Y Cyfarfod Llawn
Plenary
23/04/2024Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Natasha Asghar.
Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Natasha Asghar.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y ddarpariaeth gwasanaethau cyswllt toresgyrn ar draws byrddau iechyd yng Nghymru? OQ60990
1. Will the First Minister make a statement on the provision of fracture liaison services across health boards in Wales? OQ60990
Yes. Good progress is being made on our commitment to achieve 100 per cent fracture liaison service coverage across Wales by September 2024.
Gwnaf. Mae cynnydd da yn cael ei wneud ar ein hymrwymiad i sicrhau darpariaeth gwasanaethau cyswllt toresgyrn o 100 y cant ledled Cymru erbyn mis Medi 2024.
Thank you very much, First Minsiter. Just last week, your Government's Cabinet Secretary for health openly admitted that the NHS in Wales isn't performing well enough, as yet another record was reached on waiting times. According to your recent comments, these waiting times are your top priority, but there are other commitments you'll need to consider in tandem if you're to avoid breaking your promises. In September 2023, the health Secretary issued a statement committing to achieve, as you mentioned, 100 per cent coverage for all health boards by fracture liaison services by 2024. But, unfortunately, First Minister, we're now two thirds of the way through the 18-month timeline set out by the Cabinet Secretary, and only four out of the seven health boards even have these services. Sadly, this is just the tip of the iceberg, as only 21 per cent of fracture patients nationally are being identified in our Welsh NHS, due to underperformance in these services, even where they are now currently in place. As it now looks increasingly unlikely that this target set in February 2023 will be met, can you confirm today whether your Government is still committed to the 100 per cent figure, and, if so, that this will include access for everyone over 50 in Wales to a quality fracture liaison service that meets national clinical standard key performance indicators? Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Prif Weinidog. Dim ond yr wythnos diwethaf, cyfaddefodd Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd eich Llywodraeth yn agored nad yw'r GIG yng Nghymru yn perfformio'n ddigon da, wrth i record arall gael ei chyrraedd eto o ran amseroedd aros. Yn ôl eich sylwadau diweddar, yr amseroedd aros hyn yw eich prif flaenoriaeth, ond ceir ymrwymiadau eraill y bydd angen i chi eu hystyried ochr yn ochr os ydych chi'n mynd i osgoi torri eich addewidion. Ym mis Medi 2023, cyhoeddodd yr Ysgrifennydd iechyd ddatganiad yn ymrwymo i sicrhau, fel y gwnaethoch chi sôn, ddarpariaeth o 100 y cant i bob bwrdd iechyd gan wasanaethau cyswllt toresgyrn erbyn 2024. Ond, yn anffodus, Prif Weinidog, rydym ni bellach ddwy ran o dair o'r ffordd drwy'r amserlen o 18 mis a nodwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet, a dim ond pedwar o'r saith bwrdd iechyd sydd â'r gwasanaethau hyn hyd yn oed. Yn anffodus, mae mwy i hyn nag a welir, gan mai dim ond 21 y cant o gleifion torasgwrn yn genedlaethol sy'n cael eu nodi yn ein GIG yng Nghymru, oherwydd tanberfformiad yn y gwasanaethau hyn, hyd yn oed lle maen nhw'n weithredol ar hyn o bryd. Gan ei bod hi'n edrych yn fwyfwy annhebygol bellach y bydd y targed hwn a osodwyd ym mis Chwefror 2023 yn cael ei gyrraedd, a allwch chi gadarnhau heddiw a yw eich Llywodraeth yn dal i fod wedi ymrwymo i'r ffigur o 100 y cant, ac, os felly, y bydd hyn yn cynnwys mynediad i bawb dros 50 oed yng Nghymru at wasanaeth cyswllt toresgyrn o ansawdd sy'n bodloni dangosyddion perfformiad allweddol safon glinigol genedlaethol? Diolch.
We are on track to deliver the commitment made by the Cabinet Secretary for health. I look forward to the new services starting in September to deliver against that commitment. We recognise that fragility fractures can be painful and potentially debilitating. That's why we've recognised the role of fracture liaison services, which provide early intervention and easy access to osteoporosis care to reduce the risk of such fractures. And much progress has been made since Dr Inder Singh was appointed as the national clinical lead for falls and fragility in 2022. We've come a long way. There's more to go, but we remain on track to meet the commitment given by the Cabinet Secretary for health.
Rydym ni ar y trywydd iawn i gyflawni'r ymrwymiad a wnaed gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd. Edrychaf ymlaen at weld y gwasanaethau newydd yn dechrau ym mis Medi i gyflawni yn erbyn yr ymrwymiad hwnnw. Rydym ni'n cydnabod y gall torasgwrn breuder fod yn boenus ac o bosibl yn wanychol. Dyna pam rydym ni wedi cydnabod swyddogaeth gwasanaethau cyswllt toresgyrn, sy'n darparu ymyrraeth gynnar a mynediad hawdd at ofal osteoporosis i leihau'r risg o doresgyrn o'r fath. Ac mae llawer o gynnydd wedi cael ei wneud ers penodi Dr Inder Singh fel yr arweinydd clinigol cenedlaethol ar gyfer cwympiadau ac eiddilwch yn 2022. Rydym ni wedi dod yn bell. Mae mwy i fynd, ond rydym ni'n dal i fod ar y trywydd iawn i gyflawni'r ymrwymiad a roddwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd.
First Minister, on average, women lose up to 10 per cent of their bone mass in the first five years after menopause. Having lower levels of oestrogen increases the risk of developing osteoporosis, so women experiencing the menopause are at an increased risk of broken bones or fractures. The First Minister will be aware that one in two women over 50 will experience a broken bone in their lifetime. Fracture liaison services in all health board areas is a very welcome step forward, but what else is being done to improve bone health and NHS services in Wales?
Prif Weinidog, ar gyfartaledd, mae menywod yn colli hyd at 10 y cant o'u màs esgyrn yn y pum mlynedd gyntaf ar ôl y menopos. Mae bod â lefelau is o estrogen yn cynyddu'r risg o ddatblygu osteoporosis, felly mae menywod sy'n mynd drwy'r menopos mewn mwy o berygl o dorri esgyrn. Bydd y Prif Weinidog yn ymwybodol y bydd un o bob dwy fenyw dros 50 oed yn torri asgwrn yn ystod eu hoes. Mae gwasanaethau cyswllt toresgyrn ym mhob ardal bwrdd iechyd yn gam ymlaen i'w groesawu'n fawr, ond beth arall sy'n cael ei wneud i wella iechyd esgyrn a gwasanaethau GIG yng Nghymru?
Thank you for the question. It's an important point to make that we expect that one in two women over the age of 50 will experience a broken bone within that stage of their lifetime. Now, for us, that's both about the two points you make—about bone health and what we look to do to try to make sure that people can make their own choices about how to live well and improve their own bone health, as well as what the NHS does. That's the service model that fracture liaison services represent. It's also, though, about having access to the most up-to-date evidence and treatment support as well. That's why the Royal Osteoporosis Society recognised the decision by NICE—the National Institute for Health and Care Excellence—to make the first new osteoporosis drug treatment available in a decade. That new drug—I'm not going to pronounce the technical name as it's a bit of tongue-twister, with lots of z's in it—has been available in Wales since 2022. It's another example of where new medications are made available, recommended by NICE, in Wales, because of the way that we support that process and, indeed, the way we use our funding. That early access to evidence-based treatment is available all across Wales now. There will, of course, be more that we can do. As we roll out the fracture liaison service, we will learn lessons from its implementation, and I look forward to the Cabinet Secretary for health continuing to update people, in addition to the money that she has found to invest in the service.
Diolch am y cwestiwn. Mae'n bwynt pwysig i'w wneud ein bod ni'n disgwyl y bydd un o bob dwy fenyw dros 50 oed yn torri asgwrn yn ystod y cyfnod hwnnw o'u hoes. Nawr, i ni, mae hynny'n ymwneud â'r ddau bwynt yr ydych chi'n eu gwneud—am iechyd esgyrn a'r hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud i geisio gwneud yn siŵr bod pobl yn gallu gwneud eu dewisiadau eu hunain am sut i fyw'n dda a gwella eu hiechyd esgyrn eu hunain, yn ogystal â'r hyn y mae'r GIG yn ei wneud. Dyna'r model gwasanaeth y mae gwasanaethau cyswllt toresgyrn yn ei gynrychioli. Mae hefyd, fodd bynnag, yn ymwneud â bod â mynediad at y dystiolaeth a'r cymorth triniaeth diweddaraf hefyd. Dyna pam y gwnaeth y Gymdeithas Frenhinol Osteoporosis gydnabod penderfyniad NICE—y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal—i wneud y driniaeth cyffur osteoporosis newydd gyntaf ar gael mewn degawd. Mae'r cyffur newydd hwnnw—dydw i ddim yn mynd i ynganu'r enw technegol gan ei fod yn dipyn o gwlwm tafod, â sawl z ynddo—wedi bod ar gael yng Nghymru ers 2022. Mae'n enghraifft arall o le mae meddyginiaethau newydd yn cael eu gwneud ar gael, a argymhellir gan NICE, yng Nghymru, oherwydd y ffordd yr ydym ni'n cefnogi'r broses honno ac, yn wir, y ffordd yr ydym ni'n defnyddio ein cyllid. Mae'r mynediad cynnar hwnnw at driniaeth sy'n seiliedig ar dystiolaeth ar gael ledled Cymru gyfan bellach. Wrth gwrs, bydd mwy y gallwn ni ei wneud. Wrth i ni gyflwyno'r gwasanaeth cyswllt toresgyrn, byddwn yn dysgu gwersi o'i weithredu, ac edrychaf ymlaen at weld Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd yn parhau i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i bobl, yn ogystal â'r arian y mae wedi dod o hyd iddo i fuddsoddi yn y gwasanaeth.
Of course, I welcome the creation of the fracture liaison services across Wales, but could you, First Minister, provide an update on the provision in Powys, where there are no district general hospitals, and how that service will be delivered?
Wrth gwrs, rwy'n croesawu creu'r gwasanaethau cyswllt toresgyrn ledled Cymru, ond a allech chi, Prif Weinidog, roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y ddarpariaeth ym Mhowys, lle nad oes unrhyw ysbytai cyffredinol ardal, a sut y bydd y gwasanaeth hwnnw'n cael ei ddarparu?
It's a fair point, of course, because we expect all six health boards with secondary care hospitals to be on track to deliver the service by the end of September. Four already have that service. The other two we expect to be on track to deliver in September, meeting the commitment made by the Cabinet Secretary for health. There is a different model being developed in Powys because it doesn't have secondary care hospitals. So, in that unique position, Powys are working with neighbouring health boards to make sure that the population of Powys have access to that service. So, the model needs to deliver not just in the six health boards that have the hospital provision, but equitable care and access to it for residents in Powys, and we're on track to do so. Powys, of course, is used to having to provide these services in a different way—to commission and organise services within Wales and, indeed, sometimes across the border. So, we're clear that the pathway should be in place for people living in Powys to have the same equitable access to the same quality of care and the improvement that this service represents.
Mae'n bwynt teg, wrth gwrs, gan ein bod ni'n disgwyl i'r chwe bwrdd iechyd ag ysbytai gofal eilaidd fod ar y trywydd iawn i ddarparu'r gwasanaeth erbyn diwedd mis Medi. Mae gan bedwar y gwasanaeth hwnnw eisoes. Rydym ni'n disgwyl i'r ddau arall fod ar y trywydd iawn i ddarparu ym mis Medi, gan gyflawni'r ymrwymiad a wnaed gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd. Mae gwahanol fodel yn cael ei ddatblygu ym Mhowys gan nad oes ysbytai gofal eilaidd yno. Felly, yn y sefyllfa unigryw honno, mae Powys yn gweithio gyda byrddau iechyd cyfagos i wneud yn siŵr bod gan boblogaeth Powys fynediad at y gwasanaeth hwnnw. Felly, mae angen i'r model ddarparu nid yn unig yn y chwe bwrdd iechyd sydd â'r ddarpariaeth ysbyty, ond gofal teg a mynediad ato i drigolion ym Mhowys, ac rydym ni ar y trywydd iawn i wneud hynny. Mae Powys, wrth gwrs, wedi arfer â gorfod darparu'r gwasanaethau hyn mewn gwahanol ffordd—i gomisiynu a threfnu gwasanaethau o fewn Cymru ac, yn wir, weithiau dros y ffin. Felly, rydym ni'n eglur y dylai'r llwybr fod ar waith i bobl sy'n byw ym Mhowys gael yr un mynediad teg at yr un ansawdd o ofal a'r gwelliant y mae'r gwasanaeth hwn yn ei gynrychioli.
2. Beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i gefnogi teuluoedd yng Nghymru y mae'r sefyllfa yn Gaza yn effeithio arnynt? OQ60991
2. What is the Government doing to support Welsh families affected by the situation in Gaza? OQ60991
Ministers and Cabinet colleagues have met with both Jewish and Muslim leaders and community members since the start of the Israel-Gaza war. We continue to offer our condolences to all those people affected by the current crisis. A number of families and community groups are directly affected in communities across Wales. And we will continue to support any hate crime victims through our Wales Hate Support Centre.
Mae Gweinidogion a chydweithwyr Cabinet wedi cyfarfod ag arweinwyr ac aelodau'r cymunedau Iddewig a Mwslimaidd ers dechrau'r rhyfel rhwng Israel a Gaza. Rydym ni'n parhau i gydymdeimlo â'r holl bobl hynny y mae'r argyfwng presennol yn effeithio arnyn nhw. Mae nifer o deuluoedd a grwpiau cymunedol yn cael eu heffeithio'n uniongyrchol mewn cymunedau ledled Cymru. A byddwn yn parhau i gefnogi unrhyw ddioddefwyr troseddau casineb drwy ein Canolfan Cymorth Casineb Cymru.
Diolch am yr ateb yna.
Thank you for that answer.
Last week at a Senedd event, we heard from Mr and Mrs Brisley from Bridgend, whose daughter and granddaughters were killed by Hamas on 7 October. They said that they hadn't heard from anyone from the Welsh Government since the loss of their loved ones. I'd like to know if the same is true for all Welsh citizens who have lost relatives in the region during the last six and a half months of bloody conflict. I'd also like to know if any support has been given to Welsh citizens who have done everything they could, financially and emotionally, to get their relatives out of the danger zone in Gaza. Some of our residents with links to Palestine have gone into eye-watering debt to safeguard their loved ones. We really need safe passages set up to avert the escalating humanitarian disaster in Gaza, and I'd like to know what the Government can do about that. And finally, given the events since 7 October, with more than 30,000 people dead, and hostages still being held, does he now agree with Members on the Plaid Cymru benches that an immediate ceasefire is the only way to guarantee the end of the bloodshed, for the return of the hostages, and an end to the famine we are seeing in Gaza?
Yr wythnos diwethaf mewn digwyddiad yn y Senedd, clywsom gan Mr a Mrs Brisley o Ben-y-bont ar Ogwr, y lladdwyd eu merch a'u hwyresau gan Hamas ar 7 Hydref. Fe wnaethon nhw ddweud nad oedden nhw wedi clywed gan neb o Lywodraeth Cymru ers colli eu hanwyliaid. Hoffwn wybod a yw'r un peth yn wir am bob dinesydd o Gymru sydd wedi colli perthnasau yn y rhanbarth yn ystod y chwe mis a hanner diwethaf o wrthdaro gwaedlyd. Hoffwn wybod hefyd a roddwyd unrhyw gefnogaeth i ddinasyddion Cymru sydd wedi gwneud popeth o fewn eu gallu, yn ariannol ac yn emosiynol, i gael eu perthnasau allan o'r ardal o berygl yn Gaza. Mae rhai o'n trigolion sydd â chysylltiadau â Phalesteina wedi mynd i ddyled ofnadwy i ddiogelu eu hanwyliaid. Rydym ni wir angen i lwybrau diogel gael eu sefydlu i osgoi'r trychineb dyngarol cynyddol yn Gaza, a hoffwn wybod beth all y Llywodraeth ei wneud am hynny. Ac yn olaf, o gofio'r digwyddiadau ers 7 Hydref, gyda mwy na 30,000 o bobl wedi marw, a gwystlon yn dal i gael eu dal, a yw bellach yn cytuno â'r Aelodau ar feinciau Plaid Cymru mai cadoediad ar unwaith yw'r unig ffordd i sicrhau diwedd y tywallt gwaed, ar gyfer dychwelyd y gwystlon, a diwedd ar y newyn yr ydym ni'n ei weld yn Gaza?
It's been the position of the Welsh Government for some time that there should be an immediate ceasefire. There needs to be a significant increase in routes for aid, as well as the amount of aid provided, because there is a very real humanitarian crisis taking place before us, in addition to resolving the issues around the atrocities that did take place on 7 October, which includes the release of all the hostages. Now, I don't think that, across this Chamber, people will disagree with that position. Our challenge is the level of influence we have on decision makers within the region, the talks that are taking place between different actors to try to generate a ceasefire, and the ability to stop the killing.
Now, when that comes to what we can do practically in Wales—you mentioned the family of Lianne Sharabi—we continue to provide practical support, in terms of the emotional well-being of people who live in Wales. I recognise that there are people on all sides of this conflict who are directly affected in constituencies and regions here in Wales. If the Member is able to provide me with more direct contact details for where the family are at present, and how they have or haven't accessed services, I'll happily make sure that the support that is available is provided to them. But we're really talking about practical and emotional support for families. This is an area where we don't have responsibility for dealing with both refugee and returns policies and family reunion. The Welsh Government has been clear, though, that we want a more generous approach to people seeking asylum, people fleeing war zones, and for a proper family reunion service. We actually provided funding towards the service provided by the Red Cross. As I say, I recognise that there's concern on all sides of this Chamber. We'll continue to play as constructive a role as we can do here in the Welsh Government, and with, as I say, the clarity in our call for a ceasefire, for an increase in aid and for the hostages to be released.
Safbwynt Llywodraeth Cymru ers cryn amser yw y dylai fod cadoediad ar unwaith. Mae angen cynnydd sylweddol i lwybrau ar gyfer cymorth, yn ogystal â faint o gymorth sy'n cael ei ddarparu, oherwydd mae argyfwng dyngarol gwirioneddol yn digwydd o'n blaenau, yn ogystal â datrys y materion ynghylch yr erchyllterau a ddigwyddodd ar 7 Hydref, sy'n cynnwys rhyddhau'r holl wystlon. Nawr, nid wyf i'n credu, ar draws y Siambr hon, y bydd pobl yn anghytuno â'r safbwynt hwnnw. Ein her yw lefel y dylanwad sydd gennym ni ar y rhai sy'n gwneud penderfyniadau yn y rhanbarth, y sgyrsiau sy'n cael eu cynnal rhwng gwahanol weithredwyr i geisio sicrhau cadoediad, a'r gallu i roi terfyn ar y lladd.
Nawr, o ran yr hyn y gallwn ni ei wneud yn ymarferol yng Nghymru—fe wnaethoch chi sôn am deulu Lianne Sharabi—rydym ni'n parhau i ddarparu cymorth ymarferol, o ran llesiant emosiynol pobl sy'n byw yng Nghymru. Rwy'n cydnabod bod pobl ar bob ochr i'r gwrthdaro hwn sy'n cael eu heffeithio'n uniongyrchol mewn etholaethau a rhanbarthau yma yng Nghymru. Pe gallai'r Aelod roi manylion cyswllt mwy uniongyrchol i mi ar gyfer lle mae'r teulu ar hyn o bryd, a sut y maen nhw neu nad ydyn nhw wedi manteision ar wasanaethau, byddaf yn hapus i wneud yn siŵr bod y cymorth sydd ar gael yn cael ei ddarparu iddyn nhw. Ond rydym ni'n siarad mewn gwirionedd am gefnogaeth ymarferol ac emosiynol i deuluoedd. Mae hwn yn faes lle nad oes gennym ni gyfrifoldeb dros ymdrin â pholisïau ffoaduriaid a dychweliadau ac aduniad teuluol. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn eglur, fodd bynnag, ein bod ni eisiau dull mwy hael o ymdrin â phobl sy'n ceisio lloches, pobl sy'n ffoi o ardaloedd rhyfel, ac am wasanaeth aduniad teuluol priodol. A dweud y gwir, fe wnaethon ni ddarparu cyllid tuag at y gwasanaeth a ddarperir gan y Groes Goch. Fel y dywedais i, rwy'n cydnabod bod pryder ar bob ochr i'r Siambr hon. Byddwn yn parhau i chwarae rhan mor adeiladol ag y gallwn ni ei wneud yma yn Llywodraeth Cymru, a chyda, fel y dywedais i, yr eglurder yn ein galwad am gadoediad, am gynnydd i gymorth ac i'r gwystlon gael eu rhyddhau.
Thank you, First Minister, for that response. Like others in this Chamber, I have been very concerned about the increase in antisemitism, and, indeed, in anti-Muslim hatred, since 7 October, even on our streets here in Wales. Now, one of the things that the Welsh Government could do to try to address antisemitism, particularly on our university campuses, is to require, as a condition of funding for our universities, higher education institutions to adopt the International Holocaust Remembrance Alliance definition of antisemitism. Is that something that your Government will require them to do?
Diolch yn fawr, Prif Weinidog, am yr ateb yna. Fel pobl eraill yn y Siambr hon, rwyf i wedi bod yn bryderus iawn am y cynnydd mewn gwrthsemitiaeth, ac, yn wir, casineb gwrth-Fwslimaidd, ers 7 Hydref, hyd yn oed ar ein strydoedd ni yma yng Nghymru. Nawr, un o'r pethau y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud i geisio mynd i'r afael â gwrthsemitiaeth, yn enwedig ar ein campysau prifysgol, yw ei gwneud yn ofynnol, fel amod o gyllid ar gyfer ein prifysgolion, i sefydliadau addysg uwch fabwysiadu diffiniad Cynghrair Ryngwladol Cofio'r Holocost o wrthsemitiaeth. A yw hyn yn rhywbeth y bydd eich Llywodraeth yn ei gwneud yn ofynnol iddyn nhw ei wneud?
The Government, of course—this Welsh Government—has recognised the IHRA definition of antisemitism. So, it goes into the work that we do. It is part of how we see our delivery of a genuinely anti-racist Wales. I am pleased that the Member recognises that there has been both a rise in antisemitism on the streets in communities that we represent and, indeed, a rise in Islamaphobia. I have seen that in my own constituency, sadly. I'm not sure that the proposal he makes on requiring the recognition of the IHRA as a funding condition for universities will actually help to deliver the practical measures that we need to see a reduction in antisemitism and Islamaphobia on university campuses. I think it is part of a whole society challenge and effort, where you want people to be able to discuss topics in a way that is safe and does not increase the hate and the division that already exists. That will continue to guide the approach that this Government takes in our engagement with families, communities and wider stakeholders in Wales.
Mae'r Llywodraeth, wrth gwrs—y Llywodraeth hon yng Nghymru—wedi cydnabod diffiniad IHRA o wrthsemitiaeth. Felly, mae'n cyfrannu at y gwaith yr ydym ni'n ei wneud. Mae'n rhan o'r ffordd yr ydym ni'n gweld ein darpariaeth o Gymru wirioneddol wrth-hiliol. Rwy'n falch bod yr Aelod yn cydnabod y bu cynnydd mewn gwrthsemitiaeth ar y strydoedd mewn cymunedau yr ydym ni'n eu cynrychioli ac, yn wir, cynnydd mewn Islamoffobia. Rwyf i wedi gweld hynny yn fy etholaeth fy hun, yn anffodus. Nid wyf i'n siŵr y bydd y cynnig y mae'n ei wneud o ran ei gwneud yn ofynnol cydnabod yr IHRA fel amod ariannu i brifysgolion mewn gwirionedd yn helpu i gyflawni'r mesurau ymarferol sydd eu hangen arnom ni i weld gostyngiad mewn gwrthsemitiaeth ac Islamoffobia ar gampysau prifysgolion. Rwy'n credu ei fod yn rhan o her ac ymdrech cymdeithas gyfan, lle rydych chi eisiau i bobl allu trafod pynciau mewn ffordd sy'n ddiogel ac nad yw'n cynyddu'r casineb a'r rhaniad sydd eisoes yn bodoli. Bydd hynny'n parhau i lywio'r dull y mae'r Llywodraeth hon yn ei ddilyn yn ein hymgysylltiad â theuluoedd, cymunedau a rhanddeiliaid ehangach yng Nghymru.
First Minister, many families in Newport East have been and are affected by the events in Israel and Gaza, and what they want, as we've already touched upon, is an immediate and permanent ceasefire, the release of hostages, sufficient humanitarian aid finding its way into Gaza and, indeed, the beginnings of a political process that will bring a lasting peaceful solution. António Guterres, the Secretary General of the United Nations, I believe has spoken very powerfully about these important moments in history and the need not to be a bystander. So, I would just say, First Minister, that we have different levels of responsibility, obviously, as you've touched upon, at different levels of Government, but it is really important for political leaders and politicians—all of us—at all levels not to be bystanders and to call for humanity to prevail.
Prif Weinidog, effeithiwyd ar lawer o deuluoedd yn Nwyrain Casnewydd, ac effeithiwyd arnynt gan y digwyddiadau yn Israel a Gaza, a'r hyn y maen nhw ei eisiau, fel yr ydym ni eisoes wedi sôn amdano, yw cadoediad ar unwaith a pharhaol, rhyddhau gwystlon, cymorth dyngarol digonol yn cyrraedd Gaza ac, yn wir, dechreuadau proses wleidyddol a fydd yn dod ag ateb heddychlon sy'n para. Rwy'n credu bod António Guterres, Ysgrifennydd Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig, wedi siarad yn rymus iawn am yr adegau pwysig hyn mewn hanes a'r angen i beidio â bod yn wyliwr. Felly, y cwbl y byddwn i'n ei ddweud, Prif Weinidog, yw bod gennym ni wahanol lefelau o gyfrifoldeb, yn amlwg, fel yr ydych chi wedi sôn, ar wahanol lefelau o Lywodraeth, ond mae'n bwysig iawn i arweinwyr gwleidyddol a gwleidyddion—pob un ohonom ni—ar bob lefel i beidio â bod yn wylwyr ac i alw ar ddynoliaeth i fod yn drech.
Again, I don't think there is a single Member across this Chamber that would disagree with the sentiment and the statement made by John Griffiths. I'm interested in how innocent civilians, whether they be Israeli or Palestinan, can actually plan a future with the peace and security that we take for granted in this country. As I said, the Welsh Government is clear: we want to see an immediate end to the killing, a ceasefire; we want to see an immediate significant increase in the aid that can be provided; we want to see hostages returned. It remains my view that the long-term way to guarantee the stability and peaceful security that citizens should expect is for there to be a viable, secure Israel, as a neighbour to a viable and secure Palestinian state. We are a long way off from that being delivered in reality.
Eto, nid wyf i'n credu bod yr un Aelod ar draws y Siambr hon a fyddai'n anghytuno â'r safbwynt a'r datganiad a wnaed gan John Griffiths. Mae gen i ddiddordeb mewn sut y gall sifiliaid diniwed, pa un a ydyn nhw'n Israeliaid neu'n Balestiniaid, gynllunio dyfodol gyda'r heddwch a'r diogelwch yr ydym ni'n eu cymryd yn ganiataol yn y wlad hon. Fel y dywedais, mae Llywodraeth Cymru yn eglur: rydym ni eisiau gweld terfyn ar y lladd ar unwaith, cadoediad; rydym ni eisiau gweld cynnydd sylweddol ar unwaith yn y cymorth y gellir ei ddarparu; rydym ni eisiau gweld gwystlon yn cael eu dychwelyd. Fy safbwynt i o hyd yw mai'r ffordd hirdymor i sicrhau'r sefydlogrwydd a'r diogelwch heddychlon y dylai dinasyddion ei ddisgwyl yw cael Israel hyfyw, ddiogel, fel cymydog i wladwriaeth Balesteinaidd hyfyw a diogel. Rydym ni ymhell i ffwrdd o gyflawni hynny mewn gwirionedd.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, why is the economy Minister's judgment on accepting political donations more principled than yours?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, pam mae crebwyll Gweinidog yr economi o ran derbyn rhoddion gwleidyddol yn fwy egwyddorol nag un chi?
I don't think there's a difference in principle at all. I have been clear, as, indeed, have both of the leadership campaigns from the recent past, that all donations will be declared in accordance with all of the requirements. They've been registered and recorded, they're available, and we will deal with not just the rules for the contest, the legal requirements, but we'll carry on being open about what has happened and the future. My own party is undertaking a review following our recent leadership contest. It was a very harmonious and positive meeting of the Welsh executive of Welsh Labour, the Member will be delighted to know, and we have agreement on a way forward to look at both communications with members, campaign finance, nominations and, indeed, the length of the contest. And I look forward to that objective group of people coming back with their report.
Nid wyf i'n credu bod gwahaniaeth o ran egwyddor o gwbl. Rwyf i wedi bod yn eglur, fel, yn wir, y mae'r ddwy ymgyrch arweinyddiaeth o'r gorffennol diweddar, y bydd yr holl roddion yn cael eu datgan yn unol â'r holl ofynion. Maen nhw wedi cael eu cofrestru a'u cofnodi, maen nhw ar gael, a byddwn yn ymdrin nid yn unig â'r rheolau ar gyfer yr ornest, y gofynion cyfreithiol, ond byddwn yn parhau i fod yn agored am yr hyn sydd wedi digwydd a'r dyfodol. Mae fy mhlaid fy hun yn cynnal adolygiad yn dilyn ein cystadleuaeth arweinyddiaeth ddiweddar. Roedd yn gyfarfod cytûn a chadarnhaol iawn o weithrediaeth Cymru Llafur Cymru, bydd yr Aelod yn falch iawn o wybod, ac mae gennym ni gytundeb ar ffordd ymlaen i edrych ar ohebiaeth ag aelodau, cyllid ymgyrchoedd, enwebiadau ac, yn wir, hyd yr ornest. Ac rwy'n edrych ymlaen at y grŵp gwrthrychol hwnnw o bobl yn dod yn ôl gyda'u hadroddiad.
Obviously, that's an internal investigation, First Minister. I think most people objectively looking at this would agree with the economy Minister's assertion on The Politics Show that he wouldn't have taken a donation from a company that has numerous criminal convictions against it for environmental infringements. The news came out over the weekend of a company that is in receipt of a £400,000 loan from an organisation at arm's length from the Welsh Government that you were the Minister responsible for, and has numerous planning applications, in particular a solar park, before the Welsh Government's Planning Inspectorate at the moment. I think a reasonable person, which is what the ministerial code talks of, would say that there is a potential conflict of interest there in your good self and the person who made this donation. Would you agree with me that a reasonable person would draw the same conclusions as the economy Minister? If he was offered that donation, he would have turned it down.
Yn amlwg, ymchwiliad mewnol yw hwnnw, Prif Weinidog. Rwy'n credu y byddai'r rhan fwyaf o bobl sy'n edrych yn wrthrychol ar hyn yn cytuno â honiad Gweinidog yr economi ar The Politics Show na fyddai wedi cymryd rhodd gan gwmni sydd ag euogfarnau troseddol niferus yn ei erbyn am droseddau amgylcheddol. Cyhoeddwyd y newyddion dros y penwythnos am gwmni sy'n derbyn benthyciad o £400,000 gan sefydliad sydd ar hyd braich o Lywodraeth Cymru mai chi oedd y Gweinidog a oedd yn gyfrifol amdano, ac sydd â nifer o geisiadau cynllunio, parc solar yn arbennig, gerbron Arolygiaeth Gynllunio Llywodraeth Cymru ar hyn o bryd. Rwy'n credu y byddai unigolyn rhesymol, sef yr hyn y mae'r cod y gweinidogion yn sôn amdano, yn dweud bod gwrthdaro buddiannau posibl yno o ran chi eich hun a'r sawl a wnaeth y rhodd hon. A fyddech chi'n cytuno â mi y byddai unigolyn rhesymol yn dod i'r un casgliadau â Gweinidog yr economi? Pe bai ef wedi cael cynnig y rhodd honno, byddai wedi ei gwrthod.
I think a reasonable person would be interested in the facts. Let me run through the facts about the issue that you've raised about DBW's support. The development bank has given the following factual statement: in 2023 it agreed a loan to Neal Soil Suppliers for £400,000 that funded the purchase of a solar park within the Vale of Glamorgan constituency; that purchase has gone ahead and they are on track to repay that loan with interest in the five-year term agreed.
The development bank makes commercial loans and equity investments in small and medium businesses in Wales. Those lending and investment decisions are taken by the development bank, and they're wholly independent of Welsh Government Ministers. A reasonable person understanding the facts of the matter I don't think would then conclude that there is a conflict that exists.
Indeed, of course, within the ministerial code, there is the requirement to separate ministerial and constituency interests. The Member made reference to an application that may come before Welsh Ministers. As it's in my constituency, I cannot and will not have any part to play in that decision, a point that has been made very clearly by the housing, local government and planning Cabinet Secretary. I think a reasonable person would be interested in the facts.
I should also make clear that I believe that DBW is a Welsh success story. It has 11 active funds for business worth £1.2 billion, supporting more that 2,700 businesses across the country. When it comes to its commercial loan and equity investments, Ministers have not made a decision in any of those more than 2,700 investment choices.
Rwy'n credu y byddai gan unigolyn rhesymol ddiddordeb yn y ffeithiau. Gadewch i mi fynd drwy'r ffeithiau am y mater yr ydych chi wedi ei godi am gefnogaeth Banc Datblygu Cymru. Mae'r banc datblygu wedi rhoi'r datganiad ffeithiol canlynol: yn 2023 cytunodd ar fenthyciad i Neal Soil Suppliers o £400,000 a ariannodd brynu parc solar yn etholaeth Bro Morgannwg; mae'r pryniant hwnnw wedi digwydd ac maen nhw ar y trywydd iawn i ad-dalu'r benthyciad hwnnw gyda llog yn y tymor pum mlynedd y cytunwyd arno.
Mae'r banc datblygu yn gwneud benthyciadau masnachol a buddsoddiadau ecwiti mewn busnesau bach a chanolig yng Nghymru. Y banc datblygu sy'n gwneud y penderfyniadau benthyca a buddsoddi hynny, ac maen nhw'n gwbl annibynnol ar Weinidogion Llywodraeth Cymru. Nid wyf i'n credu y byddai unigolyn rhesymol sy'n deall ffeithiau'r mater yn dod i'r casgliad wedyn bod gwrthdaro yn bodoli.
Yn wir, wrth gwrs, yng nghod y gweinidogion, ceir y gofyniad i wahanu buddiannau gweinidogol ac etholaethol. Cyfeiriodd yr Aelod at gais a allai ddod gerbron Gweinidogion Cymru. Gan ei fod yn fy etholaeth i, ni allaf ac ni fydd gennyf unrhyw ran i'w chwarae yn y penderfyniad hwnnw, pwynt sydd wedi cael ei wneud yn eglur iawn gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros dai, llywodraeth leol a chynllunio. Rwy'n credu y byddai gan unigolyn rhesymol ddiddordeb yn y ffeithiau.
Dylwn hefyd ei gwneud yn eglur fy mod i'n credu bod Banc Datblygu Cymru yn un o lwyddiannau Cymru. Mae ganddo 11 cronfa weithredol ar gyfer busnes gwerth £1.2 biliwn, sy'n cefnogi mwy na 2,700 o fusnesau ledled y wlad. O ran ei fenthyciadau masnachol a'i fuddsoddiadau ecwiti, nid yw Gweinidogion wedi gwneud penderfyniad yn unrhyw un o'r mwy na 2,700 o ddewisiadau buddsoddi hynny.
This is having a real corrosive effect on the Government, as the silence of your own benches is showing here before everyone today. There cannot be any question that that reasonable person that you and I are referring to would draw the conclusion that the economy Secretary drew, that this donation should not have been accepted.
I said to you, First Minister, in a letter that the way to address this would be in the way that your predecessor did in 2017 when there were issues that were deflecting from the important work of Government—to appoint an independent adviser on the ministerial code to look at this and actually address these concerns that people have. Regrettably, this morning, you have sent me a letter saying you will not undertake that perfectly reasonable proposition of having an independent adviser to look into the suggestions that have been put around this donation.
I would prefer to be here questioning you today about the crisis in the cancer services across Wales that the director of Macmillan Wales highlighted in his comments on the weekend. I would urge you again, First Minister, given the severity of some of the assertions that have been made, and in particular the corrosive nature of those assertions, to look at the appointment of an independent adviser to address these concerns and provide you with what I hope is a clean bill of health—I genuinely hope that—so that you as First Minister, along with the rest of the Government, can get on with that important work of delivering on reducing the health waiting times, getting our economy moving and improving educational attainment across Wales. That is the agenda that the Government should be addressing, not week after week seeing these various bits of information appearing around the donations that were made to your leadership campaign, which the economy Secretary said he wouldn't have accepted.
Mae hyn yn cael effaith ddeifiol wirioneddol ar y Llywodraeth, fel y mae tawelwch eich meinciau eich hun yn ei ddangos yma gerbron pawb heddiw. Ni all fod unrhyw gwestiwn y byddai'r unigolyn rhesymol hwnnw yr ydych chi a minnau'n cyfeirio ato yn dod i'r casgliad y daeth Ysgrifennydd yr economi iddo, na ddylid fod wedi derbyn y rhodd hon.
Dywedais wrthych chi, Prif Weinidog, mewn llythyr mai'r ffordd i fynd i'r afael â hyn fyddai yn y ffordd y gwnaeth eich rhagflaenydd yn 2017 pan oedd materion a oedd yn tynnu sylw oddi wrth waith pwysig y Llywodraeth—sef penodi cynghorydd annibynnol ar god y gweinidogion i edrych ar hyn a rhoi sylw gwirioneddol i'r pryderon hyn sydd gan bobl. Yn anffodus, y bore yma, rydych chi wedi anfon llythyr ataf i yn dweud na fyddwch yn ymgymryd â'r cynnig cwbl resymol hwnnw o gael cynghorydd annibynnol i edrych ar yr awgrymiadau a wnaed ynghylch y rhodd hon.
Byddai'n well gen i fod yma yn eich holi chi heddiw am yr argyfwng yn y gwasanaethau canser ledled Cymru a amlygwyd gan gyfarwyddwr Macmillan Cymru yn ei sylwadau dros y penwythnos. Byddwn yn eich annog eto, Prif Weinidog, o ystyried difrifoldeb rhai o'r honiadau a wnaed, ac yn enwedig natur ddeifiol yr honiadau hynny, i ystyried penodi cynghorydd annibynnol i fynd i'r afael â'r pryderon hyn a rhoi'r hyn yr wyf i'n ei obeithio sy'n eich clirio'n llwyr—rwyf i wir yn gobeithio hynny—fel y gallwch chi fel Prif Weinidog, ynghyd â gweddill y Llywodraeth, fwrw ymlaen â'r gwaith pwysig hwnnw o gyflawni'r gwaith pwysig hwnnw o leihau amseroedd aros iechyd, cael ein heconomi i symud a gwella cyrhaeddiad addysgol ledled Cymru. Dyna'r agenda y dylai'r Llywodraeth fod yn mynd i'r afael â hi, nid wythnos ar ôl wythnos yn gweld y gwahanol ddarnau hyn o wybodaeth yn ymddangos ynghylch y rhoddion a wnaed i'ch ymgyrch arweinyddiaeth, y dywedodd Ysgrifennydd yr economi na fyddai wedi eu derbyn.
Let's go back again to the facts. The donations have been declared for both leadership campaigns. When it comes to support provided by the Development Bank of Wales, it made an investment choice with a commercial loan more than a year ago, and that has gone into the purchase of an individual asset, and repayments are being made in line with the terms of that loan. All of those loan and equity investments to businesses in Wales are made independent of the Welsh Government by the Development Bank of Wales. Those are the facts. There is no reason to undertake an investigation when the facts are so clear and unambiguous. And I say again, the Development Bank of Wales is a Welsh success story. More than 2,700 businesses are supported by its activity. It makes those choices independently of the Welsh Government. And all of those issues will affect constituencies and regions across Wales represented by different Members in this Chamber. I'm very clear about the fact that those are the facts.
There is no reason to undertake an individual independent investigation simply on the basis of an opposition press release. I agree with the leader of the opposition, though, that the really important business for the future of our country goes back to the priorities that I set out last week—the priorities facing families in every constituency, people who are worried about whether they're going to be able to pay their bills at the end of the month, people who have permanently seen a rise in their mortgage payments, thanks, of course, to what's happened over the last few years. This Government is focused on the reality of the cost-of-living crisis, the increased tax burden for working people, the reality that we do have more to do on a range of issues. That's why I'm so delighted that the talks started yesterday with the British Medical Association to help resolve industrial action. We will remain focused on the challenges that face Wales. That is the view of all Ministers in this Government. That is what Welsh Labour will be taking forward in our purpose—delivering for Wales.
Gadewch i ni ddychwelyd eto at y ffeithiau. Mae'r rhoddion wedi cael eu datgan ar gyfer y ddwy ymgyrch arweinyddiaeth. O ran cymorth a ddarparwyd gan Fanc Datblygu Cymru, fe wnaeth ddewis buddsoddi gyda benthyciad masnachol dros flwyddyn yn ôl, ac mae hwnnw wedi mynd at brynu ased unigol, ac mae ad-daliadau'n cael eu gwneud yn unol â thelerau'r benthyciad hwnnw. Mae'r holl fuddsoddiadau benthyciad ac ecwiti hynny i fusnesau yng Nghymru yn cael eu gwneud yn annibynnol ar Lywodraeth Cymru gan Fanc Datblygu Cymru. Dyna'r ffeithiau. Does dim rheswm i gynnal ymchwiliad pan fo'r ffeithiau mor eglur a diamwys. A dywedaf eto, mae Banc Datblygu Cymru yn un o lwyddiannau Cymru. Mae mwy na 2,700 o fusnesau'n cael eu cefnogi gan ei weithgarwch. Mae'n gwneud y dewisiadau hynny yn annibynnol ar Lywodraeth Cymru. A bydd yr holl faterion hynny yn effeithio ar etholaethau a rhanbarthau ledled Cymru sy'n cael eu cynrychioli gan wahanol Aelodau yn y Siambr hon. Rwy'n eglur iawn am y ffaith mai dyna'r ffeithiau.
Nid oes unrhyw reswm i gynnal ymchwiliad annibynnol unigol dim ond ar sail datganiad i'r wasg gan yr wrthblaid. Rwy'n cytuno ag arweinydd yr wrthblaid, fodd bynnag, bod y busnes pwysig iawn ar gyfer dyfodol ein gwlad yn mynd yn ôl i'r blaenoriaethau a amlinellais yr wythnos diwethaf—y blaenoriaethau sy'n wynebu teuluoedd ym mhob etholaeth, pobl sy'n poeni a ydyn nhw'n mynd i allu talu eu biliau ar ddiwedd y mis, pobl sydd wedi gweld cynnydd parhaol yn eu taliadau morgais, diolch, wrth gwrs, i'r hyn sydd wedi digwydd dros y blynyddoedd diwethaf. Mae'r Llywodraeth hon yn canolbwyntio ar realiti'r argyfwng costau byw, y baich treth cynyddol i bobl sy'n gweithio, y realiti bod gennym ni fwy i'w wneud ar amrywiaeth o faterion. Dyna pam rwyf i mor falch bod y trafodaethau wedi dechrau ddoe gyda Chymdeithas Feddygol Prydain i helpu i ddatrys gweithredu diwydiannol. Byddwn yn parhau i ganolbwyntio ar yr heriau sy'n wynebu Cymru. Dyna farn yr holl Weinidogion yn y Llywodraeth hon. Dyna fydd Llafur Cymru yn bwrw ymlaen ag ef yn ein pwrpas—cyflawni dros Gymru.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. It's over a month now since the First Minister took office. This is his second scrutiny session. These questions just aren't going away, are they? We've had the sheer scale of the payments to his leadership campaign—£200,000. We've had the source of that money—a convicted polluter. Then we know that that company was in debt to the First Minister's own Government. Everybody in this Chamber should want to defend Welsh democracy from the harm those kinds of actions can cause. Now, with even Labour MSs speaking out, and a member of his own Government, his rival in the leadership contest, we know that most Senedd Members here believe he's shown poor judgment.
But so that we can understand, when the money was offered, did the First Minister ask who it was from, was told about the donor's criminal past and said, 'Ah, it doesn't matter, I'll take the money anyway', in which case, that raises fundamental questions of judgment, or was it that despite the scale of this donation, he didn't think to ask for proper due diligence? That would, again, be very poor judgment. Which was it?
Diolch, Llywydd. Mae dros fis bellach ers i'r Prif Weinidog ddechrau ei swydd. Hon yw ei ail sesiwn graffu. Nid yw'r cwestiynau hyn yn diflannu, ydyn nhw? Rydym ni wedi cael gwir faint y taliadau i'w ymgyrch arweinyddiaeth—£200,000. Rydym ni wedi cael ffynhonnell yr arian hwnnw—llygrydd a gafwyd yn euog. Yna rydym ni'n gwybod bod y cwmni hwnnw mewn dyled i Lywodraeth y Prif Weinidog ei hun. Dylai pawb yn y Siambr hon fod eisiau amddiffyn democratiaeth Cymru rhag y niwed y gall y mathau hynny o weithredoedd ei achosi. Nawr, gyda hyd yn oed ASau Llafur yn codi llais, ac aelod o'i Lywodraeth ei hun, ei wrthwynebydd yn yr ornest arweinyddiaeth, rydym ni'n gwybod bod y rhan fwyaf o Aelodau'r Senedd yma yn credu ei fod wedi dangos crebwyll gwael.
Ond fel y gallwn ni ddeall, pan gynigiwyd yr arian, a wnaeth y Prif Weinidog ofyn gan bwy yr oedd wedi dod, a ddywedwyd wrtho am orffennol troseddol y rhoddwr a dweud, 'O, does dim ots, fe gymeraf i'r arian beth bynnag', ac os felly, mae hynny'n codi cwestiynau sylfaenol o ran crebwyll, neu ai'r gwir, er gwaethaf maint y rhodd hon, oedd na wnaeth feddwl gofyn am ddiwydrwydd dyladwy priodol? Byddai hynny, eto, yn grebwyll gwael iawn. Pa un oedd hi?
All of the due diligence was undertaken about whether this was a permissible donor that money could be accepted from, and it was declared properly and it's on the record now. It's worth pointing out, actually, that for any of the donors to either of the leadership campaigns, there will be processes in place to make sure that those individuals cannot make choices about those businesses that have donated, and that's to make sure that the ministerial code is properly adhered to and that we don't have conflicts of interest.
I'm very clear—and the Member made the point, again, made by the leader of the Conservatives—about the reality that the Development Bank of Wales had provided loan support, loan support provided without any reference to Welsh Government Ministers, no involvement in the process, with their own individual assessment of whether that loan should be provided, and it was used for the purpose that it was given—the purchase of a solar farm—and it's on track to be repaid within the term. I'm very comfortable that the Development Bank of Wales could and should run its own business without ministerial interference in individual loan and investment choices. That in itself would be a real problem, and one that I will not undertake.
Cyflawnwyd yr holl ddiwydrwydd dyladwy ynghylch a oedd hwn yn rhoddwr a ganiatawyd y gellid derbyn arian ganddo, a chafodd ei ddatgan yn briodol ac mae ar y cofnod nawr. Mae'n werth nodi, a dweud y gwir, y bydd prosesau ar waith i unrhyw un o'r rhoddwyr i'r naill neu'r llall o'r ymgyrchoedd arweinyddol i wneud yn siŵr na all yr unigolion hynny wneud dewisiadau am y busnesau hynny sydd wedi rhoi, ac mae hynny i wneud yn siŵr y cydymffurfir yn briodol â chod y gweinidogion ac nad oes gennym ni achosion o wrthdaro buddiannau.
Rwy'n eglur iawn—a gwnaeth yr Aelod y pwynt, eto, a wnaed gan arweinydd y Ceidwadwyr—am y realiti bod Banc Datblygu Cymru wedi darparu cymorth benthyciad, cymorth benthyciad a ddarparwyd heb unrhyw gyfeiriad at Weinidogion Llywodraeth Cymru, dim cyfranogiad yn y broses, gyda'u hasesiad unigol eu hunain o ba un a ddylid darparu'r benthyciad hwnnw, ac fe'i defnyddiwyd at y diben y cafodd ei roi—prynu fferm solar—ac mae ar y trywydd iawn i gael ei ad-dalu o fewn y tymor. Rwy'n gyfforddus iawn y gallai ac y dylai Banc Datblygu Cymru redeg ei fusnes ei hun heb ymyrraeth weinidogol mewn dewisiadau benthyciadau a buddsoddi unigol. Byddai hynny ynddo'i hun yn broblem wirioneddol, ac yn un na fyddaf yn ei chyflawni.
The fact that you registered a donation from a convicted polluter doesn't make it good judgment to have accepted that donation. We've long associated Westminster with sleaze; that is not what we want here in Wales. In his acceptance speech, the new First Minister said he wanted to lead a country full of hope, ambition and unity. He can't even unite his own party on whether he was right or not, and I'm not surprised there's obvious unease on his own benches, front and back.
Now, the revelation that Dauson is in debt to the Development Bank of Wales has raised concerns even more because it goes to the heart of Government operations, and the First Minister shouldn't here be deflecting this on to the Development Bank of Wales. We're not questioning the integrity of the Development Bank of Wales, we're questioning his integrity. The ministerial code is clear:
'Ministers must ensure that no conflict arises, or appears to arise, between their public duties and their private interests'.
Private interest, in this case, would be a leadership contest for the Labour Party.
'Ministers should not accept any gift or hospitality which might, or might reasonably appear to, compromise their judgement'.
Now, I believe that that threshold has been reached, and it's why I wrote to the Permanent Secretary, asking for a full independent inquiry and for the findings to be made public. Now, given the public, I think, would have little confidence in the First Minister himself acting as judge and jury in his own case, would he agree on the need for an inquiry to be independent?
Nid yw'r ffaith eich chi bod wedi cofrestru rhodd gan lygrydd a gafwyd yn euog yn golygu ei fod yn grebwyll da eich bod wedi derbyn y rhodd honno. Rydym ni wedi cysylltu San Steffan â llygredd gwleidyddol ers amser maith; nid dyna'r ydym ni ei eisiau yma yng Nghymru. Yn ei araith dderbyn, dywedodd y Prif Weinidog newydd ei fod eisiau arwain gwlad sy'n llawn gobaith, uchelgais ac undod. Ni all hyd yn oed uno ei blaid ei hun ar ba un a oedd yn iawn ai peidio, ac nid wyf i'n synnu bod anniddigrwydd amlwg ar ei feinciau ei hun, blaen a chefn.
Nawr, mae'r datgeliad bod Dauson mewn dyled i Fanc Datblygu Cymru wedi codi pryderon hyd yn oed yn fwy gan ei fod yn mynd at wraidd gweithrediadau'r Llywodraeth, ac ni ddylai'r Prif Weinidog fod yma yn gwyro hyn at Fanc Datblygu Cymru. Nid ydym ni'n cwestiynu uniondeb Banc Datblygu Cymru, rydym ni'n cwestiynu ei uniondeb ef. Mae cod y gweinidogion yn eglur:
'Rhaid i'r Gweinidogion sicrhau nad oes unrhyw wrthdaro, nac unrhyw argraff bod gwrthdaro, rhwng eu dyletswyddau cyhoeddus a'u buddiannau preifat'.
Buddiant preifat, yn yr achos hwn, fyddai gornest arweinyddiaeth i'r Blaid Lafur.
'Ni ddylai'r Gweinidogion dderbyn unrhyw rodd neu letygarwch a allai godi amheuon am ddoethineb eu barn neu a allai eu rhoi o dan rwymedigaeth amhriodol neu a allai, yn rhesymol, roi’r argraff honno'.
Nawr, rwy'n credu y cyrhaeddwyd y trothwy hwnnw, a dyna pam yr ysgrifennais at yr Ysgrifennydd Parhaol, yn gofyn am ymchwiliad annibynnol llawn ac i'r canfyddiadau gael eu cyhoeddi. Nawr, o ystyried, rwy'n credu, mai prin fyddai'r hyder y byddai gan y cyhoedd yn y Prif Weinidog ei hun yn gweithredu fel barnwr a rheithgor yn ei achos ei hun, a fyddai'n cytuno ar yr angen i ymchwiliad fod yn annibynnol?
Well, let's go back to the facts: when it comes to the choice made by DBW—and you are questioning the choice—the choice is made independently by the—[Interruption.] The choice is made independently by the development bank. It independently decides whether to invest or not, and that is entirely separate from any choice made by a Welsh Government Minister. If a Welsh Government Minister doesn't have any engagement or involvement in the choice, it's hard to see how there is a conflict. And more than that, of course, this is a business within my constituency, and the ministerial code is crystal clear that I cannot make choices about businesses within my constituency. It's therefore difficult to see where there is a reason or evidence to support an independent investigation. And, in fact, as we've been through last week, it's a regular feature that Ministers have to separate out their own constituency interests. It happens, for example, when submissions are made around Celsa Steel UK, based in my constituency—I cannot and do not make choices around them. It's exactly the same for other businesses if there is an issue where a Welsh Minister needs to make a choice.
And when it comes to the future, I've been crystal clear about the support for a new environmental governance regime, increasing standards for what we expect of businesses and their environmental footprint. That remains a commitment of this Government; I look forward to that coming into legislation during this term.
And when it comes to unity, the Welsh executive committee of Welsh Labour has been very united—a very positive meeting took place on Saturday. There's unity about the process we're undertaking, moving forward, and, indeed, the focus on the priorities I set out last week: the families who are interested in whether they can pay their bills at the end of the month, and the businesses that are worried about whether they're going to have the sort of future and stability in the Government they want to see at a Welsh and a UK level. The challenge is over a different frame of investment in our public services and support for the economy. Those are the priorities that this Government will continue to focus on, and all Members of our Government will continue to do so.
Wel, gadewch i ni ddychwelyd at y ffeithiau: pan ddaw at y dewis a wnaed gan Fanc Datblygu Cymru—ac rydych chi'n cwestiynu'r dewis—mae'r dewis yn cael ei wneud yn annibynnol gan y—[Torri ar draws.] Mae'r dewis yn cael ei wneud yn annibynnol gan y banc datblygu. Mae'n penderfynu yn annibynnol a ddylid buddsoddi ai peidio, ac mae hynny'n hollol ar wahân i unrhyw ddewis a wneir gan Weinidog Llywodraeth Cymru. Os nad oes gan Weinidog Llywodraeth Cymru unrhyw ymgysylltiad na chyfranogiad yn y dewis, mae'n anodd gweld sut mae gwrthdaro. Ac yn fwy na hynny, wrth gwrs, busnes yn fy etholaeth i yw hwn, ac mae cod y gweinidogion yn gwbl eglur na allaf i wneud dewisiadau ynghylch busnesau yn fy etholaeth. Felly mae'n anodd gweld lle mae rheswm neu dystiolaeth i gefnogi ymchwiliad annibynnol. Ac, mewn gwirionedd, fel yr ydym ni wedi ei drafod yr wythnos diwethaf, mae'n nodwedd reolaidd bod yn rhaid i Weinidogion wahanu eu buddiannau etholaethol eu hunain. Mae'n digwydd, er enghraifft, pan fydd cyflwyniadau yn cael ei gwneud ynghylch Celsa Steel UK, sydd wedi'i leoli yn fy etholaeth i—ni allaf ac nid wyf i'n gwneud dewisiadau amdanyn nhw. Mae'n union yr un fath o ran busnesau eraill os oes mater lle mae angen i Weinidog Cymru wneud dewis.
A phan ddaw at y dyfodol, rwyf i wedi bod yn gwbl eglur ynghylch y gefnogaeth i drefn llywodraethu amgylcheddol newydd, gan gynyddu safonau ar gyfer yr hyn yr ydym ni'n ei ddisgwyl gan fusnesau a'u hôl troed amgylcheddol. Mae hynny'n dal i fod yn ymrwymiad gan y Llywodraeth hon; edrychaf ymlaen at weld hynny'n dod i mewn i ddeddfwriaeth yn ystod y tymor hwn.
A phan ddaw at undod, mae pwyllgor gweithredol Cymru Llafur Cymru wedi bod yn unedig iawn—cynhaliwyd cyfarfod cadarnhaol iawn ddydd Sadwrn. Ceir undod ynghylch y broses yr ydym ni'n ymgymryd â hi, gan symud ymlaen, ac, yn wir, y pwyslais ar y blaenoriaethau a amlinellais yr wythnos diwethaf: y teuluoedd sydd â diddordeb mewn p'un a allan nhw dalu eu biliau ar ddiwedd y mis, a'r busnesau sy'n poeni a ydyn nhw'n mynd i gael y math o ddyfodol a sefydlogrwydd yn y Llywodraeth y maen nhw eisiau ei gweld ar lefel Cymru a'r DU. Mae'r her dros ffrâm wahanol o fuddsoddiad yn ein gwasanaethau cyhoeddus a'n cefnogaeth i'r economi. Dyna'r blaenoriaethau y bydd y Llywodraeth hon yn parhau i ganolbwyntio arnyn nhw, a bydd pob Aelod o'n Llywodraeth yn parhau i wneud hynny.
Perhaps it's because people are struggling financially that they can't understand why this First Minister is so flippant about a gift of £200,000. And for the record, I'm not questioning a decision made by the Development Bank of Wales; the choice that we're talking about here was the choice of the First Minister to accept or not accept that money.
Now, the First Minister has now commissioned one of his predecessors, Carwyn Jones, to undertake a review of the rules surrounding donations in its leadership contests. In the interests of transparency, it's regrettable that the First Minister chose a party insider rather than somebody unaffiliated to Labour to do that review, but at least there is hope that Carwyn Jones won't pull his punches, having previously called the donations 'unfortunate' and claiming that the First Minister has lessons to learn.
Now, the last First Minister told me in this Chamber that the Labour leadership contest was none of my business. I think all of this shows it is all of our business. It's ultimately the Labour Party that chose this First Minister, so in that context, will he commit to making the findings of that review public?
Efallai mai oherwydd bod pobl yn ei chael hi'n anodd yn ariannol na allan nhw ddeall pam mae'r Prif Weinidog hwn mor wamal ynghylch rhodd o £200,000. Ac ar gyfer y cofnod, nid wyf i'n cwestiynu penderfyniad a wnaed gan Fanc Datblygu Cymru; y dewis yr ydym ni'n sôn amdano yma oedd dewis y Prif Weinidog i dderbyn neu beidio â derbyn yr arian hwnnw.
Nawr, mae'r Prif Weinidog bellach wedi comisiynu un o'i ragflaenwyr, Carwyn Jones, i gynnal adolygiad o'r rheolau yn ymwneud â rhoddion yn ei chystadlaethau arweinyddiaeth. Er mwyn tryloywder, mae'n destun gofid bod y Prif Weinidog wedi dewis rhywun y tu mewn i'r blaid yn hytrach na rhywun nad yw'n gysylltiedig â Llafur i gynnal yr adolygiad hwnnw, ond o leiaf mae gobaith na fydd Carwyn Jones yn ymatal, ar ôl galw'r rhoddion yn 'anffodus' yn flaenorol a honni bod gan y Prif Weinidog wersi i'w dysgu.
Nawr, dywedodd y Prif Weinidog olaf wrthyf yn y Siambr hon nad oedd cystadleuaeth arweinyddiaeth Llafur yn ddim o'm busnes i. Rwy'n credu bod hyn oll yn dangos ei fod yn fusnes i bob un ohonom ni. Y Blaid Lafur yn y pen draw a ddewisodd y Prif Weinidog hwn, felly yn y cyd-destun hwnnw, a wnaiff ef ymrwymo i gyhoeddi canfyddiadau'r adolygiad hwnnw?
There are two things. The first is I'm glad the Member has made clear now that he does not challenge the DBW decision. That accepts the objectivity of that decision and the lack of any kind of influence of Welsh Ministers. If you don't accept that, you can't say you're not challenging the decision and the facts about how it independently comes to investment choices. And if, actually, you recognised there is no challenge around its choice, it's hard to see how there is a reason to investigate that. What is there to be investigated if you accept there is no challenge to the decision? If you don't like the way that donations are provided within the contest, well that's a different issue, and that's nothing to do with DBW's choice.
When you look at what we are able to do, I think it is important that my party undertakes a process after the leadership contest, to learn lessons and to move forward. It'll be a decision for the Welsh executive committee, when it receives the report, about what it publishes. I have no doubt at all that it will be in the public domain. In the meantime, and even after that, I look forward to the challenges and the opportunities that this year presents: the challenges that we face with a current UK Government that is not a friend of Wales; the opportunity to argue for an entirely different future, opportunities that you will hear set out again today—last week by Huw Irranca-Davies in his new brief; today, you'll hear from the Cabinet Secretary for North Wales and Transport, and indeed the economy and energy Secretary, setting out what we are looking to do within the rest of this year, and the opportunities for the future to create the better Wales that this Government is committed to delivering.
Ceir dau beth. Y cyntaf yw fy mod i'n falch fod yr Aelod wedi ei gwneud yn eglur nawr nad yw'n herio penderfyniad Banc Datblygu Cymru. Mae hynny'n derbyn gwrthrychedd y penderfyniad hwnnw a diffyg unrhyw fath o ddylanwad Gweinidogion Cymru. Os nad ydych chi'n derbyn hynny, ni allwch ddweud nad ydych chi'n herio'r penderfyniad a'r ffeithiau ynghylch sut y mae'n gwneud dewisiadau buddsoddi yn annibynnol. Ac os, mewn gwirionedd, y gwnaethoch chi gydnabod nad oes her o ran ei ddewis, mae'n anodd gweld sut mae rheswm dros ymchwilio i hynny. Beth sydd i'w ymchwilio os ydych chi'n derbyn nad oes her i'r penderfyniad? Os nad ydych chi'n hoffi'r ffordd y darperir rhoddion o fewn y gystadleuaeth, wel mae hwnnw'n fater gwahanol, ac nid yw hynny'n ddim i'w wneud â dewis Banc Datblygu Cymru.
Pan edrychwch chi ar yr hyn y gallwn ni ei wneud, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig bod fy mhlaid yn ymgymryd â phroses ar ôl yr ornest arweinyddiaeth, i ddysgu gwersi ac i symud ymlaen. Bydd yn benderfyniad i weithrediaeth Cymru, pan fydd yn derbyn yr adroddiad, ynglŷn â'r hyn y mae'n ei gyhoeddi. Nid oes gen i unrhyw amheuaeth o gwbl y bydd yn y parth cyhoeddus. Yn y cyfamser, a hyd yn oed ar ôl hynny, edrychaf ymlaen at yr heriau a'r cyfleoedd y mae eleni yn eu cyflwyno: yr heriau yr ydym ni'n eu hwynebu gyda Llywodraeth bresennol y DU nad yw'n ffrind i Gymru; y cyfle i ddadlau dros ddyfodol cwbl wahanol, cyfleoedd y byddwch chi'n eu clywed yn cael eu cyflwyno eto heddiw—yr wythnos diwethaf gan Huw Irranca-Davies yn ei friff newydd; heddiw, byddwch chi'n clywed gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros Ogledd Cymru a Thrafnidiaeth, ac yn wir yr Ysgrifennydd dros yr economi ac ynni, yn nodi'r hyn yr ydym ni'n bwriadu ei wneud yn ystod gweddill eleni, a'r cyfleoedd ar gyfer y dyfodol i greu'r Gymru well y mae'r Llywodraeth hon wedi ymrwymo i'w sicrhau.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gynnydd Llywodraeth Cymru mewn perthynas â pholisi iechyd o fewn y gwasanaethau tân ac achub? OQ60950
3. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's progress in relation to health policy within the fire and rescue services? OQ60950
Thank you. Workplace health and safety is a matter for employers. However, we have reached an agreement with fire and rescue authorities and unions on reducing the risks of cancer that firefighters may face in their work.
Diolch. Mater i gyflogwyr yw iechyd a diogelwch yn y gweithle. Fodd bynnag, rydym ni wedi dod i gytundeb ag awdurdodau tân ac achub ac undebau ar leihau'r perygl o ganser y gallai diffoddwyr tân ei wynebu yn eu gwaith.
Diolch am yr ateb, Prif Weinidog.
Thank you for that response, First Minister.
The University of Central Lancashire was commissioned by the Fire Brigades Union to conduct the UK firefighter contamination survey in order to provide an evidence base for understanding the risks and common sources of contaminant exposure to firefighters, and the findings were stark. Instances of cancer among firefighters aged 35 to 39 are up to 323 per cent higher than in the general population in the same age category. That's 323 per cent higher.
Now, work, of course, is under way to better protect firefighters from exposure, as we see through the DECON campaign, but there is currently no form of preventative cancer or other disease monitoring programme in place for UK firefighters. Now, a study of occupational disease mortality rates of Scottish firefighters concludes that preventative health monitoring is urgently required to protect UK firefighters' health. Does the First Minister agree, and will he commit now to bringing in specific health monitoring for Welsh firefighters?
Comisiynwyd Prifysgol Canol Swydd Gaerhirfryn gan Undeb y Brigadau Tân i gynnal arolwg halogiad diffoddwyr tân y DU er mwyn darparu sylfaen dystiolaeth ar gyfer deall risgiau a ffynonellau cyffredin o amlygiad i halogyddion i ddiffoddwyr tân, ac roedd y canfyddiadau'n llwm. Mae achosion o ganser ymhlith diffoddwyr tân rhwng 35 a 39 oed hyd at 323 y cant yn uwch nag yn y boblogaeth gyffredinol yn yr un categori oedran. 323 y cant yn uwch.
Nawr, wrth gwrs, mae gwaith ar y gweill i amddiffyn diffoddwyr tân yn well rhag amlygiad, fel y gwelwn ni drwy ymgyrch DECON, ond ar hyn o bryd nid oes unrhyw fath o raglen monitro canser neu glefydau eraill ataliol ar waith ar gyfer diffoddwyr tân y DU. Nawr, mae astudiaeth o gyfraddau marwolaethau o glefydau galwedigaethol diffoddwyr tân yn yr Alban yn dod i'r casgliad bod angen monitro iechyd ataliol ar frys i ddiogelu iechyd diffoddwyr tân y DU. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno, ac a wnaiff ef ymrwymo nawr i gyflwyno monitro iechyd penodol ar gyfer diffoddwyr tân Cymru?
There are two things. The first is I understand the occupational risks for a range of different workers, including firefighters. In fact, during my career as a trade union solicitor before coming to this place, I worked on cases, and personal injury cases as well as, indeed, employment cases, that looked directly at consequences for firefighters when they've attended incidents to protect the public. So, I recognise this is a very real issue for this group of workers and, potentially, for others.
I'm pleased he's mentioned the research that the FBU commissioned from the University of Central Lancashire. Actually, we've taken that through our social partnership forum and we haven't just considered their recommendations, but we're looking for work that can be done to understand what we can do to improve the occupational health and safety position for firefighters.
When it comes to his specific request around cancer screening for firefighters as an occupational group, we'd need to see an evidence base that comes through the advice that we get as a Government and for our service through the UK National Screening Committee. We'll continue to monitor not just the evidence base, but recommendations from that key committee about how we make best use of our resources. If we deploy them into a particular area, then there may be a challenge about whether those screening resources could be used to greater effect in different areas of the population. So, that evidence will guide us about the best use of resources to deliver the best return, but, whether firefighters or otherwise, there is clear guidance available, if people are concerned about symptoms or occupational exposure, about where they can go for both support and advice in the world of work and outside it.
Ceir dau beth. Y cyntaf yw fy mod i'n deall y risgiau galwedigaethol i amrywiaeth o wahanol weithwyr, gan gynnwys diffoddwyr tân. Yn wir, yn ystod fy ngyrfa fel cyfreithiwr undebau llafur cyn dod i'r lle hwn, gweithiais ar achosion, ac achosion anafiadau personol yn ogystal ag achosion cyflogaeth yn wir, a oedd yn edrych yn uniongyrchol ar ganlyniadau i ddiffoddwyr tân ar ôl iddyn nhw fod mewn digwyddiadau i ddiogelu'r cyhoedd. Felly, rwy'n cydnabod bod hwn yn fater gwirioneddol iawn i'r grŵp hwn o weithwyr ac, o bosibl, i eraill.
Rwy'n falch ei fod wedi sôn am y gwaith ymchwil a gomisiynwyd gan Undeb y Brigadau Tân gan Brifysgol Canol Swydd Gaerhirfryn. A dweud y gwir, rydym ni wedi cymryd hwnnw drwy ein fforwm partneriaeth gymdeithasol ac nid ydym ni wedi ystyried eu hargymhellion yn unig, ond rydym ni'n chwilio am waith y gellir ei wneud i ddeall yr hyn y gallwn ni ei wneud i wella'r sefyllfa iechyd a diogelwch galwedigaethol i ddiffoddwyr tân.
O ran ei gais penodol am sgrinio canser ar gyfer diffoddwyr tân fel grŵp galwedigaethol, byddai angen i ni weld sylfaen dystiolaeth sy'n dod drwy'r cyngor yr ydym ni'n ei gael fel Llywodraeth ac ar gyfer ein gwasanaeth drwy Bwyllgor Sgrinio Cenedlaethol y DU. Byddwn yn parhau i fonitro nid yn unig y sylfaen dystiolaeth, ond argymhellion gan y pwyllgor allweddol hwnnw ynghylch sut rydym ni'n gwneud y defnydd gorau o'n hadnoddau. Os byddwn ni'n eu neilltuo i faes penodol, yna efallai y bydd her ynghylch a ellid defnyddio'r adnoddau sgrinio hynny i gael mwy o effaith mewn gwahanol rannau o'r boblogaeth. Felly, bydd y dystiolaeth honno yn ein tywys o ran y defnydd gorau o adnoddau i sicrhau'r canlyniadau gorau, ond, boed yn ddiffoddwyr tân neu'n eraill, mae canllawiau eglur ar gael, os yw pobl yn poeni am symptomau neu amlygiad galwedigaethol, ynghylch ble y gallan nhw fynd i gael cymorth a chyngor ym myd gwaith a'r tu allan iddo.
First Minister, recent research has shown that there's a direct correlation between exposure of firefighters to fire effluents and poor mental health. In particular, it's been shown that endocrine disrupters, such as polychlorinated biphenyls, which are gas-phase flame retardants used in furniture and carpet padding and in hard plastic casings, not only lead to hormone imbalances and neuroendocrine dysfunction, but can also lead to conditions such as depression and anxiety. Studies have shown, for example, that pregnant women face a heightened risk of depression and anxiety, and exposure to these chemicals, especially during the first three months of pregnancy, has a potential knock-on effect for the children, who, as a result of maternal depression, are more likely to experience general psychopathology, exhibit more internalising and externalising problems, and suffer from diminished cognitive functioning as well as to display sub-optimal physical growth. With this in mind, First Minister, what steps are the Welsh Government taking to ensure that fire and rescue services in Wales inform their staff of the risks to mental health from exposure to these chemicals, and what steps are you taking to enforce strict codes of practice that reduce the likelihood of chronic exposure? Thank you.
Prif Weinidog, mae gwaith ymchwil diweddar wedi dangos bod cydberthynas uniongyrchol rhwng amlygiad diffoddwyr tân i elifion tân ac iechyd meddwl gwael. Yn benodol, dangoswyd bod aflonyddwyr endocrin, fel biffenylau polyclorinedig, sy'n arafwyr fflamau cyfnod nwy a ddefnyddir mewn padin dodrefn a charpedi ac mewn casinau plastig caled, nid yn unig yn arwain at anghydbwysedd hormonau a chamweithrediad niwroendocrin, ond y gallan nhw hefyd arwain at gyflyrau fel iselder a gorbryder. Mae astudiaethau wedi dangos, er enghraifft, bod menywod beichiog yn wynebu risg uwch o iselder a gorbryder, ac mae amlygiad i'r cemegau hyn, yn enwedig yn ystod tri mis cyntaf beichiogrwydd, yn cael sgil-effaith bosibl ar blant, sydd, o ganlyniad i iselder mamol, yn fwy tebygol o ddioddef seicopatholeg gyffredinol, o arddangos mwy o broblemau mewnoli ac allanoli, ac yn dioddef o weithrediad gwybyddol gwaeth yn ogystal ag arddangos twf corfforol is-optimaidd. Gyda hyn mewn golwg, Prif Weinidog, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod gwasanaethau tân ac achub yng Nghymru yn hysbysu eu staff am y risgiau i iechyd meddwl o gael eu hamlygu i'r cemegau hyn, a pha gamau ydych chi'n eu cymryd i orfodi codau ymarfer llym sy'n lleihau'r tebygolrwydd o amlygiad cronig? Diolch.
Thank you. There are a number of different points. It's worth reflecting, from the initial question, on the research undertaken by the University of Central Lancashire and what it means. Part of this was about how to protect firefighters from exposure to contaminants that may be linked to cancer. There are broader potential impacts as well, and none of these should surprise us. If you're going into a fire incident, the nature of the chemicals and the change that takes place can't always be accurately predicted. There is, though, an evidence base about the links to exposure and also what that then means for the breathing apparatus provided to firefighters in those circumstances. That underpins the work that's been done, and we have reached agreement on taking forward a number of the recommendations, and fire and rescue authorities are looking at that. Now, obviously, Julie James is now the Cabinet Secretary responsible for the fire service, so we'll be coming back to that, not just through social partnership, but in the updates we get on whether that is being taken forward by fire and rescue authorities based on the recommendations made in the FBU report. So, we have agreed on a programme for work; it's now about making sure that's carried through, and then whether we see an improvement in the physical and mental health impacts for our firefighters.
Diolch. Ceir nifer o wahanol bwyntiau. Mae'n werth myfyrio, o'r cwestiwn cychwynnol, ar y gwaith ymchwil a wnaed gan Brifysgol Canol Swydd Gaerhirfryn a'r hyn y mae'n ei olygu. Roedd rhan o hyn yn ymwneud â sut i amddiffyn diffoddwyr tân rhag amlygiad i halogyddion a allai fod yn gysylltiedig â chanser. Ceir effeithiau ehangach posibl hefyd, ac ni ddylai unrhyw un o'r rhain ein synnu. Os ydych chi'n mynd i ddigwyddiad tân, ni ellir rhagweld natur y cemegau a'r newid sy'n digwydd yn gywir bob amser. Fodd bynnag, ceir sylfaen dystiolaeth ynghylch y cysylltiadau i amlygiad a hefyd yr hyn y mae hynny'n ei olygu wedyn ar gyfer y cyfarpar anadlu a ddarperir i ddiffoddwyr tân o dan yr amgylchiadau hynny. Mae hynny'n sail i'r gwaith sydd wedi cael ei wneud, ac rydym ni wedi dod i gytundeb ar fwrw ymlaen â nifer o'r argymhellion, ac mae awdurdodau tân ac achub yn edrych ar hynny. Nawr, yn amlwg, Julie James yw'r Ysgrifennydd Cabinet sy'n gyfrifol am y gwasanaeth tân bellach, felly byddwn yn dychwelyd at hynny, nid yn unig trwy bartneriaeth gymdeithasol, ond yn y diweddariadau yr ydym ni'n eu cael ar ba un a yw awdurdodau tân ac achub yn bwrw ymlaen â hynny yn seiliedig ar yr argymhellion a wnaed yn adroddiad Undeb y Brigadau Tân. Felly, rydym ni wedi cytuno ar raglen ar gyfer gwaith; mae bellach yn ymwneud â sicrhau bod honno'n cael ei chyflawni, ac yna p'un a fyddwn ni'n gweld gwelliant yn yr effeithiau iechyd corfforol a meddyliol ar gyfer ein diffoddwyr tân.
4. A wnaiff y Prif Weinidog wneud datganiad am argaeledd deintyddiaeth y GIG yn Arfon? OQ60946
4. Will the First Minister make a statement on the availability of NHS dentistry in Arfon? OQ60946
Yes. This Government is committed to increasing new patient access as part of dental reform and, since April 2022, over 320,000 new patients have gained access to an NHS dentist across Wales, including nearly 62,000 new patients in the Betsi Cadwaladr University Health Board area.
Gwnaf. Mae'r Llywodraeth hon wedi ymrwymo i gynyddu mynediad i gleifion newydd yn rhan o ddiwygio deintyddol ac, ers mis Ebrill 2022, mae dros 320,000 o gleifion newydd wedi cael mynediad at ddeintydd GIG ledled Cymru, gan gynnwys bron i 62,000 o gleifion newydd yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr.
Does yna ddim un practis deintyddol yn Arfon yn derbyn cleifion NHS newydd ar hyn o bryd, ac mae'n ymddangos eu bod nhw hefyd wedi gorfod cau eu rhestrau aros. Mae llawer o fy etholwyr i, felly, yn methu cael mynediad at y gwasanaeth deintyddol cyhoeddus, sydd yn sefyllfa gwbl annerbyniol. Fe agorwyd academi ddeintyddol Bangor ddiwedd 2022, efo addewid beiddgar gan y bwrdd iechyd lleol mai dyma gam cyntaf mynd i'r afael â phrinder parhaus o ddeintyddion yr NHS ar draws y gogledd. Mae'r academi wedi cael ei hyrwyddo sawl tro gan Weinidogion yn yr un termau. Dwi ar ddeall bod yr academi honno wedi cau ei llyfrau i gleifion NHS. Dydyn nhw ddim yn derbyn cleifion NHS i'w gweld, na chwaith yn eu derbyn ar restrau aros. Ond maen nhw yn croesawu cleifion preifat. Wnewch chi ymyrryd ar fyrder i sicrhau bod cynllun academi ddeintyddol Bangor yn cael ei wireddu, a hynny yn llawn?
There is no dental practice in Arfon that is receiving new NHS patients, and it appears that they've also had to close their waiting lists. Many of my constituents are unable to access the public dental service, which is an entirely unacceptable situation. A dental academy was opened in Bangor at the end of 2022, with a promise by the health board that this would be the first step to tackle the lack of NHS dentists across north Wales. The academy has been promoted several times by Ministers in the same terms. I understand that the academy has closed its books to NHS patients. They're not accepting NHS patients to be seen, nor are they accepting them on waiting lists either. But they do welcome private patients. Will you intervene as a matter of urgency to ensure that the scheme for the dental academy is delivered in full?
My understanding is that the ground floor is now fully operational, with just over 3,000 patients seen since it opened in September 2002. It is still intended that the second floor of the new dental academy will be operational for a community dental service, and that will again take in, obviously, NHS patients. I'm not aware of the individual specifics of the plan for when that should be operational. We do understand that there has been a delay. I'll liaise with the Cabinet Secretary for health to ensure that there is a factual briefing about the current position, but also, from the Member's point, I think it's entirely fair and reasonable for her to expect an update on what can be expected in the future for the provision of NHS dentistry and the capacity we recognise is required, which is why we've actually engaged in looking to create the dental academy in Bangor in the first place. I'm more than happy to make sure the Member gets a proper briefing and update on the future.
Fy nealltwriaeth i yw bod y llawr gwaelod yn gwbl weithredol bellach, ac y gwelwyd ychydig dros 3,000 o gleifion ers iddi agor ym mis Medi 2002. Y bwriad o hyd yw y bydd ail lawr yr academi ddeintyddol newydd yn weithredol ar gyfer gwasanaeth deintyddol cymunedol, a bydd hwnnw eto yn cymryd cleifion GIG, yn amlwg. Nid wyf i'n ymwybodol o fanylion unigol y cynllun ar gyfer pryd y dylai hwnnw fod yn weithredol. Rydym ni'n deall bod oedi wedi bod. Byddaf yn cysylltu ag Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd i sicrhau bod briff ffeithiol am y sefyllfa bresennol, ond hefyd, o bwynt yr Aelod, rwy'n credu ei bod hi'n gwbl deg a rhesymol iddi ddisgwyl diweddariad ar yr hyn y gellir ei ddisgwyl yn y dyfodol ar gyfer darparu deintyddiaeth GIG a'r capasiti yr ydym ni'n cydnabod sydd ei angen, a dyna pam rydym ni wedi ymgysylltu mewn gwirionedd i geisio creu'r academi ddeintyddol ym Mangor yn y lle cyntaf. Rwy'n fwy na pharod i wneud yn siŵr bod yr Aelod yn cael sesiwn friffio a diweddariad priodol ar y dyfodol.
Siân Gwenllian's absolutely right to raise this, because far too many people in Arfon and across north Wales sadly do not have access to an NHS dentist, an issue that Members in the Chamber have been raising for a long time, an issue that I personally raised with the health Minister more than 12 months ago, and we were told then that this was being sorted. And we've heard just last month from the chairman of the Welsh general dental practice committee, and I quote, that more people might be forced to pull out their own teeth because of the lack of proper access. So, clearly, something isn't working, First Minister. So, what do you say today to people in Arfon and across Wales who are facing the decision of DIY dentistry?
Mae Siân Gwenllian yn gwbl gywir i godi hyn, oherwydd yn anffodus nid oes gan lawer gormod o bobl yn Arfon ac ar draws y gogledd fynediad at ddeintydd GIG, mater y mae Aelodau yn y Siambr wedi bod yn ei godi ers amser maith, mater a godais i'n bersonol gyda'r Gweinidog iechyd dros 12 mis yn ôl, a dywedwyd wrthym ni bryd hynny bod hyn yn cael ei ddatrys. Ac rydym ni wedi clywed fis diwethaf gan gadeirydd pwyllgor practisau deintyddol cyffredinol Cymru, ac rwy'n dyfynnu, y gallai mwy o bobl gael eu gorfodi i dynnu eu dannedd eu hunain allan oherwydd diffyg mynediad priodol. Felly, yn amlwg, ceir rhywbeth sydd ddim yn gweithio, Prif Weinidog. Felly, beth ydych chi'n ei ddweud heddiw wrth bobl yn Arfon a ledled Cymru sy'n wynebu'r penderfyniad o hunan-ddeintyddiaeth?
We're committed to reforming not just the NHS dental contract, but the reason why contract reform matters is because it will unlock new capacity for NHS dentistry. That's why we're investing in that difficult process. But it's actually delivering more capacity within our NHS. And within that, we need to both make sure we have the conversation with the profession and with the public about where we understand there are still gaps, and, where people do return their NHS contracts, to make sure that there is NHS provision that remains available. This is one of the top priorities for the Cabinet Secretary for health. She has proactively made that clear, that she's interested in the future of reform and access to NHS dentistry. It'll carry on being the case that we'll look for opportunities to invest and to make sure we do provide the sort of NHS provision that communities rightly expect.
Rydym ni wedi ymrwymo i ddiwygio nid yn unig contract deintyddol y GIG, ond y rheswm pam mae diwygio contractau yn bwysig yw oherwydd y bydd yn datgloi capasiti newydd ar gyfer deintyddiaeth y GIG. Dyna pam rydym ni'n buddsoddi yn y broses anodd honno. Ond mae'n darparu mwy o gapasiti o fewn ein GIG mewn gwirionedd. Ac o fewn hynny, mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod ni'n cael y sgwrs gyda'r proffesiwn a chyda'r cyhoedd ynghylch lle'r ydym ni'n deall bod bylchau o hyd, a, lle mae pobl yn dychwelyd eu contractau GIG, i wneud yn siŵr bod darpariaeth GIG sy'n dal i fod ar gael. Dyma un o'r prif flaenoriaethau ar gyfer Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd. Mae wedi gwneud hynny yn eglur yn rhagweithiol, bod ganddi ddiddordeb yn nyfodol diwygio a mynediad at ddeintyddiaeth GIG. Bydd yn parhau i fod yn wir y byddwn ni'n chwilio am gyfleoedd i fuddsoddi ac i wneud yn siŵr ein bod ni'n gwneud y math o ddarpariaeth GIG y mae cymunedau yn ei disgwyl yn briodol.
First Minister, we have heard a lot about problems in accessing dentistry, especially in north Wales, from professional bodies and also constituents, following the pandemic. I understand that there are some promising pilot projects to bring mobile dentistry to schools in north Wales, which is really important for our children. Will this be available more widely?
Prif Weinidog, rydym ni wedi clywed llawer am broblemau wrth gael mynediad at ddeintyddiaeth, yn enwedig yn y gogledd, gan gyrff proffesiynol a hefyd etholwyr, yn dilyn y pandemig. Rwy'n deall bod rhai prosiectau treialu addawol i ddod â deintyddiaeth symudol i ysgolion yn y gogledd, sy'n bwysig iawn i'n plant. A fydd hyn ar gael yn ehangach?
Yes. I am pleased that Carolyn Thomas has referred to the initial stage of the pilot. There is a dental therapist mobile dental facility that is currently co-located at Ysgol y Moelwyn in Blaenau Ffestiniog, and they carry out assessments for 11 and 12-year-old pupils. Those are clinically effective and evidence based. That's one of the things that we're looking to import into the contract to make sure there's a clear evidence base about how dental activity is run and performed. The first stage of that programme is being evaluated and the initial results look positive, so there is a plan to make sure that the mobile unit can move on to more school provision, and the next school should be in the Bala area, with three more schools across north Wales identified. I'm sure the Cabinet Secretary for health would be more than happy to make sure the Member is updated on their progress.
Bydd. Rwy'n falch bod Carolyn Thomas wedi cyfeirio at gam cychwynnol y cynllun treialu. Ceir cyfleuster deintyddol symudol therapydd deintyddol sydd wedi'i gyd-leoli yn Ysgol y Moelwyn ym Mlaenau Ffestiniog ar hyn o bryd, ac maen nhw'n cynnal asesiadau ar gyfer disgyblion 11 a 12 oed. Mae'r rhain yn glinigol effeithiol ac yn seiliedig ar dystiolaeth. Dyna un o'r pethau yr ydym ni'n bwriadu eu hymgorffori yn y contract i wneud yn siŵr bod sail dystiolaeth eglur ynghylch sut mae gweithgarwch deintyddol yn cael ei redeg a'i gyflawni. Mae cam cyntaf y rhaglen honno yn cael ei werthuso ac mae'r canlyniadau cychwynnol yn edrych yn gadarnhaol, felly ceir cynllun i wneud yn siŵr y gall yr uned symudol symud ymlaen i fwy o ddarpariaeth mewn ysgolion, a dylai'r ysgol nesaf fod yn ardal y Bala, a nodwyd tair ysgol arall ar draws y gogledd. Rwy'n siŵr y byddai Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd yn fwy na pharod i wneud yn siŵr bod yr Aelod yn cael yr wybodaeth ddiweddaraf am eu cynnydd.
5. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi teuluoedd yng Nghymru y mae'r argyfwng parhaus yn y Dwyrain Canol yn effeithio arnynt? OQ60974
5. How is the Welsh Government supporting families in Wales affected by the ongoing crisis in the Middle East? OQ60974
Thank you for the question. We remain deeply concerned about the ongoing conflict, the humanitarian crisis in Gaza, and the wider impacts in the region. We continue to work closely with Jewish and Muslim leaders to support community cohesion and ensure that any victims of hate can continue to get support through the Wales Hate Support Centre.
Diolch am y cwestiwn. Rydym ni'n dal i bryderu'n fawr am y gwrthdaro parhaus, yr argyfwng dyngarol yn Gaza, a'r effeithiau ehangach yn y rhanbarth. Rydym ni'n parhau i weithio'n agos gydag arweinwyr Iddewig a Mwslimaidd i gefnogi cydlyniant cymunedol a sicrhau y gall unrhyw ddioddefwyr casineb barhau i gael cymorth trwy Ganolfan Cymorth Casineb Cymru.
I'm grateful to the First Minister for that response. My question follows question 2 earlier. I think it's worth us reflecting on what happened to Gill and Pete Brisley from Pencoed. Their daughter, Lianne, lived in Kibbutz Be'eri in southern Israel. The family had two daughters, Yahel, aged 16, and Noiya, aged 13. On 7 October, Lianne was murdered. She was murdered along with both her daughters, Yahel and Noiya. Her husband was taken hostage by Hamas. His brother, Yossi, was also taken hostage that morning. We now know that Yossi was murdered by Hamas whilst in captivity. The whereabouts and status of Eli is still unknown.
The family have been through a brutalising and tragic and horrific experience on 7 October, and we've seen since then the heartbreaking scenes that have unfolded across the middle east, and the impact on people here in Wales. Other Members have expressed that already this afternoon. I've discussed these issues with Huw Irranca-Davies, the local Member for the family, and also I know that Chris Elmore, the MP for the area, has also been active, supporting the family. Would it be possible, First Minister, for you to meet this family, who've been through such a brutal experience, and to look at how we as a Senedd and yourselves as a Welsh Government can provide support for people who have been through these experiences and continue to pray for the safe return of their son-in-law?
Rwy'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am yr ymateb yna. Mae fy nghwestiwn yn dilyn cwestiwn 2 yn gynharach. Rwy'n credu ei bod hi'n werth i ni fyfyrio ar yr hyn a ddigwyddodd i Gill a Pete Brisley o Bencoed. Roedd eu merch, Lianne, yn byw yn Kibbutz Be'eri yn ne Israel. Roedd gan y teulu ddwy ferch, Yahel, 16 oed, a Noiya, 13 oed. Ar 7 Hydref, llofruddiwyd Lianne. Cafodd ei llofruddio ynghyd â'i dwy ferch, Yahel a Noiya. Cymerwyd ei gŵr yn wystl gan Hamas. Cymerwyd ei frawd, Yossi, yn wystl y bore hwnnw hefyd. Rydym ni'n gwybod bellach bod Yossi wedi cael ei lofruddio gan Hamas tra oedd mewn caethiwed. Mae lleoliad a statws Eli yn dal yn anhysbys.
Mae'r teulu wedi bod trwy brofiad brawychus a thrasig ac erchyll ar 7 Hydref, ac ers hynny rydym ni wedi gweld y golygfeydd torcalonnus sydd wedi datblygu ar draws y dwyrain canol, a'r effaith ar bobl yma yng Nghymru. Mae Aelodau eraill eisoes wedi mynegi hynny y prynhawn yma. Rwyf i wedi trafod y materion hyn gyda Huw Irranca-Davies, yr Aelod lleol dros y teulu, a gwn hefyd fod Chris Elmore, AS yr ardal, hefyd wedi bod yn weithredol, yn cefnogi'r teulu. A fyddai'n bosibl, Prif Weinidog, i chi gyfarfod â'r teulu hwn, sydd wedi bod trwy brofiad mor greulon, ac edrych ar sut y gallwn ni fel Senedd a chi fel Llywodraeth Cymru ddarparu cymorth i bobl sydd wedi bod drwy'r profiadau hyn a pharhau i weddïo am ddychweliad diogel eu mab-yng-nghyfraith?
I think this painfully highlights the very real human impact of what happened not just on 7 October but what has taken place since then as well, and the images that we've all seen on such an appallingly regular basis. You don't need to be a parent to understand the real human tragedy and impact that is unfolding.
I'm pleased that the Member has mentioned that these are constituents of Huw Irranca-Davies. Of course, he is not in a position to ask me questions at this point. I'll be more than happy to work with Alun Davies and Huw Irranca-Davies to understand what practical support we might be able to provide to the family and then to see if this is an individual circumstance where that support may be required, or whether actually there is a wider opportunity to better support people directly affected by the conflict. I know from my own experience in my own constituency that I have families directly affected on all sides of the conflict. So, this isn't just an issue that has taken place somewhere else. There is a real impact in communities right across our own country, which is why we do need to continue to take an interest; even though we're not decision makers in the conflict, we have to deal with the consequences of what is happening and how we properly support our own citizens. We're more than happy to take up that conversation purposefully with the constituency Member and the family, bearing in mind it's also been raised in a previous question by a different Member as well.
Rwy'n credu bod hyn yn tynnu sylw poenus at effaith ddynol wirioneddol iawn yr hyn a ddigwyddodd nid yn unig ar 7 Hydref ond yr hyn sydd wedi digwydd ers hynny hefyd, a'r lluniau yr ydym ni i gyd wedi eu gweld mor warthus o rheolaidd. Nid oes angen i chi fod yn rhiant i ddeall y drasiedi a'r effaith ddynol gwirioneddol sy'n datblygu.
Rwy'n falch bod yr Aelod wedi crybwyll mai etholwyr Huw Irranca-Davies yw'r rhain. Wrth gwrs, nid yw'n gallu gofyn cwestiynau i mi ar hyn o bryd. Byddaf yn fwy na pharod i weithio gydag Alun Davies a Huw Irranca-Davies i ddeall pa gymorth ymarferol y gallem ni ei ddarparu i'r teulu ac yna i weld a yw hwn yn amgylchiad unigol lle y gallai fod angen y cymorth hwnnw, neu a oes cyfle ehangach mewn gwirionedd i gynorthwyo pobl y y mae'r gwrthdaro yn effeithio'n uniongyrchol arnyn nhw yn well. Rwy'n gwybod o fy mhrofiad fy hun yn fy etholaeth fy hun bod gen i deuluoedd yr effeithiwyd arnyn nhw'n uniongyrchol ar bob ochr i'r gwrthdaro. Felly, nid mater sydd wedi digwydd yn rhywle arall yn unig yw hwn. Ceir effaith wirioneddol mewn cymunedau ledled ein gwlad ein hunain, a dyna pam mae angen i ni barhau i gymryd diddordeb; er nad ydym yn gwneud penderfyniadau yn y gwrthdaro, mae'n rhaid i ni ymdrin â chanlyniadau'r hyn sy'n digwydd a sut rydym ni'n cynorthwyo ein dinasyddion ein hunain yn briodol. Rydym ni'n fwy na pharod i ymgymryd â'r sgwrs honno'n bwrpasol gyda'r Aelod etholaeth a'r teulu, gan gofio ei fod hefyd wedi cael ei godi mewn cwestiwn blaenorol gan wahanol Aelod hefyd.
Prif Weinidog, this role affords us many opportunities, and the opportunity to hear the Brisleys share their story of the devastating murder of their daughter and two granddaughters in the 7 October attacks carried out by Hamas terrorists is one of the most powerful and poignant events that I've experienced in my time as a Member of this place. It was a privilege to co-sponsor the event with the Member for Blaenau Gwent, and, as he mentioned, the Brisleys' son-in-law Eli remains a hostage, and I'm sure the whole Chamber wishes for his safe and speedy release.
Now, while the Brisleys heard and had correspondence from the Prime Minister, the Foreign Secretary and the Home Secretary, they received nothing from the Welsh Government, which, as a Welshman, for me, is a source of regret. Will you confirm to meet with the Brisleys and any other families who have loved ones caught up in the conflict in the middle east?
Prif Weinidog, mae'r rôl hon yn rhoi llawer o gyfleoedd i ni, ac mae'r cyfle i glywed aelodau o'r teulu Brisley yn rhannu eu stori am lofruddiaeth ddinistriol eu merch a'u dwy wyres yn yr ymosodiadau ar 7 Hydref a gyflawnwyd gan derfysgwyr Hamas yn un o'r digwyddiadau mwyaf pwerus a theimladwy yr wyf i wedi'u profi yn ystod fy nghyfnod fel Aelod o'r lle hwn. Roedd yn fraint cyd-noddi'r digwyddiad gyda'r Aelod dros Flaenau Gwent, ac fel y soniodd, mae Eli, mab-yng-nghyfraith y teulu Brisley yn parhau i fod yn wystl, ac rwy'n siŵr bod y Siambr gyfan yn dymuno ei weld yn cael ei ryddhau'n ddiogel ac yn gyflym.
Nawr, er bod y teulu Brisley wedi clywed gan Brif Weinidog y DU, yr Ysgrifennydd Tramor a'r Ysgrifennydd Cartref, a chael gohebiaeth ganddyn nhw, cawson nhw ddim byd gan Lywodraeth Cymru, sydd, i mi, fel Cymro, yn destun edifeirwch. A wnewch chi gadarnhau y byddwch chi'n cyfarfod â'r teulu Brisley ac unrhyw deuluoedd eraill y mae eu hanwyliaid wedi cael eu dal yn y gwrthdaro yn y dwyrain canol?
I think what is most important, really, is how we properly support people directly affected. I'm not aware that the Welsh Government has had correspondence from the Brisley family; I know there's been direct contact with Chris Elmore, and I know that the Senedd Member here has had contact with the family in the way that we provide that supportive work. So, I want to understand what contact there has been, and, indeed, how we ensure that ongoing support is appropriate and co-ordinated with and for the family. I think that's the right way forward. And, bearing in mind what I've said to the Member for Blaenau Gwent about wanting to have a purposive way forward that supports the family, to understand not just their individual circumstances, but how we better support people who will undoubtedly be directly affected, is the right way forward.
Rwy'n credu mai'r hyn sydd bwysicaf, mewn gwirionedd, yw sut yr ydyn ni'n cefnogi pobl yr effeithir arnynt yn uniongyrchol. Nid wyf i'n ymwybodol bod Llywodraeth Cymru wedi cael gohebiaeth gan y teulu Brisley; rwy'n gwybod bod cyswllt uniongyrchol wedi bod gyda Chris Elmore, ac rwy'n gwybod bod Aelod y Senedd yma wedi cysylltu â'r teulu yn y ffordd yr ydyn ni'n darparu'r gwaith cefnogol hwnnw. Felly, rwyf i eisiau deall pa gyswllt sydd wedi bod, ac, yn wir, sut yr ydyn ni'n sicrhau bod cefnogaeth barhaus yn briodol ac yn cael ei gydlynu â'r teulu ac ar eu cyfer. Rwy'n credu mai dyna'r ffordd gywir ymlaen. Ac, o gofio'r hyn yr wyf i wedi dweud wrth yr Aelod dros Flaenau Gwent o ran eisiau cael ffordd bwrpasol ymlaen sy'n cefnogi'r teulu, i ddeall nid yn unig eu hamgylchiadau unigol, ond sut yr ydyn ni'n cefnogi pobl a fydd yn sicr o gael eu heffeithio'n uniongyrchol, yw'r ffordd gywir ymlaen.
6. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o heriau sy'n wynebu'r gwasanaeth iechyd yng Nghymru yn y dyfodol? OQ60988
6. What assessment has the First Minister made of the future challenges facing the health service in Wales? OQ60988
Thank you for the question. Last year, the chief scientific adviser for health published a report describing the challenges that our NHS in Wales is likely to face over the next 10 years. It is our belief that 'A Healthier Wales', our long-term 10-year plan for health and care, remains the appropriate response to those challenges. There will, of course, be funding and resourcing issues to deliver the health service and the care service that we believe the people of Wales deserve.
Diolch am y cwestiwn. Y llynedd, cyhoeddodd y prif gynghorydd gwyddonol ar iechyd adroddiad yn disgrifio'r heriau y mae ein GIG yng Nghymru yn debygol o'u hwynebu yn ystod y 10 mlynedd nesaf. Rydyn ni o'r farn mai 'Cymru Iachach', ein cynllun 10 mlynedd hirdymor ar gyfer iechyd a gofal, yw'r ymateb priodol o hyd i'r heriau hynny. Wrth gwrs, bydd yna faterion cyllid ac adnoddau o ran darparu'r gwasanaeth iechyd a'r gwasanaeth gofal y credwn y mae pobl Cymru yn ei haeddu.
Thank you for that response, First Minister. I fear, though, that the Welsh Government's current approach to tackling the crisis in our NHS is far too short-sighted. Having spoken to many GP surgeries, it's clear that they are facing ever-increasing pressures as their workload increases, but this isn't matched with the resources they need. Indeed, many are having to step away from providing services that they don't get paid for but are extremely valued by patients, and this leads to patients entering long waiting lists for procedures once assessed—previously assessed quickly by their GPs. If improving the health service is genuinely a high priority and prevention is crucial to you, will you commit to reviewing GP contracts to ensure that they can provide the levels of care desperately needed by our citizens?
Diolch am yr ateb hwnnw, Prif Weinidog. Fodd bynnag, rwy'n ofni bod dull presennol Llywodraeth Cymru o ymdrin â'r argyfwng yn ein GIG yn rhy gibddall o lawer. Ar ôl siarad â llawer o feddygfeydd, mae'n amlwg eu bod nhw'n wynebu pwysau cynyddol wrth i'w llwyth gwaith gynyddu, ond nid yw hyn yn cyd-fynd â'r adnoddau sydd eu hangen arnyn nhw. Yn wir, mae llawer yn gorfod rhoi'r gorau i ddarparu gwasanaethau nad ydyn nhw'n cael eu talu amdanyn nhw ond mae cleifion yn eu gwerthfawrogi'n fawr, ac mae hyn yn golygu bod cleifion yn cael eu rhoi ar restrau aros hir am driniaethau ar ôl iddyn nhw gael eu hasesu—eu hasesu'n gyflym yn flaenorol gan eu meddygon teulu. Os yw gwella'r gwasanaeth iechyd wir yn flaenoriaeth uchel ac mae atal salwch yn hanfodol i chi, a wnewch chi ymrwymo i adolygu contractau meddygon teulu i sicrhau eu bod yn gallu darparu'r lefelau gofal y mae ar ein dinasyddion gymaint o'u hangen?
There's a couple of points to mention, and the first is a point for the Member, and, I think, for every Member in the Chamber—and I just want to make the point because you represent part of the Aneurin Bevan health board in Gwent—about the current outbreak of measles. I hope it will be a point of agreement that vaccination is a hugely effective intervention, but it's one where we have seen a fall-off in vaccination rates; some of our children and adults are not vaccinated or are under-vaccinated. And, so, actually, whilst in Wales the good news is that we have a better rate of vaccination than England, we actually need to raise our vaccination levels in Wales. We previously saw last year an outbreak in Cardiff, and I hope that all Members across the Senedd, in whatever we say about the health service, can reiterate the need to ensure that vaccinations are undertaken and to support people to go to the catch-up services that are available. Because in the Member's region, there are people who have measles, which is a serious illness, who need not be in that position.
On your broader point about GP contract reform, of course, general practice helps undertake a range of vaccination services. I'm very keen to make sure that we take advantage of the different ways in which we can use the services right across primary care. So, as well as contract reform for our GPs, which is an ongoing process, more steps have been taken by the Cabinet Secretary for Health and Social Care, as indeed I have undertaken, as indeed have previous health Ministers, a number of whom are available in this room. So, that contract reform will carry on. The purpose of it is to make sure that we properly reward and support our GPs and the wider primary healthcare team to deliver healthcare in a context that is constantly changing. People often think of accident and emergency departments as the front door of the health service; actually, the biggest front door is general practice, where the great majority of contacts take place. That's also why, in addition to contract reform for GPs, we have progressively and successively looked at contract reform for pharmacy, community pharmacy, but also for high-street optometry services as well—opticians, in old money, depending on your vintage—in addition to what we were talking about earlier, and that's dental reform as well. There's a massive reform process, and each year we make more progress on a better use of our resources, a better use of the time of health and care professionals, and that is a road we must continue to travel down.
Mae cwpl o bwyntiau i sôn amdanyn nhw, ac mae'r cyntaf yn bwynt i'r Aelod, ac, rwy'n credu, i bob Aelod yn y Siambr—ac rydw i eisiau gwneud y pwynt oherwydd rydych chi'n cynrychioli rhan o fwrdd iechyd Aneurin Bevan yng Ngwent—am yr achosion presennol o'r frech goch. Rwy'n gobeithio ein bod ni'n cytuno bod brechu yn ymyrraeth hynod effeithiol, ond mae'n un lle'r ydyn ni wedi gweld gostyngiad mewn cyfraddau brechu; nid yw rhai o'n plant a'n hoedolion wedi cael eu brechu neu nid ydynt wedi cael digon o frechiadau. Ac, felly, mewn gwirionedd, er mai'r newyddion da yng Nghymru yw bod gennym ni gyfradd frechu well nag yn Lloegr, mae gwir angen i ni godi ein lefelau brechu yng Nghymru. Yn flaenorol, gwelsom achosion yng Nghaerdydd y llynedd, ac rwy'n gobeithio y gall pob Aelod ar draws y Senedd, ym mha beth bynnag yr ydyn ni'n ei ddweud am y gwasanaeth iechyd, ailadrodd yr angen i sicrhau bod pobl yn cael eu brechiadau ac i gefnogi pobl i fynd i'r gwasanaethau dal i fyny sydd ar gael. Oherwydd yn rhanbarth yr Aelod, mae yna bobl sydd â'r frech goch, sy'n salwch difrifol, nad oes angen iddyn nhw fod yn y sefyllfa honno.
O ran eich pwynt ehangach ar ddiwygio contractau meddygon teulu, wrth gwrs, mae practisau cyffredinol yn helpu i ymgymryd ag amrywiaeth o wasanaethau brechu. Rwy'n awyddus iawn i sicrhau ein bod ni'n manteisio ar y ffyrdd gwahanol y gallwn ni ddefnyddio'r gwasanaethau ar draws gofal sylfaenol. Felly, yn ogystal â diwygio contractau ar gyfer ein meddygon teulu, sy'n broses barhaus, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol wedi cymryd mwy o gamau, fel yn wir, yr rwyf innau hefyd a Gweinidogion Iechyd blaenorol, y mae nifer ohonyn nhw ar gael yn yr ystafell hon. Felly, bydd y broses honno o ddiwygio contractau'n parhau. Ei diben yw sicrhau ein bod ni'n gwobrwyo ac yn cefnogi ein meddygon teulu a'r tîm gofal iechyd sylfaenol ehangach yn briodol i ddarparu gofal iechyd mewn cyd-destun sy'n newid yn barhaus. Mae pobl yn aml yn meddwl am adrannau damweiniau ac achosion brys fel drws ffrynt y gwasanaeth iechyd; mewn gwirionedd, practisau cyffredinol yw'r drws ffrynt mwyaf, lle mae'r mwyafrif helaeth o gysylltiadau yn digwydd. Dyna hefyd pam, yn ogystal â diwygio contractau ar gyfer meddygon teulu, rydyn ni wedi edrych yn gynyddol ac yn olynol ar ddiwygio contractau ar gyfer fferylliaeth, fferylliaeth gymunedol, ond hefyd ar gyfer gwasanaethau optometreg y stryd fawr hefyd—optegwyr, mewn hen arian, yn dibynnu ar eich oedran—yn ychwanegol at yr hyn yr oedden ni'n sôn amdano yn gynharach, sef diwygio contractau deintyddol hefyd. Mae yna broses ddiwygio enfawr, a bob blwyddyn rydyn ni'n gwneud mwy o gynnydd o ran defnyddio ein hadnoddau'n well, defnyddio amser gweithwyr iechyd a gofal proffesiynol yn well, ac mae honno'n llwybr y mae'n rhaid i ni barhau i'w droedio.
Good afternoon, Prif Weinidog. One of the really key things that you need when you're assessing a health service is data. And just to draw us back to the issue around dentistry, it is the case that the Welsh Government still does not have a centralised waiting list for those people who need an NHS dentist. So that, to me, says that you don't know what the need is across Wales. Some health boards do have a waiting list—Powys is one. In Powys, if you're looking for an NHS dentist, you phone up a helpline, they take your details and, as soon as a space becomes available for an NHS dentist, they let you know. Now that is a good system. Sadly, that is not the situation in Dwyfor Meirionnydd. And it's staggering that you had to learn that the situation in Dwyfor Meirionnydd is that nobody can access an NHS dentist. So, surely the way forward is for the Welsh Government to move forward to have a centralised waiting list that makes sure that you know what the demand is, you know what the need is and therefore you're able to respond. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Prif Weinidog. Un o'r pethau allweddol sydd ei angen arnoch chi pan fyddwch chi'n asesu gwasanaeth iechyd yw data. Ac i fynd â ni yn ôl at y mater sy'n ymwneud â deintyddiaeth, mae'n wir nad oes gan Lywodraeth Cymru restr aros ganolog o hyd ar gyfer y bobl hynny sydd angen deintydd y GIG. Felly, i mi, mae hynny'n dweud nad ydych chi'n gwybod beth yw'r angen ledled Cymru. Mae gan rai byrddau iechyd restr aros—mae Powys yn un ohonyn nhw. Ym Mhowys, os ydych chi'n chwilio am ddeintydd y GIG, rydych chi'n ffonio llinell gymorth, maen nhw'n cymryd eich manylion ac, unwaith y bydd lle ar gael ar gyfer deintydd y GIG, maen nhw'n rhoi gwybod i chi. Nawr mae hynny'n system dda. Yn anffodus, nid dyna'r sefyllfa yn Nwyfor Meirionnydd. Ac mae'n syfrdanol bod yn rhaid i chi ddysgu mai'r sefyllfa yn Nwyfor Meirionnydd yw nad oes neb yn gallu cael mynediad at ddeintydd y GIG. Felly, siawns mai'r ffordd ymlaen yw i Lywodraeth Cymru symud ymlaen i gael rhestr aros ganolog sy'n sicrhau eich bod chi'n gwybod beth yw'r galw, eich bod chi'n gwybod beth yw'r angen ac felly eich bod chi'n gallu ymateb. Diolch yn fawr iawn.
Diolch am y cwestiwn.
Thank you for the question.
I think there is much that is not just sensible in what the Member has said, but it's actually where this Welsh Government wants to get to as well. And I can tell her that the Cabinet Secretary for Health and Social Care regularly talks to me about the need to ensure that we have more investment in our digital and data systems within the NHS so that they're fit for purpose, they can help both the professional practitioners, but also the individual person, to take part in their own treatment and care, and to understand where those opportunities exist to do better.
We are looking at the system you referred to in Powys, the roll-out and the lessons learned, to use Powys as a first example for the roll-out of a national system. It is later than any of us would have wanted, but we are committed to doing so. And as you said, it's really important to understand where that unmet need is and then how we deploy resources to meet the needs of the person who needs health and care support, and to make sure that we have our staff and resource in the right position. So, I'm hopeful that, in the coming months, you'll get to see more about not just what the roll-out looks like, but then the lessons learned from that initial phase. Then, I would like to see greater pace injected into that roll-out across the country, as I know the Member would do too.
Rwy'n credu bod llawer yn yr hyn y mae'r Aelod wedi'i ddweud sydd, nid yn unig yn synhwyrol, ond mewn gwirionedd yn nodi lle mae'r Llywodraeth hon eisiau ei gyrraedd hefyd. A gallaf ddweud wrthi fod Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn siarad â mi'n rheolaidd am yr angen i sicrhau bod gennym ni fwy o fuddsoddiad yn ein systemau digidol a data yn y GIG fel eu bod yn addas i'r diben, eu bod nhw'n gallu helpu'r ymarferwyr proffesiynol, ond hefyd yr unigolyn, i gymryd rhan yn ei driniaeth a'i ofal ei hun, ac i ddeall lle mae'r cyfleoedd hynny'n bodoli i wneud yn well.
Rydyn ni'n ystyried y system y gwnaethoch chi gyfeirio ati ym Mhowys, y broses o'i chyflwyno a'r gwersi sydd wedi'u dysgu, er mwyn defnyddio Powys fel enghraifft gyntaf ar gyfer cyflwyno system genedlaethol. Mae'n hwyrach nag y byddai unrhyw un ohonon ni wedi'i ddymuno, ond rydyn ni wedi ymrwymo i wneud hynny. Ac fel y dywedoch, mae'n bwysig iawn deall ble mae'r angen hwnnw sydd heb ei ddiwallu ac yna sut yr ydyn ni'n defnyddio adnoddau i ddiwallu anghenion y person sydd angen cymorth iechyd a gofal, a sicrhau bod ein staff a'n hadnoddau yn y lle cywir. Felly, rwy'n gobeithio, yn ystod y misoedd nesaf, y byddwch chi'n cael gweld mwy nid yn unig o ran sut olwg fydd ar y broses gyflwyno, ond yna'r gwersi sydd wedi'u dysgu o'r cam cychwynnol hwnnw. Yna, hoffwn i weld y broses gyflwyno honno'n cael ei chyflymu ledled y wlad, a gwn y byddai'r Aelod yn hoffi gweld hynny hefyd.
7. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r effaith ar Gymru yn sgil Llywodraeth y DU yn dileu'r cynllun grantiau ansawdd aer lleol? OQ60986
7. What assessment has the Welsh Government made of the impact on Wales of the UK Government scrapping the local air quality grants scheme? OQ60986
Thank you for the question. The UK Government’s decision not to fund its local air quality grant scheme does not impact Wales. It solely supports English local authorities, which will not have access to that scheme. However, in Wales, on 19 April, the Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs agreed a £1 million budget for Wales’s local air quality management support fund for the financial year that we are now in.
Diolch am y cwestiwn. Nid yw penderfyniad Llywodraeth y DU i beidio ariannu ei chynllun grantiau ansawdd aer lleol yn effeithio ar Gymru. Mae'n cefnogi awdurdodau lleol yn Lloegr yn unig, na fyddant yn gallu cael mynediad i'r cynllun hwnnw. Fodd bynnag, yng Nghymru, ar 19 Ebrill, cytunodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig ar gyllideb o £1 filiwn ar gyfer cronfa cymorth rheoli ansawdd aer leol Cymru ar gyfer y flwyddyn ariannol yr ydyn ni ynddi nawr.
Well, thank you very much, First Minister, for looking into that and also for the response of the Cabinet Secretary, because we know that thousands of children are living on polluted roads. They don't choose to live there, they are obliged to live there because that is the only choice open to them. And we absolutely have to bear down on this as one of the main sources of pollutants, along with fossil fuels generally, both used for heating and for driving motor cars. So, I wondered if you could tell us if the scheme that the Welsh Government is now going to push ahead with will not be impacted in any way by the consequentials that might have been received by the Welsh Government as a result of the UK Government simply turning its back on air pollution, it would seem.
Wel, diolch yn fawr iawn, Prif Weinidog, am ymchwilio i hynny a hefyd am ymateb yr Ysgrifennydd Cabinet, oherwydd rydyn ni'n gwybod bod miloedd o blant yn byw ar ffyrdd llygredig. Dydyn nhw ddim yn dewis byw yno, mae'n rhaid iddyn nhw fyw yno oherwydd dyna'r unig ddewis sydd ar gael iddyn nhw. Ac mae'n rhaid i ni fynd i'r afael â hyn fel un o brif ffynonellau llygryddion, ynghyd â thanwydd ffosil yn gyffredinol, sy'n cael ei ddefnyddio ar gyfer gwresogi ac ar gyfer gyrru ceir modur. Felly, tybed a allech chi ddweud wrthyn ni a fydd y cynllun y bydd Llywodraeth Cymru yn bwrw ymlaen ag ef nawr yn cael ei effeithio mewn unrhyw ffordd gan y symiau canlyniadol a allai fod wedi dod i law Llywodraeth Cymru o ganlyniad i Lywodraeth y DU yn troi ei chefn ar lygredd aer, yn ôl pob golwg.
I think there are two broad points to mention. The first is that the decision made by Steve Barclay is simply for England. He decided not to carry on funding local air quality management scheme support in England. That would have been £6 million in England that is now not going to happen because he's scrapped the scheme. Actually, what we're doing in Wales with the £1 million that Huw Irranca-Davies has decided to invest in this area does mean that we're going to carry on the support. The contrast, I think, is that if in Wales we had gone ahead with a scheme of a similar size to the £6 million in England, then it would have been an approximate two-thirds reduction in the scheme that we're undertaking. So, actually, the level of support here in Wales is significantly better even if England had gone ahead with the scheme that it has.
We recognise the environmental health and well-being benefits that improved air quality can deliver. We recognise we have really challenging spots in different communities in Wales. This is about how we'll support communities and local authorities to try and make a real difference and to then understand the broader action we need to take countrywide. So, I do believe that there is a more positive future for us, a future that looks at air quality, that looks at the future of our economy, that looks at the future of transport. Our journey to net zero is an important one for us in environmental health terms, and I believe—and you'll hear later today from the economy and energy Secretary—actually, a future that looks for more investment and more opportunities in a genuinely sustainable economy.
Rwy'n credu bod dau bwynt eang i sôn amdanyn nhw. Y cyntaf yw mai dim ond ar gyfer Lloegr y mae'r penderfyniad a wnaethpwyd gan Steve Barclay. Penderfynodd beidio â pharhau i ariannu cymorth cynllun rheoli ansawdd aer lleol yn Lloegr. Byddai hynny wedi bod yn £6 miliwn yn Lloegr nad yw'n mynd i ddigwydd mwyach oherwydd ei fod wedi cael gwared ar y cynllun. A dweud y gwir, mae'r hyn yr ydyn ni'n ei wneud yng Nghymru gyda'r £1 filiwn y mae Huw Irranca-Davies wedi penderfynu ei fuddsoddi yn y maes hwn yn golygu ein bod ni'n mynd i barhau â'r cymorth. Y cyferbyniad, rwy'n credu, yw pe baen ni yng Nghymru wedi bwrw ymlaen â chynllun o faint tebyg i'r £6 miliwn yn Lloegr, yna byddai wedi bod yn ostyngiad o tua dwy ran o dair yn y cynllun yr ydyn ni'n ymgymryd ag ef. Felly, mewn gwirionedd, mae lefel y cymorth yma yng Nghymru yn sylweddol well hyd yn oed pe bai Lloegr wedi bwrw ymlaen â'r cynllun sydd ganddi.
Rydyn ni'n cydnabod y manteision iechyd a lles amgylcheddol y gall ansawdd aer gwell eu cynnig. Rydyn ni'n cydnabod bod gennym ni fannau heriol iawn mewn gwahanol gymunedau yng Nghymru. Mae hyn yn ymwneud â sut y byddwn ni'n cynorthwyo cymunedau ac awdurdodau lleol i geisio gwneud gwahaniaeth go iawn ac yna deall y camau ehangach y mae angen i ni eu cymryd ledled y wlad. Felly, rwy'n credu bod yna ddyfodol mwy cadarnhaol i ni, dyfodol sy'n ystyried ansawdd aer, sy'n ystyried dyfodol ein heconomi, sy'n ystyried dyfodol trafnidiaeth. Mae ein taith i sero net yn un bwysig i ni o ran iechyd yr amgylchedd, ac rwy'n credu—ac fe fyddwch chi'n clywed yn ddiweddarach heddiw gan Ysgrifennydd yr economi ac ynni—mewn gwirionedd, dyfodol sy'n chwilio am fwy o fuddsoddi a mwy o gyfleoedd mewn economi wirioneddol gynaliadwy.
Yn olaf, cwestiwn 8, Cefin Campbell.
Finally, question 8, Cefin Campbell.
8. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddyfodol rheilffyrdd yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OQ60982
8. Will the First Minister make a statement on the future of railways in Mid and West Wales? OQ60982
Diolch am y cwestiwn.
Thank you for the question.
We are focusing on improving rail services, integrating public transport options, and meeting the needs of future generations across Mid and West Wales.
Rydyn ni'n canolbwyntio ar wella gwasanaethau rheilffyrdd, integreiddio dewisiadau trafnidiaeth gyhoeddus, a diwallu anghenion cenedlaethau'r dyfodol ar draws Canolbarth a Gorllewin Cymru.
Diolch yn fawr iawn. Rŷn ni wedi clywed y Llywodraeth yn sôn nifer fawr o weithiau fod cael pobl allan o’u ceir yn flaenoriaeth allweddol, ac mae hynny wrth gwrs er mwyn mynd i’r afael â newid hinsawdd a hefyd cyrraedd net sero. Gobeithio y gallaf i gymryd yn ganiataol fod y Gweinidog trafnidiaeth newydd o’r un farn â’i ragflaenydd ar y mater hwn. Os felly, rhaid imi ddweud nid yn unig nad yw hyn yn cael ei gyflawni yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru, ond dwi'n ofni bod pethau wedi mynd tuag yn ôl, mewn gwirionedd. Dwi wedi sôn sawl gwaith yn y Siambr hon am effeithiau’r toriadau bysys mewn ardaloedd gwledig, a’r gwasanaeth gwael ar ein rheilffyrdd hefyd, sydd â’r sgoriau boddhad cwsmeriaid gwaethaf yn y Deyrnas Gyfunol. Ac ŷn ni wedi clywed yn ddiweddar am doriadau pellach ar lein y Cambrian a hefyd Calon Cymru. Mae hyn yn golygu torri gwasanaethau o bum gwaith y dydd i bedair gwaith y dydd o Ragfyr eleni ymlaen, a chael gwared ar y gwasanaethau nos o Abertawe i Lanymddyfri a Llandrindod. Allaf i fi ofyn ichi, Brif Weinidog, felly: sut yn y byd y gallwn ni ofyn i bobl i adael eu ceir os na allwn ni ddarparu trafnidiaeth gyhoeddus y gallant ddibynnu arno?
Thank you very much. We've heard the Government saying a number of times that getting people out of their cars is a key priority, and that of course is in order to address climate change and also to reach net zero. I hope I can assume that the new Minister for transport is of the same view as his predecessor on this issue. If so, I have to say that not only is this not being delivered in Mid and West Wales, but I fear that things have moved backwards, if I'm honest. I've mentioned on a number of occasions in this Chamber the impacts of cuts to bus services in rural areas, and the poor service on our railways too, which have the worst customer satisfaction scores in the UK. And we've heard recently about further cuts to the Cambrian line and the Heart of Wales line. This means services being cut from five times a day to four times a day from December this year onwards, and scrapping evening services from Swansea to Llandrindod Wells and Llandovery. Can I ask you, First Minister: how can you ask people to leave their vehicles if we can't provide public transport that is reliable?
Thank you for the follow-up question. I think this recognises some of the challenges we have, not just in financing, but in getting more people to use the options that we have.
So, on the bus grant, we've been through this many times in the Chamber, and our ability to keep on supporting the service and the network ahead of the re-regulation of buses and how we persuade more people to use our transport system. I actually am firmly convinced, as indeed is the whole of this Government, that re-regulating the buses with a Bill that'll be introduced in this Senedd term will not just be a better way of organising the service, it'll actually deliver better value for money and allow us to then invest in and expand the network.
When it comes to rail, of course, which is much more expensive than buses, the review that's been undertaken by Transport for Wales has looked at the Heart of Wales line and the real challenges of a very poorly used service with a significant subsidy on it. They're looking at how they can then invest in different routes, including bus services, to make sure there are real public transport options. They've done that by consulting openly with elected representatives, and indeed looking at rail passenger groups to understand the reality of how that service that is proposed to move from five to four is actually being currently used and what that might mean in the future. These are the choices that are our public transport services are going to need to make, not just within our budget envelope, but then how we persuade more people to make effective use of the services that we have, and allow us a platform to invest in them in the future, and I look forward to being able to do just that.
Diolch am y cwestiwn dilynol. Rwy'n credu bod hyn yn cydnabod rhai o'r heriau sydd gennym ni, nid yn unig o ran cyllido, ond o ran cael mwy o bobl i ddefnyddio'r dewisiadau sydd gennym ni.
Felly, o ran y grant bysiau, rydyn ni wedi trafod hyn lawer gwaith yn y Siambr, a'n gallu i barhau i gefnogi'r gwasanaeth a'r rhwydwaith cyn ail-reoleiddio bysiau a sut yr ydyn ni'n perswadio mwy o bobl i ddefnyddio ein system drafnidiaeth. Yn wir, rwyf i, fel y mae'r Llywodraeth hon yn ei chyfanrwydd, wedi fy argyhoeddi y bydd ail-reoleiddio’r bysiau gyda Bil a fydd yn cael ei gyflwyno yn nhymor y Senedd hon, nid yn unig yn ffordd well o drefnu'r gwasanaeth, bydd yn sicrhau gwell gwerth am arian ac yn ein galluogi wedyn i fuddsoddi yn y rhwydwaith a'i ehangu.
O ran y rheilffyrdd, wrth gwrs, sy'n ddrutach o lawer na bysiau, mae'r adolygiad a gynhaliwyd gan Trafnidiaeth Cymru wedi ystyried rheilffordd Calon Cymru a'r heriau gwirioneddol sy'n wynebu gwasanaeth nad oes fawr o ddefnydd yn cael ei wneud ohono sy'n cael cymhorthdal sylweddol. Maen nhw'n ystyried sut y gallan nhw wedyn fuddsoddi mewn llwybrau gwahanol, gan gynnwys gwasanaethau bysiau, i sicrhau bod yna ddewisiadau trafnidiaeth gyhoeddus gwirioneddol. Maen nhw wedi gwneud hynny drwy ymgynghori'n agored â chynrychiolwyr etholedig, ac yn wir drwy ystyried grwpiau teithwyr rheilffyrdd i ddeall y gwirionedd o ran sut mae'r gwasanaeth hwnnw y bwriedir ei symud o bump i bedwar yn cael ei ddefnyddio ar hyn o bryd a beth allai hynny ei olygu yn y dyfodol. Dyma'r dewisiadau y bydd angen i'n gwasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus eu gwneud, nid yn unig o fewn ein cyllideb, ond wedyn sut ydyn ni'n perswadio mwy o bobl i wneud defnydd effeithiol o'r gwasanaethau sydd gennym ni, a chaniatáu llwyfan i ni fuddsoddi ynddyn nhw yn y dyfodol, ac rwy'n edrych ymlaen at allu gwneud hynny.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes. Dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw. Jane Hutt.
The next item, therefore, will be the business statement and announcement. I call on the Trefnydd to make that statement. Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae dau newid i fusnes yr wythnos yma. Mae dau ddatganiad llafar heddiw wedi cael eu hestyn i 45 munud ac mae’r teitlau wedi newid. Mae’r amser ar gyfer cwestiynau i Gomisiwn y Senedd yfory wedi cael ei leihau i 10 munud. Mae busnes drafft y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd ar gael yn y papurau cyfarfod ar-lein.
Thank you very much, Llywydd. There are two changes to this week's business. Two of today's oral statements have been extended to 45 minutes and the titles have been updated. Finally, the time allocated to tomorrow’s Senedd Commission questions has been reduced to 10 minutes. Draft business for the next three weeks is set out in the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
The newly appointed NHS Wales Joint Commissioning Committee met this morning, Trefnydd, and, disappointingly, voted on a decision to accept the closure of Welshpool and Caernarfon air ambulance bases. I'm disappointed, therefore, that there is not a statement in this Chamber this afternoon, or scheduled for tomorrow, on such an important issue that affects tens of thousands of people across mid and north Wales.
But also, Minister, it's not just the public who are concerned with this proposal. In Powys, for example, we have no district general hospital, so we're more dependent on a critical air ambulance service, and so many clinicians based at the Welshpool and Caernarfon bases are also opposing the decision as well on clinical grounds, and clinicians and professionals across other areas as well. Also, Minister, Powys health board and Betsi Cadwaladr health board rejected these proposals as well at this morning's meeting. So, this is not just members of the public; these are professionals as well saying that this is the wrong decision. I'd therefore like the Minister to consider calling in this decision, to allow for proper scrutiny, and for this decision to be made by Welsh Ministers following debate in this Chamber.
There's also concern about the process. Originally, proposals were leaked over two years ago to close Welshpool and Caernarfon bases, and, at the time, that was based on evidence, we were told, that 583 additional scene attendances would be achieved. That has since been discredited, and it seems that, since then, evidence has tried to be found to fit the original proposals made two years ago. I'm appalled at how this process has developed over the past two years—the lack of transparency and a lack of listening to the public and professionals as well. So, can I ask, Trefnydd, that the health Minister, or the First Minister, make a statement to this Chamber, either today or tomorrow, and make themselves available to answer questions on such an important issue to the people of mid and north Wales?
Fe wnaeth Cyd-bwyllgor Comisiynu newydd GIG Cymru gyfarfod y bore yma, Trefnydd, ac, yn siomedig, pleidleisiodd ar benderfyniad i dderbyn cau canolfannau ambiwlans awyr y Trallwng a Chaernarfon. Rwy'n siomedig, felly, nad oes datganiad yn y Siambr hon y prynhawn yma, nac wedi'i drefnu ar gyfer yfory, ar fater mor bwysig sy'n effeithio ar ddegau o filoedd o bobl ar draws y canolbarth a'r gogledd.
Ond hefyd, Gweinidog, nid y cyhoedd yn unig sy'n gofidio am y cynnig hwn. Ym Mhowys, er enghraifft, does ganddon ni ddim ysbyty cyffredinol dosbarth, felly rydyn ni'n fwy dibynnol ar wasanaeth ambiwlans awyr critigol, ac felly mae cymaint o glinigwyr sydd wedi'u lleoli yn y Trallwng a Chaernarfon hefyd yn gwrthwynebu'r penderfyniad ar sail glinigol, a chlinigwyr a gweithwyr proffesiynol ar draws ardaloedd eraill hefyd. Hefyd, Gweinidog, gwrthododd bwrdd iechyd Powys a bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr y cynigion hyn hefyd yn y cyfarfod y bore yma. Felly, nid aelodau o'r cyhoedd yn unig yw'r rhain; mae gweithwyr proffesiynol hefyd yn dweud mai dyma'r penderfyniad anghywir. Felly, hoffwn i'r Gweinidog ystyried galw'r penderfyniad hwn i mewn, i ganiatáu ar gyfer craffu priodol, ac i Weinidogion Cymru wneud y penderfyniad hwn yn dilyn dadl yn y Siambr hon.
Mae pryder hefyd ynghylch y broses. Yn wreiddiol, cafodd cynigion i gau canolfannau'r Trallwng a Chaernarfon eu datgelu'n answyddogol dros ddwy flynedd yn ôl, ac, ar y pryd, roedd hynny'n seiliedig ar dystiolaeth, y cawson ni wybod, y byddai 583 o ymweliadau ychwanegol â safleoedd yn cael eu cyflawni. Mae hynny wedi cael ei danseilio ers hynny, ac mae'n ymddangos, ers hynny, bod tystiolaeth wedi'i cheisio i gyd-fynd â'r cynigion gwreiddiol a wnaed ddwy flynedd yn ôl. Rwy'n arswydo ynglŷn â'r ffordd y mae'r broses hon wedi datblygu dros y ddwy flynedd ddiwethaf—y diffyg tryloywder a methiant i wrando ar y cyhoedd a gweithwyr proffesiynol hefyd. Felly, a gaf fi ofyn, Trefnydd, i'r Gweinidog iechyd, neu'r Prif Weinidog, wneud datganiad i'r Siambr hon, naill ai heddiw neu yfory, a sicrhau eu bod ar gael i ateb cwestiynau ar fater mor bwysig i bobl yn y canolbarth a'r gogledd?
Diolch yn fawr, Russell George. It is important that you have had this opportunity today in the business statement to raise this point, because the final decision, as you said, which comes after 18 months of engagement, was made earlier today by the NHS Wales Joint Commissioning Committee. Plans will now be developed to consolidate services currently provided at Welshpool and Caernarfon at a new site in north-east Wales, and this will mean that everyone who currently receives those emergency medical retrieval and transfer services will continue to receive care.
Obviously, you've been involved, as you say, Russell—and colleagues—with the engagement. There's been much correspondence setting out concerns and questions, but the evidence is that the change will improve access to this life-saving service for people in parts of Wales who currently have no or limited access at night. So, we understand the strength of feeling expressed by people living in parts of mid and north Wales, especially in those close to the existing bases, but, ultimately, the decision will improve the care and outcomes for people in north and mid Wales if they suffer a life-threatening emergency that requires EMRTS support, especially at night.
I would also add that the joint commissioning committee has been assured by the chief ambulance services commissioner that all concerns have been addressed through correspondence with the relevant parties. The Cabinet Secretary for Health and Social Care has received written assurances from the review team about the level of engagement undertaken and how local residents' feedback has informed the review process.
Diolch yn fawr, Russell George. Mae'n bwysig eich bod chi wedi cael y cyfle hwn heddiw yn y datganiad busnes i godi'r pwynt hwn, oherwydd cafodd y penderfyniad terfynol, fel y dywedoch, sy'n dod ar ôl 18 mis o ymgysylltu, ei wneud yn gynharach heddiw gan Gyd-bwyllgor Comisiynu GIG Cymru. Bydd cynlluniau yn cael eu datblygu nawr i gyfuno gwasanaethau sy'n cael eu darparu ar hyn o bryd yn y Trallwng a Chaernarfon ar safle newydd yn y gogledd-ddwyrain, a bydd hyn yn golygu y bydd pawb sy'n derbyn y gwasanaethau adalw a throsglwyddo meddygol brys hynny ar hyn o bryd yn parhau i dderbyn gofal.
Yn amlwg, rydych chi, fel y dywedoch, Russell—a chydweithwyr—wedi cymryd rhan yn yr ymgysylltu. Mae llawer o ohebiaeth wedi bod sy'n nodi pryderon a chwestiynau, ond y dystiolaeth yw y bydd y newid yn gwella mynediad i'r gwasanaeth achub bywyd hwn i bobl mewn rhannau o Gymru sydd â mynediad cyfyngedig, os o gwbl, yn ystod y nos ar hyn o bryd. Felly, rydyn ni'n deall cryfder y teimladau sy'n cael eu mynegi gan bobl sy'n byw mewn rhannau o'r canolbarth a'r gogledd, yn enwedig yn y rhai sy'n agos at y canolfannau presennol, ond, yn y pen draw, bydd y penderfyniad yn gwella'r gofal a'r canlyniadau i bobl yn y gogledd a'r canolbarth os byddan nhw'n dioddef argyfwng sy'n peryglu bywyd sy'n gofyn am gymorth EMRTS, yn enwedig yn y nos.
Byddwn i hefyd yn ychwanegu bod y cyd-bwyllgor comisiynu wedi cael sicrwydd gan y prif gomisiynydd gwasanaethau ambiwlans bod yr holl bryderon wedi cael sylw drwy ohebiaeth gyda'r partïon perthnasol. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol wedi cael sicrwydd ysgrifenedig gan y tîm adolygu ynghylch lefel yr ymgysylltu a sut mae adborth trigolion lleol wedi llywio'r broses adolygu.
Trefnydd, hoffwn ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda. Mae'r datganiad cyntaf y byddwn yn hoffi gofyn amdano gan y Prif Weinidog, yn ymateb i'r holl adroddiadau o ran y £200,000 y derbyniodd fel rhan o'i ymgyrch arweinyddol. Rydyn ni wedi clywed cwestiynau unwaith eto yr wythnos yma; dydyn ni ddim yn teimlo bod yr atebion yn ddigonol. Mae angen, er mwyn hygrededd y Senedd hon, cael datganiad llawn, diamwys gan y Prif Weinidog, fel ein bod ni'n gallu cael yr atebion angenrheidiol i ni fel Senedd.
Yn ail, hoffwn ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth o ran Mesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru) 2008. Fe fyddwch chi'n ymwybodol ein bod ni wedi cael datganiad ysgrifenedig gan ei ragflaenydd, ond fe fyddwch chi hefyd yn gwybod bod nifer fawr o Aelodau yn y Siambr hon yn awyddus iawn i weld y Llywodraeth yn symud ymlaen efo hyn, gan gynnwys, wrth gwrs, Senedd Ieuenctid Cymru, a oedd yn daer bod yn rhaid i hwn fynd rhagddo. Mae'n bwysig ein bod ni'n cael cyfle i ofyn cwestiynau a hefyd deall beth ydy blaenoriaethau Llywodraeth Cymru i sicrhau nad oes neb yn colli diwrnod o ysgol oherwydd na allwn nhw fforddio bws.
Trefnydd, I'd like to ask for two statements, if I may. The first statement that I would like is from the First Minister, responding to all of the reports around the £200,000 that he accepted as part of his leadership campaign. We have heard questions once again this week, and we don't feel that the answers are adequate. For the credibility of this Senedd, we need a full statement, an unambiguous statement, from the First Minister, so that we can get the necessary answers for us as a Senedd.
Secondly, I'd like to ask for a statement from the Cabinet Secretary for transport in terms of the Learner Travel (Wales) Measure 2008. You will be aware that we had a written statement from his predecessor, but you will also know that many Members in this Chamber are very eager to see the Government making progress in this area, including, of course, the Welsh Youth Parliament, who were determined that this should proceed. It's important that we have an opportunity to ask questions and also to understand what the Welsh Government's priorities are in ensuring that nobody misses a day's school because they can't afford the bus.
Diolch yn fawr, Heledd Fychan, am eich cwestiynau.
Thank you, Heledd Fychan, for your questions.
In terms of your first question, extensive discussion has already taken place on this issue. The emergency question, in fact, wasn't approved by the Llywydd today and has been fully addressed today by the First Minister. And also, just in terms of the response the First Minister gave this morning about the role and the work that's being undertaken now, which was supported by the Welsh executive committee this weekend, a review is being undertaken of our leadership contest arrangements. So, a clear process is now in place with that proposal. And also, obviously, to follow up what the First Minister said, all donations to the campaigns were legally compliant and were reported transparently. The review will report in the autumn, and the panel will begin its work shortly.
Also, in terms of the questions that have been raised in terms of the Development Bank of Wales, again, there have been extensive responses to that as well. But I think it is important, yet again, just to say, or add perhaps to responses that were given by the First Minister today, that investment decisions being taken by the Development Bank of Wales are wholly independent of the Welsh Government. And also, I'll just perhaps add that the framework document between the Welsh Government and the development bank sets out how the relationship between Government and the bank is managed and operated. And just to quote, it explicitly states that, 'Welsh Ministers and Welsh Government officials shall take no part in day-to-day operational matters, commercial matters or decision making throughout the DBW group, specifically no interference from Welsh Government on investment operations.'
O ran eich cwestiwn cyntaf, mae trafodaethau helaeth eisoes wedi digwydd ar y mater hwn. Yn wir, ni chafodd y cwestiwn brys ei gymeradwyo gan y Llywydd heddiw, ac mae'r Prif Weinidog wedi ymdrin ag ef yn llawn heddiw. A hefyd, o ran yr ymateb y gwnaeth y Prif Weinidog ei roi y bore yma ynghylch y rôl a'r gwaith sy'n cael ei gyflawni nawr, a gafodd ei gefnogi gan bwyllgor gweithredol Cymru y penwythnos hwn, mae adolygiad yn cael ei gynnal o drefniadau ein cystadleuaeth arweinyddiaeth. Felly, mae proses glir bellach ar waith gyda'r cynnig hwnnw. A hefyd, yn amlwg, i ddilyn yr hyn a ddywedodd y Prif Weinidog, roedd yr holl roddion i'r ymgyrchoedd yn cydymffurfio yn gyfreithiol a chawsant eu hadrodd yn dryloyw. Bydd yr adolygiad yn adrodd yn yr hydref, a bydd y panel yn dechrau ar ei waith yn fuan.
Hefyd, o ran y cwestiynau sydd wedi cael eu codi o ran Banc Datblygu Cymru, unwaith eto, mae ymatebion helaeth wedi bod i hynny hefyd. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig, unwaith eto, i ddweud, neu i ychwanegu efallai at ymatebion a roddwyd gan y Prif Weinidog heddiw, bod penderfyniadau buddsoddi sy'n cael eu gwneud gan Fanc Datblygu Cymru yn gwbl annibynnol ar Lywodraeth Cymru. A hefyd, efallai y gwnaf i ychwanegu bod y ddogfen fframwaith rhwng Llywodraeth Cymru a'r banc datblygu yn nodi sut mae'r berthynas rhwng y Llywodraeth a'r banc yn cael ei rheoli a'i gweithredu. Ac i ddyfynnu, mae'n nodi'n benodol, 'Ni fydd Gweinidogion Cymru a swyddogion Llywodraeth Cymru yn cymryd unrhyw ran mewn materion gweithredol o ddydd i ddydd, materion masnachol na phenderfyniadau a wneir ledled grŵp BDC, yn benodol dim ymyrraeth gan Lywodraeth Cymru o ran gweithrediadau buddsoddi.'
Mike Hedges.
Mike Hedges.
Sorry, I've got a second question from Heledd Fychan. I will raise this, in terms of an update on the learner travel Measure, with the Cabinet Secretary for North Wales and Transport, and I'm sure that that will be forthcoming.
Mae'n ddrwg gen i, mae gen i ail gwestiwn gan Heledd Fychan. Byddaf i'n codi hyn, o ran yr wybodaeth ddiweddaraf am y Mesur teithio gan ddysgwyr, gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Ogledd Cymru a Thrafnidiaeth, ac rwy'n siŵr y bydd yr wybodaeth honno'n cael ei rhoi.
I'm asking for two statements. The first is on housing. I've delivered over 3,000 leaflets across Swansea East in April, and between 1 per cent and 2 per cent of all properties were empty. Together with the failure of the Westminster Government to raise local housing allowance, this has led to an increased shortage of affordable properties. I'm asking for an update on local housing allowances and whether the Welsh Government could consider what further action can be taken regarding long-term empty properties.
The second statement I'm asking for is on physician associates. Physician associates are graduates who are undertaking postgraduate training and work under the supervision of a doctor. What thought was given to formally designing and evidencing the role, and how will it be evaluated? Because if it works well, it could transform primary care.
Rwy'n gofyn am ddau ddatganiad. Mae'r cyntaf ar dai. Rwyf wedi dosbarthu dros 3,000 o daflenni ar draws Dwyrain Abertawe ym mis Ebrill, ac roedd rhwng 1 y cant a 2 y cant o'r holl eiddo yn wag. Ynghyd â methiant Llywodraeth San Steffan i godi lwfans tai lleol, mae hyn wedi arwain at fwy o brinder o eiddo fforddiadwy. Rwy'n gofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf am lwfansau tai lleol ac a allai Llywodraeth Cymru ystyried pa gamau eraill y gellid eu cymryd o ran eiddo sydd wedi bod yn wag am gyfnod hir.
Mae'r ail ddatganiad yr wyf i'n gofyn amdano yn ymwneud â chymdeithion meddygol. Mae cymdeithion meddygol yn raddedigion sy'n ymgymryd â hyfforddiant ôl-raddedig ac yn gweithio dan oruchwyliaeth meddyg. Pa feddwl a roddwyd i ddylunio a dangos tystiolaeth o'r rôl yn ffurfiol, a sut y bydd yn cael ei gwerthuso? Oherwydd os bydd yn gweithio'n dda, gallai drawsnewid gofal sylfaenol.
Diolch yn fawr, Mike Hedges. Your first question on housing is crucially important. As you noticed—and I think we all do as we campaign in our constituencies, our communities, and meet people on the street—we recognise that empty homes are there, and they're a blight and a nuisance on our communities. It's important just to remind colleagues that, in January last year, the Welsh Government announced an empty homes grant scheme, to bring up to 2,000 long-term empty properties back into use. Grants of up to £25,000 are available for home owners, or prospective home owners, to remove significant hazards from their properties to make them safe to live in and to improve their energy efficiency. We're also supporting local authorities to use their full range of legislative powers at their disposal to tackle empty properties. This actually includes training for councillors and officials across local government on using enforcement measures to deal with empty properties. Also, to reassure colleagues across the Chamber, the empty homes grants scheme has a budget of £25 million in this financial year, and work is being accelerated to bring empty properties back into use and complement our existing schemes.
Your second question also is a really important question around physician associates. They are graduates, they've undertaken postgraduate training and they work, as you say, under the supervision of a doctor. We're committed to developing multidisciplinary team working around the patient, and this includes the use of physician associates in primary care. There's been a lot of interest, as you've raised, Mike Hedges, in Wales and the rest of the UK, with the BMA, the Royal College of Anaesthetists and the General Medical Council. There's a lot of comment on this. BMA Cymru has raised concerns about the deployment and scope of practice of physicians within NHS Wales, but we would like to say, as a Welsh Government, that physician associates are an important and valued part of the NHS Wales workforce, and we're working closely in terms of ensuring that there's a gradual increase in the NHS Wales physician associate workforce. Obviously, there is robust evidence being gathered on the benefit that can be derived from those roles in very specific settings and contexts.
Diolch yn fawr, Mike Hedges. Mae eich cwestiwn cyntaf ar dai yn hanfodol bwysig. Fel y gwnaethoch chi sylwi—ac rwy'n credu ein bod ni i gyd yn gwneud hynny wrth i ni ymgyrchu yn ein hetholaethau, ein cymunedau, a chwrdd â phobl ar y stryd—rydyn ni'n cydnabod bod cartrefi gwag yno, ac maen nhw'n niwsans ac yn falltod ar ein cymunedau. Mae'n bwysig atgoffa cyd-Aelodau, ym mis Ionawr y llynedd, fod Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi cynllun grant cartrefi gwag, er mwyn sicrhau bod hyd at 2,000 o eiddo sydd wedi bod yn wag am gyfnod hir yn cael eu defnyddio eto. Mae grantiau o hyd at £25,000 ar gael i berchnogion tai, neu ddarpar berchnogion tai, gael gwared ar beryglon sylweddol o'u heiddo er mwyn sicrhau bod yr eiddo hwnnw yn ddiogel i fyw ynddo ac i wella ei effeithlonrwydd ynni. Rydyn ni hefyd yn cefnogi awdurdodau lleol i ddefnyddio'r amrywiaeth lawn o bwerau deddfwriaethol sydd ar gael iddyn nhw i fynd i'r afael ag eiddo gwag. Yn wir, mae hyn yn cynnwys hyfforddiant i gynghorwyr a swyddogion ar draws llywodraeth leol ar ddefnyddio mesurau gorfodi i ymdrin ag eiddo gwag. Hefyd, er mwyn tawelu meddyliau cyd-Aelodau ar draws y Siambr, mae gan y cynllun grant cartrefi gwag gyllideb o £25 miliwn yn y flwyddyn ariannol hon, ac mae gwaith yn cael ei gyflymu i ddod ag eiddo gwag yn ôl i ddefnydd ac ategu ein cynlluniau presennol.
Mae eich ail gwestiwn hefyd yn gwestiwn pwysig iawn ynglŷn â chymdeithion meddygol. Maen nhw'n raddedigion, maen nhw wedi ymgymryd â hyfforddiant ôl-raddedig ac maen nhw'n gweithio, fel y dywedwch, o dan oruchwyliaeth meddyg. Rydyn ni wedi ymrwymo i ddatblygu tîm amlddisgyblaethol sy'n gweithio o amgylch y claf, ac mae hyn yn cynnwys defnyddio cymdeithion meddygol mewn gofal sylfaenol. Mae llawer o ddiddordeb wedi bod, fel yr ydych chi wedi'i nodi, Mike Hedges, yng Nghymru ac yng ngweddill y DU, gyda'r BMA, Coleg Brenhinol yr Anesthetyddion a'r Cyngor Meddygol Cyffredinol. Mae llawer o sylwadau ar hyn. Mae BMA Cymru wedi mynegi pryderon ynghylch defnyddio meddygon a chwmpas ymarfer meddygon yn GIG Cymru, ond hoffen ni ddweud, fel Llywodraeth Cymru, fod cymdeithion meddygol yn rhan bwysig a gwerthfawr o weithlu GIG Cymru, ac rydyn ni'n gweithio'n agos o ran sicrhau bod cynnydd graddol yng ngweithlu cymdeithion meddygol GIG Cymru. Yn amlwg, mae tystiolaeth gadarn yn cael ei chasglu ar y manteision a all ddeillio o'r rolau hynny mewn lleoliadau a chyd-destunau penodol iawn.
Trefnydd, I'm getting up again in this Chamber to request an urgent statement on the situation at Withyhedge landfill site in my constituency. As has already been raised this afternoon, there are very serious concerns over the donation that the First Minister received from the Dauson Environmental Group, which operates this landfill site. I share Members' concerns about the donation and agree that it's absolutely crucial that this matter is independently investigated. But more importantly, in the meantime, my constituents have to continue to live with the stink and the stench coming from the Withyhedge landfill site. As I've said before, this is an environmental and, indeed, a public health issue. Therefore, the Welsh Government must make a statement explaining its position in relation to this ongoing issue. Does the Welsh Government believe it's acceptable that the people of Pembrokeshire continue to suffer? My constituents and I are absolutely clear the operator should have its licence immediately revoked and the Welsh Government and Natural Resources Wales should take this action with immediate effect.
Trefnydd, rwy'n codi eto yn y Siambr hon i ofyn am ddatganiad brys ar y sefyllfa ar safle tirlenwi Withyhedge yn fy etholaeth i. Fel sydd eisoes wedi'i godi y prynhawn yma, mae pryderon difrifol iawn am y rhodd a dderbyniodd y Prif Weinidog gan Dauson Environmental Group, sy'n gweithredu'r safle tirlenwi hwn. Rwy'n rhannu pryderon yr Aelodau am y rhodd ac yn cytuno ei bod yn gwbl hanfodol bod y mater hwn yn destun ymchwiliad annibynnol. Ond yn bwysicach byth, yn y cyfamser, mae'n rhaid i fy etholwyr barhau i fyw gyda'r drewdod a'r aroglau drwg sy'n dod o safle tirlenwi Withyhedge. Fel y dywedais o'r blaen, mae hwn yn fater amgylcheddol ac, yn wir, yn fater iechyd y cyhoedd. Felly, mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru wneud datganiad yn egluro'i safbwynt o ran y mater parhaus hwn. Ydy Llywodraeth Cymru yn credu ei bod hi'n dderbyniol bod pobl sir Benfro yn parhau i ddioddef? Mae fy etholwyr a minnau'n gwbl glir y dylai'r gweithredwr gael ei drwydded wedi'i dirymu'n syth ac y dylai Llywodraeth Cymru a Cyfoeth Naturiol Cymru gymryd y camau hyn ar unwaith.
Thank you very much, Paul Davies, for your question. As I responded last week, this is a really important issue in terms of the impact on your community and residents. Also, it is the responsibility of Natural Resources Wales, as you know, to monitor, inspect and review. I will take this back to the Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs in terms of the impacts, again, that you bring forward to us in the business statement today—the adverse impacts on your community.
Diolch yn fawr iawn, Paul Davies, am eich cwestiwn. Fel y gwnes i ymateb yr wythnos diwethaf, mae hwn yn fater pwysig iawn o ran yr effaith ar eich cymuned a'ch preswylwyr. Hefyd, cyfrifoldeb Cyfoeth Naturiol Cymru, fel y gwyddoch chi, yw monitro, archwilio ac adolygu. Byddaf i'n mynd â hyn yn ôl at Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig o ran yr effeithiau, unwaith eto, yr ydych yn eu cyflwyno i ni yn y datganiad busnes heddiw—yr effeithiau niweidiol ar eich cymuned.
A gaf i alw am ddatganiad am drafnidiaeth gyhoeddus yn ein cymunedau gwledig, os gwelwch yn dda? Yr wythnos diwethaf, cawsom ni ddealltwriaeth bod Trafnidiaeth Cymru yn bwriadu torri gwasanaethau trên llinell y Cambrian, fel dŷn ni wedi ei glywed. Bydd pedwar gwasanaeth y diwrnod yn llai, gyda'r gwasanaethau yn cael eu hymestyn yn yr haf ar gyfer ymwelwyr, gan amddifadu pobl sy'n byw yn y cymunedau sy'n cael eu gwasanaethu gan y llinell yma ac sy'n ddibynnol arni ar gyfer eu haddysg, ar gyfer gwaith, siopa a phethau eraill hanfodol. Mae hyn, wrth gwrs, yn dilyn toriadau i'r gwasanaethau bysys—y T2, y T3 a'r 32—sy'n golygu bod pobl bellach yn ddibynnol ar geir neu ar gael lifftiau gan deulu a chyfeillion. Yn yr holl achosion yma, dŷn ni ddim wedi cael unrhyw fath o ymgynghoriad dilys na digonol. Yn achos y rheilffordd, mae o'n dilyn y ffaith bod y Llywodraeth wedi tynnu arian ffordd Llanbedr i ffwrdd, gan annog pobl i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, a bellach dydy pobl Llanbedr ddim yn mynd i fedru defnyddio'r rheilffordd yr un mor aml. Fedrwch chi, felly, sicrhau nad ydy hyn yn mynd i ddigwydd, a gofyn i'r Gweinidog trafnidiaeth ddod a rhoi datganiad brys i ni ynghylch hyn, i ddangos sut mae'r Llywodraeth yma yn mynd i ddarparu trafnidiaeth gyhoeddus addas i bobl Dwyfor Meirionnydd a chymunedau gwledig?
May I ask for a statement on public transport in our rural communities, please? Last week, we had an understanding that Transport for Wales intends to cut the Cambrian line services, as we've heard. There will be four services fewer a day, with services extended in the summer for visitors, disenfranchising those people who live in those communities who are served by this line and who are dependent on it for their education, for employment, for shopping and other essentials. This, of course, follows cuts to the bus services—the T2, the T3 and the 32—which means that people are now dependent on cars or lifts from family and friends. In all of these cases, we haven't received any kind of valid or adequate consultation. In terms of the railway, it follows the fact that the Government has withdrawn the Llanbedr road funding, encouraging people to use public transport, and now the people of Llanbedr can't use the railway as often. So, can you ensure that this isn't going to happen, and ask the Minister for transport to give an urgent statement to us on these issues, to demonstrate how this Government is going to provide appropriate public transport for the people of Dwyfor Meirionnydd and rural areas?
Diolch yn fawr, Mabon ap Gwynfor—crucial points that I'm sure you will be raising with the Cabinet Secretary for North Wales and Transport this afternoon as he gives a statement on his transport priorities. But also, to recognise—and I think a question came to the First Minister from your colleague—it's really important that we look at this from a rural perspective as well. This is very much cross-Government in terms of the Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs. Clearly, there are pressures, but, actually, Transport for Wales challenges over the last year have turned a corner, consistently seeing improvements, but also looking at what can be afforded and where the travel habits of passengers post COVID are clearer. Again, I'm sure those questions will be for the Cabinet Secretary later on this afternoon.
Diolch yn fawr, Mabon ap Gwynfor—pwyntiau hollbwysig yr wyf yn siŵr y byddwch chi'n eu codi gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Ogledd Cymru a Thrafnidiaeth y prynhawn yma wrth iddo roi datganiad ar ei flaenoriaethau trafnidiaeth. Ond hefyd, i gydnabod—ac rwy'n credu bod cwestiwn wedi dod i'r Prif Weinidog gan eich cyd-Aelod—mae'n bwysig iawn ein bod ni'n ystyried hyn o safbwynt gwledig hefyd. Mae hyn yn drawslywodraethol o ran Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig. Yn amlwg, mae yna bwysau, ond, mewn gwirionedd, mae heriau Trafnidiaeth Cymru yn ystod y flwyddyn ddiwethaf wedi troi cornel, gan weld gwelliannau'n gyson, ond gan hefyd ystyried yr hyn y gellir ei fforddio a lle mae arferion teithio teithwyr ar ôl COVID yn gliriach. Unwaith eto, rwy'n siŵr y bydd y cwestiynau hynny ar gyfer yr Ysgrifennydd Cabinet yn ddiweddarach y prynhawn yma.
I'd like a statement on what the Welsh Government continues to do to protect children's rights. I'm sure the Trefnydd is aware that, last week, the Royal College of Paediatricians and Child Health published a report with wide publicity calling for the UK Government and Northern Ireland Assembly to follow the lead shown by Wales and Scotland and get rid of the defence of reasonable punishment, making it illegal for parents to use physical punishment against their children. The report also brought forward evidence showing that children are 2.6 times more likely to experience mental health problems if physically punished and are much more likely to behave in a more violent manner later on in life if physically punished. So, would she agree that, in Wales, we've made a very positive move when we did change the law and that similar legislation should be brought in as quickly as possible in England and Northern Ireland so that all children living there, including Welsh children, of course, living in those countries or visiting those countries, have the same protection against physical punishment as children do here in Wales?
Hoffwn i gael datganiad ar yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn parhau i'w wneud i ddiogelu hawliau plant. Rwy'n siŵr bod y Trefnydd yn ymwybodol bod Coleg Brenhinol y Pediatregwyr ac Iechyd Plant wedi cyhoeddi adroddiad yr wythnos diwethaf a gafodd gyhoeddusrwydd eang ac a oedd yn galw ar Lywodraeth y DU a Chynulliad Gogledd Iwerddon i ddilyn arweiniad Cymru a'r Alban a dileu'r amddiffyniad o gosb resymol, gan ei gwneud hi'n anghyfreithlon i rieni ddefnyddio cosb gorfforol yn erbyn eu plant. Cyflwynodd yr adroddiad dystiolaeth hefyd a oedd yn dangos bod plant 2.6 gwaith yn fwy tebygol o brofi problemau iechyd meddwl os ydyn nhw’n cael eu cosbi'n gorfforol a'u bod yn llawer mwy tebygol o ymddwyn mewn modd mwy treisgar yn ddiweddarach mewn bywyd os ydyn nhw'n cael eu cosbi'n gorfforol. Felly, a fyddai hi'n cytuno, yng Nghymru, ein bod ni wedi cymryd cam cadarnhaol iawn pan wnaethon ni newid y gyfraith ac y dylai deddfwriaeth debyg gael ei chyflwyno cyn gynted â phosibl yn Lloegr a Gogledd Iwerddon fel bod pob plentyn sy'n byw yno, gan gynnwys plant o Gymru, wrth gwrs, sy'n byw yn y gwledydd hynny neu'n ymweld â'r gwledydd hynny, yn cael yr un amddiffyniad rhag cosb gorfforol ag y mae plant yma yng Nghymru?
Diolch yn fawr, Julie Morgan. Can I just also acknowledge and recognise the powerful role that you've played? You indeed delivered the Children (Abolition of Defence of Reasonable Punishment) (Wales) Act 2020, which came into force in March 2022. Can we recognise again today across this Chamber that this was a historic step in protecting children's rights and welfare, which you took forward in your former ministerial role, but, indeed, campaigned for for many years before that, and, indeed, sought to make that change in England when you were an MP for Cardiff North as well? I remember those times when you were calling for that.
I think what is important about this—and we take enormous pride as the Welsh Government in having removed the defence of reasonable punishment in Wales—is that this law is giving children equal protection from assault as adults have. It shows how we value our children and respect and support their right to be protected from violence. Also, you were giving that further evidence that came forth from the Royal College of Paediatrics and Child Health about protecting children's rights and evidence of the impact in terms of mental health. I'm very pleased to say that the latest survey results, which I'm sure you're aware of, on ending the physical punishment of children, continue to show high levels of awareness of the law. We've worked hard before and after implementation, which you drove forward, to make sure people were fully informed of the change and what it would mean for them. Over two thirds of those with caring responsibilities for children under seven don't see any justification for physically punishing a child and they support the law, a clear indication that we in Wales have turned a corner and are determined to show how we value our children and respect and support their right to be protected from violence. Thank you for your leadership on this matter.
Diolch yn fawr, Julie Morgan. A gaf i hefyd gydnabod y rôl bwerus yr ydych chi wedi'i chwarae? Yn wir, fe wnaethoch chi gyflawni Deddf Plant (Diddymu Amddiffyniad Cosb Resymol) (Cymru) 2020, a ddaeth i rym ym mis Mawrth 2022. A gawn ni gydnabod eto heddiw ar draws y Siambr hon fod hwn yn gam hanesyddol o ran amddiffyn hawliau a lles plant, y gwnaethoch chi ei ddatblygu yn eich rôl weinidogol flaenorol, ond, yn wir, y gwnaethoch chi ymgyrchu drosto am flynyddoedd lawer cyn hynny, ac, yn wir, fe geisioch chi wneud y newid hwnnw yn Lloegr pan oeddech chi'n AS dros Ogledd Caerdydd hefyd? Rwy'n cofio'r adegau hynny pan oeddech chi'n galw am hynny.
Rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig am hyn—ac rydyn ni'n ymfalchïo'n fawr fel Llywodraeth Cymru ein bod wedi dileu'r amddiffyniad o gosb resymol yng Nghymru—yw bod y gyfraith hon yn rhoi'r un amddiffyniad i blant rhag ymosodiad ag sydd gan oedolion. Mae'n dangos sut yr ydyn ni'n gwerthfawrogi ein plant ac yn parchu ac yn cefnogi eu hawl i gael eu hamddiffyn rhag trais. Hefyd, roeddech chi'n rhoi'r dystiolaeth arall honno a gafwyd gan y Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant ynghylch amddiffyn hawliau plant a thystiolaeth o'r effaith o ran iechyd meddwl. Rwy'n falch iawn o ddweud bod canlyniadau'r arolwg diweddaraf, yr wyf yn siŵr eich bod chi'n ymwybodol ohonyn nhw, ar ddod â chosbi plant yn gorfforol i ben, yn parhau i ddangos lefelau uchel o ymwybyddiaeth o'r gyfraith. Rydyn ni wedi gweithio'n galed cyn ac ar ôl ei gweithredu, y gwnaethoch chi ei ysgogi, i sicrhau bod pobl yn cael gwybod yn llawn am y newid a'r hyn y byddai'n ei olygu iddyn nhw. Nid yw dros ddwy ran o dair o'r rhai sydd â chyfrifoldebau gofalu am blant o dan saith oed yn gweld unrhyw gyfiawnhad dros gosbi plentyn yn gorfforol ac maen nhw'n cefnogi'r gyfraith, arwydd clir ein bod ni yng Nghymru wedi troi cornel ac yn benderfynol o ddangos sut yr ydyn ni'n gwerthfawrogi ein plant ac yn parchu ac yn cefnogi eu hawl i gael eu hamddiffyn rhag trais. Diolch am eich arweiniad ar y mater hwn.
Can I call for two statements today, please, Trefnydd, with, first, an urgent statement from the Cabinet Secretary for Health on the prevention of future death reports in the Betsi Cadwaladr University Health Board? As you may know, the health board recorded 28 of these reports in a 16-month period. This is more than all of the other Welsh health boards combined, and it's a statistic that, of course, is very troubling for patients and their loved ones across the whole of north Wales. Quite rightly, they've been calling for an independent inquiry into why that health board doesn't appear to be learning from its mistakes, and I agree with them. I think we need an opportunity to question the Minister about this, given that, in reports over the weekend, it's suggested that she didn't feel that an independent inquiry into these deaths and why there was such a volume of them in north Wales was appropriate.
Secondly, I'd like to receive an update from the Cabinet Secretary for transport on the issue of unadopted roads. Sandy Cove in Kinmel Bay, which has around 250 properties on unadopted roads, experienced flooding during storm Pierrick just over 10 days ago. Part of the consequence of that flooding was made worse because of the lack of drainage on that estate. It clearly needs an improvement to the drainage infrastructure. Those roads need to be up to an adoptable standard, and the poor condition of them is making life a misery for local residents. So, we do need some updates from the Cabinet Secretary on the work that the Welsh Government is taking forward to address this issue of unadopted roads. I know that there has been an unadopted roads fund that has been established in Wales in recent years, but I don't think it's making sufficient progress on this matter, and we need to move it forward.
A gaf i alw am ddau ddatganiad heddiw, os gwelwch yn dda, Trefnydd, gyda, yn gyntaf, ddatganiad brys gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ar adroddiadau atal marwolaethau yn y dyfodol ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr? Fel y gwyddoch, efallai, cofnododd y bwrdd iechyd 28 o'r adroddiadau hyn mewn cyfnod o 16 mis. Mae hyn yn fwy na phob un o fyrddau iechyd eraill Cymru gyda'i gilydd, ac mae'n ystadegyn sydd, wrth gwrs, yn peri gofid mawr i gleifion a'u hanwyliaid ar draws y gogledd yn gyfan gwbl. Yn gwbl briodol, maen nhw wedi bod yn galw am ymchwiliad annibynnol i pam nad yw'n ymddangos bod y bwrdd iechyd hwnnw'n dysgu o'i gamgymeriadau, ac rwy'n cytuno â nhw. Rwy'n credu bod angen cyfle arnon ni i holi'r Gweinidog am hyn, o gofio, mewn adroddiadau dros y penwythnos, bod awgrym nad oedd hi'n teimlo bod ymchwiliad annibynnol i'r marwolaethau hyn a pham bod cynifer ohonyn nhw yn y gogledd yn briodol.
Yn ail, hoffwn i gael yr wybodaeth ddiweddaraf gan Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth ar fater ffyrdd heb eu mabwysiadu. Fe wynebodd Sandy Cove ym Mae Cinmel, sydd â thua 250 eiddo ar ffyrdd heb eu mabwysiadu, lifogydd yn ystod storm Pierrick ychydig dros 10 diwrnod yn ôl. Cafodd canlyniadau'r llifogydd hwnnw eu gwaethygu'n rhannol oherwydd diffyg draenio ar yr ystad honno. Mae'n amlwg bod angen gwella'r seilwaith draenio. Mae angen i'r ffyrdd hynny fod wedi cyrraedd safon fabwysiadwy, ac mae eu cyflwr gwael yn gwneud bywyd yn anodd i drigolion lleol. Felly, mae angen yr wybodaeth ddiweddaraf arnom gan yr Ysgrifennydd Cabinet am y gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ymdrin â'r mater hwn o ffyrdd heb eu mabwysiadu. Rwy'n gwybod bod cronfa ffyrdd heb eu mabwysiadu wedi'i sefydlu yng Nghymru yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ond nid wyf yn credu ei bod yn gwneud cynnydd digonol ar y mater hwn, ac mae angen i ni ei symud ymlaen.
Diolch yn fawr, and thank you very much for those two questions. In fact, that point about Betsi Cadwaladr came up last week as well—I'm not sure if you were in the Chamber at that time—but it was an important issue that was raised, particularly to feed back on that point that the health board, Betsi Cadwaladr, has established an investigations and learning programme, and the medical director is the nominated senior responsible officer. That's got direct oversight from the chief executive and the wider executive team. It's important that that's also linked closely to the quality, safety and experience committee so that it can escalate issues and make sure the process is robust in place. Clearly, the Cabinet Secretary is keeping a close watch on what is happening in terms of these issues and you will have the opportunity to question her when she comes forward for her oral questions shortly.
You also raise an important point about the impact of flooding and, of course, this is particularly relating to unadopted roads. I think it's important that this is very much a cross-Government issue as well in terms of the Cabinet Secretary for North Wales and Transport, who will be giving his statement this afternoon on transport priorities, in terms of an opportunity there for you to raise these issues. But it's also, in terms of the infrastructure, an issue for the Minister for climate change and rural affairs in terms of the impact of the storm and flooding. So, again, thank you for raising that this afternoon.
Diolch yn fawr, a diolch yn fawr iawn am y ddau gwestiwn hynny. Mewn gwirionedd, fe gododd y pwynt hwnnw am Betsi Cadwaladr yr wythnos diwethaf hefyd—nid wyf i'n siŵr a oeddech chi yn y Siambr bryd hynny—ond roedd yn fater pwysig a godwyd, yn enwedig i adrodd yn ôl ar y pwynt hwnnw bod y bwrdd iechyd, Betsi Cadwaladr, wedi sefydlu rhaglen ymchwiliadau a dysgu, a'r cyfarwyddwr meddygol yw'r uwch swyddog cyfrifol enwebedig. Mae'r rhaglen honno'n cael ei goruchwylio'n uniongyrchol gan y prif weithredwr a'r tîm gweithredol ehangach. Mae'n bwysig bod cysylltiad agos hefyd â'r pwyllgor ansawdd, diogelwch a phrofiad fel y gall uwchgyfeirio materion a sicrhau bod y broses yn gadarn. Yn amlwg, mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn cadw llygad barcud ar yr hyn sy'n digwydd o ran y materion hyn a byddwch chi'n cael cyfle i'w holi pan ddaw hi ymlaen ar gyfer ei chwestiynau llafar yn fuan.
Rydych chi hefyd yn codi pwynt pwysig am effaith llifogydd ac, wrth gwrs, mae hyn yn arbennig o berthnasol i ffyrdd heb eu mabwysiadu. Rwy'n credu ei bod yn bwysig bod hwn yn fater trawslywodraethol hefyd o ran Ysgrifennydd y Cabinet dros Ogledd Cymru a Thrafnidiaeth, a fydd yn rhoi ei ddatganiad y prynhawn yma ar flaenoriaethau trafnidiaeth, o ran cyfle yno i chi godi'r materion hyn. Ond mae hefyd, o ran y seilwaith, yn fater i'r Gweinidog newid hinsawdd a materion gwledig o ran effaith y storm a'r llifogydd. Felly, unwaith eto, diolch am godi hynny y prynhawn yma.
Good afternoon, Minister. I would like to request a statement, if I may, from the Cabinet Secretary for Culture and Social Justice on the state of disability employment support here in Wales, following the shameful announcement by the UK Government on the scrapping of the Work and Health Programme. This decision, coupled with plans to cut disability benefits for 420,000 people, raises grave concern over the job prospects for disabled individuals here in Wales. Department for Work and Pensions research this year showed that the Work and Health Programme helped participants find paid work 27 per cent more often, with over 80 per cent satisfied with the personalised support. Many charities and disabled people now fear that, without this tailored employment support, employers may revert to discriminatory hiring practices against disabled job applicants. So, I would like the Minister, please, to raise this issue with her equivalent in the UK Parliament to express our severe concern and to ask for that decision to be reversed. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Gweinidog. Hoffwn i ofyn am ddatganiad, os caf i, gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Ddiwylliant a Chyfiawnder Cymdeithasol ar gyflwr cymorth cyflogaeth anabledd yma yng Nghymru, yn dilyn y cyhoeddiad cywilyddus gan Lywodraeth y DU ar ddileu'r Rhaglen Gwaith ac Iechyd. Mae'r penderfyniad hwn, ynghyd â chynlluniau i dorri budd-daliadau anabledd i 420,000 o bobl, yn codi pryder mawr ynghylch y rhagolygon swyddi i unigolion anabl yma yng Nghymru. Dangosodd ymchwil gan yr Adran Gwaith a Phensiynau eleni fod y Rhaglen Gwaith ac Iechyd wedi helpu cyfranogwyr i ddod o hyd i waith â thâl 27 y cant yn amlach, gyda thros 80 y cant yn fodlon â'r cymorth personol. Mae llawer o elusennau a phobl anabl yn ofni nawr, heb y cymorth cyflogaeth penodol hwn, y gall cyflogwyr ddychwelyd i arferion cyflogi gwahaniaethol yn erbyn ymgeiswyr swyddi anabl. Felly, hoffwn i'r Gweinidog, os gwelwch yn dda, godi'r mater hwn gyda'i Haelod cyfatebol yn Senedd y DU i fynegi ein pryder mawr ac i ofyn i'r penderfyniad hwnnw gael ei wrthdroi. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr, Jane Dodds. I'm particularly glad that you've raised this issue because, amongst the announcements that came at the end of last week and over the weekend, which were announcements made by the Prime Minister—announcements that were about the fact that he wants to cut benefits for 420,000 sick and disabled people; that was the headline—underneath the headline, there was this cut of £100 million to the Work and Health Programme, which is operating in England and Wales, and we understand that it's going to end in the autumn, providers have been told. It has been an important programme. It was launched back in November 2017 and it had some EU funding. It was primarily a voluntary scheme, aimed at helping disabled people into work. This, as I said, was in the context of a much wider policy coming from the Prime Minister, from Rishi Sunak, who wants to cut benefits, and, as you say, charities have described this as a full-time assault on disabled people.
There will be a consultation, I understand, as well, on personal independence payments, which help disabled people cover extra costs of living with an impairment or ill health. So, just to reassure Jane Dodds and the Senedd, this is something that the Cabinet Secretary for Culture and Social Justice will be raising with the UK Government. We actually do have bilateral arrangements there, as part of the inter-ministerial Government procedures, to meet directly with the UK Government Ministers on social security, and we will be reminding them that these reforms don't align with our vision for a compassionate, equitable and fair benefits system. We very clearly set that out in our Welsh Government Welsh benefits charter, and we are very concerned that these changes have the potential to widen inequalities in society and to push more people into poverty.
Diolch yn fawr, Jane Dodds. Rwy'n arbennig o falch eich bod chi wedi codi'r mater hwn oherwydd, ymhlith y cyhoeddiadau a ddaeth ddiwedd yr wythnos diwethaf a thros y penwythnos, a oedd yn gyhoeddiadau a gafodd ei gwneud gan Brif Weinidog y DU—cyhoeddiadau a oedd yn ymwneud â'r ffaith ei fod eisiau torri budd-daliadau i 420,000 o bobl sâl ac anabl; dyna oedd y pennawd—o dan y pennawd, roedd y toriad hwn o £100 miliwn i'r Rhaglen Gwaith ac Iechyd, sy'n gweithredu yng Nghymru a Lloegr, ac rydyn ni'n deall ei bod yn mynd i ddod i ben yn yr hydref, mae darparwyr wedi cael gwybod. Mae hi wedi bod yn rhaglen bwysig. Cafodd ei lansio nôl ym mis Tachwedd 2017 ac roedd yn cael rhywfaint o arian gan yr UE. Cynllun gwirfoddol oedd hi'n bennaf, gyda'r nod o helpu pobl anabl i gael gwaith. Roedd hyn, fel y dywedais i, yng nghyd-destun polisi llawer ehangach gan Brif Weinidog y DU, gan Rishi Sunak, sydd eisiau torri budd-daliadau, ac, fel y dywedwch, mae elusennau wedi disgrifio hyn fel ymosodiad di-baid ar bobl anabl.
Bydd ymgynghoriad, rwy'n deall, hefyd, ar daliadau annibyniaeth personol, sy'n helpu pobl anabl i dalu costau ychwanegol byw gydag amhariad neu afiechyd. Felly, er mwyn tawelu meddwl Jane Dodds a'r Senedd, mae hyn yn rhywbeth y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Ddiwylliant a Chyfiawnder Cymdeithasol yn ei godi gyda Llywodraeth y DU. Mae gennym ni drefniadau dwyochrog yno, fel rhan o weithdrefnau rhyng-weinidogol y Llywodraeth, i gwrdd yn uniongyrchol â Gweinidogion Llywodraeth y DU ar nawdd cymdeithasol, a byddwn ni'n eu hatgoffa nad yw'r diwygiadau hyn yn cyd-fynd â'n gweledigaeth ar gyfer system fudd-daliadau dosturiol, gyfiawn a theg. Fe wnaethon ni nodi hynny'n glir iawn yn siarter budd-daliadau Cymru Llywodraeth Cymru, ac rydyn ni'n bryderus iawn bod gan y newidiadau hyn y potensial i ehangu anghydraddoldebau mewn cymdeithas a gwthio mwy o bobl i dlodi.
Finally, Laura Anne Jones.
Yn olaf, Laura Anne Jones.
Diolch, Llywydd. Business Secretary, I'm asking again, for the second week running, for an urgent statement from the Welsh Government on the Cass review and, of course, what it means for future Welsh gender services in Wales.
May I say that I was glad to see Welsh Labour finally ban puberty blockers? But, this was through no policy change of your own but as a result of England doing so and therefore resulting, of course, in there being no pathway for under-18s to received prescribed puberty blockers. This Senedd needs clarity, Cabinet Secretary. It would be preferable in an oral statement—either that or a written statement, but we need clarity. People are calling for it from all corners of Wales now. The Government needs to be clear on this. England, last week, had a statement and questions on the important Cass review report, and even Scotland, this week, will have a statement and questions on the report. Yet, here in Wales, we are still waiting for a statement, still waiting for this Welsh Government to admit that they've got it wrong and still waiting for clarity over what this means for gender services for people, going forward. It is wrong that a statement hasn't yet been forthcoming. We need answers. Wales needs answers and we need a statement, please, Cabinet Secretary, and we need it urgently.
Diolch, Llywydd. Ysgrifennydd Busnes, rwy'n gofyn eto, am yr ail wythnos yn olynol, am ddatganiad brys gan Lywodraeth Cymru ar adolygiad Cass ac, wrth gwrs, yr hyn y mae'n ei olygu ar gyfer gwasanaethau rhywedd Cymru yng Nghymru yn y dyfodol.
A gaf i ddweud fy mod i'n falch o weld Llafur Cymru yn gwahardd meddyginiaeth atal y glasoed o'r diwedd? Ond, nid oedd hyn drwy unrhyw newid a wnaethoch chi i bolisi, ond o ganlyniad i newid polisi yn Lloegr, ac roedd hynny'n golygu, wrth gwrs, nad oedd unrhyw lwybr i bobl ifanc dan 18 oed gael meddyginiaeth atal y glasoed ar bresgripsiwn. Mae angen eglurder ar y Senedd hon, Ysgrifennydd Cabinet. Byddai'n well mewn datganiad llafar—naill ai hynny neu ddatganiad ysgrifenedig, ond mae angen eglurder arnon ni. Mae pobl yn galw amdano o bob cwr o Gymru erbyn hyn. Mae angen i'r Llywodraeth fod yn glir ynglŷn â hyn. Yr wythnos diwethaf, cafodd Lloegr ddatganiad a chwestiynau ar adroddiad pwysig adolygiad Cass, bydd hyd yn oed yr Alban, yr wythnos hon, yn cael datganiad a chwestiynau ar yr adroddiad. Ac eto, yma yng Nghymru, rydyn ni'n dal i aros am ddatganiad, yn dal i aros i'r Llywodraeth Cymru hon gyfaddef iddyn nhw fod yn anghywir ac yn dal i aros am eglurder ynghylch beth mae hyn yn ei olygu i wasanaethau rhywedd i bobl, wrth symud ymlaen. Nid yw'n iawn nad yw datganiad wedi'i gyflwyno eto. Mae angen atebion arnom. Mae angen atebion ar Gymru ac mae angen datganiad arnom, os gwelwch yn dda, Ysgrifennydd Cabinet, ac mae ei angen arnom ar frys.
Thank you for the question, which I did respond to last week, and I will repeat what I said last week in response to your question, Laura Anne Jones. The Cass review, we know and we understand, aims to ensure that children and young people who are questioning their gender identity or are experiencing gender dysphoria and require support from the NHS receive a high standard of care that meets their needs and is safe, holistic and effective. We're committed to improving the gender identity development pathway and the support available for young people in Wales in line with the commitments in our LGBTQ+ action plan. We will consider the report findings. We will continue to be driven by evidence that best supports the needs of the young people of Wales who are questioning their gender. We commission gender identity services for young people from NHS England, and NHS Wales is represented on the gender dysphoria services transformation programme board in England. And the work of that programme has already been shaped by the findings in the interim Cass report. But I do want to also add the point this afternoon that the transformation programme has made good progress following the interim Cass review, and this includes two new children and young people gender services, which opened this month. Up to eight regional centres will be commissioned and the NHS Wales Joint Commissioning Committee will be working with NHS England to consider a regional centre in Wales. Progress also includes the establishment of the national Children and Young People's Gender Dysphoria Research Oversight Board, chaired by Professor Sir Simon Wessely. And the joint commissioning committee will now work with the transformation programme as they develop an implementation plan following consideration of the final Cass report. But I think, also, we must recognise that our young people in Wales must and do have the opportunity to express their views and to influence the way forward in Wales.
Diolch am y cwestiwn, y gwnes i ei ateb yr wythnos diwethaf, ac fe wnaf i ailadrodd yr hyn a ddywedais i'r wythnos diwethaf mewn ymateb i'ch cwestiwn, Laura Anne Jones. Nod adolygiad Cass, yr ydyn ni'n ei wybod ac yr ydyn ni'n ei ddeall, yw sicrhau bod plant a phobl ifanc sy'n cwestiynu eu hunaniaeth rhywedd neu sy'n profi dysfforia rhywedd ac sydd angen cymorth gan y GIG yn cael gofal o safon uchel sy'n diwallu eu hanghenion ac sy'n ddiogel, yn gyfannol ac yn effeithiol. Rydyn ni wedi ymrwymo i wella'r llwybr datblygu hunaniaeth rhywedd a'r cymorth sydd ar gael i bobl ifanc yng Nghymru yn unol â'r ymrwymiadau yn ein cynllun gweithredu LHDTC+. Fe wnawn ni ystyried canfyddiadau'r adroddiad. Fe wnawn ni barhau i gael ein hysgogi gan dystiolaeth sy'n cefnogi anghenion pobl ifanc Cymru sy'n cwestiynu eu rhywedd orau. Rydyn ni'n comisiynu gwasanaethau hunaniaeth rhywedd ar gyfer pobl ifanc o GIG Lloegr, ac mae GIG Cymru wedi'i gynrychioli ar fwrdd y rhaglen trawsnewid gwasanaethau dysfforia rhywedd yn Lloegr. Ac mae gwaith y rhaglen honno eisoes wedi'i lunio gan y canfyddiadau yn adroddiad dros dro Cass. Ond rwyf i hefyd eisiau ychwanegu'r pwynt y prynhawn yma fod y rhaglen drawsnewid wedi gwneud cynnydd da yn dilyn adolygiad dros dro Cass, ac mae hyn yn cynnwys dau wasanaeth rhywedd newydd i blant a phobl ifanc, a agorodd y mis hwn. Bydd hyd at wyth canolfan ranbarthol yn cael eu comisiynu a bydd Cyd-bwyllgor Comisiynu GIG Cymru yn gweithio gyda GIG Lloegr i ystyried canolfan ranbarthol yng Nghymru. Mae'r cynnydd hefyd yn cynnwys sefydlu Bwrdd Goruchwylio Ymchwil Dysfforia Rhywedd Plant a Phobl Ifanc cenedlaethol, dan gadeiryddiaeth yr Athro Syr Simon Wessely. A bydd y cyd-bwyllgor comisiynu yn gweithio nawr gyda'r rhaglen drawsnewid wrth iddyn nhw ddatblygu cynllun gweithredu ar ôl ystyried adroddiad terfynol Cass. Ond rwy'n credu hefyd fod yn rhaid i ni gydnabod bod yn rhaid i'n pobl ifanc yng Nghymru gael y cyfle i fynegi eu barn a dylanwadu ar y ffordd ymlaen yng Nghymru.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y cynigion i ethol Aelodau i bwyllgorau. Yn unol â Rheolau Sefydlog 12.24 a 12.40, os nad oes unrhyw wrthwynebiad, rwy'n cynnig bod y cynigion i ethol Aelodau i bwyllgorau yn cael eu grwpio ar gyfer eu trafod a'u pleidleisio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu hynny? Nac oes, does yna ddim gwrthwynebiad. Felly, fe wnaf i alw ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynigion yn ffurfiol. Heledd Fychan.
The next item will be the motions to elect Members to committees. In accordance with Standing Orders 12.24 and 12.40, unless there are any objections, I propose that the motions to elect Members to committees are grouped for debate and for voting. Does any Member object? No, there is no objection. Therefore, I will call on a member of the Business Committee to move the motions formally. Heledd Fychan.
Cynnig NNDM8546 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Mark Drakeford (Llafur Cymru) yn lle Jack Sargeant (Llafur Cymru) a Sam Rowlands (Ceidwadwyr Cymreig) yn lle Gareth Davies (Ceidwadwyr Cymreig) yn aelodau o’r Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol.
Motion NNDM8546 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Mark Drakeford (Welsh Labour) in place of Jack Sargeant (Welsh Labour) and Sam Rowlands (Welsh Conservatives) in place of Gareth Davies (Welsh Conservatives) as members of the Health and Social Care Committee.
Cynnig NNDM8547 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol Hefin David (Llafur Cymru) a Jack Sargeant (Llafur Cymru) yn aelodau o’r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg.
2. Yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Tom Giffard (Ceidwadwyr Cymreig) yn lle Laura Anne Jones (Ceidwadwyr Cymreig), a Gareth Davies (Ceidwadwyr Cymreig) yn lle James Evans (Ceidwadwyr Cymreig), yn aelodau o’r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg.
Motion NNDM8547 Elin Jones
To propose that the Senedd:
1. In accordance with Standing Order 17.3, elects Hefin David (Welsh Labour) and Jack Sargeant (Welsh Labour) as a members of the Children, Young People and Education Committee.
2. In accordance with Standing Order 17.14, elects Tom Giffard (Welsh Conservatives) in place of Laura Anne Jones (Welsh Conservatives), and Gareth Davies (Welsh Conservatives) in place of James Evans (Welsh Conservatives), as members of the Children, Young People and Education Committee.
Cynnig NNDM8548 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Mark Drakeford (Llafur Cymru) yn lle John Griffiths (Llafur Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Safonau Ymddygiad.
Motion NNDM8548 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Mark Drakeford (Welsh Labour) in place of John Griffiths (Welsh Labour) as a member of the Standards of Conduct Committee.
Cynnig NNDM8549 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Julie Morgan (Llafur Cymru) yn lle Jenny Rathbone (Llafur Cymru) a Carolyn Thomas (Llafur Cymru) yn lle Huw Irranca-Davies (Llafur Cymru) yn aelodau o’r Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith.
Motion NNDM8549 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Julie Morgan (Welsh Labour) in place of Jenny Rathbone (Welsh Labour) and Carolyn Thomas (Welsh Labour) in place of Huw Irranca-Davies (Welsh Labour) as members of the Climate Change, Environment, and Infrastructure Committee.
Cynnig NNDM8550 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Lee Waters (Llafur Cymru) yn lle Hefin David (Llafur Cymru) a Laura Anne Jones (Ceidwadwyr Cymreig) yn lle Tom Giffard (Ceidwadwyr Cymreig) yn aelodau o’r Pwyllgor Diwylliant, Cyfathrebu, y Gymraeg, Chwaraeon, a Chysylltiadau Rhyngwladol.
Motion NNDM8550 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Lee Waters (Welsh Labour) in place of Hefin David (Welsh Labour) and Laura Anne Jones (Welsh Conservatives) in place of Tom Giffard (Welsh Conservatives) as members of the Culture, Communications, Welsh Language, Sport, and International Relations Committee.
Cynnig NNDM8551 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Jenny Rathbone (Llafur Cymru) yn lle Buffy Williams (Llafur Cymru) yn aelod o Bwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig.
Motion NNDM8551 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Jenny Rathbone (Welsh Labour) in place of Buffy Williams (Welsh Labour) as a member of the Economy, Trade, and Rural Affairs Committee.
Cynnig NNDM8552 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol John Griffiths (Llafur Cymru) yn lle Buffy Williams (Llafur Cymru), a Peter Fox (Ceidwadwyr Cymreig) yn lle Joel James (Ceidwadwyr Cymreig), yn aelodau o’r Pwyllgor Deisebau.
Motion NNDM8552 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects John Griffiths (Welsh Labour) in place of Buffy Williams (Welsh Labour), and Peter Fox (Welsh Conservatives) in place of Joel James (Welsh Conservatives), as members of the Petitions Committee.
Cynnig NNDM8553 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Buffy Williams (Llafur Cymru) yn lle Jack Sargeant (Llafur Cymru) a James Evans (Ceidwadwyr Cymreig) yn lle Altaf Hussain (Ceidwadwyr Cymreig) yn aelodau o’r Pwyllgor Diben Arbennig Ymchwiliad COVID-19 Cymru.
Motion NNDM8553 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Buffy Williams (Welsh Labour) in place of Jack Sargeant (Welsh Labour) and James Evans (Welsh Conservatives) in place of Altaf Hussain (Welsh Conservatives) as members of the Wales COVID-19 Inquiry Special Purpose Committee.
Cynnig NNDM8554 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol Carolyn Thomas (Llafur Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol.
2. Yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Julie Morgan (Llafur Cymru) yn lle Sarah Murphy (Llafur Cymru) a Joel James (Ceidwadwyr Cymreig) yn lle Altaf Hussain (Ceidwadwyr Cymreig) yn aelodau o’r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol.
Motion NNDM8554 Elin Jones
To propose that the Senedd:
1. In accordance with Standing Order 17.3, elects Carolyn Thomas (Welsh Labour) as a member of the Equality and Social Justice Committee.
2. In accordance with Standing Order 17.14, elects Julie Morgan (Welsh Labour) in place of Sarah Murphy (Welsh Labour) and Joel James (Welsh Conservatives) in place of Altaf Hussain (Welsh Conservatives) as members of the Equality and Social Justice Committee.
Cynnig NNDM8555 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Jack Sargeant (Llafur Cymru) yn lle Jayne Bryant (Llafur Cymru), Lee Waters (Llafur Cymru) yn lle Carolyn Thomas (Llafur Cymru), Altaf Hussain (Ceidwadwyr Cymreig) yn lle Sam Rowlands (Ceidwadwyr Cymreig), a James Evans (Ceidwadwyr Cymreig) yn lle Joel James (Ceidwadwyr Cymreig) yn aelodau o’r Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai.
Motion NNDM8555 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Jack Sargeant (Welsh Labour) in place of Jayne Bryant (Welsh Labour), Lee Waters (Welsh Labour) in place of Carolyn Thomas (Welsh Labour), Altaf Hussain (Welsh Conservatives) in place of Sam Rowlands (Welsh Conservatives), and James Evans (Welsh Conservatives) in place of Joel James (Welsh Conservatives) as members of the Local Government and Housing Committee.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Cynnig yn ffurfiol.
I formally move.
Mae'r cynigion wedi'u gwneud yn ffurfiol. Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynigion. A oes gwrthwynebiad? Nac oes. Felly, mae'r cynigion yna wedi'u derbyn, ac mae'r Aelodau wedi'u hethol i'r gwahanol bwyllgorau.
The motions are formally moved. The proposal is to agree the motions. Does any Member object? No, there is no objection. Therefore, the motions are agreed, and the Members have been elected to the various committees.
Derbyniwyd y cynigion yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motions agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 3 sydd nesaf, y cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Gareth Davies.
Item 3 is next, the questions to the Counsel General, and the first question is from Gareth Davies.
Can Gareth Davies's microphone be unmuted, please?
A wnewch chi ddad-dawelu microffon Gareth Davies, os gwelwch yn dda?
Diolch, Llywydd.
Diolch, Llywydd.
1. Sut mae'r glasbrint ar gyfer cyfiawnder ieuenctid yng Nghymru yn mynd i'r afael ag amlder cynyddol troseddau a gyflawnwyd gan bob aildroseddwr ifanc? OQ60956
1. How does the youth justice blueprint for Wales address the increasing frequency of offences committed by each youth re-offender? OQ60956
Thank you for your question. The youth justice blueprint sets out our vision for youth justice in Wales. This includes reducing the number of children in the youth justice system through effective diversion activity, preventing reoffending and supporting children to live rewarding, crime-free lives.
Diolch i chi am eich cwestiwn. Mae'r glasbrint ar gyfer cyfiawnder ieuenctid yn nodi ein gweledigaeth ni ar gyfer cyfiawnder ieuenctid yng Nghymru. Mae hyn yn cynnwys lleihau niferoedd plant yn y system cyfiawnder ieuenctid drwy weithgarwch dargyfeirio effeithiol, gan atal aildroseddu a chefnogi plant i fyw bywydau gwerthfawr, heb droseddu.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Thank you very much, Counsel General. I would like to congratulate you on your reappointment to your position last week, as I believe that this is your first questions session since your reappointment. So, congratulations on our behalf. I would appreciate it if you could make an assessment regarding the success of the Youth Justice Blueprint for Wales, and whether the blueprint adequately addresses the frequency rate of offences committed per reoffender.
The blueprint addresses youth recidivism, which has been coming down across England and Wales for the past decade, but the frequency rate of offences is still very high. The most recent data for south Wales demonstrate an increase in the number of offences committed by each offender. Youth criminality is a concern in Wales, given its disproportionate nature. The 18-25 age group in Wales accounts for approximately 12 per cent of the total population, but we know that 18 to 25-year-olds are committing 33 per cent of all recorded crime in south Wales, as one example.
Although some statistics are looking good, other things are moving in the wrong direction. Although good work is being undertaken to prevent young people from engaging in criminality to begin with, the frequency rate would imply that not enough is being done to address young people already in that cycle of crime. So, given that the Counsel General is responsible for youth justice and probation policy development, and given that the Welsh Government wishes to see youth crime and justice devolved, how is the Welsh Government looking to tackle the issue of offence frequency among youth reoffenders in Wales?
Diolch yn fawr iawn i chi, Cwnsler Cyffredinol. Fe hoffwn i eich llongyfarch chi ar achlysur eich ailbenodi i'ch swydd yr wythnos diwethaf, gan fy mod i'n credu mai hwn yw eich sesiwn cwestiynau cyntaf ers eich ailbenodi. Felly, llongyfarchiadau i chi ar ein rhan ni. Fe garwn i chi wneud asesiad ynghylch llwyddiant Glasbrint ar gyfer Cyfiawnder Ieuenctid yng Nghymru, ac a yw'r glasbrint yn mynd i'r afael mewn ffordd ddigonol â chyfradd amlder y troseddau a gyflawnir fesul aildroseddwr.
Mae'r glasbrint yn mynd i'r afael ag atgwympo ieuenctid, sydd wedi bod yn gostwng ledled Cymru a Lloegr dros y degawd diwethaf, ond mae cyfradd amlder y troseddau yn parhau i fod yn fawr iawn. Mae'r data diweddaraf ar gyfer y de yn arddangos cynnydd yn nifer y troseddau a gyflawnir gan bob troseddwr. Mae troseddoldeb ieuenctid yn bryder yng Nghymru, o ystyried ei natur anghymesur. Mae'r grŵp oedran 18-25 oed yng Nghymru yn rhoi cyfrif am oddeutu 12 y cant o gyfanswm y boblogaeth, ond fe wyddom ni fod pobl ifanc 18 i 25 oed yn cyflawni 33 y cant o'r holl droseddau a gofnodir yn y de, fel un enghraifft.
Er bod gwedd dda ar rai ystadegau, mae materion eraill yn mynd i'r cyfeiriad anghywir. Er bod gwaith da yn cael ei wneud i atal pobl ifanc rhag ymgysylltu â throseddoldeb yn y lle cyntaf, mae'r gyfradd amlder yn awgrymu nad oes digon yn cael ei wneud i fynd i'r afael â phobl ifanc sydd eisoes yn y cylch hwnnw o droseddu. Felly, o gofio mai'r Cwnsler Cyffredinol sy'n gyfrifol am gyfiawnder ieuenctid a datblygu polisi prawf, ac o ystyried bod Llywodraeth Cymru yn dymuno gweld troseddau ieuenctid a chyfiawnder yn cael eu datganoli, sut mae Llywodraeth Cymru yn ceisio mynd i'r afael â mater amlder troseddau ymhlith aildroseddwyr ieuenctid yng Nghymru?
Could I thank you for what I thought was an incisive question, and a very pertinent question, in terms of the work that's going on at the moment, with regard to looking at the issues of youth justice and probation. As you know, at the moment, responsibility for criminal justice, including youth justice, is a reserved matter, but many aspects of it, quite rightly, are devolved Welsh services, and they are integral to the youth justice system. In fact, they are the major part, I think, of the youth justice system: issues around housing, education, healthcare and so on.
I think that it is also important to recognise, of course, that the youth justice blueprint, which we operate, is something that has been agreed jointly, in co-operation between the Welsh Government, the UK Government, policing in Wales and, indeed the Youth Justice Board. One of the areas that we are concerned with, obviously, is the availability of adequate and full disaggregation of data, so you can fully understand what is happening in various parts of Wales. We do have a number of interventions as well. So, the children and communities grant includes the promoting positive engagement fund.
What has happened with youth justice over the decade,and I understand the point you're making in terms of indications that there is a rise in reoffending and in certain areas in terms of crime, is, nevertheless that—. The objective being to keep young people out of the criminal justice system, to look for diversionary measures as soon as possible, is something that, looking over the decade, has been extremely successful. So, for example, whereas there has been some increases in reoffences in some areas, I think it's worth noting that offending by children has significantly reduced over the past 10 years. The youth justice data analysts provided the data—. Data is not always available, but the data we do have certainly shows us that, according to the Youth Justice Board, published statistics in 2021 showed that there were 613 young people in Wales who'd received a caution or conviction—now, that is 76 per cent fewer than in 2013-14. So, the progress that's been made, and the success in the youth justice area, is, I think, important, but I don't think there is any grounds for complacency.
I think the approach that we've adopted is the correct approach, recognising the impact of early years experiences on children, but also looking at the most important way of actually keeping young people out of the future criminal justice system, which is by that early intervention. So, the figures we have are much lower than they've been in the past. The increase in first-time entrance into the justice system is lower than it has been in the past, but there is considerable attention being given to how we actually not only maintain that, but how do we actually improve it.
I recently attended the counterparts in terms of youth justice in Scotland, and was very impressed with the work that is going on in terms of very early intervention in terms of identification of people who are on that criminal pathway. And by criminality, it's not just young people who might commit an offence, it is also the exploitation of young people that brings them into the criminal system as well. So, the prevention framework, I think, is something that brings all the evidence and work together into one place. That's the direction we want to go in. I think it is also the case—. That is why it is so important, I think, that youth justice is something that is devolved, because we need to actually have that consistent setting of youth justice policy and its engagement with 90 per cent of its functions, which are already devolved functions.
A gaf i ddiolch i chi am gwestiwn treiddgar iawn yn fy marn i, a chwestiwn perthnasol iawn, o ran y gwaith sy'n digwydd ar hyn o bryd, i ystyried materion cyfiawnder ieuenctid a phrawf? Fel gwyddoch chi, ar hyn o bryd, mae'r cyfrifoldeb dros gyfiawnder troseddol, gan gynnwys cyfiawnder ieuenctid, yn fater a gedwir yn ei ôl, ond mae llawer o agweddau arno, yn gwbl briodol, yn wasanaethau sy'n ddatganoledig i Gymru, ac maen nhw'n rhan annatod o'r system cyfiawnder ieuenctid. Mewn gwirionedd, y nhw yw prif ran y system cyfiawnder ieuenctid, yn fy marn i: materion sy'n ymwneud â thai, addysg, gofal iechyd ac ati.
Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig cydnabod hefyd, wrth gwrs, fod y glasbrint ar gyfer cyfiawnder ieuenctid, yr ydym ni'n ei weithredu, yn rhywbeth y cytunwyd arno gyda'n gilydd, mewn cydweithrediad â Llywodraeth Cymru, Llywodraeth y DU, plismona yng Nghymru ac, yn wir, y Bwrdd Cyfiawnder Ieuenctid. Un o'r meysydd yr ydym ni'n ymdrin â nhw, yn amlwg, yw argaeledd agregiad data sy'n ddigonol a chyflawn, er mwyn i chi allu llwyr ddeall yr hyn sy'n digwydd mewn gwahanol rannau o Gymru. Mae gennym ni nifer o ymyraethau hefyd. Felly, mae'r grant plant a chymunedau yn cynnwys y gronfa hybu ymgysylltiad cadarnhaol.
Yr hyn sydd wedi digwydd gyda chyfiawnder ieuenctid dros y degawd, ac rwy'n deall y pwynt yr ydych chi'n ei wneud o ran yr arwyddion fod cynnydd wedi bod o ran aildroseddu ac mewn rhai meysydd o droseddu, yw, serch hynny—. Yr amcan yw cadw pobl ifanc allan o'r system cyfiawnder troseddol, a chwilio am fesurau dargyfeiriol cyn gynted â phosibl, sy'n rhywbeth sydd, o edrych dros y degawd, wedi bod yn hynod lwyddiannus. Felly, er enghraifft, er i gynnydd fod o ran rhai troseddau mewn rhai meysydd, rwy'n credu ei bod hi'n werth nodi bod troseddu gan blant wedi lleihau yn sylweddol dros y 10 mlynedd diwethaf. Roedd y dadansoddwyr data cyfiawnder ieuenctid yn darparu'r data—. Nid yw data ar gael bob amser, ond mae'r data sydd gennym ni'n dangos yn eglur i ni, yn ôl y Bwrdd Cyfiawnder Ieuenctid, bod ystadegau a gyhoeddwyd yn 2021 yn dangos bod 613 o bobl ifanc yng Nghymru a oedd wedi derbyn rhybudd neu euogfarn—nawr, dyna 76 y cant yn llai nag oedd yn 2013-14. Felly, mae'r cynnydd sydd wedi bod, a'r llwyddiant yn y maes cyfiawnder ieuenctid, yn bwysig, yn fy marn i, ond nid wyf i'n credu bod unrhyw achos inni fod yn hunanfodlon.
Rwy'n credu mai'r dull gweithredu y gwnaethom ni ei fabwysiadu yw'r dull cywir, sy'n cydnabod effaith profiadau'r blynyddoedd cynnar ar blant, ond sy'n edrych ar y ffordd bwysicaf o gadw pobl ifanc allan o'r system cyfiawnder troseddol yn y dyfodol hefyd, sef trwy'r ymyrraeth gynnar honno. Felly, mae'r ffigurau sydd gennym ni'n llawer llai nag y maen nhw wedi bod yn y gorffennol. Mae'r cynnydd yn niferoedd mynediad i'r system gyfiawnder am y tro cyntaf yn llai nag y bu yn y gorffennol, ond mae cryn dipyn o sylw yn cael ei roi i'r ffordd y byddwn ni nid yn unig yn parhau â hynny, ond sut y byddwn ni'n cael gwelliant mewn gwirionedd.
Yn ddiweddar, bûm yn ymweld â'n cymheiriaid ni yn yr Alban o ran cyfiawnder ieuenctid, ac roedd y gwaith sy'n mynd rhagddo yn gynnar iawn yno i nodi pobl sydd ar y llwybr troseddol hwnnw yn gwneud argraff fawr arnaf i. A thrwy droseddoldeb, nid dim ond pobl ifanc a allai fod yn cyflawni troseddau, mae camfanteisio ar bobl ifanc yn dod â nhw i mewn i'r system droseddol hefyd. Felly, mae'r fframwaith atal, yn fy marn i, yn rhywbeth sy'n dod â'r holl dystiolaeth a'r chydweithio i'r un lle. Dyna'r cyfeiriad yr ydym ni'n awyddus i fynd iddo. Rwy'n credu bod hynny'n wir hefyd—. Dyna pam mae hi mor bwysig, yn fy marn i, fod cyfiawnder ieuenctid yn rhywbeth a ddylid ei ddatganoli, oherwydd mewn gwirionedd mae angen i ni fod â chysondeb fel hyn yn y trefniant o bolisi cyfiawnder ieuenctid a'i ymgysylltiad â 90 y cant o'i swyddogaethau, sy'n swyddogaethau a ddatganolwyd eisoes.
Counsel General, I believe it's very important, when we look at youth justice, that we take a child-centred approach, and see a child as a child first and an offender second, and I'm very pleased to say that this is the approach of the Newport youth justice service's team. They've actually been lauded by the University of Warwick for taking a unique and groundbreaking approach in relation to their Levelling the Playing Field project, which uses the power of sport for these purposes. So, I wonder, Counsel General, would you congratulate the Newport youth justice service's team for this approach and this work, and might you be willing to meet with them?
Cwnsler Cyffredinol, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn, wrth edrych ar gyfiawnder ieuenctid, ein bod ni'n cymryd ymagwedd sy'n rhoi'r plentyn yn y canol, ac yn ystyried plentyn yn blentyn yn gyntaf ac yn droseddwr yn ail, ac rwy'n falch iawn o ddweud mai honno yw ymagwedd tîm gwasanaeth cyfiawnder ieuenctid Casnewydd. Maen nhw wedi cael eu canmol gan Brifysgol Warwick am fabwysiadu dull unigryw ac arloesol o ran eu prosiect Levelling the Playing Field, sy'n defnyddio grym chwaraeon i'r dibenion hyn. Felly, tybed, Cwnsler Cyffredinol, a wnewch chi longyfarch tîm gwasanaeth cyfiawnder ieuenctid Casnewydd am yr ymagwedd hon a'r gwaith hwn, ac a fyddech chi'n barod i gwrdd â nhw?
Firstly, I would be happy to meet and, indeed, I've met with a number of the youth service teams around Wales and, indeed, I met with some of their equivalents in Scotland. And what I can say is that the work that they are doing is impressive and often very, very difficult, and requires an enormous amount of commitment. What is, I think, clear is that there are two aspects. Of course, up to 18, young people then become adults, but, of course, all the evidence is that the 18 to 25 element is just as important, as people are still forming, moving into adulthood, and understanding that interconnectivity between those two is absolutely vital. But I do commend—. I would be happy to meet with any youth justice service to actually talk about this. And, in fact, there's been an enormous amount of work going work, and engagement, really looking towards the preparation for the devolution of youth justice in the future.
Yn gyntaf, fe fyddwn i'n hapus i gwrdd ac, yn wir, rwyf i wedi cwrdd â nifer o dimau'r gwasanaeth ieuenctid ledled Cymru ac, yn wir, fe gwrddais i â rhai o'u cymheiriaid nhw yn yr Alban. A'r hyn y gallaf i ei ddweud yw bod y gwaith y maen nhw'n ei wneud yn drawiadol ac yn aml yn anodd iawn, iawn, ac yn gofyn ymrwymiad mawr iawn. Yr hyn sy'n eglur, yn fy marn i, yw bod dwy agwedd ar hynny. Wrth gwrs, hyd at 18 oed, mae pobl ifanc yn mynd yn oedolion wedyn, ond, wrth gwrs, y dystiolaeth amlwg yw bod yr elfen o 18 i 25 yr un mor bwysig hefyd, gan fod pobl yn dal i ymffurfio, wrth ddechrau bod yn oedolion, ac mae deall y rhyng-gysylltedd rhwng y ddwy elfen yn gwbl hanfodol. Ond rwy'n cymeradwyo—. Fe fyddwn i'n hapus i gwrdd ag unrhyw wasanaeth cyfiawnder ieuenctid i siarad am hyn mewn gwirionedd. Ac, mewn gwirionedd, fe fu yna lawer iawn o waith yn mynd rhagddo, ac ymgysylltu hefyd, gan edrych at baratoi ar gyfer datganoli cyfiawnder ieuenctid yn y dyfodol, mewn gwirionedd.
Obviously, this sits absolutely on the jagged edge of criminal justice, with criminal justice not being devolved, but I'm very glad to hear that you're working so closely, and you continue to do so, on this really important issue. I'd like to applaud this blueprint for reducing massively the numbers of children who are actually sent into offender institutions, because this normally actually exacerbates the problem, partly because of their young age and their impressionability, and there’s a recruitment into much deeper levels of criminality.
It’s 12 months since the Equality and Social Justice Committee published our report, '60 per cent—Giving them a voice' on speech, language and communications difficulties experienced by the youth justice system, and after the youth justice summit convened on 24 January by the former Minister for Social Justice, where Neath Port Talbot was lauded for the excellence of its service, it isn’t 60 per cent, it’s more like 80 per cent, if Neath Port Talbot is to be believed, because they are the blueprint for the services we want across Wales. What our report was asking for was an increase in the number of speech, language and communications therapists in our youth justice services because 80 per cent, four in five, of these young people simply don’t understand what the court is telling them and probably never understood what their teacher was telling them, either. So, it has to be a really important service to ensure that young people are listened to and that we are putting in place the right service for that individual.
Yn amlwg, mae hyn yn gorwedd yn gyfan gwbl ar ymyl garw cyfiawnder troseddol, gan nad yw cyfiawnder troseddol wedi ei ddatganoli, ond rwy'n falch iawn o glywed eich bod chi'n gweithio mor agos, a'ch bod chi'n parhau i wneud hynny, ynglŷn â'r mater pwysig iawn hwn. Fe hoffwn i gymeradwyo'r glasbrint hwn ar gyfer gostwng yn sylweddol niferoedd y plant sy'n cael eu hanfon i sefydliadau troseddwyr, oherwydd mae hynny'n gwaethygu'r broblem fel arfer, yn rhannol oherwydd eu hoedran ifanc a'u natur argraffadwy, ac fe geir recriwtio i lefelau llawer dyfnach o droseddu.
Mae 12 mis wedi bod ers i'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol gyhoeddi ein hadroddiad, '60%—Rhoi llais iddyn nhw' ar yr anawsterau o ran lleferydd, iaith a chyfathrebu a brofir yn y system cyfiawnder ieuenctid, ac ar ôl i'r uwchgynhadledd cyfiawnder ieuenctid a ymgynullwyd ar 24 of fis Ionawr gan y cyn-Weinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, pryd canmolwyd Castell-nedd Port Talbot am ragoriaeth ei wasanaeth, nid 60 y cant ydyw, mae'n debycach i 80 y cant, os gellir credu Castell-nedd Port Talbot, oherwydd dyma'r glasbrint ar gyfer y gwasanaethau yr ydym ni'n dymuno bod â nhw ledled Cymru. Yr hyn yr oedd ein hadroddiad yn ei ofyn amdano oedd cynnydd yn nifer y therapyddion lleferydd, iaith a chyfathrebu yn ein gwasanaethau cyfiawnder ieuenctid gan nad yw 80 y cant, pedwar o bob pump, o'r bobl ifanc hyn yn deall yr hyn y mae'r llys yn ei ddweud wrthyn nhw ac mae'n debyg nad oedden nhw erioed wedi deall yr hyn yr oedd eu hathro nhw'n ei ddweud wrthyn nhw yn yr ysgol, chwaith. Felly, mae'n rhaid i hwn fod yn wasanaeth pwysig iawn i sicrhau bod pobl ifanc yn cael gwrandawiad teg a'n bod ni'n rhoi'r gwasanaeth priodol ar waith ar gyfer yr unigolyn arbennig hwnnw.
I think you make a very important point. I sat in the youth court in Cardiff recently and listened to a number of the cases there, and what was very clear to me was that, I think with every individual that appeared there, you could look at a background of either poverty or disadvantage. But you also saw that, in terms of the issues around the understanding, the engagement, the communication, quite often there were a lot of people who'd been failed by the education system, basically, who had dropped out of the education system. Hence the sort of approach we have of intervention and support is exactly the right direction to go. It's got to be treating young people as young people, and also putting them first in their interest, and looking at how they can be kept out of the criminal justice system by the right sort of interventions, and recognition of that. That's also what I saw when I was in Scotland, and I'm sure exactly the same thing is happening in parts of England as well. There has been a very massive shift, I think, in our thinking about young people, certainly from when I was a teenager, to how the system is now operating, and in particularly to how it has changed, certainly in Wales, over the past decade or so with the move in that particular direction.
Rwy'n credu eich bod chi'n gwneud pwynt pwysig iawn. Fe eisteddais i yn y llys ieuenctid yng Nghaerdydd yn ddiweddar a gwrando ar nifer o'r achosion yno, a'r hyn a oedd yn amlwg iawn i mi oedd, rwy'n credu, wrth i bob unigolyn ddod gerbron yno, roeddech chi'n gallu amgyffred cefndir naill ai o dlodi neu o anfantais. Ond roeddech chi'n gweld hefyd, o ran y materion sy'n ymwneud â dealltwriaeth, ymgysylltiad, cyfathrebu, yr oeddech chi'n gweld yn aml iawn fod llawer o bobl wedi cael eu siomi gan y system addysg, yn y bôn, rhai a oedd wedi ymadael â'r system addysg. Felly'r math o ddull o ymyrraeth a chymorth fel sydd gennym ni yw'r cyfeiriad cwbl gywir i fynd iddo. Mae'n rhaid trin pobl ifanc fel pobl ifanc, a'u rhoi nhw'n gyntaf er eu lles nhw hefyd, ac ystyried sut y gellir eu cadw nhw allan o'r system cyfiawnder troseddol drwy'r math priodol o ymyraethau, a chydnabyddiaeth o hynny. Dyna'r hyn a welais i hefyd pan oeddwn i yn yr Alban, ac rwy'n siŵr fod yr un peth yn union yn digwydd mewn rhannau o Loegr hefyd. Mae newid aruthrol fawr wedi bod, rwy'n credu, yn ein hystyriaeth o bobl ifanc, yn sicr o'r amser pan oeddwn i yn fy arddegau, o gymharu â sut mae'r system yn gweithio erbyn hyn, ac yn enwedig o ran sut mae hi wedi newid, yn sicr yng Nghymru, dros y degawd diwethaf gyda'r symudiad i'r cyfeiriad arbennig hwnnw.
2. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch amserlenni ar gyfer cyflwyno deddfwriaeth i ddisodli Deddf Crwydraeth 1824? OQ60957
2. What discussions has the Counsel General had with the UK Government regarding timescales for introducing legislation to replace the Vagrancy Act 1824? OQ60957
The Criminal Justice Bill, introducing legislation to replace the Vagrancy Act, is being considered in line with established constitutional procedures. Welsh Government laid a legislative consent memorandum covering the Bill on 29 January. We expect a date for Report Stage to be announced soon.
Mae'r Bil Cyfiawnder Troseddol, i gyflwyno deddfwriaeth i ddisodli'r Ddeddf Crwydraeth, yn cael ei ystyried yn unol â gweithdrefnau cyfansoddiadol sefydledig. Gosododd Llywodraeth Cymru femorandwm cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer y Bil ar 29 o fis Ionawr. Rydym ni'n disgwyl i ddyddiad y Cyfnod Adrodd gael ei gyhoeddi yn fuan.
Thank you for that answer, Counsel General. I think there is broad agreement that the Georgian legislation that is enforced in Wales is no longer fit for purpose. It was reported two weeks ago that 2,500 arrests have been made in England and Wales since 2019, and of course some of these may be legitimate anti-social behaviour issues, but often homeless people have been targeted and victimised under this Act, which is completely unacceptable.
The UK Government announced that it wished to repeal the Vagrancy Act once replacement legislation was prepared, but there was a disagreement over the content of the replacement Bill. There has been a lot of misinformation and scaremongering over the contents of this Bill, which has led to it being omitted from the King’s Speech, thus keeping the Vagrancy Act on the statute book for longer.
It is understandable that replacement legislation must take into account the potential for problematic anti-social behaviour that disrupts the lives of businesses and the public, and I think that can be addressed in a compassionate way. With the dust settling on the replacement Bill and a new Home Secretary in place, has the Counsel General had discussions with the UK Government regarding their intentions to replace the Vagrancy Act and what their timescale is for doing this?
Diolch i chi am yr ateb yna, Cwnsler Cyffredinol. Rwy'n credu bod cytundeb eang nad yw'r ddeddfwriaeth Sioraidd a orfodir yng Nghymru yn addas i'r diben erbyn hyn. Bythefnos yn ôl, adroddwyd bod 2,500 o arestiadau wedi cael eu gwneud yng Nghymru a Lloegr ers 2019, ac wrth gwrs fe allai rhai o'r rhain fod yn faterion gwirioneddol o ymddygiad gwrthgymdeithasol, ond yn aml mae pobl ddigartref yn cael eu targedu a'u herlid o dan y Ddeddf hon, ac mae hynny'n gwbl annerbyniol.
Cyhoeddodd Llywodraeth y DU ei bod yn awyddus i ddiddymu'r Ddeddf Crwydraeth pan fydd deddfwriaeth newydd yn barod, ond roedd anghytundeb ynghylch yr hyn a gaiff ei gynnwys yn y Bil newydd. Bu llawer o wybodaeth anghywir a chodi bwganod dros gynnwys y Bil hwn, sydd wedi arwain at ei hepgor o Araith y Brenin, a chan hynny gadw'r Ddeddf Crwydraeth ar y llyfr statud am gyfnod hwy.
Mae hi'n ddealladwy ei bod hi'n rhaid i ddeddfwriaeth newydd roi ystyriaeth i'r tebygolrwydd o ymddygiad gwrthgymdeithasol problemus a fyddai'n tarfu ar fywydau busnesau a'r cyhoedd, ac rwy'n credu y gellir mynd i'r afael â hynny mewn ffordd dosturiol. Gyda'r llwch yn hel ar y Bil newydd ac Ysgrifennydd Cartref newydd yn ei swydd, a yw'r Cwnsler Cyffredinol wedi cynnal trafodaethau gyda Llywodraeth y DU ynghylch ei bwriad i ddisodli'r Ddeddf Crwydraeth a beth yw ei hamserlen ar gyfer gwneud hynny?
Thank you for the question and thank you for raising this particular issue. Obviously, the discussions that would take place in terms of the policy and issues around the legislative consent issues would, obviously, primarily engage a Cabinet Secretary in respect of this. But, obviously, there are issues that have been raised that are in the Criminal Justice Bill that do cause deep concern. On the one hand, obviously, the issue of abolishing the Vagrancy Act 1824, this 200-year-old appalling piece of legislation, is absolutely right. But I have to say that we think that the way in which UK Government has approached it is actually wholly wrong.
As you know, we had a legislative consent memorandum on 29 January, and that underlined, really, the deep concerns that we have with the proposals in the Bill, and things like so-called nuisance begging, nuisance rough-sleeping and so on, which would replace the Vagrancy Act. And I have to say that there's a real concern about what seems to be a suggestion of criminalising homeless people. I was very interested really that the magazine, The Big Issue, that really addresses a lot of the homeless issues—. I was very concerned reading one of the reports from a whistleblower in UK Government, one of the civil servants, who said this:
'I have never been so ashamed to call myself a civil servant. The code requires us to work on whatever the government wants us to, but after years of crackpot Tory ideas, I can’t take it anymore. Criminalising homelessness has been the straw that has broken the camel’s back.'
And I very much agreed with the comments made by Bob Blackman, again, a Conservative MP, who said that the proposals were outrageous and worse than vagrancy. Can I say that criminalising homeless people is not a solution to homelessness? The idea that someone who's homeless could be fined up to £2,500 is absolutely ludicrous in terms of the belief that such a fine could ever be paid. And the idea of imprisonment is, again, a totally contradictory objective.
The approach that we've taken in Wales is to take a person-centred approach to assist people off the streets. I think recent changes to our legislation highlight that all the rough-sleepers are a priority for housing and homelessness assistance. Again, as I've just reiterated in my last point, criminalising homeless people is not a solution to this. I do think UK Government is going in exactly the wrong direction on this, and I'm hoping that there will be room for substantial changes, and certainly these parts, to improve it. There'd be nothing worse than replacing the Vagrancy Act with something that's even worse that the Vagrancy Act.
Diolch i chi am y cwestiwn a diolch am godi'r mater arbennig hwn. Yn amlwg, fe fyddai'r trafodaethau a fyddai'n cael eu cynnal o ran y polisi a'r materion sy'n ymwneud â phynciau cydsyniad deddfwriaethol, yn amlwg, yn ymgysylltu yn bennaf ag Ysgrifennydd Cabinet yn hynny o beth. Ond, yn amlwg, fe geir materion a godwyd yn y Bil Cyfiawnder Troseddol sy'n peri pryder mawr. Ar y naill law, yn amlwg, mae mater diddymu Deddf Crwydraeth 1824, y darn gwarthus hwn o ddeddfwriaeth sydd yn 200 mlwydd oed, yn gwbl briodol. Ond mae'n rhaid i mi ddweud ein bod ni o'r farn fod y ffordd y mae Llywodraeth y DU wedi mynd ati yn gwbl amhriodol mewn gwirionedd.
Fel gwyddoch chi, fe gawsom ni femorandwm cydsyniad deddfwriaethol ar 29 o fis Ionawr, ac roedd hwnnw'n tanlinellu, mewn gwirionedd, y pryderon dwfn sydd gennym ni gyda'r cynigion yn y Bil, a phethau fel cardota niwsans, achosi niwsans drwy gysgu ar y stryd, a fyddai'n disodli'r Ddeddf Crwydraeth. Ac mae'n rhaid i mi ddweud bod pryder gwirioneddol ynglŷn â'r hyn sy'n ymddangos fel awgrym o droseddoli pobl ddigartref. Roedd gen i ddiddordeb mawr mewn gwirionedd wrth ddarllen y cylchgrawn, The Big Issue, sy'n mynd i'r afael yn wirioneddol â llawer o'r materion am ddigartrefedd—. Roeddwn i'n bryderus iawn o ddarllen un o'r adroddiadau gan chwythwr chwiban yn Llywodraeth y DU, un o'r gweision sifil, a ddywedodd hyn:
'Nid wyf i erioed wedi bod â chymaint o gywilydd i'm galw fy hun yn was sifil. Mae'r cod yn ei gwneud hi'n ofynnol i ni weithio ar beth bynnag mae'r llywodraeth yn dymuno i ni ei wneud, ond ar ôl blynyddoedd o syniadau Torïaidd hanner call, ni allaf ddioddef dim mwy. Troseddoli digartrefedd oedd y pennog gyda phwn a dorrodd asgwrn cefn y ceffyl.'
Ac roeddwn i'n cytuno llawer iawn â'r sylwadau a wnaeth Bob Blackman, AS Ceidwadol, unwaith eto, a oedd yn dweud bod y cynigion yn warthus ac yn waeth na chrwydraeth. A gaf i ddweud nad yw troseddoli pobl ddigartref yn datrys digartrefedd? Mae'r syniad y gallai rhywun sy'n ddigartref gael dirwy o hyd at £2,500 yn hollol chwerthinllyd o ran y goel y gallai dirwy o'r fath gael ei thalu fyth. Ac mae'r syniad o garcharu, unwaith eto, yn amcan cwbl anghyson.
Yr ymagwedd y gwnaethom ni ei mabwysiadu yng Nghymru yw defnyddio dull sy'n rhoi'r unigolyn yn y canol ar gyfer helpu pobl oddi ar y strydoedd. Rwy'n credu bod y newidiadau diweddar i'n deddfwriaeth ni'n amlygu ffaith bod yr holl bobl sy'n cysgu allan yn flaenoriaeth ar gyfer cymorth tai a digartrefedd. Unwaith eto, fel dywedais i unwaith eto wrth wneud fy mhwynt diwethaf, nid yw troseddoli pobl ddigartref yn ddatrysiad i hyn. Rwy'n credu bod Llywodraeth y DU yn mynd i'r cyfeiriad cwbl anghywir yn hyn o beth, ac rwy'n gobeithio y bydd lle i wneud newidiadau sylweddol, ac yn sicr yn y rhannau hyn, er mwyn ei wella. Ni fyddai unrhyw beth gwaeth na disodli'r Ddeddf Crwydraeth gyda rhywbeth sydd hyd yn oed yn waeth na'r Ddeddf Crwydraeth.
Cwestiynau yn awr gan lefarwyr y pleidiau, ac, yn gyntaf, llefarwyr y Ceidwadwyr Cymreig, Mark Isherwood.
Questions now from the party spokespeople, and, first of all, the Welsh Conservatives spokesperson, Mark Isherwood.
Diolch. Can I be heard? Yes. In which case, public inquiries are major investigations convened by a Government Minister. The only justification required for a public inquiry is the existence of public concern about a particular event or set of events. Although initiated and funded by Government, public inquiries are run independently. Your responsibilities as Counsel General include provision of legal advice to the Welsh Government. On 21 March, the Institute for Fiscal Studies released their 'Major challenges for education in Wales' report, which found that the latest round of Programme for International Student Assessment scores brought those in Wales to their lowest-ever level, significantly below the average across Organisation for Economic Co-operation and Development countries and significantly below those seen across the rest of the UK, that low educational outcomes are not likely to be a reflection of higher poverty in Wales, a different ethnic mix of pupils, statistical biases or differences in resources, and that they're more likely to reflect differences in policy and approach.
They recommended a pause and, in some cases, rethink of past and ongoing reforms in areas including placing greater emphasis on specific knowledge in the new Curriculum for Wales, and delaying reforms to GCSEs to give proper time to consider their effects on long-term outcomes, teacher workload and inequalities. Tomorrow, a call will therefore be made—
Diolch. A oes rhywun yn fy nghlywed i? Oes. Os felly, ymchwiliadau eang a gynullir gan Weinidog yn y Llywodraeth yw ymchwiliadau cyhoeddus. Yr unig gyfiawnhad sy'n ofynnol ar gyfer ymchwiliad cyhoeddus yw bodolaeth pryder ymhlith cyhoedd am ddigwyddiad neu gyfres benodol o ddigwyddiadau. Er mai'r Llywodraeth sy'n eu cychwyn a'u hariannu nhw, cynhelir ymchwiliadau cyhoeddus yn annibynnol. Mae eich cyfrifoldebau chi'r Cwnsler Cyffredinol yn cynnwys rhoi cyngor cyfreithiol i Lywodraeth Cymru. Ar 21 o fis Mawrth, fe gyhoeddodd y Sefydliad Astudiaethau Cyllid ei adroddiad 'Major challenges for education in Wales', a oedd yn canfod bod y rownd ddiweddaraf o sgoriau Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr yn dodi'r rhai yng Nghymru ar eu lefel waelaf erioed, yn sylweddol waeth na'r cyfartaledd ar draws gwledydd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd ac yn sylweddol waeth na'r rhai a welwyd ledled gweddill y DU, ac nad yw canlyniadau addysgol gwael yn debygol o fod yn adlewyrchiad o dlodi gwaeth yng Nghymru, na chymysgedd ethnig gwahanol o ddisgyblion, na rhagfarnau ystadegol na gwahaniaethau o ran adnoddau, a'u bod nhw'n fwy tebygol o fod yn adlewyrchu gwahaniaethau o ran polisi ac ymagwedd.
Fe wnaethon nhw argymell seibiant ac, mewn rhai achosion, ailfeddwl am ddiwygiadau yn y gorffennol a pharhaus mewn meysydd gan gynnwys rhoi mwy o bwyslais ar wybodaeth benodol yng Nghwricwlwm newydd Cymru, a gohirio diwygiadau i TGAU i roi amser priodol i ystyried eu heffeithiau ar ganlyniadau hirdymor, llwyth gwaith athrawon ac anghydraddoldebau. Yfory, fe fydd galwad yn cael ei gwneud felly—
Mark, you need to ask your question now, please.
Mark, mae angen i chi ofyn eich cwestiwn chi nawr, os gwelwch chi'n dda.
—will therefore be made for the Welsh Government to commission an independent review into its current educational reforms. In the interest of public concern, what advice would you therefore give to the Welsh Government regarding this?
—yn cael ei gwneud felly i Lywodraeth Cymru gomisiynu adolygiad annibynnol i'w diwygiadau addysgol presennol. Er mwyn tawelu pryderon y cyhoedd, pa gyngor a fyddech chi'n ei roi felly i Lywodraeth Cymru yn hyn o beth?
Can I just say, in response to that question, my advice would be, actually, to you, that you should direct this question to the Cabinet Secretary for education?
A gaf i ddweud, mewn ymateb i'r cwestiwn yna, fy nghyngor i chi fyddai, mewn gwirionedd, y dylech gyfeirio'r cwestiwn hwn at yr Ysgrifennydd Cabinet dros Addysg?
Well, thank you, but I trust, given your role as Counsel General providing advice to Welsh Government, relevant Ministers would come to you for advice accordingly. And your priority, as I said, on such important matters, should be public concern and not otherwise.
So, let me try another. North Wales's Betsi Cadwaladr University Health Board is facing calls to be the subject of a public inquiry after 28 prevention of future deaths reports were recorded over a 16-month period, more than the combined number handed to the other six Welsh health boards. A special ITV Wales report reveals the scale of coroners' concerns about the care people receive from this health board before their deaths, with a bereaved husband warning the recorded number of prevention of future deaths reports could be the tip of the iceberg. As you're aware, a prevention of future deaths report can be issued by a coroner if they have concerns about the circumstances in which someone died, and if it appears there is a risk of deaths occurring. A public inquiry would build confidence back into the system and help make improvements to long-standing issues. In the interest of public concern, what advice would you therefore give, as the Counsel General, to the Welsh Government regarding this?
Wel, diolch i chi, ond rwy'n hyderu yn rhinwedd eich swydd yn Gwnsler Cyffredinol y byddech chi'n rhoi cyngor i Lywodraeth Cymru, ac y byddai Gweinidogion perthnasol yn dod atoch chi am gyngor yn unol â hynny. Ac fe ddylai eich blaenoriaeth chi fod, fel dywedais i, ar faterion mor bwysig, o ran pryderon y cyhoedd ac nid fel arall.
Gadewch i mi roi cynnig ar rywbeth arall. Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr Gogledd Cymru yn wynebu galwadau i fod yn destun ymchwiliad cyhoeddus ar ôl i 28 o adroddiadau atal marwolaethau yn y dyfodol gael eu cofnodi dros gyfnod o 16 mis, mwy na'r nifer cyfun a roddwyd i'r chwe bwrdd iechyd arall yng Nghymru. Mae adroddiad arbennig gan ITV Cymru yn datgelu maint pryderon crwneriaid am y gofal y mae pobl yn ei gael gan y bwrdd iechyd hwn cyn marw gyda gŵr mewn profedigaeth yn rhybuddio y gallai nifer yr adroddiadau atal marwolaethau yn y dyfodol a gofnodir fod yn ddim ond brig y rhewfryn. Fel gwyddoch chi, fe all crwner gyhoeddi adroddiad atal marwolaethau yn y dyfodol os oes ganddo bryderon ynglŷn â'r amgylchiadau lle bu rhywun farw, ac os yw hi'n ymddangos bod perygl y gallai marwolaethau ddigwydd. Fe fyddai ymchwiliad cyhoeddus yn ennyn hyder yn y system unwaith eto ac yn helpu i wneud gwelliannau ar faterion hirsefydlog. Er mwyn tawelu pryderon y cyhoedd, pa gyngor a fyddech chi'n ei roi, felly, yn Gwnsler Cyffredinol, i Lywodraeth Cymru ynglŷn â hyn?
Of course, the coroner's service is a reserved service; it's something I believe should be devolved. But all the other areas that you have actually raised should be directed to the appropriate Cabinet Secretary.
Wrth gwrs, mae gwasanaeth y crwner yn wasanaeth a gedwid yn ôl; mae'n rhywbeth y dylid ei ddatganoli yn fy marn i. Ond fe ddylid cyfeirio'r meysydd eraill y gwnaethoch chi eu codi i gyd at yr Ysgrifennydd Cabinet priodol.
Well, again, I'm very concerned, as Counsel General, you won't share the advice that you will inevitably have given or be asked to give to Welsh Government Ministers on these matters.
So, I'll have one final go. At the last meeting of the cross-party autism group, which I chair, several attendees shared their experiences of the health and social care system. Participants shared feelings of being targeted by staff in services, with one participant stating that this has affected their ability to feel safe in Wales. Some attendees felt that they had been intentionally parent-blamed and noted this seemed to be aimed at mothers in particular. Some also described how damaging this has been and how it has put the custody of their children at risk. One described their experience with services as one of hostility and prejudices. Participants raised a lack of training and understanding from staff in autism services, and resistance to adopting an autism diagnosis, and many agree there's a lack of accountability regarding the issues raised.
A local authority that several participants identified as of issue was Flintshire County Council, stating that they would like to see an independent public inquiry into the standards of practice in Flintshire. In the interest of public concern, what advice would you therefore give to the Welsh Government Ministers, as Counsel General, to the Welsh Government regarding this, which presumably you would be asked to provide?
Wel, unwaith eto, rwy'n bryderus iawn, fel Cwnsler Cyffredinol, nad ydych chi'n fodlon rhannu'r cyngor y mae hi'n anochel eich bod chi wedi ei roi neu y gofynnwyd i chi ei roi i Weinidogion Llywodraeth Cymru ar y materion hyn.
Felly, fe roddaf i un cynnig olaf arni. Yng nghyfarfod olaf y grŵp awtistiaeth trawsbleidiol, yr wyf i'n ei gadeirio, fe rannodd nifer o'r rhai a oedd yn bresennol eu profiadau nhw o'r system iechyd a gofal cymdeithasol. Rhannodd cyfranogwyr ymdeimlad o gael eu hymlid gan staff mewn gwasanaethau, gydag un cyfranogwr yn nodi bod hyn wedi effeithio ar ei allu i deimlo yn ddiogel yng Nghymru. Roedd rhai a oedd yn bresennol yn teimlo eu bod nhw wedi bod yn destun ymagwedd o weld bai ar rieni ac yn nodi bod hynny'n cael ei anelu at famau yn arbennig. Roedd rhai yn disgrifio pa mor niweidiol fu hyn hefyd a sut mae hyn wedi peryglu gwarchodaeth eu plant. Roedd un yn disgrifio ei brofiad gyda'r gwasanaethau yn un o elyniaeth a rhagfarnau. Cododd y cyfranogwyr ddiffyg hyfforddiant a dealltwriaeth gan staff mewn gwasanaethau awtistiaeth, ac amharodrwydd i dderbyn diagnosis o awtistiaeth, ac mae llawer yn cytuno bod diffyg atebolrwydd ynghylch y materion a godwyd.
Un awdurdod lleol a nodwyd gan sawl cyfranogwr fel mater o bryder oedd Cyngor Sir y Fflint, a dywedwyd yr hoffen nhw weld ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i safonau'r ymarfer yn sir y Fflint. Er mwyn tawelu pryderon y cyhoedd, pa gyngor a fyddech chi'n ei roi felly i Weinidogion Llywodraeth Cymru, yn Gwnsler Cyffredinol, i Lywodraeth Cymru ynglŷn â hyn, y byddai gofyn i chi ei roi, mae'n debyg?
I'll just give you the same advice I've given before, that the issues you raise are not unimportant issues, but they should be raised with the appropriate Cabinet Secretary.
Ni wnaf i ddim ond rhoi'r un cyngor i chi ag a roddais i o'r blaen, sef nad yw'r materion yr ydych chi'n eu codi nhw'n rhai dibwys, ond fe ddylech chi eu codi nhw gyda'r Ysgrifennydd priodol yn y Cabinet.
Llefarydd Plaid Cymru, Adam Price.
Plaid Cymru spokesperson, Adam Price.
I hope, Counsel General, I'm on firmer ground, given that your list of ministerial responsibilities still includes elections policy and the Senedd reform Bill, to say that democratic reform—democratic health, rather—in its broadest sense, is part of your area of responsibility. I was wondering if you see a connection between that and the mental health and well-being of democracies' elected representatives. And I'm particularly prompted to ask you that following a recent article by Isabel Hardman, the journalist at The Spectator, who has talked about the crisis of mental health among MPs in Westminster. Now, there may be particular reasons for that crisis there now, but I think it's important to recognise it's a universal problem. Indeed, when the Apolitical Foundation, which is a global think tank, produced its report on mental health and well-being recently, I think around 10 per cent of those responding were actually Members of this institution. So, do you see the connection between democratic health and the mental health and well-being of politicians in terms of attracting and keeping people in politics, so it can be properly representative? And also healthy people make better decisions and so should we be concerned about this growing crisis in terms of mental health and elected representatives?
Rwy'n gobeithio, Cwnsler Cyffredinol, fy mod i ar dir cadarnach, o gofio bod eich rhestr chi o gyfrifoldebau gweinidogol yn parhau i gynnwys polisi etholiadau a Bil diwygio'r Senedd, i ddweud bod diwygio democrataidd—iechyd democrataidd, yn hytrach—yn ei ystyr ehangaf, yn rhan o faes eich cyfrifoldeb. Roeddwn i'n meddwl tybed a ydych chi'n gweld cysylltiad rhwng hynny ac iechyd meddwl a llesiant cynrychiolwyr etholedig democratiaethau. Ac rwy'n arbennig o awyddus i ofyn i chi, yn dilyn erthygl ddiweddar gan Isabel Hardman, newyddiadurwr y cylchgrawn The Spectator, sydd wedi siarad am argyfwng iechyd meddwl ymhlith ASau yn San Steffan. Nawr, efallai y bydd rhesymau penodol am yr argyfwng hwnnw yno nawr, ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig cydnabod ei bod hi'n broblem gyffredinol. Yn wir, pan gynhyrchodd y Sefydliad Anwleidyddol, sy'n felin drafod fyd-eang, ei adroddiad ar iechyd meddwl a llesiant yn ddiweddar, rwy'n credu bod tua 10 y cant o'r rhai a ymatebodd yn Aelodau o'r sefydliad hwn. Felly, a ydych chi'n gweld y cysylltiad rhwng iechyd democrataidd ac iechyd meddwl a llesiant gwleidyddion o ran denu a chadw pobl mewn gwleidyddiaeth, ar gyfer bod yn wirioneddol gynrychioliadol? Ac mae pobl iach yn gwneud penderfyniadau gwell hefyd ac felly a ddylem fod yn poeni am yr argyfwng cynyddol hwn o ran iechyd meddwl a chynrychiolwyr etholedig?
Well, thank you for the question. It raises really quite a number of issues, and those are the stress and pressures that there are on people who decide to go into public service—that's effectively what politicians are. We're living in an environment where it is a very, very difficult environment, particularly with regard to social media, having to deal with the consequences of social media, information, misinformation, and all the particular challenges. I suspect the actual stress and pressures and the impact on physical and mental health are probably greater now in public service and in politics than they actually ever have been. So, the point, I think, you're raising, is absolutely right. We want good governance; we want people to come forward into public service; we don't want people to be dissuaded from coming into public service because of the fear of either the way in which social media might be used to attack them, or indeed to attack members of their family, and also the impact that it might have on people's health. I think we've already seen, haven't we, a number of politicians from different political parties who have already said that they are not going to continue in public service for those very reasons, and sometimes it's the reason because of the impact directly on them, but quite often it's the impact on the people who are around them and on their families, who quite often, through social media, are seen as fair game.
I think there is an issue in terms of well-being. I think it is up to Parliaments, and indeed here to the Senedd, to actually be aware of that. I know this is something that obviously is being considered, and, as someone on the Commission, that's obviously something that is being raised. But I do think it is part and parcel of the picture of something I've talked about, which is democratic health, and I suppose you're right: it's not just about getting people to participate within the system; it's also about enabling people who want to participate within it or want to contribute in some way or other. So, there is a joinder to that. I hope that begins to contribute something towards what is an important issue that you have raised.
Diolch am y cwestiwn. Mae hyn yn codi cryn dipyn o faterion mewn gwirionedd, a'r rhain yw'r straen a'r pwysau sydd ar bobl sy'n penderfynu ymgymryd â gwasanaethu'r cyhoedd—dyna yw gwleidyddion i bob pwrpas. Rydym ni'n byw mewn amgylchedd lle mae'r amgylchedd yn un anodd dros ben yn enwedig o ran y cyfryngau cymdeithasol, a gorfod ymdrin â chanlyniadau'r cyfryngau cymdeithasol, gwybodaeth, camwybodaeth, a'r heriau arbennig eraill i gyd. Rwy'n amau bod effeithiau'r straen a'r pwysau gwirioneddol o ran gwasanaethu'r cyhoedd a gwleidyddiaeth yn fwy nawr nag y buon nhw erioed o'r blaen, mae'n debyg. Felly, mae'r pwynt, rwy'n credu, yr ydych chi'n ei godi, yn gwbl gywir. Fe garem ni weld llywodraethu da; rydym ni'n awyddus i weld pobl yn ymgyflwyno i wasanaeth y cyhoedd; nid ydym ni'n dymuno i bobl gael eu rhwystro rhag gwasanaethu'r cyhoedd oherwydd pryder y gellid defnyddio'r cyfryngau cymdeithasol naill ai i ymosod arnyn nhw, neu i ymosod ar aelodau o'u teuluoedd nhw'n wir, a'r effaith y gallai hynny ei gael ar iechyd pobl hefyd. Rwy'n credu ein bod ni eisoes wedi gweld, onid ydym ni, nifer o wleidyddion o wahanol bleidiau gwleidyddol sydd eisoes wedi dweud nad ydyn nhw am barhau i wasanaethu'r cyhoedd am yr union resymau hynny, ac weithiau dyna'r rheswm oherwydd yr effaith yn uniongyrchol arnyn nhw, ond yn aml iawn hefyd oherwydd yr effaith ar y bobl sydd o'u cwmpas nhw ac ar eu teuluoedd nhw, sy'n aml iawn, drwy'r cyfryngau cymdeithasol, yn cael eu hystyried yn gocyn hitio.
Rwyf i o'r farn fod yna broblem o ran llesiant. Rwy'n credu mai mater i'r Seneddau, ac yn wir i'r Senedd yn y fan hon, yw bod yn ymwybodol o hynny mewn gwirionedd. Rwy'n gwybod bod hyn yn amlwg yn rhywbeth sy'n cael ei ystyried, ac, fel un sydd ar y Comisiwn, mae hynny'n amlwg yn rhywbeth a gaiff ei godi. Ond rwy'n credu bod hon yn rhan annatod o'r darlun o'r hyn yr oeddwn i'n sôn amdano, sef iechyd democrataidd, ac mae'n debyg eich bod chi'n iawn: nid mater o ddenu pobl i fod â rhan yn y system yw hynny'n unig; mae'n ymwneud â galluogi pobl sy'n dymuno bod â rhan ynddi neu sy'n awyddus i gyfrannu mewn rhyw ffordd neu'i gilydd hefyd. Felly, mae yna gyplysiad i hynny. Rwy'n gobeithio y bydd hynny'n dechrau cyfrannu rhywbeth at y mater pwysig y gwnaethoch chi ei godi.
Given the—[Inaudible.]—nature of this increasingly important issue, as you say, at a time of rising abuse and threats in politics, which creates an even more challenging environment, I was wondering if you would possibly raise it at the next meeting of the Interministerial Group for Elections and Registration. I notice that, actually, democratic health is on the agenda of the next meeting, as was resilience. I was heartened at that until I read it was the resilience of print suppliers of election materials, but maybe you could raise resilience in a different sense, which is of people who are at the heart of democracy after all, and maybe suggest some ideas. I think, here, we've got a good story in the sense that our HR department—one of the issues raised by Isabel Hardman—is actually as big as Westminster's, which is a much bigger institution. But some of the other ideas that have been suggested in terms of mandatory training, not just induction training, but every year, for every politician, could that be part of the agenda of our new national school of government, not just training civil servants, Counsel General, but also current and future elected leaders as well? Alongside a code of conduct, why don't we have a job description, so that we don't just have 'don'ts', we also have some positive 'dos', and we don't just have committees of standards of conduct, but committees of positive workplace cultures as well in our parliamentary institutions?
O ystyried—[Anghlywadwy.]—natur y mater cynyddol bwysig hwn, fel rydych chi'n dweud, mewn cyfnod o gamdriniaeth a bygythiadau cynyddol mewn gwleidyddiaeth, sy'n creu amgylchedd sy'n fwy heriol fyth hyd yn oed, roeddwn i'n meddwl tybed a fyddech chi'n codi hyn yng nghyfarfod nesaf y Grŵp Rhyngweinidogol ar gyfer Etholiadau a Chofrestru. Rwy'n sylwi bod iechyd democrataidd ar agenda'r cyfarfod nesaf, mewn gwirionedd fel roedd cydnerthedd. Fe gefais i fy nghalonogi gan hynny nes i mi ddarllen mai cydnerthedd cyflenwyr argraffu deunyddiau etholiad oedd hwnnw, ond efallai y gallech chi godi cydnerthedd mewn ystyr wahanol, sef mai pobl sydd wrth wraidd democratiaeth wedi'r cyfan, ac awgrymu rhai syniadau efallai. Rwy'n credu, yn y fan hon, fod gennym ni stori dda yn yr ystyr bod ein hadran Adnoddau Dynol—un o'r materion a godwyd gan Isabel Hardman—mor fawr â'r un yn San Steffan mewn gwirionedd, sy'n sefydliad llawer mwy. Ond rhai o'r syniadau eraill a awgrymwyd o ran hyfforddiant gorfodol, nid dim ond hyfforddiant dechreuol, ond yn flynyddol, i bob gwleidydd, a allai hynny fod yn rhan o agenda ein hysgol lywodraethu genedlaethol newydd, nid yn unig wrth hyfforddi gweision sifil, y Cwnsler Cyffredinol, ond arweinwyr etholedig presennol ac arweinwyr etholedig y dyfodol hefyd? Ochr yn ochr â chod ymddygiad, pam nad oes disgrifiad swydd gennym ni, fel nad dim ond 'y pethau na ddylech chi eu gwneud' sydd gennym ni, ond bod 'rhai pethau y dylech chi eu gwneud' hefyd sy'n gadarnhaol, ac nid dim ond bod â phwyllgorau ymddygiad, ond ein bod ni â phwyllgorau o ddiwylliannau cadarnhaol yn y gweithle yn ogystal ag yn ein sefydliadau seneddol?
I think those are all valid points, and I'm sure you'll be making those points to the Commission during the coming year. I think what you're really reflecting upon is that the state of our democratic health is multifactorial, it has so many aspects to it, from civic society to also those who are in politics, who are in public service, and their well-being, because that well-being also relates to their capacity to actually deliver that public service as well as possible. I think it is one of the factors why we need to see this Senedd reformed and increased in size, because of those very pressures and demands that are there, to ensure people can do their job properly and also be satisfied that they have the resource and the time available to be able to do the best job possible, which is what most people want to do. As I say, I look forward to you contributing what I think are important parts of debate that have often not been raised, but I think what is important is that these are things that are very much within the ownership of the Senedd. I think one area that goes on top of that is, probably, often, the lack of understanding in civic society of those particular roles, that there's an educational role and an engagement role as well that is equally important.
Rwy'n credu bod y rhain yn bwyntiau dilys bob un, ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n rhoi'r pwyntiau hynny gerbron y Comisiwn yn ystod y flwyddyn i ddod. Rwy'n credu mai'r hyn yr ydych chi'n ei ystyried mewn gwirionedd yw bod cyflwr ein hiechyd democrataidd â llawer o agweddau arno, mae cymaint o agweddau arno, o'r gymdeithas ddinesig hyd at y rhai sydd mewn gwleidyddiaeth hefyd, sy'n gwasanaethu'r cyhoedd, a'u llesiant, oherwydd mae'r llesiant hwnnw'n ymwneud hefyd â'u gallu nhw i ddarparu'r gwasanaeth cyhoeddus hwnnw cystal ag y gallen nhw. Rwy'n credu mai dyma un o'r ffactorau o ran pam mae angen i ni weld y Senedd hon yn cael ei diwygio a'i chynyddu o ran maint, oherwydd y pwysau a'r gofynion sydd yma, i sicrhau y gall pobl wneud eu gwaith yn iawn a'u bod nhw'n fodlon hefyd fod yr adnoddau a'r amser ar gael ganddyn nhw i allu gwneud y gwaith gorau posibl, yr hyn y mae'r rhan fwyaf yn awyddus i'w wneud. Fel rwy'n dweud, rwy'n edrych ymlaen at gyfrannu at ran bwysig o'r drafodaeth sydd, yn fy marn i, yn rhan bwysig o ddadleuon na chawsant eu codi, ond rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig yw bod y rhain yn bethau sydd o fewn perchnogaeth y Senedd i raddau helaeth. Rwy'n credu mai un maes sydd ar ben hyn yw, yn ôl pob tebyg, yn aml, y diffyg dealltwriaeth sydd yn y gymdeithas ddinesig o ran y swyddogaethau penodol hynny, a bod swyddogaethau addysgol a swyddogaethau ymgysylltu'r un mor bwysig hefyd.
Mae cwestiwn 3 [OQ60960] wedi'i dynnu'n ôl. Felly, cwestiwn 4, James Evans.
Question 3 [OQ60960] has been withdrawn. So, we'll move on to question 4, James Evans.
4. Beth yw safbwynt Llywodraeth Cymru ar ddefnyddio Llywodraeth y DU i ddeddfu mewn meysydd polisi datganoledig? OQ60941
4. What is the Welsh Government's position on using the UK Government to legislate in devolved policy areas? OQ60941
Thank you for the question. Legislation that can be made in Wales should be made in Wales. Legislation made by the UK Parliament or the UK Government must respect devolution.
Diolch i chi am y cwestiwn. Dylai deddfwriaeth y gellir ei llunio yng Nghymru gael ei llunio yng Nghymru. Mae'n rhaid i ddeddfwriaeth a lunir gan Senedd y DU neu Lywodraeth y DU fod yn parchu datganoli.
Thank you very much for your answer, Counsel General. When I sat on the legislation and constitution and justice committee—I forget the name; I’ve been off it for a bit long now—we were getting concerned about, actually, how much the Welsh Government was using the UK Government to legislate in devolved areas. It’s a very serious concern because I want to see Welsh law made by Welsh policy makers here in the Senedd, and not made by people up the M4 who don’t really understand the needs of Wales. It doesn’t give us here the opportunity to scrutinise that law and make sure it’s futureproofed for us here.
One concern that we did have is about the capacity within the Welsh Government. So, can you confirm today, Counsel General, whether the Welsh Government does have the appropriate legislative and legal capacity within the Welsh Government so that we can make sure that law is made in Wales, for Wales?
Diolch yn fawr iawn i chi am eich ateb, Cwnsler Cyffredinol. Pan oeddwn i'n eistedd ar y pwyllgor deddfwriaeth, cyfansoddiad a chyfiawnder—rwy'n methu â chofio'r enw; nid wyf i wedi bod arno ers cryn amser erbyn hyn—roeddem ni'n mynd yn bryderus, mewn gwirionedd, ynglŷn â chymaint yr oedd Llywodraeth Cymru yn defnyddio Llywodraeth y DU ar gyfer deddfu mewn meysydd datganoledig. Mae hwnnw'n bryder difrifol iawn oherwydd rwyf i'n awyddus i weld cyfraith Cymru yn cael ei llunio gan y rhai sy'n llunio polisïau Cymru yma yn y Senedd, ac nid gan bobl ar ben arall yr M4 nad ydyn nhw wir yn deall anghenion Cymru. Nid yw hynny'n rhoi cyfle i ni graffu ar y gyfraith honno yn y fan hon a sicrhau ei bod hi'n addas i'r dyfodol i ni yma.
Roedd un pryder gennym ni ynglŷn â'r gallu o fewn Llywodraeth Cymru. Felly, a wnewch chi gadarnhau heddiw, Cwnsler Cyffredinol, a yw'r gallu deddfwriaethol a chyfreithiol priodol gan Lywodraeth Cymru o fewn Llywodraeth Cymru er mwyn sicrhau bod cyfraith yn cael ei llunio yng Nghymru, er mwyn Cymru?
Well, thank you for the question, and it’s obviously one I’ve been presented with many times by the Legislation, Justice and Constitution Committee. So, part of my answer remains the same, and that is this: the principles that I outlined in the beginning, in my first response to your question, remain. But, of course, there are many factors that begin to take us away from that.
The first of them is, of course, that we don’t have any control over the UK Government’s legislative programme. The Government introduces many Bills; at one stage, I think we had 32 UK Government Bills that were in process. Now, where those Bills overlap into devolved areas, we have no option but to engage in the legislative consent process; that’s what our Standing Orders require us to do. So, those are not choices that we’ve made for the UK Government to legislate on our behalf. Where we engage with those legislative consent processes, what we do presses very, very strongly the Sewel convention. I can tell you that engagement on the Sewel convention has been extremely difficult, because there have been, in the last couple of years, increasing numbers of breaches, so that where what should be the case is that, on an area that would affect devolved responsibilities, consent should be required, the UK Government regularly now presses ahead and says, 'No, we will consult.' Consulting has absolutely no judicial or legal status whatsoever, and in those circumstances it is a breach.
When we talk about the Victims and Prisoners Bill as one example—and we have a legislative consent memorandum coming on 30 April—that is a very classic example where engagement has taken place, it has been positive on areas, for example, with public advocates and their work in respect of devolved areas, and we were anticipating amendments that would require consent. Suddenly, there’s been a turnabout now to impose or to push through Westminster the issue of consultation only. Now, that is a breach of Sewel. There is no logic to it, and it’s difficult to understand where that sudden intervention has come from that has suddenly changed the tone and nature of those particular negotiations. But that is becoming a very common trend.
Can I say that there are other areas, though, of course, where UK Government legislation is raising issues that we would not have the capacity to legislate on without disrupting our own legislative programme and the planning of that? And, of course, you realise the planning is not just resource in terms of the drafting and preparation of legislation; it’s also managing the flow of legislation and the time the committees have to actually deal with it. I’ll give you one example, which is the Tobacco and Vapes Bill. I think that’s a good example of an opportunity where we’ve engaged with the UK Government, where, in fact, there’s been four-nation engagement on it, and I think there are a number of other examples where that's happened as well.
So, it is very rare that we would go to UK Government to legislate on our behalf. Where it has happened, it has normally been in circumstances where UK Government is legislating in an area, and we've identified that it's not part of our legislative programme at the moment, but there would be benefits to the people of Wales were something to be extended to Wales. But that actually is very rare. The majority of issues that go beyond our own legislative programme, where we are specifically legislating, normally arises out of the engagement with UK Government over its own legislative programme. I have to say that engagement is very, very difficult; in some areas it has improved, but there is still a fundamental weakness in the application of the Sewel convention.
Wel, diolch i chi am y cwestiwn, ac mae hwn yn amlwg yn gwestiwn y mae'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad wedi ei ofyn i mi sawl gwaith. Felly, mae rhan o'r ateb sydd gennyf i yn aros yr un, sef: mae'r egwyddorion a amlinellais i ar y dechrau, yn fy ymateb cyntaf i'ch cwestiwn, yn parhau. Ond, wrth gwrs, mae yna lawer o ffactorau sy'n dechrau ein tynnu ni i ffwrdd oddi wrth hynny.
Y cyntaf ohonyn nhw, wrth gwrs, yw nad oes unrhyw reolaeth gennym ni dros raglen ddeddfwriaethol Llywodraeth y DU. Mae'r Llywodraeth yn cyflwyno llawer o Filiau; ar un cyfnod, rwy'n credu bod gennym ni 32 o Filiau Llywodraeth y DU a oedd yn cael eu prosesu. Nawr, pan fo'r Biliau hynny'n gorgyffwrdd â meysydd datganoledig, nid oes unrhyw ddewis gennym ni ond cyfranogi yn y broses cydsyniad deddfwriaethol; dyna'r gofyniad i ni yn ein Rheolau Sefydlog. Felly, nid dewisiadau a wnaethom ni mo'r rhain i Lywodraeth y DU fod yn deddfu ar ein rhan. Pan fyddwn ni'n ymgysylltu â'r prosesau cydsyniad deddfwriaethol hynny, mae'r hyn a wnawn ni'n pwysleisio confensiwn Sewel i raddau helaeth iawn. Fe allaf i ddweud wrthych chi fod ymgysylltiad ynglŷn â chonfensiwn Sewel wedi bod yn anodd dros ben, oherwydd yn ystod yr ychydig flynyddoedd diwethaf, fe welwyd cynnydd yn nifer y toriadau arno, fel pryd bynnag y dylid bod yn gofyn caniatâd, o ran unrhyw faes a fyddai'n effeithio ar gyfrifoldebau datganoledig, mae Llywodraeth y DU yn bwrw ymlaen yn rheolaidd erbyn hyn ac yn dweud, "Nage, am ymgynghori yr ydym ni." Nid oes gan ymgynghori unrhyw statws barnwrol na chyfreithiol o gwbl, ac mewn amgylchiadau fel hynny mae toriad.
Pan fyddom ni'n siarad am y Bil Dioddefwyr a Charcharorion yn un enghraifft—ac mae gennym ni femorandwm cydsyniad deddfwriaethol yn dod ar 30 o fis Ebrill—mae honno'n enghraifft nodedig iawn lle mae ymgysylltiad wedi digwydd, mae hynny wedi bod yn gadarnhaol mewn rhai meysydd, er enghraifft, gydag eiriolwyr cyhoeddus a'u gwaith nhw o ran meysydd datganoledig, ac roeddem ni'n rhagweld gwelliannau a fyddai'n gofyn caniatâd. Yn sydyn, fe ddaeth newid nawr i orfodi neu wthio mater ymgynghoriad yn unig drwy San Steffan. Nawr, mae hwnnw'n doriad ar gonfensiwn Sewel. Nid oes unrhyw resymeg i'r peth, ac mae hi'n anodd deall o ble mae'r ymyrraeth sydyn honno wedi dod sydd wedi newid naws a natur y trafodaethau penodol hynny ar amrantiad. Ond mae honno'n mynd yn duedd gyffredin iawn.
A gaf i ddweud bod meysydd eraill, wrth gwrs, lle mae deddfwriaeth Llywodraeth y DU yn codi materion na fyddai'r gallu gennym ni i ddeddfu arnyn nhw heb amharu ar ein rhaglen ddeddfwriaethol ein hunain a chynlluniad honno? Ac, wrth gwrs, rydych chi'n sylweddoli nad unig ystyr cynllunio yw'r adnoddau ar gyfer drafftio a pharatoi deddfwriaeth; mae hynny'n rheoli llif y ddeddfwriaeth a'r amser sydd gan y pwyllgorau i ymdrin â hi mewn gwirionedd hefyd. Gadewch i mi roi un enghraifft i chi, sef y Bil Tybaco a Fêps. Rwy'n credu bod honno'n enghraifft dda o gyfle i ni fod ag ymgysylltiad â Llywodraeth y DU, pryd, mewn gwirionedd, y bu ymgysylltiad â phedair cenedl ynglŷn â hyn, ac rwy'n credu bod nifer o enghreifftiau eraill pryd y digwyddodd hynny hefyd.
Felly, rhywbeth anghyffredin iawn yw i ni fod yn troi at Lywodraeth y DU i ddeddfu ar ein rhan. Pryd y digwyddodd hynny, roedd hynny fel arfer mewn amgylchiadau pan oedd Llywodraeth y DU yn deddfu ar faes, a ninnau wedi nodi nad yw hwnnw'n rhan o'n rhaglen ddeddfwriaethol ni ar hyn o bryd, ond fe fyddai manteision i bobl Cymru pe byddai rhywbeth yn cael ei ymestyn i Gymru. Ond rhywbeth anghyffredin iawn yw hwnnw mewn gwirionedd. Mae'r rhan fwyaf o faterion sy'n mynd y tu hwnt i'n rhaglen ddeddfwriaethol ni, pryd y byddwn ni'n deddfu yn benodol, yn deillio fel arfer o'r ymgysylltiad â Llywodraeth y DU ynglŷn â'i rhaglen ddeddfwriaethol hi. Mae'n rhaid i mi ddweud bod ymgysylltu yn anodd tu hwnt; mae hynny wedi gwella mewn rhai meysydd, ond mae gwendid sylfaenol yn parhau o ran cymhwyso confensiwn Sewel.
5. Pa gyngor y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i gydweithwyr yn y Cabinet o ran effaith y Bil Dioddefwyr a Charcharorion ar drigolion Cymru? OQ60943
5. What advice has the Counsel General given Cabinet colleagues regarding the impact of the Victims and Prisoners Bill on Welsh residents? OQ60943
Thank you for that question. I am working with Cabinet colleagues on the impacts of the Bill on their portfolios. We are engaging with the UK Government on several elements of the Bill. The Cabinet Secretary for Culture and Social Justice will lead a legislative consent motion—the one I've just referred to, I'm afraid—in the debate on the Bill on 30 April.
Diolch am y cwestiwn yna. Rwy'n gweithio gyda chyd-Ysgrifenyddion yn y Cabinet ar effeithiau'r Bil ar eu portffolios nhw. Rydym ni'n ymgysylltu â Llywodraeth y DU ynglŷn â sawl elfen o'r Bil. Fe fydd yr Ysgrifennydd Cabinet dros Ddiwylliant a Chyfiawnder Cymdeithasol yn arwain cynnig cydsyniad deddfwriaethol—yr un yr wyf i newydd gyfeirio ato, mae arnaf i ofn—yn y ddadl ar y Bil ar 30 o fis Ebrill.
I'm grateful to the Counsel General for his response. Counsel General, I've raised a number of times the concerns I have for this Bill, in that it does not go anywhere near far enough to meet the asks of the Hillsborough Law Now campaign. This Bill is seriously lacking in key areas, such as a duty of candour. Victims who cannot be assured of getting the full truth at the first time of asking are unlikely to attain the justice they deserve. What are the Welsh Government's options to try and encourage the UK Government for a rethink of this Bill?
Rwy'n ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ymateb. Cwnsler Cyffredinol, fe godais i'r pryderon sydd gennyf i am y Bil hwn sawl tro, am nad yw'n mynd yn ddigon pell o gwbl i ateb gofynion ymgyrch 'Hillsborough Law Now.' Mae'r Bil hwn yn ddifrifol ddiffygiol mewn meysydd allweddol, megis dyletswydd gonestrwydd. Mae dioddefwyr na allan nhw fod yn sicr o gael y cyfiawn wir ar y gofyniad cyntaf yn annhebygol o gael y cyfiawnder y maen nhw'n ei haeddu. Beth yw dewisiadau Llywodraeth Cymru o ran ceisio annog Llywodraeth y DU i ailystyried y Bil hwn?
Can I firstly thank you for continuing to raise this issue and the issue of the Hillsborough law? As you know, I met with some of the Hillsborough campaigners some while back, and have also been engaged with them. It is certainly the case that the—. Well, to start with, the Bill has certain other elements to it that are things that I think we as a Government would support, in respect of, for example, contaminated blood and contaminated blood compensation, and the issue that has been there for quite some time. So, those are things that I think are positive within the Bill.
But the point you specifically raise is: does this Bill actually address the issues that were raised by the Hillsborough campaigners? The fact of the matter is that it doesn't. What it does do is have a very weak-hearted, I think, attempt at creating public advocates, the purpose of which is extremely unclear at the moment. And this of course is the area where I met with the UK Government Minister last week—myself and another Cabinet Secretary met—really just to push the point that they respect the public advocates in guidance, that where that related specifically to the carrying out of devolved functions, there should be a requirement to consent. That's what Sewel says, and that is what we expected to be the case. The Bill is obviously at Report Stage in the House of Lords at the moment, so it was very, very disappointing that, at very short notice, we were told that the UK Government was going to lay an amendment that only required it to consult. And it's for that reason that this matter will be coming on 30 April as a matter of legislative consent.
The one area, of course, that you've raised consistently is the issue of a public duty of candour, and it seems to me that that is absolutely fundamental. It is not in the Bill. A duty of candour is basically an obligation on public servants to tell the truth. It isn't a legal obligation on them to do so and to come forward proactively with that. And that is one of the fundamental demands in respect of a so-called Hillsborough law. What I am very pleased to say is that, of course, Sir Keir Starmer has already indicated that an incoming Labour Government will introduce a full Hillsborough law, it will introduce public advocates. I am certain that it will also respect the devolution settlement, but it also will establish that duty of candour, which I think is fundamental.
There is of course a very much easier way to press on, and that would be, basically, to open the doors of legal aid to those who become victims. That would have been the most simple and straightforward way of actually doing this, and it seems to me that it's a step too far. But the lack of a duty of candour is something that applies in any event, even with the opening doors of legal aid, were that to happen. So, it doesn't go anywhere near what I think we were expecting and, I'm afraid, it is a very half-hearted attempt at responding to those demands that were made.
A gaf i ddiolch i chi yn gyntaf am ddal ati i godi'r mater hwn a mater cyfraith Hillsborough? Fel gwyddoch chi, fe gwrddais i â rhai o ymgyrchwyr Hillsborough beth amser yn ôl, ac rwyf i wedi ymgysylltu â nhw hefyd. Mae'n sicr yn wir fod y—. Wel, i ddechrau, mae gan y Bil rai elfennau eraill ynddo sy'n faterion y byddem ni yn y Llywodraeth yn eu cefnogi nhw, rwy'n credu, o ran gwaed halogedig ac iawndal gwaed halogedig, ac mae'r mater hwnnw'n bodoli ers cryn amser. Felly, mae'r rhain yn bethau cadarnhaol sydd yn y Bil yn fy marn i.
Ond y pwynt yr ydych chi'n ei godi yn benodol yw: a yw'r Bil hwn yn mynd i'r afael mewn gwirionedd â'r materion a godwyd gan ymgyrchwyr Hillsborough? Y gwir amdani yw nad yw yn gwneud hynny. Yr hyn y mae'n ei wneud yw rhoi ymgais gwangalon iawn, rwy'n credu, ar greu eiriolwyr cyhoeddus, ac y mae pwrpas hynny'n annelwig iawn ar hyn o bryd. A hwnnw, wrth gwrs, yw'r maes yr oeddwn i'n cwrdd â Gweinidog Llywodraeth y DU yr wythnos diwethaf—roedd Ysgrifennydd Cabinet arall a minnau'n cwrdd—mewn gwirionedd dim ond i wthio'r pwynt eu bod nhw'n parchu'r eiriolwyr cyhoeddus mewn canllawiau, pan fyddai hynny'n ymwneud yn benodol â chyflawni swyddogaethau datganoledig, ac y dylai fod gofyniad i gydsynio. Dyna'r hyn y mae Sewel yn ei ddweud, a dyna'r hyn yr oeddem ni'n ei ddisgwyl a fyddai'n digwydd. Mae'r Bil yn amlwg yn y Cyfnod Adrodd yn Nhŷ'r Arglwyddi ar hyn o bryd, felly roedd hi'n siomedig tu hwnt, ar fyr rybudd, i ni fod yn clywed bod Llywodraeth y DU am gyflwyno gwelliant a oedd yn ei gwneud hi'n ofynnol iddi wneud dim ond ymgynghori. Ac am y rheswm hwnnw fe fydd y mater hwn yn dod ar 30 o fis Ebrill fel mater o gydsyniad deddfwriaethol.
Yr un maes, wrth gwrs, yr ydych chi wedi bod yn ei godi yn gyson yw mater dyletswydd gonestrwydd cyhoeddus, ac mae hi'n ymddangos i mi fod hwnnw'n gwbl sylfaenol. Nid oes sôn am hynny yn y Bil. Mae dyletswydd gonestrwydd yn rhwymedigaeth sylfaenol sydd ar weision cyhoeddus i ddweud y gwir. Nid oes dyletswydd gyfreithiol arnyn nhw i wneud hynny a dod ymlaen â hynny'n rhagweithiol. A dyna un o'r gofynion sylfaenol o ran cyfraith Hillsborough, fel y gelwir hi. Yr hyn yr wyf i'n falch iawn o'i ddweud yw, wrth gwrs, yw bod Syr Keir Starmer eisoes wedi nodi y bydd Llywodraeth Lafur sy'n dod i mewn yn cyflwyno cyfraith Hillsborough lawn, a fydd yn cyflwyno eiriolwyr cyhoeddus. Rwy'n sicr y bydd yn parchu'r setliad datganoli hefyd, ond fe fydd yn sefydlu'r ddyletswydd honno i fod yn onest hefyd, sy'n sylfaenol yn fy marn i.
Wrth gwrs, fe geir ffordd lawer haws o fwrw ymlaen, a honno fyddai, yn y bôn, agor drysau cymorth cyfreithiol i'r rhai sy'n mynd yn ddioddefwyr. Honno fyddai wedi bod y ffordd fwyaf syml ac uniongyrchol o wneud hyn mewn gwirionedd, ac mae hi'n ymddangos i mi ei fod yn gam yn rhy bell. Ond mae diffyg dyletswydd gonestrwydd yn rhywbeth sy'n berthnasol beth bynnag, hyd yn oed wrth agor drysau cymorth cyfreithiol, pe byddai hynny'n digwydd. Felly, nid yw hyn yn mynd yn agos at fod yr hyn yr oeddwn i'n credu yr oeddem ni'n ei ddisgwyl ac, mae arnaf i ofn, ymgais lipa iawn yw hon i ymateb i'r gofynion hynny a wnaethpwyd.
6. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru ynghylch eithrio'r brenin o'r Ddeddf Amaeth (Cymru) 2023? OQ60958
6. What legal advice has the Counsel General provided to the Welsh Government regarding the exemption of the monarch from the Agriculture (Wales) Act 2023? OQ60958
Thank you very much for the question. The immunity of the monarch from prosecution is a long-established principle. In accordance with that principle and convention, during the consent process on the Agriculture (Wales) Bill, as it was at the time, assurance was provided that the convention would be taken into account when making regulations once the Bill was enacted.
Diolch yn fawr iawn i chi am y cwestiwn. Mae'r egwyddor na ellir erlyn y brenin yn un hirsefydlog. Yn unol â'r egwyddor a'r confensiwn hwnnw, yn ystod y broses gydsynio ynglŷn â Bil Amaethyddiaeth (Cymru), fel gelwid ef ar y pryd, fe roddwyd sicrwydd y byddai'r confensiwn yn cael ei ystyried wrth wneud rheoliadau pan fyddai'r Bil yn cael ei ddeddfu.
I find it very troubling that the King, it seems, can ignore our laws in Wales. Are we saying that if a piece of land belongs to the sovereign it doesn't need to be managed sustainably? Or are we conceding that, by virtue of the monarch's nature, he can only own land sustainably? Or is it neither, and simply the fact that our laws and customs come with a duty of homage? In September 1267, the Treaty of Montgomery between Llywelyn ap Gruffudd and King Henry III of England provided that the prince and his successors would be bound to give fealty, homage and service to the English King and his heirs. Are the terms of that treaty still haunting us today? Are our Senedd's powers forever subject to our being subjects of a king?
Rwy'n ei chael hi'n ofidus iawn fod y Brenin, mae'n debyg, yn gallu anwybyddu ein cyfreithiau ni yng Nghymru. A ydym ni'n dweud os yw darn o dir yn perthyn i'r sofran nad oes angen ei reoli mewn ffordd gynaliadwy? Neu a ydym ni'n cyfaddef, yn rhinwedd bod yn frenin, na all ef wneud dim arall ond perchen tir mewn ffordd sy'n gynaliadwy? Neu nid y naill beth na'r llall, a dim ond y ffaith amdani yw bod ein cyfreithiau a'n harferion ni'n dod gyda dyletswydd o deyrngarwch? Ym mis Medi 1267, fe wnaeth Cytundeb Trefaldwyn rhwng Llywelyn ap Gruffudd a Brenin Harri III o Loegr ddarparu y byddai'r tywysog a'i olynwyr ef yn rhwymedig i wrogaeth, teyrngarwch a gwasanaeth i Frenin Lloegr a'i etifeddion. A yw telerau'r cytundeb hwnnw'n ein plagio ni hyd y dydd heddiw? A yw pwerau ein Senedd ni'n dragwyddol ddarostyngedig i'r ffaith mai deiliaid i frenin ydym ni?
Well, listen, thank you for that response. I have to say that the Treaty of Montgomery is not something I've read recently, although I am aware of it. Certainly, this issue is a constitutional issue. There are strong and varying views on this. Just as we seek to comply ourselves with conventions and seek compliance, for example, with the Sewel convention, so we have also complied with the other conventions that exist in respect of legislation, but there is clearly a debate that is taking place on this particular issue.
There is a constitutional anachronism that is there. But can I just say this in respect of the Bill? In response to the palace's request, the Welsh Government did give a written assurance on the point of this convention to the King's advisers, and we said this:
'we confirm that when making regulations under Part III of the Agriculture (Wales) Act 2023 the Welsh ministers will keep in mind the exclusion by convention of the Crown in respect of criminal enforcement and powers of entry.'
The assurance was to take account of the convention when making regulations. It did not commit the Welsh Ministers to any specific course of action when making regulations and, of course, any regulations that are brought forward under that will come forward to this Senedd, and if there are concerns at that stage, those are matters for this Parliament.
Wel, gwrandewch, diolch i chi am yr ymateb yna. Mae'n rhaid i mi ddweud nad yw Cytundeb Trefaldwyn yn rhywbeth a ddarllenais i'n ddiweddar, er fy mod i'n ymwybodol ohono. Yn sicr, mater cyfansoddiadol yw'r mater hwn. Fe geir safbwyntiau cadarn ac amrywiol yn hyn o beth. Yn union fel rydym ni'n ceisio cydymffurfio â chonfensiynau a cheisio cydymffurfio, er enghraifft, â chonfensiwn Sewel, rydym ni wedi cydymffurfio â'r confensiynau eraill hefyd sy'n bod o ran deddfwriaeth, ond mae hi'n amlwg bod dadl yn mynd rhagddi ynglŷn â'r mater arbennig hwn.
Mae yna anachroniaeth gyfansoddiadol sy'n bodoli. Ond a gaf i ddweud hyn o ran y Bil? Mewn ymateb i gais y palas, fe wnaeth Llywodraeth Cymru roi sicrwydd mewn ysgrifen ar y pwynt hwn o gonfensiwn i gynghorwyr y Brenin, ac roeddem ni'n dweud hyn:
'rydym ni'n cadarnhau, wrth wneud rheoliadau yn unol â Rhan III o Ddeddf Amaethyddiaeth (Cymru) 2023, y bydd Gweinidogion Cymru yn dwyn i gof eithrio drwy gonfensiwn y Goron o ran gorfodi troseddol a phwerau mynediad.'
Y sicrwydd oedd y rhoddid ystyriaeth i'r confensiwn wrth lunio rheoliadau. Nid oedd Gweinidogion Cymru yn ymrwymo i unrhyw gamau gweithredu penodol wrth wneud rheoliadau ac, wrth gwrs, fe fydd unrhyw reoliadau a gyflwynir yn unol â hynny'n dod gerbron y Senedd hon, a phe ceir pryderon ar y cam hwnnw, materion i'r Senedd hon a fyddai'r rheiny.
7. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru ynghylch sicrhau bod datblygwyr prosiectau mawr yn cyflawni eu rhwymedigaethau contractiol? OQ60951
7. What legal advice has the Counsel General provided to the Welsh Government about ensuring that developers of major projects fulfil their contractual obligations? OQ60951
Thank you for the question. Eleven major house builders have signed the Welsh Government’s developers contract. The contracts commit these developers to undertake works to rectify fire safety issues in buildings that they've developed over the past 30 years. I’m aware that the Cabinet Secretary is committed to ensuring that developers fulfil their contractual obligations.
Diolch i chi am y cwestiwn. Mae 11 o adeiladwyr tai mawr wedi llofnodi contract datblygwyr Llywodraeth Cymru. Mae'r contractau yn ymrwymo'r datblygwyr hyn i wneud gwaith i gywiro materion diogelwch tân mewn adeiladau a ddatblygwyd ganddyn nhw dros y 30 mlynedd diwethaf. Rwy'n ymwybodol bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi ymrwymo i sicrhau y bydd datblygwyr yn cyflawni eu rhwymedigaethau cytundebol.
Thank you for that answer. I'm going on a slightly different aspect, and you might not be surprised to hear that this question is framed within the lens of Ffos-y-Fran opencast mine in Merthyr, in my region. It's outrageous that the mine owner is attempting to walk away from their legally binding obligations to restore the land and make it a haven for flora and fauna once again. After taking tens of millions of pounds-worth of coal from the site, an ecological water-filled disaster is developing, which is now causing real concern for long-suffering local residents.
Now, you may not be able to talk about the detail of this case, for legal reasons, but I want you to talk about the general principle of a company cutting and running after making their money. What message does this send out to other developers if there is no legal recourse taken against irresponsible developers? Is there now a perception that authorities and watchdogs in Wales are toothless? This is important, particularly in my region, since there are plans for another coal tip safety scheme on the site of the former Bedwas colliery. An escrow account is part of the plans to ensure that remediation work takes place once the scheme has run its course—a well-walked path. What legal advice are you giving to counter the perception that Wales is a soft touch for developers?
Diolch i chi am yr ateb yna. Rwyf i am edrych ar agwedd ychydig yn wahanol, ac efallai na fyddwch chi'n synnu o glywed bod y cwestiwn hwn yn cael ei ofyn gydag un llygad ar waith glo brig Ffos-y-Fran ym Merthyr, yn fy rhanbarth i. Gwarth o beth yw bod perchennog y pwll yn ceisio dianc rhag ei rwymedigaethau cyfreithiol rwymol i adfer y tir a'i wneud yn gynefin i blanhigion ac anifeiliaid unwaith eto. Ar ôl cymryd gwerth degau o filiynau o bunnau o lo o'r safle, mae trychineb ecolegol dyfrllyd iawn yn datblygu, sy'n achosi pryder gwirioneddol nawr i drigolion lleol sy'n dioddef ers amser maith.
Nawr, efallai na fyddwch chi'n gallu siarad am fanylion yr achos hwn, am resymau cyfreithiol, ond fe hoffwn i chi siarad yn gyffredinol am egwyddor cwmni sy'n ei heglu hi ar ôl gwneud elw mawr. Beth mae hyn yn ei ddweud wrth ddatblygwyr eraill pan nad oes unrhyw gamau cyfreithiol yn cael eu cymryd yn erbyn datblygwyr anghyfrifol? Oes yna ganfyddiad erbyn hyn fod yr awdurdodau a'r ceidwaid yng Nghymru yn ddi-rym? Mae hyn yn bwysig, yn enwedig yn fy rhanbarth i, gan fod yna gynlluniau ar gyfer cynllun diogelwch tomenni glo arall ar safle hen lofa Bedwas. Mae cyfrif ysgrow yn rhan o'r cynlluniau i sicrhau bod y gwaith adfer yn mynd rhagddo pan fydd y cynllun wedi dilyn ei gwrs—llwybr cyfarwydd iawn. Pa gyngor cyfreithiol a ydych chi'n ei roi i wrthsefyll y canfyddiad fod Cymru yn rhoi gormod o rwydd hynt i ddatblygwyr?
I don't give legal advice specifically on that last point. It is obviously important that all contractual arrangements that are entered into by public bodies are resilient. I know, for example, that the contract in respect of reclamation with Tower colliery, where there was an escrow account as well, is one that does appear to have worked and been fulfilled. In terms of the broader direction of the question that you're raising with me, I think that is one that should be raised again with the appropriate Cabinet Secretary.
Dydw i ddim yn rhoi cyngor cyfreithiol yn benodol ar y pwynt olaf hwnnw. Mae'n amlwg yn bwysig bod yr holl drefniadau contractiol y mae cyrff cyhoeddus yn ymrwymo iddynt yn gadarn. Rwy'n gwybod, er enghraifft, fod y contract o ran adfer gyda phwll glo'r Tower, lle roedd cyfrif ysgrow hefyd, yn un yr ymddengys ei fod wedi gweithio ac wedi'i gyflawni. O ran cyfeiriad ehangach y cwestiwn rydych chi'n ei godi gyda mi, rwy'n credu bod hwnnw'n un y dylid ei godi eto gydag Ysgrifennydd priodol y Cabinet.
Mae cwestiwn 8 [OQ60961] wedi'i dynnu yn ôl. Felly, yn olaf, cwestiwn 9, James Evans.
Question 8 [OQ60961] has been withdrawn. So, finally, question 9, James Evans.
9. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru ar Fil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol)? OQ60936
9. What legal advice has the Counsel General provided to the Welsh Government on the Senedd Cymru (Electoral Candidate Lists) Bill? OQ60936
Thank you for the question. The Bill has been through all the usual processes that all Government legislation introduced into the Senedd goes through. The Member in charge has set out the Government’s position in relation to the Bill in her oral statement and during her evidence to the Reform Bill Committee.
Diolch am y cwestiwn. Mae'r Bil wedi bod trwy'r holl brosesau arferol y mae holl ddeddfwriaeth y Llywodraeth a gyflwynir i'r Senedd yn mynd drwyddynt. Mae'r Aelod sy'n gyfrifol wedi nodi safbwynt y Llywodraeth o ran y Bil yn ei datganiad llafar ac yn ystod ei thystiolaeth i'r Pwyllgor Biliau Diwygio.
Counsel General, the advice that's been provided to the Welsh Government is that this does sit within the legal competence of the Senedd. Unfortunately, the Llywydd doesn't agree with that position. Evidence to the reform committee doesn't agree that it sits within the legal competence of the Senedd. The UK Government doesn't agree that this legislation sits within the legal competence of this Senedd and nor do independent legal advisers in this area of law around the country agree that this sits within the legal competence of the Senedd. So, I'd be very interested to know how you've come to that position and the Welsh Government lawyers have come to that position to say that it is within competence, when the vast majority of legal professionals who study in this area of law disagree with the Welsh Government's position. I want to separate apart whether I agree with the policy or not. But I think we need to make sure that, when we are putting law forward in Wales, it actually does sit within competence, and the Welsh Government doesn't waste money fighting this in the Supreme Court when it knows that it shouldn't have put the Bill forward in the first place, if it doesn't sit within the legal competence of this Senedd.
Cwnsler Cyffredinol, y cyngor a roddwyd i Lywodraeth Cymru yw bod hyn o fewn cymhwysedd cyfreithiol y Senedd. Yn anffodus, nid yw'r Llywydd yn cytuno â'r safbwynt hwnnw. Nid yw tystiolaeth i'r pwyllgor diwygio yn cytuno ei fod o fewn cymhwysedd cyfreithiol y Senedd. Nid yw Llywodraeth y DU yn cytuno bod y ddeddfwriaeth hon o fewn cymhwysedd cyfreithiol y Senedd hon ac nid yw cynghorwyr cyfreithiol annibynnol yn y maes hwn o gyfraith ledled y wlad yn cytuno bod hyn o fewn cymhwysedd cyfreithiol y Senedd. Felly, byddai gen i ddiddordeb mawr mewn gwybod sut rydych chi wedi dod i'r safbwynt hwnnw ac mae cyfreithwyr Llywodraeth Cymru wedi dod i'r safbwynt hwnnw i ddweud ei bod o fewn cymhwysedd, pan fo mwyafrif helaeth y gweithwyr cyfreithiol proffesiynol sy'n astudio yn y maes hwn o'r gyfraith yn anghytuno â safbwynt Llywodraeth Cymru. Rwyf am gadw ar wahân p'un a wyf yn cytuno â'r polisi ai peidio. Ond rwy'n credu bod angen i ni sicrhau, pan fyddwn ni'n cyflwyno cyfraith yng Nghymru, bod hynny mewn gwirionedd o fewn cymhwysedd, ac nad yw Llywodraeth Cymru yn gwastraffu arian yn ymladd hyn yn y Goruchaf Lys pan fo'n gwybod na ddylai fod wedi cyflwyno'r Bil yn y lle cyntaf, os nad yw'n eistedd o fewn cymhwysedd cyfreithiol y Senedd hon.
The issue of competence is obviously a fundamental part of our legislative process. It is certainly the case that this is one where there are different legal opinions in terms of competence. Competence is often an extremely complex and grey area. This legislation, of course, is being taken through by the Trefnydd. So, it's not a Bill that's within my portfolio of responsibilities. The reason I'd be cautious on this at the moment is for this reason: those issues have been recognised, the matter has been taken back to the Senedd and is currently being considered by an appropriate committee. That committee, I know, is considering the issue of competence and has taken evidence on that. They will come to an opinion and they will report back to this Senedd at that particular stage. At that stage, the Senedd will take a decision on whether it is appropriate matter to proceed. In terms of my role as Counsel General, as law officer, I act independently of Government, but only once legislation has been passed and has been concluded. It's the same position with regard to the Attorney-General. I have the authority, as does the Attorney-General, to refer a matter to the Supreme Court if there is a constitutional issue with it. Of course, competence can be one of those. So, it's not really appropriate for me to make any further comment on this other than what I've said—other than that, of course, depending upon how the legislation proceeds, at a certain stage I will be required to exercise my role as law officer.
Mae mater cymhwysedd yn amlwg yn rhan sylfaenol o'n proses ddeddfwriaethol. Yn sicr, mae'n wir fod hyn yn un lle mae barn gyfreithiol wahanol o ran cymhwysedd. Mae cymhwysedd yn aml yn faes cymhleth ac amwys iawn. Mae'r ddeddfwriaeth hon, wrth gwrs, yn cael ei thywys gan y Trefnydd. Felly, nid Bil sydd o fewn fy mhortffolio i o gyfrifoldebau ydyw. Y rheswm pam y byddwn i'n ofalus ar hyn o bryd yw am y rheswm hwn: mae'r materion hynny wedi cael eu cydnabod, mae'r mater wedi'i gymryd yn ôl i'r Senedd ac ar hyn o bryd mae'n cael ei ystyried gan bwyllgor priodol. Mae'r pwyllgor hwnnw, rwy'n gwybod, yn ystyried mater cymhwysedd ac wedi cymryd tystiolaeth ar hynny. Byddant yn dod i farn a byddant yn adrodd yn ôl i'r Senedd hon ar y cam penodol hwnnw. Ar y cam hwnnw, bydd y Senedd yn penderfynu a yw'n fater priodol i fwrw ymlaen ag ef. O ran fy rôl i fel Cwnsler Cyffredinol, fel swyddog cyfreithiol, rwy'n gweithredu'n annibynnol ar y Llywodraeth, ond dim ond ar ôl i ddeddfwriaeth gael ei phasio ac wedi dod i gasgliad. Mae'r un sefyllfa o ran y Twrnai Cyffredinol. Mae gen i'r awdurdod, fel sydd gan y Twrnai Cyffredinol, i gyfeirio mater i'r Goruchaf Lys os oes mater cyfansoddiadol yn gysylltiedig ag ef. Wrth gwrs, gall cymhwysedd fod yn un o'r rhain. Felly, nid yw'n briodol iawn i mi wneud unrhyw sylw pellach ar hyn ar wahân i'r hyn rwyf wedi'i ddweud—heblaw am hynny, wrth gwrs, yn dibynnu ar sut mae'r ddeddfwriaeth yn mynd yn ei blaen, ar adeg benodol bydd gofyn i mi arfer fy rôl fel swyddog y gyfraith.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.
I thank the Counsel General.
Eitem 4 heddiw yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar greu cenhedlaeth ddi-fwg a mynd i’r afael â fepio ymhlith pobl ifanc. Galwaf ar yr Ysgrifennydd, Eluned Morgan.
Item 4 this afternoon is a statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Care on creating a smoke-free generation and tackling youth vaping. I call on the Cabinet Secretary, Eluned Morgan.
Diolch yn fawr. Thank you for this opportunity to update Members about the important work we're carrying out to create a smoke-free Wales and to tackle youth vaping. Despite all our success in reducing smoking rates, it remains the leading cause of avoidable harm and death here in Wales. Smoking harms nearly every organ of the body and, uniquely, it harms not just the smoker but the people around them. We all know the impacts that smoking has on individuals, on society and on our health service. It is not overdramatisation to say that these are devastating.
For individuals, tobacco significantly increases the risk of cancer, respiratory diseases, and dementia. For our society, smoking drives health inequalities and costs the economy billions each year. The former Deputy Minister for Mental Health and Well-being launched our smoke-free Wales strategy two years ago and with it our ambitious target to reduce smoking prevalence to 5 per cent by 2030. We are working towards that ambition, supporting people to stop smoking at all stages in their lives.
The First Minister has put a renewed focus on the first 1,000 days of a child’s life to ensure every child gets the best start in life. Smoking is a significant risk factor for poor pregnancy-associated health outcomes. We have been working to increase support to smokers to quit for good during pregnancy, and I have set clear objectives for health boards to provide carbon monoxide monitoring during antenatal appointments to help women achieve that goal. Our free national smoking cessation service, Help Me Quit, continues to support thousands of people every year, and we are rolling out our in-hospital smoking cessation programme so that NHS staff can support our in-patients to quit.
Illegal tobacco and vaping products pose an increasing and complex challenge, so we are working closely with trading standards to support the enforcement and seizure of illegal and potentially dangerous products. We have also supported secondary schools across Wales by providing evidence-based information for teachers and school staff about how to tackle vaping and resources to help learners understand the impact of vapes on their health and well-being.
In addition to the work in Wales, we are also working closely with partners across the UK on actions to tackle youth vaping and to create a smoke-free generation. The UK Government’s Tobacco and Vapes Bill was introduced in the UK Parliament on 20 March and had its second reading last week. The legislation has the potential to be one of the most significant public health interventions in a generation and the biggest step forward in the battle against tobacco since we banned smoking in enclosed public spaces in 2007.
With our consent and support, along with that of colleagues in Scotland and Northern Ireland, the main measures in the Bill—making it illegal to sell tobacco products to anyone who turns 15 in 2024 or younger and reducing the appeal and availability of vaping products—will apply throughout the UK. These provisions, of course, have an impact on devolved areas of competence. I will therefore be laying a legislative consent motion in early May. I am committed to ensuring that Members are able to fully consider the detail of the Bill and its impact here in Wales. I look forward to hearing Members' views in due course.
Diolch yn fawr. Diolch am y cyfle hwn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y gwaith pwysig yr ydym yn ei wneud i greu Cymru ddi-fwg ac i fynd i'r afael â fepio gan bobl ifanc. Er gwaethaf ein holl lwyddiant o ran lleihau cyfraddau smygu, mae'n parhau i fod yn brif achos niwed a marwolaeth y gellir ei osgoi yma yng Nghymru. Mae smygu yn niweidio bron pob organ o'r corff ac, yn unigryw, mae'n niweidio nid yn unig yr smygwr ond y bobl o'i gwmpas. Rydym yn i gyd yn gwybod yr effeithiau y mae smygu yn eu cael ar unigolion, ar gymdeithas ac ar ein gwasanaeth iechyd. Nid gor-ddramateiddio yw dweud bod y rhain yn ddinistriol.
I unigolion, mae tybaco yn cynyddu'r risg o ganser, clefydau anadlol, a dementia yn sylweddol. Ar gyfer ein cymdeithas, mae smygu yn achosi anghydraddoldebau iechyd ac yn costio biliynau i'r economi bob blwyddyn. Lansiodd y cyn-Ddirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant ein strategaeth Cymru ddi-fwg ddwy flynedd yn ôl a'n nod uchelgeisiol o leihau nifer yr achosion o smygu i 5 y cant erbyn 2030. Rydym yn gweithio tuag at yr uchelgais hwnnw, gan gefnogi pobl i roi'r gorau i smygu ar bob cam o'u bywydau.
Mae'r Prif Weinidog wedi rhoi pwyslais o'r newydd ar 1,000 diwrnod cyntaf bywyd plentyn i sicrhau bod pob plentyn yn cael y dechrau gorau mewn bywyd. Mae smygu yn ffactor risg sylweddol ar gyfer canlyniadau iechyd gwael sy'n gysylltiedig â beichiogrwydd. Rydym wedi bod yn gweithio i gynyddu cefnogaeth i smygwyr i roi'r gorau iddi am byth yn ystod beichiogrwydd, ac rwyf wedi gosod amcanion clir i fyrddau iechyd ddarparu monitro carbon monocsid yn ystod apwyntiadau cynenedigol i helpu menywod i gyflawni'r nod hwnnw. Mae ein gwasanaeth rhoi'r gorau i smygu cenedlaethol am ddim, Helpa Fi i Stopio, yn parhau i gefnogi miloedd o bobl bob blwyddyn, ac rydym yn cyflwyno ein rhaglen rhoi'r gorau i smygu yn yr ysbyty fel y gall staff y GIG gefnogi ein cleifion mewnol i roi'r gorau iddi.
Mae tybaco anghyfreithlon a chynhyrchion fepio yn her gynyddol a chymhleth, felly rydym yn gweithio'n agos gyda safonau masnach i gefnogi gorfodi ac atafaelu cynhyrchion anghyfreithlon a allai fod yn beryglus. Rydym hefyd wedi cefnogi ysgolion uwchradd ledled Cymru drwy ddarparu gwybodaeth sy'n seiliedig ar dystiolaeth i athrawon a staff ysgolion am sut i fynd i'r afael â sigaréts ac adnoddau i helpu dysgwyr i ddeall effaith fepio ar eu hiechyd a'u llesiant.
Yn ogystal â'r gwaith yng Nghymru, rydym hefyd yn gweithio'n agos gyda phartneriaid ledled y DU ar gamau i fynd i'r afael â fepio gan bobl ifanc ac i greu cenhedlaeth ddi-fwg. Cafodd Bil Tybaco a Fêps Llywodraeth y DU ei gyflwyno yn Senedd y DU ar 20 Mawrth a chafodd ei ail ddarlleniad yr wythnos diwethaf. Mae gan y ddeddfwriaeth y potensial i fod yn un o'r ymyriadau iechyd cyhoeddus mwyaf arwyddocaol mewn cenhedlaeth a'r cam mwyaf ymlaen yn y frwydr yn erbyn tybaco ers i ni wahardd smygu mewn mannau cyhoeddus caeedig yn 2007.
Gyda'n caniatâd a'n cefnogaeth ni, ynghyd â chyd-weithwyr yn yr Alban a Gogledd Iwerddon, bydd y prif fesurau yn y Bil—ei gwneud yn anghyfreithlon gwerthu cynhyrchion tybaco i unrhyw un sy'n troi'n 15 oed yn 2024 neu'n iau a lleihau apêl ac argaeledd cynhyrchion fepio—yn berthnasol ledled y DU. Mae'r darpariaethau hyn, wrth gwrs, yn cael effaith ar feysydd cymhwysedd datganoledig. Felly, byddaf yn gosod cynnig cydsyniad deddfwriaethol ddechrau mis Mai. Rwyf wedi ymrwymo i sicrhau bod yr Aelodau'n gallu ystyried manylion y Bil yn llawn a'i effaith yma yng Nghymru. Edrychaf ymlaen at glywed sylwadau'r Aelodau maes o law.
Wrth holi ysmygwyr, bydd y rhan fwyaf ohonyn nhw'n dweud eu bod nhw'n difaru dechrau, a bydd llawer yn dweud eu bod yn cael trafferth rhoi'r gorau iddi. Bydd nifer wedi dechrau'n ifanc—mwy na phedwar o bob pump cyn eu pen-blwydd yn 20 oed. Dyna pam fod gan y Bil yma'r pŵer i wneud gwahaniaeth go iawn, wrth roi sigaréts a thybaco allan o gyrraedd pobl ifanc. Ni fydd unrhyw un sydd wedi ei eni ar ôl 1 Ionawr 2009 byth yn gallu prynu sigarét nac unrhyw fath arall o dybaco yn gyfreithlon. Dros amser, bydd hyn yn arwain at genhedlaeth ddi-fwg.
Mae llawer wedi dadlau yn ddiweddar y dylai ysmygu fod yn ddewis. Er na fydd y Bil yn gwneud ysmygu'n drosedd, dwi'n cytuno yn gryf â'r prif swyddog meddygol a'r llu o arweinwyr iechyd eraill ei fod yn ddibyniaeth. Mae'n arfer sydd, yn y pen draw, yn lladd hyd at ddwy ran o dair o'i defnyddwyr hirdymor. Ar ôl mynd yn gaeth, nid dewis yw hi bellach, ond dibyniaeth. Mae'r Bil yma yn gyfle unigryw i gymryd camau pendant i warchod cenhedlaeth o bobl ifanc a phlant yng Nghymru a'r Deyrnas Unedig rhag dibyniaeth. Mae e hefyd yn rhoi mwy o bwerau i ni fynd i'r afael â fepio ymhlith pobl ifanc. Mae ein neges am fepio yr un mor glir ag erioed: os nad ydych chi'n ysmygu, peidiwch â fepio.
Ddylai'r cynhyrchion yma byth fod yn nwylo ein plant a'n pobl ifanc. Dyma pam mae cynnydd yn y nifer o bobl ifanc sy'n fepio yn achos pryder mawr, o gofio nad ydyn ni'n gwybod beth yw'r effaith hirdymor, a bod modd mynd yn gaeth i nicotin yn hawdd iawn. Hefyd, mae cynhwysion a allai fod yn niweidiol mewn rhai fêps anghyfreithlon. Mae'r ffordd mae rhai yn cael eu hyrwyddo yn aml, a'r blasau di-ri a'r deunydd pecynnau llachar, yn apelio i blant, fel y stondin losin mwyaf deniadol. Bydd y Bil yn cyflwyno pwerau i gyfyngu ar hyn ar gyfer fêps nicotin a'r rheini heb nicotin.
Wrth gwrs, er mwyn i'r newidiadau gael effaith, bydd angen i ni sicrhau eu bod nhw'n cael eu gweithredu a'u gorfodi'n briodol, yn enwedig i ddelio â gwerthu tybaco a fêps yn anghyfreithlon. Felly, mae'r Bil yn cryfhau'r system orfodi drwy gyflwyno dirwyon yn y fan a'r lle am werthu tybaco a fêps i bobl dan oed yng Nghymru a Lloegr. Bydd hyn yn sicrhau bod swyddogion safonau masnach yn gallu cymryd camau ynghynt. Law yn llaw â'n strategaeth uchelgeisiol Cymru ddi-fwg, mae'r Bil yma yn gam ymlaen ar gyfer iechyd y cyhoedd ac mae ganddo'r potensial i atal salwch, anabledd a marwolaethau. Byddaf i'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau wrth i ni symud ymlaen gyda'r gwaith yma, sy'n hanfodol i'n helpu ni greu cenedl iachach i ni i gyd. Diolch.
When asked, most smokers will tell you that they wish that they had never started smoking, and many say that they find it really hard to quit. A large number will have started smoking when they were young—more than four in five people before the age of 20. And that’s why this Bill has the power to make a real difference, putting cigarettes and tobacco products out of the reach of young people. Anyone born after 1 January 2009 will never be able to be legally sold a cigarette or any other form of tobacco, and this will lead, over time, to a smoke-free generation.
I have heard many arguments recently that smoking should be a choice. Whilst the Bill will not criminalise anyone for smoking, I firmly agree with the chief medical officer and the many other health leaders that smoking is an addiction. It traps smokers into a habit that ultimately kills up to two thirds of its long-term users. Once hooked, smoking is no longer a choice, it's a dependency. This Bill is a unique opportunity to take decisive action to free and safeguard a generation of young people and children in Wales and the UK from addiction. It also gives us more powers to tackle youth vaping. Our message on vaping has been and remains very clear: if you don't smoke, don't vape.
These products should never be in the hands of our children and young people. This is why the increase in vaping among young people is extremely worrying, given the unknown long-term health impacts, the highly addictive nature of nicotine, and the potentially harmful ingredients in some illegal vapes. The way that vaping products are regularly promoted, and the endless flavours and bright packaging, appeals to children, like the most tempting sweet stall. The Bill will introduce regulation-making powers to restrict these elements for both nicotine and non-nicotine vaping products.
Of course, for these changes to have an impact, we will need to ensure that they are properly implemented and enforced, particularly to deal with the illegal tobacco and vape markets. Therefore, the Bill strengthens the enforcement system by introducing on-the-spot fines for underage sales of tobacco and vaping products in England and Wales, which means that trading standards officers can take swifter action. Alongside our ambitious smoke-free Wales strategy, this Bill is a step forward in public health, and it has the potential to prevent disease, disability and deaths. I will keep Members updated as we move ahead with this work, which is vital to supporting a healthier nation for us all. Thank you.
Thank you, Cabinet Secretary, for your statement. I am speaking on this statement today in my official capacity as shadow Minister for mental health and early years, rather than a personal capacity. The mental health and early years portfolio covers addiction.
Often, legislators can be quite lethargic when reacting to a sudden-onset problem, and I would put youth vaping within that category. It's important that we act quickly as this has been a growing problem for some years, but I'm pleased to see the Tobacco and Vapes Bill at Committee Stage in Westminster, so it's important that we do not get left behind in Wales. Without similar legislation in Wales, there is a concern that there could be an increase in young people from England crossing the border into Wales to purchase cigarettes or disposable vapes.
Speaking on the importance of creating a smoke-free generation, I will touch on some of those statistics now. Over 80 per cent of smokers started before they turned 30, many as children, and it is estimated that over 200,000 children a year start smoking in the UK, with some association between smoking and other substance abuse. We already know how bad smoking is for your health. It increases the risk of stillbirths, asthma in children, dementia, strokes, heart failure, and, of course, cancer.
We are already winning the battle on smoking, but the vaping regulation included in the Bill is imperative. Companies are marketing the products in an enticing way to appeal to under-18s with vibrant colours and exotic flavours. These disposable vapes have largely replaced smoking in schools, with one in five young people from years 7 and 8 having tried vaping according to the School Health Research Network, and 5 per cent of secondary school pupils in Wales vaping at least once a week. I must stress that e-cigarettes are a legitimate and successful avenue for smoking cessation, but marketing them towards children is wrong, and has resulted in large-scale uptake amongst children. This is now our problem to solve.
The Tobacco and Vapes Bill is a historic and ambitious move by the Prime Minister to solve this long-term problem and ensure our young people never take up smoking. It is, however, an adult's right to smoke if they so choose, as it is a person's right to eat junk food or engage in any other dangerous endeavour, and I am not prone to paternalistic policies when it comes to what adults do with their own bodies. However, when it comes to predatory marketing of unhealthy products aimed at children, state action is required. There needs to be greater enforcement of the current laws to prevent young people from smoking, but this also begins in schools where teachers are reporting issues of children vaping with increasing frequency. Schools need to be proactive in clamping down on the use of these devices, alongside the legislative action, and I hope that the Cabinet Secretary for Education will also address this matter too.
The UK Labour Party is supporting this Bill, and I am pleased that the Welsh Labour Government and Welsh Labour in general have taken the same position. We are pleased that the Cabinet Secretary for health has announced this legislative consent motion to achieve continuity with England and other devolved administrations in implementing the Tobacco and Vapes Bill 2024. It is the view of the Welsh Conservatives that this is the correct decision to ensure the health of the next generation. Thank you very much.
Diolch yn fawr, Ysgrifennydd Cabinet, am eich datganiad. Rwy'n siarad ar y datganiad hwn heddiw yn rhinwedd fy swyddogaeth swyddogol fel Gweinidog yr wrthblaid dros iechyd meddwl a blynyddoedd cynnar, yn hytrach na mewn capasiti personol. Mae'r portffolio iechyd meddwl a'r blynyddoedd cynnar yn cynnwys dibyniaeth.
Yn aml, gall deddfwyr fod yn eithaf swrth wrth ymateb i broblem sy'n ymddangos yn sydyn, a byddwn yn rhoi fepio gan bobl ifanc yn y categori hwnnw. Mae'n bwysig ein bod yn gweithredu'n gyflym gan fod hon wedi bod yn broblem gynyddol ers rhai blynyddoedd, ond rwy'n falch o weld y Bil Tybaco a Fêps yng Nghyfnod y Pwyllgor yn San Steffan, felly mae'n bwysig nad ydym yn cael ein gadael ar ôl yng Nghymru. Heb ddeddfwriaeth debyg yng Nghymru, mae pryder y gallai fod cynnydd yn nifer y bobl ifanc o Loegr sy'n croesi'r ffin i Gymru i brynu sigaréts neu fêps tafladwy.
Wrth siarad am bwysigrwydd creu cenhedlaeth ddi-fwg, byddaf yn sôn yn gyflym am rai o'r ystadegau hynny nawr. Dechreuodd dros 80 y cant o smygwyr cyn eu bod yn 30 oed, llawer ohonyn nhw'n blant, ac amcangyfrifir bod dros 200,000 o blant y flwyddyn yn dechrau smygu yn y DU, a cheir rhywfaint o gysylltiad rhwng smygu a chamddefnyddio sylweddau eraill. Rydym eisoes yn gwybod pa mor ddrwg yw smygu i'ch iechyd. Mae'n cynyddu'r risg o farw-enedigaethau, asthma mewn plant, dementia, strôc, methiant y galon, ac, wrth gwrs, canser.
Rydym eisoes yn ennill y frwydr ar smygu, ond mae'r rheoliad fepio sydd wedi'i gynnwys yn y Bil yn hanfodol. Mae cwmnïau'n marchnata'r cynhyrchion mewn ffordd ddeniadol i apelio at bobl dan 18 oed gyda lliwiau llachar a blasau egsotig. Mae'r fêps tafladwy hyn wedi disodli smygu mewn ysgolion i raddau helaeth, gydag un o bob pump o bobl ifanc o flynyddoedd 7 ac 8 wedi rhoi cynnig ar fepio yn ôl y Rhwydwaith Ymchwil Iechyd mewn Ysgolion, a 5 y cant o ddisgyblion ysgolion uwchradd yng Nghymru yn fepio o leiaf unwaith yr wythnos. Rhaid i mi bwysleisio bod e-sigaréts yn llwybr cyfreithlon a llwyddiannus ar gyfer rhoi'r gorau i smygu, ond mae eu marchnata tuag at blant yn anghywir, ac mae wedi arwain at nifer fawr o blant yn eu defnyddio. Ein problem ni i'w datrys yw honno nawr.
Mae'r Bil Tybaco a Fêps yn gam hanesyddol ac uchelgeisiol gan y Prif Weinidog i ddatrys y broblem hirdymor hon a sicrhau nad yw ein pobl ifanc byth yn dechrau smygu. Fodd bynnag, hawl oedolyn yw smygu os yw'n dewis gwneud hynny, yn yr un modd hawl unigolyn yw bwyta bwyd sothach neu gymryd rhan mewn unrhyw arfer peryglus arall, ac nid wyf yn tueddu tuag at bolisïau tadol pan ddaw i'r hyn y mae oedolion yn ei wneud gyda'u cyrff eu hunain. Fodd bynnag, o ran marchnata, mewn modd ysglyfaethus, cynhyrchion afiach wedi'u hanelu at blant, mae angen camau gweithredu gan y wladwriaeth. Mae angen gorfodi'r cyfreithiau presennol yn well er mwyn atal pobl ifanc rhag smygu, ond mae hyn hefyd yn dechrau mewn ysgolion lle mae athrawon yn adrodd am faterion plant yn fepio gydag amlder cynyddol. Mae angen i ysgolion fod yn rhagweithiol wrth fynd i'r afael â'r defnydd o'r dyfeisiau hyn, ochr yn ochr â'r camau deddfwriaethol, ac rwy'n gobeithio y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet dros Addysg hefyd yn mynd i'r afael â'r mater hwn.
Mae Plaid Lafur y DU yn cefnogi'r Bil hwn, ac rwy'n falch bod Llywodraeth Lafur Cymru a Llafur Cymru yn gyffredinol yn arddel yr un safbwynt. Rydym yn falch bod yr Ysgrifennydd Cabinet dros iechyd wedi cyhoeddi'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn i sicrhau parhad gyda Lloegr a gweinyddiaethau datganoledig eraill wrth weithredu Bil Tybaco a Fêps 2024. Barn y Ceidwadwyr Cymreig yw mai dyma'r penderfyniad cywir i sicrhau iechyd y genhedlaeth nesaf. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr, Gareth, and can I congratulate you on retaining your role? I actually think that poor old Rishi Sunak is not going to have a heck of a lot to show in terms of his legacy, but this is something that I think that, I hope, will be a part of his legacy. It is practically the only worthwhile thing he has done as a Prime Minister, because the fact is that tobacco kills about 8 million people across the world annually. In Wales that's about 5,600 deaths a year, at a cost of £302 million. So, this is not cost free, and it's not cost free, obviously, to the individuals, but it's not cost free to us as a society either.
One of the things I am most concerned about at the moment in relation to health is our cancer rates. I am very, very worried about what's happening. But one of the things I'm most worried about is the disparities in terms of the outcomes for people who have cancer. There is a direct link, as I set out in my statement, between those areas that are more deprived and those that are least deprived in terms of cancer rates. So, about 22 per cent of people in our most deprived areas smoke, and about 8 per cent in our least deprived areas, and that is going to have an impact. Targeting those areas is going to be crucial.
On vapes, I agree with you. I think state action is required. It is quite frightening in terms of the numbers of young people who've taken up vaping, and certainly the new law will help. I can assure you that the Cabinet Secretary for Education, who obviously led on this issue before, I know, is going to deal with this very seriously in relation to education as well. Obviously, the Labour Party is very supportive of this. It's a shame that not more Tory Members supported it when it went through the House of Commons.
Diolch yn fawr, Gareth, ac a gaf i eich llongyfarch ar gadw eich rôl? Mewn gwirionedd, rwy'n credu na fydd gan yr hen Rishi Sunak druan lawer i'w ddangos o ran ei waddol, ond mae hyn yn rhywbeth rwy'n credu y bydd, gobeithio, yn rhan o'i waddol. Dyma bron iawn yr unig beth gwerth chweil y mae wedi'i wneud fel Prif Weinidog, oherwydd y ffaith yw bod tybaco yn lladd tua 8 miliwn o bobl ledled y byd bob blwyddyn. Yng Nghymru mae hynny tua 5,600 o farwolaethau'r flwyddyn, ar gost o £302 miliwn. Felly, nid yw hyn heb gost, ac nid yw heb gost, yn amlwg, i'r unigolion, ond nid yw heb gost i ni fel cymdeithas chwaith.
Un o'r pethau rwy'n pryderu fwyaf amdano ar hyn o bryd o ran iechyd yw ein cyfraddau canser. Rwy'n poeni'n fawr iawn am yr hyn sy'n digwydd. Ond un o'r pethau rwy'n poeni fwyaf amdano yw'r gwahaniaethau o ran y canlyniadau i bobl sydd â chanser. Mae cysylltiad uniongyrchol, fel y nodais i yn fy natganiad, rhwng yr ardaloedd hynny sy'n fwy difreintiedig a'r rhai lleiaf difreintiedig o ran cyfraddau canser. Felly, mae tua 22 y cant o bobl yn ein hardaloedd mwyaf difreintiedig yn smygu, a thua 8 y cant yn ein hardaloedd lleiaf difreintiedig, ac mae hynny'n mynd i gael effaith. Mae targedu'r ardaloedd hynny yn mynd i fod yn hanfodol.
O ran fêps, rwy'n cytuno â chi. Rwy'n credu bod angen camau gweithredu gan y wladwriaeth. Mae'n eithaf brawychus o ran nifer y bobl ifanc sydd wedi dechrau fepio, ac yn sicr bydd y gyfraith newydd yn helpu. Gallaf eich sicrhau bod yr Ysgrifennydd Cabinet dros Addysg, a oedd, yn amlwg, yn arfer arwain y mater hwn yn flaenorol, rwy'n gwybod, yn mynd i ymdrin â hyn o ddifrif mewn perthynas ag addysg hefyd. Yn amlwg, mae'r Blaid Lafur yn gefnogol iawn o hyn. Mae'n drueni nad oedd mwy o Aelodau Torïaidd yn ei gefnogi pan aeth drwy Dŷ'r Cyffredin.
As I have mentioned many times, the preventative agenda is pivotal to the long-term future of the NHS in Wales, and there are few more pressing issues for this agenda to address than smoking, which continues to impose intolerably high social and economic costs. Smoking kills 5,600 people a year here in Wales, while tobacco-related health issues create a bill for the Welsh NHS in excess of £300 million a year. As is illustrated by ASH Cymru's latest survey, smoking habits also run along existing class lines, thus entrenching health inequalities in our society. While 8 per cent of those living in the highest social grades are smokers, 17 per cent of those living in the lowest social grade are smokers. Smoking habits are also far more prevalent amongst individuals living in social housing, compared to home owners. The harmful impact of second-hand smoke is also well documented, and with around 13 per cent of non-smoking Welsh adults living in households with at least one smoker, the risk posed by tobacco use clearly extends well beyond that faced by the smokers themselves.
Such figures comprehensively demolish the specious, libertarian counter-argument that measures to curb smoking are somehow an assault on personal freedoms. Upholding personal freedoms also entails guaranteeing that no-one should have to develop adverse health conditions as a result of the actions of others, and ensuring that future generations are not burdened with the enormous societal cost that smoking incurs. Moreover, when she isn't railing against a deep state—which now apparently also includes the famous lettuce that outlived her premiership—Liz Truss has become the standard-bearer for the opposition to the smoke-free initiative, which tells you everything you need to know about its credibility. If she's opposed, then it must be a good idea.
I therefore welcome today's statement and the consensus across the nations of the UK on this issue. It's clear, as is laid out in the ASH Cymru survey, there is widespread appetite amongst non-smokers and smokers alike for boldness on this issue. Fifty per cent of respondents have said that the Welsh Government isn't doing enough at present on tobacco control, which includes 20 per cent of current smokers. So, if we are to truly realise the ambition of creating a smoke-free Wales by 2030, we must be prepared to seize the initiative without delay.
The legislative framework provided by the UK Tobacco and Vapes Bill does undoubtedly represent a step in the right direction on paper, but in practice it can only be effective if it is accompanied by robust and fully funded enforcement. So, I'd be grateful, therefore, if the Minister could explain what assurances the Welsh Government has received from the UK Government on the relevant resourcing implications for Welsh police forces. How confident is the Minister that they will receive additional funding for enforcing this legislation, as opposed to being asked to do more with the same insufficient pot of money?
And while the statement primarily relates to measures being undertaken under the umbrella of pan-UK legislation, it's also important that devolved levers at the disposal of the Welsh Government are not overlooked either. The issue of youth vaping is a growing concern amongst the general public, as the pupils of Ysgol Glan y Môr in Pwllheli made clear to me recently, especially given the large unregulated state of the industry. The powers to create a retail register with specific licensing standards for vaping vendors are contained within the Public Health (Wales) Act 2017, but they have, so far, never been used. So, could the Minister explain this oversight on the part of the Welsh Government, and when can we expect to see the implementation of a vaping retail register in Wales? Finally, could the Minister provide an update on the likely time frames for the introduction of a legislative ban on disposable vapes in Wales, which continue to inflict significant environmental costs? Diolch yn fawr.
Fel rwyf wedi sôn sawl gwaith, mae'r agenda ataliol yn ganolog i ddyfodol hirdymor y GIG yng Nghymru, ac ychydig iawn o faterion mwy brys sydd i'r agenda hon fynd i'r afael â nhw na smygu, sy'n parhau i orfodi costau cymdeithasol ac economaidd annioddefol o uchel. Mae smygu yn lladd 5,600 o bobl y flwyddyn yma yng Nghymru, tra bod materion iechyd sy'n gysylltiedig â thybaco yn creu bil o dros £300 miliwn y flwyddyn ar gyfer GIG Cymru. Fel y dangosir gan arolwg diweddaraf ASH Cymru, mae arferion smygu hefyd yn rhedeg ar hyd llinellau dosbarth presennol, gan ymwreiddio anghydraddoldebau iechyd yn ein cymdeithas. Er bod 8 y cant o'r rhai sy'n byw yn y graddau cymdeithasol uchaf yn smygu, mae 17 y cant o'r rhai sy'n byw yn y radd gymdeithasol isaf yn smygwyr. Mae arferion smygu hefyd yn llawer mwy cyffredin ymhlith unigolion sy'n byw mewn tai cymdeithasol, o gymharu â pherchnogion tai. Mae effaith niweidiol mwg ail-law hefyd wedi'i chofnodi'n dda, a chyda tua 13 y cant o oedolion Cymru nad ydynt yn smygu yn byw mewn aelwydydd ag o leiaf un smygwr, mae'r risg y mae defnyddio tybaco yn ei hachosi yn amlwg yn ymestyn ymhell y tu hwnt i'r hyn a wynebir gan y smygwyr eu hunain.
Mae ffigurau o'r fath yn tanseilio'r gwrth-ddadl libertaraidd coegwych bod mesurau i atal smygu rywsut yn ymosodiad ar ryddid personol. Mae cynnal rhyddid personol hefyd yn golygu gwarantu na ddylai unrhyw un orfod datblygu cyflyrau iechyd niweidiol o ganlyniad i weithredoedd pobl eraill, a sicrhau nad yw cenedlaethau'r dyfodol yn cael eu llethu gan y gost gymdeithasol enfawr y mae smygu'n ei hachosi. Ar ben hynny, pan nad yw hi'n cwyno am wladwriaeth ddofn—sydd erbyn hyn, mae'n ymddangos, yn cynnwys y letys enwog a oroesodd yn hwy na'i phrifweinidogaeth—mae Liz Truss wedi dod yn ffigwr blaenllaw o ran y gwrthwynebiad i'r fenter ddi-fwg, sy'n dweud popeth y mae angen i chi ei wybod am ei hygrededd. Os yw hi'n gwrthwynebu, yna mae'n rhaid ei bod yn syniad da.
Felly, rwy'n croesawu'r datganiad heddiw a'r consensws ar draws gwledydd y DU ar y mater hwn. Mae'n amlwg, fel y nodir yn arolwg ASH Cymru, fod awydd eang ymhlith pobl nad ydynt yn smygwyr a smygwyr fel ei gilydd am ddewrder ar y mater hwn. Mae 50 y cant o ymatebwyr wedi dweud nad yw Llywodraeth Cymru yn gwneud digon ar hyn o bryd ar reoli tybaco, sy'n cynnwys 20 y cant o smygwyr presennol. Felly, os ydym am wireddu'r uchelgais o greu Cymru ddi-fwg erbyn 2030, mae'n rhaid i ni fod yn barod i fanteisio ar y fenter yn ddi-oed.
Heb os, mae'r fframwaith deddfwriaethol a ddarperir gan Fil Tybaco a Fêps y DU yn gam i'r cyfeiriad cywir ar bapur, ond yn ymarferol ni all ond fod yn effeithiol os caiff ei ategu gan gamau gorfodi cadarn sydd wedi'u hariannu'n llawn. Felly, byddwn i'n ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog egluro pa sicrwydd y mae Llywodraeth Cymru wedi'i gael gan Lywodraeth y DU ynghylch y goblygiadau adnoddau perthnasol i heddluoedd Cymru. Pa mor hyderus yw'r Gweinidog y byddant yn derbyn cyllid ychwanegol i orfodi'r ddeddfwriaeth hon, yn hytrach na chael cais i wneud mwy gyda'r un pot annigonol o arian?
Ac er bod y datganiad yn ymwneud yn bennaf â mesurau sy'n cael eu gweithredu o dan ymbarél deddfwriaeth y DU gyfan, mae'n bwysig hefyd nad yw ysgogiadau datganoledig sydd ar gael i Lywodraeth Cymru yn cael eu hanwybyddu chwaith. Mae'r mater o bobl ifanc yn fepio yn bryder cynyddol ymhlith y cyhoedd, fel yr eglurodd disgyblion Ysgol Glan y Môr ym Mhwllheli i mi yn ddiweddar, yn enwedig o ystyried nad yw'r diwydiant wedi'i reoleiddio i raddau helaeth. Mae'r pwerau i greu cofrestr fanwerthu gyda safonau trwyddedu penodol ar gyfer gwerthwyr fêps wedi'u cynnwys yn Neddf Iechyd y Cyhoedd (Cymru) 2017, ond nid ydynt erioed wedi'u defnyddio hyd yn hyn. Felly, a allai'r Gweinidog esbonio'r amryfusedd hwn ar ran Llywodraeth Cymru, a phryd allwn ni ddisgwyl gweld cofrestr manwerthu fêps yn cael ei rhoi ar waith yng Nghymru? Yn olaf, a allai'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am yr amserlenni tebygol ar gyfer cyflwyno gwaharddiad deddfwriaethol ar fêps tafladwy yng Nghymru, sy'n parhau i achosi costau amgylcheddol sylweddol? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr. Well, I think, first of all, we should actually celebrate a little bit of success in this area. The fact is that the rates of smoking have come down not insignificantly over the past 10 years. So, in 2010 23 per cent of the Welsh population smoked. Today that figure is 13 per cent. So, it's not a bad improvement, but we still have a long way to go, and we do have this ambition to get to 5 per cent by 2030. So, that, apparently, would make us a smoke-free Wales. I haven't quite worked out how 5 per cent makes you smoke free, but there you are, that's what they say is possible—there we go.
What I can tell you is that we have a very clear delivery plan, so I think it's unfair to say that Welsh Government is not doing enough in this area. We've definitely done quite a lot of work on the smoke-free environment, there is continuous improvement and support in terms of innovation, we are tackling and targeting priority groups, we're very much tackling the illegal trade in tobacco and we're working across the UK. And, of course, we do have measures to support people in their efforts to stop smoking.
Just in terms of enforcement—you asked about that—of course, it's trading standards that has to regulate in this area, and, you're quite right, everybody is stretched at the moment. So, of course, we do need to make sure that, when we introduce new laws, we do have the capacity to make sure that the money is there. Youth vaping: vapes, they have to be registered with the Medicines and Healthcare Products Regulatory Agency, but, you're quite right, at the moment there is no requirement to have any kind of licensing in relation to retail vaping. And I'm not averse to looking at that, but my understanding is that we may need some additional primary powers, and, obviously, our legislative programme is quite burdened at the moment. But just as a principle, I very much would be willing to look at whether that is something that we could look at as a Government.
Diolch yn fawr. Wel, rwy'n credu, yn gyntaf oll, y dylem ddathlu ychydig o lwyddiant yn y maes hwn. Y gwir amdani yw bod cyfraddau smygu wedi gostwng yn sylweddol dros y 10 mlynedd diwethaf. Felly, yn 2010 roedd 23 y cant o boblogaeth Cymru yn smygu. Heddiw, mae'r ffigur hwn yn 13 y cant. Felly, nid yw'n welliant gwael, ond mae gennym ffordd bell i fynd o hyd, ac mae gennym ni'r uchelgais hon i gyrraedd 5 y cant erbyn 2030. Felly, byddai hynny, mae'n debyg, yn ein gwneud ni'n Gymru ddi-fwg. Dydw i ddim wedi gweithio allan yn union sut mae 5 y cant yn eich gwneud chi'n ddi-fwg, ond dyna ni, dyna maen nhw'n ei ddweud sy'n bosibl—dyna ni.
Yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych yw bod gennym ni gynllun cyflawni clir iawn, felly rwy'n credu ei bod yn annheg dweud nad yw Llywodraeth Cymru yn gwneud digon yn y maes hwn. Rydym yn bendant wedi gwneud cryn dipyn o waith ar yr amgylchedd di-fwg, mae gwelliant parhaus a chefnogaeth o ran arloesi, rydym yn targedu ac yn mynd i'r afael â grwpiau blaenoriaeth, rydym yn mynd i'r afael â'r fasnach anghyfreithlon mewn tybaco ac rydym yn gweithio ledled y DU. Ac, wrth gwrs, mae gennym ni fesurau i gefnogi pobl yn eu hymdrechion i roi'r gorau i smygu.
O ran gorfodi—fe ofynnoch chi am hynny—wrth gwrs, safonau masnachu sy'n gorfod rheoleiddio yn y maes yma, ac, rydych chi'n hollol iawn, mae pawb yn cael ei ymestyn ar hyn o bryd. Felly, wrth gwrs, mae angen i ni sicrhau, pan fyddwn ni'n cyflwyno deddfau newydd, fod gennym ni'r gallu i sicrhau bod yr arian yno. Pobl ifanc yn fepio: fêps, mae'n rhaid iddyn nhw fod wedi cofrestru â'r Asiantaeth Rheoleiddio Meddyginiaethau a Chynhyrchion Gofal Iechyd, ond, rydych chi'n hollol iawn, ar hyn o bryd does dim gofyniad i gael unrhyw fath o drwyddedu mewn perthynas â gwerthu fêps. Ac nid wyf yn amharod i edrych ar hynny, ond fy nealltwriaeth i yw y gall fod angen rhai pwerau sylfaenol ychwanegol arnom, ac, yn amlwg, mae ein rhaglen ddeddfwriaethol yn eithaf trwm ar hyn o bryd. Ond fel egwyddor, byddwn i'n barod iawn i ystyried a yw hynny'n rhywbeth y gallem edrych arno fel Llywodraeth.
Cabinet Secretary, the Petitions Committee currently has two live petitions under consideration. One of them is a petition calling for a ban on the sale of single-use vapes, with a total of 455 signatures, and I’m pleased the Cabinet Secretary for climate change just yesterday made an announcement on progress with a date of—I think it was April 2025. And that would mean, when a ban would come into force, another petition achieving real success here in terms of policy change.
The second petition, Cabinet Secretary, received over 9,000 signatures in total and it was in reference to what you were referring to, Mabon ap Gwynfor, with regard to the licensing of vaping shops. They want to ensure staff are properly trained; they also want to guarantee customer safety. They have real concerns around the fake vapes and also illegal products being too readily available to many people. I heard what you said in response to Mabon ap Gwynfor, but perhaps the Minister could commit to updating the Chamber again when you’ve had further thoughts on that matter. Diolch.
Ysgrifennydd Cabinet, mae'r Pwyllgor Deisebau wrthi'n ystyried dwy ddeiseb ar hyn o bryd. Un ohonyn nhw yw deiseb sy'n galw am waharddiad ar werthu fêps untro, gyda chyfanswm o 455 o lofnodion, ac rwy'n falch bod yr Ysgrifennydd Cabinet dros newid hinsawdd wedi gwneud cyhoeddiad ddoe ar gynnydd gyda dyddiad o—rwy'n credu mai Ebrill 2025 ydoedd. A byddai hynny'n golygu, pan fyddai gwaharddiad yn dod i rym, y byddai deiseb arall yn sicrhau llwyddiant gwirioneddol yma o ran newid polisi.
Derbyniodd yr ail ddeiseb, Ysgrifennydd Cabinet, gyfanswm o dros 9,000 o lofnodion ac roedd yn cyfeirio at yr hyn yr oeddech chi'n cyfeirio ato, Mabon ap Gwynfor, o ran trwyddedu siopau sy'n gwerthu fêps. Maen nhw eisiau sicrhau bod staff wedi'u hyfforddi'n iawn; maen nhw hefyd eisiau sicrhau diogelwch cwsmeriaid. Mae ganddyn nhw bryderon gwirioneddol ynghylch y fêps ffug a hefyd gynhyrchion anghyfreithlon sydd ar gael yn rhy rhwydd i lawer o bobl. Clywais yr hyn a ddywedoch mewn ymateb i Mabon ap Gwynfor, ond efallai y gallai'r Gweinidog ymrwymo i ddiweddaru'r Siambr eto pan fyddwch wedi meddwl mwy am y mater hwnnw. Diolch.
Thanks very much. I was very pleased that Huw Irranca-Davies was able to make that announcement, which means that we will be phasing out those single-use vapes, which of course will have a double benefit, not just for the environment, but obviously hopefully in stopping young people from taking up the opportunities, because I think there is definitely a worrying increasing trend in relation to that. About 5 per cent of secondary school-age people between 11 and 16 are regular smokers; 20 per cent of them have tried vapes, and about 14 per cent in year 11 vape weekly. So, these are quite high numbers, I think, and obviously what you don’t want, and I’ve had some very interesting discussions with the children’s commissioner last week, who has also focused on this issue, and she has done some very interesting research, just talking to some children about their concerns—. And one of the things that she was saying is that, actually, they are concerned about the increasing number, and the number of children who can’t get through a whole lesson now because they need to have a vape, so that is really, really concerning. So, this is getting serious, and I think this comes at the right time.
Just to let you know also that Public Health Wales did some research on this, and they had and incident response group. They published a paper on 18 April, so just last week, on this particular issue, and one of the things that they mentioned in their response was also whether we need to be considering the licensing of vape shops. So, it’s definitely not off the agenda; the question is if you can let me do a little bit more research about if it might be possible through secondary legislation—obviously more difficult if it’s primary—but as a principle, I certainly wouldn’t object to looking further into that.
Diolch yn fawr. Roeddwn i'n falch iawn bod Huw Irranca-Davies wedi gallu gwneud y cyhoeddiad hwnnw, sy'n golygu y byddwn ni'n cael gwared ar y fêps untro hynny yn raddol, a fydd wrth gwrs yn cael mantais ddwbl, nid yn unig i'r amgylchedd, ond yn amlwg gobeithio y bydd yn atal pobl ifanc rhag manteisio ar y cyfleoedd, oherwydd rwy'n credu bod yna duedd gynyddol bryderus yn bendant o ran hynny. Mae tua 5 y cant o bobl ifanc oed ysgol uwchradd rhwng 11 ac 16 oed yn smygwyr rheolaidd; mae 20 y cant ohonyn nhw wedi rhoi cynnig ar fêps, ac mae tua 14 y cant ym mlwyddyn 11 yn fepio bob wythnos. Felly, mae'r rhain yn niferoedd eithaf uchel, rwy'n credu, ac yn amlwg yr hyn nad ydych chi ei eisiau, ac rydw i wedi cael trafodaethau diddorol iawn gyda'r comisiynydd plant yr wythnos diwethaf, sydd hefyd wedi canolbwyntio ar y mater hwn, ac mae hi wedi gwneud gwaith ymchwil diddorol iawn, dim ond siarad â rhai plant am eu pryderon—. Ac un o'r pethau yr oedd hi'n ei ddweud yw eu bod nhw, mewn gwirionedd, yn poeni am y nifer cynyddol, a nifer y plant sy'n methu mynd trwy wers gyfan nawr oherwydd bod angen iddyn nhw gael fêp, felly mae hynny'n wirioneddol bryderus. Felly, mae hyn yn mynd yn ddifrifol, ac rwy'n credu bod hyn yn digwydd ar yr adeg iawn.
Dylwn roi gwybod i chi hefyd fod Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi gwneud rhywfaint o ymchwil ar hyn, ac roedd ganddyn nhw grŵp ymateb i ddigwyddiadau. Fe gyhoeddon nhw bapur ar 18 Ebrill, felly dim ond yr wythnos diwethaf, ar y mater penodol hwn, ac un o'r pethau y gwnaethon nhw sôn amdano yn eu hymateb hefyd oedd a oes angen i ni fod yn ystyried trwyddedu siopau sy'n gwerthu fêps. Felly, yn bendant nid yw wedi'i dynnu oddi ar yr agenda; y cwestiwn yw a allwch adael i mi wneud ychydig mwy o ymchwil ynghylch a allai fod yn bosibl trwy is-ddeddfwriaeth—yn amlwg mae'n anoddach os yw'n ddeddfwriaeth sylfaenol—ond fel egwyddor, yn sicr fyddwn i ddim yn gwrthwynebu edrych ymhellach i mewn i hynny.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet. Dwi'n falch bod y cyn-Weinidog addysg yma hefyd, oherwydd yn sicr un o’r negeseuon gan ysgolion, ond gan blant a phobl ifanc hefyd, ydy faint o broblem ydy hon, a'i bod hefyd yn golygu bod ysgolion, i drio delio efo'r peth, yn cloi tai bach, sy’n golygu wedyn, o ran mislif ac ati, fod diffyg mynediad i dai bach wedyn yn broblem enfawr. Roeddwn i mewn ysgol gynradd yn ddiweddar yma, a dyma'r prif bwnc roedden nhw eisiau siarad efo fi amdano fo, ac yn gofyn, 'Plis wnewch chi wneud rhywbeth?', gan ddweud eu bod nhw'n gallu prynu ar TikTok Shop, felly dydy o ddim jest mewn siopau ond bod TikTok Shop mor hawdd iddyn nhw, bod y blasau wedi cael eu targedu atyn nhw—pethau fel Slush Puppy, er enghraifft—a’i fod o'n rhywbeth y maen nhw wir eisiau gweld gweithredu arno fo gennym ni fel gwleidyddion. Felly, mi wnes i addo, pan fyddwn i'n cael y cyfle i ofyn cwestiwn, y byddwn i'n codi’r pryderon yma, oherwydd mae'r mynediad sydd ar gael rŵan a'r diffyg rheoleiddio o ran y math o vapes—. Yn sicr, mae yna rôl bendant i 'vape-io' o ran helpu pobl i roi'r gorau i ysmygu, ond mae'r problemau mae hyn yn ei greu o ran plant a phobl ifanc rŵan yn sylweddol, a dwi'n meddwl bod ysgolion angen cymorth hefyd.
Felly, gaf i ofyn: a wnewch chi weithio efo'r Ysgrifennydd Cabinet dros Addysg newydd hefyd i sicrhau bod yna fwy o gefnogaeth i ysgolion o ran sut mae delio efo hyn, a’n bod ni’n edrych ar ymgyrch i godi ymwybyddiaeth ynglŷn â'r pryderon sydd gan ein plant a'n pobl ifanc ni, a'u cefnogi nhw i stopio'u cyd-ddisgyblion rhag bod yn 'vape-io'?
Thank you to the Cabinet Secretary. I’m pleased that the former education Minister is here too, because certainly one of the messages I’m hearing from schools, but also from children and young people, is how much of a problem this is. It also means that schools, in trying to deal with this, are having to lock toilets, which means, then, in terms of periods and so on, that there is a lack of access to toilets, which is also huge problem. I was at a primary school recently, and this was the main issue that they wanted to discuss with me, and they were asking, ‘Please will you do something about this?’, saying that they could buy on TikTok Shop, so it’s not just in traditional shops—TikTok Shop is so easy for them—that the flavours are targeted at them, such as Slush Puppy, for example, and that it’s something that they really want to see action from us on as politicians. So, I promised that, when I had an opportunity to ask a question, I would raise these concerns, because the access to these products, and the lack of regulation, and the kinds of vapes—. Certainly there is a role for vaping in terms of helping people quit smoking, but the problems caused by this in terms of children and young people are significant, and I think that schools do need support too.
So, can I ask you: will you work with the Cabinet Secretary for Education too to ensure that there is more support for schools in how to deal with this, and that we look at an awareness raising campaign on the concerns that our children and young people have and that we support them in stopping their fellow pupils from vaping?
Diolch yn fawr, a dwi'n sicr yn barod i weithio gyda'r Ysgrifennydd addysg ynglŷn â sut gallwn ni fynd ati a rhoi mwy o help i ysgolion i ymdrin â'r mater yma. Yn sicr, mae'n anhygoel bod plant mewn ysgolion cynradd yn siarad fel hyn, ac mae hwnna'n codi pryderon, wrth gwrs. Un o'r pethau bydd y ddeddf newydd yma'n ei wneud yw mynd ati i roi llai o ffocws ar y lliw a'r blas a'r targedu yna, sydd ar gael i blant ac sydd wedi eu targedu at blant. Felly, bydd hwnna yn mynd fel canlyniad i'r ddeddf newydd. Un peth arall sydd werth ei ddweud, efallai, yw bod Canghellor y Deyrnas Unedig wedi rhoi duty ar fêps i ddod i mewn yn hydref 2026, felly bydd cost fêps yn mynd i fyny a bydd hwnna, gobeithio, yn atal plant hefyd rhag prynu fêps yn y dyfodol.
Thank you very much, and I'm certainly willing to work with the Cabinet Secretary for Education on how we can provide additional support to schools to deal with this issue. It's extraordinary that children in primary schools are talking about this matter, and that's a cause of great concern, of course. One of the things that this new legislation will do is to place less of a focus on the colour and flavour, and that targeting, available to children and hitherto targeted at children. So that will be an outcome of this new legislation. Another thing that's worth saying, perhaps, is that the UK Chancellor has placed a duty on vapes, which will be introduced in autumn 2026, so the cost of vapes will go up and, hopefully, that will also prevent children from buying vapes in future.
I'd like to congratulate Welsh Government on its work for a smoke-free Wales and a smoke-free generation, and also congratulate UK Government for the bold steps it's taken to help create that smoke-free generation. Cabinet Secretary, as far as registration is concerned, it was, actually, discussed at the last meeting of the cross-party group on smoking and health, where it was felt that it might well be possible to do under the Public Health (Wales) Act 2017, which I guess is where the secondary legislation you mentioned as a possibility might feature. It was emphasised how important it is to have that registration, that system to have some control over retailers of tobacco, vape and nicotine, because, obviously, we have to be in a position where we can do much more to prevent the illegal sale of vapes, for example. We've heard about how damaging they are to our young people, and I'd just like to add one thing to that, Cabinet Secretary. Would you agree that one of the very worrying aspects is research carried by scientists in Liverpool where they found that 29 per cent of illegal vapes contained lead, a metal that the World Health Organization warn high levels of exposure to can affect the brain development of our young people? It just gets worse and worse, doesn't it, as far as vaping and young people are concerned.
Hoffwn longyfarch Llywodraeth Cymru ar ei gwaith dros Gymru ddi-fwg a chenhedlaeth ddi-fwg, a hefyd longyfarch Llywodraeth y DU am y camau beiddgar y mae wedi'u cymryd i helpu i greu'r genhedlaeth ddi-fwg honno. Ysgrifennydd Cabinet, o ran cofrestru, fe gafodd ei drafod, mewn gwirionedd, yng nghyfarfod olaf y grŵp trawsbleidiol ar smygu ac iechyd, lle teimlwyd y gallai fod yn bosibl ei wneud o dan Ddeddf Iechyd y Cyhoedd (Cymru) 2017, lle y gallai'r is-ddeddfwriaeth y soniasoch amdani fel posibilrwydd fod yn rhan ohoni, am wn i. Pwysleisiwyd pa mor bwysig yw cael y cofrestru hwnnw, y system honno i gael rhywfaint o reolaeth dros fanwerthwyr tybaco, fêp a nicotin, oherwydd, yn amlwg, mae'n rhaid i ni fod mewn sefyllfa lle gallwn ni wneud llawer mwy i atal gwerthu fêps yn anghyfreithlon, er enghraifft. Rydym wedi clywed pa mor niweidiol ydynt i'n pobl ifanc, a hoffwn ychwanegu un peth at hynny, Ysgrifennydd Cabinet. A fyddech chi'n cytuno mai un o'r agweddau pryderus iawn yw ymchwil a gynhaliwyd gan wyddonwyr yn Lerpwl lle canfuon nhw fod 29 y cant o fêps anghyfreithlon yn cynnwys plwm, metel y mae Sefydliad Iechyd y Byd yn rhybuddio y gall lefelau uchel o amlygiad iddo effeithio ar ddatblygiad ymennydd ein pobl ifanc? Mae'n mynd yn waeth ac yn waeth, onid ydyw, cyn belled ag y mae fepio a phobl ifanc yn y cwestiwn.
Thanks very much, and I wasn't aware of that particular research, so that is very concerning. Obviously, vapes are regulated by the MHRA, and people should not be—. Certainly, if they're going to vape, then make sure that it's been licensed by the MHRA. But that is very, very concerning. I know you've been a long-term champion in this area, and, as I say, I've made a commitment to look at whether it might be possible to introduce some kind of licensing under the current laws that we have. But I wouldn't discount, in the future, obviously—it would be difficult during this Senedd term—looking at whether, if that's not possible, we perhaps might consider primary legislation in this area.
Diolch yn fawr, a doeddwn i ddim yn ymwybodol o'r ymchwil benodol honno, felly mae hynny'n destun pryder mawr. Yn amlwg, mae fêps yn cael eu rheoleiddio gan yr MHRA, ac ni ddylai pobl fod yn—. Yn sicr, os ydyn nhw'n mynd i fepio, yna dylid gwneud yn siŵr ei fod wedi'i drwyddedu gan yr MHRA. Ond mae hynny'n destun llawer iawn o bryder. Rwy'n gwybod eich bod chi wedi bod yn hyrwyddwr tymor hir yn y maes hwn, ac, fel y dywedais, rwyf wedi ymrwymo i edrych ar p'un a allai fod yn bosibl cyflwyno rhyw fath o drwyddedu o dan y deddfau presennol sydd gennym. Ond fyddwn i ddim yn diystyru, yn y dyfodol, yn amlwg—byddai'n anodd yn ystod tymor y Senedd hon—edrych ar p'un a allen ni, os nad yw hynny'n bosibl, ystyried deddfwriaeth sylfaenol yn y maes hwn o bosibl.
Ac yn olaf, Vikki Howells.
Finally, Vikki Howells.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and thank you, Cabinet Secretary, for your statement today. I welcome your continued work to tackle the well-documented scourge of smoking and your work to address the newly developing health and societal issues associated with vaping. I visited my optician last week and was interested to see the work that was being done there to signpost people to smoking cessation services. I understand that this signposting forms part of the optometry contract, so, Cabinet Secretary, could you tell us more about this working across all areas of the Welsh NHS to help support people to quit smoking and how you monitor and track the performance of these initiatives? Secondly, I welcome your approach to tackling vaping amongst those who have never smoked, particularly amongst young people. It's clear that this requires a multifaceted approach that straddles both devolved and non-devolved areas. So, in your opinion, Cabinet Secretary, and noting the work of UK Government in this area to date, do you think this mix of devolved and non-devolved responsibilities will make it more difficult for you to take the actions you want, or do you see the UK Government's stance as complementing and perhaps even supporting the work of Welsh Government in this area?
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch, Ysgrifennydd y Cabinet, am eich datganiad heddiw. Rwy'n croesawu'r gwaith parhaus rydych chi'n ei wneud i fynd i'r afael â'r broblem felltith o smygu a gofnodir yn dda a'ch gwaith i fynd i'r afael â'r materion iechyd a chymdeithasol sy'n datblygu o ran fepio. Ymwelais â'm hoptegydd yr wythnos diwethaf ac roedd gen i ddiddordeb mewn gweld y gwaith a oedd yn cael ei wneud yno i gyfeirio pobl at wasanaethau rhoi'r gorau i smygu. Rwy'n deall bod y cyfeirio hwn yn rhan o'r contract optometreg, felly, Ysgrifennydd Cabinet, a allech chi ddweud mwy wrthym am y gwaith hwn ar draws pob rhan o GIG Cymru i helpu i gefnogi pobl i roi'r gorau i smygu a sut rydych chi'n monitro ac yn olrhain perfformiad y mentrau hyn? Yn ail, rwy'n croesawu eich dull o fynd i'r afael â fepio ymhlith y rhai nad ydynt erioed wedi ysmygu, yn enwedig ymhlith pobl ifanc. Mae'n amlwg bod hyn yn gofyn am ddull amlochrog sy'n pontio meysydd datganoledig a rhai heb eu datganoli. Felly, yn eich barn chi, Ysgrifennydd Cabinet, gan nodi'r gwaith y mae Llywodraeth y DU wedi'i wneud yn y maes hwn hyd yma, a ydych chi'n credu y bydd y cymysgedd hwn o gyfrifoldebau datganoledig a heb eu datganoli yn ei gwneud hi'n anoddach i chi gymryd y camau rydych chi eu heisiau, neu a ydych chi'n ystyried bod safbwynt Llywodraeth y DU yn ategu a hyd yn oed efallai'n cefnogi gwaith Llywodraeth Cymru yn y maes hwn?
Thanks very much, Vikki Howells. I'm not a nationalist. I think what we've got to do is to protect our population, and if it means that we can piggyback on what's happening in Westminster for something that will be of benefit to the Welsh public, then I for one am not averse to that at all. So, I'm very pleased that we have been able to work together on this across the whole of the UK. So, I'm very pleased. And there may be other areas, particularly, perhaps, when we get a Labour Government, where we'll be doing a lot more of that.
I'm really pleased to see that the contract in relation to optometrists is working. This is part of our efforts to see that every contact counts, and why wouldn't we take the opportunity, when any public health person has that contact with the public, to talk about other things apart from what they've come in for? And so I'm really, really pleased to hear that it's happening on the ground, that it is making a difference and that new optometry contract is functioning well. So, diolch yn fawr.
Diolch yn fawr Vikki Howells. Dydw i ddim yn genedlaetholwr. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n rhaid i ni ei wneud yw amddiffyn ein poblogaeth, ac os yw'n golygu y gallwn ni neidio ar gefn yr hyn sy'n digwydd yn San Steffan ar gyfer rhywbeth a fydd o fudd i'r cyhoedd yng Nghymru, felly nid wyf i yn gwrthwynebu hynny o gwbl. Felly, rwy'n falch iawn ein bod ni wedi gallu cydweithio ar hyn ledled y DU gyfan. Felly, rwy'n falch iawn. Ac efallai y bydd meysydd eraill, yn enwedig, efallai, pan gawn ni Lywodraeth Lafur, lle byddwn ni'n gwneud llawer mwy o hynny.
Rwy'n falch iawn o weld bod y contract o ran optometryddion yn gweithio. Mae hyn yn rhan o'n hymdrechion i weld bod pob cyswllt yn cyfrif, a pham na fyddem ni'n manteisio ar y cyfle, pan fydd gan unrhyw berson iechyd cyhoeddus y cyswllt hwnnw â'r cyhoedd, i siarad am bethau eraill ar wahân i'r hyn y maen nhw wedi dod i mewn ar ei gyfer? Ac felly rwy'n falch iawn, iawn o glywed ei fod yn digwydd ar lawr gwlad, ei fod yn gwneud gwahaniaeth a bod y contract optometreg newydd yn gweithio'n dda. Felly, diolch yn fawr.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Eitem 5 yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a'r Gymraeg, ein dyfodol economaidd. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Jeremy Miles.
Item 5 is a statement by the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Welsh Language, our economic future. I call on the Cabinet Secretary, Jeremy Miles.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Sail ein cenhadaeth economaidd yw sicrhau tegwch wrth bontio i ddyfodol cynaliadwy lle mae gwaith teg yn ganolog. Mae hyn yn cynnwys sicrhau cyfleoedd da ar gyfer pobl ifanc, buddsoddi yn y sgiliau a'r arloesi sydd eu hangen arnom i ffynnu yn y dyfodol a gweithio gyda'n partneriaid rhanbarthol ac eraill.
Wth inni edrych tuag at y blynyddoedd nesaf, rhaid inni geisio tyfu ein heconomi mewn modd gwirioneddol gynaliadwy, gan greu rhagor o gyfleoedd ar gyfer gwaith â thâl da a lefelau uwch o ffyniant. Bydd hyn yn ein galluogi i gynyddu safonau byw, gwella canlyniadau iechyd, ymateb i'r argyfwng hinsawdd, herio tlodi a mynd i'r afael ag anghydraddoldebau—amcanion sydd wrth wraidd ein nodau ehangach fel Llywodraeth. Er mwyn cyrraedd ein nod o fod yn wlad dosturiol rhaid hefyd fod yn wlad ffyniannus.
Thank you, Dirprwy Lywydd. The foundation of our economic mission is an economy that delivers a just transition to a sustainable future, with fair work at its heart. This includes providing good opportunities for young people, investing in the skills and innovation that we need to flourish in the future and working with our regional partners and others.
As we look to the years ahead, we must seek to grow our economy truly sustainably, creating more opportunities for well-paid work and greater levels of prosperity. This will enable us to increase living standards, improve health outcomes, respond to the climate emergency, tackle poverty and address inequalities—objectives that are at the heart of our broader goals as a Government. To enable us to be a more compassionate country, we must be a more prosperous country.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
We want our entrepreneurs, businesses and our workforce to thrive in all regions of Wales. To accomplish this, I want us to set ourselves the bold ambition to make Wales the best place to start, invest in and grow a business in the United Kingdom, and to communicate that clearly both within and outside Wales.
My first priority is to increase our productivity and economic dynamism, building on our interventions in skills, innovation, entrepreneurship and export support and the work of the development bank, ensuring that our business support provision is the most effective. Aligning the work of universities, investors, entrepreneurs, existing businesses and the Government around our key economic priorities will support this. And we must do this in the context of our clear commitment to fair work and to social partnership with unions and employers, if we are to deliver on our broader social goals. The levers to increase productivity are not all in the hands of the Welsh Government, but those that are will be used purposefully.
My second priority is to attract and encourage business investment in Wales, both in established businesses based in Wales and from new investors. This will create good new jobs and stimulate the growth of Welsh enterprises of all sizes, supply chains and value chains. Realistically, this cannot simply be about direct support from public funds, important though that can be. It will require a collaborative effort within and between all layers of government and a focused approach to sectors and priorities that align with our existing assets.
My third priority is to redesign our employability and skills support, helping our workforce and those seeking work, in the context of changing realities and our commitment to fair work. Skills are critical to improving productivity and crucial to delivering on the economic opportunities from our transition to a net zero Wales. Implementing our net zero skills plan will help deliver a just transition, and clearly defining our national skills needs across the economy for the future will ensure that we are best placed to realise the opportunities that will come. This includes aligning economic priorities, our skills and apprenticeship provision and our vocational education offer seamlessly. We face considerable labour market challenges. Economic activity is a persistent issue for us in Wales. The demand for employment and skills programmes remains high and continuing, so we must make sure that we are able to respond.
We must lead the current industrial revolution in our energy system to bring a just transition to a low-carbon energy system, and to drive a circular economy to focus upon economic and environmental opportunities. Bringing the economy and the energy portfolios together will facilitate our work to do this, putting our green energy future at the heart of our economic policy.
All the above priorities come together in addressing those opportunities around this energy transition, with new investment in renewables and industrial transformation to secure the low-cost, low-carbon energy that will be essential for our businesses and wider society. The opportunities from floating offshore wind demonstrate the huge prize for Wales, and we will move swiftly and respond to this nimbly as a whole of Welsh Government goal.
Our ongoing financial constraints and the continuing political and economic uncertainty at a UK level and beyond make these aims challenging. The legacy of EU withdrawal, the pandemic and ongoing budgetary constraints have weakened the economy. The slowdown in UK productivity has impacted output, wages and household incomes, and these inequalities were already more acute in Wales before this time. This has resulted in additional costs to business, challenges to export and international trade, and new pressures on the capacity of the Government. This includes the failure of the UK Government's levelling-up policies and its broken promise to replace EU funds. Instead, it has bypassed the Welsh Government and this Senedd and has denied us vital funding to support strategic opportunities for growth.
The most high-profile concern at present, of course, is the potential job losses at Tata, and I will ensure that the Welsh Government will continue to support our workers and unions in doing all that we can to protect jobs and our steel industry in Wales. A UK general election is expected within the next number of months, with the real possibility of a better and fairer economic policy from a new UK Government.
Joint working initiatives, such as free ports, investment zones and city and growth deals, offer a better chance of success than the UK Government circumventing the Welsh Government, and working closely with local government and corporate joint committees is essential to making the most of the economic opportunities ahead. We've been working with the OECD on how we can work more collaboratively in regional development across different levels of government. Looking to the future, we will draw on this work to ensure that we are closely aligning funding initiatives, our national economic priorities and our commitment to regional partnership.
Rydym eisiau i'n hentrepreneuriaid, busnesau a'n gweithlu ffynnu ym mhob rhanbarth yng Nghymru. Er mwyn cyflawni hyn, rwyf eisiau i ni osod uchelgais feiddgar i wneud Cymru y lle gorau i ddechrau, i fuddsoddi ynddo a thyfu busnes yn y Deyrnas Unedig, a chyfleu hynny'n glir yng Nghymru a'r tu allan iddi.
Fy mlaenoriaeth gyntaf yw cynyddu ein cynhyrchiant a'n dynamiaeth economaidd, gan adeiladu ar ein hymyriadau mewn sgiliau, arloesedd, entrepreneuriaeth a chymorth allforio a gwaith y banc datblygu, gan sicrhau mai ein darpariaeth cymorth busnes yw'r un fwyaf effeithiol. Bydd alinio gwaith prifysgolion, buddsoddwyr, entrepreneuriaid, busnesau presennol a'r Llywodraeth â'n blaenoriaethau economaidd allweddol yn cefnogi hyn. Ac mae'n rhaid i ni wneud hyn yng nghyd-destun ein hymrwymiad clir i waith teg ac i bartneriaeth gymdeithasol gydag undebau a chyflogwyr, os ydym am gyflawni ein nodau cymdeithasol ehangach. Nid yw'r dulliau i gynyddu cynhyrchiant i gyd yn nwylo Llywodraeth Cymru, ond bydd y rhai sydd yn ei dwylo yn cael eu defnyddio'n benderfynol.
Fy ail flaenoriaeth yw denu ac annog buddsoddiad busnes yng Nghymru, mewn busnesau sefydledig yng Nghymru a gan fuddsoddwyr newydd. Bydd hyn yn creu swyddi newydd da ac yn ysgogi twf mentrau Cymru o bob maint, cadwyni cyflenwi a chadwyni gwerth. Yn realistig, ni all hyn ymwneud â chefnogaeth uniongyrchol gan arian cyhoeddus yn unig, er y gall hynny fod yn bwysig. Bydd angen ymdrech gydweithredol o fewn a rhwng pob haen o'r llywodraeth a dull gweithredu penodol o ymdrin â sectorau a blaenoriaethau sy'n cyd-fynd â'n hasedau presennol.
Fy nhrydedd flaenoriaeth yw ailgynllunio ein cymorth cyflogadwyedd a sgiliau, helpu ein gweithlu a'r rhai sy'n chwilio am waith, yng nghyd-destun realiti sy'n newid a'n hymrwymiad i waith teg. Mae sgiliau'n hanfodol i wella cynhyrchiant ac yn hanfodol i gyflawni'r cyfleoedd economaidd wrth bontio i Gymru sero net. Bydd gweithredu ein cynllun sgiliau sero net yn helpu i gyflawni pontio teg, a bydd diffinio ein hanghenion sgiliau cenedlaethol yn glir ar draws yr economi ar gyfer y dyfodol yn sicrhau ein bod yn y sefyllfa orau i wireddu'r cyfleoedd a ddaw. Mae hyn yn cynnwys alinio blaenoriaethau economaidd, ein sgiliau a'n darpariaeth prentisiaethau a'n cynnig addysg alwedigaethol yn ddi-dor. Rydym yn wynebu heriau sylweddol yn y farchnad lafur. Mae gweithgarwch economaidd yn fater parhaus i ni yng Nghymru. Mae'r galw am raglenni cyflogaeth a sgiliau yn uchel yn barhaus, felly mae'n rhaid i ni sicrhau ein bod yn gallu ymateb.
Mae'n rhaid i ni arwain y chwyldro diwydiannol presennol yn ein system ynni i ddod â phontio teg i system ynni carbon isel, ac i ysgogi economi gylchol i ganolbwyntio ar gyfleoedd economaidd ac amgylcheddol. Bydd dod â'r economi a'r portffolios ynni at ei gilydd yn hwyluso ein gwaith i wneud hyn, gan roi ein dyfodol ynni gwyrdd wrth wraidd ein polisi economaidd.
Daw'r holl flaenoriaethau uchod ynghyd i fynd i'r afael â'r cyfleoedd hynny o amgylch y pontio ynni hwn, gyda buddsoddiad newydd mewn ynni adnewyddadwy a thrawsnewid diwydiannol i sicrhau'r ynni carbon isel cost isel a fydd yn hanfodol i'n busnesau a'n cymdeithas ehangach. Mae'r cyfleoedd o wynt arnofiol ar y môr yn dangos y wobr enfawr i Gymru, a byddwn yn symud yn gyflym ac yn ymateb i hyn yn sionc fel nod Llywodraeth Cymru gyfan.
Mae ein cyfyngiadau ariannol parhaus a'r ansicrwydd gwleidyddol ac economaidd parhaus ar lefel y DU a thu hwnt yn gwneud y nodau hyn yn heriol. Mae gwaddol ymadael â'r UE, y pandemig a'r cyfyngiadau cyllidebol parhaus wedi gwanhau'r economi. Mae'r ffaith fod cynhyrchiant y DU wedi arafu wedi effeithio ar allbwn, cyflogau ac incwm cartrefi, ac roedd yr anghydraddoldebau hyn eisoes yn fwy acíwt yng Nghymru cyn y cyfnod hwn. Mae hyn wedi arwain at gostau ychwanegol i fusnesau, heriau i allforio a masnach ryngwladol, a phwysau newydd ar gapasiti'r Llywodraeth. Mae hyn yn cynnwys methiant polisïau ffyniant bro Llywodraeth y DU a'i haddewid toredig i sicrhau cyllid i ddisodli cronfeydd yr UE. Yn hytrach, mae wedi anwybyddu Llywodraeth Cymru a'r Senedd hon ac wedi gwarafun cyllid hanfodol i ni i gefnogi cyfleoedd strategol ar gyfer twf.
Y pryder mwyaf amlwg ar hyn o bryd, wrth gwrs, yw'r posibilrwydd o golli swyddi yn Tata, a byddaf yn sicrhau y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i gefnogi ein gweithwyr a'n hundebau i wneud popeth o fewn ein gallu i ddiogelu swyddi a'n diwydiant dur yng Nghymru. Disgwylir etholiad cyffredinol yn y DU o fewn y misoedd nesaf, gyda phosibilrwydd go iawn o bolisi economaidd gwell a thecach gan Lywodraeth newydd yn y DU.
Mae mentrau cydweithio megis porthladdoedd rhydd, parthau buddsoddi a bargeinion dinesig a thwf yn cynnig gwell siawns o lwyddo na Llywodraeth y DU yn osgoi Llywodraeth Cymru, ac mae cydweithio'n agos â llywodraeth leol a chyd-bwyllgorau corfforaethol yn hanfodol i wneud y mwyaf o'r cyfleoedd economaidd sydd o'n blaenau. Rydym wedi bod yn gweithio gyda'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd ar sut y gallwn weithio mwy ar y cyd mewn datblygu rhanbarthol ar draws gwahanol lefelau o lywodraeth. Wrth edrych i'r dyfodol, byddwn yn defnyddio'r gwaith hwn i sicrhau ein bod yn cyd-fynd yn agos â mentrau cyllido, ein blaenoriaethau economaidd cenedlaethol a'n hymrwymiad i bartneriaeth ranbarthol.
Yn olaf, mae polisi economaidd a'r Gymraeg wedi cael eu cynnwys o fewn yr un portffolio am y tro cyntaf, a bydd hyn yn cefnogi ein gwaith datblygu economaidd mewn cymunedau lle mae’r Gymraeg yn cael ei siarad yn helaeth. Rydym ni'n gwybod bod iechyd economaidd y cymunedau hynny'n hanfodol er mwyn i'r Gymraeg ffynnu yn y dyfodol. Rŷm ni eisoes yn ehangu menter Arfor ac yn hwyrach eleni bydd adroddiad y Comisiwn Cymunedau Cymraeg yn helpu i lywio ein gwaith yn y dyfodol mewn perthynas â'r economi bob dydd, perchnogaeth cyflogeion a chymunedau, a chyfleoedd economaidd ehangach ar gyfer y cymunedau hynny.
Mae sicrhau twf economaidd gwirioneddol gynaliadwy, a'r gallu y mae'n ei gynnig i gyfrannu at ein hagenda polisi ehangach, yn gofyn am ddull gweithredu traws-Lywodraethol cydlynol er mwyn cyflawni ein polisïau, ac yn yr wythnosau nesaf byddaf yn gweithio gyda Gweinidogion eraill i’r perwyl hwn. Byddwn ni hefyd yn adnewyddu ein dull ar gyfer ymgysylltu â rhanddeiliaid ar draws portffolio'r economi, gyda threfniadau newydd ar waith er mwyn inni sicrhau bod gennym ni fynediad at gyngor allanol priodol, yn ogystal â her adeiladol.
Finally, the inclusion of economic policy and the Welsh language within the same ministerial portfolio for the first time will support our economic development work in communities where Welsh is widely spoken. We know that the economic health of those communities is fundamental to the future flourishing of the Welsh language. We are already expanding the Arfor initiative and later this year the report of the Commission for Welsh-speaking Communities will help shape our future work in relation to the everyday economy, employee and community ownership and broader economic opportunities for those communities.
Delivering truly sustainable economic growth, and the capacity that it brings to contribute to our broader policy agenda, requires a co-ordinated cross-Government approach to translate policy into delivery, and in the weeks ahead I will be working with ministerial colleagues to this end. We will also refresh our approach to stakeholder engagement across the economy portfolio, with new arrangements in place so that we can ensure that we have access to appropriate external advice, and also to constructive challenge.
Croesawaf yr Ysgrifennydd Cabinet newydd i'w rôl, er fy mod yn dychmygu bod rôl wahanol y byddai wedi dymuno ei chael. Rwy'n siŵr y byddwch wrth eich bodd fy mod yn mynd i barhau i gael y cyfle i fynd yn eich erbyn yn eich portffolio newydd.
I welcome the new Cabinet Secretary to his role, although I do imagine that it would have been a different role that he would have chosen if he'd had that opportunity. I'm sure that you will be delighted that I am going to continue to be scrutinising you in your new portfolio.
The Welsh economy is underperforming, and the people of Wales are losing out because of this. There was even recognition of this in your manifesto, which said:
'There is no route to the more compassionate country that we want to be which doesn't pass through the more prosperous country that we need to be.'
Mae economi Cymru yn tanberfformio, ac mae pobl Cymru ar eu colled oherwydd hyn. Roedd hyd yn oed gydnabyddiaeth o hyn yn eich maniffesto, a ddywedodd:
'Nid oes llwybr i'r wlad fwy tosturiol yr ydym eisiau i ni fod, nad yw'n mynd drwy'r wlad fwy ffyniannus y mae angen i ni fod.'
And I would agree; we need change—change in the way we approach the economy in Wales, and change in the way that we skill our workforce. If we only look at some of the recent statistics published by the Welsh Government, then we see why we need change. This Government's own figures show a rise in unemployment equating to an increase of close to 3,000 jobless in the three months leading up to February. That's a rate around 60 per cent higher than that of the UK average—a worrying trend, despite unemployment levels remaining low.
What is concerning, however, are the rates of economic inactivity and employment. You rightly point out that economic inactivity is a persistent issue, but after 25 years of Labour, these figures are quite staggering. In Wales, the rate of economic inactivity is 26.2 per cent, up almost 2 per cent in just three months. The Prime Minister has outlined some proposals as to how the UK Government plans to address this problem, so I'd ask what plans you have to lower this high figure, bearing in mind that it is almost 27 per cent higher than the UK average, and rising three times as fast. Surely tackling these issues must be a priority. Economic inactivity hurts everyone: it doesn't generate wealth—wealth that we need to fund our vital public services—and it robs the potential of our young people that could otherwise be contributing to society and their own well-being, because behind each one of these statistics is a person.
One way to surely help our young people is to provide apprenticeships that are valued by employers. So, I ask you, Cabinet Secretary: where are we with regard to funding providers that offer vocational routes into industry? I spoke only last week to PeoplePlus Cymru, who stress the importance of skills training that is actually relevant to the workforce, ensuring that they are job ready. But when we talk about being job ready when they leave training, then they need an actual job to go to. Your predecessor never got around to having targets for job creation—in fact, there was only ever one job that he wanted to fill. So, Cabinet Secretary, can I ask that you introduce job creation targets going forward, because I believe surely this would be a measure welcomed in this Siambr, and across industries here in Wales?
You mention renewable energy and the opportunities that presents for Wales. The necessity is to ensure that we are training enough young people now to fill the skills gaps that will appear in the future. I agree when you state that skills are critical for our economic opportunity, so has the Welsh Government undertaken any assessment of how many welders, fabricators, engineers, planning officers or any other professions are needed to deliver the range of projects here in Wales? If we don't know how many we need, then how can we ensure that we're training enough to realise these opportunities?
I appreciate the mention of free ports and floating offshore wind in your statement, and I would hope that a positive working relationship can be forged on issues such as these, which straddle the reserved and devolved line. On Tata, I would ask if the Cabinet Secretary can confirm, unlike his predecessor, if any financial support or contribution is being made towards the transition board.
This next point—and it really does pain me to say this, and it should be a sense of shame for this Welsh Government—is that Wales is now last in the UK when it comes to median salary, having fallen behind Northern Ireland only last year. You say that it is the result of a UK slowdown that wages have been impacted, but Welsh workers have long taken home less money than their counterparts anywhere else in the UK. You also say that you want Wales to be the best place to start a business. So, can I ask, Cabinet Secretary, what plan do you have to attract and deliver higher paying jobs to the Welsh economy and more businesses in general? Here in Wales, we signed the first ever £1 million cheque, yet, today, we currently only have one FTSE 100 company.
So, Cabinet Secretary, will you be sticking to your personal manifesto pledge that we need to be a more prosperous nation? Because the opportunities in Wales, across a range of sectors and industries, genuinely fill me with excitement of what Wales could look like, what Wales's future should look like. Repeating the same mistakes as ministerial predecessors will see Wales continue to have unrealised potential, will see Wales continue to lag behind the rest of the UK, and will see Wales continue to underperform, when, in fact, it should outperform. Diolch, Llywydd.
A byddwn yn cytuno: mae angen newid arnom—newid yn y ffordd yr ydym yn ymdrin â'r economi yng Nghymru, a newid yn y ffordd yr ydym yn rhoi sgiliau i'n gweithlu. Os edrychwn ni ar rai o'r ystadegau diweddar a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru, yna gwelwn pam y mae angen newid arnom. Mae ffigurau'r Llywodraeth hon yn dangos cynnydd mewn diweithdra sy'n cyfateb i gynnydd o bron i 3,000 o bobl ddi-waith yn y tri mis cyn mis Chwefror. Mae hynny'n gyfradd sydd tua 60 y cant yn uwch na chyfartaledd y DU—tuedd bryderus, er bod lefelau diweithdra yn parhau'n isel.
Yr hyn sy'n peri pryder, fodd bynnag, yw cyfraddau anweithgarwch economaidd a chyflogaeth. Rydych chi'n nodi'n gywir fod anweithgarwch economaidd yn fater parhaus, ond ar ôl 25 mlynedd o Lafur, mae'r ffigurau hyn yn eithaf syfrdanol. Yng Nghymru, cyfradd anweithgarwch economaidd yw 26.2%, cynnydd o bron i 2% mewn tri mis yn unig. Mae Prif Weinidog y DU wedi amlinellu rhai cynigion ynghylch sut mae Llywodraeth y DU yn bwriadu mynd i'r afael â'r broblem hon, felly byddwn yn gofyn pa gynlluniau sydd gennych i ostwng y ffigur uchel hwn, gan gofio ei fod bron 27 y cant yn uwch na chyfartaledd y DU, ac yn codi deirgwaith mor gyflym. Yn sicr, rhaid i'r gwaith o ymdrin â'r materion hyn fod yn flaenoriaeth. Mae anweithgarwch economaidd yn brifo pawb: nid yw'n cynhyrchu cyfoeth—cyfoeth sydd ei angen arnom i ariannu ein gwasanaethau cyhoeddus hanfodol—ac mae'n dwyn potensial oddi wrth ein pobl ifanc a allent fel arall fod yn cyfrannu at gymdeithas a'u llesiant eu hunain, oherwydd y tu ôl i bob un o'r ystadegau hyn mae person.
Un ffordd o helpu ein pobl ifanc yn sicr yw darparu prentisiaethau sy'n cael eu gwerthfawrogi gan gyflogwyr. Felly, gofynnaf i chi, Ysgrifennydd Cabinet: ble ydym ni o ran cyllido darparwyr sy'n cynnig llwybrau galwedigaethol i mewn i ddiwydiant? Dim ond yr wythnos diwethaf siaradais â PeoplePlus Cymru, sy'n pwysleisio pwysigrwydd hyfforddiant sgiliau sy'n berthnasol i'r gweithlu mewn gwirionedd, gan sicrhau eu bod yn barod am swydd. Ond pan fyddwn yn siarad am fod yn barod am swydd pan fyddant yn gadael hyfforddiant, yna mae angen swydd go iawn arnynt i fynd iddi. Ni wnaeth eich rhagflaenydd osod targedau ar gyfer creu swyddi—mewn gwirionedd, dim ond un swydd yr oedd eisiau ei llenwi erioed. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, a gaf i ofyn i chi gyflwyno targedau creu swyddi wrth symud ymlaen, oherwydd rwy'n credu y byddai hwn yn fesur a fyddai'n cael ei groesawu yn y Siambr hon, ac ar draws diwydiannau yma yng Nghymru?
Rydych chi'n sôn am ynni adnewyddadwy a'r cyfleoedd y mae hwnnw'n eu cyflwyno i Gymru. Mae angen sicrhau ein bod yn hyfforddi digon o bobl ifanc nawr i lenwi'r bylchau sgiliau a fydd yn ymddangos yn y dyfodol. Rwy'n cytuno pan ddywedwch fod sgiliau yn hanfodol ar gyfer ein cyfle economaidd, felly a wnaeth Llywodraeth Cymru unrhyw asesiad o faint o weldwyr, gwneuthurwyr, peirianwyr, swyddogion cynllunio neu unrhyw broffesiynau eraill sydd eu hangen i gyflawni'r ystod o brosiectau yma yng Nghymru? Os nad ydym yn gwybod faint sydd eu hangen arnom, yna sut allwn ni sicrhau ein bod ni'n hyfforddi digon i wireddu'r cyfleoedd hyn?
Rwy'n gwerthfawrogi'r sôn am borthladdoedd rhydd a gwynt arnofiol ar y môr yn eich datganiad, a byddwn yn gobeithio y gellir meithrin perthynas waith gadarnhaol ar faterion fel y rhain, sy'n pontio'r llinell rhwng elfennau a gedwir yn ôl a'r elfennau a ddatganolwyd. O ran Tata, byddwn yn gofyn a all yr Ysgrifennydd Cabinet gadarnhau, yn wahanol i'w ragflaenydd, a oes unrhyw gymorth ariannol neu gyfraniad yn cael ei wneud tuag at y bwrdd pontio.
Y pwynt nesaf—ac mae'n wir yn flin gen i ddweud hyn, a dylai'r Llywodraeth hon deimlo cywilydd—yw bod Cymru bellach yn olaf yn y DU o ran cyflog canolrifol, ar ôl disgyn y tu ôl i Ogledd Iwerddon y llynedd. Rydych chi'n dweud yr effeithiwyd ar gyflogau oherwydd bod economi'r DU wedi arafu, ond mae gweithwyr Cymru wedi mynd adref â llai o arian na'u cymheiriaid yn unrhyw le arall yn y DU ers amser maith. Rydych hefyd yn dweud eich bod eisiau i Gymru fod y lle gorau i ddechrau busnes. Felly, a gaf i ofyn, Ysgrifennydd Cabinet, pa gynllun sydd gennych chi i ddenu a darparu swyddi sy'n talu'n uwch i economi Cymru a mwy o fusnesau yn gyffredinol? Yma yng Nghymru, fe wnaethon ni lofnodi'r siec £1 miliwn gyntaf erioed, ond ar hyn o bryd, dim ond un cwmni FTSE 100 sydd gennym ni.
Felly, Ysgrifennydd Cabinet, a fyddwch chi'n cadw at eich addewid maniffesto personol sef bod angen i ni fod yn genedl fwy ffyniannus? Oherwydd bod y cyfleoedd yng Nghymru, ar draws ystod o sectorau a diwydiannau, wir yn gwneud imi deimlo'n gyffrous o ran sut y gallai Cymru edrych, sut y dylai dyfodol Cymru edrych. Drwy ailadrodd yr un camgymeriadau â rhagflaenwyr gweinidogol bydd Cymru'n parhau i fod â photensial heb ei wireddu, bydd Cymru'n parhau i fod ar ei hôl hi o gymharu â gweddill y DU, a bydd Cymru'n parhau i danberfformio, pan ddylai berfformio'n well mewn gwirionedd. Diolch, Llywydd.
I thank Samuel Kurtz for a very wide range of questions, and welcome him to his new responsibilities. I very much look forward to our discussions across the Chamber, and perhaps outside the Chamber from time to time as well.
The premise of the Member’s questions seemed to be that Wales is an independent country with entire control over all the levers that influence the economy. The pattern that he will have noticed in relation to economic inactivity is one that is replicated right across the UK, as are a number of the other statistics that he referred to. We need to have a Government in Westminster that has the same commitment that we have in Wales to growing our economy sustainably and delivering fair work in all parts of our country.
He talked about economic inactivity. I identified as one of my three priorities in my statement a refresh of our employability and skills support that will go to the heart of supporting those individuals who are furthest from the labour market with the support that they need in order to be able to get back into work and build flourishing careers for themselves. I think that is a much better approach than the cack-handed approach that the Prime Minister outlined to fit notes and sick notes this week, which is a very much more brutal way of approaching a very complex challenge, and he will have heard me talk about that in my statement.
We are absolutely proud of our work in the Welsh Government to support apprentices right across Wales. We have ambitious targets in relation to that. They have been challenging to fulfil, but our commitment to having an apprenticeship programme across Wales that delivers both for individuals, but also for the economy, is undimmed. We’ve made a set of reforms in relation to how we will take forward apprenticeships in the future with a new Commission for Tertiary Education and Research. That will help us have a nimble, flexible approach, a responsive approach, to apprenticeship provision in the future.
He’s right to say that having the right blend of skills for the future is essential to our being able to take advantage of those opportunities and, crucially, connecting those opportunities to the lives of people in Wales, making sure that we are giving every person in Wales the opportunity to share in that future of prosperity. And I think it is important that we are able to map the needs of our economy in the future, so that we can tailor our provision today for that purpose, and there’s an opportunity for us to work with our regional skills partnerships to have a national picture of how we do this. There’s a good example that will be close to his heart in relation to floating offshore wind, where we are already mapping the supply chain and the skills profile required in order to do that.
He asked me toward the end of his questions, in relation to the situation in Tata, what support we are providing. Let me be clear: the Welsh Government has supported, both through capital investment and skills support, the steelworks in Port Talbot for many, many years. We’ve been pressing for 14 years for a UK Government to take seriously the future of steel and to plan for a transition to greener production, and that has only borne fruit in the last few months, despite us having advocated for that for over a decade. Part of the reason why we aren’t able to be very specific at this point about the level of demand that we will inevitably face on the employability support that we provide is because we don’t have the detail of the deal struck between the UK Government and Tata. That has not been provided to us. So, the mapping required for us to be able to specify that closely has not been shared with us. I hope that will change, but we have employability support programmes that will be made available to employees of Tata, and we will still fight to support those jobs and work with our colleagues in the unions and the workforce there to make sure that those jobs are protected as far as we humanly possibly can, and we will step in to support, as we have in the past.
Diolch i Samuel Kurtz am ystod eang iawn o gwestiynau, ac rwy'n ei groesawu i'w gyfrifoldebau newydd. Edrychaf ymlaen yn fawr at ein trafodaethau ar draws y Siambr, ac efallai y tu allan i'r Siambr o bryd i'w gilydd hefyd.
Rhagosodiad cwestiynau'r Aelod oedd bod Cymru yn wlad annibynnol sydd â rheolaeth lwyr dros yr holl ysgogiadau sy'n dylanwadu ar yr economi. Mae'r patrwm y bydd wedi sylwi arno mewn perthynas ag anweithgarwch economaidd yn un sy'n cael ei ailadrodd ledled y DU, yn ogystal â nifer o'r ystadegau eraill y cyfeiriodd atynt. Mae angen i ni fod â Llywodraeth yn San Steffan sydd â'r un ymrwymiad ag sydd gennym yng Nghymru i dyfu ein heconomi'n gynaliadwy a sicrhau gwaith teg ym mhob rhan o'n gwlad.
Siaradodd am anweithgarwch economaidd. Nodais fel un o'm tair blaenoriaeth yn fy natganiad, adnewyddiad o'n cymorth cyflogadwyedd a sgiliau a fydd yn mynd at wraidd cefnogi'r unigolion hynny sydd bellaf o'r farchnad lafur gyda'r cymorth sydd ei angen arnynt er mwyn gallu dychwelyd i'r gwaith ac adeiladu gyrfaoedd llewyrchus drostynt eu hunain. Rwy'n credu bod hynny'n ddull llawer gwell na'r dull trwsgl a amlinellodd Prif Weinidog y DU i ymdrin â nodiadau ffitrwydd a nodiadau salwch yr wythnos hon, sy'n ffordd llawer mwy creulon o fynd i'r afael â her gymhleth iawn, a bydd wedi fy nghlywed yn siarad am hynny yn fy natganiad.
Rydym yn falch iawn o'n gwaith yn Llywodraeth Cymru i gefnogi prentisiaid ledled Cymru. Mae gennym dargedau uchelgeisiol mewn cysylltiad â hynny. Maent wedi bod yn heriol i'w cyflawni, ond mae ein hymrwymiad i fod â rhaglen brentisiaeth ledled Cymru sy'n darparu ar gyfer unigolion, ond hefyd ar gyfer yr economi, mor gryf ag erioed. Rydym wedi gwneud cyfres o ddiwygiadau o ran sut y byddwn yn bwrw ymlaen â phrentisiaethau yn y dyfodol gyda Chomisiwn newydd ar gyfer Addysg Drydyddol ac Ymchwil. Bydd hynny'n ein helpu i fod â dull ystwyth, hyblyg, dull ymatebol, o ddarparu prentisiaethau yn y dyfodol.
Mae'n iawn i ddweud bod cael y cyfuniad cywir o sgiliau ar gyfer y dyfodol yn hanfodol er mwyn i ni allu manteisio ar y cyfleoedd hynny ac, yn hollbwysig, cysylltu'r cyfleoedd hynny â bywydau pobl yng Nghymru, gan sicrhau ein bod yn rhoi cyfle i bob person yng Nghymru rannu yn y dyfodol hwnnw o ffyniant. Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn gallu mapio anghenion ein heconomi yn y dyfodol, fel y gallwn deilwra ein darpariaeth heddiw at y diben hwnnw, ac mae cyfle i ni weithio gyda'n partneriaethau sgiliau rhanbarthol i gael darlun cenedlaethol o sut rydym yn gwneud hyn. Mae enghraifft dda a fydd yn agos at ei galon mewn cysylltiad â gwynt arnofiol ar y môr, lle rydym eisoes yn mapio'r gadwyn gyflenwi a'r proffil sgiliau sydd eu hangen er mwyn gwneud hynny.
Gofynnodd imi tua diwedd ei gwestiynau, mewn cysylltiad â'r sefyllfa yn Tata, pa gefnogaeth yr ydym yn ei ddarparu. Gadewch i mi fod yn glir: mae Llywodraeth Cymru wedi cefnogi, drwy fuddsoddiad cyfalaf a chymorth sgiliau, y gwaith dur ym Mhort Talbot ers blynyddoedd lawer. Rydym wedi bod yn pwyso ers 14 mlynedd ar Lywodraeth y DU i gymryd dyfodol dur o ddifrif a chynllunio ar gyfer pontio i gynhyrchu mwy gwyrdd, a dim ond yn ystod y misoedd diwethaf y mae hynny wedi dwyn ffrwyth, er ein bod wedi eirioli dros hynny ers dros ddegawd. Rhan o'r rheswm pam nad ydym yn gallu bod yn benodol iawn ar hyn o bryd ynghylch lefel y galw y byddwn yn anochel yn ei wynebu ar y cymorth cyflogadwyedd a ddarparwn yw oherwydd nad oes gennym fanylion y cytundeb rhwng Llywodraeth y DU a Tata. Nid yw hyn wedi'i ddarparu i ni. Felly, mae'r mapio sydd ei angen er mwyn i ni allu nodi hynny'n fanwl heb ei rannu â ni. Rwy'n gobeithio y bydd hynny'n newid, ond mae gennym raglenni cymorth cyflogadwyedd a fydd ar gael i weithwyr Tata, a byddwn yn dal i frwydro i gefnogi'r swyddi hynny a gweithio gyda'n cydweithwyr yn yr undebau a'r gweithlu yno i sicrhau bod y swyddi hynny'n cael eu diogelu cyn belled ag y gallwn, a byddwn yn camu i mewn i gefnogi, fel gwnaethom ni yn y gorffennol.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary, and for setting out your priorities. At face value, there isn’t much I would disagree with here, which is a bit frustrating as an opposition spokesperson. To be fair, there’s little in here that anyone could disagree with. It is essentially a list of economic goods the Government would like to see in Wales, but there’s no substantive plan on how those goods will be delivered, no road map, no waymarkers and no precise sense of the final destination. Sectors across the economy have been calling out for a comprehensive and meaningful industrial strategy for years now, so I do hope we see this soon.
I’ll turn now to the substance of the statement. The challenges and opportunities in Wales’s green economy will be governed by two things. Energy production and grid capacity is one of them, and that's why I welcome seeing energy come within the Cabinet Secretary's portfolio. The second one, of course, is skills and workforce planning, and it is welcome that he recognises that.
Organisations like the Federation of Small Businesses and the Institute of Physics have been clear for some time about the clear skills shortage in the green technology and related sectors. This means that we need to get to grips with the issue and that means understanding clearly where the Government's ambitions on this are. I know the Government will point to the net-zero action plan, and whilst this lays the foundations, if you speak to the further education sector, they remain none the wiser about what exactly the Government wants them to do—what courses to offer, and so on.
We heard from the Conservative spokesperson about a conversation he had with an FE provider. Well, one FE provider said to me that it's currently a case of them putting their finger in the air, seeing which way the wind blows, and hoping for the best. That doesn't fill me with much hope that we are getting to grips with the increasing lag in the green skills agenda. It's one of the reasons why I think we need an annual skills audit, and I got the sense from what the Cabinet Secretary was saying that he's thinking along the same lines here—a skills audit that looks at where the gaps are, where the relevant courses are available and where they aren't, and then uses that data as the basis for action. If that is the case, then that is very much welcome.
Now, you've mentioned targets and ambitions for apprenticeships. Well, if we couple what I've just said on direction and workforce planning with the announcements that came from the budget around apprenticeship funding, the picture is even worse. We've already rehearsed the arguments enough around the loss of EU funds. That doesn't take away from the scale of the challenge and our ability to meet it without sufficient capacity to create more apprenticeship places. We've touched previously on the challenges posed by the apprenticeship levy as well.
So, can I ask for some clarity, please, on where you seen an apprenticeship strategy heading? I believe you might have already had an invitation from the apprenticeships cross-party group to come to one of our meetings. If you haven't then I'll make sure you do, and take this as an official invitation. There's a lot of goodwill across this Chamber when it comes to apprenticeships to get this right. From the questions asked by Sam Kurtz previously, I hope that's very clear. We're all willing to pull in the same direction here; we just need to know what direction we're pulling in.
Of course, Tata Steel remains and will remain one of the biggest challenges faced within this portfolio, and just this afternoon myself and fellow Members received a petition to save our steel industry from Unite the Union workers. And I'll declare for the record, Llywydd, that I sit on the Port Talbot transition board. I know, like a few of us here, that he is more than aware of the situation. I know he also knows people in the workforce there as well. How do we as a Senedd, not just the Welsh Government, but how do we as a Senedd continue to support those workers, as he sets out in his statement? Is there anything that he needs to do differently to his predecessor, for example? Has he considered some of the ideas put forward by members of Plaid Cymru, like the idea put forward by Adam Price about using the planning system to protect the blast furnaces? Some comments would be very welcome from him on that.
To close, Llywydd, I'll return to how I opened and the fact that there is very little to disagree with in this statement. What he says on prioritising productivity I think is important. Reference to outside advice, working with the Office for National Statistics, again important. We know that Wales-specific data on the economy is hard to come by. What is lacking here, though, is a problem common to almost all Welsh Government statements and particularly those that we have become used to in the economy portfolio, and that is how we measure success. I was very critical of the economic mission set out by the Cabinet Secretary's predecessor because they were vague. They contained no specific or measurable targets. There was no sense of how the Government would seek to deliver on them. They were just a rehashing of previous statements, strategies and frameworks. So, can I therefore ask the Cabinet Secretary to break with that tradition, to be ambitious, to be specific and, finally, outline how he will look to measure success against the vision he's outlined this afternoon?
Diolch am eich datganiad, Ysgrifennydd Cabinet, ac am nodi eich blaenoriaethau. Ar yr wyneb, nid oes llawer y byddwn yn anghytuno â nhw yma, sydd ychydig yn rhwystredig fel llefarydd ar ran yr wrthblaid. I fod yn deg, nid oes llawer yma y gallai unrhyw un anghytuno â nhw. Yn ei hanfod, rhestr o nwyddau economaidd yr hoffai'r Llywodraeth eu gweld yng Nghymru sydd yma, ond nid oes cynllun gwirioneddol o ran sut y bydd y nwyddau hynny'n cael eu darparu, dim map ffordd, dim arwyddbyst a dim synnwyr manwl gywir o'r cyrchfan terfynol. Mae sectorau ar draws yr economi wedi bod yn galw am strategaeth ddiwydiannol gynhwysfawr ac ystyrlon ers blynyddoedd bellach, felly rwy'n gobeithio y gwelwn hyn yn fuan.
Trof yn awr at sylwedd y datganiad. Bydd yr heriau a'r cyfleoedd yn economi werdd Cymru yn cael eu rheoli gan ddau beth. Mae cynhyrchu ynni a chapasiti'r grid yn un ohonynt, a dyna pam rwy'n croesawu gweld ynni'n dod o fewn portffolio'r Ysgrifennydd Cabinet. Yr ail un, wrth gwrs, yw sgiliau a chynllunio'r gweithlu, ac rwy'n croesawu'r ffaith ei fod yn cydnabod hynny.
Mae sefydliadau fel Ffederasiwn y Busnesau Bach a'r Sefydliad Ffiseg wedi bod yn glir ers peth amser ynghylch y prinder sgiliau clir yn y dechnoleg werdd a'r sectorau cysylltiedig. Mae hyn yn golygu bod angen i ni fynd i'r afael â'r mater ac mae hynny'n golygu deall yn glir ble mae uchelgais y Llywodraeth o ran hyn. Rwy'n gwybod y bydd y Llywodraeth yn pwyntio at y cynllun gweithredu sero net, ac er bod hyn yn gosod y sylfeini, os siaradwch â'r sector addysg bellach, maent yn dal i fod yn y niwl o ran beth yn union y mae'r Llywodraeth eisiau iddynt ei wneud—pa gyrsiau i'w cynnig, ac ati.
Clywsom gan lefarydd y Ceidwadwyr am sgwrs a gafodd gyda darparwr AB. Wel, dywedodd un darparwr AB wrthyf ei bod yn sefyllfa ar hyn o bryd o roi bys yn yr awyr, gweld pa ffordd mae'r gwynt yn chwythu, a gobeithio am y gorau. Nid yw hynny'n fy ngwneud yn obeithiol iawn y byddwn yn mynd i'r afael â'r oedi cynyddol yn yr agenda sgiliau gwyrdd. Mae'n un o'r rhesymau pam rwy'n credu bod angen archwiliad sgiliau blynyddol, a synhwyrais o'r hyn yr oedd yr Ysgrifennydd Cabinet yn ei ddweud ei fod yn meddwl ar hyd yr un llinellau—archwiliad sgiliau sy'n edrych ar ble mae'r bylchau, lle mae'r cyrsiau perthnasol ar gael a lle nad ydynt ar gael, ac yna defnyddio'r data hwnnw fel sail ar gyfer gweithredu. Os felly, mae croeso mawr i hynny.
Nawr, rydych chi wedi sôn am dargedau ac uchelgeisiau ar gyfer prentisiaethau. Wel, os ydym yn cyplysu'r hyn rwyf newydd ei ddweud am gyfeiriad a chynllunio'r gweithlu gyda'r cyhoeddiadau a ddaeth o'r gyllideb ynghylch cyllid prentisiaeth, mae'r darlun hyd yn oed yn waeth. Rydym eisoes wedi ailadrodd y dadleuon ynghylch colli arian yr UE. Nid yw hynny'n tynnu oddi wrth raddfa'r her a'n gallu i'w goresgyn heb ddigon o gapasiti i greu mwy o leoedd prentisiaeth. Rydym wedi crybwyll o'r blaen yr heriau a ddaw yn sgil yr ardoll brentisiaethau hefyd.
Felly, a gaf i ofyn am rywfaint o eglurder, os gwelwch yn dda, ynghylch i ba gyfeiriad yr ydych yn gweld strategaeth prentisiaethau yn mynd? Rwy'n credu efallai eich bod eisoes wedi cael gwahoddiad gan y grŵp trawsbleidiol prentisiaethau i ddod i un o'n cyfarfodydd. Os nad ydych wedi ei gael, fe wnaf sicrhau eich bod yn cael y gwahoddiad, a chymerwch hwn fel gwahoddiad swyddogol. Mae llawer o ewyllys da ar draws y Siambr hon o ran prentisiaethau i gael hyn yn iawn. O'r cwestiynau a ofynnwyd gan Sam Kurtz yn flaenorol, rwy'n gobeithio bod hynny'n glir iawn. Rydym i gyd yn barod i dynnu i'r un cyfeiriad yma; dim ond cael gwybod i ba gyfeiriad sydd ei angen arnom.
Wrth gwrs, mae Tata Steel yn parhau i fod yn un o'r heriau mwyaf a wynebir yn y portffolio hwn, a dim ond y prynhawn yma cefais i a'm cyd-Aelodau ddeiseb i achub ein diwydiant dur gan weithwyr Unite. Ac rwyf am ddatgan ar gyfer y cofnod, Llywydd, fy mod yn eistedd ar fwrdd pontio Port Talbot. Rwy'n gwybod, fel ambell un ohonom ni yma, ei fod yn ymwybodol iawn o'r sefyllfa. Rwy'n gwybod ei fod hefyd yn adnabod pobl yn y gweithlu yno hefyd. Sut ydym ni fel Senedd, nid yn unig Llywodraeth Cymru, ond sut ydym ni fel Senedd yn parhau i gefnogi'r gweithwyr hynny, fel y mae'n ei nodi yn ei ddatganiad? A oes unrhyw beth y mae angen iddo ei wneud yn wahanol i'w ragflaenydd, er enghraifft? A yw wedi ystyried rhai o'r syniadau a gyflwynwyd gan aelodau Plaid Cymru, fel y syniad a gyflwynwyd gan Adam Price ynglŷn â defnyddio'r system gynllunio i amddiffyn y ffwrneisi chwyth? Byddai croeso mawr i rai sylwadau ganddo ar hynny.
I gloi, Llywydd, rwyf am ddychwelyd at sut yr agorais fy nghyfraniad a'r ffaith nad oes llawer iawn i anghytuno â nhw yn y datganiad hwn. Mae'r hyn mae'n ei ddweud am flaenoriaethu cynhyrchiant rwy'n credu yn bwysig. Mae cyfeirio at gyngor allanol, gweithio gyda'r Swyddfa Ystadegau Gwladol, unwaith eto'n bwysig. Rydym yn gwybod ei bod yn anodd dod o hyd i ddata penodol i Gymru ar yr economi. Mae'r hyn sydd ar goll yma, serch hynny, yn broblem sy'n gyffredin i bron pob un o ddatganiadau Llywodraeth Cymru ac yn enwedig y rhai yr ydym wedi dod i arfer â nhw ym mhortffolio'r economi, a dyna sut yr ydym yn mesur llwyddiant. Roeddwn yn feirniadol iawn o'r genhadaeth economaidd a nodwyd gan ragflaenydd yr Ysgrifennydd Cabinet oherwydd ei bod yn amwys. Nid oedd unrhyw dargedau penodol na mesuradwy. Nid oedd unrhyw synnwyr o sut y byddai'r Llywodraeth yn ceisio ei chyflawni. Dim ond ail-lunio datganiadau, strategaethau a fframweithiau blaenorol oedd yma. Felly, a gaf i ofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet gefnu ar y traddodiad hwnnw a bod yn uchelgeisiol, bod yn benodol ac, yn olaf, amlinellu sut y bydd yn ceisio mesur llwyddiant o'i gymharu â'r weledigaeth a amlinellodd y prynhawn yma?
I thank Luke Fletcher for those comments and for the initial welcome, at least, that he gave to the statement and the common ground that he identified. I would take issue with him in relation to his opening remarks. You can see in any number of the approaches that we've taken over the years a clear approach to the priorities that we will bring to bear in the economy in Wales. So, the manufacturing action plan, he mentioned himself the net-zero skills action plan, which is still in its early stages, and I was at a college in, I think, Sam Kurtz's constituency very recently—Paul Davies's constituency, in fact, forgive me—when I was discussing with the college the close relationship they have with the local renewables sector, which supported apprenticeships and skills provision, and they were demonstrating a very detailed and sophisticated understanding of the needs of the sectors that they are prioritising in that part of Wales. That kind of close working between the sector and FE providers is essential in order to be able to make progress in what is, after all, a very rapidly changing sector. And sometimes, it isn't about a new qualification, it's about adapting existing skills to a new context, making sure they can be applied in that way. That's part of the reason why the personal learning accounts have been tailored towards net-zero skills and digital skills in order to encourage provision through FE colleges to support those sectors.
There is good advice to the Government in the Lusher review, which looked at skills provision into the future, in the way that Luke Fletcher was suggesting that we should take forward. We've responded to that in a very welcoming way. I think there is an opportunity to align economic priorities, skills provision, apprenticeship provision, which he talked about, and how we deliver vocational education and training, so that it's a seamless whole. I think that becomes increasingly important in those sectors of the economy that are rapidly evolving, as this is. But I think it is right to say that being able to do that is essential to being able to take advantage of those opportunities in the future.
I don't think one can dismiss—perhaps he wasn't dismissing it—the significance of the impact of the loss of EU funding on our approach to supporting skills and supporting apprenticeships; it has made a huge difference to the pressures on the Government. And our ambitions are still as they were; they're undimmed, as I said in my earlier answers to questions. So, the challenge that we face is making sure that that is funded to the fullest extent possible. We have had challenges in the budget, but the Member will also know that we found additional money to restore some of those cuts, because we set such high store on apprenticeship provision.
I would like to acknowledge the petition that was presented today by Unite on behalf of steelworkers in Port Talbot. I think it is absolutely critical that we do everything we can as a Senedd, in addition to the work that we will do as a Government, to make sure that this remains very clearly on the agenda for the public in Wales, and for people to understand, in Wales and right across the UK, the impact of the loss of primary steel-making capacity as a foundational sector in our economy. It will be an extraordinary act of economic self-harm for the UK Government to allow this to happen, and it will touch the lives of all of us in a way that perhaps I'm not sure everyone understands quite yet. So, I think a collective effort to remind people of the impact, not solely on the workers and on their communities, but on the economy of Wales and the UK, I think, would be a significant contribution to that.
Diolch i Luke Fletcher am y sylwadau yna ac am y croeso cychwynnol, o leiaf, a roddodd i'r datganiad a'r tir cyffredin a nododd. Byddwn yn anghytuno ag ef mewn cysylltiad â'i sylwadau agoriadol. Gallwch weld mewn unrhyw nifer o'r dulliau yr ydym wedi'u mabwysiadu dros y blynyddoedd ddull clir o ymdrin â'r blaenoriaethau y byddwn yn eu cynnig yn yr economi yng Nghymru. Felly, y cynllun gweithredu gweithgynhyrchu, soniodd ei hun am y cynllun gweithredu sgiliau sero net, sy'n dal yn ei gamau cynnar, ac roeddwn i mewn coleg yn, rwy'n credu, etholaeth Sam Kurtz yn ddiweddar iawn—etholaeth Paul Davies, mewn gwirionedd, maddeuwch i mi—pan oeddwn i'n trafod gyda'r coleg y berthynas agos sydd ganddyn nhw gyda'r sector ynni adnewyddadwy lleol, a oedd yn cefnogi prentisiaethau a darpariaeth sgiliau, ac roeddent yn dangos dealltwriaeth fanwl a soffistigedig iawn o anghenion y sectorau y maent yn eu blaenoriaethu yn y rhan honno o Gymru. Mae'r math hwnnw o weithio agos rhwng y sector a darparwyr addysg bellach yn hanfodol er mwyn gallu gwneud cynnydd yn yr hyn sydd, wedi'r cyfan, yn sector sy'n newid yn gyflym iawn. Ac weithiau, nid yw'n ymwneud â chymhwyster newydd, mae'n ymwneud ag addasu sgiliau presennol i gyd-destun newydd, gan sicrhau y gellir eu cymhwyso yn y ffordd honno. Mae hynny'n rhan o'r rheswm pam mae'r cyfrifon dysgu personol wedi'u teilwra tuag at sgiliau sero net a sgiliau digidol er mwyn annog darpariaeth drwy golegau AB i gefnogi'r sectorau hynny.
Mae cyngor da i'r Llywodraeth yn adolygiad Lusher, a edrychodd ar y ddarpariaeth sgiliau i'r dyfodol, yn y ffordd yr oedd Luke Fletcher yn awgrymu y dylem fwrw ymlaen. Rydym wedi ymateb i hynny mewn ffordd groesawgar iawn. Rwy'n credu bod cyfle i alinio blaenoriaethau economaidd, darpariaeth sgiliau, darpariaeth prentisiaethau, y soniodd amdanynt, a sut rydym yn darparu addysg a hyfforddiant galwedigaethol, fel ei fod yn gyfanwaith di-dor. Rwy'n credu bod hynny'n dod yn fwyfwy pwysig yn y sectorau hynny o'r economi sy'n datblygu'n gyflym, fel y mae hwn. Ond rwy'n credu ei bod yn iawn dweud bod gallu gwneud hynny'n hanfodol er mwyn gallu manteisio ar y cyfleoedd hynny yn y dyfodol.
Nid wyf yn credu y gall rhywun ddiystyru—efallai nad oedd yn ei ddiystyru—arwyddocâd effaith colli cyllid yr UE ar ein dull o gefnogi sgiliau a chefnogi prentisiaethau; mae wedi gwneud gwahaniaeth enfawr i'r pwysau ar y Llywodraeth. Ac mae ein huchelgeisiau yn dal i fod fel yr oedden nhw; maen nhw mor gryf ag erioed, fel y dywedais yn fy atebion cynharach i gwestiynau. Felly, yr her sy'n ein hwynebu yw sicrhau bod hynny'n cael ei ariannu i'r graddau mwyaf posibl. Rydym wedi bod â heriau yn y gyllideb, ond bydd yr Aelod hefyd yn gwybod ein bod wedi dod o hyd i arian ychwanegol i adfer rhai o'r toriadau hynny, gan ein bod yn gweld pa mor bwysig yw'r ddarpariaeth brentisiaeth.
Hoffwn gydnabod y ddeiseb a gyflwynwyd heddiw gan Unite ar ran gweithwyr dur ym Mhort Talbot. Credaf ei bod yn gwbl hanfodol ein bod yn gwneud popeth o fewn ein gallu fel Senedd, yn ogystal â'r gwaith y byddwn yn ei wneud fel Llywodraeth, i sicrhau bod hyn yn parhau'n glir iawn ar yr agenda ar gyfer y cyhoedd yng Nghymru, ac i bobl ddeall, yng Nghymru ac ar draws y DU, effaith colli capasiti cynhyrchu dur sylfaenol fel sector sylfaenol yn ein heconomi. Bydd yn weithred eithriadol o hunan-niweidio economaidd i Lywodraeth y DU ganiatáu i hyn ddigwydd, a bydd yn cyffwrdd â bywydau pob un ohonom mewn ffordd nad wyf yn siŵr fod pawb yn ei deall eto. Felly, rwy'n credu y byddai ymdrech ar y cyd i atgoffa pobl o'r effaith, nid yn unig ar y gweithwyr ac ar eu cymunedau, ond ar economi Cymru a'r DU, rwy'n credu, yn cyfrannu’n sylweddol at hynny.
I'm grateful to the Cabinet Secretary for his statement this afternoon and his comments in particular around the steel industry and his ongoing support for the steel industry. Cabinet Secretary, my community is proud of our manufacturing heritage. We continue to attract high-tech manufacturing because of factors like the highly skilled workforce and the competitiveness of the supply chains. We also have research and development capability at the Advanced Manufacturing Research Centre in Broughton, which is vital to work like Airbus's Wing of Tomorrow project. However, we can take nothing for granted. As we look towards a carbon-neutral future, large employers are looking at the supply chains and their ability to decarbonise. For suppliers, their ability to decarbonise will come down to the support available. Cabinet Secretary, what support do you envisage being available, and what support is needed in this particular area? Diolch.
Rwy'n ddiolchgar i'r Ysgrifennydd Cabinet am ei ddatganiad y prynhawn yma a'i sylwadau yn benodol ynghylch y diwydiant dur a'i gefnogaeth barhaus i'r diwydiant dur. Ysgrifennydd Cabinet, mae fy nghymuned yn falch o'n treftadaeth weithgynhyrchu. Rydym yn parhau i ddenu gweithgynhyrchu uwch-dechnoleg oherwydd ffactorau fel y gweithlu medrus iawn a chystadleurwydd y cadwyni cyflenwi. Mae gennym hefyd allu ymchwil a datblygu yn y Ganolfan Ymchwil Gweithgynhyrchu Uwch ym Mrychdyn, sy'n hanfodol i weithiau fel prosiect Airbus, Wing of Tomorrow. Fodd bynnag, ni allwn gymryd unrhyw beth yn ganiataol. Wrth i ni edrych tuag at ddyfodol carbon niwtral, mae cyflogwyr mawr yn edrych ar y cadwyni cyflenwi a'u gallu i ddatgarboneiddio. I gyflenwyr, bydd eu gallu i ddatgarboneiddio yn dibynnu ar y gefnogaeth sydd ar gael. Ysgrifennydd Cabinet, pa gymorth ydych chi'n ei ragweld sydd ar gael, a pha gymorth sydd ei angen yn y maes penodol hwn? Diolch.
Thank you to Jack Sargeant for that. He's right to say this is an essential part of our competitive advantage in the future, our ability to make sure that all parts of our economy are decarbonised and that we have a truly sustainable economy into the future. Leading the way on that, wherever we possibly can, will give us that advantage. He's right to say that investors in sectors that we care a lot about, in sectors that we want to expand in Wales, will look to that. I've been struck, in reading into the finer detail of the portfolio, just how much of the support that we provide—through the development bank, through Business Wales and beyond—comes through the lens of sustainability and ensuring that employers and businesses are decarbonising. There's a piece of work under way at the moment that will provide further, I hope, very useful guidance, very practical guidance, to businesses right across Wales in the kind of supply chains that Jack Sargeant is talking about, which will provide that additional practical support as well as the funding that we provide. And we will look to provide, through the development bank and others, increasing funding, as resources allow, in order to support businesses to do that.
Diolch i Jack Sargeant am hynna. Mae'n iawn i ddweud bod hyn yn rhan hanfodol o'n mantais gystadleuol yn y dyfodol, ein gallu i sicrhau bod pob rhan o'n heconomi yn cael ei datgarboneiddio a bod gennym economi wirioneddol gynaliadwy i'r dyfodol. Bydd arwain y ffordd ar hynny, lle bynnag y gallwn, yn rhoi'r fantais honno inni. Mae'n iawn i ddweud y bydd buddsoddwyr mewn sectorau yr ydym yn poeni llawer amdanynt, mewn sectorau yr ydym eisiau eu hehangu yng Nghymru, yn edrych ar hynny. Rwyf wedi cael fy nharo, wrth ddarllen manylion mân y portffolio, cymaint yw'r gefnogaeth a ddarparwn—drwy'r banc datblygu, trwy Busnes Cymru a thu hwnt—sy'n dod drwy lens cynaliadwyedd ac yn sicrhau bod cyflogwyr a busnesau yn datgarboneiddio. Mae darn o waith ar y gweill ar hyn o bryd a fydd yn darparu arweiniad pellach, gobeithio, defnyddiol iawn, arweiniad ymarferol iawn, i fusnesau ledled Cymru o ran y math o gadwyni cyflenwi y mae Jack Sargeant yn sôn amdanynt, a fydd yn darparu'r cymorth ymarferol ychwanegol hwnnw yn ogystal â'r cyllid a ddarparwn. A byddwn yn ceisio darparu, drwy'r banc datblygu ac eraill, gynyddu cyllid, fel y mae adnoddau'n caniatáu, er mwyn cefnogi busnesau i wneud hynny.
Can I also welcome the Cabinet Secretary to his new role? As Chair of the Economy, Trade and Rural Affairs Committee, I look forward to scrutinising him and his officials going forward. In fact, the Cabinet Secretary will be joining the committee tomorrow morning to give evidence to the committee's inquiry on the Development Bank of Wales.
Today's statement sets out the Cabinet Secretary's economic priorities, and he tells us a bit more about the direction of travel over the coming months. As has already been said by my colleague Samuel Kurtz, the latest labour market statistics for Wales have revealed a significant rise in economic inactivity and a significant fall in employment compared with the rest of the UK, and these statistics are, indeed, very worrying. The Cabinet Secretary has told us today about some of his plans for his department going forward, but like Luke Fletcher, I'd be grateful if he could tell us how he'll be monitoring his policies to ensure they're working and actually delivering real outcomes. Policies must produce outcomes, and their effectiveness must be reviewed and tested, so perhaps he could tell us more about how he specifically plans to do that in his new role.
A gaf i hefyd groesawu'r Ysgrifennydd Cabinet i'w rôl newydd? Fel Cadeirydd Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, edrychaf ymlaen at graffu arno ef a'i swyddogion wrth symud ymlaen. Yn wir, bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn ymuno â'r pwyllgor bore yfory i roi tystiolaeth i ymchwiliad y pwyllgor i Fanc Datblygu Cymru.
Mae'r datganiad heddiw yn nodi blaenoriaethau economaidd yr Ysgrifennydd Cabinet, ac mae'n dweud ychydig mwy wrthym am gyfeiriad y daith dros y misoedd nesaf. Fel y dywedwyd eisoes gan fy nghyd-Aelod, Samuel Kurtz, mae ystadegau diweddaraf y farchnad lafur yng Nghymru wedi datgelu cynnydd sylweddol mewn anweithgarwch economaidd a gostyngiad sylweddol mewn cyflogaeth o'i gymharu â gweddill y DU, ac mae'r ystadegau hyn, yn wir, yn peri pryder mawr. Mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi dweud wrthym heddiw am rai o'i gynlluniau ar gyfer ei adran wrth symud ymlaen, ond fel Luke Fletcher, byddwn yn ddiolchgar pe gallai ddweud wrthym sut y bydd yn monitro ei bolisïau i sicrhau eu bod yn gweithio ac yn cyflawni canlyniadau go iawn. Rhaid i bolisïau gynhyrchu canlyniadau, a rhaid adolygu a phrofi eu heffeithiolrwydd, felly efallai y gallai ddweud mwy wrthym am sut y mae'n bwriadu gwneud hynny yn benodol yn ei rôl newydd.
I actually agree with what the Member said. I'm not a great one for inputs; I'm much more interested in outcomes from the policies that we bring forward. I would prefer to be measured on those rather than the inputs, so I take the Member's point to heart.
In relation to employability specifically, there is very good data about the effectiveness of the range of policies that we've supported in Wales for many years, and that has, as you will know from, I'm sure, looking over the trends in the ONS data for a number of years, shown very positive results in terms of employability, but there is a continuing demand at a time of increased financial pressure. That is a challenge for us as a Government, but our task in redesigning and refreshing that support is to make sure, as all governments need to do, that the support we provide is appropriate for the needs of our economy at any particular time. He's right to say that the data that he's referring to in his question will be an important part of the evidence base for how we take forward that programme of support, and the reform of that programme. I hope, over the coming weeks, that we will be able to discuss more of that in detail in the Chamber as that work comes to fruition.
Rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd yr Aelod. Does gen i ddim llawer o ddiddordeb mewn mewnbynnau; mae gen i lawer mwy o ddiddordeb mewn canlyniadau o'r polisïau rydyn ni'n eu cyflwyno. Byddai'n well gen i gael fy mesur ar y rheini yn hytrach na'r mewnbynnau, felly rwy'n derbyn pwynt yr Aelod.
O ran cyflogadwyedd yn benodol, mae data da iawn am effeithiolrwydd yr ystod o bolisïau yr ydym wedi'u cefnogi yng Nghymru ers blynyddoedd lawer, ac mae hynny, fel y gwyddoch rwy'n siŵr, o edrych ar y tueddiadau yn nata'r SYG ers nifer o flynyddoedd, wedi dangos canlyniadau cadarnhaol iawn o ran cyflogadwyedd, Ond mae galw parhaus ar adeg o bwysau ariannol cynyddol. Mae hynny'n her i ni fel Llywodraeth, ond ein tasg wrth ailgynllunio ac adfywio'r gefnogaeth honno yw sicrhau, fel y mae angen i bob llywodraeth ei wneud, fod y gefnogaeth a ddarparwn yn briodol ar gyfer anghenion ein heconomi ar unrhyw adeg benodol. Mae'n iawn i ddweud y bydd y data y mae'n cyfeirio ato yn ei gwestiwn yn rhan bwysig o'r sylfaen dystiolaeth ar gyfer sut rydym yn bwrw ymlaen â'r rhaglen gymorth honno, a diwygio'r rhaglen honno. Gobeithio, dros yr wythnosau nesaf, y byddwn yn gallu trafod mwy o hynny yn fanwl yn y Siambr wrth i'r gwaith hwnnw ddwyn ffrwyth.
Dwi'n falch iawn eich bod chi wedi crybwyll y Gymraeg yn eich datganiad, rhywbeth wnaeth y Prif Weinidog ddim ei wneud pan wnaeth o wneud ei ddatganiad blaenoriaethau yr wythnos diwethaf, a sylwyd ar hynny gan nifer o bobl. Tra'n cytuno o ran eich sylwadau o ran cymunedau Cymraeg, yn amlwg fe ddylai'r iaith fod yn plethu i mewn i'ch holl flaenoriaethau economaidd. Felly, allwch chi amlinellu sut byddwch yn sicrhau hynny, ac a fyddwch chi'n rhoi datganiad cyffelyb yn fuan yn amlinellu eich blaenoriaethau o ran y Gymraeg?
I'm delighted that you mentioned the Welsh language in your statement, something the First Minister didn't do when he made his priorities statement last week, and that was noticed by many people. Whilst agreeing with your comments on Welsh-speaking communities, clearly the Welsh language should be intertwined into all of the Government's economic priorities. So, can you outline how you will ensure that that is the case, and will you be making a similar statement outlining your priorities in terms of the Welsh language?
Bydd elfen o gysondeb, o ran fy mlaenoriaethau gyda pholisi'r Gymraeg, gyda'r hyn sydd wedi bod yn y gorffennol, ond byddaf i'n hapus iawn i dderbyn gwahoddiad neu argymhelliad yr Aelod i wneud datganiad pellach os gwnaiff y Llywydd ganiatáu hynny.
O ran polisi'r Gymraeg a'r economi, yr hyn roeddwn i eisiau ei nodi oedd pa mor bwysig yw'r cyfle nawr o gael y ddau bortffolio ynghyd i allu sicrhau, fel mae Heledd Fychan yn dweud, ein bod ni'n plethu ac yn gwau'r Gymraeg drwy'r ystyriaethau economaidd yn ehangach. Mae Arfor yn bwysig, ac mae gwaith y comisiwn yn bwysig o ran cefnogi cymunedau sy'n gadarnleoedd, fel y byddem ni'n arfer eu galw nhw, ond mae wir yn bwysig bod hyn yn elfen dros yr economi yn gyfan gwbl. Mae elfennau cryf o hynny o ran y ddarpariaeth sgiliau, o ran y ddarpariaeth prentisiaethau, a gweithio gyda'r Coleg Cymraeg Cenedlaethol ac ati. Ac mae'r peth yn fwy integredig nawr bod y ddau yn yr un portffolio, felly bydd cyfleoedd pwysig, dwi'n credu, yn dod yn sgil hynny.
There will be an element of consistency, in terms of priorities for Welsh language policy, with what has been seen in the past, but I'll be very happy to accept the Member's invitation to make a further statement, if the Llywydd would accept it.
What I wanted to note in terms of the Welsh language and the economy is how important it is to have those two portfolios together to ensure, as Heledd Fychan said, that we dovetail the Welsh language in all parts of the economy. Arfor is important, the work of the commission is important in terms of supporting the communities that are heartlands, as we used to call them. It's important that this is an element throughout the economy. There are very robust elements of that in the skills provision and the apprenticeships provision, and working with the Coleg Cymraeg Cenedlaethol and so on. And it's more integrated now that it's in the same portfolio, and I think there will be important opportunities from that.
The Welsh economy is underweight in high-wage sectors such as life sciences, ICT and professional services, which is one of the reasons for the low gross value added and low median salary. Both Belfast and Edinburgh are in the UK's top 12 cities for ICT, but Swansea and Cardiff are not. Smaller English cities such as Bath and towns such as Reading are also in the top 12. What our economy needs is greater involvement of Welsh universities in developing employment in those sectors, especially life sciences; an ICT growth strategy to ensure Wales has its share of ICT jobs; and the further relocation of civil service jobs, at all levels, from London and the south-east of Wales. The Minister, like me, is very well aware of the crucial importance of the DVLA, the pensions agency and the land registry to our economy in the Swansea bay region, bringing relatively highly paid jobs. We need the continuation of iron and steel making to ensure the continuation of an integrated steel industry in Wales. Does the Minister agree with my analysis and suggested solutions?
Mae economi Cymru dan bwysau mewn sectorau cyflog uchel fel gwyddorau bywyd, TGCh a gwasanaethau proffesiynol, sy'n un o'r rhesymau dros y gwerth ychwanegol gros isel a'r cyflog canolrif isel. Mae Belfast a Chaeredin yn y 12 dinas orau yn y DU ar gyfer TGCh, ond nid yw Abertawe a Chaerdydd yn eu plith. Mae dinasoedd llai Lloegr fel Caerfaddon a threfi fel Reading hefyd yn y 12 uchaf. Yr hyn sydd ei angen ar ein heconomi yw mwy o gyfranogiad prifysgolion Cymru wrth ddatblygu cyflogaeth yn y sectorau hynny, yn enwedig gwyddorau bywyd; strategaeth twf TGCh i sicrhau bod gan Gymru ei chyfran o swyddi TGCh; ac adleoli swyddi gwasanaeth sifil ymhellach, ar bob lefel, o Lundain a de-ddwyrain Cymru. Mae'r Gweinidog, fel fi, yn ymwybodol iawn o bwysigrwydd hanfodol y DVLA, yr asiantaeth pensiynau a'r gofrestrfa tir i'n heconomi yn rhanbarth bae Abertawe, gan ddod â swyddi cyflog cymharol uchel. Mae angen i ni barhau i wneud haearn a dur er mwyn sicrhau parhad diwydiant dur integredig yng Nghymru. A yw'r Gweinidog yn cytuno â'm dadansoddiad a'r atebion a awgrymais?
I thank Mike Hedges. Can I just take up the point that he started his question with in relation to those key sectors that he spoke about? Actually, a feature of some of the successes that we have had in those sectors is the relationship between the founders of some of those businesses and having studied at Welsh universities—either coming back to Wales to establish a business or establishing a business on graduation. They have been in, as he described them, I think, high-value sectors. This is the point I was making in my statement. I think there is significant potential in the way that we have shown in relation to compound semiconductors, where there is a strong success story in making sure that there is a close alignment between Government, universities, businesses, investors and entrepreneurs around a small number of key economic priorities. There is strong evidence that that enables companies that can offer good well-paid employment to grow, and they will be Welsh success stories. So, that's the rational behind promoting that approach, and I think that he would agree with that.
Diolch yn fawr Mike Hedges. A gaf i fynd at y pwynt ar ddechrau ei gwestiwn mewn cysylltiad â'r sectorau allweddol hynny y soniodd amdanynt? A dweud y gwir, nodwedd rhai o'r llwyddiannau a gawsom yn y sectorau hynny yw'r berthynas rhwng sylfaenwyr rhai o'r busnesau hynny a oedd wedyn ar ôl astudio mewn prifysgolion yng Nghymru—naill ai yn dod yn ôl i Gymru i sefydlu busnes neu'n sefydlu busnes ar ôl graddio. Maent wedi bod, fel y disgrifiodd nhw, rwy'n credu, mewn sectorau gwerth uchel. Dyma'r pwynt yr oeddwn yn ei wneud yn fy natganiad. Rwy'n credu bod potensial sylweddol yn y ffordd yr ydym wedi'i dangos mewn cysylltiad â lled-ddargludyddion cyfansawdd, lle mae stori lwyddiant gref wrth sicrhau bod yna aliniad agos rhwng y Llywodraeth, prifysgolion, busnesau, buddsoddwyr ac entrepreneuriaid ynghylch nifer fach o flaenoriaethau economaidd allweddol. Mae tystiolaeth gref bod hynny'n galluogi cwmnïau sy'n gallu cynnig cyflogaeth dda sy'n talu'n dda i dyfu, a byddant yn straeon llwyddiant Cymreig. Felly, dyna'r rhesymeg y tu ôl i hyrwyddo'r dull hwnnw, a chredaf y byddai'n cytuno â hynny.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
I, like you, will be looking forward to a UK Government that has an industrial strategy, which is not what we've got at the moment. It seems to me handing money out to lose jobs without ensuring that you're going to get them back and firm commitments to make them stick is really not a strategy about anything.
Tony Blair was famously going all down to education, education, education. I hope you, Cabinet Secretary, are going to be focused on skills, skills, skills, because they are critical to all your other priorities, it seems to me—improving productivity, inward investment, and delivering on the opportunities from our transition to net zero. I heard you say that the net-zero skills plan is in its early stages, and I welcome your commitment to outcomes, not inputs.
Great work has been done by places like Coleg Llandrillo on apprenticeships, sadly disrupted, unfortunately, in the celebration of the graduation of many, many skilled people earlier this year. So, how do you plan to align your economic priorities, skills provision, and our vocational education offer seamlessly? My understanding is—
Byddaf i, fel chi, yn edrych ymlaen at Lywodraeth y DU sydd â strategaeth ddiwydiannol, nad oes gennym ni ar hyn o bryd. Mae'n ymddangos i mi nad yw rhoi arian i golli swyddi heb sicrhau eich bod yn mynd i'w cael yn ôl ac ymrwymiadau cadarn i'w cadw mewn gwirionedd yn strategaeth ar gyfer unrhyw beth.
Roedd Tony Blair yn enwog am sôn am bwysigrwydd addysg, addysg, addysg. Rwy'n gobeithio y byddwch chi, Ysgrifennydd Cabinet, yn canolbwyntio ar sgiliau, sgiliau, sgiliau, oherwydd eu bod yn hanfodol i'ch holl flaenoriaethau eraill, mae'n ymddangos i mi—gwella cynhyrchiant, mewnfuddsoddi, a chyflawni'r cyfleoedd wrth bontio i sero net. Clywais eich bod yn dweud bod y cynllun sgiliau sero net yn ei gamau cynnar, ac rwy'n croesawu eich ymrwymiad i ganlyniadau, nid mewnbynnau.
Gwnaed gwaith gwych gan leoedd fel Coleg Llandrillo ar brentisiaethau, yr amharwyd arno yn anffodus, i ddathlu bod llawer o bobl fedrus wedi graddio yn gynharach eleni. Felly, sut ydych chi'n bwriadu alinio eich blaenoriaethau economaidd, darpariaeth sgiliau, a'n cynnig addysg alwedigaethol yn ddi-dor? Fy nealltwriaeth yw—
Jenny, you need to conclude.
Jenny, mae'n rhaid i chi orffen.
—that there are only three approved frameworks for degree apprenticeships: construction, engineering, and IT. These are all important, but are all very male dominated.
—nad oes ond tair fframwaith cymeradwy ar gyfer prentisiaethau gradd: adeiladu, peirianneg, a TG. Mae'r rhain i gyd yn bwysig, ond dynion yw'r mwyafrif o'r prentisiaid.
Jenny, you need to conclude, please.
Jenny, mae angen i chi orffen, os gwelwch yn dda.
Is it the case that you need to legislate to develop a degree in care, a degree in public service administration, or a degree in skills required to redesign our roads to better meet the needs for all users?
A oes angen i chi ddeddfu i ddatblygu gradd mewn gofal, gradd mewn gweinyddu gwasanaethau cyhoeddus, neu radd mewn sgiliau sydd eu hangen i ailgynllunio ein ffyrdd i ddiwallu anghenion pob defnyddiwr yn well?
Thank you, Jenny.
Diolch yn fawr, Jenny.
These are crucial to improving productivity in our public services.
Mae'r rhain yn hanfodol i wella cynhyrchiant yn ein gwasanaethau cyhoeddus.
Thank you to Jenny Rathbone for that. I think, previously, I've said that I think that education is the best economic policy. I think it's absolutely at the heart of giving people those opportunities throughout life. There are other degree apprenticeships, by the way, but I think there's always a case for making sure that we are using that policy intervention to address the needs of our economy, so we'll keep that under review.
As I was saying, one of my ambitions in this portfolio—having come from the education portfolio, I understood some of the dimensions of the policy from that perspective—is that there is more potential for us to align the pre-16 education offer with the skills and the economic priorities. I will be looking forward to doing that, with my colleague the Cabinet Secretary for Education, over the coming months. I mentioned the Lusher review earlier, and at the heart of what Sharron Lusher was recommending to us as a Government is that we have a national approach to that, and I think that there’s a lot to commend that approach.
You mentioned Coleg Llandrillo, and I was there a few weeks ago with Carolyn Thomas, talking to the young apprentices there about their hopes for the future. They were working on renewables and wind turbines and so on, and the excitement that you get from talking to young people starting their careers in a sector that will be there until the end of their working lives and beyond is absolutely exciting, and that's why we are so committed to making sure young people in Wales have access to those apprenticeships.
Diolch i Jenny Rathbone am hynna. Rwy'n credu, yn flaenorol, fy mod wedi dweud mai addysg yw'r polisi economaidd gorau. Rwy'n credu ei fod wrth wraidd rhoi'r cyfleoedd hynny i bobl drwy gydol eu bywydau. Mae yna brentisiaethau gradd eraill, gyda llaw, ond rwy'n credu bod achos bob amser dros sicrhau ein bod yn defnyddio'r ymyrraeth bolisi honno i fynd i'r afael ag anghenion ein heconomi, felly byddwn yn parhau i adolygu hynny.
Fel roeddwn i'n dweud, un o fy uchelgeisiau yn y portffolio hwn—ar ôl dod o'r portffolio addysg, deallais rai o ddimensiynau'r polisi o'r safbwynt hwnnw—yw bod mwy o botensial i ni alinio'r cynnig addysg cyn-16 â'r sgiliau a'r blaenoriaethau economaidd. Byddaf yn edrych ymlaen at wneud hynny, gyda fy nghyd-Ysgrifennydd, yr Ysgrifennydd Cabinet dros Addysg, dros y misoedd nesaf. Soniais am adolygiad Lusher yn gynharach, ac wrth wraidd yr hyn yr oedd Sharron Lusher yn ei argymell i ni fel Llywodraeth yw bod gennym ddull gweithredu cenedlaethol ar gyfer hynny, ac rwy'n credu bod llawer i'w ganmol yn y dull hwnnw.
Fe sonioch chi am Goleg Llandrillo, ac roeddwn i yno ychydig wythnosau yn ôl gyda Carolyn Thomas, yn siarad â'r prentisiaid ifanc yno am eu gobeithion ar gyfer y dyfodol. Roedden nhw'n gweithio ar ynni adnewyddadwy a thyrbinau gwynt ac ati, ac mae'r cyffro rydych chi'n ei deimlo wrth siarad â phobl ifanc sy'n dechrau eu gyrfaoedd mewn sector a fydd yno tan ddiwedd eu hoes gwaith a thu hwnt yn gwbl gyffrous, a dyna pam rydyn ni mor ymrwymedig i sicrhau bod gan bobl ifanc yng Nghymru fynediad at y prentisiaethau hynny.
Ac yn olaf, Vikki Howells.
And finally, Vikki Howells.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and thank you, Cabinet Secretary, for your statement today, which touches on many issues that are key to driving our economy forwards. I note your reference to the need to provide more opportunities for well-paid work, and this chimes closely with two recent high-profile reports: the Industrial Communities Alliance report, 'More Jobs, Better Jobs, Closer to Home'; and the 'State of the Coalfields 2024', which was commissioned by the Coalfields Regeneration Trust. Cabinet Secretary, what analysis might you have made of these two reports, and how might their findings assist you with the strategies you intend to develop for the south Wales Valleys in particular?
Secondly, I note you reference to how joint working initiatives offer the best chance of success. This month the Cardiff capital region launched its northern Valleys initiative, a £50 million investment programme focused on businesses with high growth potential, in an effort to help transform the northern Valleys. So, how can Welsh Government engage with this programme to help ensure it dovetails with Welsh Government priorities and delivers the very best results for those communities?
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch, Ysgrifennydd Cabinet, am eich datganiad heddiw, sy'n cyffwrdd â llawer o faterion sy'n allweddol i ysgogi ein heconomi yn ei blaen. Nodaf eich cyfeiriad at yr angen i ddarparu mwy o gyfleoedd ar gyfer gwaith sy'n talu'n dda, ac mae hyn yn cyd-fynd yn agos â dau adroddiad proffil uchel diweddar: adroddiad y Gynghrair Cymunedau Diwydiannol, 'Mwy o Swyddi, Gwell Swyddi, Yn Nes at Gartref'; a 'Cyflwr y Meysydd Glo 2024', a gomisiynwyd gan Ymddiriedolaeth Adfywio'r Meysydd Glo. Ysgrifennydd Cabinet, pa ddadansoddiad y gallech fod wedi'i wneud o'r ddau adroddiad hyn, a sut allai eu canfyddiadau eich cynorthwyo gyda'r strategaethau rydych yn bwriadu eu datblygu ar gyfer cymoedd y de yn benodol?
Yn ail, nodaf eich bod yn cyfeirio at sut mae mentrau cydweithio yn cynnig y cyfle gorau o lwyddo. Y mis hwn lansiodd prifddinas-ranbarth Caerdydd ei menter Cymoedd y Gogledd, rhaglen fuddsoddi £50 miliwn sy'n canolbwyntio ar fusnesau sydd â photensial o dwf uchel, mewn ymdrech i helpu i drawsnewid cymoedd y gogledd. Felly, sut all Llywodraeth Cymru ymgysylltu â'r rhaglen hon i helpu i sicrhau ei bod yn cyd-fynd â blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ac yn sicrhau'r canlyniadau gorau un i'r cymunedau hynny?
I thank Vikki Howells for those important questions. I have not yet read the two reports that she referred to, but I know of the work that she does in relation to former coalfield communities, so I will make sure that I do read those. I think that a place-based approach to some of our interventions, in particular around some of our Valleys communities, is essential, and I do think that she is right to identify the work of the Cardiff capital region. I think that, working hand in hand—Welsh Government, local government and UK Government—is the best way of being able to deliver on our economic ambitions. We're very proud of the work we do as partners in the Cardiff capital region, and indeed in the other growth deals across Wales. I think that is the best way of making sure that we can communicate to people, both in Wales and outside Wales, our ambition to make Wales the best part of the UK to invest in and to work in as well.
Diolch i Vikki Howells am y cwestiynau pwysig yna. Nid wyf wedi darllen y ddau adroddiad y cyfeiriodd atynt eto, ond gwn am y gwaith y mae'n ei wneud mewn cysylltiad â hen gymunedau'r maes glo, felly fe wnaf sicrhau fy mod yn darllen y rheini. Rwy'n credu bod dull sy'n seiliedig ar le o ran ein hymyriadau, yn enwedig ynghylch rhai o gymunedau'r Cymoedd, yn hanfodol, ac rwy'n credu ei bod hi'n iawn i nodi gwaith prifddinas-ranbarth Caerdydd. Rwy'n credu mai gweithio law yn llaw—Llywodraeth Cymru, llywodraeth leol a Llywodraeth y DU—yw'r ffordd orau o allu cyflawni ein huchelgeisiau economaidd. Rydym yn falch iawn o'r gwaith a wnawn fel partneriaid ym mhrifddinas-ranbarth Caerdydd, ac yn wir yn y bargeinion twf eraill ledled Cymru. Credaf mai dyna'r ffordd orau o sicrhau ein bod yn gallu cyfleu i bobl, yng Nghymru a thu allan i Gymru, ein huchelgais i wneud Cymru y rhan orau o'r DU i fuddsoddi ynddi ac i weithio ynddi hefyd.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Eitem 6 heddiw yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Ogledd Cymru a Thrafnidiaeth ar y blaenoriaethau ar gyfer trafnidiaeth—gwrando, partneriaeth, gwneud newid. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Ken Skates.
Item 6 today is the statement by the Cabinet Secretary for North Wales and Transport on priorities for transport—listening, partnership, making change. I call on the Cabinet Secretary, Ken Skates.
Diolch, Dirprwy Lywydd. When I took up this role, I set my team three priorities: to listen, to work in partnership and to make change happen where it is needed. On 20 mph, we have started that listening. I have been clear in all my conversations that we will put communities at the heart of our thinking and that we will listen to the voices of all citizens.
As I set out in the Senedd last week, there is growing consensus on safe speeds in communities that we can build from. The Welsh Government continues to believe that 20 mph is the right speed limit in places such as near schools, hospitals, nurseries, community centres, play areas and in built-up residential areas. This is particularly the case when children and vulnerable people are in close contact with traffic. The principal objective of the policy is to enable people to feel safer in their communities through reducing collisions. What I am now doing is listening to what people want for the roads in their communities, and pressing ahead with refining the policy and getting the right speed on the right roads. To achieve this, we are initiating a number of actions.
The first element of my approach is to have a genuine programme of listening to people. Between now and July, we will listen to citizens, to bus drivers, emergency services, the police, young people, vulnerable people, businesses, and councillors in county, town and community councils, in order to understand their perspectives on road safety in residential areas. In the last week, I have met leaders and lead transport members from every local authority in Wales to reinforce my commitment to work with them, as the decision makers over speed limits on most roads. I am pleased that they have all agreed to work in partnership with me in the coming weeks and months.
The second element of my plan is to work in partnership with key bodies to prepare the ground for change. Councils are already looking at local roads where changes might be needed. As part of our listening programme, I will encourage people to get in touch with their local council to tell them where they think 20 mph should be targeted. Information on how you can do this will be available on the Welsh Government website. I will also work with town and community councils to make sure that their voices are part of this national conversation. Alongside this, Welsh Government will revise its exemptions guidance, again by working in partnership with councils.
I am pleased to inform Members today that my officials have asked the existing external review to bring their work to a rapid conclusion. I expect their final report within the next few weeks. I will publish it as soon as possible.
I'll then publish revised exceptions guidance by the summer. This will allow for local authorities to better target 20 mph on appropriate routes. I'm delighted to report today that, in order to support that process, we will draw on advice from the County Surveyors' Society Wales, who will also be available to provide advice and support on changes to all local authorities. Ultimately, the decision rests with the highway authority.
The third element is to then deliver the necessary changes on the ground. Once local authorities have worked with communities and new guidance is finalised, highway authorities will be able to commence the process of adjusting speed limits on relevant roads, and I expect this process to begin from September. Ultimately, the degree of change in each of our local authorities will not be determined by me and the Welsh Government, but by the public and councils, as the highway authority for most residential roads. And let me be clear on another important point that's emerged through my engagement with council leaders this week: I absolutely recognise the range of pressures facing our partners in local government, and this Government is committed to ensuring that they have the resources they need to implement change. We will not expect councils, who are facing difficult financial pressures, to cover the cost of adjusting routes back to 30 mph.
To summarise: we will listen, work in partnership with councils and support delivery of targeted change on the ground. This approach isn't limited to our work on speed limits. I'll continue to listen to people across Wales on transport issues that they face. We will strengthen partnerships with our regions, letting them shape their own transport priorities that work for their communities. And we will lobby the UK Governments, present and future, to do the same, and to invest as needed here. And we know that change is possible. We're starting to see the results of transforming the core Valleys lines. During the first full month of operating, rail services on the Treherbert line were on time 92.5 per cent of the time.
We are taking a very different approach in Wales: we're putting passengers first and ensuring our services meet the demands of when people both want and need to travel post COVID, and we are providing more services to allow them to do this. Thanks to our £800 million investment in a new fleet, passengers across Wales are now able to travel on new trains, and Transport for Wales services are today performing better than any other operator in Wales.
By reducing funding for operations, maintenance and renewals in cash terms, despite all the inflation that we've seen, the UK Government is directing a managed decline of Welsh rail infrastructure outside the CVL. Reduced asset reliability, more service-affecting failures and reduced reliability are expected, according to Network Rail, and it's only the Welsh Government's investment in new trains that will prevent this from having a more severe impact on performance and passengers in Wales.
We are also going to build new roads and improve our existing ones, but we'll raise the bar and build better than before. We'll use the most pioneering techniques from around the world. We'll also better design our transport networks to accommodate bus priority lanes, and I'm keen to look at how we can support more people to walk between home, bus stops and their final destinations.
If you're in any doubt about the future of roads, let me say this: the renewed A494 River Dee crossing will go ahead; the Mold Road improvements into Wrexham will go ahead; we have accepted the north Wales transport commission's recommendations for better traffic management around the Menai bridge. These are just three examples. In these, and other areas, we will proceed with plans that reflect the net-zero challenge that we face.
Alongside this, we'll continue to reform how our transport system is organised. In particular, our landmark bus Bill will correct the disastrous failure of privatisation in the mid-1980s. It will allow us to work with regions to design bus networks their communities need and put contracts in place to deliver them. I look forward to working with you all in partnership and hope you will join our mission to take Wales forward. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Pan wnes i ymgymryd â'r rôl hon, gosodais dair blaenoriaeth i'm tîm: gwrando, gweithio mewn partneriaeth a gwneud i newid ddigwydd lle mae ei angen. Ar 20 mya, rydym wedi dechrau gwrando. Rwyf wedi bod yn glir yn fy holl sgyrsiau y byddwn yn rhoi cymunedau wrth wraidd ein meddwl ac y byddwn yn gwrando ar leisiau pob dinesydd.
Fel y dywedais yn y Senedd yr wythnos diwethaf, mae consensws cynyddol ar gyflymder diogel mewn cymunedau y gallwn adeiladu arno. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i gredu mai 20 mya yw'r terfyn cyflymder cywir mewn mannau ger ysgolion, ysbytai, meithrinfeydd, canolfannau cymunedol, mannau chwarae ac mewn ardaloedd preswyl adeiledig. Mae hyn yn arbennig o wir pan fo plant a phobl agored i niwed mewn cysylltiad agos â thraffig. Prif amcan y polisi yw galluogi pobl i deimlo'n fwy diogel yn eu cymunedau drwy leihau gwrthdrawiadau. Yr hyn rwy'n ei wneud nawr yw gwrando ar yr hyn y mae pobl yn dymuno ei gael ar gyfer y ffyrdd yn eu cymunedau, a bwrw ymlaen â mireinio'r polisi a chael y cyflymder cywir ar y ffyrdd cywir. Er mwyn cyflawni hyn, rydym yn cychwyn nifer o gamau.
Elfen gyntaf fy null gweithredu yw cael rhaglen wirioneddol o wrando ar bobl. Rhwng nawr a mis Gorffennaf, byddwn yn gwrando ar ddinasyddion, gyrwyr bysiau, gwasanaethau brys, yr heddlu, pobl ifanc, pobl agored i niwed, busnesau a chynghorwyr mewn cynghorau sir, tref a chymuned, er mwyn deall eu safbwyntiau ar ddiogelwch ar y ffyrdd mewn ardaloedd preswyl. Yn ystod yr wythnos ddiwethaf, rwyf wedi cwrdd ag arweinwyr ac aelodau trafnidiaeth arweiniol o bob awdurdod lleol yng Nghymru i atgyfnerthu fy ymrwymiad i weithio gyda nhw, fel y rhai sy'n gwneud penderfyniadau dros derfynau cyflymder ar y rhan fwyaf o ffyrdd. Rwy'n falch eu bod i gyd wedi cytuno i weithio mewn partneriaeth â mi yn ystod yr wythnosau a'r misoedd nesaf.
Ail elfen fy nghynllun yw gweithio mewn partneriaeth â chyrff allweddol i baratoi'r tir ar gyfer newid. Mae cynghorau eisoes yn edrych ar ffyrdd lleol lle gallai fod angen newidiadau. Fel rhan o'n rhaglen wrando, byddaf yn annog pobl i gysylltu â'u cyngor lleol i ddweud wrthynt ble maen nhw'n credu y dylid targedu 20 mya. Bydd gwybodaeth am sut y gallwch wneud hyn ar gael ar wefan Llywodraeth Cymru. Byddaf hefyd yn gweithio gyda chynghorau tref a chymuned i sicrhau bod eu lleisiau'n rhan o'r sgwrs genedlaethol hon. Ochr yn ochr â hyn, bydd Llywodraeth Cymru yn adolygu ei chanllawiau eithrio, eto trwy weithio mewn partneriaeth â chynghorau.
Rwy'n falch o roi gwybod i'r Aelodau heddiw fod fy swyddogion wedi gofyn i'r adolygiad allanol presennol ddod â'i waith i ben yn gyflym. Rwy'n disgwyl yr adroddiad terfynol o fewn yr wythnosau nesaf. Byddaf yn ei gyhoeddi cyn gynted â phosibl.
Byddaf wedyn yn cyhoeddi canllawiau eithrio diwygiedig erbyn yr haf. Bydd hyn yn caniatáu i awdurdodau lleol dargedu 20 mya yn well ar lwybrau priodol. Mae'n bleser gennyf adrodd heddiw, er mwyn cefnogi'r broses honno, y byddwn yn defnyddio cyngor gan Gymdeithas Syrfewyr Sirol Cymru, a fydd hefyd ar gael i roi cyngor a chymorth ar newidiadau i bob awdurdod lleol. Yn y pen draw, mae'r penderfyniad yn nwylo'r awdurdod priffyrdd.
Y drydedd elfen wedyn yw cyflawni'r newidiadau angenrheidiol ar lawr gwlad. Unwaith y bydd awdurdodau lleol wedi gweithio gyda chymunedau a bod canllawiau newydd wedi'u cwblhau, bydd awdurdodau priffyrdd yn gallu dechrau'r broses o addasu terfynau cyflymder ar ffyrdd perthnasol, ac rwy'n disgwyl i'r broses hon ddechrau o fis Medi. Yn y pen draw, ni fydd y newid ym mhob un o'n hawdurdodau lleol yn cael ei bennu gennyf i a Llywodraeth Cymru, ond gan y cyhoedd a chynghorau, fel yr awdurdod priffyrdd ar gyfer y rhan fwyaf o ffyrdd preswyl. A gadewch imi fod yn glir ar bwynt pwysig arall sydd wedi dod i'r amlwg trwy fy ymgysylltiad ag arweinwyr cynghorau yr wythnos hon: rwy'n cydnabod yn llwyr yr ystod o bwysau sy'n wynebu ein partneriaid mewn llywodraeth leol, ac mae'r Llywodraeth hon wedi ymrwymo i sicrhau bod ganddynt yr adnoddau sydd eu hangen arnynt i weithredu newid. Ni fyddwn yn disgwyl i gynghorau, sy'n wynebu pwysau ariannol anodd, dalu cost addasu llwybrau yn ôl i 30 mya.
I grynhoi: byddwn yn gwrando, yn gweithio mewn partneriaeth â chynghorau ac yn cefnogi'r gwaith o gyflawni newid wedi'i dargedu ar lawr gwlad. Nid yw'r dull hwn wedi'i gyfyngu i'n gwaith ar derfynau cyflymder. Byddaf yn parhau i wrando ar bobl ledled Cymru ar faterion trafnidiaeth y maent yn eu hwynebu. Byddwn yn cryfhau partneriaethau â'n rhanbarthau, gan eu galluogi i lunio eu blaenoriaethau trafnidiaeth eu hunain sy'n gweithio i'w cymunedau. A byddwn yn lobïo Llywodraethau'r DU, y presennol a'r dyfodol, i wneud yr un peth, ac i fuddsoddi yn ôl yr angen yma. Rydym yn gwybod bod newid yn bosibl. Rydym ni'n dechrau gweld canlyniadau trawsnewid Llinellau Craidd y Cymoedd. Yn ystod y mis llawn cyntaf o weithredu, roedd gwasanaethau rheilffordd ar reilffordd Treherbert ar amser 92.5 y cant o'r amser.
Rydym yn mabwysiadu dull gwahanol iawn yng Nghymru: rydym yn rhoi teithwyr yn gyntaf ac yn sicrhau bod ein gwasanaethau'n cwrdd â gofynion megis pryd mae pobl eisiau ac angen teithio ar ôl COVID, ac rydym yn darparu mwy o wasanaethau i'w galluogi i wneud hyn. Diolch i'n buddsoddiad o £800 miliwn mewn fflyd newydd, mae teithwyr ledled Cymru bellach yn gallu teithio ar drenau newydd, ac mae gwasanaethau Trafnidiaeth Cymru heddiw yn perfformio'n well nag unrhyw weithredwr arall yng Nghymru.
Drwy leihau cyllid ar gyfer gweithrediadau, cynnal a chadw ac adnewyddu mewn termau arian parod, er gwaethaf yr holl chwyddiant a welsom, mae Llywodraeth y DU yn arwain dirywiad rheoledig o seilwaith rheilffyrdd Cymru y tu allan i Linellau Craidd y Cymoedd. Disgwylir llai o ddibynadwyedd asedau, mwy o fethiannau sy'n effeithio ar wasanaethau a llai o ddibynadwyedd yn ôl Network Rail, a dim ond buddsoddiad Llywodraeth Cymru mewn trenau newydd fydd yn atal hyn rhag cael effaith fwy difrifol ar berfformiad a theithwyr yng Nghymru.
Rydym hefyd yn mynd i adeiladu ffyrdd newydd a gwella'r rhai presennol, ond byddwn yn codi safon ac yn adeiladu'n well nag o'r blaen. Byddwn yn defnyddio'r technegau mwyaf arloesol o bob cwr o'r byd. Byddwn hefyd yn dylunio'n well ein rhwydweithiau trafnidiaeth i ddarparu ar gyfer lonydd blaenoriaeth bysiau, ac rwy'n awyddus i edrych ar sut y gallwn gefnogi mwy o bobl i gerdded rhwng eu cartref, safleoedd bws a'u cyrchfannau terfynol.
Os oes gennych unrhyw amheuaeth ynghylch dyfodol ffyrdd, gadewch imi ddweud hyn: bydd croesfan newydd yr A494 dros Afon Dyfrdwy yn mynd yn ei blaen; bydd gwelliannau Ffordd Yr Wyddgrug i Wrecsam yn mynd yn eu blaen; rydym wedi derbyn argymhellion Comisiwn Trafnidiaeth Gogledd Cymru ar gyfer rheoli traffig yn well yng nghyffiniau pont Menai. Dim ond tair enghraifft yw'r rhain. Yn y meysydd hyn, a meysydd eraill, byddwn yn bwrw ymlaen â chynlluniau sy'n adlewyrchu'r her sero net sy'n ein hwynebu.
Ochr yn ochr â hyn, byddwn yn parhau i ddiwygio sut mae ein system drafnidiaeth yn cael ei threfnu. Yn benodol, bydd ein Bil bws nodedig yn cywiro methiant trychinebus preifateiddio yng nghanol y 1980au. Bydd yn caniatáu i ni weithio gyda rhanbarthau i ddylunio rhwydweithiau bysiau y mae eu cymunedau eu hangen a rhoi contractau ar waith i'w cyflawni. Edrychaf ymlaen at weithio gyda chi i gyd mewn partneriaeth a gobeithio y byddwch yn ymuno â'n cenhadaeth i symud Cymru ymlaen. Diolch.
There are a large number of individuals who wish to speak. How many I get through depends on yourselves keeping to your time and also the Minister on being succinct in his answers. Natasha Asghar.
Mae nifer fawr o bobl eisiau siarad. Mae faint rydw i'n llwyddo i'w galw yn dibynnu arnoch chi'n cadw at eich amser ac ar y Gweinidog yn ateb yn gryno. Natasha Asghar.
Thank you so much, Deputy Presiding Officer, and I'd like to thank the Cabinet Secretary for this afternoon's statement. It's clear from the rhetoric that this Welsh Government has finally cottoned on to the fact that the 20 mph policy has been a complete shambles. Whilst I'm genuinely delighted to see the Cabinet Secretary has come round to the Welsh Conservative way of thinking with a targeted approach, for me personally it doesn't go far enough. We do need to see the Government return Wales's default speed limit to 30 mph with exceptions made for 20 mph rather than the other way round. Sadly, Cabinet Secretary, with all due respect, following your statement last week, your words have in fact caused significant confusion, with many residents' groups and organisations who are now under the impression that Welsh roads will be returned to 30 mph following the statement today, but that simply isn't the case, is it? Cabinet Secretary, can you confirm just for the benefit of people across Wales that this Government will not be rescinding the 20 mph policy today? A simple 'yes' or 'no' will suffice, because if you're not completely overhauling this policy, and the Government isn't, sadly, truly listening to the public, and despite all the warm words coming forward, nothing is changing as of today.
I appreciate that you are speeding up the review and have committed to listening to the people, but you can't ignore the fact that just under half a million people across the country have made their views on this £33 million project abundantly clear: they simply don't want it. One of the main things that have upset and angered a lot of constituents was your predecessor's and the previous Government's lack of consultation with the public. They understandably felt ignored and neglected. You say the Welsh Government is going to listen to citizens, bus drivers, emergency services, councils and businesses, amongst others, between now and July, and I'm truly thrilled that you're doing this. Whilst I really do, sincerely, with every ounce of my soul, welcome this approach, that's a lot of people that you're going to be engaging with in such a short space of time, so how can you be confident that you're going to encapsulate the views of the people of Wales in a relatively short time frame? You've listed some of the groups that you're engaging with, but can I also please urge you to speak with groups like the Road Haulage Association?
Cabinet Secretary, you're making all the right noises; you're saying all the right things about listening and engaging with the public and other organisations, but how is it going to work? That's my question. How are you going to be having these conversations? Will you be inviting written representations? Will you be going into communities all across Wales and hold public meetings to hear residents' views? Let's not forget, previously, the Welsh Government engaged with the public over this very policy, and it was claimed that 60 per cent people actually supported 20 mph. And then it turned out that just a mere 1,002 people actually took part in the consultation to begin with. So, Cabinet Secretary, this Government needs to ensure it goes further in the pursuit of true feelings of the public this time round. As far as I'm concerned, if this Government was truly planning on listening to the people of Wales, then it would accept this law has been a mistake and rescind it. Anything less, I'm afraid, is just paying lip service. And let's be clear, imposing a policy, then deciding to take on board the public's view is not the way the Government should be operating, but fair enough. Government should engage with the public on a policy, tweak it in light of comments, and then roll with it.
One of the things people have found frustrating about this policy—and there are lots—is the process of contacting local authorities to submit suggestions of roads that should be returned to 30 mph. Each local authority seems to have a different process and it isn't always easy to contact them. Therefore, will you commit to streamlining the process for appeals and requests to be submitted? In the name of fairness, perhaps—and this is a suggestion—a uniform process for all councils across Wales would be the best approach. This would make things a lot easier and help restore the public's faith and confidence in the Government, as well as the local council when it comes to this policy.
We also know another big issue with this 20 mph scheme was the confusion around guidance given to local authorities by the Welsh Government when it came to implementing this policy was made slightly unclear. Now, Cabinet Secretary, how will you ensure the same error isn't repeated again when issuing revised guidance to Welsh councils? We all know that councils are rightly going to have a say in shaping this policy, given they’re the ones that we call ‘the boots on the ground’. From the conversations you've had with council leaders so far, combined with your knowledge, to what scale are you expecting the guidance for local authorities to change, as this will have a direct impact on the number of roads changing, and the cost? The cost of these changes, as you said, will be met by the Welsh Government, therefore do you or your officials have a rough estimate as to how much this is going to cost? We're told here in this Chamber time and time again that the Welsh Government is cash-strapped, and this isn’t a dig—please rest assured when I say this—as I’m really happy that you're somewhat rowing back on this policy, but I wonder if you could outline where this additional money is going to be coming from. I am happy to hear the Welsh Government's road building ban appears to be coming to an end, with a pledge to build some important road infrastructure projects. You've listed a few here today, Cabinet Secretary, but it mustn't stop there. We need to see schemes, and you mentioned the third Menai crossing, and a Dinas Powys bypass and Chepstow bypass would be very welcome and do need to be delivered.
Cabinet Secretary, you've committed to improving our existing roads, something the Welsh Conservatives have long again called for and committed to using the most pioneering techniques from around the world. Can you please outline what some of these—
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a hoffwn ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am ddatganiad y prynhawn yma. Mae'n amlwg o'r rhethreg fod Llywodraeth Cymru o'r diwedd wedi tynnu sylw at y ffaith bod y polisi 20 mya wedi bod yn draed moch llwyr. Er fy mod yn wirioneddol falch o weld bod yr Ysgrifennydd Cabinet erbyn hyn yn cydymdeimlo â safbwynt y Ceidwadwyr Cymreig sef mabwysiadu dull o dargedu, i mi'n bersonol, nid yw'n mynd yn ddigon pell. Mae angen i ni weld y Llywodraeth yn dychwelyd terfyn cyflymder diofyn Cymru i 30 mya gydag eithriadau 20 mya yn hytrach na'r gwrthwyneb. Yn anffodus, Ysgrifennydd Cabinet, gyda phob parch, yn dilyn eich datganiad yr wythnos diwethaf, mae eich geiriau mewn gwirionedd wedi achosi dryswch sylweddol, gyda grwpiau a sefydliadau llawer o drigolion bellach o dan yr argraff y bydd ffyrdd Cymru yn cael eu dychwelyd i 30 mya yn dilyn y datganiad heddiw, ond nid yw hynny'n wir, nac ydi? Ysgrifennydd Cabinet, a allwch gadarnhau er budd pobl ledled Cymru na fydd y Llywodraeth hon yn diddymu'r polisi 20 mya heddiw? Gwnaiff 'bydd' neu 'na fydd' y tro, oherwydd os nad ydych chi'n ailwampio'r polisi hwn yn llwyr, ac nid yw'r Llywodraeth, yn anffodus, yn gwrando ar y cyhoedd yn wirioneddol, ac er gwaethaf yr holl eiriau cynnes sydd i'w clywed, does dim byd yn newid heddiw.
Rwy'n gwerthfawrogi eich bod yn cyflymu'r adolygiad ac wedi ymrwymo i wrando ar y bobl, ond ni allwch anwybyddu'r ffaith bod ychydig llai na hanner miliwn o bobl ledled y wlad wedi lleisio eu barn ar y prosiect £33 miliwn hwn yn gwbl glir: yn syml, nid ydynt eisiau hwn. Un o'r prif bethau sydd wedi cynhyrfu a gwylltio llawer o etholwyr oedd diffyg ymgynghori eich rhagflaenydd a'r Llywodraeth flaenorol gyda'r cyhoedd. Yn ddealladwy, roeddent yn teimlo eu bod yn cael eu hanwybyddu a'u hesgeuluso. Rydych chi'n dweud bod Llywodraeth Cymru yn mynd i wrando ar ddinasyddion, gyrwyr bysiau, gwasanaethau brys, cynghorau a busnesau, ymhlith eraill, rhwng nawr a Gorffennaf, ac rydw i wrth fy modd eich bod chi'n gwneud hyn. Er fy mod i wir yn croesawu'r dull hwn o waelod fy nghalon, dyna lawer iawn o bobl rydych chi'n mynd i ymgysylltu â nhw mewn cyfnod mor fyr, felly sut allwch chi fod yn ffyddiog eich bod chi'n mynd i grynhoi barn pobl Cymru mewn cyfnod cymharol fyr? Rydych chi wedi rhestru rhai o'r grwpiau rydych chi'n ymgysylltu â nhw, ond a gaf i hefyd eich annog chi i siarad â grwpiau fel y Gymdeithas Cludo ar y Ffyrdd?
Ysgrifennydd Cabinet, rydych chi'n gwneud yr holl synau cywir; rydych chi'n dweud yr holl bethau iawn am wrando ac ymgysylltu â'r cyhoedd a sefydliadau eraill, ond sut mae'n mynd i weithio? Dyna fy nghwestiwn i. Sut fyddwch chi'n cael y sgyrsiau hyn? A wnewch chi wahodd sylwadau ysgrifenedig? A fyddwch yn mynd i gymunedau ledled Cymru ac yn cynnal cyfarfodydd cyhoeddus i glywed barn preswylwyr? Gadewch i ni beidio ag anghofio, yn flaenorol, fod Llywodraeth Cymru wedi ymgysylltu â'r cyhoedd ynghylch yr union bolisi hwn, a honnwyd bod 60 y cant o bobl yn cefnogi 20 mya mewn gwirionedd. Ac yna daeth yn amlwg mai dim ond 1,002 o bobl a gymerodd ran yn yr ymgynghoriad i ddechrau. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, mae angen i'r Llywodraeth hon sicrhau ei bod yn mynd ymhellach wrth geisio gwir deimladau'r cyhoedd y tro hwn. Cyn belled ag yr wyf i yn y cwestiwn, os yw'r Llywodraeth hon yn wirioneddol yn bwriadu gwrando ar bobl Cymru, yna byddai'n derbyn bod y gyfraith hon wedi bod yn gamgymeriad ac yn ei diddymu. Mae unrhyw beth llai, rwy'n ofni, yn sylw arwynebol yn unig. A gadewch i ni fod yn glir, nid gosod polisi, yna penderfynu ystyried barn y cyhoedd yw'r ffordd y dylai'r Llywodraeth fod yn gweithredu, ond dyna fe. Dylai'r llywodraeth ymgysylltu â'r cyhoedd ar bolisi, ei fireinio ar ol cael sylwadau, ac yna ei gyflwyno.
Un o'r pethau mae pobl wedi ei ganfod yn rhwystredig ynghylch y polisi hwn—ac mae 'na lawer—yw'r broses o gysylltu ag awdurdodau lleol i gyflwyno awgrymiadau o ran y ffyrdd y dylid eu dychwelyd i 30 mya. Mae'n ymddangos bod gan bob awdurdod lleol broses wahanol ac nid yw bob amser yn hawdd cysylltu â nhw. Felly, a wnewch chi ymrwymo i symleiddio'r broses ar gyfer cyflwyno apeliadau a cheisiadau? Yn enw tegwch, efallai—ac awgrym yw hwn—mai proses unffurf i bob cyngor ar draws Cymru fyddai'r dull gorau. Byddai hyn yn gwneud pethau'n llawer haws ac yn helpu i adfer ffydd a hyder y cyhoedd yn y Llywodraeth, yn ogystal â'r cyngor lleol o ran y polisi hwn.
Rydym hefyd yn gwybod mai problem fawr arall ynghylch y cynllun 20 mya hwn oedd y dryswch ynghylch canllawiau a roddwyd i awdurdodau lleol gan Lywodraeth Cymru o ran gweithredu'r polisi hwn a oedd ychydig yn aneglur. Nawr, Ysgrifennydd Cabinet, sut y byddwch chi'n sicrhau nad yw'r un camgymeriad yn cael ei ailadrodd eto wrth gyhoeddi canllawiau diwygiedig i gynghorau Cymru? Rydym i gyd yn gwybod bod cynghorau'n mynd i gael dweud eu dweud wrth lunio'r polisi hwn, o ystyried mai nhw yw'r rhai yr ydym yn cyfeirio atynt fel 'yr esgidiau ar lawr gwlad'. O'r sgyrsiau rydych chi wedi'u cael gydag arweinwyr cynghorau hyd yn hyn, ynghyd â'ch gwybodaeth, i ba raddau ydych chi'n disgwyl i'r canllawiau i awdurdodau lleol newid, gan y bydd hyn yn cael effaith uniongyrchol ar nifer y ffyrdd sy'n newid, a'r gost? Bydd cost y newidiadau hyn, fel y dywedoch, yn cael ei thalu gan Lywodraeth Cymru, felly a oes gennych chi neu'ch swyddogion amcangyfrif bras o ran faint mae hyn yn mynd i gostio? Cawn wybod yma yn y Siambr hon dro ar ôl tro fod Llywodraeth Cymru yn brin o arian, ac nid rhoi pwniad bach yw hwn—byddwch yn dawel eich meddwl pan ddywedaf hyn—gan fy mod yn hapus iawn eich bod wedi newid eich meddwl rywfaint ynghylch y polisi hwn, ond tybed a allech chi amlinellu o ble y daw'r arian ychwanegol hwn. Rwy'n falch o glywed bod gwaharddiad adeiladu ffyrdd Llywodraeth Cymru yn dod i ben, gydag addewid i adeiladu rhai prosiectau seilwaith ffyrdd pwysig. Rydych chi wedi rhestru ychydig yma heddiw, Ysgrifennydd Cabinet, ond rhaid iddo beidio â stopio yn y fan honno. Mae angen i ni weld cynlluniau, a sonioch am drydedd groesfan Menai, a byddai croeso mawr i ffordd osgoi Dinas Powys a ffordd osgoi Cas-gwent ac mae angen eu cyflawni.
Ysgrifennydd Cabinet, rydych wedi ymrwymo i wella ein ffyrdd presennol, rhywbeth y mae'r Ceidwadwyr Cymreig wedi galw amdano ers tro byd ac wedi ymrwymo i ddefnyddio'r technegau mwyaf arloesol o bob cwr o'r byd. Allwch chi amlinellu beth yw rhai o'r rhain—
You need to conclude now, please.
Mae angen i chi ddod i ben nawr, os gwelwch yn dda.
Just briefly touching on—
Dim ond crybwyll yn fyr—
Now, please.
Nawr, os gwelwch yn dda.
—and I'm conscious of time, just how is the Cabinet Secretary—[Interruption.] The bus franchising will be answering the bus industry's prayers. Instead of making—
—ac rwy'n ymwybodol o amser, sut yn union mae'r Ysgrifennydd Cabinet—[Torri ar draws.] Bydd masnachfreinio gwasanaethau bysiau yn ateb gweddïau'r diwydiant bysiau. Yn lle gwneud—
No. No, I've asked for time—[Interruption.] This is—[Interruption.] No, Natasha. There are lots of people who want to speak. You have to stick to your time, otherwise no-one is going to be called, including your colleagues.
Na. Na, rwyf wedi gofyn ers tro—[Torri ar draws.] Dyma—[Torri ar draws.] Na, Natasha. Mae llawer o bobl eisiau siarad. Mae'n rhaid i chi gadw at eich amser, fel arall ni fydd unrhyw un yn cael ei alw, gan gynnwys eich cyd-Aelodau.
I understand. I completely understand. So, Minister, please answer the questions as to how you're going to get Wales going forward and get Wales moving again. That's it.
Rwy'n deall. Rwy'n deall yn llwyr. Felly, Gweinidog, os gwelwch yn dda atebwch y cwestiynau ynglŷn â sut rydych chi'n mynd i sicrhau bod Cymru yn symud ymlaen eto. Dyna fe.
May I thank the Conservative spokesperson for her valuable contribution to this statement? Let's just build on the consensus that we reached last week, first of all. We all agree that 20 mph works really well where it matters most. Outside schools, hospitals, in heavily built-up areas, where children are coming into close contact with motorised vehicles, it works; the 20 mph policy works in those areas, and it will remain. But we also accept, do we not, across the Chamber, that on certain routes it hasn't been appropriate, and we will move swiftly, at the least cost, to correct that.
Now, there are two options on the table—two options—one, the Welsh Government's option, which is by far the quickest and the least expensive, or the Conservative position, which I think is being maintained, which is to get rid of the 20 mph policy, have every single 20 mph road returned back to 30 mph everywhere and anywhere, and then to use traffic regulation orders—[Interruption.] No, TROs, they'd have to use TROs, it's the only means available, to then return 30 mph routes back to 20 mph outside schools, outside hospitals, outside play areas. It would cost £3,500 per road. At the last count, there were 148,000 streets in Wales. They would bankrupt Wales, in all likelihood several councils, and they'd also tie up councils for years upon years in bureaucracy and red tape. We want to bring consensus where there is disagreement. [Interruption.] I would welcome the Conservatives' agreement that we have the plans to do just that.
A gaf i ddiolch i lefarydd y Ceidwadwyr am ei chyfraniad gwerthfawr i'r datganiad hwn? Gadewch i ni adeiladu ar y consensws y gwnaethom ei gyrraedd yr wythnos diwethaf, yn gyntaf oll. Rydym i gyd yn cytuno bod 20 mya yn gweithio'n dda iawn lle mae'n bwysig iawn. Y tu allan i ysgolion, ysbytai, mewn ardaloedd adeiledig, lle mae plant yn dod i gysylltiad agos â cherbydau modur, mae'n gweithio; mae'r polisi 20 mya yn gweithio yn yr ardaloedd hynny, a bydd yn parhau. Ond rydym hefyd yn derbyn, onid ydym, ar draws y Siambr, ar rai llwybrau nid yw wedi bod yn briodol, a byddwn yn symud yn gyflym, am y gost leiaf, i gywiro hynny.
Nawr, mae dau opsiwn ar y bwrdd—dau opsiwn—un, opsiwn Llywodraeth Cymru, sef y cyflymaf a'r lleiaf drud o bell ffordd, neu safbwynt y Ceidwadwyr, yn fy marn i, sef cael gwared â'r polisi 20 mya, troi pob un ffordd 20 mya yn ôl i 30 mya ym mhobman, unrhyw fan, ac yna defnyddio gorchmynion rheoleiddio traffig—[Torri ar draws.] Na, gorchmynion rheoleiddio traffig, byddai'n rhaid iddynt ddefnyddio'r rhain, dyma'r unig fodd sydd ar gael i ddychwelyd llwybrau 30 mya yn ôl i 20 mya y tu allan i ysgolion, y tu allan i ysbytai, y tu allan i fannau chwarae. Byddai'n costio £3,500 y ffordd. Ar y cyfrif diwethaf, roedd 148,000 o strydoedd yng Nghymru. Bydden nhw'n gwneud Cymru yn fethdalwr, ac yn ôl pob tebyg, sawl cyngor, a bydden nhw hefyd yn clymu cynghorau am flynyddoedd ar ôl blynyddoedd mewn biwrocratiaeth. Rydym eisiau consensws lle mae anghytundeb. [Torri ar draws.] Byddwn yn croesawu cytundeb y Ceidwadwyr bod gennym y cynlluniau i wneud yn union hynny.
Cabinet Secretary, one second. I would like to listen to the Cabinet Secretary, so if all Members on all sides would allow the Cabinet Secretary to give the answer, it would be very helpful. Cabinet Secretary.
Ysgrifennydd Cabinet, un eiliad. Hoffwn wrando ar yr Ysgrifennydd Cabinet, felly pe bai pob Aelod ar bob ochr yn caniatáu i'r Ysgrifennydd Cabinet roi'r ateb, byddai'n ddefnyddiol iawn. Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I was trying to deliver that in the most convivial manner possible and in a way that shows humility, I hope, in a way that shows compassion, and in a way that shows that we are responding to the public. If only UK Tories could do the same. No humility on crashing the economy, no acceptance of the incompetence on HS2, and, certainly, in the way that climate change and asylum is being weaponised by the Prime Minister, zero compassion as well.
In terms of the conversations that are going to take place, organisations such as the Road Haulage Association are already scheduled to meet with me. This will be a major exercise in bringing as many interested parties and as many people together to reach a point of consensus, where people agree on that consensus we agreed on last week that, in the right places, 20 mph works. Where adjustments need to be made, they will be, with revised guidance and with financial support from the Welsh Government.
Now, I will be going into communities. I spoke with The Leader newspaper just earlier today, and I've said I will join them in Buckley, which was one of the pilot schemes. I love Buckley. I spent many, many Saturday evenings at the Tivoli ballroom growing up. I really, really like Buckley, and I wish to visit there as soon as I can to look at how it's operating on the ground and also to look at the routes that people wish to see revert back to 30 mph.
There is one more important point that I'd like to make on this: we need to have a consistent approach across Wales, not just for the listening exercise, which I agree with the Member on, but also in terms of the application. Convening the county surveyors is designed to do just that, to make sure that councils have the confidence and the support to be able to apply reversions in a consistent, sensible way whilst listening to the public at all times.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Roeddwn i'n ceisio cyflawni hynny yn y modd mwyaf siriol posib ac mewn ffordd sy'n dangos gostyngeiddrwydd, gobeithio, mewn ffordd sy'n dangos trugaredd, ac mewn ffordd sy'n dangos ein bod yn ymateb i'r cyhoedd. Pe bai Torïaid y DU dim ond yn gallu gwneud yr un peth. Dim gostyngeiddrwydd yn sgil chwalu'r economi, dim derbyn y bu anghymhwysedd difrifol ynghylch HS2, ac, yn sicr, yn y ffordd y mae newid hinsawdd a lloches yn cael eu defnyddio fel arfau gan Brif Weinidog y DU, dim tosturi ychwaith.
O ran y sgyrsiau sy'n mynd i ddigwydd, mae sefydliadau fel y Gymdeithas Gludo ar y Ffyrdd eisoes wedi'u trefnu i gwrdd â mi. Bydd hwn yn ymarfer mawr i ddod â chymaint o bartïon â diddordeb a chynifer o bobl ynghyd i gyrraedd consensws, lle mae pobl yn cytuno ar y consensws hwnnw y cytunwyd arno yr wythnos diwethaf, bod 20 mya yn gweithio, yn y mannau cywir. Lle mae angen gwneud addasiadau, byddant yn cael eu gwneud, gyda chanllawiau diwygiedig a gyda chefnogaeth ariannol gan Lywodraeth Cymru.
Nawr, byddaf yn mynd i mewn i gymunedau. Siaradais â phapur newydd The Leader ychydig yn gynharach heddiw, ac rwyf wedi dweud y byddaf yn ymuno â nhw ym Mwcle, a oedd yn un o'r cynlluniau treialu. Rwy'n hoff iawn o Fwcle. Treuliais lawer, lawer o nosweithiau Sadwrn yn neuadd ddawns Tivoli pan oeddwn yn tyfu i fyny. Rwyf wir yn hoffi Bwcle, ac rwyf eisiau ymweld â'r lle cyn gynted ag y gallaf i edrych sut mae'n gweithredu ar lawr gwlad a hefyd i edrych ar y llwybrau y mae pobl eisiau eu gweld yn dychwelyd i 30 mya.
Mae un pwynt pwysicach yr hoffwn ei wneud ynglŷn â hyn: mae angen i ni fod â dull cyson ar draws Cymru, nid yn unig ar gyfer yr ymarfer gwrando, yr wyf yn cytuno ag ef arno, ond hefyd o ran y cais. Bwriad cynnull y syrfewyr sirol yw gwneud yn union hynny, i sicrhau bod gan gynghorau yr hyder a'r gefnogaeth i allu rhoi dychweliadau ar waith mewn ffordd gyson a synhwyrol wrth wrando ar y cyhoedd bob amser.
Yn gyntaf, hoffwn eich croesawu chi unwaith eto i'r rôl hon. Rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda chi.
First, I'd like to welcome you once again to this role. I look forward to working with you.
I'd like to set out some of the areas where we feel that there should be priority. I've raised already my concerns about the Welsh Government's decision not to pursue legal action about HS2. HS2's tracks don't travel into Wales at all, but we are paying for it all the same. Because of some trickery in the Treasury, it has been branded a project for England and Wales—a sham of a decision, clearly disprovable by anyone with a map and a modicum of common sense, a compass and a conscience. I'd ask again why the Welsh Government is not challenging this designation in law. Why won't you pursue this in the courts? This isn't simply a stand to take on principle—billions of pounds are at stake; our Government should be demanding them, because that money would have a material effect on improving our own transport services.
Cabinet Secretary, that brings me to another key priority: sustainable bus funding. Our bus services have been cut drastically, prices have gone up. In communities like rural areas, like parts of the Valleys as well, where train lines don't reach, many people are reliant on bus services, but more and more they're failing to get to people to get them where they need to be and to get them home. Now, I'm a huge supporter of investment in rail. I also don't think that should be done at the expense of bus services. So, how will you square those priorities, please?
Now, I'd be keen to work with you to see more being done on transport safety, and you touched on this. I was delighted some weeks ago to have a legislative proposal passed by the Senedd to improve street lighting at and near major stations and bus stops, improved accessibility, to look at the feasibility of an expectation on public transport providers that they should get vulnerable passengers to a place of safety after dark when services are cancelled. I'd be really keen to work with you and your department to maintain momentum on those issues.
And talking about safety again, I will turn to 20 mph. Now, I agree with you that the implementation of this policy had its flaws; it's led to confusion, it led to frustration. A Plaid Cymru amendment was passed by this Senedd six months ago calling for a continuous review of the policy's implementation, for improved guidance and powers for councils to redesignate roads to 30 mph in those areas where 20 mph doesn't make sense and to listen to local concerns. Could you confirm that the Government is now acting on that Plaid Cymru amendment that was passed?
Now, there were problems, but I don't want us to lose sight either of how radical this policy is. Sustrans have written to MSs pointing out that a four-year-old child was knocked down and killed in Birmingham a few short days ago. She was playing on the pavement outside a playground; she should have been safe. There will be voices, loud voices, who'll try to persuade us that it's only outside schools that children need to be kept safe, forgetting, perhaps, that children don't live in schools. They live on streets, they play on streets, their lives are just as precious and as vulnerable on streets. I'd implore you, please, and I know that there are loud voices, but, please, the voices of those who'll be most affected by this are still too young to be heard loudly.
Finally, I call on the Government to reconsider the decision it's made on learner transport. Too many children are being let down by this decision. I am particularly concerned about how it'll affect Welsh-medium schools, again, in communities like the Valleys that have larger catchment areas. If we're going to reach a million Welsh speakers, we have to make it easier, not more difficult, for parents who don't speak Welsh themselves to take that step to send their children to Welsh-medium education. We can't make it more difficult for them to get there, or none of us will end up where we want or need to be.
Hoffwn nodi rhai o'r meysydd lle teimlwn ni y dylid bod blaenoriaeth. Rwyf eisoes wedi mynegi fy mhryderon ynghylch penderfyniad Llywodraeth Cymru i beidio â mynd ar drywydd camau cyfreithiol ynghylch HS2. Nid yw cledrau HS2 yn teithio i Gymru o gwbl, ond rydyn ni'n dal i dalu amdano. Oherwydd rhyw dwyll yn y Trysorlys, mae wedi ei frandio yn brosiect ar gyfer Cymru a Lloegr—penderfyniad llawn twyll, yn amlwg yn wrthbrofadwy i unrhyw un sydd â map a'r mymryn lleiaf o synnwyr cyffredin, cwmpawd a chydwybod. Gofynnaf eto pam nad yw Llywodraeth Cymru yn herio'r dynodiad hwn mewn cyfraith. Pam na wnewch chi wneud hyn yn y llysoedd? Nid dim ond safiad i'w gymryd ar egwyddor yw hwn—mae biliynau o bunnoedd yn y fantol; dylai ein Llywodraeth fod yn mynnu hynny, oherwydd byddai'r arian hwnnw'n cael effaith sylweddol ar wella ein gwasanaethau trafnidiaeth ein hunain.
Ysgrifennydd Cabinet, mae hyn yn dod â fi at flaenoriaeth allweddol arall: cyllid bysiau cynaliadwy. Mae ein gwasanaethau bws wedi cael eu torri'n sylweddol, mae prisiau wedi cynyddu. Mewn cymunedau fel ardaloedd gwledig, fel rhannau o'r Cymoedd hefyd, lle nad yw llinellau trên yn cyrraedd, mae llawer o bobl yn ddibynnol ar wasanaethau bysiau, ond fwyfwy maen nhw'n methu â chyrraedd pobl er mwyn eu cludo i le mae angen iddyn nhw fod a'u cludo nôl adref. Nawr, rwy'n gefnogwr enfawr o fuddsoddiad mewn rheilffyrdd. Nid wyf ychwaith yn credu y dylid gwneud hynny ar draul gwasanaethau bws. Felly, sut y byddwch chi'n cysoni'r blaenoriaethau hynny, os gwelwch yn dda?
Nawr, byddwn yn awyddus i weithio gyda chi i weld mwy yn cael ei wneud ar ddiogelwch trafnidiaeth, ac fe wnaethoch chi gyffwrdd â hyn. Roeddwn wrth fy modd rai wythnosau yn ôl i gael cynnig deddfwriaethol wedi'i basio gan y Senedd i wella goleuadau stryd mewn prif orsafoedd ac yn agos atynt ac mewn prif safleoedd bws, gwell hygyrchedd, i edrych ar ymarferoldeb disgwyliad ar ddarparwyr trafnidiaeth gyhoeddus y dylent gludo teithwyr agored i niwed i le diogel ar ôl iddi dywyllu pan gaiff gwasanaethau eu canslo. Byddwn yn awyddus iawn i weithio gyda chi a'ch adran i gynnal momentwm ar y materion hynny.
A sôn am ddiogelwch eto, fe drof at 20 mya. Nawr, rwy'n cytuno â chi bod gan weithrediad y polisi hwn ei ddiffygion; mae wedi arwain at ddryswch, arweiniodd at rwystredigaeth. Cafodd gwelliant Plaid Cymru ei basio gan y Senedd hon chwe mis yn ôl yn galw am adolygiad parhaus o weithrediad y polisi, am well arweiniad a phwerau i gynghorau ailddynodi ffyrdd i 30 mya yn yr ardaloedd hynny lle nad yw 20 mya yn gwneud synnwyr ac i wrando ar bryderon lleol. A allwch gadarnhau bod y Llywodraeth bellach yn gweithredu ar y gwelliant hwnnw gan Blaid Cymru a basiwyd?
Nawr, roedd problemau, ond nid wyf eisiau i ni golli golwg chwaith ar ba mor radical yw'r polisi hwn. Mae Sustrans wedi ysgrifennu at ASau yn nodi y lladdwyd plentyn bach pedair oed mewn damwain yn Birmingham ychydig ddyddiau yn ôl. Roedd hi'n chwarae ar y palmant y tu allan i faes chwarae; dylai hi fod wedi bod yn ddiogel. Bydd lleisiau, lleisiau uchel, a fydd yn ceisio ein perswadio mai dim ond y tu allan i ysgolion y mae angen cadw plant yn ddiogel, gan anghofio, efallai, nad yw plant yn byw mewn ysgolion. Maen nhw'n byw ar strydoedd, maen nhw'n chwarae ar strydoedd, mae eu bywydau yr un mor werthfawr ac mor agored i niwed ar strydoedd. Byddwn yn erfyn arnoch chi, os gwelwch yn dda, a gwn fod lleisiau uchel, ond, os gwelwch yn dda, mae lleisiau'r rhai yr effeithir fwyaf arnynt gan hyn yn dal yn rhy ifanc i gael eu clywed yn uchel.
Yn olaf, galwaf ar y Llywodraeth i ailystyried y penderfyniad y mae wedi'i wneud ar gludiant i ddysgwyr. Mae gormod o blant yn cael eu siomi gan y penderfyniad hwn. Rwy'n arbennig o bryderus ynghylch sut y bydd yn effeithio ar ysgolion cyfrwng Cymraeg, unwaith eto, mewn cymunedau fel y Cymoedd sydd â dalgylchoedd mwy. Os ydyn ni'n mynd i gyrraedd miliwn o siaradwyr Cymraeg, mae'n rhaid i ni ei gwneud hi'n haws, nid yn anoddach, i rieni nad ydynt yn siarad Cymraeg eu hunain gymryd y cam hwnnw i anfon eu plant i addysg Gymraeg. Allwn ni ddim ei gwneud hi'n anoddach iddyn nhw gyrraedd yno, neu ni fydd yr un ohonom yn y pen draw yn y lle rydyn ni eisiau neu angen bod.
Can I thank Delyth Jewell for her contribution as well today? I am looking forward to working with opposition spokespeople in areas of their concern specific to their parties and their particular geographical areas. I'm also looking forward to working with Members across the Chamber to explore solutions for the challenges that we face and that the people that we serve face on a daily basis.
In terms of bus funding, I think it's an incredibly valuable point that the Member makes, that bus services are absolutely vital for many people in our society. One in five people just don't have access to any other means of transport. For them, the bus is simply not a choice, it is the only available transport, so it's vitally important that we create a bridge through to reregulation. Once we've had the bus Bill passed by this Senedd, and I hope that all parties support that legislation, we will be able to design a system where we put passengers ahead of profit. In the meanwhile, we have to create a bridge to that period. Transport for Wales are working very closely with bus operators and with local authorities looking at how we can use existing resources and identify further resources to improve bus services across Wales.
In terms of safety for women and girls, just today I've had a report from the Rail Delivery Group that they would like to conduct work in this very area. I'm looking forward to learning more shortly, when I meet with them, on what their work entails and what the likely outcomes will be, and I hope that this might be something that we can discuss in further detail when we meet later this week. I also think that we have reached a point, I genuinely do, on 20 mph where there is consensus that, in those areas where children are at risk—and you're right, it's not just outside schools—where children are at risk, where vulnerable people are at risk, where the elderly are at risk, where people walking and cycling are at risk, we need to ensure that they are protected. We need to help people feel safer in their communities. And of course, where there are routes identified by the people we serve and by local authorities that perhaps should return to 30 mph, we will assist in that endeavour. But the principle of making Wales safer stands, and I think that that is supported, in spite of some of the rhetoric, by the majority, the vast majority, of Members here.
In terms of learner transport, this is an area of concern that is on a long list of subjects that should be attracting further resource, even though our budgets keep dwindling. It is something that I wish to approach with great sympathy and empathy, but it is a reality that we face incredibly stretching times insofar as Welsh budgets are concerned.
And finally, with regard to HS2, the legal advice was very clear that we would likely fail. When you take legal advice of that nature, you have to judge whether it would be sensible and prudent for the public purse to pursue something that you know will be lost. That said, we should have benefited from £350 million to date. There are huge prizes to be won if a UK Government—and I doubt it'll be the present one, but if a future UK Government—commits to investing in Welsh rail infrastructure as is needed and as we are owed; huge benefits could be accrued from this in the north, in the south, in mid and in west Wales.
A gaf i ddiolch i Delyth Jewell am ei chyfraniad hefyd heddiw? Rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda llefarwyr yr wrthblaid mewn meysydd y maen nhw'n pryderu amdanyn nhw sy'n benodol i'w pleidiau a'u hardaloedd daearyddol penodol. Rwyf hefyd yn edrych ymlaen at weithio gydag Aelodau ar draws y Siambr i archwilio atebion ar gyfer yr heriau sy'n ein hwynebu ac y mae'r bobl yr ydym ni'n eu gwasanaethu yn eu hwynebu o ddydd i ddydd.
O ran cyllid bysiau, credaf ei fod yn bwynt hynod werthfawr y mae'r Aelod yn ei wneud, bod gwasanaethau bysiau yn gwbl hanfodol i lawer o bobl yn ein cymdeithas. Nid oes gan un o bob pump o bobl fynediad at unrhyw ddull arall o deithio. Iddyn nhw, nid dewis yw'r bws, dyma'r unig drafnidiaeth sydd ar gael, felly mae'n hanfodol bwysig ein bod yn creu pont wrth symud tuag at ailreoleiddio. Unwaith y bydd y Bil bysiau wedi'i basio gan y Senedd hon, a gobeithiaf y bydd pob plaid yn cefnogi'r ddeddfwriaeth honno, byddwn yn gallu dylunio system lle rydym yn rhoi teithwyr cyn elw. Yn y cyfamser, mae'n rhaid i ni greu pont i'r cyfnod hwnnw. Mae Trafnidiaeth Cymru yn gweithio'n agos iawn gyda chwmnïau bysiau a gydag awdurdodau lleol yn edrych ar sut y gallwn ni ddefnyddio'r adnoddau presennol a dynodi rhagor o adnoddau i wella gwasanaethau bysiau ledled Cymru.
O ran diogelwch i fenywod a merched, cefais adroddiad heddiw gan y Grŵp Cyflenwi Rheilffyrdd yr hoffent wneud gwaith yn yr union faes hwn. Rwy'n edrych ymlaen at ddysgu yn fuan, pan fyddaf yn cwrdd â nhw, beth mae eu gwaith yn ei olygu a beth fydd y canlyniadau tebygol, a gobeithio y gallai hyn fod yn rhywbeth y gallwn ni ei drafod yn fanylach pan fyddwn yn cyfarfod yn ddiweddarach yr wythnos hon. Credaf hefyd ein bod ni wedi cyrraedd pwynt, ydw yn wir, o ran y terfyn 20 mya lle mae consensws fod, yn yr ardaloedd hynny lle mae plant mewn perygl—ac rydych chi'n gywir, nid dim ond tu allan i ysgolion yw hynny—lle mae plant mewn perygl, lle mae pobl fregus mewn perygl, lle mae'r henoed mewn perygl, lle mae pobl yn cerdded a beicio mewn perygl, mae'n rhaid i ni sicrhau eu bod yn cael eu diogelu. Mae angen i ni helpu pobl i deimlo'n fwy diogel yn eu cymunedau. Ac wrth gwrs, lle mae yna ffyrdd wedi'u nodi gan y bobl rydym ni'n eu gwasanaethu a chan awdurdodau lleol a ddylai ddychwelyd i 30 mya efallai, byddwn yn cynorthwyo yn yr ymdrech honno. Ond mae'r egwyddor o wneud Cymru'n fwy diogel yn sefyll, a chredaf fod hynny'n cael ei gefnogi, er gwaethaf peth o'r rhethreg, gan y mwyafrif, y mwyafrif helaeth, o'r Aelodau yma.
O ran trafnidiaeth i ddysgwyr, mae hwn yn faes sy'n peri pryder sydd ar restr hir o bynciau a ddylai fod yn denu rhagor o adnoddau, er bod ein cyllidebau'n parhau i leihau. Mae'n rhywbeth yr hoffwn i fynd i'r afael ag ef gyda chydymdeimlad ac empathi mawr, ond y gwir amdani yw ein bod yn wynebu amseroedd o brysur bwyso difrifol o ran cyllidebau Cymru.
Ac yn olaf, o ran HS2, roedd y cyngor cyfreithiol yn glir iawn y byddem yn debygol o fethu. Pan fyddwch yn cymryd cyngor cyfreithiol o'r natur honno, mae'n rhaid i chi farnu a fyddai'n synhwyrol ac yn ddoeth i'r pwrs cyhoeddus parhau â rhywbeth rydych chi'n gwybod fydd yn aflwyddianus. Wedi dweud hynny, fe ddylem ni fod wedi elwa o £350 miliwn hyd yma. Mae gwobrau enfawr i'w hennill os bydd Llywodraeth y DU—ac rwy'n amau mai'r un bresennol fydd honno, ond os yw Llywodraeth y DU yn y dyfodol—yn ymrwymo i fuddsoddi yn seilwaith rheilffyrdd Cymru fel sydd ei angen ac fel sy'n ddyledus inni; byddai manteision enfawr i'w cael o hyn yn y gogledd, yn y de, yng nghanolbarth ac yng ngorllewin Cymru.
The movement to 20 mph zones was happening well before the default 20 mph speed limit was introduced. In areas where there were not 20 mph zones, chicanes, speed bumps and other means of slowing traffic were being introduced.
I've been told by constituents, 'There is no need for speed limits; let drivers decide', that death and severe injury is a price worth paying for 30 mph, and, saddest of all that, if a child gets knocked over and killed, 'Well, it's their fault.' I support 20 mph on estate roads and areas of older housing. A and B roads are different; that is why they're classified as such. And I'm requesting that decisions on speed limits on A and B roads are decided by local authorities without any Welsh Government guidance.
Does the Minister agree that, on public transport, there needs to be a rebalancing of support between buses and rail? To most of my constituents, public transport means buses and, as the Minister is well aware, over 80 per cent of public transport journeys are made by bus. Privatisation has failed for bus users and I'm looking forward to the bus Bill.
Roedd y symudiad i barthau 20 mya yn digwydd ymhell cyn cyflwyno'r terfyn cyflymder diofyn o 20 mya. Mewn ardaloedd lle nad oedd parthau 20 mya, roedd rhwystrau igam-ogam, twmpathau arafu a dulliau eraill o arafu traffig yn cael eu cyflwyno.
Mae etholwyr wedi dweud wrthyf i, 'Nid oes angen terfynau cyflymder; gadewch i yrwyr benderfynu', bod marwolaeth ac anaf difrifol yn bris sy'n werth ei dalu am 30 mya, ac, y peth tristaf i gyd, os yw plentyn yn cael ei daro a'i ladd, 'Wel, eu bai nhw yw hynny.' Rwy'n cefnogi 20 mya ar ffyrdd mewn ystadau ac ardaloedd o dai hŷn. Mae ffyrdd A a B yn wahanol; dyna pam eu bod yn cael eu dosbarthu felly. Ac rwy'n gofyn i awdurdodau lleol benderfynu ar benderfyniadau ar derfynau cyflymder ar ffyrdd A a B heb unrhyw ganllawiau gan Lywodraeth Cymru.
A yw'r Gweinidog yn cytuno, o ran trafnidiaeth gyhoeddus, bod angen ail-gydbwyso cymorth rhwng bysiau a'r rheilffyrdd? I'r rhan fwyaf o fy etholwyr, mae trafnidiaeth gyhoeddus yn golygu bysiau, ac fel y gŵyr y Gweinidog, mae dros 80 y cant o deithiau trafnidiaeth gyhoeddus yn cael eu gwneud ar fws. Mae preifateiddio wedi methu ar gyfer defnyddwyr bysiau ac rwy'n edrych ymlaen at y Bil bysiau.
Can I thank Mike Hedges for his comments? They are very, very difficult to disagree with or to find any fault with. I would agree that we do need to identify means of improving bus provision across Wales, and that will be done in conjunction with our pursuit of the legislation that is so desperately needed. The privatisation of bus services in the mid 1980s was an absolute disaster, a great mistake, but we will correct it with our legislation, and we will look for any and every way to improve bus services for the people of Wales in the meantime.
I also think, in terms of 20 mph, of course, 20 mph zones were around before the policy was introduced and I seem to recall, a few years ago, Members of this Chamber rushing to have photos taken, shouting that '20's plenty', but who now oppose the policy. I think it's absolutely essential, though, that we do calm down and cool down the rhetoric over this from all sides, because I believe that we can reach a point where there is consensus across the country that, where 20 mph works, it works really well in protecting people and should remain, and, where it doesn't work, corrections can be made.
A gaf i ddiolch i Mike Hedges am ei sylwadau? Maen nhw'n anodd iawn, iawn i anghytuno â nhw neu i ganfod unrhyw ddiffyg ynddynt. Byddwn i'n cytuno bod angen i ni nodi ffyrdd o wella darpariaeth bysiau ledled Cymru, a bydd hynny'n cael ei wneud ar y cyd â'n gwaith o bwyso am y ddeddfwriaeth sydd ei hangen mor daer arnom ni. Roedd preifateiddio gwasanaethau bysiau yng nghanol yr 1980au yn drychineb llwyr, yn gamgymeriad mawr, ond byddwn yn ei gywiro gyda'n deddfwriaeth, a byddwn yn edrych am unrhyw ffordd i wella gwasanaethau bysiau i bobl Cymru yn y cyfamser.
Rwyf hefyd yn credu, o ran 20 mya, wrth gwrs, fod parthau 20 mya yn bodoli cyn i'r polisi gael ei gyflwyno ac mae'n ymddangos fy mod yn cofio, rai blynyddoedd yn ôl, Aelodau'r Siambr hon yn rhuthro i gael tynnu lluniau, gan weiddi fod 'ugain yn ddigon', ond sydd bellach yn gwrthwynebu'r polisi. Rwy'n credu ei bod hi'n gwbl hanfodol, serch hynny, ein bod ni yn ymbwyllo ac yn rhoi ffrwyn ar y rhethreg dros hyn ar bob ochr, oherwydd credaf y gallwn ni gyrraedd sefyllfa lle mae consensws ledled y wlad, lle mae 20 mya yn gweithio, ei fod yn gweithio'n dda iawn wrth amddiffyn pobl ac y dylai aros, a, lle nad yw'n gweithio, gellir gwneud cywiriadau.
Thank you for your statement, Minister. I'm just interested to know how your guidance and your process might address some other road restriction speed limits as well, such as 30 mph and 40 mph. So, for example, there are many 30 mph zones that are more appropriate to be 40 mph, and 40 mph zones to be 30 mph. For example, if I travel along the trunk road in mid Wales, very similar hamlets, one is currently 20 mph and one is 40 mph. In my view, it would be far more sensible if both were to be 30 mph. So, just to understand how that could be addressed in the statement that you've outlined today, Minister.
Also, over the last 13 years, my experience of being a local member is that often I get representations made from town or community councils, and county councillors, and I'm asked to make representations on their behalf. If it's a trunk road, I make them to Welsh Government Ministers. The usual answer that I get back is, 'Well, we'll look at this at the next roads review, which takes place in so many years' time.' If I write to local authorities, the answer that I get back is, 'We don't really have the current funds available.' So, how, in this process, can you make it easier, where there is clear local support through the town, community, local Senedd Members, to make an alteration to a road restriction, and that isn't the same response that I have just outlined to you?
Diolch am eich datganiad, Gweinidog. Mae gen i ddiddordeb gwybod sut y gallai eich canllawiau a'ch proses fynd i'r afael â rhai cyfyngiadau cyflymder eraill ar y ffyrdd hefyd, fel 30 mya a 40 mya. Felly, er enghraifft, mae yna lawer o barthau 30 mya sy'n fwy priodol i fod yn 40 mya, a pharthau 40 mya i fod yn 30 mya. Er enghraifft, os ydw i'n teithio ar hyd y gefnffordd yng nghanolbarth Cymru, pentrefannau tebyg iawn, mae un ar hyn o bryd yn 20 mya ac mae un yn 40 mya. Yn fy marn i, byddai'n llawer mwy synhwyrol petai'r ddau yn 30 mya. Felly, dim ond i ddeall sut y gellid mynd i'r afael â hynny yn y datganiad rydych chi wedi'i amlinellu heddiw, Gweinidog.
Yn ogystal, dros y 13 mlynedd diwethaf, fy mhrofiad o fod yn aelod lleol yw fy mod yn aml yn cael sylwadau gan gynghorau tref neu gymuned, a chynghorwyr sir, a gofynnir i mi gyflwyno sylwadau ar eu rhan. Os yw'n gefnffordd, rwy'n gwneud hynny i Weinidogion Llywodraeth Cymru. Yr ateb arferol y byddaf yn ei gael yn ôl yw, 'Wel, byddwn yn edrych ar hyn yn yr adolygiad ffyrdd nesaf, sy'n digwydd ymhen hyn a hyn o flynyddoedd.' Os byddaf yn ysgrifennu at awdurdodau lleol, yr ateb a gaf yn ôl yw, 'Does gennym ni mo'r arian ar gael ar hyn o bryd mewn gwirionedd.' Felly, sut, yn y broses hon, y gallwch ei gwneud hi'n haws, lle mae cefnogaeth leol glir drwy'r dref, y gymuned, Aelodau'r Senedd leol, i wneud newidiadau i gyfyngiad ar y ffyrdd, ac nad yw'r un ymateb ag yr wyf newydd ei amlinellu i chi?
Well, can I thank Russell George for his contribution? I had a conversation with another of your colleagues, Darren Millar, this afternoon, regarding a trunk road through his constituency. It's in Llanferres. Three of my nephews went to school in Llanferres, and I know that area very well. It's currently 40 mph, and Darren Millar would like to see it reduced to 30 mph. So would I. I think that it would make great sense in terms of road safety.
There are other routes like that across Wales that perhaps should be reduced in speed. The most appropriate means of doing that would be through TROs. Now, it's accepted across all parties, I think, that the legislation that underpins traffic regulation orders is clunky and not fit for purpose. That is legislation that currently sits with the UK Government. It is reserved responsibility that applies to it. So, we would wish to see a Government in the future amend the problems that were created through the Act that underpins traffic regulation orders.
In the meantime, there are two challenges facing local authorities. One is funding, which I have already rehearsed, and the second is the actual process and the volume of requests for routes to be changed. So, I will make representations to UK Government Ministers concerning the Act from which traffic regulation orders stem, in the hope that we can have a far more streamlined and efficient means of changing speed limits across the UK in the future.
Wel, a gaf i ddiolch i Russell George am ei gyfraniad? Cefais sgwrs gydag un arall o'ch cyd-Aelodau, Darren Millar, y prynhawn yma, ynglŷn â chefnffordd drwy ei etholaeth. Mae yn Llanferres. Aeth tri o fy neiaint i'r ysgol yn Llanferres, ac rwy'n adnabod yr ardal honno'n dda iawn. Ar hyn o bryd mae'n 40 mya, a hoffai Darren Millar ei weld yn gostwng i 30 mya. Byddwn i hefyd. Rwy'n credu y byddai'n gwneud synnwyr mawr o ran diogelwch ar y ffyrdd.
Mae yna ddarnau eraill o ffyrdd fel yna ar draws Cymru y dylid eu lleihau mewn cyflymder efallai. Y ffordd fwyaf priodol o wneud hynny fyddai trwy orchmynion rheoleiddio traffig. Nawr, mae pob plaid yn derbyn, rwy'n credu, bod y ddeddfwriaeth sy'n sail i orchmynion rheoleiddio traffig yn drwsgl ac nad yw'n addas i'r diben. Mae honno'n ddeddfwriaeth y mae Llywodraeth y DU yn gyfrifol amdani ar hyn o bryd. Mae'n gyfrifoldeb a gadwyd yn ôl sy'n berthnasol iddo. Felly, fe hoffem ni weld Llywodraeth yn y dyfodol yn diwygio'r problemau a grëwyd drwy'r Ddeddf sy'n sail i orchmynion rheoleiddio traffig.
Yn y cyfamser, mae dwy broblem yn wynebu awdurdodau lleol. Un yw cyllid, yr wyf eisoes wedi'i chrybwyll, a'r ail yw'r broses ei hun a nifer y ceisiadau am newid cyflymder darnau o ffyrdd. Felly, byddaf yn cyflwyno sylwadau i Weinidogion Llywodraeth y DU ynghylch y Ddeddf y mae gorchmynion rheoleiddio traffig yn deillio ohoni, yn y gobaith y gallwn ni gael ffordd llawer symlach ac effeithlon o newid cyfyngiadau cyflymder ledled y DU yn y dyfodol.
I welcome today's statement. Can I focus my comments on buses, please? I was pleased to hear in your response the acknowledgement that this is the only mode of transport for a number of people in our communities. I know that it is often one of the complaints, because it then impacts on people being able to reach medical appointments, which then means missed appointments, and so on. We do need to ensure that there is a focus, so I welcome the comments by Mike Hedges as well, because getting this right has to be a priority to tackle isolation within our communities as well.
I would also like to build on the point made by Delyth Jewell around the learner travel measure, and ask can you please work with the Cabinet Secretary for Education to see if there's anything that we can do to ensure that those children who are missing school currently because they can't afford to go on a bus—. There are changes coming in, in places like Rhondda Cynon Taf, which will mean that fewer pupils are eligible. Can you please work to ensure that no child misses a day of school because they can't afford the bus?
Rwy'n croesawu datganiad heddiw. A gaf i ganolbwyntio fy sylwadau ar fysiau, os gwelwch yn dda? Roeddwn yn falch o glywed yn eich ymateb y gydnabyddiaeth mai dyma'r unig ffordd o deithio i nifer o bobl yn ein cymunedau. Rwy'n gwybod ei fod yn aml yn un o'r cwynion, achos mae'n effeithio wedyn ar bobl yn gallu cyrraedd apwyntiadau meddygol, sydd wedyn yn golygu methu apwyntiadau, ac yn y blaen. Mae angen i ni sicrhau bod pwyslais, felly rwy'n croesawu'r sylwadau gan Mike Hedges hefyd, oherwydd mae'n rhaid blaenoriaethu cael hyn yn iawn i fynd i'r afael ag ynysu yn ein cymunedau hefyd.
Hoffwn hefyd ategu'r pwynt a wnaed gan Delyth Jewell ynghylch mesur teithio dysgwyr, a gofyn a allwch chi weithio gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg i weld a oes unrhyw beth y gallwn ni ei wneud i sicrhau bod y plant hynny sy'n colli'r ysgol ar hyn o bryd oherwydd na allan nhw fforddio mynd ar fws—. Mae newidiadau ar y gorwel, mewn llefydd fel Rhondda Cynon Taf, fydd yn golygu bod llai o ddisgyblion yn gymwys. A allwch chi weithio i sicrhau nad oes unrhyw blentyn yn colli diwrnod ysgol oherwydd nad yw'n gallu fforddio'r bws?
Yes, I can assure the Member that I will work very closely with the education Cabinet Secretary on the future of learner travel. It is something that I know Lynne Neagle is very, very concerned by—the need to ensure that we reduce absenteeism within school, which is often associated with other factors, but can be down to a lack of availability of transport. It's still a fact, I'm afraid, that in parts of Wales, up to 20 per cent of young people can't even get to their job interview because they can't afford or access public transport, predominantly in areas only served by bus services.
Please let me assure you that the future of buses in Wales is one of my very top priorities. Improving public transport is absolutely vital in ensuring that people have an alternative to the car. If we are to ensure that we get modal shift, we have to make sure that there is a twenty-first century public transport system that offers hope and opportunity to all people in Wales.
Gallaf, fe allaf sicrhau'r Aelod y byddaf yn gweithio'n agos iawn gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros addysg ar ddyfodol teithio dysgwyr. Mae'n rhywbeth rwy'n gwybod bod Lynne Neagle yn bryderus iawn, iawn amdano—yr angen i sicrhau ein bod yn lleihau absenoldeb yn yr ysgol, sy'n aml yn gysylltiedig â ffactorau eraill, ond sy'n gallu bod oherwydd bod diffyg trafnidiaeth ar gael. Mae'n ffaith o hyd, mae gen i ofn, mewn rhannau o Gymru, na all hyd at 20 y cant o bobl ifanc hyd yn oed gyrraedd eu cyfweliad swydd oherwydd nad ydyn nhw'n gallu fforddio na chael mynediad i drafnidiaeth gyhoeddus, yn bennaf mewn ardaloedd lle mae yna wasanaethau bysiau yn unig.
Gadewch i mi eich sicrhau bod dyfodol bysiau yng Nghymru yn un o'm prif flaenoriaethau. Mae gwella trafnidiaeth gyhoeddus yn gwbl hanfodol er mwyn sicrhau bod pobl yn cael dewis arall i'r car. Os ydym ni am sicrhau ein bod yn cael newid moddol, mae'n rhaid i ni sicrhau bod yna system drafnidiaeth gyhoeddus addas i'r unfed ganrif ar hugain sy'n cynnig gobaith a chyfle i bawb yng Nghymru.
I can think of three reasons why this policy needs amending. First of all, there is a road in my constituency that is 20 mph, and almost everyone agrees it should be 30 mph. There are barely any houses on it, and people are just ignoring the speed limit, which undermines the whole 20 mph ethos. There's a road in my constituency that is 60 mph and has three houses on it, and should really be, at that point, 20 mph. And there are industrial estates that the bus companies have said should be 30 mph, not 20 mph, because they are slowing down their routes. Those three examples, I've raised with the council, and each time, the response is, 'We can't do it, because the guidance won't let us.' So, there's clearly a need to review this guidance, to sort this problem out, but also, importantly, involve local ward councillors in this decision, of whatever party. You know that they're going to be very closely—or the best councillors, anyway—in touch with residents, and having them involved in the discussion will help bring further relevant change that will resolve some of the problems with the introduction of this policy.
Gallaf feddwl am dri rheswm pam mae angen diwygio'r polisi hwn. Yn gyntaf oll, mae yna ffordd yn fy etholaeth sy'n 20 mya, ac mae bron pawb yn cytuno y dylai fod yn 30 mya. Prin fod unrhyw dai arni, ac mae pobl ond yn anwybyddu'r terfyn cyflymder, sy'n tanseilio holl ethos yr 20 mya. Mae yna ffordd yn fy etholaeth i sy'n 60 mya ac sydd â thri thŷ arni, ac fe ddylai fod, yn y fan yna, yn 20 mya. Ac mae ystadau diwydiannol y mae'r cwmnïau bysus wedi dweud y dylent fod yn 30 mya, nid 20 mya, oherwydd eu bod yn arafu eu llwybrau. Y tair enghraifft hynny, rwyf wedi codi gyda'r cyngor, a phob tro, yr ymateb yw, 'Ni allwn wneud hynny, oherwydd ni fydd y canllawiau yn gadael i ni.' Felly, mae'n amlwg bod angen adolygu'r canllawiau hyn, i ddatrys y broblem hon, ond hefyd, yn bwysig, cynnwys cynghorwyr ward lleol yn y penderfyniad hwn, o ba bynnag blaid. Rydych chi'n gwybod y byddan nhw mewn cyswllt agos iawn—neu'r cynghorwyr gorau, beth bynnag—mewn cysylltiad â thrigolion, a bydd eu cael yn rhan o'r drafodaeth yn helpu i ddod â newid perthnasol pellach a fydd yn datrys rhai o'r problemau gyda chyflwyno'r polisi hwn.
Can I thank Hefin David for his comments, and make two points in response? One, I'm keen to visit constituencies and regions with Members to understand how this policy is benefiting people and communities, as outlined by many people, but also to look at those routes that may be for review and reversion back to 30 mph. So, I'm happy to visit any constituency with any Member as part of our programme of listening to the people of Wales. And I would agree with Hefin David on the second point that ward councillors are crucially important in ensuring that we listen to people and apply changes that are appropriate, and sensitive as well, to communities. It was a fact during COVID, which we were reminded of on a regular basis, that the closer you get to communities, as an elected representative, the more trusted you are. So, involving councillors in the programme of listening will be absolutely at the heart of what we do.
A gaf i ddiolch i Hefin David am ei sylwadau, a gwneud dau bwynt mewn ymateb? Un, rwy'n awyddus i ymweld ag etholaethau a rhanbarthau gydag Aelodau i ddeall sut mae'r polisi hwn o fudd i bobl a chymunedau, fel yr amlinellwyd gan lawer o bobl, ond hefyd i edrych ar y ffyrdd hynny y gellid eu hadolygu a'u troi'n ôl i 30 mya. Felly, rwy'n hapus i ymweld ag unrhyw etholaeth gydag unrhyw Aelod fel rhan o'n rhaglen o wrando ar bobl Cymru. A byddwn yn cytuno â Hefin David ar yr ail bwynt bod cynghorwyr ward yn hanfodol bwysig wrth sicrhau ein bod yn gwrando ar bobl ac yn gwneud newidiadau sy'n briodol, ac yn sensitif hefyd, i gymunedau. Roedd yn ffaith yn ystod COVID, y cawsom ein hatgoffa ohoni yn rheolaidd, po agosaf ydych chi at gymunedau, fel cynrychiolydd etholedig, y mwyaf y mae pobl yn ymddiried ynoch chi. Felly, bydd cynnwys cynghorwyr yn y rhaglen wrando yn gwbl ganolog i'r hyn a wnawn.
Can I take the opportunity to welcome the Cabinet Secretary to his role and begin by thanking his predecessor for the work that he did in securing traffic lights at the Nash Fingerpost junction on the A477, not yet completed, but I know that the community are most grateful for the work on that? However, I do repeat my calls for a full review of safety along the A477 from St Clears to Pembroke Dock, following a number of issues raised with me by residents of Milton, Red Roses and Llanddowror. And can I ask and request that this review be extended to cover the stretch of the A40 between St Clears and Carmarthen? Now, this stretch of road has been dubbed one of the nation's most dangerous roads, considering the large number of junctions on the main carriageway, most of which do not have feeder lanes. Indeed, since the start of the decade, we have sadly seen this road claim three lives—those of James Beer in September 2020, Dyfed-Powys Police Officer Lynwen Thomas in February 2021, and Owen Lewis in the early hours of Easter Monday this year. A transport appraisal guidance study is being undertaken on this stretch of road, however, I would be keen to learn the outcome of this. But if the Cabinet Secretary is genuine in his offer of listening, can I ask that he heeds my calls and creates a safety review of the whole A40 and A477 between Pembroke Dock and Carmarthen? Diolch, Dirprwy Lywydd.
A gaf i fanteisio ar y cyfle i groesawu Ysgrifennydd y Cabinet i'w rôl a dechrau drwy ddiolch i'w ragflaenydd am y gwaith a wnaeth i sicrhau goleuadau traffig ar gyffordd Nash Fingerpost ar yr A477, nad yw wedi ei gwblhau eto, ond gwn fod y gymuned yn ddiolchgar iawn am y gwaith ar hynny? Fodd bynnag, rwyf yn ailadrodd fy ngalwadau am adolygiad llawn o ddiogelwch ar hyd yr A477 o Sanclêr i Ddoc Penfro, yn dilyn nifer o faterion a godwyd gyda mi gan drigolion Milton, Rhos-goch a Llanddowror. A gaf i holi a gofyn am estyniad i'r adolygiad hwn i gwmpasu rhan yr A40 rhwng Sanclêr a Chaerfyrddin? Nawr, mae'r rhan hon o'r ffordd wedi cael ei galw'n un o ffyrdd peryclaf y genedl, gan ystyried y nifer fawr o gyffyrdd ar y brif gerbytffordd, ac nid oes gan y rhan fwyaf ohonyn nhw lonydd ymuno. Yn wir, ers dechrau'r ddegawd, yn anffodus rydym ni wedi gweld y ffordd hon yn hawlio tri bywyd—rhai James Beer ym mis Medi 2020, Swyddog Heddlu Dyfed-Powys Lynwen Thomas ym mis Chwefror 2021, ac Owen Lewis yn oriau mân Dydd Llun y Pasg eleni. Mae astudiaeth arweiniad ar werthuso trafnidiaeth yn cael ei chynnal ar y rhan hon o'r ffordd, fodd bynnag, fe hoffwn i wybod canlyniad hyn. Ond os yw Ysgrifennydd y Cabinet yn ddidwyll yn ei gynnig o wrando, a gaf i ofyn iddo wrando ar fy ngalwadau a chreu adolygiad diogelwch o'r holl ddarn o'r A40 a'r A477 rhwng Doc Penfro a Chaerfyrddin? Diolch, Dirprwy Lywydd.
I thank Sam Kurtz for his comments and for his questions, and I know from Joyce Watson and Eluned Morgan just how important road safety is in mid and west Wales. I understand that the A477 Nash Fingerpost junction was an issue that went to the Petitions Committee and was considered by Jack Sargeant and the committee. I am very grateful indeed to Lee Waters for pursuing safety improvements at that junction, which will be delivered.
I'm also open to discussion about how to improve the whole of the A477, and if the Member would wish to have a meeting with me, I'm more than happy to discuss that further. And, of course, on the A40, safety improvements between St Clears and Carmarthen are now being considered, and a road safety scheme is included in the national transport delivery plan. It's currently being taken forward through the WelTAG stages, and the scheme, I can guarantee you, will benefit all road users. But, again, I'd be happy to have a deeper conversation about that particular programme with the Member.
Diolch i Sam Kurtz am ei sylwadau ac am ei gwestiynau, ac rwy'n gwybod gan Joyce Watson ac Eluned Morgan pa mor bwysig yw diogelwch ar y ffyrdd yng nghanolbarth a gorllewin Cymru. Deallaf fod cyffordd yr A477 Nash Fingerpost yn fater a aeth i'r Pwyllgor Deisebau ac a gafodd ei hystyried gan Jack Sargeant a'r pwyllgor. Rwy'n ddiolchgar iawn i Lee Waters am fynd ar ofyn gwelliannau diogelwch ar y gyffordd honno, a fydd yn cael eu cyflawni.
Rwyf hefyd yn barod i drafod sut i wella'r A477 i gyd, ac os byddai'r Aelod yn dymuno cyfarfod â mi, rwy'n fwy na pharod i drafod hynny ymhellach. Ac, wrth gwrs, ar yr A40, mae gwelliannau diogelwch rhwng Sanclêr a Chaerfyrddin bellach yn cael eu hystyried, ac mae cynllun diogelwch ar y ffyrdd wedi'i gynnwys yn y cynllun cyflawni cenedlaethol ar gyfer trafnidiaeth. Ar hyn o bryd mae'n cael ei ddatblygu drwy gamau WelTAG, a bydd y cynllun, gallaf eich sicrhau, o fudd i bawb sy'n defnyddio'r ffordd. Ond, unwaith eto, byddwn yn hapus i gael sgwrs fanylach am y rhaglen benodol honno gyda'r Aelod.
Mae yna argraff glir yng nghefn gwlad Cymru erbyn hyn fod y Llywodraeth yma wedi cefni ar Gymru wledig. Yn fy etholaeth i, rydyn ni wedi gweld gwasanaethau bysiau y T2, y T3, y T19, gwasanaeth y 32, ac eraill, yn crebachu. Canlyniad hyn, wrth gwrs, ydy bod pobl yn methu mynd i'r ysgol, neu fynd i'r colegau, pobl yn methu mynd i'r siopau, pobl yn methu mynd i'r gwaith. Ar ben hyn, yr wythnos diwethaf, ddaru ni glywed bod llinell trên y Cambrian am gwtogi ei gwasanaethau, ond yn ymestyn nhw yn ystod yr haf ar gyfer twristiaid, a'r un modd wedyn hefyd efo llinell Calon Cymru yn gweld gwasanaethau wedi'u cwtogi.
Roeddech chi'n dweud ar ddechrau eich cyflwyniad chi mai eich bwriad chi a'ch gobaith chi oedd gwrando ar bobl. Yn yr holl achosion yma, does yna ddim ymgynghoriad llawn wedi bod a dydy pobl y cymunedau sy'n cael eu heffeithio ddim wedi cael eu lleisiau wedi'u clywed neu wedi cael cymryd rhan mewn proses i benderfynu ar hyn. Felly, pa gamau ydych chi am eu cymryd er mwyn sicrhau bod y gwasanaethau bysys yma am ddod yn ôl, a'n bod ni ddim am golli gwasanaethau trenau y llinell Cambrian a llinell Calon Cymru?
There is now a clear impression in rural Wales that this Government has turned its back on our rural communities. In my constituency alone, we've seen significant cutbacks in bus services with the T2, T3, T19 and 32 services being reduced. The result of this, of course, is that people can't get to school, or the colleges, people can't go to shops or to their workplaces. Moreover, last week, we heard that the rail service on the Cambrian line is going to be scaled back, but it's going to be extended during the summer months for tourists, and the same is true of the Heart of Wales line, with services being cut back.
You said at the beginning of your statement that your intention and hope is to listen to the people of Wales. In all of these cases, there's been no full consultation. The people in the communities that have been impacted haven't had their voices heard, and nor have they been able to take part in a process to make these decisions. So, what steps will you take to ensure that these bus services will be restored, and that we won't lose rail services on the Cambrian line and the Heart of Wales line?
I'd like to guarantee to Mabon ap Gwynfor that the future of rural communities is just as important to this Welsh Government as the future of urban communities. And in terms of support for bus services and consultation with communities in rural areas, I’ve already spoken with Transport for Wales to ensure that, in the future, full consultations do take place with people in communities where service changes may have an impact.
I think the point that the Member makes about challenges within rural areas is particularly important in respect of the work being taken forward by both Transport for Wales and local authorities on the regional transport plans. These are hugely, hugely important plans that will enable and empower regions to develop service patterns, service delivery, for the communities that they serve. I’m a firm believer that local authorities and councillors know their communities best, and so with them having the pen on regional transport plans, supported by Transport for Wales, I firmly believe that we will see a better network of public transport for the people of Wales across all communities.
Hoffwn roi sicrwydd i Mabon ap Gwynfor fod dyfodol cymunedau gwledig yr un mor bwysig i Lywodraeth Cymru â dyfodol cymunedau trefol. Ac o ran cefnogaeth i wasanaethau bysiau ac ymgynghori â chymunedau mewn ardaloedd gwledig, rwyf eisoes wedi siarad â Trafnidiaeth Cymru i sicrhau bod ymgynghoriadau llawn yn digwydd yn y dyfodol gyda phobl mewn cymunedau lle gallai newidiadau i wasanaethau gael effaith.
Credaf fod y sylw y mae'r Aelod yn ei wneud am heriau mewn ardaloedd gwledig yn arbennig o bwysig o ran y gwaith sy'n cael ei wneud gan Drafnidiaeth Cymru ac awdurdodau lleol ar y cynlluniau trafnidiaeth rhanbarthol. Mae'r rhain yn gynlluniau hynod bwysig a fydd yn galluogi ac yn grymuso rhanbarthau i ddatblygu patrymau gwasanaeth, darparu gwasanaethau, ar gyfer y cymunedau y maen nhw'n eu gwasanaethu. Rwy'n credu'n gryf bod awdurdodau lleol a chynghorwyr yn adnabod eu cymunedau orau, ac felly os ydyn nhw'n arwain ar gynlluniau trafnidiaeth rhanbarthol, gyda chefnogaeth Trafnidiaeth Cymru, rwy'n credu'n gryf y byddwn yn gweld gwell rhwydwaith o drafnidiaeth gyhoeddus i bobl Cymru ar draws pob cymuned.
I'd like to thank the Cabinet Secretary for today's statement. Public transport in Rhondda is experiencing one of its biggest transformations with the promise of greener, faster and more frequent rail travel, but in Rhondda Fach there's no train service, the bypass only reaches as far as Pont-y-gwaith, and even though there are four buses an hour, residents who travel by bus are paying more than residents in the Fawr who can travel by train. There's a passionate group of people who are campaigning for over £200 million to complete the second phase of the bypass, but I think there's a much more achievable solution to be found that can be actioned far sooner. Over 600 residents shared their views with me regarding the reintroduction of the train shuttle buses, with over 90 per cent saying they’d catch the train bus and over 85 per cent saying they’d use the train more. Will the Minister please meet with me to discuss this data and the potential of a wider discussion with local bus providers, Transport for Wales and Rhondda Cynon Taf County Borough Council?
Hoffwn ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am y datganiad heddiw. Mae trafnidiaeth gyhoeddus yn y Rhondda yn profi un o'i drawsnewidiadau mwyaf gyda'r addewid o deithio gwyrddach, cyflymach ac amlach ar y rheilffordd, ond yn y Rhondda Fach does dim gwasanaeth trên, mae'r ffordd osgoi ond yn cyrraedd cyn belled â Phont-y-gwaith, ac er bod pedwar bws yr awr, mae trigolion sy'n teithio ar fws yn talu mwy na thrigolion y Rhondda Fawr sy'n gallu teithio ar y trên. Mae grŵp angerddol o bobl sy'n ymgyrchu am fwy na £200 miliwn i gwblhau ail gam y ffordd osgoi, ond rwy'n credu bod ateb llawer mwy cyraeddadwy i'w ganfod y gellir ei weithredu yn llawer cynt. Rhannodd dros 600 o drigolion eu barn gyda mi ynghylch ailgyflwyno'r bysiau gwennol trên, gyda dros 90 y cant yn dweud y byddent yn dal y bws trên a dros 85% yn dweud y byddent yn defnyddio'r trên yn fwy. A wnaiff y Gweinidog gyfarfod â mi i drafod y data hwn ac o bosib cael trafodaeth ehangach gyda darparwyr bysiau lleol, Trafnidiaeth Cymru a Chyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf?
Can I thank Buffy Williams for her request and say, yes, I’m more than happy to meet with you and your residents and any other interested party concerning the future of public transport in your communities? I think you make an invaluable point about social justice being at the heart of public transport provision, and we’re determined, through legislation, through the bus Bill, to pursue social justice for people who, at the moment, are not able to get from home to services or to work easily and reliably and in an affordable way by bus or by rail. I do know that, within the Rhondda, the support that is being provided for bus services has meant that Rhondda Cynon Taf council has been able to protect and retain bus services in their areas, as well as reinstating some evening bus services on some routes, but I do note the particular challenge facing residents in Rhondda Fach, which is why I will be happy to meet with them and with you.
A gaf i ddiolch i Buffy Williams am ei chais a dweud, ydw, rwy'n fwy na pharod i gwrdd â chi a'ch trigolion ac unrhyw un arall sydd â diddordeb ynghylch dyfodol trafnidiaeth gyhoeddus yn eich cymunedau? Rwy'n credu eich bod yn gwneud sylw amhrisiadwy bod cyfiawnder cymdeithasol wrth wraidd darpariaeth trafnidiaeth gyhoeddus, ac rydym yn benderfynol, trwy ddeddfwriaeth, drwy'r Bil bysiau, i sicrhau cyfiawnder cymdeithasol i bobl nad ydynt, ar hyn o bryd, yn gallu mynd o'u cartrefi i wasanaethau neu weithio yn hawdd ac yn ddibynadwy ac yn fforddiadwy ar fws neu ar y trên. Rwy'n gwybod, yn y Rhondda, fod y cymorth sy'n cael ei ddarparu ar gyfer gwasanaethau bysiau wedi golygu bod cyngor Rhondda Cynon Taf wedi gallu diogelu a chadw gwasanaethau bysiau yn eu hardaloedd, yn ogystal ag adfer rhai gwasanaethau bws gyda'r nos ar rai llwybrau, ond rwyf yn cydnabod yr her benodol sy'n wynebu trigolion yn y Rhondda Fach, a dyna pam y byddaf yn hapus i gwrdd â nhw a gyda chi.
In the statement, the Minister says
'we have accepted the North Wales Transport Commission's recommendations for better traffic management around the Menai bridge.'
The commission’s recommendations related to traffic management around the Britannia bridge. Has the Minister got the right bridge? And given his statements about being willing, perhaps, to look again at the need for the dualling, essentially, of the Britannia bridge, with a third Menai crossing, can he give us some more details about how he intends to take that forward?
Yn y datganiad, dywedodd y Gweinidog
'rydym wedi derbyn argymhellion Comisiwn Trafnidiaeth Gogledd Cymru ar gyfer rheoli traffig yn well yng nghyffiniau pont Menai.'
Roedd argymhellion y comisiwn yn ymwneud â rheoli traffig yng nghyffiniau Pont Britannia. Ydy'r Gweinidog yn sôn am y bont gywir? Ac o ystyried ei ddatganiadau am fod yn fodlon, efallai, i edrych eto ar yr angen am ddeuoli, yn y bôn, pont Britannia, gyda thrydedd groesfan dros y Fenai, a all roi mwy o fanylion inni ynghylch sut mae'n bwriadu bwrw ymlaen â hynny?
Thank you, and apologies—I thought I referred to the Menai crossing, which I always consider to be the Britannia bridge. If I said 'Menai bridge', I apologise, but I did mean to say 'Menai crossing'.
Now, the recommendations from the Burns commission have now received financial support for taking forward, and they include interventions that can be taken forward at relatively swift pace as well that should improve resilience in that area. However, at the same time, we recognise that we need to keep an eye on the future needs of people of Ynys Môn, listen to communities, listen especially to the local authority, and to that end I will be meeting with councillors to discuss the future of the Menai crossing and a potential third Menai crossing. I have to just caveat any discussion about future road building, though, with the warning that our public finances are incredibly tight, particularly on the capital front.
But I do recognise, particularly with the potential of Wylfa Newydd, that there may be significant additional demand for road space and for public transport as well on the island and to the island, which will need to be addressed as part of any consideration of what is built at the Wylfa Newydd site, and the potential for additional employment. So, I will be meeting with the Member, I am sure, about the Menai crossing, whether it's part of a cross-party group or whether it's part of a bilateral between us, and I'll be very pleased to hear his views on this subject.
Diolch, ac ymddiheuriadau—roeddwn i'n meddwl fy mod i'n cyfeirio at groesfan y Fenai, yr ydw i wastad yn ei hystyried yn bont Britannia. Os dywedais 'Pont Menai', rwy'n ymddiheuro, ond roeddwn i'n golygu dweud 'croesfan y Fenai'.
Nawr, mae'r argymhellion gan gomisiwn Burns bellach wedi derbyn cymorth ariannol ar gyfer bwrw ymlaen â nhw, ac maen nhw'n cynnwys ymyriadau y gellir eu datblygu yn bur gyflym hefyd a ddylai wella cydnerthedd yn y maes hwnnw. Fodd bynnag, ar yr un pryd, rydym yn cydnabod bod angen i ni gadw llygad ar anghenion pobl Ynys Môn yn y dyfodol, gwrando ar gymunedau, gwrando yn arbennig ar yr awdurdod lleol, ac i'r perwyl hwnnw byddaf yn cyfarfod â chynghorwyr i drafod dyfodol croesfan y Fenai a thrydedd groesfan bosibl dros y Fenai. Mae'n rhaid i mi rybuddio o ran unrhyw drafodaeth am adeiladu ffyrdd yn y dyfodol, serch hynny, bod ein cyllid cyhoeddus yn hynod dynn, yn enwedig cyllid cyfalaf.
Ond rwy'n cydnabod, yn enwedig gyda photensial Wylfa Newydd, y gallai fod galw ychwanegol sylweddol am le ar y ffyrdd ac am drafnidiaeth gyhoeddus hefyd ar yr ynys ac i'r ynys, y bydd angen mynd i'r afael ag ef fel rhan o unrhyw ystyriaeth o'r hyn sy'n cael ei adeiladu ar safle Wylfa Newydd, a'r potensial am gyflogaeth ychwanegol. Felly, byddaf yn cyfarfod â'r Aelod, rwy'n siŵr, am groesfan y Menai, boed yn rhan o grŵp trawsbleidiol neu yn ni ein dau, a byddaf yn falch iawn o glywed ei farn am y pwnc hwn.
I welcome the statement, Cabinet Secretary. Partnership working will be really important for councils in north Wales, as they have a lot of arterial routes with high-density residential areas along those arterial routes. I welcome that the A494 Dee crossing, which has been deteriorating over the last few years, will go ahead. Will consultation on the plans be happening this summer, as was planned before? And just regarding locally maintained roads as well as strategic highways, they're also rapidly deteriorating. I know we've had over a decade of austerity that has really impacted. Going forward, how will you be able to address this with your limited budget?
Rwy'n croesawu'r datganiad, Ysgrifennydd Cabinet. Bydd gweithio mewn partneriaeth yn bwysig iawn i gynghorau yn y gogledd, gan fod ganddyn nhw lawer o brif lwybrau gydag ardaloedd preswyl poblog ar hyd y prif lwybrau hynny. Rwy'n croesawu y bydd croesfan yr A494 dros yr Afon Dyfrdwy, sydd wedi bod yn dirywio dros y blynyddoedd diwethaf, yn mynd yn ei blaen. A fydd ymgynghoriad ar y cynlluniau yr haf hwn, fel y cynlluniwyd o'r blaen? A dim ond ynglŷn â ffyrdd a gynhelir yn lleol yn ogystal â phriffyrdd strategol, maen nhw hefyd yn dirywio'n gyflym. Rwy'n gwybod ein bod ni wedi gweld dros ddegawd o gyni sydd wedi cael effaith wirioneddol. Wrth symud ymlaen, sut y byddwch chi'n gallu mynd i'r afael â hyn gyda'ch cyllideb gyfyngedig?
I think Carolyn Thomas makes a really important point about the need to maintain the road network. The road network is for all users—for motorists and for cyclists—and a poorly maintained road network is dangerous for motorists and for cyclists. One key theme that has emerged from the discussions that I've had with leaders and lead members this week across Wales is the need to address concerns over road maintenance. Of course, financial considerations are at the forefront of what we do at the moment, given that public finances are under strain, but we are looking for every way of releasing as much money as we can to address those roads that do require urgent maintenance.
Of course, it's also worth bearing in mind—and I stand to be corrected by the Minister for finance on this—that local authorities have been better protected during and since austerity than local authorities in England, which perhaps explains why, when you drive on roads across the border, you find potholes everywhere. That's not to say we don't have a challenge here in Wales, but at least we've better protected councils to keep their roads better maintained.
Rwy'n credu bod Carolyn Thomas yn gwneud pwynt pwysig iawn am yr angen i gynnal y rhwydwaith ffyrdd. Mae'r rhwydwaith ffyrdd ar gyfer pawb sy'n ei defnyddio—i fodurwyr ac i feicwyr—ac mae rhwydwaith ffyrdd a gynhelir yn wael yn beryglus i fodurwyr ac i feicwyr. Un thema allweddol sydd wedi dod i'r amlwg o'r trafodaethau rwyf wedi'u cael gydag arweinwyr ac aelodau arweiniol yr wythnos hon ledled Cymru yw'r angen i fynd i'r afael â phryderon ynghylch cynnal a chadw ffyrdd. Wrth gwrs, mae ystyriaethau ariannol yn flaenllaw yn yr hyn a wnawn ni ar hyn o bryd, o ystyried bod cyllid cyhoeddus dan straen, ond rydym yn chwilio am bob ffordd o ryddhau cymaint o arian ag y gallwn ni i fynd i'r afael â'r ffyrdd hynny y mae angen cynnal a chadw brys arnynt.
Wrth gwrs, mae'n werth cofio hefyd—ac fe gaiff y Gweinidog Cyllid fy nghywiro ynghylch hyn—bod awdurdodau lleol wedi cael eu diogelu'n well yn ystod ac ers cyni nag awdurdodau lleol yn Lloegr, sydd efallai'n esbonio pam, pan fyddwch chi'n gyrru ar ffyrdd dros y ffin, rydych chi'n dod o hyd i dyllau ym mhobman. Nid yw hynny'n golygu nad oes gennym her yma yng Nghymru, ond o leiaf rydym wedi diogelu cynghorau yn well i gadw eu ffyrdd yn cael eu cynnal a'u cadw'n well.
I'd like to reiterate the point that Heledd Fychan has made already about home-to-school transport. Something that has become very clear to me since my election to the Senedd is the barrier that that does prove to many families, not just in my own region but across Wales, especially for those from low-income backgrounds. I give the example of the Llynfi valley. At the top of the Llynfi valley—there'll be Members in the Chamber who are aware of it—you have Caerau. We have a situation where children from low-income backgrounds are needing to walk over an hour to get to school in all weathers, some of them turning up to school then, if it had been raining, soaking wet and sitting in school for the rest of the day soaking wet. That is a huge barrier for many people, a barrier that shouldn't exist, and I hope that the Government will solve it as soon as possible.
Fe hoffwn i ailadrodd y pwynt y mae Heledd Fychan eisoes wedi'i wneud ynglŷn â chludiant o'r cartref i'r ysgol. Rhywbeth sydd wedi dod yn amlwg iawn i mi ers fy ethol i'r Senedd yw'r rhwystr y mae hynny'n ei gyflwyno i lawer o deuluoedd, nid yn unig yn fy rhanbarth fy hun ond ledled Cymru, yn enwedig i'r rhai o gefndiroedd incwm isel. Rwy'n rhoi esiampl o gwm Llynfi. Ym mlaenau cwm Llynfi—bydd Aelodau yn y Siambr sy'n ymwybodol o'r lle—mae Caerau. Mae gennym ni sefyllfa lle mae angen i blant o gefndiroedd incwm isel gerdded dros awr i gyrraedd yr ysgol ym mhob tywydd, rhai ohonyn nhw'n cyrraedd yr ysgol, pe bai hi wedi bod yn bwrw glaw, yn wlyb domen ac yn eistedd yn yr ysgol am weddill y dydd yn wlyb domen. Mae hynny'n rhwystr enfawr i lawer o bobl, yn rhwystr na ddylai fodoli, ac rwy'n gobeithio y bydd y Llywodraeth yn ei datrys cyn gynted â phosib.
Can I thank Luke Fletcher for making again a very valuable point about learner transport? All young people should expect to be able to educated where they wish to be educated, whether it's through the medium of Welsh or English, and should be given the support necessary. I suspect that this will be agenda item No. 1 when I meet with Delyth Jewell later this week. I'll be sure to have a thorough conversation about the future of learner travel and what we can do to help young people across Wales.
A gaf i ddiolch i Luke Fletcher am wneud unwaith eto sylw gwerthfawr iawn am gludiant i ddysgwyr? Dylai pob person ifanc ddisgwyl gallu cael eu haddysgu lle maen nhw'n dymuno cael eu haddysgu, boed hynny drwy gyfrwng y Gymraeg neu'r Saesneg, a dylid rhoi'r cymorth sydd ei angen. Rwy'n amau mai eitem rhif 1 ar yr agenda fydd hon pan fyddaf yn cwrdd â Delyth Jewell yn ddiweddarach yr wythnos hon. Byddaf yn sicr o gael sgwrs drylwyr am ddyfodol teithio i ddysgwyr a'r hyn y gallwn ni ei wneud i helpu pobl ifanc ledled Cymru.
May I thank the Cabinet Secretary for his statement today? I very much agree that there is a strong consensus in this Chamber and also out in our communities that the 20 mph policy is fundamentally right, and is needed to protect our communities, particularly children. That's what I hear from people in Newport East. But they do also very much agree that there are a small number of roads that could be returned from 20 mph to 30 mph without compromising that road safety that is so important. So, I very much agree with what the Cabinet Secretary has said today.
One of the matters I'd quickly like to raise is active travel, Cabinet Secretary. It's very good that Welsh Government has made so much funding available for active travel, which I think is absolutely right, but it is unevenly accessed across Wales. Although there are different circumstances in different areas, I believe there is a case to be made for a stronger amount of central support, recognising the different capacity in different local authorities' highways departments, and active travel officers particularly. There's a role here for Transport for Wales, I know, but will you make sure that that central drive is there to ensure that all our communities benefit from active travel policy?
A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad heddiw? Rwy'n cytuno'n fawr bod consensws cryf yn y Siambr hon a hefyd allan yn ein cymunedau bod y polisi 20 mya yn sylfaenol gywir, ac mae ei angen i amddiffyn ein cymunedau, yn enwedig plant. Dyna rwy'n clywed gan bobl yn Nwyrain Casnewydd. Ond maen nhw hefyd yn cytuno'n fawr iawn bod nifer fach o ffyrdd y gellid eu toi'n ôl o 20 mya i 30 mya heb gyfaddawdu'r diogelwch ar y ffyrdd sydd mor bwysig. Felly, rwy'n cytuno'n fawr â'r hyn y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi'i ddweud heddiw.
Un o'r materion yr hoffwn sôn amdano'n fyr yw teithio llesol, Ysgrifennydd Cabinet. Mae'n dda iawn bod Llywodraeth Cymru wedi sicrhau bod cymaint o arian ar gael ar gyfer teithio llesol, sydd, yn fy marn i, yn gwbl gywir, ond ni yw pob man yng Nghymru yn cael yr un budd ohono. Er bod amgylchiadau gwahanol mewn gwahanol ardaloedd, credaf fod achos i'w wneud dros fwy o gefnogaeth ganolog, gan gydnabod y gwahanol gapasiti mewn adrannau priffyrdd awdurdodau lleol gwahanol, a swyddogion teithio llesol yn arbennig. Mae lle yma i Trafnidiaeth Cymru, rwy'n gwybod, ond a wnewch chi sicrhau bod yr ymgyrch ganolog honno yn bodoli i sicrhau bod ein cymunedau i gyd yn elwa o bolisi teithio llesol?
John Griffiths has always been a powerful advocate for protecting young and vulnerable people, and I thank him for the work that he's done in that regard. On active travel, I think the Member is absolutely right that support is required by local authorities to develop plans and proposals for improved active travel, which is why we're developing those regional transport plans, with the assistance of Transport for Wales. Transport for Wales have brought invaluable insight and advice to many local authorities already, on an individual basis and on a regional basis, and I'm determined to make sure that that support continues to be available to councils across Wales.
Bu John Griffiths wastad yn eiriolwr cadarn dros amddiffyn pobl ifanc a bregus, ac rwy'n diolch iddo am y gwaith y mae wedi'i wneud yn hynny o beth. O ran teithio llesol, credaf fod yr Aelod yn llygad ei le bod angen cymorth ar awdurdodau lleol i ddatblygu cynlluniau a chynigion ar gyfer gwell teithio llesol, a dyna pam rydym ni'n datblygu'r cynlluniau trafnidiaeth rhanbarthol hynny, gyda chymorth Trafnidiaeth Cymru. Mae Trafnidiaeth Cymru wedi dod â dirnadaeth a chyngor amhrisiadwy i lawer o awdurdodau lleol yn barod, yn unigol ac yn rhanbarthol, ac rwy'n benderfynol o sicrhau bod y cymorth hwnnw'n parhau i fod ar gael i gynghorau ledled Cymru.
I very much welcome your emphasis on consulting stakeholders before you rush into decision making. I've yet to meet anybody who wants the speed limit on the road they live on to be increased, and I just wonder if you had—I'd be interested to hear from them. You say in your statement that you plan to allow the Welsh Government to cover the cost of adjusting routes back to 30 mph. That sounds a little bit like rewarding failure to properly consult communities in the first place, given that some local authorities have interpreted the regulations very differently from others. I just want it clarified that the Welsh Government would also cover the costs of reducing from 30 mph to 20 mph in areas where people want slower speeds in their communities.
Lastly, I very much welcome your emphasis on bus priority lanes—a really important way of increasing reliability of buses. I wondered, in your look at supporting people to walk between home and final destinations, if you would consider making a priority of walking and cycling routes to and from school, as, obviously, children are the most vulnerable on the road.
Rwy'n croesawu eich pwyslais ar ymgynghori â rhanddeiliaid cyn i chi ruthro i wneud penderfyniadau. Nid wyf eto wedi cwrdd ag unrhyw un sydd eisiau cynyddu'r terfyn cyflymder ar y ffordd maen nhw'n byw arni, a meddwl ydw i tybed a gawsoch chi—byddai gen i ddiddordeb clywed ganddyn nhw. Rydych chi'n dweud yn eich datganiad eich bod yn bwriadu caniatáu i Lywodraeth Cymru dalu am gost addasu llwybrau yn ôl i 30 mya. Mae hynny'n swnio ychydig fel gwobrwyo methu ag ymgynghori â chymunedau'n iawn yn y lle cyntaf, o gofio bod rhai awdurdodau lleol wedi dehongli'r rheoliadau yn wahanol iawn i eraill. Hoffwn eglurder y byddai Llywodraeth Cymru hefyd yn talu costau lleihau o 30 mya i 20 mya mewn ardaloedd lle mae pobl eisiau cyflymderau arafach yn eu cymunedau.
Yn olaf, rwy'n croesawu'n fawr eich pwyslais ar lonydd blaenoriaeth bysiau—ffordd bwysig iawn o gynyddu dibynadwyedd bysiau. Tybed, yn eich golwg chi ar gefnogi pobl i gerdded rhwng y cartref a'r cyrchfannau terfynol, pe byddech yn ystyried blaenoriaethu llwybrau cerdded a beicio i'r ysgol ac oddi yno, oherwydd, yn amlwg, plant yw'r rhai mwyaf agored i niwed ar y ffordd.
I couldn't agree more. In short, yes, we do need to prioritise walking routes and cycling routes to and from schools. I believe that the latest statistics show that there has actually been an increase in the proportion of young people who walk or cycle to school. That's very welcome, but I know, from conversations at the school gate, that many more parents would like their children to cycle, or would walk with their children or cycle with their children, if the available infrastructure was there. Safety is always the No. 1 concern that parents raise with me, so I'm determined to pursue better active travel opportunities between houses and school environments.
In terms of supporting councils, yes, we'll be supporting councils on changes in either direction.
Allwn i ddim cytuno mwy. Yn fyr, oes, mae angen i ni flaenoriaethu llwybrau cerdded a llwybrau beicio i ac o ysgolion. Credaf fod yr ystadegau diweddaraf yn dangos cynnydd mewn gwirionedd yng nghyfran y bobl ifanc sy'n cerdded neu'n beicio i'r ysgol. Mae hynny i'w groesawu'n fawr, ond rwy'n gwybod, o sgyrsiau wrth giât yr ysgol, y byddai llawer mwy o rieni yn hoffi i'w plant feicio, neu y byddent yn cerdded gyda'u plant neu'n beicio gyda'u plant, pe bai'r seilwaith ar gael. Diogelwch yw'r pryder mwyaf y mae rhieni'n ei godi gyda mi bob amser, felly rwy'n benderfynol o bwyso am well cyfleoedd teithio llesol rhwng tai ac ysgolion.
O ran cefnogi cynghorau, byddwn, byddwn yn cefnogi cynghorau gyda newidiadau i'r naill gyfeiriad neu'r llall.
Ac yn olaf, Darren Millar.
Finally, Darren Millar.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Minister, can I ask you about the A494 in Pwll-glas and in Llanferres? You mentioned the need for appropriate speeds on appropriate roads. Clearly, the speed limit of 40 mph through both of those villages is inappropriate, and, of course, these are on the trunk road network for which the Welsh Government is directly responsible. You've indicated yourself that you feel that 30 mph is more appropriate in Llanferres; the previous First Minister undertook, very kindly, a visit to Pwll-glas, and saw for himself the inappropriate speed limit through that village and felt, in the same way that you do, that there ought to be a speed reduction. Can I ask how long it will take the Welsh Government to effect these changes on the roads for which it is responsible, not just those roads for which local authorities are responsible?
And very finally, unadopted roads are still a blight in many communities across Wales. We all have them in our communities, but I've got the biggest unadopted road problem, in an area called Sandy Cove in Kinmel Bay, which was flooded recently, and because of the lack of drains on those roads, those floods were made worse. What action is the Welsh Government taking, what resources is the Welsh Government making available, to address this blight in our communities, so that people can live on roads that they can be proud of?
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, a gaf i ofyn i chi am yr A494 ym Mhwll-glas ac yn Llanferres? Roeddech yn sôn am yr angen am gyflymder priodol ar ffyrdd priodol. Yn amlwg, mae'r terfyn cyflymder o 40 mya drwy'r ddau bentref hynny'n amhriodol, ac, wrth gwrs, mae'r rhain ar y rhwydwaith cefnffyrdd y mae Llywodraeth Cymru yn uniongyrchol gyfrifol amdano. Rydych chi wedi dweud eich hun eich bod yn teimlo bod 30 mya yn fwy priodol yn Llanferres; ymwelodd y Prif Weinidog blaenorol, yn garedig iawn, â Phwll-glas, a gwelodd drosto'i hun y terfyn cyflymder amhriodol trwy'r pentref hwnnw a theimlai, yn yr un modd ag y gwnewch chi, y dylid lleihau cyflymder. A gaf i ofyn pa mor hir y bydd yn cymryd i Lywodraeth Cymru weithredu'r newidiadau hyn ar y ffyrdd y mae'n gyfrifol amdanyn nhw, nid dim ond y ffyrdd hynny y mae awdurdodau lleol yn gyfrifol amdanyn nhw?
Ac yn olaf, mae ffyrdd heb eu mabwysiadu yn dal i greu trafferthion mewn llawer o gymunedau ledled Cymru. Mae gan bob un ohonom ni nhw yn ein cymunedau, ond mae gen i'r broblem fwyaf o ran ffordd heb ei mabwysiadu, mewn ardal o'r enw Sandy Cove ym Mae Cinmel, a fu o dan ddŵr yn ddiweddar, ac oherwydd y diffyg draeniau ar y ffyrdd hynny, gwnaed y llifogydd hynny yn waeth. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd, pa adnoddau y mae Llywodraeth Cymru yn eu darparu, i fynd i'r afael â'r sefyllfa hon yn ein cymunedau, fel y gall pobl fyw ar ffyrdd y gallan nhw fod yn falch ohonyn nhw?
Can I thank Darren Millar for his questions and agree that the residents of Llanferres and Pwll-glas have been very clear that the speed limit through their community should be reduced? It is something that officials within the Welsh Government are aware of. I'm happy to visit either or both of those villages, if the Member would wish me to, just take a look myself again at what's happening on the ground. In regard to time frames for any potential change, I'd need to write to the Member, because these would have to be undertaken on an individual basis, and are not part of the review that we're conducting at the moment concerning 20 mph.
In terms of unadopted roads, I think the latest position is captured in an answer to a written question from your colleague the leader of the Conservatives, so information is on there regarding unadopted roads.
A gaf i ddiolch i Darren Millar am ei gwestiynau a chytuno y bu trigolion Llanferres a Phwll-glas yn glir iawn y dylid lleihau'r terfyn cyflymder drwy eu cymuned? Mae'n rhywbeth y mae swyddogion yn Llywodraeth Cymru yn ymwybodol ohono. Rwy'n hapus i ymweld â'r naill neu'r llall o'r pentrefi hynny, os byddai'r Aelod yn dymuno i mi wneud hynny, fel y galla i weld eto yr hyn sy'n digwydd ar lawr gwlad. O ran amserlenni ar gyfer unrhyw newid posibl, byddai angen i mi ysgrifennu at yr Aelod, oherwydd byddai'n rhaid ymgymryd â'r rhain yn unigol, ac nid ydynt yn rhan o'r adolygiad yr ydym yn ei gynnal ar hyn o bryd ynghylch 20 mya.
O ran ffyrdd heb eu mabwysiadu, rwy'n credu bod y sefyllfa ddiweddaraf i'w gweld mewn ateb i gwestiwn ysgrifenedig gan eich cyd-Aelod, arweinydd y Ceidwadwyr, felly mae gwybodaeth ar gael ynglŷn â ffyrdd heb eu mabwysiadu.
It was a question that I tabled, actually.
Roedd yn gwestiwn a ofynnais i mewn gwirionedd.
It was your question—sorry.
Eich cwestiwn chi oedd e—mae'n ddrwg gen i.
You've already answered the points that I was raising, if I may say so.
Rydych chi eisoes wedi ateb y pwyntiau roeddwn i'n eu codi, os caf ddweud hynny.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
And can I thank Members for keeping to their times? It allowed me to allow all Members to ask their questions.
A gaf i ddiolch i'r Aelodau am gadw at eu hamseroedd? Roedd yn caniatáu i bob Aelod ofyn eu cwestiynau.
Eitem 7 heddiw yw'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Cerbydau Awtomeiddiedig. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Ogledd Cymru a Thrafnidiaeth i wneud y cynnig—Ken Skates.
Item 7 this afternoon is a legislative consent motion on the Automated Vehicles Bill. I call on the Cabinet Secretary for North Wales and Transport to move the motion—Ken Skates.
Cynnig NDM8541 Ken Skates
Cynnig bod Senedd Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau yn y Bil Cerbydau Awtomeiddiedig i’r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol Senedd Cymru.
Motion NDM8541 Ken Skates
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6 agrees that provisions in the Automated Vehicles Bill, in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you for this opportunity to explain the background to this LCM on the Automated Vehicles Bill. As the UK Government has noted in bringing forward this Bill, automated vehicles are fast approaching commercialisation in markets around the world, and by 2035, 40 per cent of new cars in the UK could have self-driving capabilities. Grocery deliveries and passenger services look likely to be operating in self-driving vehicles within a similar time frame, so the law needs to be ready for these significant advances in transport technology. So, I welcome this Bill, which implements the recommendations of the four-year review of regulation for automated vehicles, carried out jointly by the Law Commission of England and Wales and the Scottish Law Commission. It will set the legal framework for the safe deployment of self-driving vehicles in Great Britain. Broadly, the Bill does this by creating an authorisation regime for automated vehicles for use on roads, regulating bodies responsible for the automated features and operation of authorised automated vehicles, and by introducing an enforcement regime and creating a permitting system for automated passenger vehicles.
Since the introduction of the Bill, the Welsh Government has been working with the UK Government to examine whether the legislative proposals are appropriate for Welsh circumstances. We have concluded that they are. We recognise the need to facilitate the safe and efficient deployment of self-driving vehicles. In our view, the interconnected nature of transport systems in Wales and England and the combination of reserved and devolved matters involved mean that it is most effective and appropriate for provision for both to be taken forward at the same time, in the same legislative instrument. As the technology is advancing rapidly in this area, we want to make sure that the legislative framework keeps pace and is fully aligned across the UK.
We've been able to secure important amendments to the Bill that reflect the responsibilities of the Welsh Ministers, and ensure we have the equivalent powers to those of UK Ministers where appropriate. I'm grateful to the UK Government for working with us on this. I'm also grateful to the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee and the Legislation, Justice and Constitution Committee for their scrutiny of our work in relation to this Bill. I'd like to reassure the LJC committee that I do not ask lightly for consent for the UK Parliament to legislate in devolved areas, but in these circumstances, I think this is the right way to legislate. We sought to provide information in a timely fashion to facilitate scrutiny within the constraints of Westminster and Whitehall timescales and processes. I ask Members to support this LCM.
Diolch am y cyfle hwn i egluro cefndir y cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn ar y Bil Cerbydau Awtomataidd. Fel y nododd Llywodraeth y DU wrth gyflwyno'r Bil hwn, mae cerbydau awtomataidd yn prysur agosáu at bwynt ble gellid eu gwerthu mewn marchnadoedd ledled y byd, ac erbyn 2035, gallai 40 y cant o geir newydd yn y DU allu gyrru eu hunain. Mae'n edrych yn debygol y bydd dosbarthu nwyddau a gwasanaethau teithwyr yn gweithredu mewn cerbydau hunan-yrru o fewn amserlen debyg, felly mae angen i'r gyfraith fod yn barod ar gyfer y datblygiadau sylweddol hyn mewn technoleg trafnidiaeth. Felly, rwy'n croesawu'r Bil hwn, sy'n gweithredu argymhellion yr adolygiad pedair blynedd o reoleiddio ar gyfer cerbydau awtomataidd, a gynhaliwyd ar y cyd gan Gomisiwn y Gyfraith Cymru a Lloegr a Chomisiwn Cyfraith yr Alban. Bydd yn gosod y fframwaith cyfreithiol ar gyfer defnyddio cerbydau hunan-yrru yn ddiogel ym Mhrydain Fawr. Yn fras, mae'r Bil yn gwneud hyn drwy greu trefn awdurdodi ar gyfer cerbydau awtomataidd i'w defnyddio ar ffyrdd, rheoleiddio cyrff sy'n gyfrifol am nodweddion awtomataidd a gweithrediad cerbydau awtomataidd awdurdodedig, a thrwy gyflwyno cyfundrefn orfodi a chreu system drwyddedu ar gyfer cerbydau teithwyr awtomataidd.
Ers cyflwyno'r Bil, mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio gyda Llywodraeth y DU i archwilio a yw'r cynigion deddfwriaethol yn briodol ar gyfer amgylchiadau Cymru. Rydym ni wedi dod i'r casgliad eu bod. Rydym yn cydnabod yr angen i hwyluso'r defnydd diogel ac effeithlon o gerbydau hunan-yrru. Yn ein barn ni, mae natur ryng-gysylltiedig systemau trafnidiaeth yng Nghymru a Lloegr a'r cyfuniad o faterion a gadwyd yn ôl a materion datganoledig dan sylw yn golygu ei bod yn fwyaf effeithiol a phriodol datblygu darpariaeth i'r ddau fath ar yr un pryd, yn yr un offeryn deddfwriaethol. Gan fod y dechnoleg yn datblygu'n gyflym yn y maes hwn, fe hoffem ni sicrhau bod y fframwaith deddfwriaethol yn parhau'n gyfredol ac yn gwbl gydnaws ar draws y DU.
Rydym ni wedi gallu sicrhau gwelliannau pwysig i'r Bil sy'n adlewyrchu cyfrifoldebau Gweinidogion Cymru, a sicrhau bod gennym y pwerau cyfatebol i rai Gweinidogion y DU lle bo hynny'n briodol. Rwy'n ddiolchgar i Lywodraeth y DU am weithio gyda ni ar hyn. Rwyf hefyd yn ddiolchgar i'r Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Seilwaith a'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am graffu ar ein gwaith mewn perthynas â'r Bil hwn. Hoffwn sicrhau'r pwyllgor cynnig cydsyniad deddfwriaethol nad ar chwarae bach yr wyf yn gofyn am ganiatâd i Senedd y DU ddeddfu mewn meysydd datganoledig, ond yn yr amgylchiadau hyn, credaf mai dyma'r ffordd gywir o ddeddfu. Fe wnaethon ni geisio darparu gwybodaeth mewn modd amserol i hwyluso craffu o fewn cyfyngiadau amserlenni a phrosesau San Steffan a Whitehall. Gofynnaf i'r Aelodau gefnogi'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Sarah Murphy.
I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Sarah Murphy.
Diolch, Dirprwy Lywydd. My committee has reported on each of the legislative consent memoranda laid by the Welsh Government on the Automated Vehicles Bill, our final report being laid yesterday afternoon in respect of a third memorandum, which was laid just over two weeks ago. I will begin by confirming that my committee considers that the provisions of the Bill as set out in all three memoranda fall within a purpose within the legislative competence of the Senedd, as described in Standing Order 29, and therefore require the consent of the Senedd.
Deputy Presiding Officer, my contribution to this debate this afternoon will focus on two areas: delegated powers in the Bill, and the Welsh Government's approach to legislating in this area. First, as mentioned by the Cabinet Secretary, the Bill contains new regulation-making powers for the Welsh Ministers, and the delegation of additional powers to the Executive is always a significant matter. Given that this is a Bill passing through a different Parliament, meaning different elected Members are approving this delegation, it is important that it is highlighted here today.
Secondly, and finally, Dirprwy Lywydd, in the committee's first report, an opportunity was taken to explore with the Welsh Government the interaction between this Bill and the Welsh Government's own proposals for new taxi and private hire vehicle legislation. As mentioned by the Cabinet Secretary, the committee was aware that in its 2022 joint report on automated vehicles, the Law Commission of England and Wales, and the Scottish Law Commission, recommended that a new automated vehicles Act should be introduced, and that the UK, Scottish and Welsh Governments should work together to introduce a uniform scheme.
The committee thought it useful to ask the Welsh Government to clarify when it decided to use the Bill for the provisions that require consent and how this decision relates to its own proposed legislation. This was asked to help understand the Welsh Government's overall approach to using UK Bills to make provision in devolved areas. The response provided by the then Deputy Minister for Climate Change is highlighted in our second report, and the committee was told that the provisions in the Bill that require Senedd consent were not requested by the Welsh Government, and rather they were drafted at the behest of the UK Government. The previous Deputy Minister also said that the provisions are not within the scope of the Welsh Government's planned legislation and, therefore, have no impact upon it.
In our third and final report, we noted that the Welsh Government has been proactively seeking changes to several clauses in the Bill since its introduction. And while the committee has long-standing concerns with the democratic deficit emerging as a result of Bills in the UK Parliament making provision for Wales in devolved areas, the constructive inter-governmental working on this Bill is very welcome. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae fy mhwyllgor wedi adrodd ar bob un o'r memoranda cydsyniad deddfwriaethol a gyflwynwyd gan Lywodraeth Cymru ar y Bil Cerbydau Awtomataidd, a chyflwynwyd ein hadroddiad terfynol brynhawn ddoe mewn perthynas â thrydydd memorandwm, a gyflwynwyd ychydig dros bythefnos yn ôl. Byddaf yn dechrau drwy gadarnhau bod fy mhwyllgor o'r farn bod darpariaethau'r Bil fel y'u nodir ym mhob un o'r tri memorandwm yn dod o fewn diben o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd, fel y disgrifir yn Rheol Sefydlog 29, ac felly bod angen cydsyniad y Senedd.
Dirprwy Lywydd, bydd fy nghyfraniad i'r ddadl hon y prynhawn yma yn canolbwyntio ar ddau faes: pwerau dirprwyedig yn y Bil, a dull Llywodraeth Cymru o ddeddfu yn y maes hwn. Yn gyntaf, fel y crybwyllwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet, mae'r Bil yn cynnwys pwerau newydd i Weinidogion Cymru wneud rheoliadau, ac mae dirprwyo pwerau ychwanegol i'r Pwyllgor Gwaith bob amser yn fater sylweddol. O ystyried mai Bil sy'n pasio drwy Senedd wahanol yw hwn, sy'n golygu bod gwahanol Aelodau etholedig yn cymeradwyo'r ddirprwyaeth hon, mae'n bwysig dwyn sylw ato yma heddiw.
Yn ail, ac yn olaf, Dirprwy Lywydd, yn adroddiad cyntaf y pwyllgor, manteisiwyd ar gyfle i archwilio gyda Llywodraeth Cymru y rhyngweithio rhwng y Bil hwn a chynigion Llywodraeth Cymru ei hun ar gyfer deddfwriaeth tacsis newydd a cherbydau hurio preifat. Fel y soniwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet, roedd y pwyllgor yn ymwybodol yn ei adroddiad ar y cyd ar gerbydau awtomataidd yn 2022, bod Comisiwn y Gyfraith Cymru a Lloegr a Chomisiwn Cyfraith yr Alban yn argymell y dylid cyflwyno Deddf cerbydau awtomataidd newydd, ac y dylai Llywodraethau'r DU, yr Alban a Chymru weithio gyda'i gilydd i gyflwyno cynllun unffurf.
Roedd y pwyllgor o'r farn ei bod yn ddefnyddiol gofyn i Lywodraeth Cymru egluro pryd y penderfynodd ddefnyddio'r Bil ar gyfer y darpariaethau sydd angen cydsyniad a sut mae'r penderfyniad hwn yn ymwneud â'i deddfwriaeth arfaethedig ei hun. Gofynnwyd hyn i helpu deall dull cyffredinol Llywodraeth Cymru o ddefnyddio Biliau'r DU i wneud darpariaeth mewn meysydd datganoledig. Amlygir yr ymateb a ddarparwyd gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ar y pryd yn ein hail adroddiad, a dywedwyd wrth y pwyllgor na ofynnodd Llywodraeth Cymru am y darpariaethau yn y Bil sy'n gofyn am gydsyniad y Senedd, ac yn hytrach cawsant eu drafftio ar gais Llywodraeth y DU. Dywedodd y Dirprwy Weinidog blaenorol hefyd nad yw'r darpariaethau o fewn cwmpas deddfwriaeth arfaethedig Llywodraeth Cymru ac, felly, nid ydynt yn cael unrhyw effaith arno.
Yn ein trydydd adroddiad a'n hadroddiad terfynol, nodwyd y bu Llywodraeth Cymru yn ddiwyd yn ceisio newid sawl cymal yn y Bil ers ei gyflwyno. Ac er bod gan y pwyllgor bryderon ers tro byd ynghylch y diffyg democrataidd sy'n dod i'r amlwg o ganlyniad i Filiau yn Senedd y DU yn gwneud darpariaeth i Gymru mewn meysydd datganoledig, mae croeso mawr i'r gwaith rhynglywodraethol adeiladol ar y Bil hwn. Diolch.
I'm grateful for the opportunity to speak briefly on this LCM this afternoon. As this technology develops at a rapid speed, we are expecting to see a 40 per cent increase of new cars in the UK having self-driving capabilities by 2035. It's anticipated that, by 2025, we'll start to see self-driving vehicles improve the way goods are moved around the country. Speaking as someone who is both an avid motorist and a huge fan of tech, this is something that really excites me, and it's great to see the UK Government is leading the way in this area.
With 88 per cent of road collisions having human error as a contributing factor, self-driving vehicles could help cut deaths and injuries on our roads. This new technology will also, undoubtedly, make travelling more convenient and accessible, particularly for the elderly, those with disabilities and mobility problems. With this advancement in technology, it's paramount that safety requirements are put in place, and that's exactly what this Bill aims to do. It will ultimately deliver one of the most effective and advanced legal frameworks for self-driving vehicles with safety at its centre. According to the UK Government, it will also set the safety threshold for legal self-driving, establish an in-use regulatory scheme to monitor the ongoing safety of these vehicles, and ensure clear liability for the user. Not only that, but this Bill will also go a long way in cementing the UK's position as a global leader in this high-tech and high-growth industry, which will create up to 38,000 jobs.
I welcome the alignment between the Welsh Government and the UK Government over this Bill, however I do have a question for the Cabinet Secretary. I'd be keen to know to what extent the Welsh Government has been engaging with the wider parameters of this Bill and if the Welsh Government has been exploring ways to make sure Wales is also at the forefront of this technology. Like I said, these are really exciting times, and this Bill is an important step when it comes to rolling out this innovative technology, going forward. Thank you.
Rwy'n ddiolchgar am y cyfle i siarad yn fyr am y cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn y prynhawn yma. Wrth i'r dechnoleg hon ddatblygu'n gyflym, rydym yn disgwyl gweld cynnydd o 40 y cant o geir newydd yn y DU yn gallu gyrru eu hunain erbyn 2035. Erbyn 2025, rhagwelir y byddwn yn dechrau gweld cerbydau hunan-yrru yn gwella'r ffordd y caiff nwyddau eu symud ledled y wlad. A minnau'n siarad fel rhywun sy'n fodurwr brwd ac yn hoff iawn o dechnoleg, mae hyn yn rhywbeth sy'n fy nghyffroi i'n fawr, ac mae'n wych gweld bod Llywodraeth y DU yn arwain y ffordd yn y maes hwn.
Gyda chamgymeriadau dynol yn ffactor sy'n cyfrannu at 88% o wrthdrawiadau ffyrdd, gallai cerbydau hunan-yrru helpu i leihau marwolaethau ac anafiadau ar ein ffyrdd. Bydd y dechnoleg newydd hon, heb os, yn gwneud teithio'n fwy cyfleus a hygyrch, yn enwedig ar gyfer yr henoed, y rhai ag anableddau a phroblemau symudedd. Gyda'r cynnydd hwn mewn technoleg, mae'n hollbwysig bod gofynion diogelwch yn cael eu rhoi ar waith, a dyna'n union mae'r Bil hwn yn bwriadu ei wneud. Yn y pen draw, bydd yn darparu un o'r fframweithiau cyfreithiol mwyaf effeithiol a blaengar ar gyfer cerbydau hunan-yrru sydd â diogelwch wrth ei galon. Yn ôl Llywodraeth y DU, bydd hefyd yn gosod y trothwy diogelwch ar gyfer hunan-yrru cyfreithiol, yn sefydlu cynllun rheoleiddio mewn defnydd i fonitro diogelwch parhaus y cerbydau hyn, a sicrhau atebolrwydd clir i'r defnyddiwr. Nid yn unig hynny, ond bydd y Bil hwn hefyd yn mynd yn bell o ran cadarnhau safle'r DU fel arweinydd byd-eang yn y diwydiant uwch-dechnoleg a thwf uchel hwn, a fydd yn creu hyd at 38,000 o swyddi.
Rwy'n croesawu'r cysondeb rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU ynghylch y Bil hwn, fodd bynnag, mae gennyf gwestiwn i Ysgrifennydd y Cabinet. Hoffwn wybod i ba raddau y mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ymgysylltu â pharamedrau ehangach y Bil hwn ac a yw Llywodraeth Cymru wedi bod yn archwilio ffyrdd o sicrhau bod Cymru hefyd ar flaen y gad yn y dechnoleg hon. Fel y dywedais i, mae'r rhain yn amseroedd cyffrous iawn, ac mae'r Bil hwn yn gam pwysig o ran cyflwyno'r dechnoleg arloesol hon, wrth symud ymlaen. Diolch.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet i ymateb.
I call on the Cabinet Secretary to reply.
I'd like to thank both Members for contributing to this debate. I remain of the view that we should provide legislative consent for this Bill, and I ask Members, therefore, to agree to this LCM.
Hoffwn ddiolch i'r ddau Aelod am gyfrannu at y ddadl hon. Rwy'n dal i fod o'r farn y dylem ni ddarparu cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer y Bil hwn, ac rwy'n gofyn i'r Aelodau, felly, gytuno i'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, dwi wedi clywed gwrthwynebiad. Gohiriaf y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Ac rydym wedi cyrraedd y cyfnod hwnnw nawr. Oni bai bod tri Aelod yn dymuno imi ganu'r gloch, symudaf yn syth i'r cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes, there are objections. We will, therefore, defer voting under this item until voting time.
And that brings us to voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will move immediately to voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Dim ond un bleidlais sydd heno, ar eitem 7, a galwaf am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Ken Skates. Agor y bleidlais. O blaid 41, neb yn ymatal, 11 yn erbyn, felly mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
There is only one vote this evening, under item 7, and I call for a vote on the motion, tabled in the name of Ken Skates. Open the vote. In favour 41, no abstentions, 11 against, therefore the motion is agreed.
Eitem 7—Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Cerbydau Awtomeiddiedig: O blaid: 41, Yn erbyn: 11, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 7—Legislative Consent Motion on the Automated Vehicles Bill: For: 41, Against: 11, Abstain: 0
Motion has been agreed
A daw hynny â thrafodion heddiw i ben.
That brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:04.
The meeting ended at 18:04.