that we're trying to make on these benches is that there's a competitive staycation market across the UK, and putting further costs on the price of staying in Wales makes it less competitive and less of an attraction as a tourism destination. It sends an unwelcome message to visitors who want to come into Wales.
So, as a core part of our economy, tourism needs all the support it can get, and it's not getting that from this Welsh Government at the moment. I certainly support our motion here today, which says that we're looking to make Visit Wales an independent organisation, in line with other organisations of a similar structure across the United Kingdom. I was speaking only this week to representatives of north Wales tourism businesses and they said that, and I'll quote,
'The current framework in Wales lacks strategic direction, coherent planning and falls short in fostering meaningful relationships.'
That's come from someone who's dedicated to the success of tourism in north Wales and beyond, and this view is reflected much more widely across the sector. So, I would encourage all Members across the Chamber to vote for the Conservative motion in front of us here this evening.
Mae'n bleser cymryd rhan yn y ddadl bwysig hon heno. Un o'r pethau rwyf wrth fy modd yn ei wneud pan fyddaf allan, i ffwrdd o Gymru, yw siarad am ba mor wych yw Cymru i ymweld â hi, gan annog mwy o dwristiaid i ddod i'r wlad wych hon i ymweld â'n hatyniadau a'n cyrchfannau a'n lleoliadau ledled y wlad, gyda'n treftadaeth unigryw a'n tirweddau anhygoel. Dyna pam mae twristiaeth yn rhan enfawr o'n heconomi yng Nghymru, dros 5 y cant o'n cynnyrch domestig gros, am ei fod yn lle mor anhygoel i ymweld ag ef. Nid yw'n rhywbeth y dylem droi ein cefnau arno neu fod yn nerfus yn ei gylch wrth annog pobl i ddod i ymweld a mwynhau eu hamser yma yng Nghymru. Os caf ddefnyddio geiriau Cefin Campbell, gyda thwristiaeth wych daw cyfle gwych, sef yr hyn y dylem fod yn gwneud y mwyaf ohono a bachu'r cyfle sydd o'n blaenau.
Yr hyn sy'n fy mhoeni i yw'r syniad drwy'r amser o wthio pobl i ffwrdd o Gymru ac i ffwrdd o'r swyddi y mae'n eu creu drwy dwristiaeth. Dylem fod yn ei wneud ac yn ei annog mewn ffordd gyfrifol, rwy'n deall yr hyn y mae'r Aelodau'n ceisio ei ddweud am hynny, ond mae'r ffordd y caiff ei gyfleu weithiau i'w weld yn annog pobl rhag ymweld â Chymru, ac yn enwedig yn ystod yr wythnos hon, sef Wythnos Twristiaeth Cymru wrth gwrs, yr wythnos yn y flwyddyn y dylem fod yn dathlu'r busnesau hyn ac yn dathlu'r gwaith y maent yn ei wneud yn ein cymunedau.
Nawr, rwy'n credu bod sector twristiaeth ffyniannus, yn enwedig i wlad fel ein gwlad ni, gwlad gymharol fach ar y llwyfan byd-eang, yn arwydd gwych o hyder cenedlaethol ac atyniad ledled y byd. Cododd Janet Finch-Saunders y mater yn gywir ddigon ynglŷn â sut y gwnaeth y pandemig gymaint o effaith ar y sector yn ystod y cyfnod hwnnw: cafodd bywoliaeth pobl ei ddinistrio a chaewyd busnesau'n barhaol a dyna oedd y realiti llwm i'r busnesau hynny, ac maent yn dal i orfod dod i delerau â hynny. Yr hyn yr oedd ei angen ac sydd ei angen o hyd yn fy marn i, yw dull sensitif o weithredu ar ran Lywodraeth Cymru. Mae'n galw am Lywodraeth a fyddai'n gwneud popeth yn ei gallu i helpu i adeiladu'r sector twristiaeth yn ôl gyda mwy o swyddi a mwy o arian yn llifo i economi Cymru, ac o ganlyniad, yn lleihau tlodi yn ein cymunedau. Yn anffodus, nid dyna a welwn gan Lywodraeth Cymru.
Rydym yn gweld gwaith busnesau sy'n gysylltiedig â thwristiaeth yn cael ei wneud hyd yn oed yn anos drwy'r cynnydd mympwyol yn y trothwy deiliadaeth ar gyfer eiddo i 182 diwrnod, a'r dreth dwristiaeth gosbol yr ydym eisoes wedi'i grybwyll yn y ddadl hon yma heno. Rwy'n ei hystyried hi'n ffordd ryfedd o drin diwydiant, sector, sy'n cynnal un o bob naw swydd, fel y clywsom, ac un o bob saith swydd yn fy rhanbarth i. Mae'n ffordd ryfedd o drin un o'r diwydiannau pwysicaf sydd gennym yn y wlad. Ni fyddai diwydiannau eraill o faint a phwysigrwydd o'r fath yn cael eu trin fel hyn ar draws yr economi. Mae'n gonglfaen i'n heconomi ac mae'n haeddu cael ei drin felly.
Ac fe glywsom eto heno, ac fe wnaf ailadrodd, mai'r busnesau llety gwyliau sydd bellach yn gorfod talu mwy byth o dreth, yw'r rhai sy'n cynhyrchu refeniw yn ein cymunedau, ac sy'n croesawu pobl i wario arian yn y tafarndai, bwytai ac atyniadau. Byddai eu gwthio allan o fusnes yn niweidio'r cymunedau sy'n dibynnu cymaint arnynt. Yn aml, yn llawer o'n hardaloedd gwledig, mae'r chwistrelliadau hyn o arian parod mor bwysig.
Rwyf am wneud sylw hefyd ar y dreth dwristiaeth, yr ymddengys mai ei nod yn fy marn i yw gwthio ymwelwyr i ffwrdd. Rydym yn dal i ddisgwyl am asesiad terfynol o'r hyn y bydd y dreth yn ei gynnwys, sy'n rhoi'r sector twristiaeth mewn limbo cwbl ddiangen a hwythau'n ceisio cynllunio ar gyfer buddsoddi yn y dyfodol. Rwy'n credu mai'r pwyntiau y ceisiwn eu gwneud ar y meinciau hyn yw bod marchnad 'gwyliau gartref' gystadleuol ar draws y DU, ac mae rhoi costau pellach ar bris aros yng Nghymru yn ei gwneud yn llai cystadleuol ac yn llai o atyniad fel cyrchfan twristiaeth. Mae'n anfon neges ddigroeso i ymwelwyr sydd eisiau dod i Gymru.
Felly, fel rhan greiddiol o'n heconomi, mae twristiaeth angen yr holl gymorth y gall ei gael, ac nid yw'n cael hynny gan Lywodraeth Cymru ar hyn o bryd. Rwy'n sicr yn cefnogi ein cynnig yma heddiw, sy'n dweud ein bod am wneud Croeso Cymru yn sefydliad annibynnol, yn unol â sefydliadau eraill o strwythur tebyg ar draws y Deyrnas Unedig. Yr wythnos hon roeddwn i'n siarad â chynrychiolwyr busnesau twristiaeth yng ngogledd Cymru a ddywedodd,
'Nid oes cyfeiriad strategol na chynllun cydlynol i'r fframwaith presennol yng Nghymru, ac mae'n ddiffygiol wrth feithrin cysylltiadau ystyrlon.'
Daeth hynny gan rywun sydd wedi ymrwymo i lwyddiant twristiaeth yng ngogledd Cymru a thu hwnt, a chaiff y farn hon ei hadlewyrchu'n llawer ehangach ar draws y sector. Felly, hoffwn annog pob Aelod ar draws y Siambr i bleidleisio dros gynnig y Ceidwadwyr sydd ger ein bron yma heno.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a'r Gymraeg, Jeremy Miles.
I call on the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Welsh Language, Jeremy Miles.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch i Aelodau am gyfrannu at y ddadl heddiw. Gadewch i mi ddechrau drwy ailddatgan ein hymrwymiad ni fel Llywodraeth i dwristiaeth ac i'r economi ymwelwyr ehangach.
Ein huchelgais ni fel Llywodraeth yw tyfu twristiaeth er lles Cymru: twristiaeth sy'n diwallu anghenion ymwelwyr, y diwydiant, ond hefyd yr amgylchedd, ac wrth gwrs ein cymunedau lleol—yr union fath o dwristiaeth sydd mor boblogaidd. Rwyf hefyd yn gweld twristiaeth trwy lygaid ein gweledigaeth economaidd ehangach. Wrth i ni edrych tua'r dyfodol, mae'n rhaid i ni geisio tyfu ein heconomi mewn ffordd gynaliadwy, sy'n creu mwy o gyfleoedd ar gyfer gwaith sy'n talu'n dda a lefelau uwch o ffyniant, ac mae cyfraniad twristiaeth i Gymru yn un sylweddol iawn.
Gwariodd ymwelwyr yng Nghymru £4.7 biliwn yn 2022. Roedd £2.4 biliwn ohono ar ymweliadau dydd, £1.9 biliwn ar deithiau domestig dros nos, a bron i £0.5 biliwn gan ymwelwyr i Gymru. Mae ffigurau arolwg teithwyr rhyngwladol 2023, a gafodd eu rhyddhau wythnos diwethaf, yn dangos, er bod ymweliadau a gwariant yng Nghymru yn is na lefelau 2019, fod gwelliant cryf yn erbyn 2022. Dydyn ni ddim yn cuddio rhag y ffaith bod heriau i'r diwydiant, ond rydyn ni yma i weithio gyda nhw.
Yn wyneb pryderon lleol a byd eang ynghylch gor-dwristiaeth a'r argyfwng hinsawdd, rydyn ni'n wynebu heriau parhaus ar ôl y pandemig i'r diwydiant, gan gynnwys yr argyfwng costau byw, pwysau ynghylch ynni a chwyddiant, a phrinder recriwtio.
Thank you, Dirprwy Lywydd, and thank you to Members for contributing to this afternoon's debate. Let me start by restating our commitment as a Government to tourism and to the broader visitor economy.
Our ambition as a Government is to grow tourism for the benefit of Wales: tourism that meets the needs of visitors, the industry, but also the environment, and of course our local communities—the exact kind of tourism that is so very popular. I also see tourism through the lens of our broader economic vision. As we look to the future, we must start to to grow our economy in a sustainable way, which provides more opportunity for work that pays well and higher levels of prosperity, and the contribution of tourism to Wales is very significant indeed.
Visitors to Wales spent £4.7 billion in 2022. Some £2.4 billion of that was on day visits, £1.9 billion on domestic overnight stays, and almost £0.5 billion from visitors to Wales. The international passenger survey 2023 figures, which were released last week, show that, although visits and expenditure in Wales were lower than 2019 levels, there is a strong growth against 2022 figures. We're not hiding from the fact that there are challenges facing the industry, but we are here to work with them.
In the face of local and global concerns about over-tourism and the climate crisis, we are facing ongoing challenges following the pandemic for the industry, including the cost-of-living crisis, pressures from energy and inflation, and recruitment issues.
But, our tourism industry is mature and experienced, and still has the capacity to grow. Our industry tells us that growth must serve to sustain and not threaten the things that matter most to us and, indeed, to tourists, and we need to work together in a way that supports the strengths that bring people here in the first place: our landscapes, our heritage, our culture and our people. I do deplore the way in which we heard some speakers on the Conservative benches compare Wales unfavourably with other tourist destinations in other parts of the world. We should be proud of our tourist offer. We should be proud of our communities that draw people from right across the world to enjoy that alongside us.
And we can see, in our 'Welcome to Wales' strategy, the four pillars of economic growth, environmental sustainability, social and cultural enrichment, and the benefits of well-being and good health, and we will focus on a sustainable vision for tourism. Fundamentally, it's about exploring how we can develop the all-year-around, all-weather offer, increasing dwell time with value over volume, and spreading the geographic benefit away from hotspot areas to lesser known destinations as well. And we are also progressing with some innovative policies, which are aimed at supporting tourism in light of the challenges we face—some of which have been touched upon in this debate. We are committed to—[Interruption.] Yes, certainly.
Ond mae ein diwydiant twristiaeth yn aeddfed ac yn brofiadol, ac mae ganddo'r gallu i dyfu o hyd. Mae ein diwydiant yn dweud wrthym fod yn rhaid i dwf gynnal a pheidio â bygwth y pethau sydd bwysicaf i ni ac yn wir, i dwristiaid, ac mae angen inni weithio gyda'n gilydd mewn ffordd sy'n cefnogi'r cryfderau sy'n dod â phobl yma yn y lle cyntaf: ein tirweddau, ein treftadaeth, ein diwylliant a'n pobl. Rwy'n gresynu at y ffordd y clywsom rai siaradwyr ar feinciau'r Ceidwadwyr yn cymharu Cymru'n anffafriol â chyrchfannau twristaidd eraill mewn rhannau eraill o'r byd. Dylem fod yn falch o'n cynnig i ymwelwyr. Dylem fod yn falch o'n cymunedau sy'n denu pobl o bob cwr o'r byd i fwynhau hynny ochr yn ochr â ni.
Ac yn ein strategaeth 'Croeso i Gymru', gallwn weld pedair colofn twf economaidd, cynaliadwyedd amgylcheddol, cyfoethogi cymdeithasol a diwylliannol, a buddiannau llesiant ac iechyd, a byddwn yn canolbwyntio ar weledigaeth gynaliadwy ar gyfer twristiaeth. Yn sylfaenol, mae'n ymwneud ag archwilio sut y gallwn ddatblygu'r cynnig pob tywydd, gydol y flwyddyn, cynyddu amser aros gyda gwerth dros gyfaint, a lledaenu'r budd daearyddol i ffwrdd o ardaloedd problemus i gyrchfannau llai adnabyddus hefyd. Ac rydym yn bwrw ymlaen â pholisïau arloesol, gyda'r nod o gefnogi twristiaeth yng ngoleuni'r heriau sy'n ein hwynebu—y cyffyrddwyd â rhai ohonynt yn y ddadl hon. Rydym wedi ymrwymo i—[Torri ar draws.] Yn sicr.
Thank you for taking the intervention. I heard you mention hotspot areas, and I'm very glad to hear you mention that. You'll know that Mumbles, in my region, is one of those hotspot areas where, on a warm sunny day, it feels like the whole of Swansea descends on Mumbles and beyond, and that is a good thing—they're very welcome. I wonder what the tourism tax is going to do to discourage that behaviour in the future because, quite often, those people who are visiting Mumbles are coming for a day and returning, so a tourism tax, would you accept, would not benefit an area like Mumbles?
Diolch am dderbyn yr ymyriad. Fe'ch clywais yn sôn am ardaloedd problemus, ac rwy'n falch iawn o'ch clywed chi'n sôn am hynny. Fe wyddoch fod y Mwmbwls, yn fy rhanbarth i, yn un o'r mannau problemus hynny lle mae'n teimlo fel pe bai Abertawe gyfan yn disgyn ar y Mwmbwls a thu hwnt, ac mae hynny'n beth da—mae croeso mawr iddynt. Tybed beth mae'r dreth dwristiaeth yn mynd i'w wneud i gyfyngu ar yr ymddygiad hwnnw yn y dyfodol oherwydd, yn eithaf aml, mae'r bobl sy'n ymweld â'r Mwmbwls yn dod am ddiwrnod ac yn dychwelyd, felly oni fyddech yn derbyn na fyddai treth dwristiaeth o fudd i ardal fel y Mwmbwls?
Well, I don't accept that at all. I'll come on to address that specifically in a moment.
We're committed to taking action to support our communities and to address the impact of second homes and unaffordable housing in communities right across Wales, and this includes, in fact, the tourism levy and the 182-day rule for holiday lets. We've taken extensive soundings and engagement with the tourism industry, with local authorities and with other organisations on those very proposals for a visitor levy. We believe that it's a fair and reasonable ask of visitors to make a modest contribution, as they do in many, many parts of the world, towards the wider costs of tourism, including to help protect our communities for the future of tourism. [Interruption.] Yes, certainly.
Wel, nid wyf yn derbyn hynny o gwbl. Fe af i'r afael â hynny'n benodol mewn munud.
Rydym wedi ymrwymo i weithredu i gefnogi ein cymunedau ac i fynd i'r afael ag effaith ail gartrefi a thai anfforddiadwy mewn cymunedau ledled Cymru, ac mae hyn yn cynnwys yr ardoll dwristiaeth a'r rheol 182 diwrnod ar gyfer llety gwyliau. Rydym wedi gofyn am farn ac wedi ymgysylltu'n helaeth â'r diwydiant twristiaeth, gydag awdurdodau lleol a sefydliadau eraill ar yr union gynigion hynny ar gyfer ardoll ymwelwyr. Credwn ei bod yn deg ac yn rhesymol inni ofyn i ymwelwyr wneud cyfraniad cymedrol, fel y maent yn ei wneud mewn sawl rhan o'r byd, tuag at gostau ehangach twristiaeth, gan gynnwys helpu i ddiogelu ein cymunedau ar gyfer dyfodol twristiaeth. [Torri ar draws.] Yn sicr.
Thank you, Minister, for taking an intervention. Just in regards to that engagement with the sector around the visitor levy, I was just wondering what conversations you've had around appropriate exemptions for things like touring caravans, and static caravans as well, because they make up such a significant part of our tourism offer here in Wales.
Diolch am dderbyn ymyriad, Weinidog. O ran yr ymgysylltiad â'r sector ynghylch yr ardoll ymwelwyr, roeddwn i'n meddwl tybed pa sgyrsiau a gawsoch ynglŷn ag eithriadau priodol ar gyfer pethau fel carafanau teithiol, a charafanau statig hefyd, oherwydd maent yn rhan mor sylweddol o'n cynnig twristiaeth yma yng Nghymru.
The point of engaging with the sector is to hear the concerns that the sector raises to us, and we've had constructive discussions, including on some of the issues that the Member touches upon, but the truth of the matter is that the best way to protect and support our communities, to support the kind of tourism we want to see in the future, is by asking visitors to make what is, after all, a very modest contribution to the costs of tourism.
And the primary aim of some of the other changes that we've introduced to the letting criteria for self-catering properties, which we've heard much about in the debate today, is, again, to ensure that property owners are making a fair contribution, and also to maximise the use of those properties, which will benefit local communities, including from increased occupancy from short-term letting, or the release of some properties for sale or rent as permanent homes for local people, creating those sustainable communities that we know are, in fact, a precursor to a flourishing tourism sector. Tourism cannot and is not seen by us in isolation; it's seen alongside other policy areas, such as the environment, housing, Welsh language policy, and having tourism at the heart of Government, aligned with other policy areas, is a strength.
Visit Wales supports tourism in a very important way, working together, engaging with the industry, with local authorities, with our communities, and that is critical. We ourselves support the industry through marketing and promotional activities, through grading activities, through developing skills across the industry, and through our capital investment programme. We are already making progress on a hospitality skills academy, which Cefin Campbell spoke about in his contribution, which will support that very vision of training a new generation of employees in the sector. This is a good example, I think, of strong co-operation between further and higher education and private enterprise in Wales.
We work closely within Government with Event Wales to ensure a joined-up and all-Wales approach. We heard about the importance of major events in the discussion today. Maximising those opportunities is critical, and I’m bound to say that, for all that the Conservative Party have been saying in favour of that today, what do they think the effect would be on major events of their policy of closing Wales’s national airport, for example?
Dirprwy Lywydd, turning to the motion, we cannot agree with the motion presented by the Conservatives’ proposal, and the Government has proposed an amendment that I encourage Members to support. [Interruption.]
To conclude, what I’m sure we all agree upon is that Wales has a tremendous offer to visitors. I am passionate about the sector, not only because of its importance to our economy—[Interruption.] I think the Member on the front bench is also passionate, by the sounds of his exclamations from a sedentary position. I’m passionate about the sector, Dirprwy Lywydd, not only because of its importance to our economy, but also because of the way in which it raises awareness of Wales within the UK and internationally, so that other people can come to visit the country that we love so much ourselves.
Y pwynt wrth ymgysylltu â'r sector yw clywed y pryderon y mae'r sector yn eu dwyn i'n sylw, ac rydym wedi cael trafodaethau adeiladol, gan gynnwys ar rai o'r materion y mae'r Aelod yn cyfeirio atynt, ond gwirionedd y mater yw mai'r ffordd orau o ddiogelu a chefnogi ein cymunedau, i gefnogi'r math o dwristiaeth rydym am ei weld yn y dyfodol, yw gofyn i ymwelwyr wneud yr hyn sydd, wedi'r cyfan, yn gyfraniad cymedrol iawn i gostau twristiaeth.
A phrif nod rhai o'r newidiadau eraill a gyflwynwyd gennym i'r meini prawf gosod ar gyfer eiddo hunanddarpar, y clywsom lawer amdanynt yn y ddadl heddiw, yw sicrhau unwaith eto fod perchnogion eiddo yn gwneud cyfraniad teg, a hefyd i wneud y defnydd gorau o'r eiddo hwnnw, a fydd o fudd i gymunedau lleol, gan gynnwys yn sgil deiliadaeth gynyddol o osod llety tymor byr, neu ryddhau rhai eiddo i'w gwerthu neu eu gosod ar rent fel cartrefi parhaol i bobl leol, gan greu'r cymunedau cynaliadwy y gwyddom eu bod yn cyfrannu at sector twristiaeth ffyniannus. Ni ellir edrych ar dwristiaeth ar ei ben ei hun, ac nid ydym yn gwneud hynny; caiff ei weld ochr yn ochr â meysydd polisi eraill, megis yr amgylchedd, tai, polisi iaith Gymraeg, ac mae cael twristiaeth yn y canol yn y Llywodraeth, ochr yn ochr â meysydd polisi eraill, yn gryfder.
Mae Croeso Cymru yn cefnogi twristiaeth mewn ffordd bwysig iawn, gan gydweithio, ymgysylltu â'r diwydiant, gydag awdurdodau lleol, gyda'n cymunedau, ac mae hynny'n hanfodol. Rydym ni ein hunain yn cefnogi'r diwydiant trwy weithgareddau marchnata a hyrwyddo, trwy weithgareddau graddio, trwy ddatblygu sgiliau ar draws y diwydiant, a thrwy ein rhaglen buddsoddi cyfalaf. Rydym eisoes yn gwneud cynnydd ar academi sgiliau lletygarwch, y soniodd Cefin Campbell amdani yn ei gyfraniad, a fydd yn cefnogi'r union weledigaeth honno o hyfforddi cenhedlaeth newydd o weithwyr yn y sector. Rwy'n credu bod hon yn enghraifft dda o gydweithredu cryf rhwng addysg bellach ac addysg uwch a mentrau preifat yng Nghymru.
Rydym yn gweithio'n agos o fewn y Llywodraeth gyda Digwyddiadau Cymru i sicrhau dull cydgysylltiedig ledled Cymru. Clywsom am bwysigrwydd digwyddiadau mawr yn y drafodaeth heddiw. Mae gwneud y mwyaf o'r cyfleoedd hynny'n hollbwysig, ac mae'n rhaid imi ddweud, er gwaethaf popeth y mae'r Blaid Geidwadol wedi bod yn ei ddweud o blaid hynny heddiw, beth yn eu barn nhw fyddai'r effaith ar ddigwyddiadau mawr yn sgil eu polisi nhw o gau maes awyr cenedlaethol Cymru, er enghraifft?
Ddirprwy Lywydd, os caf droi at y cynnig, ni allwn gytuno â'r cynnig a gyflwynwyd gan y Ceidwadwyr, ac mae'r Llywodraeth wedi cynnig gwelliant yr anogaf yr Aelodau i'w gefnogi. [Torri ar draws.]
I gloi, rwy'n siŵr ein bod i gyd yn cytuno bod gan Gymru gynnig aruthrol i ymwelwyr. Rwy'n angerddol am y sector, nid yn unig oherwydd ei bwysigrwydd i'n heconomi—[Torri ar draws.] Rwy'n credu bod yr Aelod ar y fainc flaen hefyd yn angerddol, yn ôl ei ebychiadau o'i sedd. Rwy'n angerddol am y sector, Ddirprwy Lywydd, nid yn unig oherwydd ei bwysigrwydd i'n heconomi, ond hefyd oherwydd y ffordd y mae'n codi ymwybyddiaeth o Gymru o fewn y DU ac yn rhyngwladol, fel y gall pobl eraill ddod i ymweld â'r wlad a garwn gymaint ein hunain.
Galwaf ar Russell George i ymateb i'r ddadl.
I call on Russell George to reply to the debate.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Can I thank Members for their contributions this afternoon? I think many who've contributed this afternoon spoke to uplift the tourism sector in Wales and outline how the tourism sector contributes to making Wales a better place. Now, many contributed—for example, Janet Finch-Saunders—talking to the point where one in nine workers in Wales are involved or connected to the tourism sector, and as Laura said, 11 per cent of the working population is also connected to the sector as well. I was particularly keen to listen to Laura Anne Jones’s contribution and Peter Fox’s contribution as to the benefits that film tourism can make to Wales, because this is at no extra cost to us, but then we can do much better, I think, to capitalise on tourism benefits from the film-making sector.
Laura Anne Jones and others outlined this afternoon the Conservative plan for tourism, and I’ll go through some of those points now. Scrapping the tourism tax was of course the top of our list. The tourism tax really is—. Just talking about a tourism tax, I’m afraid, is already having negative consequences for Wales and the tourism industry. Now, I hear what others said. I hear what Luke Fletcher said. But Gareth Davies and Darren Millar intervened on Luke on that point, and the fact is—and the Cabinet Secretary made comments on this as well—Venice and Barcelona are very different places to Wales. That’s not talking Wales down; that’s saying that they’ve got a very different offer. But I thank Members for their contributions in that regard, and I do hope that Luke Fletcher manages to visit Venice, perhaps sometime later this summer—probably after 4 July, no doubt.
But also making Visit Wales independent is a point that Sam Rowlands made this afternoon. Sam was pointing out that those are the representations that he’s had from the industry, and how the industry would welcome that point. Introducing a tourism and hospitality academy to upskill the sector and proactively capitalise on major events was also a point that I know some other Members made this afternoon.
But a main part of the focus of our debate today is how the Labour Government here is not only not supporting the tourism sector through their policy, but is actively putting forward policies that frustrate the tourism industry in thriving across Wales. And I’ll just speak to the 182-day occupancy threshold that’s been mentioned by many, and mentioned by the Cabinet Secretary as well. We have not said that that should be scrapped. The industry has not said that should be scrapped. What we have said, and what the industry are saying, is that the threshold should be 105 days, which is more manageable for many businesses, which are genuine businesses, to be able to accommodate.
I’ve mentioned this, and I’m glad the finance Cabinet Secretary was in the Chamber this afternoon for the debate, but I’ve pleaded, please look at this again, and the exemptions as well, because at the moment, there are many businesses that simply can’t make that 182-day threshold. And having that apply to all of Wales, a blanket approach to all of Wales, where every business across Wales has to apply that threshold, is not appropriate, because the holiday season is very different in different parts of Wales. It could be that in Cardiff, yes, where there are major events, it is easier to meet that threshold or exceed it. It could be that in some areas on the coast you can make that threshold or exceed it, but you're not going to be able to make that in other parts of Wales, such as my own constituency.
The frustrating thing is that when I've mentioned this to Ministers and Cabinet Secretaries over the past 12 months or so, their answer is, 'Well, if you can't meet the 182-day threshold, you're not a genuine business.' That is so disrespectful to those genuine businesses that are genuinely in operation and doing everything they can to make their living. The holiday market is very, very different across different parts of the sector.
In terms of exemptions as well, the exemptions do need to be examined. The Government has rightly encouraged farmers to diversify, and many have. They've built self-catering accommodation on their properties, and now they're subject to the 182-day arbitrary figure, which in some parts of Wales they can't meet. Those properties can't go into the housing market, because the utilities are connected, they're part of the farm. There are planning exemptions and restrictions. That is why the Government needs to bring forward not only exemptions but also make sure that the 182-day occupancy rate is brought to a sensible level as well.
Others have contributed to this debate this afternoon. Cefin Campbell, I agreed with everything you said today—in your 90-second statement earlier. Let's welcome people from all over Wales to the Urdd Eisteddfod in Meifod in Maldwyn next week. I'm looking forward to attending as the constituency MS. That's going to be a huge boost, of course, to mid Wales. But I don't want people from other parts of Wales to have to pay to come into Montgomeryshire. I don't want that. It's a huge benefit to us next week—. There's a fly flying around me, Deputy Presiding Officer.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. A gaf i ddiolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau y prynhawn yma? Rwy'n credu bod llawer o'r rhai sydd wedi cyfrannu y prynhawn yma wedi siarad i ddyrchafu'r sector twristiaeth yng Nghymru ac amlinellu sut mae'r sector twristiaeth yn cyfrannu at wneud Cymru'n lle gwell. Nawr, cyfrannodd sawl un—Janet Finch-Saunders er enghraifft—i ddweud bod un o bob naw gweithiwr yng Nghymru yn rhan o'r sector twristiaeth neu'n gysylltiedig â'r sector, ac fel y dywedodd Laura, mae 11 y cant o'r boblogaeth sy'n gweithio hefyd yn gysylltiedig â'r sector. Roeddwn i'n arbennig o awyddus i wrando ar gyfraniad Laura Anne Jones a chyfraniad Peter Fox ar y manteision y gall twristiaeth ffilm eu gwneud i Gymru, oherwydd nid yw'n gost ychwanegol i ni, ond gallwn wneud yn llawer gwell, rwy'n credu, i fanteisio ar fuddion twristiaeth o'r sector ffilmiau.
Fe amlinellodd Laura Anne Jones ac eraill y prynhawn yma gynllun y Ceidwadwyr ar gyfer twristiaeth, ac fe af drwy rai o'r pwyntiau hynny nawr. Cael gwared ar y dreth dwristiaeth oedd ar frig ein rhestr wrth gwrs. Mae'r dreth dwristiaeth yn wirioneddol—. Mae arnaf ofn fod dim ond siarad am dreth dwristiaeth hyd yn oed eisoes yn cael canlyniadau negyddol i Gymru a'r diwydiant twristiaeth. Nawr, rwy'n clywed beth mae eraill wedi ei ddweud. Rwy'n clywed yr hyn a ddywedodd Luke Fletcher. Ond fe wnaeth Gareth Davies a Darren Millar ymyriad ar Luke ar y pwynt hwnnw, a'r ffaith amdani yw—ac fe wnaeth Ysgrifennydd y Cabinet sylwadau ar hyn hefyd—mae Fenis a Barcelona yn llefydd gwahanol iawn i Gymru. Nid yw dweud hynny'n difrïo Cymru; mae'n dweud bod ganddynt gynnig gwahanol iawn. Ond diolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau yn hynny o beth, a gobeithio y bydd Luke Fletcher yn llwyddo i ymweld â Fenis, rywbryd yn ddiweddarach yr haf hwn efallai—ar ôl 4 Gorffennaf, mae'n siŵr.
Ond hefyd mae gwneud Croeso Cymru'n annibynnol yn bwynt a wnaeth Sam Rowlands y prynhawn yma. Roedd Sam yn tynnu sylw at y ffaith mai dyna'r sylwadau a gafodd gan y diwydiant, a sut y byddai'r diwydiant yn croesawu'r pwynt hwnnw. Roedd cyflwyno academi twristiaeth a lletygarwch i uwchsgilio'r sector a manteisio'n rhagweithiol ar ddigwyddiadau mawr hefyd yn bwynt y gwn fod Aelodau eraill wedi'i wneud y prynhawn yma.
Ond un o brif rannau ein dadl heddiw yw sut mae'r Llywodraeth Lafur yma nid yn unig yn methu cefnogi'r sector twristiaeth drwy eu polisi, ond sut maent hefyd yn mynd ati i gyflwyno polisïau sy'n rhwystro'r diwydiant twristiaeth rhag ffynnu ledled Cymru. Ac fe soniaf am y trothwy deiliadaeth 182 diwrnod y mae nifer wedi sôn amdano, ac a grybwyllwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet hefyd. Nid ydym wedi dweud y dylid ei ddileu. Nid yw'r diwydiant wedi dweud y dylid ei ddileu. Yr hyn a ddywedwn ni, a'r hyn y mae'r diwydiant yn ei ddweud, yw y dylai'r trothwy fod yn 105 diwrnod, sy'n haws ei gyrraedd i lawer o fusnesau, sy'n fusnesau dilys.
Rwyf wedi sôn am hyn, ac rwy'n falch fod Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid yn y Siambr y prynhawn yma ar gyfer y ddadl, ond rwyf wedi pledio arnoch i edrych ar hyn eto, a'r eithriadau hefyd, oherwydd ar hyn o bryd, mae yna lawer o fusnesau na allant gyrraedd y trothwy 182 diwrnod. Ac nid yw'n briodol cael y trothwy ar gyfer Cymru gyfan, dull cyffredinol ar gyfer Cymru gyfan, lle mae'n rhaid i bob busnes ledled Cymru gyrraedd y trothwy hwnnw, gan fod y tymor gwyliau'n wahanol iawn mewn gwahanol rannau o Gymru. Yng Nghaerdydd, lle mae digwyddiadau mawr, gallai fod yn haws cyrraedd neu ragori ar y trothwy hwnnw. Mewn rhai ardaloedd ar yr arfordir, efallai y gallwch gyrraedd neu ragori ar y trothwy, ond ni fyddwch yn gallu gwneud hynny mewn rhannau eraill o Gymru, fel fy etholaeth i.
Pan soniais am hyn wrth Weinidogion ac Ysgrifenyddion y Cabinet dros y 12 mis diwethaf, mae'n rhwystredig mai eu hateb yw, 'Wel, os na allwch gyrraedd y trothwy 182 diwrnod, nid ydych yn fusnes dilys.' Mae hynny mor amharchus i fusnesau dilys sydd o ddifrif yn gweithredu ac yn gwneud popeth yn eu gallu i wneud bywoliaeth. Mae'r farchnad wyliau yn wahanol iawn ar draws gwahanol rannau o'r sector.
Mae angen archwilio'r eithriadau hefyd. Mae'r Llywodraeth wedi annog ffermwyr, yn gywir ddigon, i arallgyfeirio, ac mae llawer wedi gwneud hynny. Maent wedi adeiladu llety hunanddarpar ar eu heiddo, ac erbyn hyn maent yn ddarostyngedig i'r ffigur mympwyol o 182 diwrnod, na allant ei gyrraedd mewn rhai rhannau o Gymru. Ni all yr eiddo fynd i mewn i'r farchnad dai, am fod y cyfleustodau wedi'u cysylltu, maent yn rhan o'r fferm. Mae yna eithriadau a chyfyngiadau cynllunio. Dyna pam mae angen i'r Llywodraeth gyflwyno eithriadau, a sicrhau hefyd fod y gyfradd deiliadaeth 182 diwrnod yn cael ei gostwng i lefel synhwyrol.
Mae eraill wedi cyfrannu at y ddadl hon y prynhawn yma. Cefin Campbell, roeddwn yn cytuno â phopeth a ddywedoch chi heddiw—yn eich datganiad 90 eiliad yn gynharach. Gadewch inni groesawu pobl o bob cwr o Gymru i Eisteddfod yr Urdd ym Meifod ym Maldwyn yr wythnos nesaf. Rwy'n edrych ymlaen at fynychu fel Aelod Senedd yr etholaeth. Mae'r Eisteddfod yn mynd i fod yn hwb enfawr i'r canolbarth wrth gwrs. Ond nid wyf eisiau i bobl o rannau eraill o Gymru orfod talu i ddod i mewn i sir Drefaldwyn. Nid wyf eisiau hynny. Mae'n fudd enfawr i ni yr wythnos nesaf—. Mae pryfyn yn hedfan o fy nghwmpas, Ddirprwy Lywydd.
No flies on you, Russell. [Laughter.]
No flies on you, Russell. [Chwerthin.]
But I don't want people from across Wales to be having to pay a tourism tax to come to visit future eisteddfods in Montgomeryshire. And that's the point that I considered as—. It's landing on me now, this fly, as well. I don't want that to be the case.
Can I say to Members this afternoon that I do thank them for their contributions? I do hope that Members will support our motion today, but sadly, I suspect the Government benches won't. But I would ask, please look at the exemptions again, please listen to the industry with regard to the 182-day threshold being reduced to 105 days. That's a sensible proposal put forward not only by us but by the industry as well, and I hope that the Government will listen to that. Diolch, Deputy Presiding Officer.
Ond nid wyf eisiau i bobl o bob rhan o Gymru orfod talu treth dwristiaeth i ddod i ymweld ag eisteddfodau yn sir Drefaldwyn yn y dyfodol. A dyna'r pwynt yr oeddwn yn ei ystyried fel—. Mae'n glanio arnaf nawr, y pryfyn. Nid wyf am iddi fod felly.
A gaf i ddweud wrth yr Aelodau y prynhawn yma fy mod yn diolch iddynt am eu cyfraniadau? Rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau'n cefnogi ein cynnig heddiw, ond yn anffodus, rwy'n amheus y bydd meinciau'r Llywodraeth yn gwneud hynny. Ond hoffwn ofyn ichi edrych ar yr eithriadau eto, gwrandewch ar y diwydiant mewn perthynas â gostwng y trothwy 182 diwrnod i 105 diwrnod. Mae hwnnw'n gynnig synhwyrol a gyflwynwyd nid yn unig gennym ni ond gan y diwydiant hefyd, ac rwy'n gobeithio y bydd y Llywodraeth yn gwrando ar hynny. Diolch, Ddirprwy Lywydd.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, dwi wedi clywed gwrthwynebiad, felly gohiriaf y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] There are objections. I will therefore defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
James Evans wanted to make a short statement.
Roedd James Evans eisiau gwneud datganiad byr.
In swatting away that pesky fly earlier, I did say an unparliamentary word. I would just like to correct the record and apologise.
Wrth roi swaden i'r pryfyn gythgam hwnnw yn gynharach, fe ddywedais air anseneddol. Hoffwn gywiro'r cofnod ac ymddiheuro.
Noted.
Nodwyd.
Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Oni bai fod tri Aelod yn dymuno i mi ganu'r gloch, symudaf yn syth i'r cyfnod pleidleisio.
That brings us to voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to the votes.
Mae'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma ar eitem 6, dadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Sioned Williams. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 12, pedwar yn erbyn, 30 yn ymatal. Felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
The first vote this afternoon is on item 6, debate on a Member's legislative proposal. And I call for a vote on the motion tabled in the name of Sioned Williams. Open the vote. Close the vote. In favour 12, four against, and 30 abstentions. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 6. Dadl ar Gynnig Deddfwriaethol gan Aelod - Bil addysg gwleidyddol: O blaid: 12, Yn erbyn: 4, Ymatal: 30
Derbyniwyd y cynnig
Item 6. Debate on a Member's Legislative Proposal - A Bill for political education: For: 12, Against: 4, Abstain: 30
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar eitem 8, dadl y Ceidwadwyr Cymreig. Galwaf am bleidlais ar yr cynnig heb ei ddiwygio, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Os gwrthodir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 13, neb yn ymatal, 33 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei wrthod.
The next vote is on item 8, the Welsh Conservatives debate. I call for a vote on the motion without amendment, tabled in the name of Darren Millar. If the motion is not agreed, we will then vote on the amendments tabled to it. Open the vote. Close the vote. In favour 13, no abstentions, 33 against. Therefore, the motion is not agreed.
Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Twristiaeth. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 13, Yn erbyn: 33, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 8. Welsh Conservatives Debate - Tourism. Motion without amendment: For: 13, Against: 33, Abstain: 0
Motion has been rejected
Mae'r bleidlais nesaf ar welliant 1. Galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2, 3 a 4 eu dad-ddethol. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 22 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 1 wedi ei dderbyn.
The next vote is on amendment 1. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt. If amendment 1 is agreed, amendments 2, 3 and 4 will be deselected. Open the vote. Close the vote. In favour 24, no abstentions, 22 against. Therefore, amendment 1 is agreed.
Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Twristiaeth. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Jane Hutt: O blaid: 24, Yn erbyn: 22, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
Item 8. Welsh Conservatives Debate - Tourism. Amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt: For: 24, Against: 22, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Galwaf nawr am bleidlais ar y cynnig wedi ei ddiwygio.
I now call for a vote on the motion as amended.
Cynnig NDM8589 wedi'i ddiwygio:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod cyfraniad allweddol y sector twristiaeth yng Nghymru.
2. Yn gresynu at y ffaith nad yw sector twristiaeth Cymru, hyd yma, wedi cyrraedd ei lefelau cyn y pandemig.
3. Yn nodi cymorth Llywodraeth Cymru i’r sector a’r ymrwymiad i gydweithio â’r sector ac awdurdodau lleol er mwyn:
a) cyflwyno ardoll ymwelwyr os byddant yn dewis gwneud hynny, yn amodol ar ymgynghoriad;
b) cynnal y pwerau disgresiynol a’r canllawiau ar y dreth gyngor ac ail gartrefi;
c) ystyried academi ar gyfer twristiaeth a lletygarwch er mwyn gwella sgiliau o fewn y sector ar gyfer y dyfodol; a
d) mynd ati mewn modd rhagweithiol i elwa i’r eithaf ar ddigwyddiadau mawr.
Motion NDM8589 as amended:
To propose that the Senedd:
1. Recognises the vital contribution that the tourism sector makes to Wales.
2. Regrets that Wales’s tourism sector still hasn’t recovered to pre-pandemic levels.
3. Notes the Welsh Government’s support to the sector and the commitment to working with the sector and local authorities to:
a) introduce a visitor levy should they choose to, subject to consultation;
b) maintain the discretionary powers and guidance on council tax and second homes;
c) explore a tourism and hospitality academy to upskill the sector for the future; and
d) proactively capitalise on major events.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, yn erbyn 22. Felly, mae'r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 24, no abstentions, 22 against. Therefore, the motion as amended is agreed.
Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Twristiaeth. Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 24, Yn erbyn: 22, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
Item 8. Welsh Conservatives Debate - Tourism. Motion as amended: For: 24, Against: 22, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
Dyna ddiwedd ar y pleidleisio heddiw, ond nid dyna ddiwedd ar ein gwaith ni am y dydd.
That concludes voting for today, but it doesn't bring our proceedings to a close.
People leaving, please do so quietly, as we move on to the short debate.
A wnaiff y bobl sy'n gadael wneud hynny'n dawel os gwelwch yn dda, wrth inni symud ymlaen at y ddadl fer.
Galwaf ar Joyce Watson.
I call on Joyce Watson.
Diolch, Dirprwy Lywydd. The theme of today's debate is construction: a construction skills system fit for the future. I'd like to give a minute of my time to Mike Hedges, after I speak.
I've always been a keen advocate for the construction industry in Wales, and I am the current chair and founder of the cross-party group on construction, which was established in 2007. It was first called the cross-party group on the built environment. Over the years of chairing the cross-party group, I've seen the commitment and vision of CITB, the Construction Industry Training Board, and other stakeholders in the industry. They play a huge role in supporting economic prosperity in Wales, building and maintaining a wide range of infrastructure vital to our everyday lives, and providing training, employment and further learning opportunities to a large workforce.
In this debate, I want to focus on the macro challenges facing the industry, and the central role the skills system plays in supporting the industry now and in the future. And that future focus is vital. Training a new generation of workers and upskilling the existing workforce to meet our net-zero ambitions in the built environment has been a consistent focus of our cross-party group meetings. The industry has an immense economic impact throughout Wales. In 2023, there were 43,420 construction businesses in Wales employing 93,500 people, and the total value of new construction orders in Wales was just under £2.3 billion. In 2022, the GVA of the construction sector in Wales was almost £4.8 billion.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Thema'r ddadl heddiw yw adeiladu: system sgiliau adeiladu sy'n addas ar gyfer y dyfodol. Hoffwn roi munud o fy amser i Mike Hedges, ar ôl i mi siarad.
Rwyf bob amser wedi bod yn hyrwyddwr brwd i'r diwydiant adeiladu yng Nghymru, a fi yw cadeirydd presennol a sylfaenydd y grŵp trawsbleidiol ar adeiladu, a sefydlwyd yn 2007. Fe'i galwyd gyntaf yn grŵp trawsbleidiol ar yr amgylchedd adeiledig. Dros y blynyddoedd o gadeirio'r grŵp trawsbleidiol, rwyf wedi gweld ymrwymiad a gweledigaeth Bwrdd Hyfforddi'r Diwydiant Adeiladu, a rhanddeiliaid eraill yn y diwydiant. Maent yn chwarae rhan enfawr yn cefnogi ffyniant economaidd yng Nghymru, gan adeiladu a chynnal ystod eang o seilwaith sy'n hanfodol i'n bywydau bob dydd, a darparu hyfforddiant, cyflogaeth a chyfleoedd dysgu pellach i weithlu mawr.
Yn y ddadl hon, rwyf am ganolbwyntio ar yr heriau macro sy'n wynebu'r diwydiant, a'r rôl ganolog y mae'r system sgiliau yn ei chwarae wrth gefnogi'r diwydiant nawr ac yn y dyfodol. Ac mae'r pwyslais hwnnw ar y dyfodol yn hanfodol. Mae hyfforddi cenhedlaeth newydd o weithwyr ac uwchsgilio'r gweithlu presennol i gyflawni ein huchelgeisiau sero net yn yr amgylchedd adeiledig wedi bod yn ffocws cyson yng nghyfarfodydd ein grŵp trawsbleidiol. Mae'r diwydiant yn cael effaith economaidd aruthrol ledled Cymru. Yn 2023, roedd 43,420 o fusnesau adeiladu yng Nghymru yn cyflogi 93,500 o bobl, ac roedd cyfanswm gwerth archebion adeiladu newydd yng Nghymru ychydig o dan £2.3 biliwn. Yn 2022, roedd gwerth ychwanegol gros y sector adeiladu yng Nghymru bron yn £4.8 biliwn.
CITB forecast that the construction output in Wales would grow by an annual average of 1.2 per cent between 2004 and 2008. Clearly, the industry has huge importance and impact across the Welsh economy. Here are some of the examples of the ongoing infrastructure projects in my Mid and West Wales region: floating offshore wind in the Celtic sea; improvements to the A40 between Llanddewi Velfrey and Redstone Cross; regeneration projects in Pembroke, including South Quay, and Haverfordwest, including the public transport interchange and the redevelopment of the western quayside; Pentre Awel wellness centre in Carmarthenshire; coastal erosion and flood defence projects in Aberaeron; building new schools throughout the Sustainable Communities for Learning programme; and building new social rented homes through the social housing grant.
I'll outline the unique challenges the industry faces and the impact it has on the skills system. We must meet those challenges head on, to ensure that Wales capitalises on all opportunities for future economic success and to transform the lives of people working and training within the sector. Over the past few years, a series of socioeconomic events have significantly impacted the lives of people in Wales and the UK. These include the COVID-19 pandemic and its lasting legacy, the continuing repercussions of Brexit and, most recently, the cost-of-living crisis, driven by sharp cost inflation, placing stress on household finances and the viability of some businesses. Whilst the Welsh economy and employment rates continue to face challenges, there are huge opportunities to attract new workers into exciting, rewarding careers in this industry.
Recruiting and developing the workforce for the future is still a key challenge to meet growth opportunities, such as building the volume of homes the country needs, the infrastructure for energy and transport, and retrofitting the built environment to meet net-zero targets. Industry figures show that Wales needs 11,000 additional workers by 2028 to meet existing demands on the construction industry, meaning an annual recruitment rate of around 2,200 workers. The annual recruitment rate represents an increase of 11 per cent on the current size of the workforce in Wales.
The industry faces clear recruitment challenges. The current level of recruitment in the Welsh construction industry has been around 8,900 workers per year, but more people have left each year, at around 9,200. The occupations with the strongest additional recruitment requirement levels are electrical installation trades, bricklayers and masons, directors, executives and senior managers. CITB's industry survey also shows that more than three quarters believe there will be a shortage of skills in their specific occupation when it comes to decarbonisation work and to meet net-zero targets.
Figures also show a reducing trend in certificates issued across Wales at level 2 and above in a range of construction training. In 2017, there were nearly 6,000 certificates issued, mainly related to carpentry, plant operation and brickwork. By 2023, the number of certificates issued had dropped to just over 3,000. That's a decline of 44 per cent, with carpentry down by that amount, and brickwork down by 54 per cent. This shows an urgent need to attract greater numbers of new entrants to work in construction and retain existing expertise before it's lost through retirement, and to increase the diversity of the existing workforce. At the moment, 19 per cent of construction workers are aged 16 to 24, 47 per cent are between 25 and 44, and 33 per cent of the workforce are over 45 years of age.
Rhagwelodd Bwrdd Hyfforddi'r Diwydiant Adeiladu y byddai'r allbwn adeiladu yng Nghymru yn tyfu 1.2 y cant y flwyddyn ar gyfartaledd rhwng 2004 a 2008. Yn amlwg, mae gan y diwydiant bwysigrwydd ac effaith enfawr ar draws economi Cymru. Dyma rai enghreifftiau o'r prosiectau seilwaith sydd ar y gweill yn fy rhanbarth i yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru: gwynt alltraeth arnofiol yn y môr Celtaidd; gwelliannau i'r A40 rhwng Llanddewi Felffre a Redstone Cross; prosiectau adfywio ym Mhenfro, yn cynnwys Cei'r De, a Hwlffordd, yn cynnwys y gyfnewidfa trafnidiaeth gyhoeddus ac ailddatblygu glannau'r cei gorllewinol; canolfan lesiant Pentre Awel yn sir Gaerfyrddin; prosiectau erydu arfordirol ac amddiffyn rhag llifogydd yn Aberaeron; adeiladu ysgolion newydd drwy'r rhaglen Cymunedau Dysgu Cynaliadwy; ac adeiladu tai rhent cymdeithasol newydd drwy'r grant tai cymdeithasol.
Fe amlinellaf yr heriau unigryw y mae'r diwydiant yn eu hwynebu a'r effaith y mae hynny'n ei chael ar y system sgiliau. Rhaid inni wynebu'r heriau hyn yn uniongyrchol, er mwyn sicrhau bod Cymru'n manteisio ar bob cyfle ar gyfer llwyddiant economaidd yn y dyfodol ac i drawsnewid bywydau pobl sy'n gweithio ac yn hyfforddi o fewn y sector. Dros y blynyddoedd diwethaf, mae cyfres o ddigwyddiadau economaidd-gymdeithasol wedi effeithio'n sylweddol ar fywydau pobl yng Nghymru a'r DU. Mae'r rhain yn cynnwys y pandemig COVID-19 a'i waddol parhaol, ôl-effeithiau parhaus Brexit ac yn fwyaf diweddar, yr argyfwng costau byw, wedi'i yrru gan gostau llawer uwch, gan roi straen ar gyllid cartrefi a hyfywedd rhai busnesau. Er bod economi Cymru a chyfraddau cyflogaeth yn parhau i wynebu heriau, mae cyfleoedd enfawr i ddenu gweithwyr newydd i yrfaoedd cyffrous a gwerth chweil yn y diwydiant hwn.
Mae recriwtio a datblygu'r gweithlu ar gyfer y dyfodol yn dal i fod yn her allweddol i gyflawni cyfleoedd twf, megis adeiladu'r nifer o gartrefi sydd eu hangen ar y wlad, y seilwaith ar gyfer ynni a thrafnidiaeth, ac ôl-osod yr amgylchedd adeiledig i gyrraedd targedau sero net. Dengys ffigurau diwydiant fod angen 11,000 o weithwyr ychwanegol ar Gymru erbyn 2028 i ateb y galw presennol ar y diwydiant adeiladu, sy'n golygu cyfradd recriwtio flynyddol o tua 2,200 o weithwyr. Mae'r gyfradd recriwtio flynyddol yn galw am gynnydd o 11 y cant i faint presennol y gweithlu yng Nghymru.
Mae'r diwydiant yn wynebu heriau recriwtio clir. Mae'r lefel recriwtio bresennol yn niwydiant adeiladu Cymru wedi bod oddeutu 8,900 o weithwyr y flwyddyn, ond mae mwy o bobl wedi gadael bob blwyddyn, sef tua 9,200. Y galwedigaethau sydd â'r gofynion recriwtio ychwanegol cryfaf yw crefftau gosod trydanol, bricwyr a seiri maen, cyfarwyddwyr, swyddogion gweithredol ac uwch reolwyr. Mae arolwg diwydiant Bwrdd Hyfforddi'r Diwydiant Adeiladu hefyd yn dangos bod mwy na thri chwarter yn credu y bydd prinder sgiliau yn eu galwedigaeth benodol ar gyfer gwaith datgarboneiddio a chyrraedd targedau sero net.
Mae'r ffigurau hefyd yn dangos tuedd ar i lawr o dystysgrifau ledled Cymru ar lefel 2 ac uwch mewn ystod o hyfforddiant adeiladu. Yn 2017, cafodd bron i 6,000 o dystysgrifau eu dyfarnu, yn ymwneud yn bennaf â gwaith coed, gweithredu peiriannau a gwaith brics. Erbyn 2023, roedd nifer y tystysgrifau a roddwyd wedi gostwng i ychydig dros 3,000. Dyna ostyngiad o 44 y cant, gyda gwaith coed i lawr gymaint â hynny, a gwaith brics i lawr 54 y cant. Mae hyn yn dangos bod angen mynd ati ar frys i ddenu mwy o newydd-ddyfodiaid i weithio ym maes adeiladu a chadw arbenigedd presennol cyn iddo gael ei golli drwy ymddeoliadau, ac i gynyddu amrywiaeth y gweithlu presennol. Ar hyn o bryd, mae 19 y cant o weithwyr adeiladu rhwng 16 a 24 oed, 47 y cant rhwng 25 a 44, ac mae 33 y cant o'r gweithlu dros 45 oed.
In Wales the Welsh Government has worked over many years with industry stakeholders to implement policies that aim to strengthen the skills system. In 2018 Qualifications Wales published 'Building the Future', the review of qualification in the construction and the built environment sector in Wales. Following a consultation, Qualifications Wales worked with awarding bodies to introduce 22 new made-for-Wales qualifications, the WJEC developed a new GCSE and an AS A-level, while a new City & Guilds and EAL vocational qualifications were developed for use in further education and also work-based learning. In 2013 Cyfle Building Skills, a shared apprenticeship scheme, was launched by South West Wales Regional Shared Apprenticeships Ltd and CITB across Carmarthenshire, Ceredigion, Pembrokeshire, Neath Port Talbot and Swansea. This pioneering project is currently the largest shared apprenticeships scheme in the UK, and that scheme is supporting young adults into sustainable employment within the construction industry, and it currently employs over 95 apprentices and has employed over 780 shared apprentices to date across key trades. And shared apprenticeships allow apprentices to complete their programme with a number of different employers, allowing employers to take on an apprentice for a period of as short as three months, allowing more flexibility and giving wider experience. Around 90 per cent of apprentices who complete the three years have secured full-time employment in their chosen trade, and shared apprenticeship schemes offer clear benefits to small-and-medium-sized employers, and I'm keen to see that expanded because it's clear that, within Wales, those are our target employers.
Within the industry, CITB also supports initiatives aimed at addressing and helping people overcome barriers in accessing employment within the construction industries, and those are the fairness, inclusion and respect, or FIR programme; the GO Construct STEM ambassadors’ programme; and industry insight days. And Welsh Government has also supported green, personal learning accounts, and these allow people to study, fully funded, flexible, part-time courses around their existing responsibilities, which allows them to either upskill or retrain. They will help deliver the right skills to support Wales's net-zero journey, particularly supporting new and emerging net-zero skills in targeted sectors, including energy, construction, engineering and manufacturing.
Construction skills are not limited to housing. During the construction of the Gwynt y Môr windfarm off the north Wales coast, RWE created 700 jobs, with a further 100 highly skilled jobs for the longer term. The RWE training programme at Coleg Llandrillo has trained over 40 apprentices, including on and offshore turbine and hydro and blade repair apprentices. Coleg Llandrillo are working with RWE to address the skills shortage in the offshore wind and energy sector, delivering higher education to technicians through distant learning, enabling people in midlife to go back to college, and I did that myself as a young mum—I went back to Pembrokeshire College. You can learn new skills, gain higher national certificat and higher national diploma qualifications, and they will be vital for a greener Wales.
To conclude my contribution today, I want to raise some of the issues presented to the cross-party group meetings and industry surveys, and I'd be grateful for a response from the Minister on how these challenges can be overcome, and the solutions that can ensure the industry in Wales is fit for the future.
So, the first point is the shortage of college tutors, alongside the challenge of upskilling existing tutor knowledge, and how the further education system will align with skills demands within the industry and ensure sufficient courses aimed at meeting skills shortages; creating capacity on courses so that learners don't have to wait to start that learning journey; the time lag that can exist between industry adopting new methods and those methods being adopted and taught through the curriculum; and the ability of careers advisers and teachers and schools to promote the wide variety of potential careers within the industry to children and young people, and, of course, the GCSE will help with that. And I do feel that, within Wales particularly, to expand that shared apprenticeship model across Wales, and to develop on the success of Y Prentis and Cyfle will reap benefits for us here and take some of the strain off those small businesses that mostly employ people.
And I'm going to go the last point, which is to gain the date on the adoption of the construction and the built environment GCSE and A-level, because we need to know who is taking it, so we can then understand the experience of those learners and their role in progressing new talent.
So, my contribution today did aim to outline the importance of the construction industry to the future economic prosperity of Wales, the challenges that face that industry in Wales, as identified by the cross-party group and stakeholders, but, most importantly, to just allow some time to express that there are huge opportunities, wide-ranging opportunities, within the construction industry. And I look forward to the Minister, but I will invite Mike Hedges first.
Yng Nghymru, mae Llywodraeth Cymru wedi gweithio dros nifer o flynyddoedd gyda rhanddeiliaid y diwydiant i weithredu polisïau sy'n ceisio cryfhau'r system sgiliau. Yn 2018 cyhoeddodd Cymwysterau Cymru 'Adeiladu'r Dyfodol', yr adolygiad o gymwysterau yn y sector adeiladu a'r amgylchedd adeiledig yng Nghymru. Yn dilyn ymgynghoriad, gweithiodd Cymwysterau Cymru gyda chyrff dyfarnu i gyflwyno 22 o gymwysterau newydd ar gyfer Cymru, datblygodd CBAC gymhwyster TGAU newydd a Safon Uwch UG, a datblygwyd cymwysterau galwedigaethol newydd City & Guilds ac EAL i'w defnyddio mewn addysg bellach a dysgu seiliedig ar waith. Yn 2013 lansiwyd Sgiliau Adeiladu Cyfle, cynllun rhannu prentisiaeth, gan South West Wales Regional Shared Apprenticeships Ltd a Bwrdd Hyfforddi'r Diwydiant Adeiladu ar draws sir Gaerfyrddin, Ceredigion, sir Benfro, Castell-nedd Port Talbot ac Abertawe. Ar hyn o bryd y prosiect arloesol hwn yw'r cynllun rhannu prentisiaeth mwyaf yn y DU, ac mae'r cynllun hwnnw'n cefnogi oedolion ifanc i gael gwaith cynaliadwy yn y diwydiant adeiladu, ac ar hyn o bryd mae'n cyflogi dros 95 o brentisiaid ac wedi cyflogi dros 780 o gynlluniau rhannu prentisiaeth hyd yma ar draws y crefftau allweddol. Ac mae rhannu prentisiaeth yn caniatáu i brentisiaid gwblhau eu rhaglen gyda nifer o gyflogwyr gwahanol, gan ganiatáu i gyflogwyr gyflogi prentis am gyfnod mor fyr â thri mis, i sicrhau mwy o hyblygrwydd a rhoi profiad ehangach. Mae tua 90 y cant o brentisiaid sy'n cwblhau'r tair blynedd wedi sicrhau cyflogaeth amser llawn yn eu crefft ddewisol, ac mae cynlluniau rhannu prentisiaeth yn cynnig buddion clir i gyflogwyr bach a chanolig eu maint, ac rwy'n awyddus i weld hynny'n cael ei ehangu oherwydd mae'n amlwg, yng Nghymru, mai dyna yw ein cyflogwyr targed.
O fewn y diwydiant, mae Bwrdd Hyfforddi'r Diwydiant Adeiladu hefyd yn cefnogi mentrau sydd â'r nod o helpu pobl i oresgyn rhwystrau rhag cael mynediad at gyflogaeth yn y diwydiannau adeiladu, sef y rhaglen tegwch, cynhwysiant a pharch, neu FIR; rhaglen llysgenhadon STEM GO Construct; a diwrnodau mewnwelediad i ddiwydiant. Ac mae Llywodraeth Cymru hefyd wedi cefnogi cyfrifon dysgu personol gwyrdd, ac mae'r rhain yn caniatáu i bobl astudio cyrsiau rhan-amser hyblyg wedi'u hariannu'n llawn o amgylch eu cyfrifoldebau presennol, sy'n eu galluogi naill ai i uwchsgilio neu ailhyfforddi. Byddant yn helpu i ddarparu'r sgiliau cywir i gefnogi taith Cymru tuag at sero net, gan gefnogi sgiliau sero net newydd a rhai sy'n datblygu mewn sectorau a dargedir yn enwedig, yn cynnwys ynni, adeiladu, peirianneg a gweithgynhyrchu.
Nid yw sgiliau adeiladu wedi'u cyfyngu i dai. Yn ystod y gwaith o adeiladu fferm wynt Gwynt y Môr oddi ar arfordir gogledd Cymru, creodd RWE 700 o swyddi, gyda 100 o swyddi medrus ychwanegol ar gyfer y tymor hwy. Mae rhaglen hyfforddi RWE yng Ngholeg Llandrillo wedi hyfforddi dros 40 o brentisiaid, gan gynnwys prentisiaid tyrbinau ar y môr ac ar y tir a hydro ac atgyweirio llafnau. Mae Coleg Llandrillo yn gweithio gydag RWE i fynd i'r afael â'r prinder sgiliau yn y sector gwynt ar y môr ac ynni, gan ddarparu addysg uwch i dechnegwyr trwy ddysgu o bell, a galluogi pobl canol oed i fynd yn ôl i'r coleg, ac fe wneuthum hynny fy hun fel mam ifanc—euthum yn ôl i Goleg Sir Benfro. Gallwch ddysgu sgiliau newydd, ennill cymwysterau tystysgrif genedlaethol uwch a diploma cenedlaethol uwch, a byddant yn hanfodol ar gyfer Cymru wyrddach.
I gloi fy nghyfraniad heddiw, hoffwn godi rhai o'r materion a gyflwynwyd i gyfarfodydd y grŵp trawsbleidiol ac arolygon diwydiant, a byddwn yn ddiolchgar am ymateb gan y Gweinidog ar sut y gellir goresgyn yr heriau hyn, a'r atebion a all sicrhau bod y diwydiant yng Nghymru yn addas ar gyfer y dyfodol.
Felly, y pwynt cyntaf yw prinder tiwtoriaid coleg, ochr yn ochr â'r her o uwchsgilio gwybodaeth bresennol tiwtoriaid, a sut y bydd y system addysg bellach yn ateb gofynion sgiliau yn y diwydiant ac yn sicrhau bod digon o gyrsiau wedi'u hanelu at unioni prinder sgiliau; creu capasiti ar gyrsiau fel nad oes rhaid i ddysgwyr aros i ddechrau'r daith ddysgu honno; yr oedi a all fodoli rhwng diwydiant yn mabwysiadu dulliau newydd a'r dulliau hynny'n cael eu mabwysiadu a'u haddysgu drwy'r cwricwlwm; a gallu cynghorwyr gyrfaoedd ac athrawon ac ysgolion i hyrwyddo'r amrywiaeth eang o yrfaoedd posibl yn y diwydiant i blant a phobl ifanc, ac wrth gwrs, bydd y TGAU yn helpu gyda hynny. Ac rwy'n teimlo, yng Nghymru'n arbennig, y bydd ehangu'r model rhannu prentisiaeth ledled Cymru, a datblygu llwyddiant y Prentis a Cyfle yn creu buddion yma ac yn tynnu rhywfaint o'r straen oddi ar y busnesau bach, yn bennaf, sy'n cyflogi pobl.
Ac rwy'n dod at y pwynt olaf, sef cael y dyddiad ar fabwysiadu'r TGAU a'r Safon Uwch mewn adeiladu a'r amgylchedd adeiledig, oherwydd mae angen inni wybod pwy sy'n ei wneud, fel y gallwn ddeall profiad y dysgwyr hynny wedyn a'u rôl wrth ddatblygu talent newydd.
Felly, nod fy nghyfraniad heddiw oedd amlinellu pwysigrwydd y diwydiant adeiladu i ffyniant economaidd Cymru yn y dyfodol, yr heriau sy'n wynebu'r diwydiant hwnnw yng Nghymru, fel y nodwyd gan y grŵp trawsbleidiol a'r rhanddeiliaid, ond yn bwysicaf oll, caniatáu peth amser i fynegi bod yna gyfleoedd enfawr, cyfleoedd pellgyrhaeddol, yn y diwydiant adeiladu. Ac edrychaf ymlaen at ymateb y Gweinidog, ond yn gyntaf fe wnaf wahodd Mike Hedges i gyfrannu.
Thank you to Joyce Watson, firstly for having this debate on such a very important issue, and also for giving me a minute in this debate.
We need skilled construction workers. In the 1970s, we had major employers such as BSE and BP training hundreds of electricians, plumbers and bricklayers. The major employers have either closed or massively cut back the number of apprentices being trained. To build the houses we need, we need construction workers. As we move to using electric rather than gas for heating, and petrol for cars, we need more electricians. We need to ensure that we have sufficient, well-trained, skilled construction workers. I agree with Joyce Waston that the CITB is incredibly important. I am pleased that it is possible to check a worker's construction skills certification scheme card, construction plant competence scheme card, construction industry scaffolders record scheme card, or test certification to ensure they're qualified to do the work that they've come in to do.
I could legally tomorrow describe myself as a builder. And I think that's a problem we have, isn't it, that there's no protection of tradespeople. And I think the one thing that we do need is that, really, people should be having their City & Guilds certificate in order to prove that they are skilled.
Diolch i Joyce Watson, yn gyntaf am gael y ddadl hon ar fater mor bwysig, a hefyd am roi munud i mi yn y ddadl hon.
Mae arnom angen gweithwyr adeiladu medrus. Yn y 1970au, roedd gennym gyflogwyr mawr fel BSE a BP yn hyfforddi cannoedd o drydanwyr, plymwyr a bricwyr. Mae'r cyflogwyr mawr naill ai wedi cau neu wedi lleihau nifer y prentisiaid sy'n cael eu hyfforddi'n sylweddol. Er mwyn adeiladu'r tai sydd eu hangen arnom, mae angen gweithwyr adeiladu. Wrth inni symud tuag at ddefnyddio trydan yn hytrach na nwy ar gyfer gwresogi, a phetrol ar gyfer ceir, mae angen mwy o drydanwyr arnom. Mae angen inni sicrhau bod gennym ddigon o weithwyr adeiladu medrus, wedi'u hyfforddi'n dda. Rwy'n cytuno â Joyce Waston fod Bwrdd Hyfforddi'r Diwydiant Adeiladu yn hynod o bwysig. Rwy'n falch ei bod yn bosibl gwirio cerdyn cynllun tystysgrif sgiliau adeiladu gweithiwr, cerdyn cynllun cymhwysedd peiriannau adeiladu, cerdyn cynllun cofnodi sgaffaldwyr y diwydiant adeiladu, neu dystysgrif brawf i sicrhau eu bod yn gymwys i wneud y gwaith y maent wedi dod i mewn i'w wneud.
Gallwn yn gyfreithlon ddisgrifio fy hun fel adeiladwr yfory. Ac rwy'n credu bod honno'n broblem sydd gennym, onid yw, nad oes amddiffyniad i grefftwyr. Ac rwy'n credu mai'r un peth sydd ei angen arnom mewn gwirionedd yw y dylai pobl fod yn cael eu tystysgrif City & Guilds er mwyn profi eu bod yn fedrus.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a'r Gymraeg, Jeremy Miles.
And I call on the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Welsh Language, Jeremy Miles.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, a diolch i Joyce Watson am y cyfle i ymateb iddi ar y system sgiliau adeiladu sy'n addas ar gyfer y dyfodol, ac iddi hi a Mike Hedges am eu cyfraniadau.
Mae angen system sgiliau effeithiol ar Gymru, sy'n gwella ac yn cefnogi pob sector. Mae gallu unrhyw Lywodraeth flaengar i gyflawni yn gwbl ddibynnol ar iechyd ein heconomi. Os gallwn ni gael economi sy'n wirioneddol gynaliadwy, sy'n creu ffyniant a mwy o gyfleoedd ar gyfer gwaith sy'n talu'n well ymhob rhan o Gymru, yna bydd gyda ni'r cyfle gorau i sicrhau bod pobl yn gallu ffynnu. Ac mae cysylltiad annatod rhwng sgiliau adeiladu ar yr un llaw a thwf cynhyrchiant ar y llaw arall.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd, and thank you to Joyce Watson for the opportunity to respond to her debate on the construction skills system fit for the future. And I thank her and Mike Hedges for their contributions.
We need an effective skills system for Wales that improves and supports every sector. The ability of any progressive Government to deliver is dependent on the health of our economy. If we can have an economy that is genuinely sustainable, that creates prosperity and more opportunities for work that pays better in all parts of Wales, then we'll have the best opportunity to ensure that people can flourish. And there is an inextricable link between construction skills on the one hand and growth and productivity on the other.
Construction is a key sector of the Welsh economy, and skills in the construction sector are a catalyst for boosting economic growth and accelerating competitiveness. But we need a Welsh workforce with the right skills to maximise these opportunities, and that's about ensuring that we have a skills supply side that is flexible and able to respond to change. By that, I mean for us working in close partnership with the new Commission for Tertiary Education and Research to ensure that our further education system is response to employer demand, offering the courses that support the needs of key construction projects.
Mae adeiladu yn sector allweddol yn economi Cymru, ac mae sgiliau yn y sector adeiladu yn gatalydd ar gyfer hybu twf economaidd a chyflymu cystadleurwydd. Ond mae angen gweithlu yng Nghymru sydd â'r sgiliau cywir i wneud y mwyaf o'r cyfleoedd hyn, ac mae hynny'n ymwneud â sicrhau bod gennym ochr cyflenwi sgiliau sy'n hyblyg ac yn gallu ymateb i newid. Wrth hynny, yr hyn a olygaf yw ein bod yn gweithio mewn partneriaeth agos â'r Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil newydd i sicrhau bod ein system addysg bellach yn ymateb i alw cyflogwyr, gan gynnig y cyrsiau sy'n cefnogi anghenion prosiectau adeiladu allweddol.
Having the right labour market intelligence is essential to inform our policy making. Our universities, too, must be aligned in this sector so we have the right pathways for students to transition to higher education in specific construction disciplines and general skill areas, such as business, project management and finance. Underpinning this approach are the regional skills partnerships, and we will continue to work closely with the four RSPs to build on that and develop a national approach to skills. The skills system in Wales will need to be able to respond efficiently to employer demand, and we will ask our partners to highlight construction skills gaps and shortages and work with the further education and higher education sectors to help inform supply to meet the needs of employers. In addition, RSPs and broader labour market intelligence will help inform the deployment of apprenticeship funding to support our net-zero goals. The Government recognises that construction employers are experiencing challenges with building a future talent pipeline to respond to the projected growth of the industry, and we are eager to act.
A good example of delivery can be seen in north Wales. The RSP, in collaboration with the CITB and construction employers, is working with five Anglesey high schools to provide year 12 students with a comprehensive experience of the construction industry, focusing on high-level roles such as civil engineering, quantity surveying, project management and construction management, through workshops, inspirational employer talks and on-site experiences. And this helps inform students prior to them making their university or degree-level apprenticeship applications. This I think shows the importance of partnership working around a common purpose, and I feel passionately that we need to be constantly looking at how we address the skills needs of the nation. It's absolutely crucial, if we are to succeed in growing the economy sustainably, making sure that Wales has that skilled construction workforce, but also if we are to encourage our young people to aspire, and we need to encourage construction businesses of the future to invest, then we must provide a route-map for individuals to understand the skills that they need and how to acquire them. That's how we connect the huge economic opportunities that exist to the lives of people in communities across Wales—the pathways, the programmes, the apprenticeships that we provide that will get them to that destination, regardless of the background of any individual, or whether they happen to have role models or a network of connections in those sectors. We are fortunate to have exciting construction projects in Wales that will provide real opportunities, such as the Awel y Môr windfarm off the coast of Llandudno, which will generate enough electricity to power 500,000 homes by 2030, and the £360 million embankment site in south Cardiff, which will see 46 acres of brownfield land regenerated to provide 2,500 homes alongside 54,000 sq m of business space.
I have got specific responsibility for energy, and we need to embrace modern technologies and construction methods to grow a skilled workforce and build long-term quality jobs as we transition to a net-zero economy. Upskilling our workforce with the knowledge and practical training that will help us on our decarbonisation journey is essential. This will ultimately drive a stronger, more competitive Welsh economy by narrowing the skills divide, boosting good jobs, and tackling inequality. To that end, in October 2023, we launched a net zero sector skills consultation, which provided an opportunity to strengthen our understanding of the current skills position and skills challenges in each emission sector in Wales, with construction skills a prominent theme in that consultation. And the consultation will help inform sector skills road maps, which will allow planning and policy to shift to the forefront, to stimulate and create the workforce of the future. But that is a complex task, and a partnership approach is needed. Joyce Watson touched on the personal learning account programme. We've invested £30 million in that, to help, as she was saying, employ people to upskill and reskill. Part of that includes a £3.5 million investment to meet exactly those net-zero skills gaps in construction, in energy, in manufacturing and engineering. And the wage cap qualification has now been removed for that element to allow more people to access those valuable net-zero skills and qualifications. We've created a specific net-zero skills element within our flexible skills programmes, again to help employers upskill their staff to meet future needs.
Dirprwy Lywydd, in her concluding remarks, Joyce Watson raised some very specific issues that I would be very happy to address. In the time available today, it has not been possible to do that in detail, but I'd be very happy to write to her on those matters following the debate, and I would be very happy, of course, to place a copy of my reply on the record for other Senedd Members.
Mae cael y wybodaeth gywir am y farchnad lafur yn hanfodol er mwyn llywio ein gwaith yn llunio polisi. Rhaid i'n prifysgolion, hefyd, gael eu halinio yn y sector hwn fel bod gennym y llwybrau cywir i fyfyrwyr bontio i addysg uwch mewn disgyblaethau adeiladu penodol a meysydd sgiliau cyffredinol, megis busnes, rheoli prosiectau a chyllid. Yn sail i'r dull hwn mae'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol, a byddwn yn parhau i weithio'n agos gyda'r pedwar partneriaieth sgiliau rhanbarthol i adeiladu ar hynny a datblygu dull cenedlaethol ar gyfer sgiliau. Bydd angen i'r system sgiliau yng Nghymru allu ymateb yn effeithlon i'r galw gan gyflogwyr, a byddwn yn gofyn i'n partneriaid dynnu sylw at fylchau a phrinder sgiliau adeiladu a gweithio gyda'r sectorau addysg bellach ac addysg uwch i helpu i lywio'r cyflenwad i ddiwallu anghenion cyflogwyr. Yn ogystal, bydd y partneriaethau sgiliau rhanbarthol a gwybodaeth ehangach y farchnad lafur yn helpu i lywio'r defnydd o gyllid prentisiaeth i gefnogi ein nodau sero net. Mae'r Llywodraeth yn cydnabod bod cyflogwyr adeiladu yn wynebu heriau wrth adeiladu llif o dalent yn y dyfodol i ymateb i dwf rhagamcanol y diwydiant, ac rydym yn awyddus i weithredu.
Gellir gweld enghraifft dda o'r ddarpariaeth yng ngogledd Cymru. Mae'r bartneriaeth sgiliau rhanbarthol, mewn cydweithrediad â Bwrdd Hyfforddi'r Diwydiant Adeiladu a chyflogwyr adeiladu, yn gweithio gyda phum ysgol uwchradd ym Môn i ddarparu profiad cynhwysfawr o'r diwydiant adeiladu i fyfyrwyr blwyddyn 12, gan ganolbwyntio ar rolau lefel uchel fel peirianneg sifil, gwasanaeth mesur meintiau, rheoli prosiectau a rheoli adeiladu, drwy weithdai, sgyrsiau ysbrydoli gan gyflogwyr a phrofiadau ar y safle. Ac mae hyn yn helpu i hysbysu myfyrwyr cyn iddynt wneud eu ceisiadau prifysgol neu radd-brentisiaethau. Credaf fod hyn yn dangos pa mor bwysig yw gweithio mewn partneriaeth ar ddiben cyffredin, ac rwy'n teimlo'n angerddol fod angen inni edrych yn gyson ar sut yr awn i'r afael ag anghenion sgiliau'r genedl. Mae'n gwbl hanfodol, os ydym am lwyddo i dyfu'r economi'n gynaliadwy, gan sicrhau bod gan Gymru weithlu adeiladu medrus, ond hefyd os ydym am annog ein pobl ifanc i fod yn uchelgeisiol, ac angen inni annog busnesau adeiladu'r dyfodol i fuddsoddi, mae'n rhaid inni ddarparu cynllun i unigolion ddeall y sgiliau sydd eu hangen arnynt a sut i'w caffael. Dyna sut y cysylltwn y cyfleoedd economaidd enfawr sy'n bodoli â bywydau pobl mewn cymunedau ledled Cymru—y llwybrau, y rhaglenni, y prentisiaethau a ddarparwn a fydd yn eu cael i ben y daith, ni waeth beth fo cefndir unrhyw unigolyn, neu a ydynt yn digwydd bod â modelau rôl neu rwydwaith o gysylltiadau yn y sectorau hynny. Rydym yn ffodus fod gennym brosiectau adeiladu cyffrous yng Nghymru a fydd yn darparu cyfleoedd go iawn, fel fferm wynt Awel y Môr oddi ar arfordir Llandudno, a fydd yn cynhyrchu digon o drydan i bweru 500,000 o gartrefi erbyn 2030, a'r safle arglawdd gwerth £360 miliwn yn ne Caerdydd, a fydd yn gweld 46 erw o dir llwyd yn cael ei adfywio i ddarparu 2,500 o gartrefi ochr yn ochr â 54,000 metr sgwâr o ofod busnes.
Mae gennyf gyfrifoldeb penodol am ynni, ac mae angen inni groesawu technolegau a dulliau adeiladu modern i dyfu gweithlu medrus ac adeiladu swyddi hirdymor o ansawdd wrth inni bontio i economi sero net. Mae uwchsgilio ein gweithlu â'r wybodaeth a'r hyfforddiant ymarferol a fydd yn ein helpu ar ein taith ddatgarboneiddio yn hanfodol. Yn y pen draw, bydd hyn yn sbarduno economi gryfach a mwy cystadleuol yng Nghymru drwy leihau'r bwlch sgiliau, drwy hybu swyddi da, a mynd i'r afael ag anghydraddoldeb. I'r perwyl hwnnw, ym mis Hydref 2023, lansiwyd ymgynghoriad sgiliau sector sero net, a oedd yn gyfle i gryfhau ein dealltwriaeth o'r sefyllfa sgiliau a'r heriau sgiliau cyfredol ym mhob sector allyriadau yng Nghymru, gyda sgiliau adeiladu yn thema amlwg yn yr ymgynghoriad hwnnw. A bydd yr ymgynghoriad yn helpu i lywio cynlluniau sgiliau sector, a fydd yn caniatáu i gynlluniau a pholisi symud i'r blaen, i ysgogi a chreu gweithlu'r dyfodol. Ond mae honno'n dasg gymhleth, ac mae angen dull partneriaeth. Cyffyrddodd Joyce Watson â'r rhaglen cyfrif dysgu personol. Rydym wedi buddsoddi £30 miliwn yn honno, i helpu, fel y dywedodd, i gyflogi pobl i uwchsgilio ac ailsgilio. Mae rhan o hynny'n cynnwys buddsoddiad o £3.5 miliwn i gau'r union fylchau sgiliau sero net hynny mewn adeiladu, mewn ynni, mewn gweithgynhyrchu a pheirianneg. Ac mae'r amod cap cyflog bellach wedi'i ddileu ar gyfer yr elfen honno er mwyn caniatáu i fwy o bobl gael mynediad at y sgiliau a'r cymwysterau sero net gwerthfawr hynny. Rydym wedi creu elfen sgiliau sero net benodol yn ein rhaglenni sgiliau hyblyg, eto i helpu cyflogwyr i uwchsgilio eu staff er mwyn diwallu anghenion y dyfodol.
Yn ei sylwadau terfynol, nododd Joyce Watson rai materion penodol iawn y byddwn yn hapus iawn i fynd i'r afael â nhw. Yn yr amser sydd ar gael heddiw, ni fu'n bosibl gwneud hynny'n fanwl, ond rwy'n hapus iawn i ysgrifennu ati ynghylch y materion hynny yn dilyn y ddadl, ac rwy'n hapus iawn i osod copi o fy ymateb ar y cofnod ar gyfer Aelodau eraill y Senedd.
Diolch i Joyce Watson a diolch i Ysgrifennydd y Cabinet. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben.
I thank Joyce Watson and I thank the Cabinet Secretary. That brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 19:16.
The meeting ended at 19:16.