National Assembly for Wales

Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Natasha Asghar. 

Gwnaf. Mae cynnydd da yn cael ei wneud ar ein hymrwymiad i sicrhau darpariaeth gwasanaethau cyswllt toresgyrn o 100 y cant ledled Cymru erbyn mis Medi 2024.

Diolch yn fawr iawn, Prif Weinidog. Dim ond yr wythnos diwethaf, cyfaddefodd Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd eich Llywodraeth yn agored nad yw'r GIG yng Nghymru yn perfformio'n ddigon da, wrth i record arall gael ei chyrraedd eto o ran amseroedd aros. Yn ôl eich sylwadau diweddar, yr amseroedd aros hyn yw eich prif flaenoriaeth, ond ceir ymrwymiadau eraill y bydd angen i chi eu hystyried ochr yn ochr os ydych chi'n mynd i osgoi torri eich addewidion. Ym mis Medi 2023, cyhoeddodd yr Ysgrifennydd iechyd ddatganiad yn ymrwymo i sicrhau, fel y gwnaethoch chi sôn, ddarpariaeth o 100 y cant i bob bwrdd iechyd gan wasanaethau cyswllt toresgyrn erbyn 2024. Ond, yn anffodus, Prif Weinidog, rydym ni bellach ddwy ran o dair o'r ffordd drwy'r amserlen o 18 mis a nodwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet, a dim ond pedwar o'r saith bwrdd iechyd sydd â'r gwasanaethau hyn hyd yn oed. Yn anffodus, mae mwy i hyn nag a welir, gan mai dim ond 21 y cant o gleifion torasgwrn yn genedlaethol sy'n cael eu nodi yn ein GIG yng Nghymru, oherwydd tanberfformiad yn y gwasanaethau hyn, hyd yn oed lle maen nhw'n weithredol ar hyn o bryd. Gan ei bod hi'n edrych yn fwyfwy annhebygol bellach y bydd y targed hwn a osodwyd ym mis Chwefror 2023 yn cael ei gyrraedd, a allwch chi gadarnhau heddiw a yw eich Llywodraeth yn dal i fod wedi ymrwymo i'r ffigur o 100 y cant, ac, os felly, y bydd hyn yn cynnwys mynediad i bawb dros 50 oed yng Nghymru at wasanaeth cyswllt toresgyrn o ansawdd sy'n bodloni dangosyddion perfformiad allweddol safon glinigol genedlaethol? Diolch.

Rydym ni ar y trywydd iawn i gyflawni'r ymrwymiad a wnaed gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd. Edrychaf ymlaen at weld y gwasanaethau newydd yn dechrau ym mis Medi i gyflawni yn erbyn yr ymrwymiad hwnnw. Rydym ni'n cydnabod y gall torasgwrn breuder fod yn boenus ac o bosibl yn wanychol. Dyna pam rydym ni wedi cydnabod swyddogaeth gwasanaethau cyswllt toresgyrn, sy'n darparu ymyrraeth gynnar a mynediad hawdd at ofal osteoporosis i leihau'r risg o doresgyrn o'r fath. Ac mae llawer o gynnydd wedi cael ei wneud ers penodi Dr Inder Singh fel yr arweinydd clinigol cenedlaethol ar gyfer cwympiadau ac eiddilwch yn 2022. Rydym ni wedi dod yn bell. Mae mwy i fynd, ond rydym ni'n dal i fod ar y trywydd iawn i gyflawni'r ymrwymiad a roddwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd.

Prif Weinidog, ar gyfartaledd, mae menywod yn colli hyd at 10 y cant o'u màs esgyrn yn y pum mlynedd gyntaf ar ôl y menopos. Mae bod â lefelau is o estrogen yn cynyddu'r risg o ddatblygu osteoporosis, felly mae menywod sy'n mynd drwy'r menopos mewn mwy o berygl o dorri esgyrn. Bydd y Prif Weinidog yn ymwybodol y bydd un o bob dwy fenyw dros 50 oed yn torri asgwrn yn ystod eu hoes. Mae gwasanaethau cyswllt toresgyrn ym mhob ardal bwrdd iechyd yn gam ymlaen i'w groesawu'n fawr, ond beth arall sy'n cael ei wneud i wella iechyd esgyrn a gwasanaethau GIG yng Nghymru?

Diolch am y cwestiwn. Mae'n bwynt pwysig i'w wneud ein bod ni'n disgwyl y bydd un o bob dwy fenyw dros 50 oed yn torri asgwrn yn ystod y cyfnod hwnnw o'u hoes. Nawr, i ni, mae hynny'n ymwneud â'r ddau bwynt yr ydych chi'n eu gwneud—am iechyd esgyrn a'r hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud i geisio gwneud yn siŵr bod pobl yn gallu gwneud eu dewisiadau eu hunain am sut i fyw'n dda a gwella eu hiechyd esgyrn eu hunain, yn ogystal â'r hyn y mae'r GIG yn ei wneud. Dyna'r model gwasanaeth y mae gwasanaethau cyswllt toresgyrn yn ei gynrychioli. Mae hefyd, fodd bynnag, yn ymwneud â bod â mynediad at y dystiolaeth a'r cymorth triniaeth diweddaraf hefyd. Dyna pam y gwnaeth y Gymdeithas Frenhinol Osteoporosis gydnabod penderfyniad NICE—y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal—i wneud y driniaeth cyffur osteoporosis newydd gyntaf ar gael mewn degawd. Mae'r cyffur newydd hwnnw—dydw i ddim yn mynd i ynganu'r enw technegol gan ei fod yn dipyn o gwlwm tafod, â sawl z ynddo—wedi bod ar gael yng Nghymru ers 2022. Mae'n enghraifft arall o le mae meddyginiaethau newydd yn cael eu gwneud ar gael, a argymhellir gan NICE, yng Nghymru, oherwydd y ffordd yr ydym ni'n cefnogi'r broses honno ac, yn wir, y ffordd yr ydym ni'n defnyddio ein cyllid. Mae'r mynediad cynnar hwnnw at driniaeth sy'n seiliedig ar dystiolaeth ar gael ledled Cymru gyfan bellach. Wrth gwrs, bydd mwy y gallwn ni ei wneud. Wrth i ni gyflwyno'r gwasanaeth cyswllt toresgyrn, byddwn yn dysgu gwersi o'i weithredu, ac edrychaf ymlaen at weld Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd yn parhau i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i bobl, yn ogystal â'r arian y mae wedi dod o hyd iddo i fuddsoddi yn y gwasanaeth.

Wrth gwrs, rwy'n croesawu creu'r gwasanaethau cyswllt toresgyrn ledled Cymru, ond a allech chi, Prif Weinidog, roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y ddarpariaeth ym Mhowys, lle nad oes unrhyw ysbytai cyffredinol ardal, a sut y bydd y gwasanaeth hwnnw'n cael ei ddarparu?

Mae'n bwynt teg, wrth gwrs, gan ein bod ni'n disgwyl i'r chwe bwrdd iechyd ag ysbytai gofal eilaidd fod ar y trywydd iawn i ddarparu'r gwasanaeth erbyn diwedd mis Medi. Mae gan bedwar y gwasanaeth hwnnw eisoes. Rydym ni'n disgwyl i'r ddau arall fod ar y trywydd iawn i ddarparu ym mis Medi, gan gyflawni'r ymrwymiad a wnaed gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd. Mae gwahanol fodel yn cael ei ddatblygu ym Mhowys gan nad oes ysbytai gofal eilaidd yno. Felly, yn y sefyllfa unigryw honno, mae Powys yn gweithio gyda byrddau iechyd cyfagos i wneud yn siŵr bod gan boblogaeth Powys fynediad at y gwasanaeth hwnnw. Felly, mae angen i'r model ddarparu nid yn unig yn y chwe bwrdd iechyd sydd â'r ddarpariaeth ysbyty, ond gofal teg a mynediad ato i drigolion ym Mhowys, ac rydym ni ar y trywydd iawn i wneud hynny. Mae Powys, wrth gwrs, wedi arfer â gorfod darparu'r gwasanaethau hyn mewn gwahanol ffordd—i gomisiynu a threfnu gwasanaethau o fewn Cymru ac, yn wir, weithiau dros y ffin. Felly, rydym ni'n eglur y dylai'r llwybr fod ar waith i bobl sy'n byw ym Mhowys gael yr un mynediad teg at yr un ansawdd o ofal a'r gwelliant y mae'r gwasanaeth hwn yn ei gynrychioli.

Mae Gweinidogion a chydweithwyr Cabinet wedi cyfarfod ag arweinwyr ac aelodau'r cymunedau Iddewig a Mwslimaidd ers dechrau'r rhyfel rhwng Israel a Gaza. Rydym ni'n parhau i gydymdeimlo â'r holl bobl hynny y mae'r argyfwng presennol yn effeithio arnyn nhw. Mae nifer o deuluoedd a grwpiau cymunedol yn cael eu heffeithio'n uniongyrchol mewn cymunedau ledled Cymru. A byddwn yn parhau i gefnogi unrhyw ddioddefwyr troseddau casineb drwy ein Canolfan Cymorth Casineb Cymru.

Diolch am yr ateb yna.

Yr wythnos diwethaf mewn digwyddiad yn y Senedd, clywsom gan Mr a Mrs Brisley o Ben-y-bont ar Ogwr, y lladdwyd eu merch a'u hwyresau gan Hamas ar 7 Hydref. Fe wnaethon nhw ddweud nad oedden nhw wedi clywed gan neb o Lywodraeth Cymru ers colli eu hanwyliaid. Hoffwn wybod a yw'r un peth yn wir am bob dinesydd o Gymru sydd wedi colli perthnasau yn y rhanbarth yn ystod y chwe mis a hanner diwethaf o wrthdaro gwaedlyd. Hoffwn wybod hefyd a roddwyd unrhyw gefnogaeth i ddinasyddion Cymru sydd wedi gwneud popeth o fewn eu gallu, yn ariannol ac yn emosiynol, i gael eu perthnasau allan o'r ardal o berygl yn Gaza. Mae rhai o'n trigolion sydd â chysylltiadau â Phalesteina wedi mynd i ddyled ofnadwy i ddiogelu eu hanwyliaid. Rydym ni wir angen i lwybrau diogel gael eu sefydlu i osgoi'r trychineb dyngarol cynyddol yn Gaza, a hoffwn wybod beth all y Llywodraeth ei wneud am hynny. Ac yn olaf, o gofio'r digwyddiadau ers 7 Hydref, gyda mwy na 30,000 o bobl wedi marw, a gwystlon yn dal i gael eu dal, a yw bellach yn cytuno â'r Aelodau ar feinciau Plaid Cymru mai cadoediad ar unwaith yw'r unig ffordd i sicrhau diwedd y tywallt gwaed, ar gyfer dychwelyd y gwystlon, a diwedd ar y newyn yr ydym ni'n ei weld yn Gaza?

Safbwynt Llywodraeth Cymru ers cryn amser yw y dylai fod cadoediad ar unwaith. Mae angen cynnydd sylweddol i lwybrau ar gyfer cymorth, yn ogystal â faint o gymorth sy'n cael ei ddarparu, oherwydd mae argyfwng dyngarol gwirioneddol yn digwydd o'n blaenau, yn ogystal â datrys y materion ynghylch yr erchyllterau a ddigwyddodd ar 7 Hydref, sy'n cynnwys rhyddhau'r holl wystlon. Nawr, nid wyf i'n credu, ar draws y Siambr hon, y bydd pobl yn anghytuno â'r safbwynt hwnnw. Ein her yw lefel y dylanwad sydd gennym ni ar y rhai sy'n gwneud penderfyniadau yn y rhanbarth, y sgyrsiau sy'n cael eu cynnal rhwng gwahanol weithredwyr i geisio sicrhau cadoediad, a'r gallu i roi terfyn ar y lladd.

Nawr, o ran yr hyn y gallwn ni ei wneud yn ymarferol yng Nghymru—fe wnaethoch chi sôn am deulu Lianne Sharabi—rydym ni'n parhau i ddarparu cymorth ymarferol, o ran llesiant emosiynol pobl sy'n byw yng Nghymru. Rwy'n cydnabod bod pobl ar bob ochr i'r gwrthdaro hwn sy'n cael eu heffeithio'n uniongyrchol mewn etholaethau a rhanbarthau yma yng Nghymru. Pe gallai'r Aelod roi manylion cyswllt mwy uniongyrchol i mi ar gyfer lle mae'r teulu ar hyn o bryd, a sut y maen nhw neu nad ydyn nhw wedi manteision ar wasanaethau, byddaf yn hapus i wneud yn siŵr bod y cymorth sydd ar gael yn cael ei ddarparu iddyn nhw. Ond rydym ni'n siarad mewn gwirionedd am gefnogaeth ymarferol ac emosiynol i deuluoedd. Mae hwn yn faes lle nad oes gennym ni gyfrifoldeb dros ymdrin â pholisïau ffoaduriaid a dychweliadau ac aduniad teuluol. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn eglur, fodd bynnag, ein bod ni eisiau dull mwy hael o ymdrin â phobl sy'n ceisio lloches, pobl sy'n ffoi o ardaloedd rhyfel, ac am wasanaeth aduniad teuluol priodol. A dweud y gwir, fe wnaethon ni ddarparu cyllid tuag at y gwasanaeth a ddarperir gan y Groes Goch. Fel y dywedais i, rwy'n cydnabod bod pryder ar bob ochr i'r Siambr hon. Byddwn yn parhau i chwarae rhan mor adeiladol ag y gallwn ni ei wneud yma yn Llywodraeth Cymru, a chyda, fel y dywedais i, yr eglurder yn ein galwad am gadoediad, am gynnydd i gymorth ac i'r gwystlon gael eu rhyddhau.

Diolch yn fawr, Prif Weinidog, am yr ateb yna. Fel pobl eraill yn y Siambr hon, rwyf i wedi bod yn bryderus iawn am y cynnydd mewn gwrthsemitiaeth, ac, yn wir, casineb gwrth-Fwslimaidd, ers 7 Hydref, hyd yn oed ar ein strydoedd ni yma yng Nghymru. Nawr, un o'r pethau y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud i geisio mynd i'r afael â gwrthsemitiaeth, yn enwedig ar ein campysau prifysgol, yw ei gwneud yn ofynnol, fel amod o gyllid ar gyfer ein prifysgolion, i sefydliadau addysg uwch fabwysiadu diffiniad Cynghrair Ryngwladol Cofio'r Holocost o wrthsemitiaeth. A yw hyn yn rhywbeth y bydd eich Llywodraeth yn ei gwneud yn ofynnol iddyn nhw ei wneud? 

Mae'r Llywodraeth, wrth gwrs—y Llywodraeth hon yng Nghymru—wedi cydnabod diffiniad IHRA o wrthsemitiaeth. Felly, mae'n cyfrannu at y gwaith yr ydym ni'n ei wneud. Mae'n rhan o'r ffordd yr ydym ni'n gweld ein darpariaeth o Gymru wirioneddol wrth-hiliol. Rwy'n falch bod yr Aelod yn cydnabod y bu cynnydd mewn gwrthsemitiaeth ar y strydoedd mewn cymunedau yr ydym ni'n eu cynrychioli ac, yn wir, cynnydd mewn Islamoffobia. Rwyf i wedi gweld hynny yn fy etholaeth fy hun, yn anffodus. Nid wyf i'n siŵr y bydd y cynnig y mae'n ei wneud o ran ei gwneud yn ofynnol cydnabod yr IHRA fel amod ariannu i brifysgolion mewn gwirionedd yn helpu i gyflawni'r mesurau ymarferol sydd eu hangen arnom ni i weld gostyngiad mewn gwrthsemitiaeth ac Islamoffobia ar gampysau prifysgolion. Rwy'n credu ei fod yn rhan o her ac ymdrech cymdeithas gyfan, lle rydych chi eisiau i bobl allu trafod pynciau mewn ffordd sy'n ddiogel ac nad yw'n cynyddu'r casineb a'r rhaniad sydd eisoes yn bodoli. Bydd hynny'n parhau i lywio'r dull y mae'r Llywodraeth hon yn ei ddilyn yn ein hymgysylltiad â theuluoedd, cymunedau a rhanddeiliaid ehangach yng Nghymru.

Prif Weinidog, effeithiwyd ar lawer o deuluoedd yn Nwyrain Casnewydd, ac effeithiwyd arnynt gan y digwyddiadau yn Israel a Gaza, a'r hyn y maen nhw ei eisiau, fel yr ydym ni eisoes wedi sôn amdano, yw cadoediad ar unwaith a pharhaol, rhyddhau gwystlon, cymorth dyngarol digonol yn cyrraedd Gaza ac, yn wir, dechreuadau proses wleidyddol a fydd yn dod ag ateb heddychlon sy'n para. Rwy'n credu bod António Guterres, Ysgrifennydd Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig, wedi siarad yn rymus iawn am yr adegau pwysig hyn mewn hanes a'r angen i beidio â bod yn wyliwr. Felly, y cwbl y byddwn i'n ei ddweud, Prif Weinidog, yw bod gennym ni wahanol lefelau o gyfrifoldeb, yn amlwg, fel yr ydych chi wedi sôn, ar wahanol lefelau o Lywodraeth, ond mae'n bwysig iawn i arweinwyr gwleidyddol a gwleidyddion—pob un ohonom ni—ar bob lefel i beidio â bod yn wylwyr ac i alw ar ddynoliaeth i fod yn drech.

Eto, nid wyf i'n credu bod yr un Aelod ar draws y Siambr hon a fyddai'n anghytuno â'r safbwynt a'r datganiad a wnaed gan John Griffiths. Mae gen i ddiddordeb mewn sut y gall sifiliaid diniwed, pa un a ydyn nhw'n Israeliaid neu'n Balestiniaid, gynllunio dyfodol gyda'r heddwch a'r diogelwch yr ydym ni'n eu cymryd yn ganiataol yn y wlad hon. Fel y dywedais, mae Llywodraeth Cymru yn eglur: rydym ni eisiau gweld terfyn ar y lladd ar unwaith, cadoediad; rydym ni eisiau gweld cynnydd sylweddol ar unwaith yn y cymorth y gellir ei ddarparu; rydym ni eisiau gweld gwystlon yn cael eu dychwelyd. Fy safbwynt i o hyd yw mai'r ffordd hirdymor i sicrhau'r sefydlogrwydd a'r diogelwch heddychlon y dylai dinasyddion ei ddisgwyl yw cael Israel hyfyw, ddiogel, fel cymydog i wladwriaeth Balesteinaidd hyfyw a diogel. Rydym ni ymhell i ffwrdd o gyflawni hynny mewn gwirionedd.

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.    

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, pam mae crebwyll Gweinidog yr economi o ran derbyn rhoddion gwleidyddol yn fwy egwyddorol nag un chi?

Nid wyf i'n credu bod gwahaniaeth o ran egwyddor o gwbl. Rwyf i wedi bod yn eglur, fel, yn wir, y mae'r ddwy ymgyrch arweinyddiaeth o'r gorffennol diweddar, y bydd yr holl roddion yn cael eu datgan yn unol â'r holl ofynion. Maen nhw wedi cael eu cofrestru a'u cofnodi, maen nhw ar gael, a byddwn yn ymdrin nid yn unig â'r rheolau ar gyfer yr ornest, y gofynion cyfreithiol, ond byddwn yn parhau i fod yn agored am yr hyn sydd wedi digwydd a'r dyfodol. Mae fy mhlaid fy hun yn cynnal adolygiad yn dilyn ein cystadleuaeth arweinyddiaeth ddiweddar. Roedd yn gyfarfod cytûn a chadarnhaol iawn o weithrediaeth Cymru Llafur Cymru, bydd yr Aelod yn falch iawn o wybod, ac mae gennym ni gytundeb ar ffordd ymlaen i edrych ar ohebiaeth ag aelodau, cyllid ymgyrchoedd, enwebiadau ac, yn wir, hyd yr ornest. Ac rwy'n edrych ymlaen at y grŵp gwrthrychol hwnnw o bobl yn dod yn ôl gyda'u hadroddiad.

Yn amlwg, ymchwiliad mewnol yw hwnnw, Prif Weinidog. Rwy'n credu y byddai'r rhan fwyaf o bobl sy'n edrych yn wrthrychol ar hyn yn cytuno â honiad Gweinidog yr economi ar The Politics Show na fyddai wedi cymryd rhodd gan gwmni sydd ag euogfarnau troseddol niferus yn ei erbyn am droseddau amgylcheddol. Cyhoeddwyd y newyddion dros y penwythnos am gwmni sy'n derbyn benthyciad o £400,000 gan sefydliad sydd ar hyd braich o Lywodraeth Cymru mai chi oedd y Gweinidog a oedd yn gyfrifol amdano, ac sydd â nifer o geisiadau cynllunio, parc solar yn arbennig, gerbron Arolygiaeth Gynllunio Llywodraeth Cymru ar hyn o bryd. Rwy'n credu y byddai unigolyn rhesymol, sef yr hyn y mae'r cod y gweinidogion yn sôn amdano, yn dweud bod gwrthdaro buddiannau posibl yno o ran chi eich hun a'r sawl a wnaeth y rhodd hon. A fyddech chi'n cytuno â mi y byddai unigolyn rhesymol yn dod i'r un casgliadau â Gweinidog yr economi? Pe bai ef wedi cael cynnig y rhodd honno, byddai wedi ei gwrthod.

Rwy'n credu y byddai gan unigolyn rhesymol ddiddordeb yn y ffeithiau. Gadewch i mi fynd drwy'r ffeithiau am y mater yr ydych chi wedi ei godi am gefnogaeth Banc Datblygu Cymru. Mae'r banc datblygu wedi rhoi'r datganiad ffeithiol canlynol: yn 2023 cytunodd ar fenthyciad i Neal Soil Suppliers o £400,000 a ariannodd brynu parc solar yn etholaeth Bro Morgannwg; mae'r pryniant hwnnw wedi digwydd ac maen nhw ar y trywydd iawn i ad-dalu'r benthyciad hwnnw gyda llog yn y tymor pum mlynedd y cytunwyd arno.

Mae'r banc datblygu yn gwneud benthyciadau masnachol a buddsoddiadau ecwiti mewn busnesau bach a chanolig yng Nghymru. Y banc datblygu sy'n gwneud y penderfyniadau benthyca a buddsoddi hynny, ac maen nhw'n gwbl annibynnol ar Weinidogion Llywodraeth Cymru. Nid wyf i'n credu y byddai unigolyn rhesymol sy'n deall ffeithiau'r mater yn dod i'r casgliad wedyn bod gwrthdaro yn bodoli.

Yn wir, wrth gwrs, yng nghod y gweinidogion, ceir y gofyniad i wahanu buddiannau gweinidogol ac etholaethol. Cyfeiriodd yr Aelod at gais a allai ddod gerbron Gweinidogion Cymru. Gan ei fod yn fy etholaeth i, ni allaf ac ni fydd gennyf unrhyw ran i'w chwarae yn y penderfyniad hwnnw, pwynt sydd wedi cael ei wneud yn eglur iawn gan yr Ysgrifennydd y Cabinet dros dai, llywodraeth leol a chynllunio. Rwy'n credu y byddai gan unigolyn rhesymol ddiddordeb yn y ffeithiau.

Dylwn hefyd ei gwneud yn eglur fy mod i'n credu bod Banc Datblygu Cymru yn un o lwyddiannau Cymru. Mae ganddo 11 cronfa weithredol ar gyfer busnes gwerth £1.2 biliwn, sy'n cefnogi mwy na 2,700 o fusnesau ledled y wlad. O ran ei fenthyciadau masnachol a'i fuddsoddiadau ecwiti, nid yw Gweinidogion wedi gwneud penderfyniad yn unrhyw un o'r mwy na 2,700 o ddewisiadau buddsoddi hynny.

Mae hyn yn cael effaith ddeifiol wirioneddol ar y Llywodraeth, fel y mae tawelwch eich meinciau eich hun yn ei ddangos yma gerbron pawb heddiw. Ni all fod unrhyw gwestiwn y byddai'r unigolyn rhesymol hwnnw yr ydych chi a minnau'n cyfeirio ato yn dod i'r casgliad y daeth Ysgrifennydd yr economi iddo, na ddylid fod wedi derbyn y rhodd hon.

Dywedais wrthych chi, Prif Weinidog, mewn llythyr mai'r ffordd i fynd i'r afael â hyn fyddai yn y ffordd y gwnaeth eich rhagflaenydd yn 2017 pan oedd materion a oedd yn tynnu sylw oddi wrth waith pwysig y Llywodraeth—sef penodi cynghorydd annibynnol ar god y gweinidogion i edrych ar hyn a rhoi sylw gwirioneddol i'r pryderon hyn sydd gan bobl. Yn anffodus, y bore yma, rydych chi wedi anfon llythyr ataf i yn dweud na fyddwch yn ymgymryd â'r cynnig cwbl resymol hwnnw o gael cynghorydd annibynnol i edrych ar yr awgrymiadau a wnaed ynghylch y rhodd hon.

Byddai'n well gen i fod yma yn eich holi chi heddiw am yr argyfwng yn y gwasanaethau canser ledled Cymru a amlygwyd gan gyfarwyddwr Macmillan Cymru yn ei sylwadau dros y penwythnos. Byddwn yn eich annog eto, Prif Weinidog, o ystyried difrifoldeb rhai o'r honiadau a wnaed, ac yn enwedig natur ddeifiol yr honiadau hynny, i ystyried penodi cynghorydd annibynnol i fynd i'r afael â'r pryderon hyn a rhoi'r hyn yr wyf i'n ei obeithio sy'n eich clirio'n llwyr—rwyf i wir yn gobeithio hynny—fel y gallwch chi fel Prif Weinidog, ynghyd â gweddill y Llywodraeth, fwrw ymlaen â'r gwaith pwysig hwnnw o gyflawni'r gwaith pwysig hwnnw o leihau amseroedd aros iechyd, cael ein heconomi i symud a gwella cyrhaeddiad addysgol ledled Cymru. Dyna'r agenda y dylai'r Llywodraeth fod yn mynd i'r afael â hi, nid wythnos ar ôl wythnos yn gweld y gwahanol ddarnau hyn o wybodaeth yn ymddangos ynghylch y rhoddion a wnaed i'ch ymgyrch arweinyddiaeth, y dywedodd Ysgrifennydd yr economi na fyddai wedi eu derbyn.

Gadewch i ni ddychwelyd eto at y ffeithiau. Mae'r rhoddion wedi cael eu datgan ar gyfer y ddwy ymgyrch arweinyddiaeth. O ran cymorth a ddarparwyd gan Fanc Datblygu Cymru, fe wnaeth ddewis buddsoddi gyda benthyciad masnachol dros flwyddyn yn ôl, ac mae hwnnw wedi mynd at brynu ased unigol, ac mae ad-daliadau'n cael eu gwneud yn unol â thelerau'r benthyciad hwnnw. Mae'r holl fuddsoddiadau benthyciad ac ecwiti hynny i fusnesau yng Nghymru yn cael eu gwneud yn annibynnol ar Lywodraeth Cymru gan Fanc Datblygu Cymru. Dyna'r ffeithiau. Does dim rheswm i gynnal ymchwiliad pan fo'r ffeithiau mor eglur a diamwys. A dywedaf eto, mae Banc Datblygu Cymru yn un o lwyddiannau Cymru. Mae mwy na 2,700 o fusnesau'n cael eu cefnogi gan ei weithgarwch. Mae'n gwneud y dewisiadau hynny yn annibynnol ar Lywodraeth Cymru. A bydd yr holl faterion hynny yn effeithio ar etholaethau a rhanbarthau ledled Cymru sy'n cael eu cynrychioli gan wahanol Aelodau yn y Siambr hon. Rwy'n eglur iawn am y ffaith mai dyna'r ffeithiau.

Nid oes unrhyw reswm i gynnal ymchwiliad annibynnol unigol dim ond ar sail datganiad i'r wasg gan yr wrthblaid. Rwy'n cytuno ag arweinydd yr wrthblaid, fodd bynnag, bod y busnes pwysig iawn ar gyfer dyfodol ein gwlad yn mynd yn ôl i'r blaenoriaethau a amlinellais yr wythnos diwethaf—y blaenoriaethau sy'n wynebu teuluoedd ym mhob etholaeth, pobl sy'n poeni a ydyn nhw'n mynd i allu talu eu biliau ar ddiwedd y mis, pobl sydd wedi gweld cynnydd parhaol yn eu taliadau morgais, diolch, wrth gwrs, i'r hyn sydd wedi digwydd dros y blynyddoedd diwethaf. Mae'r Llywodraeth hon yn canolbwyntio ar realiti'r argyfwng costau byw, y baich treth cynyddol i bobl sy'n gweithio, y realiti bod gennym ni fwy i'w wneud ar amrywiaeth o faterion. Dyna pam rwyf i mor falch bod y trafodaethau wedi dechrau ddoe gyda Chymdeithas Feddygol Prydain i helpu i ddatrys gweithredu diwydiannol. Byddwn yn parhau i ganolbwyntio ar yr heriau sy'n wynebu Cymru. Dyna farn yr holl Weinidogion yn y Llywodraeth hon. Dyna fydd Llafur Cymru yn bwrw ymlaen ag ef yn ein pwrpas—cyflawni dros Gymru.

Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth. 

Diolch, Llywydd. Mae dros fis bellach ers i'r Prif Weinidog ddechrau ei swydd. Hon yw ei ail sesiwn graffu. Nid yw'r cwestiynau hyn yn diflannu, ydyn nhw? Rydym ni wedi cael gwir faint y taliadau i'w ymgyrch arweinyddiaeth—£200,000. Rydym ni wedi cael ffynhonnell yr arian hwnnw—llygrydd a gafwyd yn euog. Yna rydym ni'n gwybod bod y cwmni hwnnw mewn dyled i Lywodraeth y Prif Weinidog ei hun. Dylai pawb yn y Siambr hon fod eisiau amddiffyn democratiaeth Cymru rhag y niwed y gall y mathau hynny o weithredoedd ei achosi. Nawr, gyda hyd yn oed ASau Llafur yn codi llais, ac aelod o'i Lywodraeth ei hun, ei wrthwynebydd yn yr ornest arweinyddiaeth, rydym ni'n gwybod bod y rhan fwyaf o Aelodau'r Senedd yma yn credu ei fod wedi dangos crebwyll gwael.

Ond fel y gallwn ni ddeall, pan gynigiwyd yr arian, a wnaeth y Prif Weinidog ofyn gan bwy yr oedd wedi dod, a ddywedwyd wrtho am orffennol troseddol y rhoddwr a dweud, 'O, does dim ots, fe gymeraf i'r arian beth bynnag', ac os felly, mae hynny'n codi cwestiynau sylfaenol o ran crebwyll, neu ai'r gwir, er gwaethaf maint y rhodd hon, oedd na wnaeth feddwl gofyn am ddiwydrwydd dyladwy priodol? Byddai hynny, eto, yn grebwyll gwael iawn. Pa un oedd hi?

Cyflawnwyd yr holl ddiwydrwydd dyladwy ynghylch a oedd hwn yn rhoddwr a ganiatawyd y gellid derbyn arian ganddo, a chafodd ei ddatgan yn briodol ac mae ar y cofnod nawr. Mae'n werth nodi, a dweud y gwir, y bydd prosesau ar waith i unrhyw un o'r rhoddwyr i'r naill neu'r llall o'r ymgyrchoedd arweinyddol i wneud yn siŵr na all yr unigolion hynny wneud dewisiadau am y busnesau hynny sydd wedi rhoi, ac mae hynny i wneud yn siŵr y cydymffurfir yn briodol â chod y gweinidogion ac nad oes gennym ni achosion o wrthdaro buddiannau. 

Rwy'n eglur iawn—a gwnaeth yr Aelod y pwynt, eto, a wnaed gan arweinydd y Ceidwadwyr—am y realiti bod Banc Datblygu Cymru wedi darparu cymorth benthyciad, cymorth benthyciad a ddarparwyd heb unrhyw gyfeiriad at Weinidogion Llywodraeth Cymru, dim cyfranogiad yn y broses, gyda'u hasesiad unigol eu hunain o ba un a ddylid darparu'r benthyciad hwnnw, ac fe'i defnyddiwyd at y diben y cafodd ei roi—prynu fferm solar—ac mae ar y trywydd iawn i gael ei ad-dalu o fewn y tymor. Rwy'n gyfforddus iawn y gallai ac y dylai Banc Datblygu Cymru redeg ei fusnes ei hun heb ymyrraeth weinidogol mewn dewisiadau benthyciadau a buddsoddi unigol. Byddai hynny ynddo'i hun yn broblem wirioneddol, ac yn un na fyddaf yn ei chyflawni.

Nid yw'r ffaith eich chi bod wedi cofrestru rhodd gan lygrydd a gafwyd yn euog yn golygu ei fod yn grebwyll da eich bod wedi derbyn y rhodd honno. Rydym ni wedi cysylltu San Steffan â llygredd gwleidyddol ers amser maith; nid dyna'r ydym ni ei eisiau yma yng Nghymru. Yn ei araith dderbyn, dywedodd y Prif Weinidog newydd ei fod eisiau arwain gwlad sy'n llawn gobaith, uchelgais ac undod. Ni all hyd yn oed uno ei blaid ei hun ar ba un a oedd yn iawn ai peidio, ac nid wyf i'n synnu bod anniddigrwydd amlwg ar ei feinciau ei hun, blaen a chefn. 

Nawr, mae'r datgeliad bod Dauson mewn dyled i Fanc Datblygu Cymru wedi codi pryderon hyd yn oed yn fwy gan ei fod yn mynd at wraidd gweithrediadau'r Llywodraeth, ac ni ddylai'r Prif Weinidog fod yma yn gwyro hyn at Fanc Datblygu Cymru. Nid ydym ni'n cwestiynu uniondeb Banc Datblygu Cymru, rydym ni'n cwestiynu ei uniondeb ef. Mae cod y gweinidogion yn eglur:

'Rhaid i'r Gweinidogion sicrhau nad oes unrhyw wrthdaro, nac unrhyw argraff bod gwrthdaro, rhwng eu dyletswyddau cyhoeddus a'u buddiannau preifat'.

Buddiant preifat, yn yr achos hwn, fyddai gornest arweinyddiaeth i'r Blaid Lafur.

'Ni ddylai'r Gweinidogion dderbyn unrhyw rodd neu letygarwch a allai godi amheuon am ddoethineb eu barn neu a allai eu rhoi o dan rwymedigaeth amhriodol neu a allai, yn rhesymol, roi’r argraff honno'.

Nawr, rwy'n credu y cyrhaeddwyd y trothwy hwnnw, a dyna pam yr ysgrifennais at yr Ysgrifennydd Parhaol, yn gofyn am ymchwiliad annibynnol llawn ac i'r canfyddiadau gael eu cyhoeddi. Nawr, o ystyried, rwy'n credu, mai prin fyddai'r hyder y byddai gan y cyhoedd yn y Prif Weinidog ei hun yn gweithredu fel barnwr a rheithgor yn ei achos ei hun, a fyddai'n cytuno ar yr angen i ymchwiliad fod yn annibynnol?

Wel, gadewch i ni ddychwelyd at y ffeithiau: pan ddaw at y dewis a wnaed gan Fanc Datblygu Cymru—ac rydych chi'n cwestiynu'r dewis—mae'r dewis yn cael ei wneud yn annibynnol gan y—[Torri ar draws.] Mae'r dewis yn cael ei wneud yn annibynnol gan y banc datblygu. Mae'n penderfynu yn annibynnol a ddylid buddsoddi ai peidio, ac mae hynny'n hollol ar wahân i unrhyw ddewis a wneir gan Weinidog Llywodraeth Cymru. Os nad oes gan Weinidog Llywodraeth Cymru unrhyw ymgysylltiad na chyfranogiad yn y dewis, mae'n anodd gweld sut mae gwrthdaro. Ac yn fwy na hynny, wrth gwrs, busnes yn fy etholaeth i yw hwn, ac mae cod y gweinidogion yn gwbl eglur na allaf i wneud dewisiadau ynghylch busnesau yn fy etholaeth. Felly mae'n anodd gweld lle mae rheswm neu dystiolaeth i gefnogi ymchwiliad annibynnol. Ac, mewn gwirionedd, fel yr ydym ni wedi ei drafod yr wythnos diwethaf, mae'n nodwedd reolaidd bod yn rhaid i Weinidogion wahanu eu buddiannau etholaethol eu hunain. Mae'n digwydd, er enghraifft, pan fydd cyflwyniadau yn cael ei gwneud ynghylch Celsa Steel UK, sydd wedi'i leoli yn fy etholaeth i—ni allaf ac nid wyf i'n gwneud dewisiadau amdanyn nhw. Mae'n union yr un fath o ran busnesau eraill os oes mater lle mae angen i Weinidog Cymru wneud dewis.

A phan ddaw at y dyfodol, rwyf i wedi bod yn gwbl eglur ynghylch y gefnogaeth i drefn llywodraethu amgylcheddol newydd, gan gynyddu safonau ar gyfer yr hyn yr ydym ni'n ei ddisgwyl gan fusnesau a'u hôl troed amgylcheddol. Mae hynny'n dal i fod yn ymrwymiad gan y Llywodraeth hon; edrychaf ymlaen at weld hynny'n dod i mewn i ddeddfwriaeth yn ystod y tymor hwn.

A phan ddaw at undod, mae pwyllgor gweithredol Cymru Llafur Cymru wedi bod yn unedig iawn—cynhaliwyd cyfarfod cadarnhaol iawn ddydd Sadwrn. Ceir undod ynghylch y broses yr ydym ni'n ymgymryd â hi, gan symud ymlaen, ac, yn wir, y pwyslais ar y blaenoriaethau a amlinellais yr wythnos diwethaf: y teuluoedd sydd â diddordeb mewn p'un a allan nhw dalu eu biliau ar ddiwedd y mis, a'r busnesau sy'n poeni a ydyn nhw'n mynd i gael y math o ddyfodol a sefydlogrwydd yn y Llywodraeth y maen nhw eisiau ei gweld ar lefel Cymru a'r DU. Mae'r her dros ffrâm wahanol o fuddsoddiad yn ein gwasanaethau cyhoeddus a'n cefnogaeth i'r economi. Dyna'r blaenoriaethau y bydd y Llywodraeth hon yn parhau i ganolbwyntio arnyn nhw, a bydd pob Aelod o'n Llywodraeth yn parhau i wneud hynny.

Efallai mai oherwydd bod pobl yn ei chael hi'n anodd yn ariannol na allan nhw ddeall pam mae'r Prif Weinidog hwn mor wamal ynghylch rhodd o £200,000. Ac ar gyfer y cofnod, nid wyf i'n cwestiynu penderfyniad a wnaed gan Fanc Datblygu Cymru; y dewis yr ydym ni'n sôn amdano yma oedd dewis y Prif Weinidog i dderbyn neu beidio â derbyn yr arian hwnnw.

Nawr, mae'r Prif Weinidog bellach wedi comisiynu un o'i ragflaenwyr, Carwyn Jones, i gynnal adolygiad o'r rheolau yn ymwneud â rhoddion yn ei chystadlaethau arweinyddiaeth. Er mwyn tryloywder, mae'n destun gofid bod y Prif Weinidog wedi dewis rhywun y tu mewn i'r blaid yn hytrach na rhywun nad yw'n gysylltiedig â Llafur i gynnal yr adolygiad hwnnw, ond o leiaf mae gobaith na fydd Carwyn Jones yn ymatal, ar ôl galw'r rhoddion yn 'anffodus' yn flaenorol a honni bod gan y Prif Weinidog wersi i'w dysgu.

Nawr, dywedodd y Prif Weinidog olaf wrthyf yn y Siambr hon nad oedd cystadleuaeth arweinyddiaeth Llafur yn ddim o'm busnes i. Rwy'n credu bod hyn oll yn dangos ei fod yn fusnes i bob un ohonom ni. Y Blaid Lafur yn y pen draw a ddewisodd y Prif Weinidog hwn, felly yn y cyd-destun hwnnw, a wnaiff ef ymrwymo i gyhoeddi canfyddiadau'r adolygiad hwnnw?

Ceir dau beth. Y cyntaf yw fy mod i'n falch fod yr Aelod wedi ei gwneud yn eglur nawr nad yw'n herio penderfyniad Banc Datblygu Cymru. Mae hynny'n derbyn gwrthrychedd y penderfyniad hwnnw a diffyg unrhyw fath o ddylanwad Gweinidogion Cymru. Os nad ydych chi'n derbyn hynny, ni allwch ddweud nad ydych chi'n herio'r penderfyniad a'r ffeithiau ynghylch sut y mae'n gwneud dewisiadau buddsoddi yn annibynnol. Ac os, mewn gwirionedd, y gwnaethoch chi gydnabod nad oes her o ran ei ddewis, mae'n anodd gweld sut mae rheswm dros ymchwilio i hynny. Beth sydd i'w ymchwilio os ydych chi'n derbyn nad oes her i'r penderfyniad? Os nad ydych chi'n hoffi'r ffordd y darperir rhoddion o fewn y gystadleuaeth, wel mae hwnnw'n fater gwahanol, ac nid yw hynny'n ddim i'w wneud â dewis Banc Datblygu Cymru.

Pan edrychwch chi ar yr hyn y gallwn ni ei wneud, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig bod fy mhlaid yn ymgymryd â phroses ar ôl yr ornest arweinyddiaeth, i ddysgu gwersi ac i symud ymlaen. Bydd yn benderfyniad i weithrediaeth Cymru, pan fydd yn derbyn yr adroddiad, ynglŷn â'r hyn y mae'n ei gyhoeddi. Nid oes gen i unrhyw amheuaeth o gwbl y bydd yn y parth cyhoeddus. Yn y cyfamser, a hyd yn oed ar ôl hynny, edrychaf ymlaen at yr heriau a'r cyfleoedd y mae eleni yn eu cyflwyno: yr heriau yr ydym ni'n eu hwynebu gyda Llywodraeth bresennol y DU nad yw'n ffrind i Gymru; y cyfle i ddadlau dros ddyfodol cwbl wahanol, cyfleoedd y byddwch chi'n eu clywed yn cael eu cyflwyno eto heddiw—yr wythnos diwethaf gan Huw Irranca-Davies yn ei friff newydd; heddiw, byddwch chi'n clywed gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros Ogledd Cymru a Thrafnidiaeth, ac yn wir yr Ysgrifennydd dros yr economi ac ynni, yn nodi'r hyn yr ydym ni'n bwriadu ei wneud yn ystod gweddill eleni, a'r cyfleoedd ar gyfer y dyfodol i greu'r Gymru well y mae'r Llywodraeth hon wedi ymrwymo i'w sicrhau.

Diolch. Mater i gyflogwyr yw iechyd a diogelwch yn y gweithle. Fodd bynnag, rydym ni wedi dod i gytundeb ag awdurdodau tân ac achub ac undebau ar leihau'r perygl o ganser y gallai diffoddwyr tân ei wynebu yn eu gwaith.

Diolch am yr ateb, Prif Weinidog. 

Comisiynwyd Prifysgol Canol Swydd Gaerhirfryn gan Undeb y Brigadau Tân i gynnal arolwg halogiad diffoddwyr tân y DU er mwyn darparu sylfaen dystiolaeth ar gyfer deall risgiau a ffynonellau cyffredin o amlygiad i halogyddion i ddiffoddwyr tân, ac roedd y canfyddiadau'n llwm. Mae achosion o ganser ymhlith diffoddwyr tân rhwng 35 a 39 oed hyd at 323 y cant yn uwch nag yn y boblogaeth gyffredinol yn yr un categori oedran. 323 y cant yn uwch.

Nawr, wrth gwrs, mae gwaith ar y gweill i amddiffyn diffoddwyr tân yn well rhag amlygiad, fel y gwelwn ni drwy ymgyrch DECON, ond ar hyn o bryd nid oes unrhyw fath o raglen monitro canser neu glefydau eraill ataliol ar waith ar gyfer diffoddwyr tân y DU. Nawr, mae astudiaeth o gyfraddau marwolaethau o glefydau galwedigaethol diffoddwyr tân yn yr Alban yn dod i'r casgliad bod angen monitro iechyd ataliol ar frys i ddiogelu iechyd diffoddwyr tân y DU. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno, ac a wnaiff ef ymrwymo nawr i gyflwyno monitro iechyd penodol ar gyfer diffoddwyr tân Cymru?

Ceir dau beth. Y cyntaf yw fy mod i'n deall y risgiau galwedigaethol i amrywiaeth o wahanol weithwyr, gan gynnwys diffoddwyr tân. Yn wir, yn ystod fy ngyrfa fel cyfreithiwr undebau llafur cyn dod i'r lle hwn, gweithiais ar achosion, ac achosion anafiadau personol yn ogystal ag achosion cyflogaeth yn wir, a oedd yn edrych yn uniongyrchol ar ganlyniadau i ddiffoddwyr tân ar ôl iddyn nhw fod mewn digwyddiadau i ddiogelu'r cyhoedd. Felly, rwy'n cydnabod bod hwn yn fater gwirioneddol iawn i'r grŵp hwn o weithwyr ac, o bosibl, i eraill.

Rwy'n falch ei fod wedi sôn am y gwaith ymchwil a gomisiynwyd gan Undeb y Brigadau Tân gan Brifysgol Canol Swydd Gaerhirfryn. A dweud y gwir, rydym ni wedi cymryd hwnnw drwy ein fforwm partneriaeth gymdeithasol ac nid ydym ni wedi ystyried eu hargymhellion yn unig, ond rydym ni'n chwilio am waith y gellir ei wneud i ddeall yr hyn y gallwn ni ei wneud i wella'r sefyllfa iechyd a diogelwch galwedigaethol i ddiffoddwyr tân.

O ran ei gais penodol am sgrinio canser ar gyfer diffoddwyr tân fel grŵp galwedigaethol, byddai angen i ni weld sylfaen dystiolaeth sy'n dod drwy'r cyngor yr ydym ni'n ei gael fel Llywodraeth ac ar gyfer ein gwasanaeth drwy Bwyllgor Sgrinio Cenedlaethol y DU. Byddwn yn parhau i fonitro nid yn unig y sylfaen dystiolaeth, ond argymhellion gan y pwyllgor allweddol hwnnw ynghylch sut rydym ni'n gwneud y defnydd gorau o'n hadnoddau. Os byddwn ni'n eu neilltuo i faes penodol, yna efallai y bydd her ynghylch a ellid defnyddio'r adnoddau sgrinio hynny i gael mwy o effaith mewn gwahanol rannau o'r boblogaeth. Felly, bydd y dystiolaeth honno yn ein tywys o ran y defnydd gorau o adnoddau i sicrhau'r canlyniadau gorau, ond, boed yn ddiffoddwyr tân neu'n eraill, mae canllawiau eglur ar gael, os yw pobl yn poeni am symptomau neu amlygiad galwedigaethol, ynghylch ble y gallan nhw fynd i gael cymorth a chyngor ym myd gwaith a'r tu allan iddo.

Prif Weinidog, mae gwaith ymchwil diweddar wedi dangos bod cydberthynas uniongyrchol rhwng amlygiad diffoddwyr tân i elifion tân ac iechyd meddwl gwael. Yn benodol, dangoswyd bod aflonyddwyr endocrin, fel biffenylau polyclorinedig, sy'n arafwyr fflamau cyfnod nwy a ddefnyddir mewn padin dodrefn a charpedi ac mewn casinau plastig caled, nid yn unig yn arwain at anghydbwysedd hormonau a chamweithrediad niwroendocrin, ond y gallan nhw hefyd arwain at gyflyrau fel iselder a gorbryder. Mae astudiaethau wedi dangos, er enghraifft, bod menywod beichiog yn wynebu risg uwch o iselder a gorbryder, ac mae amlygiad i'r cemegau hyn, yn enwedig yn ystod tri mis cyntaf beichiogrwydd, yn cael sgil-effaith bosibl ar blant, sydd, o ganlyniad i iselder mamol, yn fwy tebygol o ddioddef seicopatholeg gyffredinol, o arddangos mwy o broblemau mewnoli ac allanoli, ac yn dioddef o weithrediad gwybyddol gwaeth yn ogystal ag arddangos twf corfforol is-optimaidd. Gyda hyn mewn golwg, Prif Weinidog, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod gwasanaethau tân ac achub yng Nghymru yn hysbysu eu staff am y risgiau i iechyd meddwl o gael eu hamlygu i'r cemegau hyn, a pha gamau ydych chi'n eu cymryd i orfodi codau ymarfer llym sy'n lleihau'r tebygolrwydd o amlygiad cronig? Diolch.

Diolch. Ceir nifer o wahanol bwyntiau. Mae'n werth myfyrio, o'r cwestiwn cychwynnol, ar y gwaith ymchwil a wnaed gan Brifysgol Canol Swydd Gaerhirfryn a'r hyn y mae'n ei olygu. Roedd rhan o hyn yn ymwneud â sut i amddiffyn diffoddwyr tân rhag amlygiad i halogyddion a allai fod yn gysylltiedig â chanser. Ceir effeithiau ehangach posibl hefyd, ac ni ddylai unrhyw un o'r rhain ein synnu. Os ydych chi'n mynd i ddigwyddiad tân, ni ellir rhagweld natur y cemegau a'r newid sy'n digwydd yn gywir bob amser. Fodd bynnag, ceir sylfaen dystiolaeth ynghylch y cysylltiadau i amlygiad a hefyd yr hyn y mae hynny'n ei olygu wedyn ar gyfer y cyfarpar anadlu a ddarperir i ddiffoddwyr tân o dan yr amgylchiadau hynny. Mae hynny'n sail i'r gwaith sydd wedi cael ei wneud, ac rydym ni wedi dod i gytundeb ar fwrw ymlaen â nifer o'r argymhellion, ac mae awdurdodau tân ac achub yn edrych ar hynny. Nawr, yn amlwg, Julie James yw'r Ysgrifennydd Cabinet sy'n gyfrifol am y gwasanaeth tân bellach, felly byddwn yn dychwelyd at hynny, nid yn unig trwy bartneriaeth gymdeithasol, ond yn y diweddariadau yr ydym ni'n eu cael ar ba un a yw awdurdodau tân ac achub yn bwrw ymlaen â hynny yn seiliedig ar yr argymhellion a wnaed yn adroddiad Undeb y Brigadau Tân. Felly, rydym ni wedi cytuno ar raglen ar gyfer gwaith; mae bellach yn ymwneud â sicrhau bod honno'n cael ei chyflawni, ac yna p'un a fyddwn ni'n gweld gwelliant yn yr effeithiau iechyd corfforol a meddyliol ar gyfer ein diffoddwyr tân.

Gwnaf. Mae'r Llywodraeth hon wedi ymrwymo i gynyddu mynediad i gleifion newydd yn rhan o ddiwygio deintyddol ac, ers mis Ebrill 2022, mae dros 320,000 o gleifion newydd wedi cael mynediad at ddeintydd GIG ledled Cymru, gan gynnwys bron i 62,000 o gleifion newydd yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr.

Does yna ddim un practis deintyddol yn Arfon yn derbyn cleifion NHS newydd ar hyn o bryd, ac mae'n ymddangos eu bod nhw hefyd wedi gorfod cau eu rhestrau aros. Mae llawer o fy etholwyr i, felly, yn methu cael mynediad at y gwasanaeth deintyddol cyhoeddus, sydd yn sefyllfa gwbl annerbyniol. Fe agorwyd academi ddeintyddol Bangor ddiwedd 2022, efo addewid beiddgar gan y bwrdd iechyd lleol mai dyma gam cyntaf mynd i'r afael â phrinder parhaus o ddeintyddion yr NHS ar draws y gogledd. Mae'r academi wedi cael ei hyrwyddo sawl tro gan Weinidogion yn yr un termau. Dwi ar ddeall bod yr academi honno wedi cau ei llyfrau i gleifion NHS. Dydyn nhw ddim yn derbyn cleifion NHS i'w gweld, na chwaith yn eu derbyn ar restrau aros. Ond maen nhw yn croesawu cleifion preifat. Wnewch chi ymyrryd ar fyrder i sicrhau bod cynllun academi ddeintyddol Bangor yn cael ei wireddu, a hynny yn llawn?

Fy nealltwriaeth i yw bod y llawr gwaelod yn gwbl weithredol bellach, ac y gwelwyd ychydig dros 3,000 o gleifion ers iddi agor ym mis Medi 2022. Y bwriad o hyd yw y bydd ail lawr yr academi ddeintyddol newydd yn weithredol ar gyfer gwasanaeth deintyddol cymunedol, a bydd hwnnw eto yn cymryd cleifion GIG, yn amlwg. Nid wyf i'n ymwybodol o fanylion unigol y cynllun ar gyfer pryd y dylai hwnnw fod yn weithredol. Rydym ni'n deall bod oedi wedi bod. Byddaf yn cysylltu ag Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd i sicrhau bod briff ffeithiol am y sefyllfa bresennol, ond hefyd, o bwynt yr Aelod, rwy'n credu ei bod hi'n gwbl deg a rhesymol iddi ddisgwyl diweddariad ar yr hyn y gellir ei ddisgwyl yn y dyfodol ar gyfer darparu deintyddiaeth GIG a'r capasiti yr ydym ni'n cydnabod sydd ei angen, a dyna pam rydym ni wedi ymgysylltu mewn gwirionedd i geisio creu'r academi ddeintyddol ym Mangor yn y lle cyntaf. Rwy'n fwy na pharod i wneud yn siŵr bod yr Aelod yn cael sesiwn friffio a diweddariad priodol ar y dyfodol.

Mae Siân Gwenllian yn gwbl gywir i godi hyn, oherwydd yn anffodus nid oes gan lawer gormod o bobl yn Arfon ac ar draws y gogledd fynediad at ddeintydd GIG, mater y mae Aelodau yn y Siambr wedi bod yn ei godi ers amser maith, mater a godais i'n bersonol gyda'r Gweinidog iechyd dros 12 mis yn ôl, a dywedwyd wrthym ni bryd hynny bod hyn yn cael ei ddatrys. Ac rydym ni wedi clywed fis diwethaf gan gadeirydd pwyllgor practisau deintyddol cyffredinol Cymru, ac rwy'n dyfynnu, y gallai mwy o bobl gael eu gorfodi i dynnu eu dannedd eu hunain allan oherwydd diffyg mynediad priodol. Felly, yn amlwg, ceir rhywbeth sydd ddim yn gweithio, Prif Weinidog. Felly, beth ydych chi'n ei ddweud heddiw wrth bobl yn Arfon a ledled Cymru sy'n wynebu'r penderfyniad o hunan-ddeintyddiaeth?

Rydym ni wedi ymrwymo i ddiwygio nid yn unig contract deintyddol y GIG, ond y rheswm pam mae diwygio contractau yn bwysig yw oherwydd y bydd yn datgloi capasiti newydd ar gyfer deintyddiaeth y GIG. Dyna pam rydym ni'n buddsoddi yn y broses anodd honno. Ond mae'n darparu mwy o gapasiti o fewn ein GIG mewn gwirionedd. Ac o fewn hynny, mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod ni'n cael y sgwrs gyda'r proffesiwn a chyda'r cyhoedd ynghylch lle'r ydym ni'n deall bod bylchau o hyd, a, lle mae pobl yn dychwelyd eu contractau GIG, i wneud yn siŵr bod darpariaeth GIG sy'n dal i fod ar gael. Dyma un o'r prif flaenoriaethau ar gyfer Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd. Mae wedi gwneud hynny yn eglur yn rhagweithiol, bod ganddi ddiddordeb yn nyfodol diwygio a mynediad at ddeintyddiaeth GIG. Bydd yn parhau i fod yn wir y byddwn ni'n chwilio am gyfleoedd i fuddsoddi ac i wneud yn siŵr ein bod ni'n gwneud y math o ddarpariaeth GIG y mae cymunedau yn ei disgwyl yn briodol.

Prif Weinidog, rydym ni wedi clywed llawer am broblemau wrth gael mynediad at ddeintyddiaeth, yn enwedig yn y gogledd, gan gyrff proffesiynol a hefyd etholwyr, yn dilyn y pandemig. Rwy'n deall bod rhai prosiectau treialu addawol i ddod â deintyddiaeth symudol i ysgolion yn y gogledd, sy'n bwysig iawn i'n plant. A fydd hyn ar gael yn ehangach?

Bydd. Rwy'n falch bod Carolyn Thomas wedi cyfeirio at gam cychwynnol y cynllun treialu. Ceir cyfleuster deintyddol symudol therapydd deintyddol sydd wedi'i gyd-leoli yn Ysgol y Moelwyn ym Mlaenau Ffestiniog ar hyn o bryd, ac maen nhw'n cynnal asesiadau ar gyfer disgyblion 11 a 12 oed. Mae'r rhain yn glinigol effeithiol ac yn seiliedig ar dystiolaeth. Dyna un o'r pethau yr ydym ni'n bwriadu eu hymgorffori yn y contract i wneud yn siŵr bod sail dystiolaeth eglur ynghylch sut mae gweithgarwch deintyddol yn cael ei redeg a'i gyflawni. Mae cam cyntaf y rhaglen honno yn cael ei werthuso ac mae'r canlyniadau cychwynnol yn edrych yn gadarnhaol, felly ceir cynllun i wneud yn siŵr y gall yr uned symudol symud ymlaen i fwy o ddarpariaeth mewn ysgolion, a dylai'r ysgol nesaf fod yn ardal y Bala, a nodwyd tair ysgol arall ar draws y gogledd. Rwy'n siŵr y byddai Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd yn fwy na pharod i wneud yn siŵr bod yr Aelod yn cael yr wybodaeth ddiweddaraf am eu cynnydd.FootnoteLink

Diolch am y cwestiwn. Rydym ni'n dal i bryderu'n fawr am y gwrthdaro parhaus, yr argyfwng dyngarol yn Gaza, a'r effeithiau ehangach yn y rhanbarth. Rydym ni'n parhau i weithio'n agos gydag arweinwyr Iddewig a Mwslimaidd i gefnogi cydlyniant cymunedol a sicrhau y gall unrhyw ddioddefwyr casineb barhau i gael cymorth trwy Ganolfan Cymorth Casineb Cymru.

Rwy'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am yr ymateb yna. Mae fy nghwestiwn yn dilyn cwestiwn 2 yn gynharach. Rwy'n credu ei bod hi'n werth i ni fyfyrio ar yr hyn a ddigwyddodd i Gill a Pete Brisley o Bencoed. Roedd eu merch, Lianne, yn byw yn Kibbutz Be'eri yn ne Israel. Roedd gan y teulu ddwy ferch, Yahel, 16 oed, a Noiya, 13 oed. Ar 7 Hydref, llofruddiwyd Lianne. Cafodd ei llofruddio ynghyd â'i dwy ferch, Yahel a Noiya. Cymerwyd ei gŵr yn wystl gan Hamas. Cymerwyd ei frawd, Yossi, yn wystl y bore hwnnw hefyd. Rydym ni'n gwybod bellach bod Yossi wedi cael ei lofruddio gan Hamas tra oedd mewn caethiwed. Mae lleoliad a statws Eli yn dal yn anhysbys.

Mae'r teulu wedi bod trwy brofiad brawychus a thrasig ac erchyll ar 7 Hydref, ac ers hynny rydym ni wedi gweld y golygfeydd torcalonnus sydd wedi datblygu ar draws y dwyrain canol, a'r effaith ar bobl yma yng Nghymru. Mae Aelodau eraill eisoes wedi mynegi hynny y prynhawn yma. Rwyf i wedi trafod y materion hyn gyda Huw Irranca-Davies, yr Aelod lleol dros y teulu, a gwn hefyd fod Chris Elmore, AS yr ardal, hefyd wedi bod yn weithredol, yn cefnogi'r teulu. A fyddai'n bosibl, Prif Weinidog, i chi gyfarfod â'r teulu hwn, sydd wedi bod trwy brofiad mor greulon, ac edrych ar sut y gallwn ni fel Senedd a chi fel Llywodraeth Cymru ddarparu cymorth i bobl sydd wedi bod drwy'r profiadau hyn a pharhau i weddïo am ddychweliad diogel eu mab-yng-nghyfraith?

Rwy'n credu bod hyn yn tynnu sylw poenus at effaith ddynol wirioneddol iawn yr hyn a ddigwyddodd nid yn unig ar 7 Hydref ond yr hyn sydd wedi digwydd ers hynny hefyd, a'r lluniau yr ydym ni i gyd wedi eu gweld mor warthus o rheolaidd. Nid oes angen i chi fod yn rhiant i ddeall y drasiedi a'r effaith ddynol gwirioneddol sy'n datblygu.

Rwy'n falch bod yr Aelod wedi crybwyll mai etholwyr Huw Irranca-Davies yw'r rhain. Wrth gwrs, nid yw'n gallu gofyn cwestiynau i mi ar hyn o bryd. Byddaf yn fwy na pharod i weithio gydag Alun Davies a Huw Irranca-Davies i ddeall pa gymorth ymarferol y gallem ni ei ddarparu i'r teulu ac yna i weld a yw hwn yn amgylchiad unigol lle y gallai fod angen y cymorth hwnnw, neu a oes cyfle ehangach mewn gwirionedd i gynorthwyo pobl y mae'r gwrthdaro yn effeithio'n uniongyrchol arnyn nhw yn well. Rwy'n gwybod o fy mhrofiad fy hun yn fy etholaeth fy hun bod gen i deuluoedd yr effeithiwyd arnyn nhw'n uniongyrchol ar bob ochr i'r gwrthdaro. Felly, nid mater sydd wedi digwydd yn rhywle arall yn unig yw hwn. Ceir effaith wirioneddol mewn cymunedau ledled ein gwlad ein hunain, a dyna pam mae angen i ni barhau i gymryd diddordeb; er nad ydym yn gwneud penderfyniadau yn y gwrthdaro, mae'n rhaid i ni ymdrin â chanlyniadau'r hyn sy'n digwydd a sut rydym ni'n cynorthwyo ein dinasyddion ein hunain yn briodol. Rydym ni'n fwy na pharod i ymgymryd â'r sgwrs honno'n bwrpasol gyda'r Aelod etholaeth a'r teulu, gan gofio ei fod hefyd wedi cael ei godi mewn cwestiwn blaenorol gan wahanol Aelod hefyd.

Prif Weinidog, mae'r rôl hon yn rhoi llawer o gyfleoedd i ni, ac mae'r cyfle i glywed aelodau o'r teulu Brisley yn rhannu eu stori am lofruddiaeth ddinistriol eu merch a'u dwy wyres yn yr ymosodiadau ar 7 Hydref a gyflawnwyd gan derfysgwyr Hamas yn un o'r digwyddiadau mwyaf pwerus a theimladwy yr wyf i wedi'u profi yn ystod fy nghyfnod fel Aelod o'r lle hwn. Roedd yn fraint cyd-noddi'r digwyddiad gyda'r Aelod dros Flaenau Gwent, ac fel y soniodd, mae Eli, mab-yng-nghyfraith y teulu Brisley yn parhau i fod yn wystl, ac rwy'n siŵr bod y Siambr gyfan yn dymuno ei weld yn cael ei ryddhau'n ddiogel ac yn gyflym.

Nawr, er bod y teulu Brisley wedi clywed gan Brif Weinidog y DU, yr Ysgrifennydd Tramor a'r Ysgrifennydd Cartref, a chael gohebiaeth ganddyn nhw, cawson nhw ddim byd gan Lywodraeth Cymru, sydd, i mi, fel Cymro, yn destun edifeirwch. A wnewch chi gadarnhau y byddwch chi'n cyfarfod â'r teulu Brisley ac unrhyw deuluoedd eraill y mae eu hanwyliaid wedi cael eu dal yn y gwrthdaro yn y dwyrain canol?

Rwy'n credu mai'r hyn sydd bwysicaf, mewn gwirionedd, yw sut yr ydyn ni'n cefnogi pobl yr effeithir arnynt yn uniongyrchol. Nid wyf i'n ymwybodol bod Llywodraeth Cymru wedi cael gohebiaeth gan y teulu Brisley; rwy'n gwybod bod cyswllt uniongyrchol wedi bod gyda Chris Elmore, ac rwy'n gwybod bod Aelod y Senedd yma wedi cysylltu â'r teulu yn y ffordd yr ydyn ni'n darparu'r gwaith cefnogol hwnnw. Felly, rwyf i eisiau deall pa gyswllt sydd wedi bod, ac, yn wir, sut yr ydyn ni'n sicrhau bod cefnogaeth barhaus yn briodol ac yn cael ei gydlynu â'r teulu ac ar eu cyfer. Rwy'n credu mai dyna'r ffordd gywir ymlaen. Ac, o gofio'r hyn yr wyf i wedi dweud wrth yr Aelod dros Flaenau Gwent o ran eisiau cael ffordd bwrpasol ymlaen sy'n cefnogi'r teulu, i ddeall nid yn unig eu hamgylchiadau unigol, ond sut yr ydyn ni'n cefnogi pobl a fydd yn sicr o gael eu heffeithio'n uniongyrchol, yw'r ffordd gywir ymlaen.

Diolch am y cwestiwn. Y llynedd, cyhoeddodd y prif gynghorydd gwyddonol ar iechyd adroddiad yn disgrifio'r heriau y mae ein GIG yng Nghymru yn debygol o'u hwynebu yn ystod y 10 mlynedd nesaf. Rydyn ni o'r farn mai 'Cymru Iachach', ein cynllun 10 mlynedd hirdymor ar gyfer iechyd a gofal, yw'r ymateb priodol o hyd i'r heriau hynny. Wrth gwrs, bydd yna faterion cyllid ac adnoddau o ran darparu'r gwasanaeth iechyd a'r gwasanaeth gofal y credwn y mae pobl Cymru yn ei haeddu.

Diolch am yr ateb hwnnw, Prif Weinidog. Fodd bynnag, rwy'n ofni bod dull presennol Llywodraeth Cymru o ymdrin â'r argyfwng yn ein GIG yn rhy gibddall o lawer. Ar ôl siarad â llawer o feddygfeydd, mae'n amlwg eu bod nhw'n wynebu pwysau cynyddol wrth i'w llwyth gwaith gynyddu, ond nid yw hyn yn cyd-fynd â'r adnoddau sydd eu hangen arnyn nhw. Yn wir, mae llawer yn gorfod rhoi'r gorau i ddarparu gwasanaethau nad ydyn nhw'n cael eu talu amdanyn nhw ond mae cleifion yn eu gwerthfawrogi'n fawr, ac mae hyn yn golygu bod cleifion yn cael eu rhoi ar restrau aros hir am driniaethau ar ôl iddyn nhw gael eu hasesu—eu hasesu'n gyflym yn flaenorol gan eu meddygon teulu. Os yw gwella'r gwasanaeth iechyd wir yn flaenoriaeth uchel ac mae atal salwch yn hanfodol i chi, a wnewch chi ymrwymo i adolygu contractau meddygon teulu i sicrhau eu bod yn gallu darparu'r lefelau gofal y mae ar ein dinasyddion gymaint o'u hangen?

Mae cwpl o bwyntiau i sôn amdanyn nhw, ac mae'r cyntaf yn bwynt i'r Aelod, ac, rwy'n credu, i bob Aelod yn y Siambr—ac rydw i eisiau gwneud y pwynt oherwydd rydych chi'n cynrychioli rhan o fwrdd iechyd Aneurin Bevan yng Ngwent—am yr achosion presennol o'r frech goch. Rwy'n gobeithio ein bod ni'n cytuno bod brechu yn ymyrraeth hynod effeithiol, ond mae'n un lle'r ydyn ni wedi gweld gostyngiad mewn cyfraddau brechu; nid yw rhai o'n plant a'n hoedolion wedi cael eu brechu neu nid ydynt wedi cael digon o frechiadau. Ac, felly, mewn gwirionedd, er mai'r newyddion da yng Nghymru yw bod gennym ni gyfradd frechu well nag yn Lloegr, mae gwir angen i ni godi ein lefelau brechu yng Nghymru. Yn flaenorol, gwelsom achosion yng Nghaerdydd y llynedd, ac rwy'n gobeithio y gall pob Aelod ar draws y Senedd, ym mha beth bynnag yr ydyn ni'n ei ddweud am y gwasanaeth iechyd, ailadrodd yr angen i sicrhau bod pobl yn cael eu brechiadau ac i gefnogi pobl i fynd i'r gwasanaethau dal i fyny sydd ar gael. Oherwydd yn rhanbarth yr Aelod, mae yna bobl sydd â'r frech goch, sy'n salwch difrifol, nad oes angen iddyn nhw fod yn y sefyllfa honno.

O ran eich pwynt ehangach ar ddiwygio contractau meddygon teulu, wrth gwrs, mae practisau cyffredinol yn helpu i ymgymryd ag amrywiaeth o wasanaethau brechu. Rwy'n awyddus iawn i sicrhau ein bod ni'n manteisio ar y ffyrdd gwahanol y gallwn ni ddefnyddio'r gwasanaethau ar draws gofal sylfaenol. Felly, yn ogystal â diwygio contractau ar gyfer ein meddygon teulu, sy'n broses barhaus, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol wedi cymryd mwy o gamau, fel yn wir, yr rwyf innau hefyd a Gweinidogion Iechyd blaenorol, y mae nifer ohonyn nhw ar gael yn yr ystafell hon. Felly, bydd y broses honno o ddiwygio contractau'n parhau. Ei diben yw sicrhau ein bod ni'n gwobrwyo ac yn cefnogi ein meddygon teulu a'r tîm gofal iechyd sylfaenol ehangach yn briodol i ddarparu gofal iechyd mewn cyd-destun sy'n newid yn barhaus. Mae pobl yn aml yn meddwl am adrannau damweiniau ac achosion brys fel drws ffrynt y gwasanaeth iechyd; mewn gwirionedd, practisau cyffredinol yw'r drws ffrynt mwyaf, lle mae'r mwyafrif helaeth o gysylltiadau yn digwydd. Dyna hefyd pam, yn ogystal â diwygio contractau ar gyfer meddygon teulu, rydyn ni wedi edrych yn gynyddol ac yn olynol ar ddiwygio contractau ar gyfer fferylliaeth, fferylliaeth gymunedol, ond hefyd ar gyfer gwasanaethau optometreg y stryd fawr hefyd—optegwyr, mewn hen arian, yn dibynnu ar eich oedran—yn ychwanegol at yr hyn yr oedden ni'n sôn amdano yn gynharach, sef diwygio contractau deintyddol hefyd. Mae yna broses ddiwygio enfawr, a bob blwyddyn rydyn ni'n gwneud mwy o gynnydd o ran defnyddio ein hadnoddau'n well, defnyddio amser gweithwyr iechyd a gofal proffesiynol yn well, ac mae honno'n llwybr y mae'n rhaid i ni barhau i'w droedio.

Prynhawn da, Prif Weinidog. Un o'r pethau allweddol sydd ei angen arnoch chi pan fyddwch chi'n asesu gwasanaeth iechyd yw data. Ac i fynd â ni yn ôl at y mater sy'n ymwneud â deintyddiaeth, mae'n wir nad oes gan Lywodraeth Cymru restr aros ganolog o hyd ar gyfer y bobl hynny sydd angen deintydd y GIG. Felly, i mi, mae hynny'n dweud nad ydych chi'n gwybod beth yw'r angen ledled Cymru. Mae gan rai byrddau iechyd restr aros—mae Powys yn un ohonyn nhw. Ym Mhowys, os ydych chi'n chwilio am ddeintydd y GIG, rydych chi'n ffonio llinell gymorth, maen nhw'n cymryd eich manylion ac, unwaith y bydd lle ar gael ar gyfer deintydd y GIG, maen nhw'n rhoi gwybod i chi. Nawr mae hynny'n system dda. Yn anffodus, nid dyna'r sefyllfa yn Nwyfor Meirionnydd. Ac mae'n syfrdanol bod yn rhaid i chi ddysgu mai'r sefyllfa yn Nwyfor Meirionnydd yw nad oes neb yn gallu cael mynediad at ddeintydd y GIG. Felly, siawns mai'r ffordd ymlaen yw i Lywodraeth Cymru symud ymlaen i gael rhestr aros ganolog sy'n sicrhau eich bod chi'n gwybod beth yw'r galw, eich bod chi'n gwybod beth yw'r angen ac felly eich bod chi'n gallu ymateb. Diolch yn fawr iawn. 

Diolch am y cwestiwn.

Rwy'n credu bod llawer yn yr hyn y mae'r Aelod wedi'i ddweud sydd, nid yn unig yn synhwyrol, ond mewn gwirionedd yn nodi lle mae'r Llywodraeth hon eisiau ei gyrraedd hefyd. A gallaf ddweud wrthi fod Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn siarad â mi'n rheolaidd am yr angen i sicrhau bod gennym ni fwy o fuddsoddiad yn ein systemau digidol a data yn y GIG fel eu bod yn addas i'r diben, eu bod nhw'n gallu helpu'r ymarferwyr proffesiynol, ond hefyd yr unigolyn, i gymryd rhan yn ei driniaeth a'i ofal ei hun, ac i ddeall lle mae'r cyfleoedd hynny'n bodoli i wneud yn well.

Rydyn ni'n ystyried y system y gwnaethoch chi gyfeirio ati ym Mhowys, y broses o'i chyflwyno a'r gwersi sydd wedi'u dysgu, er mwyn defnyddio Powys fel enghraifft gyntaf ar gyfer cyflwyno system genedlaethol. Mae'n hwyrach nag y byddai unrhyw un ohonon ni wedi'i ddymuno, ond rydyn ni wedi ymrwymo i wneud hynny. Ac fel y dywedoch, mae'n bwysig iawn deall ble mae'r angen hwnnw sydd heb ei ddiwallu ac yna sut yr ydyn ni'n defnyddio adnoddau i ddiwallu anghenion y person sydd angen cymorth iechyd a gofal, a sicrhau bod ein staff a'n hadnoddau yn y lle cywir. Felly, rwy'n gobeithio, yn ystod y misoedd nesaf, y byddwch chi'n cael gweld mwy nid yn unig o ran sut olwg fydd ar y broses gyflwyno, ond yna'r gwersi sydd wedi'u dysgu o'r cam cychwynnol hwnnw. Yna, hoffwn i weld y broses gyflwyno honno'n cael ei chyflymu ledled y wlad, a gwn y byddai'r Aelod yn hoffi gweld hynny hefyd.

Diolch am y cwestiwn. Nid yw penderfyniad Llywodraeth y DU i beidio ariannu ei chynllun grantiau ansawdd aer lleol yn effeithio ar Gymru. Mae'n cefnogi awdurdodau lleol yn Lloegr yn unig, na fyddant yn gallu cael mynediad i'r cynllun hwnnw. Fodd bynnag, yng Nghymru, ar 19 Ebrill, cytunodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig ar gyllideb o £1 filiwn ar gyfer cronfa cymorth rheoli ansawdd aer leol Cymru ar gyfer y flwyddyn ariannol yr ydyn ni ynddi nawr.

Wel, diolch yn fawr iawn, Prif Weinidog, am ymchwilio i hynny a hefyd am ymateb yr Ysgrifennydd Cabinet, oherwydd rydyn ni'n gwybod bod miloedd o blant yn byw ar ffyrdd llygredig. Dydyn nhw ddim yn dewis byw yno, mae'n rhaid iddyn nhw fyw yno oherwydd dyna'r unig ddewis sydd ar gael iddyn nhw. Ac mae'n rhaid i ni fynd i'r afael â hyn fel un o brif ffynonellau llygryddion, ynghyd â thanwydd ffosil yn gyffredinol, sy'n cael ei ddefnyddio ar gyfer gwresogi ac ar gyfer gyrru ceir modur. Felly, tybed a allech chi ddweud wrthyn ni a fydd y cynllun y bydd Llywodraeth Cymru yn bwrw ymlaen ag ef nawr yn cael ei effeithio mewn unrhyw ffordd gan y symiau canlyniadol a allai fod wedi dod i law Llywodraeth Cymru o ganlyniad i Lywodraeth y DU yn troi ei chefn ar lygredd aer, yn ôl pob golwg.  

Rwy'n credu bod dau bwynt eang i sôn amdanyn nhw. Y cyntaf yw mai dim ond ar gyfer Lloegr y mae'r penderfyniad a wnaethpwyd gan Steve Barclay. Penderfynodd beidio â pharhau i ariannu cymorth cynllun rheoli ansawdd aer lleol yn Lloegr. Byddai hynny wedi bod yn £6 miliwn yn Lloegr nad yw'n mynd i ddigwydd mwyach oherwydd ei fod wedi cael gwared ar y cynllun. A dweud y gwir, mae'r hyn yr ydyn ni'n ei wneud yng Nghymru gyda'r £1 filiwn y mae Huw Irranca-Davies wedi penderfynu ei fuddsoddi yn y maes hwn yn golygu ein bod ni'n mynd i barhau â'r cymorth. Y cyferbyniad, rwy'n credu, yw pe baen ni yng Nghymru wedi bwrw ymlaen â chynllun o faint tebyg i'r £6 miliwn yn Lloegr, yna byddai wedi bod yn ostyngiad o tua dwy ran o dair yn y cynllun yr ydyn ni'n ymgymryd ag ef. Felly, mewn gwirionedd, mae lefel y cymorth yma yng Nghymru yn sylweddol well hyd yn oed pe bai Lloegr wedi bwrw ymlaen â'r cynllun sydd ganddi.

Rydyn ni'n cydnabod y manteision iechyd a lles amgylcheddol y gall ansawdd aer gwell eu cynnig. Rydyn ni'n cydnabod bod gennym ni fannau heriol iawn mewn gwahanol gymunedau yng Nghymru. Mae hyn yn ymwneud â sut y byddwn ni'n cynorthwyo cymunedau ac awdurdodau lleol i geisio gwneud gwahaniaeth go iawn ac yna deall y camau ehangach y mae angen i ni eu cymryd ledled y wlad. Felly, rwy'n credu bod yna ddyfodol mwy cadarnhaol i ni, dyfodol sy'n ystyried ansawdd aer, sy'n ystyried dyfodol ein heconomi, sy'n ystyried dyfodol trafnidiaeth. Mae ein taith i sero net yn un bwysig i ni o ran iechyd yr amgylchedd, ac rwy'n credu—ac fe fyddwch chi'n clywed yn ddiweddarach heddiw gan Ysgrifennydd yr economi ac ynni—mewn gwirionedd, dyfodol sy'n chwilio am fwy o fuddsoddi a mwy o gyfleoedd mewn economi wirioneddol gynaliadwy.

Yn olaf, cwestiwn 8, Cefin Campbell.

Diolch am y cwestiwn.

Rydyn ni'n canolbwyntio ar wella gwasanaethau rheilffyrdd, integreiddio dewisiadau trafnidiaeth gyhoeddus, a diwallu anghenion cenedlaethau'r dyfodol ar draws Canolbarth a Gorllewin Cymru.

Diolch yn fawr iawn. Rŷn ni wedi clywed y Llywodraeth yn sôn nifer fawr o weithiau fod cael pobl allan o’u ceir yn flaenoriaeth allweddol, ac mae hynny wrth gwrs er mwyn mynd i’r afael â newid hinsawdd a hefyd cyrraedd net sero. Gobeithio y gallaf i gymryd yn ganiataol fod y Gweinidog trafnidiaeth newydd o’r un farn â’i ragflaenydd ar y mater hwn. Os felly, rhaid imi ddweud nid yn unig nad yw hyn yn cael ei gyflawni yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru, ond dwi'n ofni bod pethau wedi mynd tuag yn ôl, mewn gwirionedd. Dwi wedi sôn sawl gwaith yn y Siambr hon am effeithiau’r toriadau bysys mewn ardaloedd gwledig, a’r gwasanaeth gwael ar ein rheilffyrdd hefyd, sydd â’r sgoriau boddhad cwsmeriaid gwaethaf yn y Deyrnas Gyfunol. Ac ŷn ni wedi clywed yn ddiweddar am doriadau pellach ar lein y Cambrian a hefyd Calon Cymru. Mae hyn yn golygu torri gwasanaethau o bum gwaith y dydd i bedair gwaith y dydd o Ragfyr eleni ymlaen, a chael gwared ar y gwasanaethau nos o Abertawe i Lanymddyfri a Llandrindod. Allaf i fi ofyn ichi, Brif Weinidog, felly: sut yn y byd y gallwn ni ofyn i bobl i adael eu ceir os na allwn ni ddarparu trafnidiaeth gyhoeddus y gallant ddibynnu arno?

Diolch am y cwestiwn dilynol. Rwy'n credu bod hyn yn cydnabod rhai o'r heriau sydd gennym ni, nid yn unig o ran cyllido, ond o ran cael mwy o bobl i ddefnyddio'r dewisiadau sydd gennym ni.

Felly, o ran y grant bysiau, rydyn ni wedi trafod hyn lawer gwaith yn y Siambr, a'n gallu i barhau i gefnogi'r gwasanaeth a'r rhwydwaith cyn ail-reoleiddio bysiau a sut yr ydyn ni'n perswadio mwy o bobl i ddefnyddio ein system drafnidiaeth. Yn wir, rwyf i, fel y mae'r Llywodraeth hon yn ei chyfanrwydd, wedi fy argyhoeddi y bydd ail-reoleiddio’r bysiau gyda Bil a fydd yn cael ei gyflwyno yn nhymor y Senedd hon, nid yn unig yn ffordd well o drefnu'r gwasanaeth, bydd yn sicrhau gwell gwerth am arian ac yn ein galluogi wedyn i fuddsoddi yn y rhwydwaith a'i ehangu.

O ran y rheilffyrdd, wrth gwrs, sy'n ddrutach o lawer na bysiau, mae'r adolygiad a gynhaliwyd gan Trafnidiaeth Cymru wedi ystyried rheilffordd Calon Cymru a'r heriau gwirioneddol sy'n wynebu gwasanaeth nad oes fawr o ddefnydd yn cael ei wneud ohono sy'n cael cymhorthdal sylweddol. Maen nhw'n ystyried sut y gallan nhw wedyn fuddsoddi mewn llwybrau gwahanol, gan gynnwys gwasanaethau bysiau, i sicrhau bod yna ddewisiadau trafnidiaeth gyhoeddus gwirioneddol. Maen nhw wedi gwneud hynny drwy ymgynghori'n agored â chynrychiolwyr etholedig, ac yn wir drwy ystyried grwpiau teithwyr rheilffyrdd i ddeall y gwirionedd o ran sut mae'r gwasanaeth hwnnw y bwriedir ei symud o bump i bedwar yn cael ei ddefnyddio ar hyn o bryd a beth allai hynny ei olygu yn y dyfodol. Dyma'r dewisiadau y bydd angen i'n gwasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus eu gwneud, nid yn unig o fewn ein cyllideb, ond wedyn sut ydyn ni'n perswadio mwy o bobl i wneud defnydd effeithiol o'r gwasanaethau sydd gennym ni, a chaniatáu llwyfan i ni fuddsoddi ynddyn nhw yn y dyfodol, ac rwy'n edrych ymlaen at allu gwneud hynny.

Diolch i'r Prif Weinidog.

Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes. Dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw. Jane Hutt.

Diolch yn fawr, Llywydd. Mae dau newid i fusnes yr wythnos yma. Mae dau ddatganiad llafar heddiw wedi cael eu hestyn i 45 munud ac mae’r teitlau wedi newid. Mae’r amser ar gyfer cwestiynau i Gomisiwn y Senedd yfory wedi cael ei leihau i 10 munud. Mae busnes drafft y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd ar gael yn y papurau cyfarfod ar-lein.

Fe wnaeth Cyd-bwyllgor Comisiynu newydd GIG Cymru gyfarfod y bore yma, Trefnydd, ac, yn siomedig, pleidleisiodd ar benderfyniad i dderbyn cau canolfannau ambiwlans awyr y Trallwng a Chaernarfon. Rwy'n siomedig, felly, nad oes datganiad yn y Siambr hon y prynhawn yma, nac wedi'i drefnu ar gyfer yfory, ar fater mor bwysig sy'n effeithio ar ddegau o filoedd o bobl ar draws y canolbarth a'r gogledd.

Ond hefyd, Gweinidog, nid y cyhoedd yn unig sy'n gofidio am y cynnig hwn. Ym Mhowys, er enghraifft, does gennym ni ddim ysbyty cyffredinol dosbarth, felly rydyn ni'n fwy dibynnol ar wasanaeth ambiwlans awyr critigol, ac felly mae cymaint o glinigwyr sydd wedi'u lleoli yn y Trallwng a Chaernarfon hefyd yn gwrthwynebu'r penderfyniad ar sail glinigol, a chlinigwyr a gweithwyr proffesiynol ar draws ardaloedd eraill hefyd. Hefyd, Gweinidog, gwrthododd bwrdd iechyd Powys a bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr y cynigion hyn hefyd yn y cyfarfod y bore yma. Felly, nid aelodau o'r cyhoedd yn unig yw'r rhain; mae gweithwyr proffesiynol hefyd yn dweud mai dyma'r penderfyniad anghywir. Felly, hoffwn i'r Gweinidog ystyried galw'r penderfyniad hwn i mewn, i ganiatáu ar gyfer craffu priodol, ac i Weinidogion Cymru wneud y penderfyniad hwn yn dilyn dadl yn y Siambr hon.

Mae pryder hefyd ynghylch y broses. Yn wreiddiol, cafodd cynigion i gau canolfannau'r Trallwng a Chaernarfon eu datgelu'n answyddogol dros ddwy flynedd yn ôl, ac, ar y pryd, roedd hynny'n seiliedig ar dystiolaeth, y cawson ni wybod, y byddai 583 o ymweliadau ychwanegol â safleoedd yn cael eu cyflawni. Mae hynny wedi cael ei danseilio ers hynny, ac mae'n ymddangos, ers hynny, bod tystiolaeth wedi'i cheisio i gyd-fynd â'r cynigion gwreiddiol a wnaed ddwy flynedd yn ôl. Rwy'n arswydo ynglŷn â'r ffordd y mae'r broses hon wedi datblygu dros y ddwy flynedd ddiwethaf—y diffyg tryloywder a methiant i wrando ar y cyhoedd a gweithwyr proffesiynol hefyd. Felly, a gaf fi ofyn, Trefnydd, i'r Gweinidog iechyd, neu'r Prif Weinidog, wneud datganiad i'r Siambr hon, naill ai heddiw neu yfory, a sicrhau eu bod ar gael i ateb cwestiynau ar fater mor bwysig i bobl yn y canolbarth a'r gogledd?

Diolch yn fawr, Russell George. Mae'n bwysig eich bod chi wedi cael y cyfle hwn heddiw yn y datganiad busnes i godi'r pwynt hwn, oherwydd cafodd y penderfyniad terfynol, fel y dywedoch, sy'n dod ar ôl 18 mis o ymgysylltu, ei wneud yn gynharach heddiw gan Gyd-bwyllgor Comisiynu GIG Cymru. Bydd cynlluniau yn cael eu datblygu nawr i gyfuno gwasanaethau sy'n cael eu darparu ar hyn o bryd yn y Trallwng a Chaernarfon ar safle newydd yn y gogledd-ddwyrain, a bydd hyn yn golygu y bydd pawb sy'n derbyn y gwasanaethau adalw a throsglwyddo meddygol brys hynny ar hyn o bryd yn parhau i dderbyn gofal. 

Yn amlwg, rydych chi, fel y dywedoch, Russell—a chydweithwyr—wedi cymryd rhan yn yr ymgysylltu. Mae llawer o ohebiaeth wedi bod sy'n nodi pryderon a chwestiynau, ond y dystiolaeth yw y bydd y newid yn gwella mynediad i'r gwasanaeth achub bywyd hwn i bobl mewn rhannau o Gymru sydd â mynediad cyfyngedig, os o gwbl, yn ystod y nos ar hyn o bryd. Felly, rydyn ni'n deall cryfder y teimladau sy'n cael eu mynegi gan bobl sy'n byw mewn rhannau o'r canolbarth a'r gogledd, yn enwedig yn y rhai sy'n agos at y canolfannau presennol, ond, yn y pen draw, bydd y penderfyniad yn gwella'r gofal a'r canlyniadau i bobl yn y gogledd a'r canolbarth os byddan nhw'n dioddef argyfwng sy'n peryglu bywyd sy'n gofyn am gymorth EMRTS, yn enwedig yn y nos. 

Byddwn i hefyd yn ychwanegu bod y cyd-bwyllgor comisiynu wedi cael sicrwydd gan y prif gomisiynydd gwasanaethau ambiwlans bod yr holl bryderon wedi cael sylw drwy ohebiaeth gyda'r partïon perthnasol. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol wedi cael sicrwydd ysgrifenedig gan y tîm adolygu ynghylch lefel yr ymgysylltu a sut mae adborth trigolion lleol wedi llywio'r broses adolygu.

Trefnydd, hoffwn ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda. Mae'r datganiad cyntaf y byddwn yn hoffi gofyn amdano gan y Prif Weinidog, yn ymateb i'r holl adroddiadau o ran y £200,000 y derbyniodd fel rhan o'i ymgyrch arweinyddol. Rydyn ni wedi clywed cwestiynau unwaith eto yr wythnos yma; dydyn ni ddim yn teimlo bod yr atebion yn ddigonol. Mae angen, er mwyn hygrededd y Senedd hon, cael datganiad llawn, diamwys gan y Prif Weinidog, fel ein bod ni'n gallu cael yr atebion angenrheidiol i ni fel Senedd. 

Yn ail, hoffwn ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth o ran Mesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru) 2008. Fe fyddwch chi'n ymwybodol ein bod ni wedi cael datganiad ysgrifenedig gan ei ragflaenydd, ond fe fyddwch chi hefyd yn gwybod bod nifer fawr o Aelodau yn y Siambr hon yn awyddus iawn i weld y Llywodraeth yn symud ymlaen efo hyn, gan gynnwys, wrth gwrs, Senedd Ieuenctid Cymru, a oedd yn daer bod yn rhaid i hwn fynd rhagddo. Mae'n bwysig ein bod ni'n cael cyfle i ofyn cwestiynau a hefyd deall beth ydy blaenoriaethau Llywodraeth Cymru i sicrhau nad oes neb yn colli diwrnod o ysgol oherwydd na allwn nhw fforddio bws.

Diolch yn fawr, Heledd Fychan, am eich cwestiynau.

O ran eich cwestiwn cyntaf, mae trafodaethau helaeth eisoes wedi digwydd ar y mater hwn. Yn wir, ni chafodd y cwestiwn brys ei gymeradwyo gan y Llywydd heddiw, ac mae'r Prif Weinidog wedi ymdrin ag ef yn llawn heddiw. A hefyd, o ran yr ymateb y gwnaeth y Prif Weinidog ei roi y bore yma ynghylch y rôl a'r gwaith sy'n cael ei gyflawni nawr, a gafodd ei gefnogi gan bwyllgor gweithredol Cymru y penwythnos hwn, mae adolygiad yn cael ei gynnal o drefniadau ein cystadleuaeth arweinyddiaeth. Felly, mae proses glir bellach ar waith gyda'r cynnig hwnnw. A hefyd, yn amlwg, i ddilyn yr hyn a ddywedodd y Prif Weinidog, roedd yr holl roddion i'r ymgyrchoedd yn cydymffurfio yn gyfreithiol a chawsant eu hadrodd yn dryloyw. Bydd yr adolygiad yn adrodd yn yr hydref, a bydd y panel yn dechrau ar ei waith yn fuan.

Hefyd, o ran y cwestiynau sydd wedi cael eu codi o ran Banc Datblygu Cymru, unwaith eto, mae ymatebion helaeth wedi bod i hynny hefyd. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig, unwaith eto, i ddweud, neu i ychwanegu efallai at ymatebion a roddwyd gan y Prif Weinidog heddiw, bod penderfyniadau buddsoddi sy'n cael eu gwneud gan Fanc Datblygu Cymru yn gwbl annibynnol ar Lywodraeth Cymru. A hefyd, efallai y gwnaf i ychwanegu bod y ddogfen fframwaith rhwng Llywodraeth Cymru a'r banc datblygu yn nodi sut mae'r berthynas rhwng y Llywodraeth a'r banc yn cael ei rheoli a'i gweithredu. Ac i ddyfynnu, mae'n nodi'n benodol, 'Ni fydd Gweinidogion Cymru a swyddogion Llywodraeth Cymru yn cymryd unrhyw ran mewn materion gweithredol o ddydd i ddydd, materion masnachol na phenderfyniadau a wneir ledled grŵp BDC, yn benodol dim ymyrraeth gan Lywodraeth Cymru o ran gweithrediadau buddsoddi.'

Mike Hedges. 

Mae'n ddrwg gen i, mae gen i ail gwestiwn gan Heledd Fychan. Byddaf i'n codi hyn, o ran yr wybodaeth ddiweddaraf am y Mesur teithio gan ddysgwyr, gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Ogledd Cymru a Thrafnidiaeth, ac rwy'n siŵr y bydd yr wybodaeth honno'n cael ei rhoi.

Rwy'n gofyn am ddau ddatganiad. Mae'r cyntaf ar dai. Rwyf wedi dosbarthu dros 3,000 o daflenni ar draws Dwyrain Abertawe ym mis Ebrill, ac roedd rhwng 1 y cant a 2 y cant o'r holl eiddo yn wag. Ynghyd â methiant Llywodraeth San Steffan i godi lwfans tai lleol, mae hyn wedi arwain at fwy o brinder o eiddo fforddiadwy. Rwy'n gofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf am lwfansau tai lleol ac a allai Llywodraeth Cymru ystyried pa gamau eraill y gellid eu cymryd o ran eiddo sydd wedi bod yn wag am gyfnod hir. 

Mae'r ail ddatganiad yr wyf i'n gofyn amdano yn ymwneud â chymdeithion meddygol. Mae cymdeithion meddygol yn raddedigion sy'n ymgymryd â hyfforddiant ôl-raddedig ac yn gweithio dan oruchwyliaeth meddyg. Pa feddwl a roddwyd i ddylunio a dangos tystiolaeth o'r rôl yn ffurfiol, a sut y bydd yn cael ei gwerthuso? Oherwydd os bydd yn gweithio'n dda, gallai drawsnewid gofal sylfaenol.

Diolch yn fawr, Mike Hedges. Mae eich cwestiwn cyntaf ar dai yn hanfodol bwysig. Fel y gwnaethoch chi sylwi—ac rwy'n credu ein bod ni i gyd yn gwneud hynny wrth i ni ymgyrchu yn ein hetholaethau, ein cymunedau, a chwrdd â phobl ar y stryd—rydyn ni'n cydnabod bod cartrefi gwag yno, ac maen nhw'n niwsans ac yn falltod ar ein cymunedau. Mae'n bwysig atgoffa cyd-Aelodau, ym mis Ionawr y llynedd, fod Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi cynllun grant cartrefi gwag, er mwyn sicrhau bod hyd at 2,000 o eiddo sydd wedi bod yn wag am gyfnod hir yn cael eu defnyddio eto. Mae grantiau o hyd at £25,000 ar gael i berchnogion tai, neu ddarpar berchnogion tai, gael gwared ar beryglon sylweddol o'u heiddo er mwyn sicrhau bod yr eiddo hwnnw yn ddiogel i fyw ynddo ac i wella ei effeithlonrwydd ynni. Rydyn ni hefyd yn cefnogi awdurdodau lleol i ddefnyddio'r amrywiaeth lawn o bwerau deddfwriaethol sydd ar gael iddyn nhw i fynd i'r afael ag eiddo gwag. Yn wir, mae hyn yn cynnwys hyfforddiant i gynghorwyr a swyddogion ar draws llywodraeth leol ar ddefnyddio mesurau gorfodi i ymdrin ag eiddo gwag. Hefyd, er mwyn tawelu meddyliau cyd-Aelodau ar draws y Siambr, mae gan y cynllun grant cartrefi gwag gyllideb o £25 miliwn yn y flwyddyn ariannol hon, ac mae gwaith yn cael ei gyflymu i ddod ag eiddo gwag yn ôl i ddefnydd ac ategu ein cynlluniau presennol.

Mae eich ail gwestiwn hefyd yn gwestiwn pwysig iawn ynglŷn â chymdeithion meddygol. Maen nhw'n raddedigion, maen nhw wedi ymgymryd â hyfforddiant ôl-raddedig ac maen nhw'n gweithio, fel y dywedwch, o dan oruchwyliaeth meddyg. Rydyn ni wedi ymrwymo i ddatblygu tîm amlddisgyblaethol sy'n gweithio o amgylch y claf, ac mae hyn yn cynnwys defnyddio cymdeithion meddygol mewn gofal sylfaenol. Mae llawer o ddiddordeb wedi bod, fel yr ydych chi wedi'i nodi, Mike Hedges, yng Nghymru ac yng ngweddill y DU, gyda'r BMA, Coleg Brenhinol yr Anesthetyddion a'r Cyngor Meddygol Cyffredinol. Mae llawer o sylwadau ar hyn. Mae BMA Cymru wedi mynegi pryderon ynghylch defnyddio meddygon a chwmpas ymarfer meddygon yn GIG Cymru, ond hoffen ni ddweud, fel Llywodraeth Cymru, fod cymdeithion meddygol yn rhan bwysig a gwerthfawr o weithlu GIG Cymru, ac rydyn ni'n gweithio'n agos o ran sicrhau bod cynnydd graddol yng ngweithlu cymdeithion meddygol GIG Cymru. Yn amlwg, mae tystiolaeth gadarn yn cael ei chasglu ar y manteision a all ddeillio o'r rolau hynny mewn lleoliadau a chyd-destunau penodol iawn. 

Trefnydd, rwy'n codi eto yn y Siambr hon i ofyn am ddatganiad brys ar y sefyllfa ar safle tirlenwi Withyhedge yn fy etholaeth i. Fel sydd eisoes wedi'i godi y prynhawn yma, mae pryderon difrifol iawn am y rhodd a dderbyniodd y Prif Weinidog gan Dauson Environmental Group, sy'n gweithredu'r safle tirlenwi hwn. Rwy'n rhannu pryderon yr Aelodau am y rhodd ac yn cytuno ei bod yn gwbl hanfodol bod y mater hwn yn destun ymchwiliad annibynnol. Ond yn bwysicach byth, yn y cyfamser, mae'n rhaid i fy etholwyr barhau i fyw gyda'r drewdod a'r aroglau drwg sy'n dod o safle tirlenwi Withyhedge. Fel y dywedais o'r blaen, mae hwn yn fater amgylcheddol ac, yn wir, yn fater iechyd y cyhoedd. Felly, mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru wneud datganiad yn egluro'i safbwynt o ran y mater parhaus hwn. Ydy Llywodraeth Cymru yn credu ei bod hi'n dderbyniol bod pobl sir Benfro yn parhau i ddioddef? Mae fy etholwyr a minnau'n gwbl glir y dylai'r gweithredwr gael ei drwydded wedi'i dirymu'n syth ac y dylai Llywodraeth Cymru a Cyfoeth Naturiol Cymru gymryd y camau hyn ar unwaith.

Diolch yn fawr iawn, Paul Davies, am eich cwestiwn. Fel y gwnes i ymateb yr wythnos diwethaf, mae hwn yn fater pwysig iawn o ran yr effaith ar eich cymuned a'ch preswylwyr. Hefyd, cyfrifoldeb Cyfoeth Naturiol Cymru, fel y gwyddoch chi, yw monitro, archwilio ac adolygu. Byddaf i'n mynd â hyn yn ôl at Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig o ran yr effeithiau, unwaith eto, yr ydych yn eu cyflwyno i ni yn y datganiad busnes heddiw—yr effeithiau niweidiol ar eich cymuned.

A gaf i alw am ddatganiad am drafnidiaeth gyhoeddus yn ein cymunedau gwledig, os gwelwch yn dda? Yr wythnos diwethaf, cawsom ni ddealltwriaeth bod Trafnidiaeth Cymru yn bwriadu torri gwasanaethau trên llinell y Cambrian, fel dŷn ni wedi ei glywed. Bydd pedwar gwasanaeth y diwrnod yn llai, gyda'r gwasanaethau yn cael eu hymestyn yn yr haf ar gyfer ymwelwyr, gan amddifadu pobl sy'n byw yn y cymunedau sy'n cael eu gwasanaethu gan y llinell yma ac sy'n ddibynnol arni ar gyfer eu haddysg, ar gyfer gwaith, siopa a phethau eraill hanfodol. Mae hyn, wrth gwrs, yn dilyn toriadau i'r gwasanaethau bysys—y T2, y T3 a'r 32—sy'n golygu bod pobl bellach yn ddibynnol ar geir neu ar gael lifftiau gan deulu a chyfeillion. Yn yr holl achosion yma, dŷn ni ddim wedi cael unrhyw fath o ymgynghoriad dilys na digonol. Yn achos y rheilffordd, mae o'n dilyn y ffaith bod y Llywodraeth wedi tynnu arian ffordd Llanbedr i ffwrdd, gan annog pobl i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, a bellach dydy pobl Llanbedr ddim yn mynd i fedru defnyddio'r rheilffordd yr un mor aml. Fedrwch chi, felly, sicrhau nad ydy hyn yn mynd i ddigwydd, a gofyn i'r Gweinidog trafnidiaeth ddod a rhoi datganiad brys i ni ynghylch hyn, i ddangos sut mae'r Llywodraeth yma yn mynd i ddarparu trafnidiaeth gyhoeddus addas i bobl Dwyfor Meirionnydd a chymunedau gwledig? 

Diolch yn fawr, Mabon ap Gwynfor—pwyntiau hollbwysig yr wyf yn siŵr y byddwch chi'n eu codi gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Ogledd Cymru a Thrafnidiaeth y prynhawn yma wrth iddo roi datganiad ar ei flaenoriaethau trafnidiaeth. Ond hefyd, i gydnabod—ac rwy'n credu bod cwestiwn wedi dod i'r Prif Weinidog gan eich cyd-Aelod—mae'n bwysig iawn ein bod ni'n ystyried hyn o safbwynt gwledig hefyd. Mae hyn yn drawslywodraethol o ran Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig. Yn amlwg, mae yna bwysau, ond, mewn gwirionedd, mae heriau Trafnidiaeth Cymru yn ystod y flwyddyn ddiwethaf wedi troi cornel, gan weld gwelliannau'n gyson, ond gan hefyd ystyried yr hyn y gellir ei fforddio a lle mae arferion teithio teithwyr ar ôl COVID yn gliriach. Unwaith eto, rwy'n siŵr y bydd y cwestiynau hynny ar gyfer yr Ysgrifennydd Cabinet yn ddiweddarach y prynhawn yma.

Hoffwn i gael datganiad ar yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn parhau i'w wneud i ddiogelu hawliau plant. Rwy'n siŵr bod y Trefnydd yn ymwybodol bod Coleg Brenhinol y Pediatregwyr ac Iechyd Plant wedi cyhoeddi adroddiad yr wythnos diwethaf a gafodd gyhoeddusrwydd eang ac a oedd yn galw ar Lywodraeth y DU a Chynulliad Gogledd Iwerddon i ddilyn arweiniad Cymru a'r Alban a dileu'r amddiffyniad o gosb resymol, gan ei gwneud hi'n anghyfreithlon i rieni ddefnyddio cosb gorfforol yn erbyn eu plant. Cyflwynodd yr adroddiad dystiolaeth hefyd a oedd yn dangos bod plant 2.6 gwaith yn fwy tebygol o brofi problemau iechyd meddwl os ydyn nhw’n cael eu cosbi'n gorfforol a'u bod yn llawer mwy tebygol o ymddwyn mewn modd mwy treisgar yn ddiweddarach mewn bywyd os ydyn nhw'n cael eu cosbi'n gorfforol. Felly, a fyddai hi'n cytuno, yng Nghymru, ein bod ni wedi cymryd cam cadarnhaol iawn pan wnaethon ni newid y gyfraith ac y dylai deddfwriaeth debyg gael ei chyflwyno cyn gynted â phosibl yn Lloegr a Gogledd Iwerddon fel bod pob plentyn sy'n byw yno, gan gynnwys plant o Gymru, wrth gwrs, sy'n byw yn y gwledydd hynny neu'n ymweld â'r gwledydd hynny, yn cael yr un amddiffyniad rhag cosb gorfforol ag y mae plant yma yng Nghymru?

Diolch yn fawr, Julie Morgan. A gaf i hefyd gydnabod y rôl bwerus yr ydych chi wedi'i chwarae? Yn wir, fe wnaethoch chi gyflawni Deddf Plant (Diddymu Amddiffyniad Cosb Resymol) (Cymru) 2020, a ddaeth i rym ym mis Mawrth 2022. A gawn ni gydnabod eto heddiw ar draws y Siambr hon fod hwn yn gam hanesyddol o ran amddiffyn hawliau a lles plant, y gwnaethoch chi ei ddatblygu yn eich rôl weinidogol flaenorol, ond, yn wir, y gwnaethoch chi ymgyrchu drosto am flynyddoedd lawer cyn hynny, ac, yn wir, fe geisioch chi wneud y newid hwnnw yn Lloegr pan oeddech chi'n AS dros Ogledd Caerdydd hefyd? Rwy'n cofio'r adegau hynny pan oeddech chi'n galw am hynny.

Rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig am hyn—ac rydyn ni'n ymfalchïo'n fawr fel Llywodraeth Cymru ein bod wedi dileu'r amddiffyniad o gosb resymol yng Nghymru—yw bod y gyfraith hon yn rhoi'r un amddiffyniad i blant rhag ymosodiad ag sydd gan oedolion. Mae'n dangos sut yr ydyn ni'n gwerthfawrogi ein plant ac yn parchu ac yn cefnogi eu hawl i gael eu hamddiffyn rhag trais. Hefyd, roeddech chi'n rhoi'r dystiolaeth arall honno a gafwyd gan y Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant ynghylch amddiffyn hawliau plant a thystiolaeth o'r effaith o ran iechyd meddwl. Rwy'n falch iawn o ddweud bod canlyniadau'r arolwg diweddaraf, yr wyf yn siŵr eich bod chi'n ymwybodol ohonyn nhw, ar ddod â chosbi plant yn gorfforol i ben, yn parhau i ddangos lefelau uchel o ymwybyddiaeth o'r gyfraith. Rydyn ni wedi gweithio'n galed cyn ac ar ôl ei gweithredu, y gwnaethoch chi ei ysgogi, i sicrhau bod pobl yn cael gwybod yn llawn am y newid a'r hyn y byddai'n ei olygu iddyn nhw. Nid yw dros ddwy ran o dair o'r rhai sydd â chyfrifoldebau gofalu am blant o dan saith oed yn gweld unrhyw gyfiawnhad dros gosbi plentyn yn gorfforol ac maen nhw'n cefnogi'r gyfraith, arwydd clir ein bod ni yng Nghymru wedi troi cornel ac yn benderfynol o ddangos sut yr ydyn ni'n gwerthfawrogi ein plant ac yn parchu ac yn cefnogi eu hawl i gael eu hamddiffyn rhag trais. Diolch am eich arweiniad ar y mater hwn.

A gaf i alw am ddau ddatganiad heddiw, os gwelwch yn dda, Trefnydd, gyda, yn gyntaf, ddatganiad brys gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ar adroddiadau atal marwolaethau yn y dyfodol ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr? Fel y gwyddoch, efallai, cofnododd y bwrdd iechyd 28 o'r adroddiadau hyn mewn cyfnod o 16 mis. Mae hyn yn fwy na phob un o fyrddau iechyd eraill Cymru gyda'i gilydd, ac mae'n ystadegyn sydd, wrth gwrs, yn peri gofid mawr i gleifion a'u hanwyliaid ar draws y gogledd yn gyfan gwbl. Yn gwbl briodol, maen nhw wedi bod yn galw am ymchwiliad annibynnol i pam nad yw'n ymddangos bod y bwrdd iechyd hwnnw'n dysgu o'i gamgymeriadau, ac rwy'n cytuno â nhw. Rwy'n credu bod angen cyfle arnon ni i holi'r Gweinidog am hyn, o gofio, mewn adroddiadau dros y penwythnos, bod awgrym nad oedd hi'n teimlo bod ymchwiliad annibynnol i'r marwolaethau hyn a pham bod cynifer ohonyn nhw yn y gogledd yn briodol.

Yn ail, hoffwn i gael yr wybodaeth ddiweddaraf gan Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth ar fater ffyrdd heb eu mabwysiadu. Fe wynebodd Sandy Cove ym Mae Cinmel, sydd â thua 250 eiddo ar ffyrdd heb eu mabwysiadu, lifogydd yn ystod storm Pierrick ychydig dros 10 diwrnod yn ôl. Cafodd canlyniadau'r llifogydd hwnnw eu gwaethygu'n rhannol oherwydd diffyg draenio ar yr ystad honno. Mae'n amlwg bod angen gwella'r seilwaith draenio. Mae angen i'r ffyrdd hynny fod wedi cyrraedd safon fabwysiadwy, ac mae eu cyflwr gwael yn gwneud bywyd yn anodd i drigolion lleol. Felly, mae angen yr wybodaeth ddiweddaraf arnom gan yr Ysgrifennydd Cabinet am y gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ymdrin â'r mater hwn o ffyrdd heb eu mabwysiadu. Rwy'n gwybod bod cronfa ffyrdd heb eu mabwysiadu wedi'i sefydlu yng Nghymru yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ond nid wyf yn credu ei bod yn gwneud cynnydd digonol ar y mater hwn, ac mae angen i ni ei symud ymlaen.

Diolch yn fawr, a diolch yn fawr iawn am y ddau gwestiwn hynny. Mewn gwirionedd, fe gododd y pwynt hwnnw am Betsi Cadwaladr yr wythnos diwethaf hefyd—nid wyf i'n siŵr a oeddech chi yn y Siambr bryd hynny—ond roedd yn fater pwysig a godwyd, yn enwedig i adrodd yn ôl ar y pwynt hwnnw bod y bwrdd iechyd, Betsi Cadwaladr, wedi sefydlu rhaglen ymchwiliadau a dysgu, a'r cyfarwyddwr meddygol yw'r uwch swyddog cyfrifol enwebedig. Mae'r rhaglen honno'n cael ei goruchwylio'n uniongyrchol gan y prif weithredwr a'r tîm gweithredol ehangach. Mae'n bwysig bod cysylltiad agos hefyd â'r pwyllgor ansawdd, diogelwch a phrofiad fel y gall uwchgyfeirio materion a sicrhau bod y broses yn gadarn. Yn amlwg, mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn cadw llygad barcud ar yr hyn sy'n digwydd o ran y materion hyn a byddwch chi'n cael cyfle i'w holi pan ddaw hi ymlaen ar gyfer ei chwestiynau llafar yn fuan.

Rydych chi hefyd yn codi pwynt pwysig am effaith llifogydd ac, wrth gwrs, mae hyn yn arbennig o berthnasol i ffyrdd heb eu mabwysiadu. Rwy'n credu ei bod yn bwysig bod hwn yn fater trawslywodraethol hefyd o ran Ysgrifennydd y Cabinet dros Ogledd Cymru a Thrafnidiaeth, a fydd yn rhoi ei ddatganiad y prynhawn yma ar flaenoriaethau trafnidiaeth, o ran cyfle yno i chi godi'r materion hyn. Ond mae hefyd, o ran y seilwaith, yn fater i'r Gweinidog newid hinsawdd a materion gwledig o ran effaith y storm a'r llifogydd. Felly, unwaith eto, diolch am godi hynny y prynhawn yma.

Prynhawn da, Gweinidog. Hoffwn i ofyn am ddatganiad, os caf i, gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Ddiwylliant a Chyfiawnder Cymdeithasol ar gyflwr cymorth cyflogaeth anabledd yma yng Nghymru, yn dilyn y cyhoeddiad cywilyddus gan Lywodraeth y DU ar ddileu'r Rhaglen Gwaith ac Iechyd. Mae'r penderfyniad hwn, ynghyd â chynlluniau i dorri budd-daliadau anabledd i 420,000 o bobl, yn codi pryder mawr ynghylch y rhagolygon swyddi i unigolion anabl yma yng Nghymru. Dangosodd ymchwil gan yr Adran Gwaith a Phensiynau eleni fod y Rhaglen Gwaith ac Iechyd wedi helpu cyfranogwyr i ddod o hyd i waith â thâl 27 y cant yn amlach, gyda thros 80 y cant yn fodlon â'r cymorth personol. Mae llawer o elusennau a phobl anabl yn ofni nawr, heb y cymorth cyflogaeth penodol hwn, y gall cyflogwyr ddychwelyd i arferion cyflogi gwahaniaethol yn erbyn ymgeiswyr swyddi anabl. Felly, hoffwn i'r Gweinidog, os gwelwch yn dda, godi'r mater hwn gyda'i Haelod cyfatebol yn Senedd y DU i fynegi ein pryder mawr ac i ofyn i'r penderfyniad hwnnw gael ei wrthdroi. Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr, Jane Dodds. Rwy'n arbennig o falch eich bod chi wedi codi'r mater hwn oherwydd, ymhlith y cyhoeddiadau a ddaeth ddiwedd yr wythnos diwethaf a thros y penwythnos, a oedd yn gyhoeddiadau a gafodd ei gwneud gan Brif Weinidog y DU—cyhoeddiadau a oedd yn ymwneud â'r ffaith ei fod eisiau torri budd-daliadau i 420,000 o bobl sâl ac anabl; dyna oedd y pennawd—o dan y pennawd, roedd y toriad hwn o £100 miliwn i'r Rhaglen Gwaith ac Iechyd, sy'n gweithredu yng Nghymru a Lloegr, ac rydyn ni'n deall ei bod yn mynd i ddod i ben yn yr hydref, mae darparwyr wedi cael gwybod. Mae hi wedi bod yn rhaglen bwysig. Cafodd ei lansio nôl ym mis Tachwedd 2017 ac roedd yn cael rhywfaint o arian gan yr UE. Cynllun gwirfoddol oedd hi'n bennaf, gyda'r nod o helpu pobl anabl i gael gwaith. Roedd hyn, fel y dywedais i, yng nghyd-destun polisi llawer ehangach gan Brif Weinidog y DU, gan Rishi Sunak, sydd eisiau torri budd-daliadau, ac, fel y dywedwch, mae elusennau wedi disgrifio hyn fel ymosodiad di-baid ar bobl anabl.

Bydd ymgynghoriad, rwy'n deall, hefyd, ar daliadau annibyniaeth personol, sy'n helpu pobl anabl i dalu costau ychwanegol byw gydag amhariad neu afiechyd. Felly, er mwyn tawelu meddwl Jane Dodds a'r Senedd, mae hyn yn rhywbeth y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Ddiwylliant a Chyfiawnder Cymdeithasol yn ei godi gyda Llywodraeth y DU. Mae gennym ni drefniadau dwyochrog yno, fel rhan o weithdrefnau rhyng-weinidogol y Llywodraeth, i gwrdd yn uniongyrchol â Gweinidogion Llywodraeth y DU ar nawdd cymdeithasol, a byddwn ni'n eu hatgoffa nad yw'r diwygiadau hyn yn cyd-fynd â'n gweledigaeth ar gyfer system fudd-daliadau dosturiol, gyfiawn a theg. Fe wnaethon ni nodi hynny'n glir iawn yn siarter budd-daliadau Cymru Llywodraeth Cymru, ac rydyn ni'n bryderus iawn bod gan y newidiadau hyn y potensial i ehangu anghydraddoldebau mewn cymdeithas a gwthio mwy o bobl i dlodi.

Yn olaf, Laura Anne Jones.

Diolch, Llywydd. Ysgrifennydd Busnes, rwy'n gofyn eto, am yr ail wythnos yn olynol, am ddatganiad brys gan Lywodraeth Cymru ar adolygiad Cass ac, wrth gwrs, yr hyn y mae'n ei olygu ar gyfer gwasanaethau rhywedd Cymru yng Nghymru yn y dyfodol.

A gaf i ddweud fy mod i'n falch o weld Llafur Cymru yn gwahardd meddyginiaeth atal y glasoed o'r diwedd? Ond, nid oedd hyn drwy unrhyw newid a wnaethoch chi i bolisi, ond o ganlyniad i newid polisi yn Lloegr, ac roedd hynny'n golygu, wrth gwrs, nad oedd unrhyw lwybr i bobl ifanc dan 18 oed gael meddyginiaeth atal y glasoed ar bresgripsiwn. Mae angen eglurder ar y Senedd hon, Ysgrifennydd Cabinet. Byddai'n well mewn datganiad llafar—naill ai hynny neu ddatganiad ysgrifenedig, ond mae angen eglurder arnon ni. Mae pobl yn galw amdano o bob cwr o Gymru erbyn hyn. Mae angen i'r Llywodraeth fod yn glir ynglŷn â hyn. Yr wythnos diwethaf, cafodd Lloegr ddatganiad a chwestiynau ar adroddiad pwysig adolygiad Cass, bydd hyd yn oed yr Alban, yr wythnos hon, yn cael datganiad a chwestiynau ar yr adroddiad. Ac eto, yma yng Nghymru, rydyn ni'n dal i aros am ddatganiad, yn dal i aros i'r Llywodraeth Cymru hon gyfaddef iddyn nhw fod yn anghywir ac yn dal i aros am eglurder ynghylch beth mae hyn yn ei olygu i wasanaethau rhywedd i bobl, wrth symud ymlaen. Nid yw'n iawn nad yw datganiad wedi'i gyflwyno eto. Mae angen atebion arnom. Mae angen atebion ar Gymru ac mae angen datganiad arnom, os gwelwch yn dda, Ysgrifennydd Cabinet, ac mae ei angen arnom ar frys.

Diolch am y cwestiwn, y gwnes i ei ateb yr wythnos diwethaf, ac fe wnaf i ailadrodd yr hyn a ddywedais i'r wythnos diwethaf mewn ymateb i'ch cwestiwn, Laura Anne Jones. Nod adolygiad Cass, yr ydyn ni'n ei wybod ac yr ydyn ni'n ei ddeall, yw sicrhau bod plant a phobl ifanc sy'n cwestiynu eu hunaniaeth rhywedd neu sy'n profi dysfforia rhywedd ac sydd angen cymorth gan y GIG yn cael gofal o safon uchel sy'n diwallu eu hanghenion ac sy'n ddiogel, yn gyfannol ac yn effeithiol. Rydyn ni wedi ymrwymo i wella'r llwybr datblygu hunaniaeth rhywedd a'r cymorth sydd ar gael i bobl ifanc yng Nghymru yn unol â'r ymrwymiadau yn ein cynllun gweithredu LHDTC+. Fe wnawn ni ystyried canfyddiadau'r adroddiad. Fe wnawn ni barhau i gael ein hysgogi gan dystiolaeth sy'n cefnogi anghenion pobl ifanc Cymru sy'n cwestiynu eu rhywedd orau. Rydyn ni'n comisiynu gwasanaethau hunaniaeth rhywedd ar gyfer pobl ifanc o GIG Lloegr, ac mae GIG Cymru wedi'i gynrychioli ar fwrdd y rhaglen trawsnewid gwasanaethau dysfforia rhywedd yn Lloegr. Ac mae gwaith y rhaglen honno eisoes wedi'i lunio gan y canfyddiadau yn adroddiad dros dro Cass. Ond rwyf i hefyd eisiau ychwanegu'r pwynt y prynhawn yma fod y rhaglen drawsnewid wedi gwneud cynnydd da yn dilyn adolygiad dros dro Cass, ac mae hyn yn cynnwys dau wasanaeth rhywedd newydd i blant a phobl ifanc, a agorodd y mis hwn. Bydd hyd at wyth canolfan ranbarthol yn cael eu comisiynu a bydd Cyd-bwyllgor Comisiynu GIG Cymru yn gweithio gyda GIG Lloegr i ystyried canolfan ranbarthol yng Nghymru. Mae'r cynnydd hefyd yn cynnwys sefydlu Bwrdd Goruchwylio Ymchwil Dysfforia Rhywedd Plant a Phobl Ifanc cenedlaethol, dan gadeiryddiaeth yr Athro Syr Simon Wessely. A bydd y cyd-bwyllgor comisiynu yn gweithio nawr gyda'r rhaglen drawsnewid wrth iddyn nhw ddatblygu cynllun gweithredu ar ôl ystyried adroddiad terfynol Cass. Ond rwy'n credu hefyd fod yn rhaid i ni gydnabod bod yn rhaid i'n pobl ifanc yng Nghymru gael y cyfle i fynegi eu barn a dylanwadu ar y ffordd ymlaen yng Nghymru.

Diolch i'r Trefnydd.

Yr eitem nesaf, felly, fydd y cynigion i ethol Aelodau i bwyllgorau. Yn unol â Rheolau Sefydlog 12.24 a 12.40, os nad oes unrhyw wrthwynebiad, rwy'n cynnig bod y cynigion i ethol Aelodau i bwyllgorau yn cael eu grwpio ar gyfer eu trafod a'u pleidleisio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu hynny? Nac oes, does yna ddim gwrthwynebiad. Felly, fe wnaf i alw ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynigion yn ffurfiol. Heledd Fychan.

Cynnig yn ffurfiol.

Mae'r cynigion wedi'u gwneud yn ffurfiol. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynigion? A oes gwrthwynebiad? Nac oes. Felly, mae'r cynigion yna wedi'u derbyn, ac mae'r Aelodau wedi'u hethol i'r gwahanol bwyllgorau.

Eitem 3 sydd nesaf, y cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Gareth Davies.

A wnewch chi ddad-dawelu microffon Gareth Davies, os gwelwch yn dda?

Diolch, Llywydd.

Diolch i chi am eich cwestiwn. Mae'r glasbrint ar gyfer cyfiawnder ieuenctid yn nodi ein gweledigaeth ni ar gyfer cyfiawnder ieuenctid yng Nghymru. Mae hyn yn cynnwys lleihau niferoedd plant yn y system cyfiawnder ieuenctid drwy weithgarwch dargyfeirio effeithiol, gan atal aildroseddu a chefnogi plant i fyw bywydau gwerthfawr, heb droseddu.

Diolch yn fawr iawn i chi, Cwnsler Cyffredinol. Fe hoffwn i eich llongyfarch chi ar achlysur eich ailbenodi i'ch swydd yr wythnos diwethaf, gan fy mod i'n credu mai hwn yw eich sesiwn cwestiynau cyntaf ers eich ailbenodi. Felly, llongyfarchiadau i chi ar ein rhan ni. Fe garwn i chi wneud asesiad ynghylch llwyddiant Glasbrint ar gyfer Cyfiawnder Ieuenctid yng Nghymru, ac a yw'r glasbrint yn mynd i'r afael mewn ffordd ddigonol â chyfradd amlder y troseddau a gyflawnir fesul aildroseddwr.

Mae'r glasbrint yn mynd i'r afael ag atgwympo ieuenctid, sydd wedi bod yn gostwng ledled Cymru a Lloegr dros y degawd diwethaf, ond mae cyfradd amlder y troseddau yn parhau i fod yn fawr iawn. Mae'r data diweddaraf ar gyfer y de yn arddangos cynnydd yn nifer y troseddau a gyflawnir gan bob troseddwr. Mae troseddoldeb ieuenctid yn bryder yng Nghymru, o ystyried ei natur anghymesur. Mae'r grŵp oedran 18-25 oed yng Nghymru yn rhoi cyfrif am oddeutu 12 y cant o gyfanswm y boblogaeth, ond fe wyddom ni fod pobl ifanc 18 i 25 oed yn cyflawni 33 y cant o'r holl droseddau a gofnodir yn y de, fel un enghraifft.

Er bod gwedd dda ar rai ystadegau, mae materion eraill yn mynd i'r cyfeiriad anghywir. Er bod gwaith da yn cael ei wneud i atal pobl ifanc rhag ymgysylltu â throseddoldeb yn y lle cyntaf, mae'r gyfradd amlder yn awgrymu nad oes digon yn cael ei wneud i fynd i'r afael â phobl ifanc sydd eisoes yn y cylch hwnnw o droseddu. Felly, o gofio mai'r Cwnsler Cyffredinol sy'n gyfrifol am gyfiawnder ieuenctid a datblygu polisi prawf, ac o ystyried bod Llywodraeth Cymru yn dymuno gweld troseddau ieuenctid a chyfiawnder yn cael eu datganoli, sut mae Llywodraeth Cymru yn ceisio mynd i'r afael â mater amlder troseddau ymhlith aildroseddwyr ieuenctid yng Nghymru?  

A gaf i ddiolch i chi am gwestiwn treiddgar iawn yn fy marn i, a chwestiwn perthnasol iawn, o ran y gwaith sy'n digwydd ar hyn o bryd, i ystyried materion cyfiawnder ieuenctid a phrawf? Fel gwyddoch chi, ar hyn o bryd, mae'r cyfrifoldeb dros gyfiawnder troseddol, gan gynnwys cyfiawnder ieuenctid, yn fater a gedwir yn ei ôl, ond mae llawer o agweddau arno, yn gwbl briodol, yn wasanaethau sy'n ddatganoledig i Gymru, ac maen nhw'n rhan annatod o'r system cyfiawnder ieuenctid. Mewn gwirionedd, y nhw yw prif ran y system cyfiawnder ieuenctid, yn fy marn i: materion sy'n ymwneud â thai, addysg, gofal iechyd ac ati.

Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig cydnabod hefyd, wrth gwrs, fod y glasbrint ar gyfer cyfiawnder ieuenctid, yr ydym ni'n ei weithredu, yn rhywbeth y cytunwyd arno gyda'n gilydd, mewn cydweithrediad â Llywodraeth Cymru, Llywodraeth y DU, plismona yng Nghymru ac, yn wir, y Bwrdd Cyfiawnder Ieuenctid. Un o'r meysydd yr ydym ni'n ymdrin â nhw, yn amlwg, yw argaeledd agregiad data sy'n ddigonol a chyflawn, er mwyn i chi allu llwyr ddeall yr hyn sy'n digwydd mewn gwahanol rannau o Gymru. Mae gennym ni nifer o ymyraethau hefyd. Felly, mae'r grant plant a chymunedau yn cynnwys y gronfa hybu ymgysylltiad cadarnhaol.

Yr hyn sydd wedi digwydd gyda chyfiawnder ieuenctid dros y degawd, ac rwy'n deall y pwynt yr ydych chi'n ei wneud o ran yr arwyddion fod cynnydd wedi bod o ran aildroseddu ac mewn rhai meysydd o droseddu, yw, serch hynny—. Yr amcan yw cadw pobl ifanc allan o'r system cyfiawnder troseddol, a chwilio am fesurau dargyfeiriol cyn gynted â phosibl, sy'n rhywbeth sydd, o edrych dros y degawd, wedi bod yn hynod lwyddiannus. Felly, er enghraifft, er i gynnydd fod o ran rhai troseddau mewn rhai meysydd, rwy'n credu ei bod hi'n werth nodi bod troseddu gan blant wedi lleihau yn sylweddol dros y 10 mlynedd diwethaf. Roedd y dadansoddwyr data cyfiawnder ieuenctid yn darparu'r data—. Nid yw data ar gael bob amser, ond mae'r data sydd gennym ni'n dangos yn eglur i ni, yn ôl y Bwrdd Cyfiawnder Ieuenctid, bod ystadegau a gyhoeddwyd yn 2021 yn dangos bod 613 o bobl ifanc yng Nghymru a oedd wedi derbyn rhybudd neu euogfarn—nawr, dyna 76 y cant yn llai nag oedd yn 2013-14. Felly, mae'r cynnydd sydd wedi bod, a'r llwyddiant yn y maes cyfiawnder ieuenctid, yn bwysig, yn fy marn i, ond nid wyf i'n credu bod unrhyw achos inni fod yn hunanfodlon.

Rwy'n credu mai'r dull gweithredu y gwnaethom ni ei fabwysiadu yw'r dull cywir, sy'n cydnabod effaith profiadau'r blynyddoedd cynnar ar blant, ond sy'n edrych ar y ffordd bwysicaf o gadw pobl ifanc allan o'r system cyfiawnder troseddol yn y dyfodol hefyd, sef trwy'r ymyrraeth gynnar honno. Felly, mae'r ffigurau sydd gennym ni'n llawer llai nag y maen nhw wedi bod yn y gorffennol. Mae'r cynnydd yn niferoedd mynediad i'r system gyfiawnder am y tro cyntaf yn llai nag y bu yn y gorffennol, ond mae cryn dipyn o sylw yn cael ei roi i'r ffordd y byddwn ni nid yn unig yn parhau â hynny, ond sut y byddwn ni'n cael gwelliant mewn gwirionedd.

Yn ddiweddar, bûm yn ymweld â'n cymheiriaid ni yn yr Alban o ran cyfiawnder ieuenctid, ac roedd y gwaith sy'n mynd rhagddo yn gynnar iawn yno i nodi pobl sydd ar y llwybr troseddol hwnnw yn gwneud argraff fawr arnaf i. A thrwy droseddoldeb, nid dim ond pobl ifanc a allai fod yn cyflawni troseddau, mae camfanteisio ar bobl ifanc yn dod â nhw i mewn i'r system droseddol hefyd. Felly, mae'r fframwaith atal, yn fy marn i, yn rhywbeth sy'n dod â'r holl dystiolaeth a'r chydweithio i'r un lle. Dyna'r cyfeiriad yr ydym ni'n awyddus i fynd iddo. Rwy'n credu bod hynny'n wir hefyd—. Dyna pam mae hi mor bwysig, yn fy marn i, fod cyfiawnder ieuenctid yn rhywbeth a ddylid ei ddatganoli, oherwydd mewn gwirionedd mae angen i ni fod â chysondeb fel hyn yn y trefniant o bolisi cyfiawnder ieuenctid a'i ymgysylltiad â 90 y cant o'i swyddogaethau, sy'n swyddogaethau a ddatganolwyd eisoes.

Cwnsler Cyffredinol, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn, wrth edrych ar gyfiawnder ieuenctid, ein bod ni'n cymryd ymagwedd sy'n rhoi'r plentyn yn y canol, ac yn ystyried plentyn yn blentyn yn gyntaf ac yn droseddwr yn ail, ac rwy'n falch iawn o ddweud mai honno yw ymagwedd tîm gwasanaeth cyfiawnder ieuenctid Casnewydd. Maen nhw wedi cael eu canmol gan Brifysgol Warwick am fabwysiadu dull unigryw ac arloesol o ran eu prosiect Levelling the Playing Field, sy'n defnyddio grym chwaraeon i'r dibenion hyn. Felly, tybed, Cwnsler Cyffredinol, a wnewch chi longyfarch tîm gwasanaeth cyfiawnder ieuenctid Casnewydd am yr ymagwedd hon a'r gwaith hwn, ac a fyddech chi'n barod i gwrdd â nhw?

Yn gyntaf, fe fyddwn i'n hapus i gwrdd ac, yn wir, rwyf i wedi cwrdd â nifer o dimau'r gwasanaeth ieuenctid ledled Cymru ac, yn wir, fe gwrddais i â rhai o'u cymheiriaid nhw yn yr Alban. A'r hyn y gallaf i ei ddweud yw bod y gwaith y maen nhw'n ei wneud yn drawiadol ac yn aml yn anodd iawn, iawn, ac yn gofyn ymrwymiad mawr iawn. Yr hyn sy'n eglur, yn fy marn i, yw bod dwy agwedd ar hynny. Wrth gwrs, hyd at 18 oed, mae pobl ifanc yn mynd yn oedolion wedyn, ond, wrth gwrs, y dystiolaeth amlwg yw bod yr elfen o 18 i 25 yr un mor bwysig hefyd, gan fod pobl yn dal i ymffurfio, wrth ddechrau bod yn oedolion, ac mae deall y rhyng-gysylltedd rhwng y ddwy elfen yn gwbl hanfodol. Ond rwy'n cymeradwyo—. Fe fyddwn i'n hapus i gwrdd ag unrhyw wasanaeth cyfiawnder ieuenctid i siarad am hyn mewn gwirionedd. Ac, mewn gwirionedd, fe fu yna lawer iawn o waith yn mynd rhagddo, ac ymgysylltu hefyd, gan edrych at baratoi ar gyfer datganoli cyfiawnder ieuenctid yn y dyfodol, mewn gwirionedd.

Yn amlwg, mae hyn yn gorwedd yn gyfan gwbl ar ymyl garw cyfiawnder troseddol, gan nad yw cyfiawnder troseddol wedi ei ddatganoli, ond rwy'n falch iawn o glywed eich bod chi'n gweithio mor agos, a'ch bod chi'n parhau i wneud hynny, ynglŷn â'r mater pwysig iawn hwn. Fe hoffwn i gymeradwyo'r glasbrint hwn ar gyfer gostwng yn sylweddol niferoedd y plant sy'n cael eu hanfon i sefydliadau troseddwyr, oherwydd mae hynny'n gwaethygu'r broblem fel arfer, yn rhannol oherwydd eu hoedran ifanc a'u natur argraffadwy, ac fe geir recriwtio i lefelau llawer dyfnach o droseddu.

Mae 12 mis wedi bod ers i'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol gyhoeddi ein hadroddiad, '60%—Rhoi llais iddyn nhw' ar yr anawsterau o ran lleferydd, iaith a chyfathrebu a brofir yn y system cyfiawnder ieuenctid, ac ar ôl i'r uwchgynhadledd cyfiawnder ieuenctid a ymgynullwyd ar 24 of fis Ionawr gan y cyn-Weinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, pryd canmolwyd Castell-nedd Port Talbot am ragoriaeth ei wasanaeth, nid 60 y cant ydyw, mae'n debycach i 80 y cant, os gellir credu Castell-nedd Port Talbot, oherwydd dyma'r glasbrint ar gyfer y gwasanaethau yr ydym ni'n dymuno bod â nhw ledled Cymru. Yr hyn yr oedd ein hadroddiad yn ei ofyn amdano oedd cynnydd yn nifer y therapyddion lleferydd, iaith a chyfathrebu yn ein gwasanaethau cyfiawnder ieuenctid gan nad yw 80 y cant, pedwar o bob pump, o'r bobl ifanc hyn yn deall yr hyn y mae'r llys yn ei ddweud wrthyn nhw ac mae'n debyg nad oedden nhw erioed wedi deall yr hyn yr oedd eu hathro nhw'n ei ddweud wrthyn nhw yn yr ysgol, chwaith. Felly, mae'n rhaid i hwn fod yn wasanaeth pwysig iawn i sicrhau bod pobl ifanc yn cael gwrandawiad teg a'n bod ni'n rhoi'r gwasanaeth priodol ar waith ar gyfer yr unigolyn arbennig hwnnw.

Rwy'n credu eich bod chi'n gwneud pwynt pwysig iawn. Fe eisteddais i yn y llys ieuenctid yng Nghaerdydd yn ddiweddar a gwrando ar nifer o'r achosion yno, a'r hyn a oedd yn amlwg iawn i mi oedd, rwy'n credu, wrth i bob unigolyn ddod gerbron yno, roeddech chi'n gallu amgyffred cefndir naill ai o dlodi neu o anfantais. Ond roeddech chi'n gweld hefyd, o ran y materion sy'n ymwneud â dealltwriaeth, ymgysylltiad, cyfathrebu, yr oeddech chi'n gweld yn aml iawn fod llawer o bobl wedi cael eu siomi gan y system addysg, yn y bôn, rhai a oedd wedi ymadael â'r system addysg. Felly'r math o ddull o ymyrraeth a chymorth fel sydd gennym ni yw'r cyfeiriad cwbl gywir i fynd iddo. Mae'n rhaid trin pobl ifanc fel pobl ifanc, a'u rhoi nhw'n gyntaf er eu lles nhw hefyd, ac ystyried sut y gellir eu cadw nhw allan o'r system cyfiawnder troseddol drwy'r math priodol o ymyraethau, a chydnabyddiaeth o hynny. Dyna'r hyn a welais i hefyd pan oeddwn i yn yr Alban, ac rwy'n siŵr fod yr un peth yn union yn digwydd mewn rhannau o Loegr hefyd. Mae newid aruthrol fawr wedi bod, rwy'n credu, yn ein hystyriaeth o bobl ifanc, yn sicr o'r amser pan oeddwn i yn fy arddegau, o gymharu â sut mae'r system yn gweithio erbyn hyn, ac yn enwedig o ran sut mae hi wedi newid, yn sicr yng Nghymru, dros y degawd diwethaf gyda'r symudiad i'r cyfeiriad arbennig hwnnw.

Mae'r Bil Cyfiawnder Troseddol, i gyflwyno deddfwriaeth i ddisodli'r Ddeddf Crwydraeth, yn cael ei ystyried yn unol â gweithdrefnau cyfansoddiadol sefydledig. Gosododd Llywodraeth Cymru femorandwm cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer y Bil ar 29 Ionawr. Rydym ni'n disgwyl i ddyddiad y Cyfnod Adrodd gael ei gyhoeddi yn fuan.

Diolch i chi am yr ateb yna, Cwnsler Cyffredinol. Rwy'n credu bod cytundeb eang nad yw'r ddeddfwriaeth Sioraidd a orfodir yng Nghymru yn addas i'r diben erbyn hyn. Bythefnos yn ôl, adroddwyd bod 2,500 o arestiadau wedi cael eu gwneud yng Nghymru a Lloegr ers 2019, ac wrth gwrs fe allai rhai o'r rhain fod yn faterion gwirioneddol o ymddygiad gwrthgymdeithasol, ond yn aml mae pobl ddigartref yn cael eu targedu a'u herlid o dan y Ddeddf hon, ac mae hynny'n gwbl annerbyniol.

Cyhoeddodd Llywodraeth y DU ei bod yn awyddus i ddiddymu'r Ddeddf Crwydraeth pan fydd deddfwriaeth newydd yn barod, ond roedd anghytundeb ynghylch yr hyn a gaiff ei gynnwys yn y Bil newydd. Bu llawer o wybodaeth anghywir a chodi bwganod dros gynnwys y Bil hwn, sydd wedi arwain at ei hepgor o Araith y Brenin, a chan hynny gadw'r Ddeddf Crwydraeth ar y llyfr statud am gyfnod hwy.

Mae hi'n ddealladwy ei bod hi'n rhaid i ddeddfwriaeth newydd roi ystyriaeth i'r tebygolrwydd o ymddygiad gwrthgymdeithasol problemus a fyddai'n tarfu ar fywydau busnesau a'r cyhoedd, ac rwy'n credu y gellir mynd i'r afael â hynny mewn ffordd dosturiol. Gyda'r llwch yn hel ar y Bil newydd ac Ysgrifennydd Cartref newydd yn ei swydd, a yw'r Cwnsler Cyffredinol wedi cynnal trafodaethau gyda Llywodraeth y DU ynghylch ei bwriad i ddisodli'r Ddeddf Crwydraeth a beth yw ei hamserlen ar gyfer gwneud hynny?

Diolch i chi am y cwestiwn a diolch am godi'r mater arbennig hwn. Yn amlwg, fe fyddai'r trafodaethau a fyddai'n cael eu cynnal o ran y polisi a'r materion sy'n ymwneud â phynciau cydsyniad deddfwriaethol, yn amlwg, yn ymgysylltu yn bennaf ag Ysgrifennydd Cabinet yn hynny o beth. Ond, yn amlwg, fe geir materion a godwyd yn y Bil Cyfiawnder Troseddol sy'n peri pryder mawr. Ar y naill law, yn amlwg, mae mater diddymu Deddf Crwydraeth 1824, y darn gwarthus hwn o ddeddfwriaeth sydd yn 200 mlwydd oed, yn gwbl briodol. Ond mae'n rhaid i mi ddweud ein bod ni o'r farn fod y ffordd y mae Llywodraeth y DU wedi mynd ati yn gwbl amhriodol mewn gwirionedd.

Fel gwyddoch chi, fe gawsom ni femorandwm cydsyniad deddfwriaethol ar 29 Ionawr, ac roedd hwnnw'n tanlinellu, mewn gwirionedd, y pryderon dwfn sydd gennym ni gyda'r cynigion yn y Bil, a phethau fel cardota niwsans, achosi niwsans drwy gysgu ar y stryd, a fyddai'n disodli'r Ddeddf Crwydraeth. Ac mae'n rhaid i mi ddweud bod pryder gwirioneddol ynglŷn â'r hyn sy'n ymddangos fel awgrym o droseddoli pobl ddigartref. Roedd gen i ddiddordeb mawr mewn gwirionedd wrth ddarllen y cylchgrawn, The Big Issue, sy'n mynd i'r afael yn wirioneddol â llawer o'r materion am ddigartrefedd—. Roeddwn i'n bryderus iawn o ddarllen un o'r adroddiadau gan chwythwr chwiban yn Llywodraeth y DU, un o'r gweision sifil, a ddywedodd hyn:

'Nid wyf i erioed wedi bod â chymaint o gywilydd i'm galw fy hun yn was sifil. Mae'r cod yn ei gwneud hi'n ofynnol i ni weithio ar beth bynnag mae'r llywodraeth yn dymuno i ni ei wneud, ond ar ôl blynyddoedd o syniadau Torïaidd hanner call, ni allaf ddioddef dim mwy. Troseddoli digartrefedd oedd y pennog gyda phwn a dorrodd asgwrn cefn y ceffyl.'

Ac roeddwn i'n cytuno llawer iawn â'r sylwadau a wnaeth Bob Blackman, AS Ceidwadol, unwaith eto, a oedd yn dweud bod y cynigion yn warthus ac yn waeth na chrwydraeth. A gaf i ddweud nad yw troseddoli pobl ddigartref yn datrys digartrefedd? Mae'r syniad y gallai rhywun sy'n ddigartref gael dirwy o hyd at £2,500 yn hollol chwerthinllyd o ran y goel y gallai dirwy o'r fath gael ei thalu fyth. Ac mae'r syniad o garcharu, unwaith eto, yn amcan cwbl anghyson.

Yr ymagwedd y gwnaethom ni ei mabwysiadu yng Nghymru yw defnyddio dull sy'n rhoi'r unigolyn yn y canol ar gyfer helpu pobl oddi ar y strydoedd. Rwy'n credu bod y newidiadau diweddar i'n deddfwriaeth ni'n amlygu ffaith bod yr holl bobl sy'n cysgu allan yn flaenoriaeth ar gyfer cymorth tai a digartrefedd. Unwaith eto, fel dywedais i unwaith eto wrth wneud fy mhwynt diwethaf, nid yw troseddoli pobl ddigartref yn ddatrysiad i hyn. Rwy'n credu bod Llywodraeth y DU yn mynd i'r cyfeiriad cwbl anghywir yn hyn o beth, ac rwy'n gobeithio y bydd lle i wneud newidiadau sylweddol, ac yn sicr yn y rhannau hyn, er mwyn ei wella. Ni fyddai unrhyw beth gwaeth na disodli'r Ddeddf Crwydraeth gyda rhywbeth sydd hyd yn oed yn waeth na'r Ddeddf Crwydraeth.

Cwestiynau yn awr gan lefarwyr y pleidiau, ac, yn gyntaf, llefarwyr y Ceidwadwyr Cymreig, Mark Isherwood.  

Diolch. A oes rhywun yn fy nghlywed i? Oes. Os felly, ymchwiliadau eang a gynullir gan Weinidog yn y Llywodraeth yw ymchwiliadau cyhoeddus. Yr unig gyfiawnhad sy'n ofynnol ar gyfer ymchwiliad cyhoeddus yw bodolaeth pryder ymhlith cyhoedd am ddigwyddiad neu gyfres benodol o ddigwyddiadau. Er mai'r Llywodraeth sy'n eu cychwyn a'u hariannu nhw, cynhelir ymchwiliadau cyhoeddus yn annibynnol. Mae eich cyfrifoldebau chi'r Cwnsler Cyffredinol yn cynnwys rhoi cyngor cyfreithiol i Lywodraeth Cymru. Ar 21 Mawrth, fe gyhoeddodd y Sefydliad Astudiaethau Cyllid ei adroddiad 'Major challenges for education in Wales', a oedd yn canfod bod y rownd ddiweddaraf o sgoriau Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr yn dodi'r rhai yng Nghymru ar eu lefel waelaf erioed, yn sylweddol waeth na'r cyfartaledd ar draws gwledydd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd ac yn sylweddol waeth na'r rhai a welwyd ledled gweddill y DU, ac nad yw canlyniadau addysgol gwael yn debygol o fod yn adlewyrchiad o dlodi gwaeth yng Nghymru, na chymysgedd ethnig gwahanol o ddisgyblion, na rhagfarnau ystadegol na gwahaniaethau o ran adnoddau, a'u bod nhw'n fwy tebygol o fod yn adlewyrchu gwahaniaethau o ran polisi ac ymagwedd.

Fe wnaethon nhw argymell seibiant ac, mewn rhai achosion, ailfeddwl am ddiwygiadau yn y gorffennol a pharhaus mewn meysydd gan gynnwys rhoi mwy o bwyslais ar wybodaeth benodol yng Nghwricwlwm newydd Cymru, a gohirio diwygiadau i TGAU i roi amser priodol i ystyried eu heffeithiau ar ganlyniadau hirdymor, llwyth gwaith athrawon ac anghydraddoldebau. Yfory, fe fydd galwad yn cael ei gwneud felly— 

Mark, mae angen i chi ofyn eich cwestiwn chi nawr, os gwelwch chi'n dda.

—yn cael ei gwneud felly i Lywodraeth Cymru gomisiynu adolygiad annibynnol i'w diwygiadau addysgol presennol. Er mwyn tawelu pryderon y cyhoedd, pa gyngor a fyddech chi'n ei roi felly i Lywodraeth Cymru yn hyn o beth?

A gaf i ddweud, mewn ymateb i'r cwestiwn yna, fy nghyngor i chi fyddai, mewn gwirionedd, y dylech gyfeirio'r cwestiwn hwn at yr Ysgrifennydd Cabinet dros Addysg?

Wel, diolch i chi, ond rwy'n hyderu yn rhinwedd eich swydd yn Gwnsler Cyffredinol y byddech chi'n rhoi cyngor i Lywodraeth Cymru, ac y byddai Gweinidogion perthnasol yn dod atoch chi am gyngor yn unol â hynny. Ac fe ddylai eich blaenoriaeth chi fod, fel dywedais i, ar faterion mor bwysig, o ran pryderon y cyhoedd ac nid fel arall.

Gadewch i mi roi cynnig ar rywbeth arall. Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr Gogledd Cymru yn wynebu galwadau i fod yn destun ymchwiliad cyhoeddus ar ôl i 28 o adroddiadau atal marwolaethau yn y dyfodol gael eu cofnodi dros gyfnod o 16 mis, mwy na'r nifer cyfun a roddwyd i'r chwe bwrdd iechyd arall yng Nghymru. Mae adroddiad arbennig gan ITV Cymru yn datgelu maint pryderon crwneriaid am y gofal y mae pobl yn ei gael gan y bwrdd iechyd hwn cyn marw gyda gŵr mewn profedigaeth yn rhybuddio y gallai nifer yr adroddiadau atal marwolaethau yn y dyfodol a gofnodir fod yn ddim ond brig y rhewfryn. Fel gwyddoch chi, fe all crwner gyhoeddi adroddiad atal marwolaethau yn y dyfodol os oes ganddo bryderon ynglŷn â'r amgylchiadau lle bu rhywun farw, ac os yw hi'n ymddangos bod perygl y gallai marwolaethau ddigwydd. Fe fyddai ymchwiliad cyhoeddus yn ennyn hyder yn y system unwaith eto ac yn helpu i wneud gwelliannau ar faterion hirsefydlog. Er mwyn tawelu pryderon y cyhoedd, pa gyngor a fyddech chi'n ei roi, felly, yn Gwnsler Cyffredinol, i Lywodraeth Cymru ynglŷn â hyn?

Wrth gwrs, mae gwasanaeth y crwner yn wasanaeth a gedwid yn ôl; mae'n rhywbeth y dylid ei ddatganoli yn fy marn i. Ond fe ddylid cyfeirio'r meysydd eraill y gwnaethoch chi eu codi i gyd at yr Ysgrifennydd Cabinet priodol.

Wel, unwaith eto, rwy'n bryderus iawn, fel Cwnsler Cyffredinol, nad ydych chi'n fodlon rhannu'r cyngor y mae hi'n anochel eich bod chi wedi ei roi neu y gofynnwyd i chi ei roi i Weinidogion Llywodraeth Cymru ar y materion hyn.

Felly, fe roddaf i un cynnig olaf arni. Yng nghyfarfod olaf y grŵp awtistiaeth trawsbleidiol, yr wyf i'n ei gadeirio, fe rannodd nifer o'r rhai a oedd yn bresennol eu profiadau nhw o'r system iechyd a gofal cymdeithasol. Rhannodd cyfranogwyr ymdeimlad o gael eu hymlid gan staff mewn gwasanaethau, gydag un cyfranogwr yn nodi bod hyn wedi effeithio ar ei allu i deimlo yn ddiogel yng Nghymru. Roedd rhai a oedd yn bresennol yn teimlo eu bod nhw wedi bod yn destun ymagwedd o weld bai ar rieni ac yn nodi bod hynny'n cael ei anelu at famau yn arbennig. Roedd rhai yn disgrifio pa mor niweidiol fu hyn hefyd a sut mae hyn wedi peryglu gwarchodaeth eu plant. Roedd un yn disgrifio ei brofiad gyda'r gwasanaethau yn un o elyniaeth a rhagfarnau. Cododd y cyfranogwyr ddiffyg hyfforddiant a dealltwriaeth gan staff mewn gwasanaethau awtistiaeth, ac amharodrwydd i dderbyn diagnosis o awtistiaeth, ac mae llawer yn cytuno bod diffyg atebolrwydd ynghylch y materion a godwyd.

Un awdurdod lleol a nodwyd gan sawl cyfranogwr fel mater o bryder oedd Cyngor Sir y Fflint, a dywedwyd yr hoffen nhw weld ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i safonau'r ymarfer yn sir y Fflint. Er mwyn tawelu pryderon y cyhoedd, pa gyngor a fyddech chi'n ei roi felly i Weinidogion Llywodraeth Cymru, yn Gwnsler Cyffredinol, i Lywodraeth Cymru ynglŷn â hyn, y byddai gofyn i chi ei roi, mae'n debyg?

Ni wnaf i ddim ond rhoi'r un cyngor i chi ag a roddais i o'r blaen, sef nad yw'r materion yr ydych chi'n eu codi nhw'n rhai dibwys, ond fe ddylech chi eu codi nhw gyda'r Ysgrifennydd priodol yn y Cabinet.

Llefarydd Plaid Cymru, Adam Price.

Rwy'n gobeithio, Cwnsler Cyffredinol, fy mod i ar dir cadarnach, o gofio bod eich rhestr chi o gyfrifoldebau gweinidogol yn parhau i gynnwys polisi etholiadau a Bil diwygio'r Senedd, i ddweud bod diwygio democrataidd—iechyd democrataidd, yn hytrach—yn ei ystyr ehangaf, yn rhan o faes eich cyfrifoldeb. Roeddwn i'n meddwl tybed a ydych chi'n gweld cysylltiad rhwng hynny ac iechyd meddwl a llesiant cynrychiolwyr etholedig democratiaethau. Ac rwy'n arbennig o awyddus i ofyn i chi, yn dilyn erthygl ddiweddar gan Isabel Hardman, newyddiadurwr y cylchgrawn The Spectator, sydd wedi siarad am argyfwng iechyd meddwl ymhlith ASau yn San Steffan. Nawr, efallai y bydd rhesymau penodol am yr argyfwng hwnnw yno nawr, ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig cydnabod ei bod hi'n broblem gyffredinol. Yn wir, pan gynhyrchodd y Sefydliad Anwleidyddol, sy'n felin drafod fyd-eang, ei adroddiad ar iechyd meddwl a llesiant yn ddiweddar, rwy'n credu bod tua 10 y cant o'r rhai a ymatebodd yn Aelodau o'r sefydliad hwn. Felly, a ydych chi'n gweld y cysylltiad rhwng iechyd democrataidd ac iechyd meddwl a llesiant gwleidyddion o ran denu a chadw pobl mewn gwleidyddiaeth, ar gyfer bod yn wirioneddol gynrychioliadol? Ac mae pobl iach yn gwneud penderfyniadau gwell hefyd ac felly a ddylem fod yn poeni am yr argyfwng cynyddol hwn o ran iechyd meddwl a chynrychiolwyr etholedig?

Diolch am y cwestiwn. Mae hyn yn codi cryn dipyn o faterion mewn gwirionedd, a'r rhain yw'r straen a'r pwysau sydd ar bobl sy'n penderfynu ymgymryd â gwasanaethu'r cyhoedd—dyna yw gwleidyddion i bob pwrpas. Rydym ni'n byw mewn amgylchedd lle mae'r amgylchedd yn un anodd dros ben yn enwedig o ran y cyfryngau cymdeithasol, a gorfod ymdrin â chanlyniadau'r cyfryngau cymdeithasol, gwybodaeth, camwybodaeth, a'r heriau arbennig eraill i gyd. Rwy'n amau bod effeithiau'r straen a'r pwysau gwirioneddol o ran gwasanaethu'r cyhoedd a gwleidyddiaeth yn fwy nawr nag y buon nhw erioed o'r blaen, mae'n debyg. Felly, mae'r pwynt, rwy'n credu, yr ydych chi'n ei godi, yn gwbl gywir. Fe garem ni weld llywodraethu da; rydym ni'n awyddus i weld pobl yn ymgyflwyno i wasanaeth y cyhoedd; nid ydym ni'n dymuno i bobl gael eu rhwystro rhag gwasanaethu'r cyhoedd oherwydd pryder y gellid defnyddio'r cyfryngau cymdeithasol naill ai i ymosod arnyn nhw, neu i ymosod ar aelodau o'u teuluoedd nhw'n wir, a'r effaith y gallai hynny ei gael ar iechyd pobl hefyd. Rwy'n credu ein bod ni eisoes wedi gweld, onid ydym ni, nifer o wleidyddion o wahanol bleidiau gwleidyddol sydd eisoes wedi dweud nad ydyn nhw am barhau i wasanaethu'r cyhoedd am yr union resymau hynny, ac weithiau dyna'r rheswm oherwydd yr effaith yn uniongyrchol arnyn nhw, ond yn aml iawn hefyd oherwydd yr effaith ar y bobl sydd o'u cwmpas nhw ac ar eu teuluoedd nhw, sy'n aml iawn, drwy'r cyfryngau cymdeithasol, yn cael eu hystyried yn gocyn hitio.

Rwyf i o'r farn fod yna broblem o ran llesiant. Rwy'n credu mai mater i'r Seneddau, ac yn wir i'r Senedd yn y fan hon, yw bod yn ymwybodol o hynny mewn gwirionedd. Rwy'n gwybod bod hyn yn amlwg yn rhywbeth sy'n cael ei ystyried, ac, fel un sydd ar y Comisiwn, mae hynny'n amlwg yn rhywbeth a gaiff ei godi. Ond rwy'n credu bod hon yn rhan annatod o'r darlun o'r hyn yr oeddwn i'n sôn amdano, sef iechyd democrataidd, ac mae'n debyg eich bod chi'n iawn: nid mater o ddenu pobl i fod â rhan yn y system yw hynny'n unig; mae'n ymwneud â galluogi pobl sy'n dymuno bod â rhan ynddi neu sy'n awyddus i gyfrannu mewn rhyw ffordd neu'i gilydd hefyd. Felly, mae yna gyplysiad i hynny. Rwy'n gobeithio y bydd hynny'n dechrau cyfrannu rhywbeth at y mater pwysig y gwnaethoch chi ei godi.

O ystyried—[Anghlywadwy.]—natur y mater cynyddol bwysig hwn, fel rydych chi'n dweud, mewn cyfnod o gamdriniaeth a bygythiadau cynyddol mewn gwleidyddiaeth, sy'n creu amgylchedd sy'n fwy heriol fyth hyd yn oed, roeddwn i'n meddwl tybed a fyddech chi'n codi hyn yng nghyfarfod nesaf y Grŵp Rhyngweinidogol ar gyfer Etholiadau a Chofrestru. Rwy'n sylwi bod iechyd democrataidd ar agenda'r cyfarfod nesaf, mewn gwirionedd fel roedd cydnerthedd. Fe gefais i fy nghalonogi gan hynny nes i mi ddarllen mai cydnerthedd cyflenwyr argraffu deunyddiau etholiad oedd hwnnw, ond efallai y gallech chi godi cydnerthedd mewn ystyr wahanol, sef mai pobl sydd wrth wraidd democratiaeth wedi'r cyfan, ac awgrymu rhai syniadau efallai. Rwy'n credu, yn y fan hon, fod gennym ni stori dda yn yr ystyr bod ein hadran Adnoddau Dynol—un o'r materion a godwyd gan Isabel Hardman—mor fawr â'r un yn San Steffan mewn gwirionedd, sy'n sefydliad llawer mwy. Ond rhai o'r syniadau eraill a awgrymwyd o ran hyfforddiant gorfodol, nid dim ond hyfforddiant dechreuol, ond yn flynyddol, i bob gwleidydd, a allai hynny fod yn rhan o agenda ein hysgol lywodraethu genedlaethol newydd, nid yn unig  wrth hyfforddi gweision sifil, y Cwnsler Cyffredinol, ond arweinwyr etholedig presennol ac arweinwyr etholedig y dyfodol hefyd? Ochr yn ochr â chod ymddygiad, pam nad oes disgrifiad swydd gennym ni, fel nad dim ond 'y pethau na ddylech chi eu gwneud' sydd gennym ni, ond bod 'rhai pethau y dylech chi eu gwneud' hefyd sy'n gadarnhaol, ac nid dim ond bod â phwyllgorau ymddygiad, ond ein bod ni â phwyllgorau o ddiwylliannau cadarnhaol yn y gweithle yn ogystal ag yn ein sefydliadau seneddol? 

Rwy'n credu bod y rhain yn bwyntiau dilys bob un, ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n rhoi'r pwyntiau hynny gerbron y Comisiwn yn ystod y flwyddyn i ddod. Rwy'n credu mai'r hyn yr ydych chi'n ei ystyried mewn gwirionedd yw bod cyflwr ein hiechyd democrataidd â llawer o agweddau arno, mae cymaint o agweddau arno, o'r gymdeithas ddinesig hyd at y rhai sydd mewn gwleidyddiaeth hefyd, sy'n gwasanaethu'r cyhoedd, a'u llesiant, oherwydd mae'r llesiant hwnnw'n ymwneud hefyd â'u gallu nhw i ddarparu'r gwasanaeth cyhoeddus hwnnw cystal ag y gallen nhw. Rwy'n credu mai dyma un o'r ffactorau o ran pam mae angen i ni weld y Senedd hon yn cael ei diwygio a'i chynyddu o ran maint, oherwydd y pwysau a'r gofynion sydd yma, i sicrhau y gall pobl wneud eu gwaith yn iawn a'u bod nhw'n fodlon hefyd fod yr adnoddau a'r amser ar gael ganddyn nhw i allu gwneud y gwaith gorau posibl, yr hyn y mae'r rhan fwyaf yn awyddus i'w wneud. Fel rwy'n dweud, rwy'n edrych ymlaen at gyfrannu at ran bwysig o'r drafodaeth sydd, yn fy marn i, yn rhan bwysig o ddadleuon na chawsant eu codi, ond rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig yw bod y rhain yn bethau sydd o fewn perchnogaeth y Senedd i raddau helaeth. Rwy'n credu mai un maes sydd ar ben hyn yw, yn ôl pob tebyg, yn aml, y diffyg dealltwriaeth sydd yn y gymdeithas ddinesig o ran y swyddogaethau penodol hynny, a bod swyddogaethau addysgol a swyddogaethau ymgysylltu'r un mor bwysig hefyd. 

Mae cwestiwn 3 [OQ60960] wedi'i dynnu'n ôl. Felly, cwestiwn 4, James Evans.

Diolch i chi am y cwestiwn. Dylai deddfwriaeth y gellir ei llunio yng Nghymru gael ei llunio yng Nghymru. Mae'n rhaid i ddeddfwriaeth a lunir gan Senedd y DU neu Lywodraeth y DU fod yn parchu datganoli.

Diolch yn fawr iawn i chi am eich ateb, Cwnsler Cyffredinol. Pan oeddwn i'n eistedd ar y pwyllgor deddfwriaeth, cyfansoddiad a chyfiawnder—rwy'n methu â chofio'r enw; nid wyf i wedi bod arno ers cryn amser erbyn hyn—roeddem ni'n mynd yn bryderus, mewn gwirionedd, ynglŷn â chymaint yr oedd Llywodraeth Cymru yn defnyddio Llywodraeth y DU ar gyfer deddfu mewn meysydd datganoledig. Mae hwnnw'n bryder difrifol iawn oherwydd rwyf i'n awyddus i weld cyfraith Cymru yn cael ei llunio gan y rhai sy'n llunio polisïau Cymru yma yn y Senedd, ac nid gan bobl ar ben arall yr M4 nad ydyn nhw wir yn deall anghenion Cymru. Nid yw hynny'n rhoi cyfle i ni graffu ar y gyfraith honno yn y fan hon a sicrhau ei bod hi'n addas i'r dyfodol i ni yma.

Roedd un pryder gennym ni ynglŷn â'r gallu o fewn Llywodraeth Cymru. Felly, a wnewch chi gadarnhau heddiw, Cwnsler Cyffredinol, a yw'r gallu deddfwriaethol a chyfreithiol priodol gan Lywodraeth Cymru o fewn Llywodraeth Cymru er mwyn sicrhau bod cyfraith yn cael ei llunio yng Nghymru, er mwyn Cymru?

Wel, diolch i chi am y cwestiwn, ac mae hwn yn amlwg yn gwestiwn y mae'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad wedi ei ofyn i mi sawl gwaith. Felly, mae rhan o'r ateb sydd gennyf i yn aros yr un fath, sef: mae'r egwyddorion a amlinellais i ar y dechrau, yn fy ymateb cyntaf i'ch cwestiwn, yn parhau. Ond, wrth gwrs, mae yna lawer o ffactorau sy'n dechrau ein tynnu ni i ffwrdd oddi wrth hynny.

Y cyntaf ohonyn nhw, wrth gwrs, yw nad oes unrhyw reolaeth gennym ni dros raglen ddeddfwriaethol Llywodraeth y DU. Mae'r Llywodraeth yn cyflwyno llawer o Filiau; ar un cyfnod, rwy'n credu bod gennym ni 32 o Filiau Llywodraeth y DU a oedd yn cael eu prosesu. Nawr, pan fo'r Biliau hynny'n gorgyffwrdd â meysydd datganoledig, nid oes unrhyw ddewis gennym ni ond cyfranogi yn y broses cydsyniad deddfwriaethol; dyna'r gofyniad i ni yn ein Rheolau Sefydlog. Felly, nid dewisiadau a wnaethom ni mo'r rhain i Lywodraeth y DU fod yn deddfu ar ein rhan. Pan fyddwn ni'n ymgysylltu â'r prosesau cydsyniad deddfwriaethol hynny, mae'r hyn a wnawn ni'n pwysleisio confensiwn Sewel yn gryf iawn. Fe allaf i ddweud wrthych chi fod ymgysylltiad ynglŷn â chonfensiwn Sewel wedi bod yn anodd dros ben, oherwydd, yn ystod yr ychydig flynyddoedd diwethaf, fe welwyd cynnydd yn nifer y toriadau arno, fel pryd bynnag y dylid bod yn gofyn caniatâd, o ran unrhyw faes a fyddai'n effeithio ar gyfrifoldebau datganoledig, mae Llywodraeth y DU yn bwrw ymlaen yn rheolaidd erbyn hyn ac yn dweud, 'Nage, rydym am ymgynghori.' Nid oes gan ymgynghori unrhyw statws barnwrol na chyfreithiol o gwbl, ac mewn amgylchiadau fel hynny mae'n groes i'r confensiwn.

Pan fyddom ni'n siarad am y Bil Dioddefwyr a Charcharorion fel un enghraifft—ac mae gennym ni femorandwm cydsyniad deddfwriaethol yn dod ar 30 Ebrill—mae honno'n enghraifft nodedig iawn lle mae ymgysylltiad wedi digwydd, mae hynny wedi bod yn gadarnhaol mewn rhai meysydd, er enghraifft, gydag eiriolwyr cyhoeddus a'u gwaith nhw o ran meysydd datganoledig, ac roeddem ni'n rhagweld gwelliannau a fyddai'n gofyn caniatâd. Yn sydyn, fe ddaeth newid nawr i orfodi neu wthio mater ymgynghoriad yn unig drwy San Steffan. Nawr, mae hwnnw'n doriad ar gonfensiwn Sewel. Nid oes unrhyw resymeg i'r peth, ac mae hi'n anodd deall o ble mae'r ymyrraeth sydyn honno wedi dod sydd wedi newid naws a natur y trafodaethau penodol hynny ar amrantiad. Ond mae honno'n mynd yn duedd gyffredin iawn.

A gaf i ddweud bod meysydd eraill, wrth gwrs, lle mae deddfwriaeth Llywodraeth y DU yn codi materion na fyddai gennym ni'r gallu i ddeddfu arnyn nhw heb amharu ar ein rhaglen ddeddfwriaethol ein hunain a chynlluniad honno? Ac, wrth gwrs, rydych chi'n sylweddoli nad yw'r cynllunio hwnnw yn adnoddau ar gyfer drafftio a pharatoi deddfwriaeth yn unig; mae'n ymwneud â rheoli llif y ddeddfwriaeth a'r amser sydd gan y pwyllgorau i ymdrin â hi hefyd. Gadewch i mi roi un enghraifft i chi, sef y Bil Tybaco a Fêps. Rwy'n credu bod honno'n enghraifft dda o gyfle lle rydym wedi ymgysylltu â Llywodraeth y DU, ac, mewn gwirionedd, y bu ymgysylltiad y pedair cenedl arni, ac rwy'n credu bod nifer o enghreifftiau eraill lle mae hynny wedi digwydd hefyd.

Felly, rhywbeth anghyffredin iawn yw i ni fod yn troi at Lywodraeth y DU i ddeddfu ar ein rhan. Pan ddigwyddodd hynny, roedd hynny fel arfer mewn amgylchiadau pan oedd Llywodraeth y DU yn deddfu ar faes, a ninnau wedi nodi nad yw hwnnw'n rhan o'n rhaglen ddeddfwriaethol ni ar hyn o bryd, ond fe fyddai manteision i bobl Cymru pe byddai rhywbeth yn cael ei ymestyn i Gymru. Ond rhywbeth anghyffredin iawn yw hwnnw mewn gwirionedd. Mae'r rhan fwyaf o faterion sy'n mynd y tu hwnt i'n rhaglen ddeddfwriaethol ni, lle byddwn ni'n deddfu yn benodol, yn deillio fel arfer o'r ymgysylltiad â Llywodraeth y DU ynglŷn â'i rhaglen ddeddfwriaethol hi. Mae'n rhaid i mi ddweud bod ymgysylltu yn anodd tu hwnt; mae hynny wedi gwella mewn rhai meysydd, ond mae gwendid sylfaenol yn parhau o ran cymhwyso confensiwn Sewel.

Diolch am y cwestiwn yna. Rwy'n gweithio gyda chyd-Ysgrifenyddion yn y Cabinet ar effeithiau'r Bil ar eu portffolios nhw. Rydym ni'n ymgysylltu â Llywodraeth y DU ynglŷn â sawl elfen o'r Bil. Fe fydd yr Ysgrifennydd Cabinet dros Ddiwylliant a Chyfiawnder Cymdeithasol yn arwain cynnig cydsyniad deddfwriaethol—yr un yr wyf i newydd gyfeirio ato, mae arnaf i ofn—yn y ddadl ar y Bil ar 30 Ebrill.

Rwy'n ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ymateb. Cwnsler Cyffredinol, fe godais i'r pryderon sydd gennyf i am y Bil hwn sawl tro, am nad yw'n mynd yn ddigon pell o gwbl i ateb gofynion ymgyrch 'Hillsborough Law Now.' Mae'r Bil hwn yn ddifrifol ddiffygiol mewn meysydd allweddol, megis dyletswydd gonestrwydd. Mae dioddefwyr na allan nhw fod yn sicr o gael y cyfiawn wir ar y gofyniad cyntaf yn annhebygol o gael y cyfiawnder y maen nhw'n ei haeddu. Beth yw opsiynau Llywodraeth Cymru o ran ceisio annog Llywodraeth y DU i ailystyried y Bil hwn?

A gaf i ddiolch i chi yn gyntaf am ddal ati i godi'r mater hwn a mater cyfraith Hillsborough? Fel gwyddoch chi, fe gwrddais i â rhai o ymgyrchwyr Hillsborough beth amser yn ôl, ac rwyf i wedi ymgysylltu â nhw hefyd. Mae'n sicr yn wir fod y—. Wel, i ddechrau, mae gan y Bil rai elfennau eraill ynddo sy'n faterion y byddem ni yn y Llywodraeth yn eu cefnogi nhw, rwy'n credu, o ran gwaed halogedig ac iawndal gwaed halogedig, ac mae'r mater hwnnw'n bodoli ers cryn amser. Felly, mae'r rhain yn bethau cadarnhaol sydd yn y Bil yn fy marn i.

Ond y pwynt yr ydych chi'n ei godi yn benodol yw: a yw'r Bil hwn yn mynd i'r afael mewn gwirionedd â'r materion a godwyd gan ymgyrchwyr Hillsborough? Y gwir amdani yw nad yw yn gwneud hynny. Yr hyn y mae'n ei wneud yw rhoi ymgais gwangalon iawn, rwy'n credu, ar greu eiriolwyr cyhoeddus, ac y mae pwrpas hynny'n annelwig iawn ar hyn o bryd. A hwnnw, wrth gwrs, yw'r maes yr oeddwn i'n cwrdd â Gweinidog Llywodraeth y DU yr wythnos diwethaf—roedd Ysgrifennydd Cabinet arall a minnau'n cwrdd—mewn gwirionedd dim ond i wthio'r pwynt eu bod nhw'n parchu'r eiriolwyr cyhoeddus mewn canllawiau, pan fyddai hynny'n ymwneud yn benodol â chyflawni swyddogaethau datganoledig, ac y dylai fod gofyniad i gydsynio. Dyna'r hyn y mae Sewel yn ei ddweud, a dyna'r hyn yr oeddem ni'n ei ddisgwyl a fyddai'n digwydd. Mae'r Bil yn amlwg yn y Cyfnod Adrodd yn Nhŷ'r Arglwyddi ar hyn o bryd, felly roedd hi'n siomedig tu hwnt, ar fyr rybudd, i ni fod yn clywed bod Llywodraeth y DU am gyflwyno gwelliant a oedd yn ei gwneud hi'n ofynnol iddi wneud dim ond ymgynghori. Ac am y rheswm hwnnw fe fydd y mater hwn yn dod ar 30 Ebrill fel mater o gydsyniad deddfwriaethol.

Yr un maes, wrth gwrs, yr ydych chi wedi bod yn ei godi yn gyson yw mater dyletswydd gonestrwydd cyhoeddus, ac mae hi'n ymddangos i mi fod hwnnw'n gwbl sylfaenol. Nid oes sôn am hynny yn y Bil. Mae dyletswydd gonestrwydd yn rhwymedigaeth sylfaenol sydd ar weision cyhoeddus i ddweud y gwir. Nid oes dyletswydd gyfreithiol arnyn nhw i wneud hynny a dod ymlaen â hynny'n rhagweithiol. A dyna un o'r gofynion sylfaenol o ran cyfraith Hillsborough, fel y gelwir hi. Yr hyn yr wyf i'n falch iawn o'i ddweud yw, wrth gwrs, yw bod Syr Keir Starmer eisoes wedi nodi y bydd Llywodraeth Lafur sy'n dod i mewn yn cyflwyno cyfraith Hillsborough lawn, a fydd yn cyflwyno eiriolwyr cyhoeddus. Rwy'n sicr y bydd yn parchu'r setliad datganoli hefyd, ond fe fydd yn sefydlu'r ddyletswydd honno i fod yn onest hefyd, sy'n sylfaenol yn fy marn i.

Wrth gwrs, fe geir ffordd lawer haws o fwrw ymlaen, a honno fyddai, yn y bôn, agor drysau cymorth cyfreithiol i'r rhai sy'n mynd yn ddioddefwyr. Honno fyddai wedi bod y ffordd fwyaf syml ac uniongyrchol o wneud hyn mewn gwirionedd, ac mae hi'n ymddangos i mi ei fod yn gam yn rhy bell. Ond mae diffyg dyletswydd gonestrwydd yn rhywbeth sy'n berthnasol beth bynnag, hyd yn oed wrth agor drysau cymorth cyfreithiol, pe byddai hynny'n digwydd. Felly, nid yw hyn yn mynd yn agos at fod yr hyn yr oeddwn i'n credu yr oeddem ni'n ei ddisgwyl ac, mae arnaf i ofn, ymgais lipa iawn yw hon i ymateb i'r gofynion hynny a wnaethpwyd.

Diolch yn fawr iawn i chi am y cwestiwn. Mae'r egwyddor na ellir erlyn y brenin yn un hirsefydlog. Yn unol â'r egwyddor a'r confensiwn hwnnw, yn ystod y broses gydsynio ynglŷn â Bil Amaethyddiaeth (Cymru), fel gelwid ef ar y pryd, fe roddwyd sicrwydd y byddai'r confensiwn yn cael ei ystyried wrth wneud rheoliadau pan fyddai'r Bil yn cael ei ddeddfu.

Rwy'n ei chael hi'n ofidus iawn fod y Brenin, mae'n debyg, yn gallu anwybyddu ein cyfreithiau ni yng Nghymru. A ydym ni'n dweud os yw darn o dir yn perthyn i'r sofran nad oes angen ei reoli mewn ffordd gynaliadwy? Neu a ydym ni'n cyfaddef, yn rhinwedd natur y brenin, na all ef wneud dim arall ond perchen tir mewn ffordd sy'n gynaliadwy? Neu nid y naill beth na'r llall yw, a'r ffaith syml amdani yw bod ein cyfreithiau a'n harferion ni'n dod gyda dyletswydd o deyrngarwch? Ym mis Medi 1267, fe wnaeth Cytundeb Trefaldwyn rhwng Llywelyn ap Gruffudd a Brenin Harri III o Loegr bennu y byddai'r tywysog a'i olynwyr ef yn rhwymedig i wrogaeth, teyrngarwch a gwasanaeth i Frenin Lloegr a'i etifeddion. A yw telerau'r cytundeb hwnnw'n ein plagio ni hyd y dydd heddiw? A yw pwerau ein Senedd ni'n dragwyddol ddarostyngedig i'r ffaith mai deiliaid i frenin ydym ni?

Wel, gwrandewch, diolch i chi am yr ymateb yna. Mae'n rhaid i mi ddweud nad yw Cytundeb Trefaldwyn yn rhywbeth a ddarllenais i'n ddiweddar, er fy mod i'n ymwybodol ohono. Yn sicr, mater cyfansoddiadol yw'r mater hwn. Fe geir safbwyntiau cadarn ac amrywiol yn hyn o beth. Yn union fel rydym ni'n ceisio cydymffurfio â chonfensiynau a cheisio cydymffurfio, er enghraifft, â chonfensiwn Sewel, rydym ni wedi cydymffurfio â'r confensiynau eraill hefyd sy'n bod o ran deddfwriaeth, ond mae hi'n amlwg bod dadl yn mynd rhagddi ynglŷn â'r mater arbennig hwn.

Mae yna anachroniaeth gyfansoddiadol sy'n bodoli. Ond a gaf i ddweud hyn o ran y Bil? Mewn ymateb i gais y palas, fe wnaeth Llywodraeth Cymru roi sicrwydd mewn ysgrifen ar y pwynt hwn o gonfensiwn i gynghorwyr y Brenin, ac roeddem ni'n dweud hyn:

'rydym ni'n cadarnhau, wrth wneud rheoliadau yn unol â Rhan III o Ddeddf Amaethyddiaeth (Cymru) 2023, y bydd Gweinidogion Cymru yn dwyn i gof eithrio drwy gonfensiwn y Goron o ran gorfodi troseddol a phwerau mynediad.'  

Y sicrwydd oedd y rhoddid ystyriaeth i'r confensiwn wrth lunio rheoliadau. Nid oedd Gweinidogion Cymru yn ymrwymo i unrhyw gamau gweithredu penodol wrth wneud rheoliadau ac, wrth gwrs, fe fydd unrhyw reoliadau a gyflwynir yn unol â hynny'n dod gerbron y Senedd hon, a phe ceir pryderon ar y cam hwnnw, materion i'r Senedd hon a fyddai'r rheiny.

Diolch i chi am y cwestiwn. Mae 11 o adeiladwyr tai mawr wedi llofnodi contract datblygwyr Llywodraeth Cymru. Mae'r contractau yn ymrwymo'r datblygwyr hyn i wneud gwaith i gywiro materion diogelwch tân mewn adeiladau a ddatblygwyd ganddyn nhw dros y 30 mlynedd diwethaf. Rwy'n ymwybodol bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi ymrwymo i sicrhau y bydd datblygwyr yn cyflawni eu rhwymedigaethau cytundebol.

Diolch i chi am yr ateb yna. Rwyf i am edrych ar agwedd ychydig yn wahanol, ac efallai na fyddwch chi'n synnu o glywed bod y cwestiwn hwn yn cael ei ofyn gydag un llygad ar waith glo brig Ffos-y-frân ym Merthyr, yn fy rhanbarth i. Gwarth o beth yw bod perchennog y pwll yn ceisio dianc rhag ei rwymedigaethau cyfreithiol rwymol i adfer y tir a'i wneud yn gynefin i blanhigion ac anifeiliaid unwaith eto. Ar ôl cymryd gwerth degau o filiynau o bunnau o lo o'r safle, mae trychineb ecolegol llawn dŵr yn datblygu, sy'n achosi pryder gwirioneddol nawr i drigolion lleol sy'n dioddef ers amser maith.

Nawr, efallai na fyddwch chi'n gallu siarad am fanylion yr achos hwn, am resymau cyfreithiol, ond fe hoffwn i chi siarad yn gyffredinol am egwyddor cwmni sy'n ei heglu hi ar ôl gwneud elw mawr. Beth mae hyn yn ei ddweud wrth ddatblygwyr eraill pan nad oes unrhyw gamau cyfreithiol yn cael eu cymryd yn erbyn datblygwyr anghyfrifol? Oes yna ganfyddiad erbyn hyn fod yr awdurdodau a'r cyrff gwarchod yng Nghymru yn ddi-rym? Mae hyn yn bwysig, yn enwedig yn fy rhanbarth i, gan fod yna gynlluniau ar gyfer cynllun diogelwch tomenni glo arall ar safle hen lofa Bedwas. Mae cyfrif ysgrow yn rhan o'r cynlluniau i sicrhau bod y gwaith adfer yn mynd rhagddo pan fydd y cynllun wedi dilyn ei gwrs—llwybr cyfarwydd iawn. Pa gyngor cyfreithiol a ydych chi'n ei roi i wrthsefyll y canfyddiad fod Cymru yn rhoi gormod o rwydd hynt i ddatblygwyr?

Dydw i ddim yn rhoi cyngor cyfreithiol yn benodol ar y pwynt olaf hwnnw. Mae'n amlwg yn bwysig bod yr holl drefniadau contractiol y mae cyrff cyhoeddus yn ymrwymo iddynt yn gadarn. Rwy'n gwybod, er enghraifft, fod y contract o ran adfer gyda phwll glo'r Tower, lle roedd cyfrif ysgrow hefyd, yn un yr ymddengys ei fod wedi gweithio ac wedi'i gyflawni. O ran cyfeiriad ehangach y cwestiwn rydych chi'n ei godi gyda mi, rwy'n credu bod hwnnw'n un y dylid ei godi eto gydag Ysgrifennydd priodol y Cabinet.

Mae cwestiwn 8 [OQ60961] wedi'i dynnu yn ôl. Felly, yn olaf, cwestiwn 9, James Evans.

Diolch am y cwestiwn. Mae'r Bil wedi bod trwy'r holl brosesau arferol y mae holl ddeddfwriaeth y Llywodraeth a gyflwynir i'r Senedd yn mynd drwyddynt. Mae'r Aelod sy'n gyfrifol wedi nodi safbwynt y Llywodraeth o ran y Bil yn ei datganiad llafar ac yn ystod ei thystiolaeth i'r Pwyllgor Biliau Diwygio.

Cwnsler Cyffredinol, y cyngor a roddwyd i Lywodraeth Cymru yw bod hyn o fewn cymhwysedd cyfreithiol y Senedd. Yn anffodus, nid yw'r Llywydd yn cytuno â'r safbwynt hwnnw. Nid yw tystiolaeth i'r pwyllgor diwygio yn cytuno ei fod o fewn cymhwysedd cyfreithiol y Senedd. Nid yw Llywodraeth y DU yn cytuno bod y ddeddfwriaeth hon o fewn cymhwysedd cyfreithiol y Senedd hon ac nid yw cynghorwyr cyfreithiol annibynnol yn y maes hwn o gyfraith ledled y wlad yn cytuno bod hyn o fewn cymhwysedd cyfreithiol y Senedd. Felly, byddai gen i ddiddordeb mawr mewn gwybod sut rydych chi wedi dod i'r safbwynt hwnnw ac mae cyfreithwyr Llywodraeth Cymru wedi dod i'r safbwynt hwnnw i ddweud ei bod o fewn cymhwysedd, pan fo mwyafrif helaeth y gweithwyr cyfreithiol proffesiynol sy'n astudio yn y maes hwn o'r gyfraith yn anghytuno â safbwynt Llywodraeth Cymru. Rwyf am gadw ar wahân p'un a wyf yn cytuno â'r polisi ai peidio. Ond rwy'n credu bod angen i ni sicrhau, pan fyddwn ni'n cyflwyno cyfraith yng Nghymru, bod hynny mewn gwirionedd o fewn cymhwysedd, ac nad yw Llywodraeth Cymru yn gwastraffu arian yn ymladd hyn yn y Goruchaf Lys pan fo'n gwybod na ddylai fod wedi cyflwyno'r Bil yn y lle cyntaf, os nad yw'n eistedd o fewn cymhwysedd cyfreithiol y Senedd hon.

Mae mater cymhwysedd yn amlwg yn rhan sylfaenol o'n proses ddeddfwriaethol. Yn sicr, mae'n wir fod hyn yn un lle mae barn gyfreithiol wahanol o ran cymhwysedd. Mae cymhwysedd yn aml yn faes cymhleth ac amwys iawn. Mae'r ddeddfwriaeth hon, wrth gwrs, yn cael ei thywys gan y Trefnydd. Felly, nid Bil sydd o fewn fy mhortffolio i o gyfrifoldebau ydyw. Y rheswm pam y byddwn i'n ofalus ar hyn o bryd yw am y rheswm hwn: mae'r materion hynny wedi cael eu cydnabod, mae'r mater wedi'i gymryd yn ôl i'r Senedd ac ar hyn o bryd mae'n cael ei ystyried gan bwyllgor priodol. Mae'r pwyllgor hwnnw, rwy'n gwybod, yn ystyried mater cymhwysedd ac wedi cymryd tystiolaeth ar hynny. Byddant yn dod i farn a byddant yn adrodd yn ôl i'r Senedd hon ar y cam penodol hwnnw. Ar y cam hwnnw, bydd y Senedd yn penderfynu a yw'n fater priodol i fwrw ymlaen ag ef. O ran fy rôl i fel Cwnsler Cyffredinol, fel swyddog cyfreithiol, rwy'n gweithredu'n annibynnol ar y Llywodraeth, ond dim ond ar ôl i ddeddfwriaeth gael ei phasio ac wedi dod i gasgliad. Mae'r un sefyllfa o ran y Twrnai Cyffredinol. Mae gen i'r awdurdod, fel sydd gan y Twrnai Cyffredinol, i gyfeirio mater i'r Goruchaf Lys os oes mater cyfansoddiadol yn gysylltiedig ag ef. Wrth gwrs, gall cymhwysedd fod yn un o'r rhain. Felly, nid yw'n briodol iawn i mi wneud unrhyw sylw pellach ar hyn ar wahân i'r hyn rwyf wedi'i ddweud—heblaw am hynny, wrth gwrs, yn dibynnu ar sut mae'r ddeddfwriaeth yn mynd yn ei blaen, ar adeg benodol bydd gofyn i mi arfer fy rôl fel swyddog y gyfraith.

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.

Eitem 4 heddiw yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar greu cenhedlaeth ddi-fwg a mynd i’r afael â fepio ymhlith pobl ifanc. Galwaf ar yr Ysgrifennydd, Eluned Morgan.

Diolch yn fawr. Diolch am y cyfle hwn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y gwaith pwysig yr ydym yn ei wneud i greu Cymru ddi-fwg ac i fynd i'r afael â fepio gan bobl ifanc. Er gwaethaf ein holl lwyddiant o ran lleihau cyfraddau smygu, mae'n parhau i fod yn brif achos niwed a marwolaeth y gellir ei osgoi yma yng Nghymru. Mae smygu yn niweidio bron pob organ o'r corff ac, yn unigryw, mae'n niweidio nid yn unig yr smygwr ond y bobl o'i gwmpas. Rydym i gyd yn gwybod yr effeithiau y mae smygu yn eu cael ar unigolion, ar gymdeithas ac ar ein gwasanaeth iechyd. Nid gor-ddramateiddio yw dweud bod y rhain yn ddinistriol.

I unigolion, mae tybaco yn cynyddu'r risg o ganser, clefydau anadlol, a dementia yn sylweddol. Ar gyfer ein cymdeithas, mae smygu yn achosi anghydraddoldebau iechyd ac yn costio biliynau i'r economi bob blwyddyn. Lansiodd y cyn-Ddirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant ein strategaeth Cymru ddi-fwg ddwy flynedd yn ôl a'n nod uchelgeisiol o leihau nifer yr achosion o smygu i 5 y cant erbyn 2030. Rydym yn gweithio tuag at yr uchelgais hwnnw, gan gefnogi pobl i roi'r gorau i smygu ar bob cam o'u bywydau.

Mae'r Prif Weinidog wedi rhoi pwyslais o'r newydd ar 1,000 diwrnod cyntaf bywyd plentyn i sicrhau bod pob plentyn yn cael y dechrau gorau mewn bywyd. Mae smygu yn ffactor risg sylweddol ar gyfer canlyniadau iechyd gwael sy'n gysylltiedig â beichiogrwydd. Rydym wedi bod yn gweithio i gynyddu cefnogaeth i smygwyr i roi'r gorau iddi am byth yn ystod beichiogrwydd, ac rwyf wedi gosod amcanion clir i fyrddau iechyd ddarparu monitro carbon monocsid yn ystod apwyntiadau cynenedigol i helpu menywod i gyflawni'r nod hwnnw. Mae ein gwasanaeth rhoi'r gorau i smygu cenedlaethol am ddim, Helpa Fi i Stopio, yn parhau i gefnogi miloedd o bobl bob blwyddyn, ac rydym yn cyflwyno ein rhaglen rhoi'r gorau i smygu yn yr ysbyty fel y gall staff y GIG gefnogi ein cleifion mewnol i roi'r gorau iddi.

Mae tybaco anghyfreithlon a chynhyrchion fepio yn her gynyddol a chymhleth, felly rydym yn gweithio'n agos gyda safonau masnach i gefnogi gorfodi ac atafaelu cynhyrchion anghyfreithlon a allai fod yn beryglus. Rydym hefyd wedi cefnogi ysgolion uwchradd ledled Cymru drwy ddarparu gwybodaeth sy'n seiliedig ar dystiolaeth i athrawon a staff ysgolion am sut i fynd i'r afael â sigaréts ac adnoddau i helpu dysgwyr i ddeall effaith fepio ar eu hiechyd a'u llesiant. 

Yn ogystal â'r gwaith yng Nghymru, rydym hefyd yn gweithio'n agos gyda phartneriaid ledled y DU ar gamau i fynd i'r afael â fepio gan bobl ifanc ac i greu cenhedlaeth ddi-fwg. Cafodd Bil Tybaco a Fêps Llywodraeth y DU ei gyflwyno yn Senedd y DU ar 20 Mawrth a chafodd ei ail ddarlleniad yr wythnos diwethaf. Mae gan y ddeddfwriaeth y potensial i fod yn un o'r ymyriadau iechyd cyhoeddus mwyaf arwyddocaol mewn cenhedlaeth a'r cam mwyaf ymlaen yn y frwydr yn erbyn tybaco ers i ni wahardd smygu mewn mannau cyhoeddus caeedig yn 2007.

Gyda'n caniatâd a'n cefnogaeth ni, ynghyd â chyd-weithwyr yn yr Alban a Gogledd Iwerddon, bydd y prif fesurau yn y Bil—ei gwneud yn anghyfreithlon gwerthu cynhyrchion tybaco i unrhyw un sy'n troi'n 15 oed yn 2024 neu'n iau a lleihau apêl ac argaeledd cynhyrchion fepio—yn berthnasol ledled y DU. Mae'r darpariaethau hyn, wrth gwrs, yn cael effaith ar feysydd cymhwysedd datganoledig. Felly, byddaf yn gosod cynnig cydsyniad deddfwriaethol ddechrau mis Mai. Rwyf wedi ymrwymo i sicrhau bod yr Aelodau'n gallu ystyried manylion y Bil yn llawn a'i effaith yma yng Nghymru. Edrychaf ymlaen at glywed sylwadau'r Aelodau maes o law. 

Wrth holi ysmygwyr, bydd y rhan fwyaf ohonyn nhw'n dweud eu bod nhw'n difaru dechrau, a bydd llawer yn dweud eu bod yn cael trafferth rhoi'r gorau iddi. Bydd nifer wedi dechrau'n ifanc—mwy na phedwar o bob pump cyn eu pen-blwydd yn 20 oed. Dyna pam fod gan y Bil yma'r pŵer i wneud gwahaniaeth go iawn, wrth roi sigaréts a thybaco allan o gyrraedd pobl ifanc. Ni fydd unrhyw un sydd wedi ei eni ar ôl 1 Ionawr 2009 byth yn gallu prynu sigarét nac unrhyw fath arall o dybaco yn gyfreithlon. Dros amser, bydd hyn yn arwain at genhedlaeth ddi-fwg.

Mae llawer wedi dadlau yn ddiweddar y dylai ysmygu fod yn ddewis. Er na fydd y Bil yn gwneud ysmygu'n drosedd, dwi'n cytuno yn gryf â'r prif swyddog meddygol a'r llu o arweinwyr iechyd eraill ei fod yn ddibyniaeth. Mae'n arfer sydd, yn y pen draw, yn lladd hyd at ddwy ran o dair o'i defnyddwyr hirdymor. Ar ôl mynd yn gaeth, nid dewis yw hi bellach, ond dibyniaeth. Mae'r Bil yma yn gyfle unigryw i gymryd camau pendant i warchod cenhedlaeth o bobl ifanc a phlant yng Nghymru a'r Deyrnas Unedig rhag dibyniaeth. Mae e hefyd yn rhoi mwy o bwerau i ni fynd i'r afael â fepio ymhlith pobl ifanc. Mae ein neges am fepio yr un mor glir ag erioed: os nad ydych chi'n ysmygu, peidiwch â fepio.

Ddylai'r cynhyrchion yma byth fod yn nwylo ein plant a'n pobl ifanc. Dyma pam mae cynnydd yn y nifer o bobl ifanc sy'n fepio yn achos pryder mawr, o gofio nad ydyn ni'n gwybod beth yw'r effaith hirdymor, a bod modd mynd yn gaeth i nicotin yn hawdd iawn. Hefyd, mae cynhwysion a allai fod yn niweidiol mewn rhai fêps anghyfreithlon. Mae'r ffordd mae rhai yn cael eu hyrwyddo yn aml, a'r blasau di-ri a'r deunydd pecynnau llachar, yn apelio i blant, fel y stondin losin mwyaf deniadol. Bydd y Bil yn cyflwyno pwerau i gyfyngu ar hyn ar gyfer fêps nicotin a'r rheini heb nicotin.

Wrth gwrs, er mwyn i'r newidiadau gael effaith, bydd angen i ni sicrhau eu bod nhw'n cael eu gweithredu a'u gorfodi'n briodol, yn enwedig i ddelio â gwerthu tybaco a fêps yn anghyfreithlon. Felly, mae'r Bil yn cryfhau'r system orfodi drwy gyflwyno dirwyon yn y fan a'r lle am werthu tybaco a fêps i bobl dan oed yng Nghymru a Lloegr. Bydd hyn yn sicrhau bod swyddogion safonau masnach yn gallu cymryd camau ynghynt. Law yn llaw â'n strategaeth uchelgeisiol Cymru ddi-fwg, mae'r Bil yma yn gam ymlaen ar gyfer iechyd y cyhoedd ac mae ganddo'r potensial i atal salwch, anabledd a marwolaethau. Byddaf i'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau wrth i ni symud ymlaen gyda'r gwaith yma, sy'n hanfodol i'n helpu ni greu cenedl iachach i ni i gyd. Diolch.

Diolch yn fawr, Ysgrifennydd Cabinet, am eich datganiad. Rwy'n siarad ar y datganiad hwn heddiw yn rhinwedd fy swyddogaeth swyddogol fel Gweinidog yr wrthblaid dros iechyd meddwl a blynyddoedd cynnar, yn hytrach na mewn capasiti personol. Mae'r portffolio iechyd meddwl a'r blynyddoedd cynnar yn cynnwys dibyniaeth.

Yn aml, gall deddfwyr fod yn eithaf swrth wrth ymateb i broblem sy'n ymddangos yn sydyn, a byddwn yn rhoi fepio gan bobl ifanc yn y categori hwnnw. Mae'n bwysig ein bod yn gweithredu'n gyflym gan fod hon wedi bod yn broblem gynyddol ers rhai blynyddoedd, ond rwy'n falch o weld y Bil Tybaco a Fêps yny Cyfnod Pwyllgor yn San Steffan, felly mae'n bwysig nad ydym yn cael ein gadael ar ôl yng Nghymru. Heb ddeddfwriaeth debyg yng Nghymru, mae pryder y gallai fod cynnydd yn nifer y bobl ifanc o Loegr sy'n croesi'r ffin i Gymru i brynu sigaréts neu fêps tafladwy.

Wrth siarad am bwysigrwydd creu cenhedlaeth ddi-fwg, byddaf yn sôn yn gyflym am rai o'r ystadegau hynny nawr. Dechreuodd dros 80 y cant o smygwyr cyn eu bod yn 30 oed, llawer ohonyn nhw'n blant, ac amcangyfrifir bod dros 200,000 o blant y flwyddyn yn dechrau smygu yn y DU, a cheir rhywfaint o gysylltiad rhwng smygu a chamddefnyddio sylweddau eraill. Rydym eisoes yn gwybod pa mor ddrwg yw smygu i'ch iechyd. Mae'n cynyddu'r risg o farw-enedigaethau, asthma mewn plant, dementia, strôc, methiant y galon, ac, wrth gwrs, canser.

Rydym eisoes yn ennill y frwydr ar smygu, ond mae'r rheoliad fepio sydd wedi'i gynnwys yn y Bil yn hanfodol. Mae cwmnïau'n marchnata'r cynhyrchion mewn ffordd ddeniadol i apelio at bobl dan 18 oed gyda lliwiau llachar a blasau egsotig. Mae'r fêps tafladwy hyn wedi disodli smygu mewn ysgolion i raddau helaeth, gydag un o bob pump o bobl ifanc o flynyddoedd 7 ac 8 wedi rhoi cynnig ar fepio yn ôl y Rhwydwaith Ymchwil Iechyd mewn Ysgolion, a 5 y cant o ddisgyblion ysgolion uwchradd yng Nghymru yn fepio o leiaf unwaith yr wythnos. Rhaid i mi bwysleisio bod e-sigaréts yn llwybr cyfreithlon a llwyddiannus ar gyfer rhoi'r gorau i smygu, ond mae eu marchnata tuag at blant yn anghywir, ac mae wedi arwain at nifer fawr o blant yn eu defnyddio. Ein problem ni i'w datrys yw honno nawr.

Mae'r Bil Tybaco a Fêps yn gam hanesyddol ac uchelgeisiol gan y Prif Weinidog i ddatrys y broblem hirdymor hon a sicrhau nad yw ein pobl ifanc byth yn dechrau smygu. Fodd bynnag, hawl oedolyn yw smygu os yw'n dewis gwneud hynny, yn yr un modd hawl unigolyn yw bwyta bwyd sothach neu gymryd rhan mewn unrhyw arfer peryglus arall, ac nid wyf yn tueddu tuag at bolisïau tadol pan ddaw i'r hyn y mae oedolion yn ei wneud gyda'u cyrff eu hunain. Fodd bynnag, o ran marchnata, mewn modd ysglyfaethus, cynhyrchion afiach wedi'u hanelu at blant, mae angen camau gweithredu gan y wladwriaeth. Mae angen gorfodi'r cyfreithiau presennol yn well er mwyn atal pobl ifanc rhag smygu, ond mae hyn hefyd yn dechrau mewn ysgolion lle mae athrawon yn adrodd am faterion plant yn fepio gydag amlder cynyddol. Mae angen i ysgolion fod yn rhagweithiol wrth fynd i'r afael â'r defnydd o'r dyfeisiau hyn, ochr yn ochr â'r camau deddfwriaethol, ac rwy'n gobeithio y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet dros Addysg hefyd yn mynd i'r afael â'r mater hwn.

Mae Plaid Lafur y DU yn cefnogi'r Bil hwn, ac rwy'n falch bod Llywodraeth Lafur Cymru a Llafur Cymru yn gyffredinol yn arddel yr un safbwynt. Rydym yn falch bod yr Ysgrifennydd Cabinet dros iechyd wedi cyhoeddi'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn i sicrhau parhad gyda Lloegr a gweinyddiaethau datganoledig eraill wrth weithredu Bil Tybaco a Fêps 2024. Barn y Ceidwadwyr Cymreig yw mai dyma'r penderfyniad cywir i sicrhau iechyd y genhedlaeth nesaf. Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr, Gareth, ac a gaf i eich llongyfarch ar gadw eich rôl? Mewn gwirionedd, rwy'n credu na fydd gan yr hen Rishi Sunak druan lawer i'w ddangos o ran ei waddol, ond mae hyn yn rhywbeth rwy'n credu y bydd, gobeithio, yn rhan o'i waddol. Dyma bron iawn yr unig beth gwerth chweil y mae wedi'i wneud fel Prif Weinidog, oherwydd y ffaith yw bod tybaco yn lladd tua 8 miliwn o bobl ledled y byd bob blwyddyn. Yng Nghymru mae hynny tua 5,600 o farwolaethau'r flwyddyn, ar gost o £302 miliwn. Felly, nid yw hyn heb gost, ac nid yw heb gost, yn amlwg, i'r unigolion, ond nid yw heb gost i ni fel cymdeithas chwaith.

Un o'r pethau rwy'n pryderu fwyaf amdano ar hyn o bryd o ran iechyd yw ein cyfraddau canser. Rwy'n poeni'n fawr iawn am yr hyn sy'n digwydd. Ond un o'r pethau rwy'n poeni fwyaf amdano yw'r gwahaniaethau o ran y canlyniadau i bobl sydd â chanser. Mae cysylltiad uniongyrchol, fel y nodais i yn fy natganiad, rhwng yr ardaloedd hynny sy'n fwy difreintiedig a'r rhai lleiaf difreintiedig o ran cyfraddau canser. Felly, mae tua 22 y cant o bobl yn ein hardaloedd mwyaf difreintiedig yn smygu, a thua 8 y cant yn ein hardaloedd lleiaf difreintiedig, ac mae hynny'n mynd i gael effaith. Mae targedu'r ardaloedd hynny yn mynd i fod yn hanfodol.

O ran fêps, rwy'n cytuno â chi. Rwy'n credu bod angen camau gweithredu gan y wladwriaeth. Mae'n eithaf brawychus o ran nifer y bobl ifanc sydd wedi dechrau fepio, ac yn sicr bydd y gyfraith newydd yn helpu. Gallaf eich sicrhau bod yr Ysgrifennydd Cabinet dros Addysg, a oedd, yn amlwg, yn arfer arwain y mater hwn yn flaenorol, rwy'n gwybod, yn mynd i ymdrin â hyn o ddifrif mewn perthynas ag addysg hefyd. Yn amlwg, mae'r Blaid Lafur yn gefnogol iawn o hyn. Mae'n drueni nad oedd mwy o Aelodau Torïaidd yn ei gefnogi pan aeth drwy Dŷ'r Cyffredin.

Fel rwyf wedi sôn sawl gwaith, mae'r agenda ataliol yn ganolog i ddyfodol hirdymor y GIG yng Nghymru, ac ychydig iawn o faterion mwy brys sydd i'r agenda hon fynd i'r afael â nhw na smygu, sy'n parhau i orfodi costau cymdeithasol ac economaidd annioddefol o uchel. Mae smygu yn lladd 5,600 o bobl y flwyddyn yma yng Nghymru, tra bod materion iechyd sy'n gysylltiedig â thybaco yn creu bil o dros £300 miliwn y flwyddyn ar gyfer GIG Cymru. Fel y dangosir gan arolwg diweddaraf ASH Cymru, mae arferion smygu hefyd yn rhedeg ar hyd llinellau dosbarth presennol, gan ymwreiddio anghydraddoldebau iechyd yn ein cymdeithas. Er bod 8 y cant o'r rhai sy'n byw yn y graddau cymdeithasol uchaf yn smygu, mae 17 y cant o'r rhai sy'n byw yn y radd gymdeithasol isaf yn smygwyr. Mae arferion smygu hefyd yn llawer mwy cyffredin ymhlith unigolion sy'n byw mewn tai cymdeithasol, o gymharu â pherchnogion tai. Mae effaith niweidiol mwg ail-law hefyd wedi'i chofnodi'n dda, a chyda tua 13 y cant o oedolion Cymru nad ydynt yn smygu yn byw mewn aelwydydd ag o leiaf un smygwr, mae'r risg y mae defnyddio tybaco yn ei hachosi yn amlwg yn ymestyn ymhell y tu hwnt i'r hyn a wynebir gan y smygwyr eu hunain.

Mae ffigurau o'r fath yn tanseilio'r gwrth-ddadl libertaraidd coegwych bod mesurau i atal smygu rywsut yn ymosodiad ar ryddid personol. Mae cynnal rhyddid personol hefyd yn golygu gwarantu na ddylai unrhyw un orfod datblygu cyflyrau iechyd niweidiol o ganlyniad i weithredoedd pobl eraill, a sicrhau nad yw cenedlaethau'r dyfodol yn cael eu llethu gan y gost gymdeithasol enfawr y mae smygu'n ei hachosi. Ar ben hynny, pan nad yw hi'n cwyno am wladwriaeth ddofn—sydd erbyn hyn, mae'n ymddangos, yn cynnwys y letys enwog a oroesodd yn hwy na'i phrifweinidogaeth—mae Liz Truss wedi dod yn ffigwr blaenllaw o ran y gwrthwynebiad i'r fenter ddi-fwg, sy'n dweud popeth y mae angen i chi ei wybod am ei hygrededd. Os yw hi'n gwrthwynebu, yna mae'n rhaid ei bod yn syniad da.

Felly, rwy'n croesawu'r datganiad heddiw a'r consensws ar draws gwledydd y DU ar y mater hwn. Mae'n amlwg, fel y nodir yn arolwg ASH Cymru, fod awydd eang ymhlith pobl nad ydynt yn smygwyr a smygwyr fel ei gilydd am ddewrder ar y mater hwn. Mae 50 y cant o ymatebwyr wedi dweud nad yw Llywodraeth Cymru yn gwneud digon ar hyn o bryd ar reoli tybaco, sy'n cynnwys 20 y cant o smygwyr presennol. Felly, os ydym am wireddu'r uchelgais o greu Cymru ddi-fwg erbyn 2030, mae'n rhaid i ni fod yn barod i fanteisio ar y fenter yn ddi-oed.

Heb os, mae'r fframwaith deddfwriaethol a ddarperir gan Fil Tybaco a Fêps y DU yn gam i'r cyfeiriad cywir ar bapur, ond yn ymarferol ni all ond fod yn effeithiol os caiff ei ategu gan gamau gorfodi cadarn sydd wedi'u hariannu'n llawn. Felly, byddwn i'n ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog egluro pa sicrwydd y mae Llywodraeth Cymru wedi'i gael gan Lywodraeth y DU ynghylch y goblygiadau adnoddau perthnasol i heddluoedd Cymru. Pa mor hyderus yw'r Gweinidog y byddant yn derbyn cyllid ychwanegol i orfodi'r ddeddfwriaeth hon, yn hytrach na chael cais i wneud mwy gyda'r un pot annigonol o arian?

Ac er bod y datganiad yn ymwneud yn bennaf â mesurau sy'n cael eu gweithredu o dan ymbarél deddfwriaeth y DU gyfan, mae'n bwysig hefyd nad yw ysgogiadau datganoledig sydd ar gael i Lywodraeth Cymru yn cael eu hanwybyddu chwaith. Mae'r mater o bobl ifanc yn fepio yn bryder cynyddol ymhlith y cyhoedd, fel yr eglurodd disgyblion Ysgol Glan y Môr ym Mhwllheli i mi yn ddiweddar, yn enwedig o ystyried nad yw'r diwydiant wedi'i reoleiddio i raddau helaeth. Mae'r pwerau i greu cofrestr fanwerthu gyda safonau trwyddedu penodol ar gyfer gwerthwyr fêps wedi'u cynnwys yn Neddf Iechyd y Cyhoedd (Cymru) 2017, ond nid ydynt erioed wedi'u defnyddio hyd yn hyn. Felly, a allai'r Gweinidog esbonio'r amryfusedd hwn ar ran Llywodraeth Cymru, a phryd allwn ni ddisgwyl gweld cofrestr manwerthu fêps yn cael ei rhoi ar waith yng Nghymru? Yn olaf, a allai'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am yr amserlenni tebygol ar gyfer cyflwyno gwaharddiad deddfwriaethol ar fêps tafladwy yng Nghymru, sy'n parhau i achosi costau amgylcheddol sylweddol? Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr. Wel, rwy'n credu, yn gyntaf oll, y dylem ddathlu ychydig o lwyddiant yn y maes hwn. Y gwir amdani yw bod cyfraddau smygu wedi gostwng yn sylweddol dros y 10 mlynedd diwethaf. Felly, yn 2010 roedd 23 y cant o boblogaeth Cymru yn smygu. Heddiw, mae'r ffigur hwn yn 13 y cant. Felly, nid yw'n welliant gwael, ond mae gennym ffordd bell i fynd o hyd, ac mae gennym ni'r uchelgais hon i gyrraedd 5 y cant erbyn 2030. Felly, byddai hynny, mae'n debyg, yn ein gwneud ni'n Gymru ddi-fwg. Dydw i ddim wedi gweithio allan yn union sut mae 5 y cant yn eich gwneud chi'n ddi-fwg, ond dyna ni, dyna maen nhw'n ei ddweud sy'n bosibl—dyna ni.

Yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych yw bod gennym ni gynllun cyflawni clir iawn, felly rwy'n credu ei bod yn annheg dweud nad yw Llywodraeth Cymru yn gwneud digon yn y maes hwn. Rydym yn bendant wedi gwneud cryn dipyn o waith ar yr amgylchedd di-fwg, mae gwelliant parhaus a chefnogaeth o ran arloesi, rydym yn targedu ac yn mynd i'r afael â grwpiau blaenoriaeth, rydym yn mynd i'r afael â'r fasnach anghyfreithlon mewn tybaco ac rydym yn gweithio ledled y DU. Ac, wrth gwrs, mae gennym ni fesurau i gefnogi pobl yn eu hymdrechion i roi'r gorau i smygu.

O ran gorfodi—fe ofynnoch chi am hynny—wrth gwrs, safonau masnachu sy'n gorfod rheoleiddio yn y maes yma, ac, rydych chi'n hollol iawn, mae pawb yn cael ei ymestyn ar hyn o bryd. Felly, wrth gwrs, mae angen i ni sicrhau, pan fyddwn ni'n cyflwyno deddfau newydd, fod gennym ni'r gallu i sicrhau bod yr arian yno. Pobl ifanc yn fepio: fêps, mae'n rhaid iddyn nhw fod wedi cofrestru â'r Asiantaeth Rheoleiddio Meddyginiaethau a Chynhyrchion Gofal Iechyd, ond, rydych chi'n hollol iawn, ar hyn o bryd does dim gofyniad i gael unrhyw fath o drwyddedu mewn perthynas â gwerthu fêps. Ac nid wyf yn amharod i edrych ar hynny, ond fy nealltwriaeth i yw y gall fod angen rhai pwerau sylfaenol ychwanegol arnom, ac, yn amlwg, mae ein rhaglen ddeddfwriaethol yn eithaf trwm ar hyn o bryd. Ond fel egwyddor, byddwn i'n barod iawn i ystyried a yw hynny'n rhywbeth y gallem edrych arno fel Llywodraeth.

Ysgrifennydd Cabinet, mae'r Pwyllgor Deisebau wrthi'n ystyried dwy ddeiseb ar hyn o bryd. Un ohonyn nhw yw deiseb sy'n galw am waharddiad ar werthu fêps untro, gyda chyfanswm o 455 o lofnodion, ac rwy'n falch bod yr Ysgrifennydd Cabinet dros newid hinsawdd wedi gwneud cyhoeddiad ddoe ar gynnydd gyda dyddiad o—rwy'n credu mai Ebrill 2025 ydoedd. A byddai hynny'n golygu, pan fyddai gwaharddiad yn dod i rym, y byddai deiseb arall yn sicrhau llwyddiant gwirioneddol yma o ran newid polisi.

Derbyniodd yr ail ddeiseb, Ysgrifennydd Cabinet, gyfanswm o dros 9,000 o lofnodion ac roedd yn cyfeirio at yr hyn yr oeddech chi'n cyfeirio ato, Mabon ap Gwynfor, o ran trwyddedu siopau sy'n gwerthu fêps. Maen nhw eisiau sicrhau bod staff wedi'u hyfforddi'n iawn; maen nhw hefyd eisiau sicrhau diogelwch cwsmeriaid. Mae ganddyn nhw bryderon gwirioneddol ynghylch y fêps ffug a hefyd gynhyrchion anghyfreithlon sydd ar gael yn rhy rhwydd i lawer o bobl. Clywais yr hyn a ddywedoch mewn ymateb i Mabon ap Gwynfor, ond efallai y gallai'r Gweinidog ymrwymo i ddiweddaru'r Siambr eto pan fyddwch wedi meddwl mwy am y mater hwnnw. Diolch.