Y Cyfarfod Llawn

Plenary

05/03/2024

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:00 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:00 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Cwestiynau i'r Prif Weinidog sydd gyntaf ar yr agenda, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Peter Fox.

Good afternoon and welcome to this afternoon's Plenary meeting. The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Peter Fox.

Pwysau ar Ffermwyr
Pressures on Farmers

1. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r pwysau y mae ffermwyr Cymru yn eu hwynebu? OQ60800

1. What assessment has the Welsh Government made of the pressures that Welsh farmers face? OQ60800

Llywydd, Welsh farmers face a range of pressures, including increased costs, EU exit barriers, hostile trade deals and the impacts of the climate and nature emergencies. We want a successful future for Welsh farming and continue to work with others to achieve it.

Llywydd, mae ffermwyr Cymru yn wynebu amrywiaeth o bwysau, gan gynnwys costau cynyddol, rhwystrau ymadael â'r UE, cytundebau masnach gelyniaethus ac effeithiau'r argyfyngau hinsawdd a natur. Rydym ni eisiau dyfodol llwyddiannus i ffermio yng Nghymru ac yn parhau i weithio gydag eraill i'w sicrhau.

Thank you, First Minister, and, Llywydd, I refer Members to my register of interests. We have all seen the way our rural communities have come together like no other time that I can ever remember, such is the concern, the anxiety and fear for the future that many farmers feel they face. Many feel they won't be able to achieve what the Government is asking through the sustainable farming scheme and, as such, are starting to consider life without farm support, and no doubt many will choose to exit the industry, especially our older farming community. A farmer fed back to me, following a roadshow in Monmouthshire, that, at the end of the meeting, he spoke to an official to ask what would happen if farmers didn't take up the scheme and how would the Welsh Government achieve its goals. The reply was that, 'We would need to regulate'. First Minister, if farmers choose not to embrace your scheme, and your targets were threatened, would the Government then consider regulating for the change it wants in the industry?

Diolch, Prif Weinidog, a, Llywydd, rwy'n cyfeirio'r Aelodau at fy nghofrestr o fuddiannau. Rydym ni i gyd wedi gweld y ffordd y mae ein cymunedau gwledig wedi dod at ei gilydd yn wahanol i unrhyw adeg arall y gallaf i ei chofio erioed, gymaint yw'r gofid, y pryder a'r ofn am y dyfodol y mae llawer o ffermwyr yn teimlo eu bod nhw'n ei wynebu. Mae llawer yn teimlo na fyddan nhw'n gallu cyflawni'r hyn y mae'r Llywodraeth yn ei ofyn drwy'r cynllun ffermio cynaliadwy ac, o'r herwydd, maen nhw'n dechrau ystyried bywyd heb gymorth i ffermydd, ac rwy'n siŵr y bydd llawer yn dewis gadael y diwydiant, yn enwedig ein cymuned ffermio hŷn. Rhoddodd ffermwr yr adborth i mi, yn dilyn sioe deithiol yn sir Fynwy, ei fod, ar ddiwedd y cyfarfod, wedi siarad â swyddog i ofyn beth fyddai'n digwydd pe na bai ffermwyr yn ymuno â'r cynllun a sut y byddai Llywodraeth Cymru yn cyflawni ei nodau. 'Byddai angen i ni reoleiddio' oedd yr ateb. Prif Weinidog, pe bai ffermwyr yn dewis peidio â chroesawu eich cynllun, a bod eich targedau o dan fygythiad, a fyddai'r Llywodraeth yn ystyried rheoleiddio wedyn ar gyfer y newid y mae ei eisiau yn y diwydiant?

Well, Llywydd, I want as many farmers as possible to take up the scheme that we will have negotiated with them. There's a very large sum of money available to those farmers who want to be part of the scheme. Of course, about half of farmers in Wales are not part of the basic payment scheme, so it's not as though this will be anything new. But what I want to see is I want to see farmers in Wales confident that their future can be sustained through membership of the scheme, with all the benefits that it will provide. That is what we are focused on. That's why we will look at every single response we get, as part of the consultation exercise, and then continue the conversation with farmers in Wales to devise a scheme that makes sustainable food production the heart of what they do, but which also delivers those public goods that are absolutely essential to Wales in an era of climate change.

Wel, Llywydd, rwyf i eisiau i gynifer o ffermwyr â phosibl ymuno â'r cynllun y byddwn ni wedi ei gytuno â nhw. Mae swm mawr iawn o arian ar gael i'r ffermwyr hynny sydd eisiau bod yn rhan o'r cynllun. Wrth gwrs, nid yw tua hanner y ffermwyr yng Nghymru yn rhan o'r cynllun taliad sylfaenol, felly nid yw fel pe bai hyn yn unrhyw beth newydd. Ond yr hyn yr wyf i eisiau ei weld yw rwyf i eisiau gweld ffermwyr yng Nghymru yn hyderus y gall eu dyfodol gael ei gynnal drwy fod yn aelodau o'r cynllun, gyda'r holl fanteision y bydd yn eu cynnig. Dyna'r hyn yr ydym ni'n canolbwyntio arno. Dyna pam y byddwn ni'n edrych ar bob un ymateb yr ydym ni'n ei gael, yn rhan o'r ymarfer ymgynghori, ac yna'n parhau'r sgwrs gyda ffermwyr yng Nghymru i lunio cynllun sy'n gwneud cynhyrchu bwyd cynaliadwy yn ganolog i'r hyn y maen nhw'n ei wneud, ond sydd hefyd yn darparu'r nwyddau cyhoeddus hynny sy'n gwbl hanfodol i Gymru mewn cyfnod o newid hinsawdd.

First Minister, we know what the pressures are that are facing farmers: increased red tape, a worsening economic situation, damaging free trade deals, a trail of broken promises. And we know that because that was in Farmers Weekly. Farmers Weekly demonstrated that nearly 70 per cent of farmers are facing the negative response of Brexit, and no matter how the Conservatives dress it up—[Interruption.] No matter—. Well, I'm quoting Farmers Weekly; I don't need to listen to the Conservatives. And if you don't believe Farmers Weekly, why don't you listen to Ian Rickman, the president of the Farmers Union of Wales?

'The industry was more or less chucked under a bus'—

chucked under a bus by a Conservative Government who talks long and acts like it doesn't care about the future of agriculture. First Minister, do you agree with me that the greatest pressures facing agriculture are as a consequence of Brexit and that nobody in their right mind would set up trade barriers with theirr biggest, greatest and closest markets? The best thing we can do to support agriculture into the future is to rejoin the European Union.

Prif Weinidog, rydym ni'n ymwybodol o'r pwysau sy'n wynebu ffermwyr: mwy o fiwrocratiaeth, sefyllfa economaidd sy'n gwaethygu, cytundebau masnach rydd niweidiol, cyfres o addewidion wedi'u torri. Ac rydym ni'n gwybod hynny oherwydd bod hynny yn Farmers Weekly. Dangosodd Farmers Weekly bod bron i 70 y cant o ffermwyr yn wynebu ymateb negyddol Brexit, ac ni waeth sut mae'r Ceidwadwyr yn ei gyflwyno—[Torri ar draws.] Does dim ots—. Wel, rwy'n dyfynnu Farmers Weekly; does dim angen i mi wrando ar y Ceidwadwyr. Ac os nad ydych chi'n credu Farmers Weekly, pam na wnewch chi wrando ar Ian Rickman, llywydd Undeb Amaethwyr Cymru?

'Cafodd y diwydiant fwy neu lai ei daflu o dan fws'—

ei daflu o dan fws gan Lywodraeth Geidwadol sy'n siarad yn faith ac yn ymddwyn fel nad oes ots ganddi am ddyfodol amaethyddiaeth. Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â mi bod y pwysau mwyaf sy'n wynebu amaethyddiaeth o ganlyniad i Brexit ac na fyddai neb yn eu iawn bwyll yn gosod rhwystrau masnach gyda'u marchnadoedd mwyaf ac agosaf? Y peth gorau y gallwn ni ei wneud i gefnogi amaethyddiaeth i'r dyfodol yw ailymuno â'r Undeb Ewropeaidd.

Well, Llywydd, as I've said before, you always know, with the Conservative benches here, the weaker their argument, the louder they shout, and they're shouting again this afternoon. And they're shouting because they simply don't want to recognise the truth. [Interruption.] The truth is this, isn't it, that the advice that was provided by the Welsh Conservative Party has placed new barriers in the path of farmers in Wales hoping to trade with their nearest and most important market. Now, before Brexit happened, before a deal was struck, the Welsh Government highlighted the impact of leaving the European Union on mussel farmers in north Wales. Here was a successful industry—an industry that had been built up over 20 years. Ninety per cent of its product went to the southern Mediterranean. Ninety nine per cent of that no longer does. There's no point in the leader of the opposition saying to me it still does; it absolutely does not. They are unable to send—[Interruption.]

Wel, Llywydd, fel yr wyf i wedi ei ddweud o'r blaen, rydych chi bob amser yn gwybod, gyda meinciau'r Ceidwadwyr yma, y gwannaf yw eu dadl, yr uchaf y maen nhw'n gweiddi, ac maen nhw'n gweiddi eto y prynhawn yma. Ac maen nhw'n gweiddi gan nad ydyn nhw eisiau cydnabod y gwir. [Torri ar draws.] Y gwir amdani yw bod y cyngor a roddwyd gan Blaid Geidwadol Cymru wedi gosod rhwystrau newydd yn llwybr ffermwyr yng Nghymru sy'n gobeithio masnachu gyda'u marchnad agosaf a phwysicaf. Nawr, cyn i Brexit ddigwydd, cyn i gytundeb gael ei daro, tynnodd Llywodraeth Cymru sylw at effaith gadael yr Undeb Ewropeaidd ar ffermwyr cregyn gleision yn y gogledd. Roedd hwn yn ddiwydiant llwyddiannus—diwydiant a oedd wedi cael ei adeiladu dros 20 mlynedd. Roedd naw deg y cant o'i gynnyrch yn mynd i dde Môr y Canoldir. Nid yw naw deg naw y cant o hynny yn mynd yno mwyach. Does dim pwynt yn arweinydd yr wrthblaid yn dweud wrthyf i ei fod yn dal i fynd yno; mae'n sicr nad yw'n mynd yno. Dydyn nhw ddim yn gallu anfon—[Torri ar draws.]

13:05

Allow the First Minister to respond—[Interruption.] No, allow the First Minister to respond, otherwise I won't be calling Members when they choose to be called later on because they've sought to interrupt earlier in proceedings. So, let's just listen to the First Minister in his now response now, please.  

Gadewch i'r Prif Weinidog ymateb—[Torri ar draws.] Na, gadewch i'r Prif Weinidog ymateb, fel arall ni fyddaf yn galw Aelodau pan fyddan nhw'n dewis cael eu galw yn ddiweddarach gan eu bod nhw wedi ceisio torri ar draws yn gynharach yn y trafodion. Felly, gadewch i ni wrando ar y Prif Weinidog yn ei ymateb nawr, os gwelwch yn dda.

I'm afraid the facts and the figures speak for themselves. That industry is no longer able to send its product to the southern Mediterranean in a way that it arrives safe and saleable. And that is a direct result of the deal that was struck when we left the European Union. A different deal was possible. A different deal was advanced by this Welsh Government that would have saved the economic interests of farmers here in Wales, while the Conservative Party, egged on by the Welsh Conservatives, failed to do exactly that. 

Mae gen i ofn bod y ffeithiau a'r ffigurau yn siarad drostyn nhw eu hunain. Nid yw'r diwydiant hwnnw yn gallu anfon ei gynnyrch i dde Môr y Canoldir bellach mewn ffordd y mae'n cyrraedd yn ddiogel ac yn werthadwy. Ac mae hwnnw yn ganlyniad uniongyrchol i'r cytundeb wnaed pan wnaethom ni adael yr Undeb Ewropeaidd. Roedd cytundeb gwahanol yn bosibl. Hyrwyddwyd cytundeb gwahanol gan y Llywodraeth hon yng Nghymru a fyddai wedi achub buddiannau economaidd ffermwyr yma yng Nghymru, tra bod y Blaid Geidwadol, wedi'u hannog gan y Ceidwadwyr Cymreig, wedi methu â gwneud yn union hynny.

First Minister, I'm glad to see that work has begun on a review of agricultural pollution regulation, because evidence shows that those regulations are badly needed. For example, the River Usk—which, of course, the constituency Member for Monmouth, Peter Fox, will know very well—is in a very poor condition, and figures show that around two thirds of the responsibility for that poor condition is agricultural pollution, and this coming at a time when there are three major pollution events in our rivers every single week. First Minister, will the forthcoming summit to look at these issues, which I believe is next week, look at the contribution that every sector can make to the progress that is so badly needed?

Prif Weinidog, rwy'n falch o weld bod gwaith wedi dechrau ar adolygiad o reoleiddio llygredd amaethyddol, gan fod y dystiolaeth yn dangos bod wir angen y rheoliadau hynny. Er enghraifft, mae Afon Wysg—y bydd yr Aelod etholaeth dros Fynwy, Peter Fox, wrth gwrs, yn ai hadnabod yn dda iawn—mewn cyflwr gwael iawn, ac mae ffigurau'n dangos mai llygredd amaethyddol sy'n gyfrifol am tua dwy ran o dair o'r cyflwr gwael hwnnw, a daw hyn ar adeg pan fo tri digwyddiad llygredd mawr yn ein hafonydd bob un wythnos. Prif Weinidog, a fydd yr uwchgynhadledd sydd ar fin cael ei chynnal i ystyried y materion hyn, sydd yr wythnos nesaf rwy'n credu, yn edrych ar y cyfraniad y gall pob sector ei wneud at y cynnydd y mae ei angen mor daer?

I thank John Griffiths for that, Llywydd. I look forward to taking part in the next summit, which will happen on 18 March. The point John Griffiths makes is just inescapable. Sixty seven per cent of all the phosphate loading in the Usk, which has had such a detrimental impact on that very important habitat, comes from agricultural sources. No one source can solve the problems of our rivers, but agriculture, alongside Welsh Water, alongside the actions we're taking to deal with urban run-off, absolutely has to play its part. That's why those regulations are in place. The Minister has announced that she will start work on the review of the regulations early. She'll appoint an independent chair to lead that work. That's all very important. But the problem doesn't go away simply by looking away from it, and in our rivers, in all but one of them, the single greatest contribution to pollution in our rivers, and phosphate pollution in particular, comes from agricultural sources.

Diolch i John Griffiths am hynna, Llywydd. Edrychaf ymlaen at gymryd rhan yn yr uwchgynhadledd nesaf, a fydd yn cael ei chynnal ar 18 Mawrth. Mae'r pwynt y mae John Griffiths yn ei wneud yn anochel. Daw chwe deg saith y cant o'r holl lwytho ffosffadau yn afon Wysg, sydd wedi cael effaith mor niweidiol ar y cynefin pwysig iawn hwnnw, o ffynonellau amaethyddol. Ni all unrhyw un ffynhonnell ddatrys problemau ein hafonydd, ond mae'n rhaid i amaethyddiaeth, ochr yn ochr â Dŵr Cymru, ochr yn ochr â'r camau yr ydym ni'n eu cymryd i ymdrin â dŵr ffo trefol, yn sicr chwarae ei rhan. Dyna pam mae'r rheoliadau hynny ar waith. Mae'r Gweinidog wedi cyhoeddi y bydd yn dechrau gwaith ar yr adolygiad o'r rheoliadau yn gynnar. Bydd yn penodi cadeirydd annibynnol i arwain y gwaith hwnnw. Mae hynny i gyd yn bwysig iawn. Ond nid yw'r broblem yn diflannu dim ond trwy edrych oddi wrthi, ac yn ein hafonydd, ym mhob un ond un ohonyn nhw, daw'r cyfraniad unigol mwyaf at lygredd yn ein hafonydd, a llygredd ffosffadau yn arbennig, o ffynonellau amaethyddol.

Pobl Ifanc â Phrofiad o fod mewn Gofal
Care-experienced Young People

2. Pa gynnydd y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o ran cyflawni'r ymrwymiadau a wnaed i bobl ifanc â phrofiad o fod mewn gofal yn y datganiad y cytunwyd arno yn yr uwchgynhadledd diwygio radical ym mis Rhagfyr 2022? OQ60778

2. What progress has the Welsh Government made on delivering the commitments made to care-experienced young people in the declaration agreed at the radical reform summit in December 2022? OQ60778

I thank Jane Dodds for the question, Llywydd. On Saturday, I attended the third summit led by care-experienced young people to report to them on our radical reform agenda. They celebrated the progress already made through the declaration and made a series of proposals for further action.  

Diolch i Jane Dodds am y cwestiwn, Llywydd. Ddydd Sadwrn, roeddwn i'n bresennol yn y drydedd uwchgynhadledd dan arweiniad pobl ifanc â phrofiad o fod mewn gofal i adrodd iddyn nhw ar ein hagenda ddiwygio radical. Fe wnaethon nhw ddathlu'r cynnydd a wnaed eisoes drwy'r datganiad a gwneud cyfres o gynigion ar gyfer gweithredu pellach.

Diolch yn fawr iawn am yr ymateb. 

Thank you very much for that response. 

There are many champions here in the Siambr and across all of our political parties for care-experienced children—James Evans, Sioned Williams, Jayne Bryant, just to name a few, and, of course, the Minister as well, and thank you to you all. But, First Minister, if I may say, one of the biggest champions here in the Siambr is you. You have really led in relation to meeting the needs of our care-experienced children. Two weeks ago, I had the honour of sponsoring an event at the Senedd, which had apparently the biggest scarf, at the moment, in Wales. Hundreds of people from all over Wales dedicated their time to knitting a square or a part of that scarf—there were nearly 8,000 squares in that scarf—and I believe it's still growing. Every square represents a child or young person currently navigating the care system here in Wales. So, I was pleased to learn of the address that you made to the summit on radical reform only this weekend, and I’m pleased that this issue is one that I’m covering in what may be my last question to you as First Minister, given, as I know, its importance to you. What we need is a major culture change in relation to care-experienced young people in Wales, and I just wonder if you could update us on how the Government will achieve that culture change across Wales. Diolch yn fawr iawn.

Mae llawer o hyrwyddwyr yma yn y Siambr ac ar draws ein holl bleidiau gwleidyddol dros blant â phrofiad o fod mewn gofal—James Evans, Sioned Williams, Jayne Bryant, i enwi dim ond rhai, ac, wrth gwrs, y Gweinidog hefyd, a diolch i chi gyd. Ond, Prif Weinidog, os caf i ddweud, un o'r hyrwyddwyr mwyaf yma yn y Siambr yw chi. Rydych chi wir wedi arwain o ran diwallu anghenion ein plant sydd â phrofiad o fod mewn gofal. Bythefnos yn ôl, cefais yr anrhydedd o noddi digwyddiad yn y Senedd, yr oedd ganddo, mae'n debyg, y sgarff fwyaf yng Nghymru ar hyn o bryd. Rhoddodd cannoedd o bobl o bob rhan o Gymru o'u hamser i wau sgwâr neu ran o'r sgarff honno—roedd bron i 8,000 o sgwariau yn y sgarff honno—ac rwy'n credu ei bod yn dal i dyfu. Mae pob sgwâr yn cynrychioli plentyn neu unigolyn ifanc sy'n mynd drwy'r system ofal yma yng Nghymru ar hyn o bryd. Felly, roeddwn yn falch o glywed am yr anerchiad a wnaethoch chi i'r uwchgynhadledd ar ddiwygio radical dim ond y penwythnos yma, ac rwy'n falch bod y mater hwn yn un yr wyf i'n ymdrin ag ef yn yr hyn a allai fod fy nghwestiwn olaf i chi fel Prif Weinidog, o gofio, fel y gwn i, ei bwysigrwydd i chi. Yr hyn sydd ei angen arnom ni yw newid diwylliant mawr o ran pobl ifanc â phrofiad o fod mewn gofal yng Nghymru, ac roeddwn i'n meddwl tybed a allech chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ar sut y bydd y Llywodraeth yn cyflawni'r newid diwylliant hwnnw ledled Cymru. Diolch yn fawr iawn.

13:10

Wel, diolch i Jane Dodds, wrth gwrs, am y geiriau caredig yna.

I thank Jane Dodds for her kind words there.

The Member is right, Llywydd—there are champions on behalf of looked-after children right across the Chamber. Many of us will remember the work that David Melding carried out so consistently during his time on these benches. But had Jane Dodds been at the summit on Saturday, I feel sure she would have come to the same conclusion as me—that the greatest champions of all are those young people themselves. They were absolutely fantastic at the summit—so articulate, so insightful, so determined to make their contribution to a different future for themselves, but also a different sort of service for those other young people in the system. They were absolutely insistent that we amplify their voice in the whole service. 'With us, not for us', they kept saying. That’s what the system needs to be—'with us, not doing things to us or on our behalf'. And what did they want? They wanted the simplest things. They wanted stability, consistency, early help, advocacy services for parents when families are trying to stay together rather than children being removed from them. They wanted us to attend to the gaps that are still there when children fall between social services, housing, criminal justice, mental health, and, above all, they wanted us to be ambitious for them. They didn't want a sense of, 'Oh, that’s good enough because that child is a child in care'; they wanted everyone and every service to be absolutely ambitious on their behalf. It was a privilege to report to them on the actions that we have taken, and it was even more of a privilege to hear directly from them about how we, with the determination that they have, can go on with that radical reform agenda that those young people want and absolutely deserve.

Mae'r Aelod yn iawn, Llywydd—mae hyrwyddwyr ar ran plant sy'n derbyn gofal ar draws y Siambr gyfan. Bydd llawer ohonom ni'n cofio'r gwaith a wnaeth David Melding mor gyson yn ystod ei amser ar y meinciau hyn. Ond pe bai Jane Dodds wedi bod yn yr uwchgynhadledd ddydd Sadwrn, rwy'n teimlo'n siŵr y byddai wedi dod i'r un casgliad â mi—mai'r hyrwyddwyr mwyaf oll yw'r bobl ifanc hynny eu hunain. Roedden nhw'n hollol wych yn yr uwchgynhadledd—mor rhugl, mor graff, mor benderfynol o wneud eu cyfraniad at ddyfodol gwahanol iddyn nhw eu hunain, ond hefyd gwahanol fath o wasanaeth i'r bobl ifanc eraill hynny yn y system. Roedden nhw'n gwbl benderfynol y dylem ni gynyddu eu llais yn y gwasanaeth cyfan. 'Gyda ni, nid ar ein rhan,' medden nhw. Dyna y mae angen i'r system fod—'gyda ni, ddim yn gwneud pethau i ni nac ar ein rhan'. A beth oedden nhw ei eisiau? Roedden nhw eisiau'r pethau symlaf. Roedden nhw eisiau sefydlogrwydd, cysondeb, cymorth cynnar, gwasanaethau eiriolaeth i rieni pan fo teuluoedd yn ceisio aros gyda'i gilydd yn hytrach na bod plant yn cael eu cymryd oddi arnyn nhw. Roedden nhw eisiau i ni roi sylw i'r bylchau sydd yno o hyd pan fydd plant yn syrthio rhwng gwasanaethau cymdeithasol, tai, cyfiawnder troseddol, iechyd meddwl, ac, yn anad dim, roedden nhw eisiau i ni fod yn uchelgeisiol ar eu rhan. Doedden nhw ddim eisiau teimlad o, 'O, mae hynna'n ddigon da oherwydd mai plentyn mewn gofal yw'r plentyn yna'; roedden nhw eisiau i bawb a phob gwasanaeth fod yn gwbl uchelgeisiol ar eu rhan. Roedd yn fraint adrodd iddyn nhw ar y camau yr ydym ni wedi eu cymryd, ac roedd yn fwy o fraint fyth clywed yn uniongyrchol ganddyn nhw sut y gallwn ni, gyda'r penderfyniad sydd ganddyn nhw, fwrw ymlaen â'r agenda ddiwygio radical honno y mae'r bobl ifanc hynny ei heisiau ac yn sicr yn ei haeddu.

Thanks, Jane, for raising this issue, and thank you, First Minister, for your perseverance and what you said. First Minister, the declaration commits the Welsh Government to delivering upon the vision, giving it priority over the next few years and ensuring that all Ministers deliver upon the commitments outlined in the vision. A key part of the vision is that no child or young person will be taken into care unless everything possible has been done. Sadly, this does not appear to be happening. Over the past year, there has been yet another increase in the number of children in care. What action is your Government taking to reduce the number of young people entering the care system in the first place?

Diolch, Jane, am godi'r mater hwn, a diolch, Prif Weinidog, am eich dyfalbarhad a'r hyn y gwnaethoch chi ei ddweud. Prif Weinidog, mae'r datganiad yn ymrwymo Llywodraeth Cymru i gyflawni'r weledigaeth, gan roi blaenoriaeth iddi dros yr ychydig flynyddoedd nesaf a sicrhau bod pob Gweinidog yn cyflawni'r ymrwymiadau a amlinellir yn y weledigaeth. Rhan allweddol o'r weledigaeth yw na fydd unrhyw blentyn nac unigolyn ifanc yn cael eu cymryd i ofal oni bai fod popeth posibl wedi cael ei wneud. Yn anffodus, nid yw'n ymddangos bod hyn yn digwydd. Dros y flwyddyn ddiwethaf, bu cynnydd arall eto yn nifer y plant mewn gofal. Pa gamau mae eich Llywodraeth yn eu cymryd i leihau nifer y bobl ifanc sy'n ymuno â'r system ofal yn y lle cyntaf?

Llywydd, can I say how pleased I am to hear that question from the Member? Many years ago, when I was the health Minister, I used to argue on public platforms that we took too many children away from their families here in Wales. We do it at a rate that far exceeds local authorities in England, and the gap between Wales and England has widened over 20 years. But when I would make those points on public platforms, I often knew that my audience was not convinced, and it's really heartening to hear the Member, Llywydd, add his voice to the campaign we need in Wales to make sure, in his words, that no child is taken into care in Wales unless everything possible has been done to help those families stay together during very difficult times. 

Now, I have always recognised there will be some unavoidable circumstances where children do need to be taken into the care of a local authority, and that's why we need to do the very best by them when that happens. But our real efforts should be directed to de-escalation, to move more children back to their families, more children who are looked after outside their county back closer to home, more children who are looked after outside Wales back to facilities that we can create in Wales, again closer to where their families live. We're investing £68 million to create new in-house capacity for local authorities, including capacity for young people with complex needs who, at the moment, have to be looked after elsewhere. In that way, we can achieve the ambition that the Member articulated so clearly: that we work to keep children with their families wherever possible, and only when every effort has been made and cannot succeed do we take children away from their families and into public care.

Llywydd, a gaf i ddweud pa mor falch wyf i o glywed y cwestiwn yna gan yr Aelod? Flynyddoedd lawer yn ôl, pan oeddwn i'n Weinidog iechyd, roeddwn i'n arfer dadlau ar lwyfannau cyhoeddus ein bod ni wedi cymryd gormod o blant oddi wrth eu teuluoedd yma yng Nghymru. Rydym ni'n ei wneud ar gyfradd sy'n llawer uwch nag awdurdodau lleol yn Lloegr, ac mae'r bwlch rhwng Cymru a Lloegr wedi ehangu dros 20 mlynedd. Ond pan fyddwn i'n gwneud y pwyntiau hynny ar lwyfannau cyhoeddus, roeddwn i'n aml yn gwybod nad oedd fy nghynulleidfa wedi'i hargyhoeddi, ac mae'n galonogol iawn clywed yr Aelod, Llywydd, yn ychwanegu ei lais at yr ymgyrch sydd ei hangen arnom ni yng Nghymru i wneud yn siŵr, yn ei eiriau ef, nad oes unrhyw blentyn yn cael ei gymryd i ofal yng Nghymru oni bai fod popeth posibl wedi cael ei wneud i helpu'r teuluoedd hynny aros gyda'i gilydd yn ystod cyfnodau anodd iawn. 

Nawr, rwyf i wedi cydnabod erioed y bydd rhai amgylchiadau anochel lle mae angen i blant gael eu cymryd i ofal awdurdod lleol, a dyna pam mae angen i ni wneud y gorau posibl ar eu rhan pan fydd hynny'n digwydd. Ond dylid cyfeirio ein hymdrechion gwirioneddol at ddad-ddwysáu, at symud mwy o blant yn ôl at eu teuluoedd, mwy o blant sy'n derbyn gofal y tu allan i'w sir yn ôl yn agosach at adref, mwy o blant sy'n derbyn gofal y tu allan i Gymru yn ôl i gyfleusterau y gallwn ni eu creu yng Nghymru, unwaith eto yn agosach at le mae eu teuluoedd yn byw. Rydym ni'n buddsoddi £68 miliwn i greu capasiti mewnol newydd i awdurdodau lleol, gan gynnwys capasiti ar gyfer pobl ifanc ag anghenion cymhleth y mae'n rhaid gofalu amdanyn nhw mewn mannau eraill ar hyn o bryd. Yn y modd hwnnw, gallwn gyflawni'r uchelgais a fynegodd yr Aelod mor eglur: ein bod ni'n gweithio i gadw plant gyda'u teuluoedd lle bynnag y bo'n bosibl, a dim ond pan fydd pob ymdrech wedi cael ei gwneud ac na allwn lwyddo y byddwn yn cymryd plant oddi wrth eu teuluoedd ac i mewn i ofal cyhoeddus.

13:15

Ie, pwysigrwydd ymyrraeth ac eiriolaeth ataliol. Roeddwn i'n aelod o'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg pan wnaethon ni ein hymchwiliad ni i edrych ar y diwygiadau radical oedd eu hangen ar gyfer y system ofal, ac roedd un o'n hargymhellion ni yn ceisio mynd i'r afael â'r rhagfarn strwythurol sy'n cael ei brofi gan famau ifanc yn sgil eu profiad o ofal, sy'n gallu golygu eu bod nhw'n cael eu cyfeirio at wasanaethau amddiffyn plant tra eu bod nhw'n feichiog, weithiau heb esboniad.

Mae NYAS Cymru, gyda grant y Llywodraeth, yn darparu cefnogaeth ddwys i ferched ifanc sydd â phrofiad o ofal drwy Brosiect Undod, ac fe wnaeth y Llywodraeth dderbyn mewn egwyddor argymhelliad ein pwyllgor y dylai model o'r fath fod ar gael fel hawl statudol. Ond mae NYAS Cymru wedi codi pryderon ynglŷn ag ymrwymiad y Llywodraeth i leihau'r gyfradd uchel o blant sydd o dan orchymyn amddiffyn plant awdurdodau lleol sy'n blant i famau â phrofiad o ofal, gan nad oes cyllid hirdymor wedi'i glustnodi i Brosiect Undod. Felly, allwch chi ein sicrhau ni, Brif Weinidog, y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau gyda'r cyllid yma er mwyn parhau'r gwaith rhagorol a hanfodol mae NYAS Cymru a Phrosiect Undod yn ei wneud?

Yes, the importance of preventative intervention and advocacy. I was a member of the Children, Young People and Education Committee when we held our inquiry to look at the radical reforms that were needed for the care system, and one of our recommendations was trying to tackle the structural prejudice that is experienced by young mothers as a result of their experiences in care, which means that they're referred to child protection services whilst they're pregnant, sometimes without explanation.

NYAS Cymru, with a Government grant, supplies intensive support for young women who are care experienced through Project Unity, and the Government accepted in principle the recommendation of our committee that such a model should be available as a statutory right. But NYAS Cymru has expressed concerns about the Government's commitment to decreasing the high rate of children under a local authority protection order who are children of care-experienced mothers, because long-term funding hasn't been earmarked for Project Unity. So, could you reassure us, First Minister, that the Welsh Government will continue with this funding, to continue with the vital and excellent work of NYAS Cymru and Project Unity?

Diolch yn fawr i Sioned Williams y cwestiwn. Does dim cyllid hirdymor gyda ni fel Llywodraeth—dyna'r broblem. Does dim cyllid gyda ni ar ôl y flwyddyn ariannol sydd i ddod. Ond dwi'n hyderus y bydd y Llywodraeth yn y dyfodol eisiau buddsoddi ym mywydau mamau ifanc. Rŷn ni'n gwybod bod nifer fawr o bobl sydd wedi bod yn y system ofal, pan fyddan nhw'n tyfu lan, yn gweld eu plant nhw'n cael eu cymryd i mewn i'r system hefyd, a dyna pam rŷn ni eisiau buddsoddi yn eu bywydau nhw. O ran y problemau cyllid, rŷn ni i gyd yn ymwybodol o'r problemau rŷn ni'n eu hwynebau ar hyn o bryd. Ond pan ŷn ni yn buddsoddi ym mywydau pobl ifanc yn y sefyllfa mae Sioned Williams yn cyfeirio ati, rŷn ni'n buddsoddi yn ein dyfodol ni i gyd, ac rŷn ni'n osgoi problemau a chostau yn y dyfodol hefyd.

Thank you very much to Sioned Williams for that question. We as a Government don't have long-term funding—that's the problem. We don't have funding following the next financial year. But I am confident that the future Government will want to invest in the lives of young mothers. We know that many people who've been through the care system, when they become adults, see their children taken into the system too, and that's why we want to invest in their lives. We're all aware, of course, of the financial constraints and the problems that we're currently facing. But when we do invest in the lives of young people in the position that Sioned Williams outlined, then we are investing in all of our futures, and we are avoiding future problems and costs too. 

I had the privilege of attending the care experience summit, along with you, Prif Weinidog, and other Ministers, and I'd like to echo the words of Jane Dodds around your personal commitment to these young people. Throughout the day, we listened to and learned from young people about their ideas to radically reform the care system to help others. Many points will stay with me from Saturday, but one young person said, 'You talk about stranger danger and then you ask us to go and live with them.' That really hit me, and I'm sure others there as well. To help make things easier, those young people suggested creating a profile page, in genuine collaboration with young people, to help understand who they are, and for the people they're going to live with to do the same, with details like favourite food, and photographs as well.

The Senedd's Children, Young People and Education Committee has recently launched an inquiry into children on the margings, during which we'll look at missing children and statutory services responses across Wales. This chimes with what the young people spoke about on Saturday. They called for mandatory return interviews every time a young person goes missing, so that everyone has the chance to talk to someone independent about why they ran away. Seemingly small changes like this can make a really big difference. Prif Weinidog, would you agree with me that it is essential that we continue to find ways for those with lived experience to meaningfully influence policies and practice in the care system, and that we should thank those young people for the invaluable work they are doing to help make a significant difference to other young people?

Cefais y fraint o fod yn bresennol yn yr uwchgynhadledd profiad o fod mewn gofal, gyda chi, Prif Weinidog, a Gweinidogion eraill, a hoffwn adleisio geiriau Jane Dodds ynghylch eich ymrwymiad personol i'r bobl ifanc hyn. Drwy'r dydd, fe wnaethom ni wrando ar bobl ifanc a dysgu ganddyn nhw am eu syniadau i ddiwygio'r system ofal yn radical i helpu eraill. Bydd llawer o bwyntiau yn aros gyda mi o ddydd Sadwrn, ond dywedodd un person ifanc, 'Rydych chi'n sôn am berygl dieithriaid ac yna rydych chi'n gofyn i ni fynd i fyw gyda nhw.' Fe wnaeth hynny wir fy nharo i, a phobl eraill yno hefyd, rwy'n siŵr. Er mwyn helpu i wneud pethau'n haws, awgrymodd y bobl ifanc hynny greu tudalen broffil, mewn cydweithrediad gwirioneddol â phobl ifanc, i helpu i ddeall pwy ydyn nhw, ac i'r bobl y maen nhw'n mynd i fyw gyda nhw i wneud yr un peth, yn rhoi manylion fel hoff fwyd, a ffotograffau hefyd.

Mae Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg y Senedd wedi lansio ymchwiliad i blant ar yr ymylon yn ddiweddar, lle byddwn yn edrych ar blant coll ac ymatebion gwasanaethau statudol ledled Cymru. Mae hyn yn cyd-fynd â'r hyn y soniodd y bobl ifanc amdano ddydd Sadwrn. Fe wnaethon nhw alw am gyfweliadau dychwelyd gorfodol bob tro y mae unigolyn ifanc yn mynd ar goll, fel bod pawb yn cael cyfle i siarad â rhywun annibynnol ynghylch pam eu bod nhw wedi rhedeg i ffwrdd. Gall newidiadau sy'n ymddangos yn fach fel hyn wneud gwahaniaeth mawr iawn. Prif Weinidog, a fyddech chi'n cytuno â mi ei bod hi'n hanfodol ein bod ni'n parhau i ddod o hyd i ffyrdd i'r rhai sydd â phrofiad bywyd ddylanwadu ar bolisïau ac arferion yn ystyrlon yn y system ofal, ac y dylem ni ddiolch i'r bobl ifanc hynny am y gwaith hynod werthfawr y maen nhw'n ei wneud i helpu i wneud gwahaniaeth sylweddol i bobl ifanc eraill?

13:20

I thank Jayne Bryant for the question, for the work that she and her committee have done in this area, and for being at the summit on Saturday. I said in my original answer to Jane Dodds that so many of the ideas that young people put to us are simple ideas, they're not costly ideas, but they are ideas that make a real difference. I was absolutely struck by what that young person said about how their life is boiled down to a single page and they don't have any say in what is said on that page, either. The page is written for them by somebody else. When they go to a foster carer, they have nothing in return, and what they said was two things. First of all, 'If that page is my page, then I ought to be part of writing it', and, 'If my page is going to somebody else, then I'd like a page back in return so that I know something.' It's that stranger point you made. You are being asked to go and live in a household that you've never been to and amongst people you've never met. It seemed the simplest idea that a young person would know something about the place they were going to, and a simple page would have made a real difference. It's that sort of idea, and the idea of an interview with a young person who has run away when they return—. Why would you not want to sit down and ask that young person about what lay behind the actions that had taken place in their lives? That's why those conversations and the summit are so valuable, because you do hear directly from those young people themselves. I absolutely pay tribute to them. As I said to Jane Dodds, they have no greater champion than themselves, and we're really fortunate in Wales to have young people prepared to step forward and play that part.

Diolch i Jayne Bryant am y cwestiwn, am y gwaith y mae hi a'i phwyllgor wedi ei wneud yn y maes hwn, ac am fod yn yr uwchgynhadledd ddydd Sadwrn. Dywedais yn fy ateb gwreiddiol i Jane Dodds bod cymaint o'r syniadau y mae pobl ifanc yn eu cynnig i ni yn syniadau syml, dydyn nhw ddim yn syniadau costus, ond maen nhw'n syniadau sy'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol. Cefais fy nharo'n sicr gan yr hyn a ddywedodd yr unigolyn ifanc hwnnw am sut mae eu bywyd yn cael ei ferwi i lawr i un dudalen ac nid oes ganddyn nhw unrhyw lais yn yr hyn a ddywedir ar y dudalen honno chwaith. Mae'r dudalen yn cael ei hysgrifennu ar eu rhan gan rywun arall. Pan fyddan nhw'n mynd at ofalwr maeth, nid ydyn nhw'n cael dim yn ôl, a'r hyn a ddywedwyd ganddyn nhw oedd dau beth. Yn gyntaf oll, 'Os fy nhudalen i yw'r dudalen honno, yna dylwn i fod yn rhan o'i hysgrifennu', ac, 'Os yw fy nhudalen yn mynd at rywun arall, yna hoffwn dudalen yn ôl yn gyfnewid fel fy mod i'n gwybod rhywbeth.' Dyma'r pwynt am ddieithriaid hwnnw a wnaethoch chi. Gofynnir i chi fynd i fyw mewn cartref nad ydych chi erioed wedi bod iddo ac ymhlith pobl nad ydych chi erioed wedi eu cyfarfod. Roedd yn ymddangos fel y syniad symlaf y byddai unigolyn ifanc yn gwybod rhywbeth am y lle yr oedd yn mynd iddo, a byddai tudalen syml wedi gwneud gwahaniaeth gwirioneddol. Y math yna o syniad, a'r syniad o gyfweliad gydag unigolyn ifanc sydd wedi rhedeg i ffwrdd pan fydd yn dychwelyd—. Pam na fyddech chi eisiau eistedd i lawr a gofyn i'r unigolyn ifanc hwnnw am yr hyn oedd y tu ôl i'r gweithredoedd a oedd wedi digwydd yn eu bywydau? Dyna pam mae'r sgyrsiau hynny a'r uwchgynhadledd mor werthfawr, gan eich bod chi'n clywed yn uniongyrchol gan y bobl ifanc hynny eu hunain. Rwy'n talu teyrnged iddyn nhw'n llwyr. Fel y dywedais wrth Jane Dodds, does ganddyn nhw ddim hyrwyddwr mwy na nhw eu hunain, ac rydym ni'n ffodus iawn yng Nghymru o fod â phobl ifanc sy'n barod i gamu ymlaen a chwarae'r rhan honno.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies. 

Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies. 

Thank you, Presiding Officer. Last week, First Minister, we heard from the COVID inquiry that you do use WhatsApp regularly. On 7 November, when I questioned you on this particular issue, you said that you didn't use it, and then you clarified on 8 November that you used it but not very often. Can you confirm whether you do use WhatsApp regularly, as in the evidence that was put to the COVID inquiry last week, in particular when it came to policy and rule decisions?

Diolch, Llywydd. Yr wythnos diwethaf, Prif Weinidog, clywsom o'r ymchwiliad COVID eich bod chi'n defnyddio WhatsApp yn rheolaidd. Ar 7 Tachwedd, pan wnes i eich holi ar y mater penodol hwn, fe wnaethoch chi ddweud nad oeddech chi'n ei ddefnyddio, ac yna fe wnaethoch chi egluro ar 8 Tachwedd eich bod chi'n ei ddefnyddio ond nid yn aml iawn. A allwch chi gadarnhau a ydych chi'n defnyddio WhatsApp yn rheolaidd, fel yn y dystiolaeth a gyflwynwyd i'r ymchwiliad COVID yr wythnos diwethaf, yn enwedig yng nghyswllt penderfyniadau polisi a rheolau?

I am a witness at the COVID inquiry. I will answer their questions, whatever points they put to me. I am not going to offer a preview of what I say to the inquiry. I will pay the inquiry the respect I think it believes, and I will give my answers to them as a witness.

Rwy'n dyst yn yr ymchwiliad COVID. Fe wnaf i ateb eu cwestiynau nhw, pa bynnag bwyntiau y maen nhw'n eu rhoi i mi. Nid wyf i'n mynd i gynnig rhagolwg o'r hyn yr wyf i'n ei ddweud wrth yr ymchwiliad. Fe wnaf i roi'r parch i'r ymchwiliad yr wyf i'n credu y mae'n ei haeddu, ac fe wnaf i roi fy atebion iddyn nhw fel tyst.

I would seek direction from the Presiding Officer, because this is the Welsh Parliament. This evidence is publicly available. I am sent here by the people who voted for me, like other Members, to seek answers on behalf of the people of Wales from the Government. I am not trying to introduce new information. You have put on the record on 7 November that you did not use WhatsApp. On 8 November, you clarified that by saying you infrequently used WhatsApp, and then, in evidence that was submitted, all publicly available, that you used it regularly and in relation to rule setting and background information. It is perfectly legitimate, is it not, to come to Parliament and seek that clarification from the head of the Government when that information is already in the public domain. A little over two to three hours later this afternoon we will be debating a Bill that seeks to increase the capacity of this Parliament. It can't be just questions that you like that you answer; you should answer the questions that deserve answers to give clarity to people who want those answers, such as the COVID bereaved families. So, I ask you again, First Minister: can you clarify the point that I've put to you?

Hoffwn ofyn am gyfarwyddyd gan y Llywydd, oherwydd Senedd Cymru yw hon. Mae'r dystiolaeth hon ar gael yn gyhoeddus. Rwyf i'n cael fy anfon yma gan y bobl a bleidleisiodd drosof i, fel yr Aelodau eraill, i ofyn am atebion ar ran pobl Cymru gan y Llywodraeth. Nid wyf i'n ceisio cyflwyno gwybodaeth newydd. Rydych chi wedi rhoi ar y cofnod ar 7 Tachwedd na wnaethoch chi ddefnyddio WhatsApp. Ar 8 Tachwedd, fe wnaethoch chi egluro, trwy ddweud eich bod chi'n defnyddio WhatsApp yn anaml, ac yna, mewn tystiolaeth a gyflwynwyd, i gyd ar gael yn gyhoeddus, eich bod chi'n ei ddefnyddio yn rheolaidd ac yng nghyswllt pennu rheolau a gwybodaeth gefndir. Mae'n gwbl ddilys, onid yw, dod i'r Senedd a cheisio'r eglurhad hwnnw gan bennaeth y Llywodraeth pan fo'r wybodaeth honno eisoes yn y parth cyhoeddus. Ychydig dros ddwy i dair awr yn ddiweddarach y prynhawn yma byddwn yn trafod Bil sydd â'r nod o gynyddu capasiti'r Senedd hon. Ni all fod yn gwestiynau yr ydych chi'n hoffi eu hateb yn unig; fe ddylech chi ateb y cwestiynau sy'n haeddu atebion i roi eglurder i bobl sydd eisiau'r atebion hynny, fel y teuluoedd a ddioddefodd brofedigaeth COVID. Felly, gofynnaf i chi eto, Prif Weinidog: a allwch chi egluro'r pwynt yr wyf i wedi ei wneud i chi?

I clarified my position on 7 November. I've nothing to add to that. The inquiry has heard from others. If the inquiry wishes to ask me questions on the points that they have heard about, of course I will answer the inquiry, but that is where those answers will be provided.

Fe wnes i egluro fy safbwynt ar 7 Tachwedd. Nid oes gen i ddim i'w ychwanegu at hynny. Mae'r ymchwiliad wedi clywed gan eraill. Os yw'r ymchwiliad yn dymuno gofyn cwestiynau i mi ar y pwyntiau y maen nhw wedi clywed amdanyn nhw, byddaf yn ateb yr ymchwiliad, wrth gwrs, ond dyna lle y bydd yr atebion hynny yn cael eu darparu.

Can I seek your support, Presiding Officer? Surely Parliament deserves greater respect than that. 

A gaf i ofyn am eich cefnogaeth, Llywydd? Siawns nad yw'r Senedd yn haeddu mwy o barch na hynna. 

The First Minister is responsible for the content of his own answers, and that's not a matter for me. I would say that the inquiry is to question the First Minister, and the First Minister will be appearing before the inquiry next week, so shall we leave it—for now—that the First Minister will be providing possibly more evidence and answers to the inquiry? We'll leave it for now that that's the case, and I'm sure that this matter will be returned to at a future date, once that inquiry has concluded its evidence session with the First Minister and other Ministers.

Y Prif Weinidog sy'n gyfrifol am gynnwys ei atebion ei hun, ac nid mater i mi yw hynny. Byddwn i'n dweud y bydd yr ymchwiliad yn holi'r Prif Weinidog, a bydd y Prif Weinidog yn ymddangos gerbron yr ymchwiliad yr wythnos nesaf, felly beth am i ni ei adael—am y tro—y bydd y Prif Weinidog o bosibl yn darparu mwy o dystiolaeth ac atebion i'r ymchwiliad? Fe wnawn ni ei adael am y tro gan mai dyna fydd yn digwydd, ac rwy'n siŵr y byddwn yn dychwelyd at y mater hwn yn y dyfodol, unwaith y bydd yr ymchwiliad hwnnw wedi dod â'i sesiwn dystiolaeth i ben gyda'r Prif Weinidog a Gweinidogion eraill.

13:25

The First Minister stands down in two weeks' time. I have tried to seek answers on information that is in the public domain. I can't get that here in the Welsh Parliament. That is a damning indictment of Welsh democracy, I would say.

I'll ask you another question, if I may, in relation to special advisers, which you appoint, but I think I'll most probably get the same response. People, especially the COVID bereaved families, will see the arrogance and contempt that you are dealing with here, First Minister. It was highlighted in remarks from the barrister in the COVID inquiry last week that special advisers were going round systematically and suspiciously deleting communications. They are not my words; they're the words that were used in the COVID inquiry. It further went on to say that senior advisers, special advisers, had agreed to clear out WhatsApp inboxes every week. Were you aware of that? Because you appoint the special advisers. There is a code that obviously governs the conduct of special advisers, and ultimately, they're accountable to you. So, on that principle of responsibility, were you aware of that activity during the COVID pandemic about deleting messages?

Mae'r Prif Weinidog yn gadael ei swydd ymhen pythefnos. Rwyf i wedi ceisio cael atebion ar wybodaeth sydd yn y parth cyhoeddus. Ni allaf gael hynny yma yn Senedd Cymru. Mae hynny'n dditiad damniol o ddemocratiaeth Cymru, byddwn i'n dweud.

Fe wnaf i ofyn cwestiwn arall i chi, os caf, am gynghorwyr arbennig, yr ydych chi'n eu penodi, ond rwy'n credu'n fwy na thebyg y byddaf i'n cael yr un ymateb. Bydd pobl, yn enwedig y teuluoedd sydd wedi dioddef profedigaeth COVID, yn gweld yr haerllugrwydd a'r dirmyg yr ydych chi'n ymdrin ag ef yma, Prif Weinidog. Fe'i hamlygwyd mewn sylwadau gan y bargyfreithiwr yn yr ymchwiliad COVID yr wythnos diwethaf bod cynghorwyr arbennig yn mynd o gwmpas yn systematig ac yn dileu gohebiaethau yn amheus. Nid fy ngeiriau i ydyn nhw; dyma'r geiriau a ddefnyddiwyd yn yr ymchwiliad COVID. Aeth ymlaen ymhellach i ddweud bod uwch gynghorwyr, cynghorwyr arbennig, wedi cytuno i glirio mewnflychau WhatsApp bob wythnos. A oeddech chi'n ymwybodol o hynny? Oherwydd chi sy'n penodi'r cynghorwyr arbennig. Ceir cod sy'n amlwg yn rheoli ymddygiad cynghorwyr arbennig, ac yn y pen draw, maen nhw'n atebol i chi. Felly, ar yr egwyddor honno o gyfrifoldeb, a oeddech chi'n ymwybodol o'r gweithgarwch hwnnw yn ystod pandemig COVID ynghylch dileu negeseuon?

The allegation that the leader of the opposition repeats this afternoon was made by a barrister who asks questions of witnesses at the inquiry. That is why I will not indulge in what he wishes me to indulge in this afternoon. I want to—[Interruption.]  Llywydd, the leader of the opposition—. I cannot tell him the contempt I feel for a person who sits there and uses words like that to me. I answer his questions truthfully every single week and I will answer the questions truthfully in front of the inquiry. The person who you have quoted will be at the inquiry, will be able to put points to witnesses, including special adviser witnesses. I will respect the inquiry; he never has, and he continues to denigrate it in his questions to me this afternoon.

Gwnaed y cyhuddiad y mae arweinydd yr wrthblaid yn ei ailadrodd y prynhawn yma gan fargyfreithiwr sy'n gofyn cwestiynau i dystion yn yr ymchwiliad. Dyna pam na wnaf i ymgymryd â'r hyn y mae'n dymuno i mi ymgymryd ag ef y prynhawn yma. Hoffwn—[Torri ar draws.] Llywydd, mae arweinydd yr wrthblaid—. Ni allaf ddweud wrtho y dirmyg yr wyf i'n ei deimlo at rywun sy'n eistedd yna ac yn defnyddio geiriau fel yna wrthyf i. Rwy'n ateb ei gwestiynau yn onest bob un wythnos ac fe wnaf i ateb y cwestiynau yn onest o flaen yr ymchwiliad. Bydd yr unigolyn yr ydych chi wedi ei ddyfynnu yn yr ymchwiliad, yn gallu gwneud pwyntiau i dystion, gan gynnwys tystion sy'n gynghorwyr arbennig. Fe wnaf i barchu'r ymchwiliad; nid yw ef erioed wedi gwneud hynny, ac mae'n parhau i ladd arno yn ei gwestiynau i mi y prynhawn yma.

For information to all Members, the First Minister will be answering questions two weeks today, which will be a week after the inquiry, so I'm sure that there will be issues that Members here may want to return to after they've reflected on the First Minister's evidence to the inquiry.

Er gwybodaeth i'r holl Aelodau, bydd y Prif Weinidog yn ateb cwestiynau bythefnos i heddiw, a fydd wythnos ar ôl yr ymchwiliad, felly rwy'n siŵr y bydd materion efallai y bydd Aelodau yma eisiau dychwelyd atyn nhw ar ôl iddyn nhw fyfyrio ar dystiolaeth y Prif Weinidog i'r ymchwiliad.

Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Plaid Cymru leader, Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. It is our duty as parliamentarians to hold Government and the First Minister to account, and that is as true for the issue of COVID and the COVID inquiry as it is for any other issue. I also want to pursue issues arising from evidence that we have already heard in the COVID inquiry, not what may be asked of the First Minister when he gives evidence.

I also wish to pursue the issue of WhatsApp messages. The First Minister initially said he didn't use WhatsApp, then had to correct the record to say that in fact he did. We've learnt that WhatsApp messages from the then health Minister during the pandemic had been deleted, that the First Minister's chief special adviser had instructed Ministers to clear out WhatsApp messages once a week. This was months, seven months in fact, after an e-mail was sent reminding Welsh Government staff to preserve records for any future inquiry.

The reason I ask this is that anything that takes away the fullest possible account of the goings-on in Government during COVID means Government isn't being as transparent as it can be with the families of those who lost loved ones, as well as with us as parliamentarians. Will the First Minister concede that deleting messages, no matter how informal, was not only wrong, but also in breach of his Government's own rules?

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Mae'n ddyletswydd arnom ni fel seneddwyr i ddwyn y Llywodraeth a'r Prif Weinidog i gyfrif, ac mae hynny yr un mor wir am fater COVID a'r ymchwiliad COVID ag y mae am unrhyw fater arall. Rwyf innau hefyd eisiau mynd ar drywydd materion sy'n codi o dystiolaeth yr ydym ni eisoes wedi ei chlywed yn yr ymchwiliad COVID, nid yr hyn a allai gael ei ofyn i'r Prif Weinidog pan fydd yn rhoi tystiolaeth.

Rwyf innau hefyd eisiau mynd ar drywydd y mater o negeseuon WhatsApp. Dywedodd y Prif Weinidog i gychwyn nad oedd yn defnyddio WhatsApp, yna roedd yn rhaid iddo gywiro'r cofnod i ddweud ei fod mewn gwirionedd. Rydym ni wedi darganfod bod negeseuon WhatsApp gan y Gweinidog iechyd ar y pryd yn ystod y pandemig wedi cael eu dileu, bod prif gynghorydd arbennig y Prif Weinidog wedi cyfarwyddo Gweinidogion i glirio negeseuon WhatsApp unwaith yr wythnos. Roedd hyn fisoedd, saith mis mewn gwirionedd, ar ôl i e-bost gael ei anfon yn atgoffa staff Llywodraeth Cymru i gadw cofnodion ar gyfer unrhyw ymchwiliad yn y dyfodol.

Y rheswm pam rwy'n gofyn hyn yw bod unrhyw beth sy'n tynnu oddi wrth y cyfrif llawnaf posibl o'r hyn a ddigwyddodd yn y Llywodraeth yn ystod COVID yn golygu nad yw'r Llywodraeth yn bod mor dryloyw ag y gall fod gyda theuluoedd y rhai a gollodd anwyliaid, yn ogystal â gyda ni fel seneddwyr. A wnaiff y Prif Weinidog gyfaddef bod dileu negeseuon, ni waeth pa mor anffurfiol, nid yn unig yn anghywir, ond hefyd yn torri rheolau ei Lywodraeth ei hun?

The same answer applies to the leader of Plaid Cymru as it does to the leader of the opposition. The inquiry is here to ask those questions. That's why it is in Wales. I'm not going to offer a preview of the questions that I will be asked as a witness to the inquiry.

Mae'r un ateb yn berthnasol i arweinydd Plaid Cymru ag y mae i arweinydd yr wrthblaid. Mae'r ymchwiliad yma i ofyn y cwestiynau hynny. Dyna pam mae yng Nghymru. Nid wyf i'n mynd i gynnig rhagolwg o'r cwestiynau a fydd yn cael eu gofyn i mi fel tyst i'r ymchwiliad.

I'm not attempting to preview what questions the First Minister might be asked by the inquiry. These are my questions, doing my job in holding Government to account in the Welsh Parliament. And answering my question would in no way prejudice the First Minister's evidence to the inquiry. It is clear from the evidence of Wales's chief medical officer that Government was too slow to engage with the emerging pandemic, and that, as it evolved, there was a sense of chaos. Good governance and decision making was being hampered by the fact that the chief medical officer had inadequate support to enable him to keep on top of his workload. The Welsh Government didn't formally discuss COVID until one month after Frank Atherton's warning to the First Minister that it was likely to arrive in Wales. When it did arrive in the UK, the then health Minister told Cabinet incorrectly that it hadn't. 

With the benefit of hindsight, and based on what we have already heard at the inquiry—not what may be asked of the First Minister next week—does the First Minister believe that Cabinet colleagues at the time were on top of their briefs, and that Government as a whole was keeping up with the emerging situation?

Nid wyf i'n ceisio rhagweld pa gwestiynau a allai gael eu gofyn i'r Prif Weinidog gan yr ymchwiliad. Fy nghwestiynau i yw'r rhain, yn gwneud fy ngwaith yn dwyn y Llywodraeth i gyfrif yn Senedd Cymru. Ac ni fyddai ateb fy nghwestiwn yn rhagfarnu tystiolaeth y Prif Weinidog i'r ymchwiliad mewn unrhyw ffordd. Mae'n amlwg o dystiolaeth prif swyddog meddygol Cymru bod y Llywodraeth yn rhy araf i fynd i'r afael â'r pandemig a oedd yn dod i'r amlwg, ac, wrth iddo esblygu, bod synnwyr o anhrefn. Roedd llywodraethu a phenderfyniadau da yn cael eu llesteirio gan y ffaith nad oedd gan y prif swyddog meddygol gymorth digonol i ganiatáu iddo gadw rheolaeth ar ei lwyth gwaith. Ni wnaeth Llywodraeth Cymru drafod COVID yn ffurfiol tan fis wedi rhybudd Frank Atherton i'r Prif Weinidog ei fod yn debygol o gyrraedd Cymru. Pan gyrhaeddodd y DU, dywedodd y Gweinidog iechyd ar y pryd yn anghywir wrth y Cabinet nad oedd wedi cyrraedd. 

Gyda budd ôl-ddoethineb, ac yn seiliedig ar yr hyn yr ydym ni eisoes wedi ei glywed yn yr ymchwiliad—nid yr hyn a allai gael ei ofyn i'r Prif Weinidog yr wythnos nesaf—a yw'r Prif Weinidog yn credu bod cyd-Weinidogion yn y Cabinet ar y pryd mewn rheolaeth o'u briffiau, a bod y Llywodraeth yn ei chyfanrwydd yn cadw i fyny â'r sefyllfa a oedd yn dod i'r amlwg?

13:30

Well, Llywydd, I answered questions in front of this Senedd with astonishing regularity all the way through the COVID experience. From 28 January onwards, Members of the Senedd were provided with a weekly update by Welsh Ministers of the evolving picture of COVID elsewhere in the world. The day after a lockdown was announced, I was answering questions on the floor of the Senedd. The Senedd took no recess in Easter of that year. I answered questions three times during the summer recess on the floor of the Senedd. Those answers are there on the record. Any further questions that the inquiry want to ask of me, I will wait for the inquiry to ask me. That is how you respect the process that the inquiry has been set up to deal with, and that's what I will do. 

Wel, Llywydd, atebais gwestiynau o flaen y Senedd hon gyda rheoleidd-dra rhyfeddol yr holl ffordd trwy brofiad COVID. O 28 Ionawr ymlaen, darparwyd diweddariad wythnosol i Aelodau'r Senedd gan Weinidogion Cymru o'r darlun COVID a oedd yn esblygu mewn mannau eraill yn y byd. Y diwrnod ar ôl cyhoeddi cyfyngiadau symud, roeddwn i'n ateb cwestiynau ar lawr y Senedd. Ni chymerodd y Senedd doriad yn ystod Pasg y flwyddyn honno. Atebais gwestiynau dair gwaith yn ystod toriad yr haf ar lawr y Senedd. Mae'r atebion hynny ar gael ar y cofnod. Unrhyw gwestiynau pellach y mae'r ymchwiliad eisiau eu gofyn i mi, fe wnaf i aros i'r ymchwiliad eu gofyn i mi. Dyna sut rydych chi'n parchu'r broses y mae'r ymchwiliad wedi cael ei sefydlu i ymdrin â hi, a dyna fyddaf i'n ei wneud.

I will invite the First Minister to consider the questions that I'm asking today in light of nearly four years of questioning by this Senedd on matters relating to the way that Government handled the COVID pandemic. My party, from the very early days of the pandemic, called for a Welsh-specific inquiry, for work to be carried out during those early days of the pandemic—not taking away from the efforts of Government at the time to deal with the pandemic—to prepare for having a Wales COVID inquiry. Every piece of evidence published, every testimony delivered during these three weeks, or up to now in this COVID inquiry, strengthens the case, I believe, for that Wales-specific COVID inquiry. And what we're hearing, of course, is only scratching the surface. All of this tells me that denying Wales its own inquiry—as we on these benches have called for, from the early days of the pandemic—has been a serious error of judgment by the First Minister and his Government. 

In light of what we have seen over the past four years, and the lessons we know we need to learn, and not prejudicing what might be asked of the First Minister when he gives evidence, will the First Minister reflect on that and agree that, had a decision been taken early in the pandemic, we would have been in a position to carry out that Wales COVID inquiry that the bereaved families so desperately need?

Fe wnaf i wahodd y Prif Weinidog i ystyried y cwestiynau yr wyf i'n eu gofyn heddiw yng ngoleuni bron i bedair blynedd o holi gan y Senedd hon ar faterion yn ymwneud â'r ffordd y gwnaeth y Llywodraeth ymdrin â phandemig COVID. Galwodd fy mhlaid i, o ddyddiau cynnar iawn y pandemig, am ymchwiliad penodol i Gymru, i waith gael ei wneud yn ystod dyddiau cynnar hynny'r pandemig—heb gymryd oddi wrth ymdrechion y Llywodraeth ar y pryd i ymdrin â'r pandemig—i baratoi ar gyfer cael ymchwiliad COVID i Gymru. Mae pob darn o dystiolaeth a gyhoeddwyd, pob tystiolaeth a gyflwynwyd yn ystod y tair wythnos hon, neu hyd yn hyn yn yr ymchwiliad COVID hwn, yn cryfhau'r ddadl, rwy'n credu, dros yr ymchwiliad COVID penodol i Gymru hwnnw. Ac, wrth gwrs, mae'r hyn yr ydym ni'n ei glywed yn crafu'r wyneb yn unig. Mae hyn i gyd yn dweud wrthyf i fod gwadu ei hymchwiliad ei hun i Gymru—fel yr ydym ni ar y meinciau hyn wedi galw amdano, o ddyddiau cynnar y pandemig—wedi bod yn gamfarn ddifrifol gan y Prif Weinidog a'i Lywodraeth. 

Yng ngoleuni'r hyn yr ydym ni wedi ei weld dros y pedair blynedd diwethaf, a'r gwersi yr ydym ni'n gwybod bod angen i ni eu dysgu, a heb ragfarnu'r hyn a allai gael ei ofyn i'r Prif Weinidog pan fydd yn rhoi tystiolaeth, a wnaiff y Prif Weinidog fyfyrio ar hynny a chytuno, pe bai penderfyniad wedi cael ei wneud yn gynnar yn y pandemig, y byddem ni wedi bod mewn sefyllfa i gynnal ymchwiliad COVID Cymru y mae'r teuluoedd a ddioddefodd brofedigaeth ei angen mor daer?

Well, I've explained many times on the floor of the Senedd, Llywydd, why I don't think that a Welsh-specific inquiry would give families in Wales the answers to the questions that they absolutely properly ask, and on which I am determined to help find those answers. And I entirely disagree with him; I think every witness in front of the inquiry demonstrates that you could not understand the actions taken in Wales in isolation from the decisions that were being made elsewhere. And a Welsh-specific inquiry simply would not be able to investigate those connections. 

Now, you see, I hear the leader of Plaid Cymru say that the inquiry has only scratched the surface. That's why I won't indulge in answering questions of the sort that have been put to me this afternoon, because that is so disrespectful of the inquiry process. The inquiry—[Interruption.] The inquiry is only halfway through the work that it will do directly here in Wales. There are Members of the Chamber, I think, who've never had confidence in the inquiry to do the work that I think it is set up to do. I want that inquiry to succeed. I want that inquiry to provide the answers that people in Wales look for. And I will be there to give evidence myself, to assist the inquiry in doing that.

Wel, rwyf i wedi esbonio sawl gwaith ar lawr y Senedd, Llywydd, pam nad wyf i'n credu y byddai ymchwiliad penodol i Gymru yn rhoi i deuluoedd yng Nghymru yr atebion i'r cwestiynau y maen nhw'n eu gofyn yn gwbl, gwbl briodol, ac yr wyf i'n benderfynol o helpu i ddod o hyd i'r atebion hynny. Ac rwy'n anghytuno'n llwyr ag ef; rwy'n credu bod pob tyst gerbron yr ymchwiliad yn dangos na allech chi ddeall y camau a gymerwyd yng Nghymru ar wahân i'r penderfyniadau a oedd yn cael eu gwneud mewn mannau eraill. Ac yn syml, ni fyddai ymchwiliad penodol i Gymru yn gallu ymchwilio i'r cysylltiadau hynny. 

Nawr, welwch chi, rwy'n clywed arweinydd Plaid Cymru yn dweud mai dim ond wedi crafu'r wyneb y mae'r ymchwiliad. Dyna pam na wnaf i ymgymryd ag ateb cwestiynau o'r math sydd wedi cael eu gofyn i mi y prynhawn yma, gan fod hynny mor amharchus tuag at broses yr ymchwiliad. Mae'r ymchwiliad—[Torri ar draws.] Dim ond hanner ffordd y mae'r ymchwiliad drwy'r gwaith y bydd yn ei wneud yn uniongyrchol yma yng Nghymru. Mae Aelodau o'r Siambr, rwy'n credu, na fu ganddyn nhw erioed hyder yn yr ymchwiliad i wneud y gwaith yr wyf i'n credu ei fod wedi ei sefydlu i'w wneud. Rwyf i eisiau i'r ymchwiliad hwnnw lwyddo. Rwyf i eisiau i'r ymchwiliad hwnnw ddarparu'r atebion y mae pobl yng Nghymru yn chwilio amdanyn nhw. A byddaf yno i roi tystiolaeth fy hun, i gynorthwyo'r ymchwiliad i wneud hynny.

13:35
Datblygiad Senedd Cymru
The Development of Senedd Cymru

3. Beth yw gweledigaeth y Prif Weinidog ar gyfer datblygu Senedd Cymru dros y 10 mlynedd nesaf? OQ60761

3. What is the First Minister's vision for the development of Senedd Cymru over the next 10 years? OQ60761

Llywydd, I would want a Senedd that, over the next decade, continues to embrace the progressive agenda of the first 25 years of devolution, equipped now with greater capacity and a membership that fully reflects the diversity of contemporary Wales.

Llywydd, byddwn i eisiau Senedd sydd, dros y degawd nesaf, yn parhau i fwrw ymlaen ag agenda flaengar 25 mlynedd gyntaf datganoli, sydd bellach yn meddu ar fwy o gapasiti ac aelodaeth sy'n adlewyrchu amrywiaeth y Gymru gyfoes yn llawn.

I've phrased this question deliberately, First Minister, because I understand that, shortly, you'll be joining me on the back benches here, stepping back from the driving seat. It's often described as a journey, this devolution process, and during that journey you've either been in the driving seat, as in the last five years, or in the passenger seat, giving instructions—including as far back as our late friend, Rhodri Morgan, as well, and directing him. So, it's deliberately phrased in this way because we are going to be debating over the next couple of days measures that, if they have the Senedd's approval, will strengthen the capacity of this Senedd to scrutinise Government, will give the potential for greater diversity, to really reflect the type of people from right across Wales, from every walk of life in Wales, and every background. But would he agree with me that the unfinished business of this devolution journey is how we go beyond this place, and we actually devolve power, greater, out to the regions and the localities and the communities in Wales? It's a process we've started, but does he agree with me that we could actually go much further?

Rwyf wedi geirio'r cwestiwn hwn yn fwriadol, Prif Weinidog, gan fy mod i'n deall, yn fuan, y byddwch chi'n ymuno â mi ar y meinciau cefn yma, gan gamu yn ôl o sedd y gyrrwr. Fe'i disgrifir yn aml fel taith, y broses ddatganoli hon, ac yn ystod y daith honno rydych chi naill ai wedi bod yn sedd y gyrrwr, fel yn y pum mlynedd diwethaf, neu yn y sedd flaen arall, yn rhoi cyfarwyddiadau—gan gynnwys cyn belled yn ôl â'n diweddar gyfaill, Rhodri Morgan, hefyd, a'i gyfarwyddo ef. Felly, mae wedi'i eirio'n fwriadol fel hyn gan ein bod ni'n mynd i fod yn trafod dros y diwrnod neu ddau nesaf mesurau a fydd, os cânt gymeradwyaeth y Senedd, yn cryfhau gallu'r Senedd hon i graffu ar y Llywodraeth, yn rhoi'r potensial am fwy o amrywiaeth, i wir adlewyrchu'r math o bobl o bob cwr o Gymru, o bob rhan o gymdeithas yng Nghymru, ac o bob cefndir. Ond a fyddai'n cytuno â mi mai busnes anorffenedig y daith ddatganoli hon yw sut yr ydym ni'n mynd y tu hwnt i'r lle hwn, ac yr ydym ni wir yn datganoli grym, mwy, i'r rhanbarthau a'r ardaloedd a'r cymunedau yng Nghymru? Mae'n broses yr ydym ni wedi ei chychwyn, ond a yw'n cytuno â mi y gallem ni fynd llawer ymhellach mewn gwirionedd?

Llywydd, I defer to the experience of Huw Irranca-Davies in relation to regional bodies, following the work that he did and led on regional economic development post Brexit. Of course, as he was doing that work, the powers that were here in this Senedd to shape regional economic development and the money that went with it were both being taken away from Wales. The leader of the opposition has been busy shouting at me from his seat about truthfulness. I remember that he promised people in Wales that they would not be a single penny worse off as a result of Brexit. Where was the truth in that, Llywydd, I wonder, because the money that was here in Wales for regional economic development was taken away from Wales. Where was the truth in his answers to questions in those areas? No, he's got no answer to that this afternoon, you can be quite sure, Llywydd.

I agree, of course, with what Huw Irranca-Davies has said, that the job of devolution never stops at Cardiff, that we are also in and always in the process of offering greater decision making to other tiers of government here in Wales. I'm struck by how much of the legislation that comes before this Senedd is about strengthening the role of local government here in Wales, from franchising under the bus Bill, to the role that they will play in coal tip safety. And I am very proud, Llywydd, of the work that has gone on in this Senedd term, much of it with Plaid Cymru, under the co-operation agreement, to deal with second homes here in Wales—actions, of course, now being copied by a Conservative Government in England. Those actions rely on us strengthening the powers of local government in Wales, to deal with that problem. And of course, I look forward very much, beyond the time that I am First Minister, to the visitor levy being passed through this Senedd—another measure that will put into the hands of our local authorities new powers, which they will decide upon, whether they want to use them, and how they go about it.

So, I think this Government has a strong record already. It will go on strengthening that record, to make sure that we devolve power beyond this Senedd, and put it in the hands of other parts of our democratic fabric, where those decisions are better made closer to where people live.

Llywydd, rwy'n ymostwng i brofiad Huw Irranca-Davies o ran cyrff rhanbarthol, yn dilyn y gwaith a wnaeth ac a arweiniodd ar ddatblygu economaidd rhanbarthol ar ôl Brexit. Wrth gwrs, wrth iddo wneud y gwaith hwnnw, roedd y pwerau a oedd yma yn y Senedd hon i lunio datblygiad economaidd rhanbarthol a'r arian a oedd yn mynd gydag ef ill dau yn cael eu cymryd oddi ar Gymru. Mae arweinydd yr wrthblaid wedi bod yn brysur yn gweiddi arnaf i o'i sedd am onestrwydd. Rwy'n cofio iddo addo i bobl yng Nghymru na fydden nhw un geiniog yn waeth eu byd o ganlyniad i Brexit. Ble'r oedd y gwir yn hynny, Llywydd, tybed, oherwydd cymerwyd yr arian a oedd yma yng Nghymru ar gyfer datblygu economaidd rhanbarthol oddi ar Gymru. Ble'r oedd y gonestrwydd yn ei atebion i gwestiynau yn y meysydd hynny? Na, does ganddo ddim ateb i hynny y prynhawn yma, gallwch fod yn gwbl sicr, Llywydd.

Rwy'n cytuno, wrth gwrs, â'r hyn y mae Huw Irranca-Davies wedi ei ddweud, nad yw gwaith datganoli byth yn dod i ben yng Nghaerdydd, ein bod ni hefyd yn y broses o gynnig mwy o allu gwneud penderfyniadau i haenau eraill o lywodraeth yma yng Nghymru, a bob amser yn y broses honno. Rwy'n cael fy nharo gan faint o'r ddeddfwriaeth sy'n dod gerbron y Senedd hon sy'n ymwneud â chryfhau swyddogaeth llywodraeth leol yma yng Nghymru, o fasnachfreinio dan y Bil bysiau, i'r rhan y byddan nhw'n ei chwarae o ran diogelwch tomenni glo. Ac rwy'n falch iawn, Llywydd, o'r gwaith sydd wedi cael ei wneud yn nhymor y Senedd hon, llawer ohono gyda Phlaid Cymru, o dan y cytundeb cydweithio, i ymdrin ag ail gartrefi yma yng Nghymru—gweithredoedd, wrth gwrs, sydd bellach yn cael eu copïo gan Lywodraeth Geidwadol yn Lloegr. Mae'r gweithredoedd hynny yn dibynnu arnom ni'n cryfhau pwerau llywodraeth leol yng Nghymru, i ymdrin â'r broblem honno. Ac wrth gwrs, edrychaf ymlaen yn fawr iawn, y tu hwnt i'r amser yr wyf i'n Brif Weinidog, at yr ardoll ymwelwyr yn cael ei phasio drwy'r Senedd hon—mesur arall a fydd yn rhoi pwerau newydd yn nwylo ein hawdurdodau lleol, y byddan nhw'n penderfynu arnyn nhw, pa un a ydyn nhw eisiau eu defnyddio, a sut maen nhw'n mynd ati i wneud hynny.

Felly, rwy'n credu bod gan y Llywodraeth hon record gref eisoes. Bydd yn parhau i gryfhau'r record honno, i wneud yn siŵr ein bod ni'n datganoli grym y tu hwnt i'r Senedd hon, a'i roi yn nwylo rhannau eraill o'n ffabrig democrataidd, lle mae'n well gwneud y penderfyniadau hynny yn agosach at le mae pobl yn byw.

First Minister, I want to see Welsh democracy develop, and this Senedd become the best it can be to represent the people of Wales. First Minister, you believe that increasing the Members in this place will increase scrutiny; I respectfully disagree with you. Since being a Member of this Senedd, I've had the pleasure of sitting on two committees—the Children, Young People and Education Committee and also the Legislation, Justice and Constitution Committee. When I've sat on those committees, we've put forward some very good evidence-based recommendations to the Government around legislation, and on ways in which the Government could improve its policy. However, time and time again, they're either being accepted in principle or being rejected, which is actually disheartening to many Members on those committees who are putting good scrutiny forward to Government. We've also seen the Welsh Government using Westminster more and more to legislate in devolved areas when this Senedd could actually scrutinise and do that legislation. So, First Minister, how can you assure me and other people out there that, actually, increasing the number of Members is going to increase scrutiny, when it seems that the Government here at the minute don't seem to want to accept the scrutiny that's being put forward by the Senedd and are also using other Parliaments to legislate when we could do it here? Surely, that does weaken the argument that you're putting forward today.

Prif Weinidog, rwyf i eisiau gweld democratiaeth Cymru yn datblygu, a'r Senedd hon yn gweithredu yn y ffordd orau y gall i gynrychioli pobl Cymru. Prif Weinidog, rydych chi'n credu y bydd cynyddu'r Aelodau yn y lle hwn yn cynyddu craffu; gyda pharch, rwy'n anghytuno â chi. Ers bod yn Aelod o'r Senedd hon, rwyf i wedi cael y pleser o eistedd ar ddau bwyllgor—y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg a hefyd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad. Pan wyf i wedi eistedd ar y pwyllgorau hynny, rydym ni wedi cyflwyno rhai argymhellion da iawn yn seiliedig ar dystiolaeth i'r Llywodraeth ynghylch deddfwriaeth, ac ar ffyrdd y gallai'r Llywodraeth wella ei pholisi. Fodd bynnag, dro ar ôl tro, maen nhw naill ai'n cael eu derbyn mewn egwyddor neu'n cael eu gwrthod, sydd mewn gwirionedd yn ddigalon i lawer o Aelodau ar y pwyllgorau hynny sy'n cyflwyno gwaith craffu da i'r Llywodraeth. Rydym ni hefyd wedi gweld Llywodraeth Cymru yn defnyddio San Steffan yn fwy a mwy i ddeddfu mewn meysydd datganoledig pan allai'r Senedd hon graffu a gwneud y ddeddfwriaeth honno mewn gwirionedd. Felly, Prif Weinidog, sut allwch chi fy sicrhau i a phobl eraill allan yna bod cynyddu nifer yr Aelodau wir yn mynd i gynyddu craffu, pan nad yw'n ymddangos bod y Llywodraeth yma ar hyn o bryd eisiau derbyn y craffu sy'n cael ei gyflwyno gan y Senedd a hefyd yn defnyddio Seneddau eraill i ddeddfu pan y gallem ni ei wneud yma? Siawns bod hynny'n gwanhau'r ddadl yr ydych chi'n ei chyflwyno heddiw.

13:40

Well, Llywydd, by far, the bulk of legislation that's been passed in Westminster in devolved areas has been legislation passed in the teeth of the refusal of consent by this Senedd. The number of examples of where we have used Westminster legislation for Welsh purposes is very small and it has been part of a whole history of devolution. It's built into the devolution settlement that if there is a Bill at Westminster where it is in Welsh interests that we allow that legislation to happen—. In the case of leasehold reform, for example, it really would not make sense for us to legislate alone in Wales on a matter that is so bound up in cross-border concerns. So, there are good reasons why we very occasionally use that. The truth of the matter is: Westminster under the Conservative Government since 2019, not beforehand, but since 2019, has repeatedly legislated in devolved areas when this Senedd has refused consent to do so.

I completely disagree with the point the Member makes about scrutiny. Scrutiny is not about committees of the Senedd producing reports and then Government having to accept them wholesale. Committees produce reports. This Government has a very, very good record of accepting the bulk of recommendations, but there will be times when Government takes a different view. That's absolutely how the system must work. Anything else would simply be a negation of the parliamentary system that we have here in Wales. I was pleased to hear what the Member said in his first sentence. I share his sentiments there entirely. I believe that a reformed Senedd with greater capacity will improve scrutiny and that that improved scrutiny—not only will it lead to better policies, but it will mean that money, which is spent in Wales, is spent in the most effective way. 

Wel, Llywydd, o bell ffordd, mae'r rhan helaeth iawn o'r ddeddfwriaeth a basiwyd yn San Steffan mewn meysydd datganoledig wedi bod yn ddeddfwriaeth a basiwyd yn nannedd gwrthod cydsyniad gan y Senedd hon. Mae nifer yr enghreifftiau o le'r ydym ni wedi defnyddio deddfwriaeth San Steffan at ddibenion Cymru yn fach iawn ac mae wedi bod yn rhan o hanes cyfan datganoli. Mae wedi'i ymgorffori yn y setliad datganoli, os oes Bil yn San Steffan lle mae er budd Cymru ein bod ni'n caniatáu i'r ddeddfwriaeth honno ddigwydd—. Yn achos diwygio lesddaliadau, er enghraifft, ni fyddai'n gwneud synnwyr o gwbl i ni ddeddfu ar ein pennau ein hunain yng Nghymru ar fater sydd mor gysylltiedig â materion trawsffiniol. Felly, ceir rhesymau da pam rydym ni'n defnyddio hynny yn achlysurol iawn. Gwir y mater yw: mae San Steffan o dan y Llywodraeth Geidwadol ers 2019, nid cyn hynny, ond ers 2019, wedi deddfu dro ar ôl tro mewn meysydd datganoledig pan fo'r Senedd hon wedi gwrthod caniatâd i wneud hynny.

Rwy'n anghytuno'n llwyr â'r pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud am graffu. Nid yw craffu yn ymwneud â phwyllgorau'r Senedd yn llunio adroddiadau ac yna bod yn rhaid i'r Llywodraeth eu derbyn nhw yn eu cyfanrwydd. Mae pwyllgorau yn llunio adroddiadau. Mae gan y Llywodraeth hon record dda iawn, iawn o dderbyn y rhan fwyaf o argymhellion, ond bydd adegau pan fydd gan y Llywodraeth wahanol safbwynt. Dyna'n union sut y mae'n rhaid i'r system weithio. Byddai unrhyw beth arall yn negyddiad syml o'r system seneddol sydd gennym ni yma yng Nghymru. Roeddwn i'n falch o glywed yr hyn a ddywedodd yr Aelod yn ei frawddeg gyntaf. Rwy'n rhannu ei deimladau yn hynny o beth yn llwyr. Rwy'n credu y bydd Senedd ddiwygiedig â mwy o gapasiti yn gwella craffu ac y bydd y craffu gwell hwnnw—nid yn unig yn arwain at well polisïau, ond bydd yn golygu bod arian, sy'n cael ei wario yng Nghymru, yn cael ei wario yn y ffordd fwyaf effeithiol.

First Minister, both the candidates to succeed you as leader of the Labour Party in Wales have previously expressed their support for the principle of mandatory participation in elections as an universal civic duty. If a proposal were made to include that in the Labour manifesto for the Senedd elections for 2026, is that something that you would support from the back benches and as an ordinary member of the Labour Party? 

Prif Weinidog, mae'r ddau ymgeisydd i'ch olynu chi fel arweinydd y Blaid Lafur yng Nghymru wedi mynegi eu cefnogaeth yn y gorffennol i'r egwyddor o gyfranogiad gorfodol mewn etholiadau fel dyletswydd ddinesig gyffredinol. Pe bai cynnig yn cael ei wneud i gynnwys hynny ym maniffesto'r Blaid Lafur ar gyfer etholiadau'r Senedd ar gyfer 2026, a yw hynny'n rhywbeth y byddech chi'n ei gefnogi o'r meinciau cefn ac fel aelod cyffredin o'r Blaid Lafur?

Well, Llywydd, I thank the Member for tempting me down that path [Laughter.] Look, I am on record many times, over 40 years—. I am a believer in mandatory voting. It seems, to me, a basic civic duty. Any one of us in a democracy ought to be prepared to take part in the most basic form of that democracy. You don't have to vote for anybody. You can turn up and write 'None of the above', you can do whatever you like, but I have always believed that it is a simple, democratic duty that each one of us ought to discharge to be part of the democracy that we value so much here in Wales. For anything to get into a Labour manifesto—there is a lengthy process of those ideas emerging from the party itself, being tested in various parts of the process. Whether an idea of that sort would survive the scrutiny internally of the Labour Party I do not know. But I am sure of this: that although I myself have always believed in participation of that sort in democracy, no party could put it forward on the floor of the Senedd here without it having been in a manifesto and that manifesto having been endorsed by the people of Wales in a Senedd election. 

Wel, Llywydd, diolch i'r Aelod am fy nhemtio i lawr y llwybr hwnnw [Chwerthin.] Edrychwch, rwyf i wedi dweud ar y cofnod sawl gwaith, dros 40 mlynedd—. Rwy'n credu mewn pleidleisio gorfodol. Mae'n ymddangos i mi, yn ddyletswydd ddinesig sylfaenol. Dylai unrhyw un ohonom ni mewn democratiaeth fod yn barod i gymryd rhan yn y ffurf fwyaf sylfaenol o'r ddemocratiaeth honno. Nid oes yn rhaid i chi bleidleisio dros unrhyw un. Gallwch droi i fyny ac ysgrifennu 'Dim un o'r uchod', gallwch wneud beth bynnag yr hoffwch chi, ond rwyf i wedi credu erioed ei bod yn ddyletswydd syml, ddemocrataidd y dylai pob un ohonom ni ei chyflawni i fod yn rhan o'r ddemocratiaeth yr ydym ni'n ei gwerthfawrogi gymaint yma yng Nghymru. I unrhyw beth gael ei gynnwys mewn maniffesto Llafur—ceir proses faith o'r syniadau hynny yn deillio o'r blaid ei hun, yn cael eu profi mewn gwahanol rannau o'r broses. Pa un a fyddai syniad o'r math hwnnw yn goroesi craffu mewnol y Blaid Lafur, wn i ddim. Ond rwy'n siŵr o hyn: er fy mod i fy hun wedi credu erioed mewn cymryd rhan yn y math hwnnw o ddemocratiaeth, ni allai unrhyw blaid ei gyflwyno ar lawr y Senedd yma heb iddo fod mewn maniffesto ac i'r maniffesto hwnnw gael ei gymeradwyo gan bobl Cymru mewn etholiad Senedd. 

Darpariaeth Gofal Plant
Childcare Provision

4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddarpariaeth gofal plant yng Nghwm Cynon? OQ60802

4. Will the First Minister make a statement on childcare provision in Cynon Valley? OQ60802

I thank Vikki Howells, Llywydd. Expanding childcare provision has been a key achievement of the first three years of this Senedd term, accelerated through the co-operation agreement with Plaid Cymru. With the committed help of RCT council, hundreds of new families are now benefiting from quality childcare in the Member's constituency.

Diolch i Vikki Howells, Llywydd. Mae ehangu darpariaeth gofal plant wedi bod yn gyflawniad allweddol yn ystod tair blynedd gyntaf tymor y Senedd hon, wedi'i gyflymu drwy'r cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru. Gyda chymorth ymroddedig cyngor RhCT, mae cannoedd o deuluoedd newydd bellach yn elwa o ofal plant o ansawdd yn etholaeth yr Aelod.

13:45

First Minister, the Welsh Government's childcare offer has been available across Wales since 2019 for eligible parents of three and four-year-olds and has since been extended to those in training and education, foster carers and kinship carers. The latest evaluation found that 75 per cent of recipients said it made it easier for them to undertake work, and now Flying Start childcare is supporting more two-year-olds across Wales. But, last week, the Prime Minister accused the Welsh Government of pocketing funding received as a rare consequential of their childcare announcement, instead of funding childcare provision here in Wales. So, First Minister, would you agree with me that this Prime Minister just doesn't understand devolution and that the UK Government cannot dictate how Wales spends its budget?

Prif Weinidog, mae cynnig gofal plant Llywodraeth Cymru wedi bod ar gael ledled Cymru ers 2019 i rieni cymwys plant tair a phedair oed, ac ers hynny mae wedi'i ymestyn i'r rhai mewn hyfforddiant ac addysg, gofalwyr maeth a gofalwyr sy'n berthnasau. Gwnaeth y gwerthusiad diweddaraf ddarganfod bod 75 y cant o'r sawl sy'n cael y cynnig yn dweud ei fod yn ei wneud hi'n haws iddyn nhw ymgymryd â gwaith, a nawr mae gofal plant Dechrau'n Deg yn cefnogi mwy o blant dwy oed ledled Cymru. Ond, yr wythnos diwethaf, cyhuddodd Prif Weinidog y DU Lywodraeth Cymru o bocedu cyllid canlyniadol prin o'u cyhoeddiad gofal plant, yn hytrach na chyllido'r ddarpariaeth gofal plant yma yng Nghymru. Felly, Prif Weinidog, a fyddech chi'n cytuno â mi nad yw Prif Weinidog y DU hwn yn deall datganoli ac na all Llywodraeth y DU gorchymyn sut y mae Cymru'n gwario ei chyllideb?

Well, Llywydd, the Prime Minister was doing his best, as he often does, to distract attention from the failure of his own Government. You'll remember the fanfare with which he announced that childcare would be available for younger children in England, only to find, of course, that he can't deliver on that promise either, alongside a long list of other promises he's not been able to keep. Because what he found was that the 'pile 'em high and fund 'em cheap' approach in England simply founders in the face of the challenges that the sector itself faces.

Here in Wales, we provide rate relief for the childcare sector; you don't get that in England. We provide £70 million of capital investment to allow the sector to grow, to improve the premises, to create new settings in which children can be looked after. We invest in the workforce to make sure that they are properly trained and equipped. Our main childcare offer, Llywydd, now has a take-up rate of 60 per cent, one of the highest ever. Thirty-six per cent of all premises in RCT are regarded by the inspectorate in Wales as excellent, compared to 26 per cent across Wales as a whole.

Here in Wales, we are determined to see quality childcare, childcare that is focused on the needs of the child, that allows that child to grow up in the best possible circumstances. The excellent news of the Flying Start investment made alongside Plaid Cymru in the co-operation agreement is that the latest evidence is telling us that children from those less-well-off families who get that investment early in life, those children go on to enjoy the same chances as children who live in more advantaged households.

Wel, Llywydd, roedd Prif Weinidog y DU yn gwneud ei orau, fel y mae ef yn aml yn ei wneud, i dynnu sylw oddi wrth fethiant ei Lywodraeth ei hun. Byddwch chi'n cofio'r ffanffer wrth iddo gyhoeddi y byddai gofal plant ar gael i blant iau yn Lloegr, dim ond i ddarganfod, wrth gwrs, na all e gyflawni'r addewid hwnnw chwaith, ochr yn ochr â rhestr hir o addewidion eraill nad yw e wedi gallu'u cadw. Oherwydd yr hyn y gwnaeth ei ddarganfod oedd bod y dull 'darparu ychydig iawn o gyllid i nifer fawr o bobl' yn Lloegr yn gwingo yn wyneb yr heriau y mae'r sector ei hun yn eu hwynebu.

Yma yng Nghymru, rydyn ni'n darparu rhyddhad ardrethi i'r sector gofal plant; nid ydych chi'n cael hynny yn Lloegr. Rydyn ni'n darparu £70 miliwn o fuddsoddiad cyfalaf i ganiatáu i'r sector dyfu, i wella'r safleoedd, i greu lleoliadau newydd lle y mae modd gofalu am blant. Rydyn ni'n buddsoddi yn y gweithlu i sicrhau eu bod wedi'u hyfforddi a'u cymhwyso'n briodol. Mae gan ein prif gynnig gofal plant, Llywydd, gyfradd o 60 y cant yn manteisio arno erbyn hyn, un o'r cyfraddau uchaf erioed. Mae 36 y cant o holl safleoedd RhCT yn cael eu hystyried yn rhagorol gan yr arolygiaeth yng Nghymru, o'i gymharu â 26 y cant ledled Cymru gyfan.

Yma yng Nghymru, rydyn ni'n benderfynol o weld gofal plant o safon, gofal plant sy'n canolbwyntio ar anghenion y plentyn, sy'n caniatáu i'r plentyn hwnnw dyfu yn yr amgylchiadau gorau posibl. Y newyddion gwych am fuddsoddiad Dechrau'n Deg a gafodd ei wneud ochr yn ochr â Phlaid Cymru yn y cytundeb cydweithio yw bod y dystiolaeth ddiweddaraf yn dweud wrthyn ni fod plant o'r teuluoedd llai cefnog hynny sy'n cael y buddsoddiad hwnnw'n gynnar mewn bywyd, yn mynd ymlaen i fwynhau'r un cyfleoedd â phlant sy'n byw mewn cartrefi mwy breintiedig.

Cefnogi Pobl â Diabetes
Supporting People with Diabetes

5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi pobl â diabetes yn Nwyrain De Cymru? OQ60798

5. What steps is the Welsh Government taking to support people with diabetes in South Wales East? OQ60798

I thank the Member for that question, Llywydd. Actions in Wales focus on diabetes prevention, helping those with diabetes to manage that condition and improve access to diabetes technology such as pumps and blood glucose monitors. Responsibility for implementing these actions lies, of course, with local health boards.

Rwy'n diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw, Llywydd. Mae camau gweithredu yng Nghymru yn canolbwyntio ar atal diabetes, helpu'r rhai sydd â diabetes i reoli'r cyflwr hwnnw a gwella mynediad at dechnoleg diabetes fel pympiau a monitorau glwcos yn y gwaed. Byrddau iechyd lleol sy'n gyfrifol am weithredu'r camau gweithredu hyn, wrth gwrs.

Thank you so much for your response, First Minister. I want to draw your attention to an innovative company in Caldicot in my region of south-east Wales that is developing a product poised to transform the lives of people with diabetes. Afon Technology is developing the world's first wearable, non-invasive blood glucose monitoring device, which will eliminate pain and discomfort for users. Unlike current devices, Glucowear will measure blood glucose levels in real time, without the need to penetrate the skin at all, making it easier to manage the condition, reducing the rate of diabetes-related complications such as heart attacks, strokes, blindness, kidney failure and limb amputations.

This idea was conceived in Wales and the company want to make sure that their operation stays in Wales, First Minister. It really is a Wales success story. So, I'd like to know, First Minister, what support can the Welsh Government provide to Afon Technology as their exciting plans progress. Undoubtedly, you have always been an avid supporter of any places, groups and organisations I've suggested to you before, First Minister; I'd be more than happy to discuss this with you later, and I know your time in office is coming to an end, but, if you do have time, I would strongly encourage you to please visit the Afon Technology team. Thank you.

Diolch yn fawr iawn am eich ymateb, Prif Weinidog. Rwyf i eisiau tynnu'ch sylw at gwmni arloesol yng Nghil-y-coed yn fy rhanbarth i yn y de-ddwyrain sy'n datblygu cynnyrch sydd ar fin trawsnewid bywydau pobl â diabetes. Mae Afon Technology yn datblygu dyfais monitro glwcos yn y gwaed anfewnwthiol gyntaf y byd, a fydd yn dileu poen ac anghysur i ddefnyddwyr. Yn wahanol i ddyfeisiau presennol, bydd Glucowear yn mesur lefelau glwcos yn y gwaed mewn amser real, heb yr angen i fynd drwy'r croen o gwbl, gan ei gwneud hi'n haws rheoli'r cyflwr, gan leihau nifer y cymhlethdodau sy'n gysylltiedig â diabetes, fel trawiad ar y galon, strôc, dallineb, methiant yr arennau ac amdorri breichiau neu goesau.

Cafodd y syniad hwn ei lunio yng Nghymru ac mae'r cwmni eisiau sicrhau bod eu gweithrediad yn aros yng Nghymru, Prif Weinidog. Mae'n hi wir yn stori lwyddiant i Gymru. Felly, hoffwn i wybod, Prif Weinidog, pa gymorth y gall Llywodraeth Cymru ei ddarparu i Afon Technology wrth i'w cynlluniau cyffrous fynd rhagddyn nhw. Yn ddiau, rydych chi bob amser wedi cefnogi'n frwd unrhyw leoedd, grwpiau a sefydliadau yr wyf i eisoes wedi'u hawgrymu, Prif Weinidog; byddwn i'n fwy na pharod i drafod hyn gyda chi yn nes ymlaen, a gwn i fod eich amser yn y swydd yn dod i ben, ond, os oes gennych chi amser, byddwn i'n eich annog chi'n gryf i ymweld â thîm Afon Technology. Diolch.

I thank Natasha Asghar for that supplementary question, Llywydd. I read the article that she'd posted on her website, which provides further detail in addition to the detail that she's provided to the Chamber this afternoon. Afon Technology is very much at the cutting edge of work in this area and its latest device is at the trial phase. We absolutely welcome its work. In the here and now, Llywydd, as Members will understand, the focus of the NHS is on implementing those mature technologies that already have regulatory approval. Afon Technology's idea is on that pathway. The Welsh Government, of course, will be happy to assist them as that work progresses and look forward to the day, if the technology is able to prove itself, when it too will be approved by regulators and then will be available to patients here in Wales and far beyond.

Diolch i Natasha Asghar am y cwestiwn atodol hwnnw, Llywydd. Darllenais i'r erthygl yr oedd hi wedi'i phostio ar ei gwefan, sy'n rhoi mwy o fanylion yn ychwanegol at y manylion y mae hi wedi'u rhoi i'r Siambr y prynhawn yma. Mae Afon Technology ar flaen y gad o ran gwaith yn y maes hwn ac mae eu dyfais ddiweddaraf ar y cam treialu. Rydyn ni wir yn croesawu'u gwaith. Ar hyn o bryd, Llywydd, fel y bydd Aelodau'n deall, mae'r GIG yn canolbwyntio ar weithredu'r technolegau aeddfed hynny sydd eisoes â chymeradwyaeth reoleiddiol. Mae syniad Afon Technology ar y llwybr hwnnw. Bydd Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, yn hapus i'w cynorthwyo wrth i'r gwaith hwnnw fynd rhagddo ac edrychwn ymlaen at y diwrnod, os yw'r dechnoleg yn gallu profi ei hun, pryd y bydd hefyd yn cael ei chymeradwyo gan reoleiddwyr ac yna bydd ar gael i gleifion yma yng Nghymru ac ymhell y tu hwnt.

13:50
Darpariaeth Gwasanaethau Iechyd
Delivery of Health Sevices

6. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella'r ddarpariaeth o ran gwasanaethau iechyd ym Mhreseli Sir Benfro? OQ60781

6. What is the Welsh Government doing to improve the delivery of health services in Preseli Pembrokeshire? OQ60781

Llywydd, last month, the Welsh Government awarded £1.6 million to support plans for a Fishguard health and well-being centre, the latest action to improve health services in the Member's constituency. The centre will bring together organisations to deliver services in the community, where, of course, most people receive their healthcare.

Llywydd, fis diwethaf, rhoddodd Llywodraeth Cymru £1.6 miliwn i gefnogi cynlluniau ar gyfer canolfan iechyd a lles Abergwaun, y camau diweddaraf i wella gwasanaethau iechyd yn etholaeth yr Aelod. Bydd y ganolfan yn dod â sefydliadau at ei gilydd i ddarparu gwasanaethau yn y gymuned, lle, wrth gwrs, y mae'r rhan fwyaf o bobl yn cael eu gofal iechyd.

First Minister, one way to improve the delivery of health services is to make sure that ambulance response times improve. Now, at the start of this year, I was contacted by a constituent who informed me that her daughter-in-law had waited over an hour and a half for an ambulance after having a heart attack on Christmas Eve. Unfortunately, she passed away at the age of 40, leaving two small children, and the family are absolutely adamant that, if the ambulance had arrived in a timely manner, then she would have survived. I'm sure you'll therefore agree with me that that is absolutely appalling, and my heart goes out to the family.

Now, I did write to the health Minister on behalf of the family in January, and I'm still waiting for a response. So, I'd be grateful if you could tell us what the Welsh Government is doing to improve emergency services like ambulance response times in Pembrokeshire. And, more importantly, what lessons are being learned from incidents like this so that they're not repeated in the future?

Prif Weinidog, un ffordd o wella darpariaeth gwasanaethau iechyd yw sicrhau bod amseroedd ymateb ambiwlansys yn gwella. Nawr, ar ddechrau'r flwyddyn hon, cysylltodd etholwr â mi a ddywedodd wrthyf i fod ei merch-yng-nghyfraith wedi aros dros awr a hanner am ambiwlans ar ôl cael trawiad ar y galon ar Noswyl Nadolig. Yn anffodus, bu farw yn 40 oed, gan adael dau o blant bach, ac mae'r teulu'n gwbl bendant, pe bai'r ambiwlans wedi cyrraedd mewn da bryd, yna byddai hi wedi goroesi. Rwy'n siŵr felly y byddwch chi'n cytuno â mi fod hynny'n hollol warthus, ac mae fy nghalon i'n mynd at y teulu.

Nawr, ysgrifennais at y Gweinidog iechyd ar ran y teulu ym mis Ionawr, ac rwy'n dal i aros am ymateb. Felly, byddwn i'n ddiolchgar os gallech chi ddweud wrthyn ni beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella gwasanaethau brys fel amseroedd ymateb ambiwlansys yn sir Benfro. Ac, yn bwysicach byth, pa wersi sy'n cael eu dysgu o ddigwyddiadau fel hyn fel nad ydyn nhw'n cael eu hailadrodd yn y dyfodol?

Well, Llywydd, first of all to agree with what Paul Davies said about the distress that the family will be experiencing, and, of course, the circumstances that he reports need to be investigated and answers to the family need to be provided. I'm not myself aware of those circumstances and don't think I could say anything more directly on the particular case this afternoon.

More generally, the Welsh Government goes on doing the things that we have done in recent times: investing in the ambulance service. More people work in the ambulance service than ever before. We invest in the equipment that the service has, and we invest in those additional services that try to make sure that ambulances are only used in those circumstances when an ambulance itself is the right answer. So, he will know that I think it is something like 17 per cent of 999 calls are now successfully resolved by clinicians over the telephone, so that an ambulance doesn't need to go to calls where an ambulance isn't the right answer. And that combination of investment in people, in equipment and in services will, I believe, make sure that the ambulance service continues on the journey of improvement, and there is an improvement journey that needs to be undertaken. 

Wel, Llywydd, yn gyntaf oll i gytuno â'r hyn a ddywedodd Paul Davies am y gofid y bydd y teulu'n ei wynebu, ac, wrth gwrs, mae angen ymchwilio i'r amgylchiadau y mae'n eu hadrodd ac mae angen rhoi atebion i'r teulu. Nid wyf fi i fy hun yn ymwybodol o'r amgylchiadau hynny ac nid wyf i'n credu y gallwn i ddweud unrhyw beth yn fwy uniongyrchol am yr achos penodol y prynhawn yma.

Yn fwy cyffredinol, mae Llywodraeth Cymru yn parhau i wneud y pethau yr ydyn ni wedi'u gwneud yn ddiweddar: buddsoddi yn y gwasanaeth ambiwlansys. Mae mwy o bobl yn gweithio yn y gwasanaeth ambiwlans nag erioed o'r blaen. Rydyn ni'n buddsoddi yn yr offer sydd gan y gwasanaeth, ac rydyn ni'n buddsoddi yn y gwasanaethau ychwanegol hynny sy'n ceisio sicrhau bod ambiwlansys ond yn cael eu defnyddio yn yr amgylchiadau hynny pan mai ambiwlans ei hun yw'r ateb cywir. Felly, bydd e'n gwybod, bod rhywbeth fel 17 y cant o alwadau 999, rwy'n credu, yn cael eu datrys yn llwyddiannus gan glinigwyr dros y ffôn, erbyn hyn, fel nad oes angen i ambiwlansys fynd i alwadau lle nad ambiwlans yw'r ateb cywir. Ac rwy'n credu y bydd y cyfuniad hwnnw o fuddsoddi mewn pobl, mewn offer ac mewn gwasanaethau, yn sicrhau bod y gwasanaeth ambiwlansys yn parhau ar y broses o wella, ac mae proses o wella y mae angen ei chyflawni. 

Gwaddol Amgylcheddol Cloddio am Lo
The Environmental Legacy of Coal Mining

7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am waddol amgylcheddol cloddio am lo yn Nwyrain De Cymru? OQ60766

7. Will the First Minister make a statement on the environmental legacy of coal mining in South Wales East? OQ60766

I thank Delyth Jewell. Llywydd, there are 2,566 disused coal tips in Wales, and that is approximately 40 per cent of all coal tips in Great Britain; 656 of those are situated in South Wales East. Our coal tip safety programme, including an inspection and maintenance regime and a new disused coal tips Bill, has community safety at its heart.

Diolch yn fawr Delyth Jewell. Llywydd, mae 2,566 o domenni glo nas defnyddir yng Nghymru, a hynny tua 40 y cant o'r holl domenni glo ym Mhrydain Fawr; mae 656 o'r rheiny wedi'u lleoli yn Nwyrain De Cymru. Mae gan ein rhaglen diogelwch tomenni glo, gan gynnwys trefn arolygu a chynnal a chadw a Bil tomenni glo nas defnyddir newydd, ddiogelwch cymunedol wrth ei gwraidd.

Our Valleys paid a terrible price for the coal that was ripped from the earth beneath our feet—riches that were carried out of our communities, leaving us with dust that clogged the lungs of miners and soot and muck that was left littering our mountains. The coal tips, the rubbish that still darkens our horizons—those tips are a lasting reminder of Westminster's contempt for Wales, because, even though they predate devolution, the UK Government refuses to pay towards clearing them, towards making them safe, preventing another Aberfan from happening. First Minister, you will shortly be leaving this office; do you agree that these tips are the legacy of more than mining, but Westminster's negligence that must be challenged? Those tips tell a story. They speak of generations of indifference and cruel disdain. Will you pledge in your final weeks in this role to do all you can to demand from the UK Government that this cost too shouldn't be one our communities should bear alone?

Talodd ein Cymoedd bris ofnadwy am y glo a gafodd ei rwygo o'r ddaear o dan ein traed—cyfoeth a gafodd ei gludo o'n cymunedau, gan ein gadael ni â llwch a wnaeth dagu ysgyfaint glowyr a huddygl a baw a adawyd yn llanast ar ein mynyddoedd. Mae'r tomenni glo, y sbwriel sy'n dal i dywyllu ein gorwelion—mae'r tomenni hynny'n atgof parhaol o ddirmyg San Steffan tuag at Gymru, oherwydd, er eu bod yn cynamseru datganoli, mae Llywodraeth y DU yn gwrthod talu tuag at eu clirio, tuag at eu gwneud yn ddiogel, gan atal Aberfan arall rhag digwydd. Prif Weinidog, byddwch chi'n gadael y swydd hon cyn bo hir; a ydych chi'n cytuno bod y tomenni hyn yn etifeddiaeth mwy na chloddio, ond esgeulustod San Steffan y mae'n rhaid ei herio? Mae'r tomenni hynny'n adrodd stori. Maen nhw'n adrodd hanes cenedlaethau o ddifaterwch a dirmyg creulon. A wnewch chi addo yn ystod eich wythnosau olaf yn y rôl hon i wneud popeth o fewn eich gallu i fynnu gan Lywodraeth y DU na ddylai'r gost hon hefyd fod yn un y dylai ein cymunedau ei hysgwyddo ar eu pen eu hunain?

13:55

Well, Llywydd, Delyth Jewell is absolutely right about the story that those coal tips tell of Wales's natural resources being exploited, not to the benefit of those communities, as we know, but to the benefit of people far away from where those resources were to be found.

Now, in an era of climate change, the tips that are left are no longer safe for the future. That is why we are investing £44 million ourselves in the resilience of coal tips across Wales. We've asked the UK Government for a contribution to that. We haven't asked them to fund it all. In fact, we've asked them for £20 million to match the £44 million that this Senedd will be providing, and the answer comes back that they will not do that. And in that answer, they are, I believe, Llywydd, in fundamental breach of the statement of funding policy, which says that liabilities incurred before devolution should be met by the UK Government. Those coal tips were there far, far before this Senedd was created, and keeping them in a state of good repair is something in which the UK Government ought to take a direct interest, not as the major provider, but as a provider alongside the Senedd. And the refusal to do so I think does tell you something bigger than the issue itself. It does tell you something about the utter disregard that the current UK Government has for its own responsibilities and for living up to its responsibilities to demonstrate that it has an interest in every part of the union that is the United Kingdom.

Wel, Llywydd, mae Delyth Jewell yn llygad ei lle am y stori y mae'r tomenni glo hynny yn ei hadrodd am adnoddau naturiol Cymru'n cael eu hecsbloetio, nid er budd y cymunedau hynny, fel y gwyddom ni, ond er budd pobl ymhell o ble roedd yr adnoddau hynny i'w cael.

Nawr, mewn cyfnod o newid hinsawdd, nid yw'r tomenni sydd ar ôl yn ddiogel ar gyfer y dyfodol mwyach. Dyna pam rydym ni'n buddsoddi £44 miliwn ein hunain yng nghydnerthedd tomenni glo ledled Cymru. Rydyn ni wedi gofyn i Lywodraeth y DU am gyfraniad at hynny. Nid ydyn ni wedi gofyn iddyn nhw ariannu'r cyfan. Yn wir, rydyn ni wedi gofyn iddyn nhw am £20 miliwn i gyd-fynd â'r £44 miliwn y bydd y Senedd hon yn ei ddarparu, ac mae'r ateb yn dychwelyd na fyddan nhw'n gwneud hynny. Ac yn yr ateb hwnnw, rwy'n credu, Llywydd, eu bod yn torri'n sylfaenol y datganiad polisi ariannu sy'n dweud y dylai rhwymedigaethau a gododd cyn datganoli gael eu bodloni gan Lywodraeth y DU. Roedd y tomenni glo hynny yno ymhell cyn i'r Senedd hon gael ei chreu, ac mae eu cadw mewn cyflwr da yn rhywbeth y dylai Llywodraeth y DU gymryd diddordeb uniongyrchol ynddo, nid fel y prif ddarparwr, ond fel darparwr ochr yn ochr â'r Senedd. Ac rwy'n credu bod gwrthod gwneud hynny'n dweud rhywbeth mwy na'r mater ei hun. Mae'n dweud rhywbeth wrthych chi am y diystyrwch llwyr sydd gan Lywodraeth bresennol y DU am ei chyfrifoldebau ei hun ac am gyflawni ei chyfrifoldebau i ddangos bod ganddi ddiddordeb ym mhob rhan o undeb y Deyrnas Unedig hwnnw.

Yn olaf, cwestiwn 8, Hefin David.

Finally, question 8, Hefin David.

Argyfyngau Sifil
Civil Contingencies

8. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gynllunio ar gyfer argyfyngau sifil posibl yng Nghymru yn deillio o ymosodiad seiber yn erbyn y DU gan bŵer tramor? OQ60791

8. What action is the Welsh Government taking to plan for civil contingencies in Wales arising from a cyber attack against the UK by a foreign power? OQ60791

Llywydd, the Welsh Government's cyber action plan focuses on enhancing cyber resilience and safeguarding our public services so they are able to prepare for, respond to and recover from cyber attacks and disruption.

Llywydd, mae cynllun gweithredu seiber Llywodraeth Cymru yn canolbwyntio ar wella seibergadernid a diogelu ein gwasanaethau cyhoeddus fel eu bod yn gallu paratoi ar gyfer ymosodiadau seiber ac aflonyddwch, ymateb iddyn nhw ac adfer ohonyn nhw.

Diolch, Prif Weinidog. If the COVID-19 pandemic taught us anything, it is to prepare for the unexpected, and I think if we'd asked those questions prior to the COVID pandemic, a global pandemic, I think some better preparation, some global preparation, might have been in place before that.

So, intelligence suggests that attacks from Russia- or possibly Chinese-based hackers has never been higher than now, and this poses significant risk, were it to be in the UK, for Welsh Government infrastructure; it could be the NHS, it could be the Development Bank of Wales, it could be any Welsh Government-run infrastructure. Therefore, would the First Minister be willing to present to us an outline of those preparations and discussions that have been had and will be had in order to prepare for such an eventuality that we hope will not happen?

Diolch, Prif Weinidog. Pe bai pandemig COVID-19 wedi dysgu unrhyw beth i ni, mae hynny i baratoi ar gyfer yr annisgwyl, ac rwy'n credu pe byddem ni wedi gofyn y cwestiynau hynny cyn pandemig COVID, pandemig byd-eang, rwy'n credu y gallai rhywfaint o baratoi gwell, rhywfaint o baratoi byd-eang, fod wedi bod ar waith cyn hynny.

Felly, mae cudd-wybodaeth yn awgrymu nad yw ymosodiadau gan hacwyr o Rwsia - neu o bosibl o China, erioed wedi bod yn uwch nag y maen nhw nawr, ac mae hyn yn peri risg sylweddol, pe bai hynny yn y DU, ar gyfer seilwaith Llywodraeth Cymru; gallai fod y GIG, gallai fod yn Fanc Datblygu Cymru, gallai fod yn unrhyw seilwaith sy'n cael ei gynnal gan Lywodraeth Cymru. Felly, a fyddai'r Prif Weinidog yn fodlon cyflwyno amlinelliad i ni o'r paratoadau a'r trafodaethau hynny sydd wedi'u cynnal ac a fydd yn cael eu cynnal er mwyn paratoi ar gyfer digwyddiad o'r fath yr ydyn ni'n gobeithio na fydd yn digwydd?

Well, Llywydd, a cyber attack I do not think now could be described as unexpected, because the scale of cyber attacks that we see on public infrastructure and in private companies mean that I believe any public service ought to be preparing for it, because this very much could mean you.

Now, right in the depths of the COVID experience, the Cabinet heard from Copeland council in England, a small district council. We were hearing from them in 2022. They had been the victims of a very significant cyber attack in 2017, and, five years later, Llywydd, they still had not recovered from it. It decimated all the major services that the council was able to provide, including some for very vulnerable people. It was a council with a budget of only £9 million and it was taking £2 million to recover from the attack. So, I think we were very alerted at that point to the need to do more here in Wales.

It's why, although cyber resilience is a reserved matter, not our own responsibility, we have established a cyber resilience unit. It works closely with the National Cyber Security Centre at Government Communications Headquarters and with the Cabinet Office, and our cyber action plan for Wales sets out the actions that public services in Wales need to take now to protect themselves from the risk of a cyber security attack. We're very fortunate in Wales that we have, in the south-east, including the Member's own constituency, the single largest cyber cluster in the whole of the United Kingdom. So, many firms, international firms, come to Wales to learn about how they can make themselves more resilient against such attacks. We have an indigenous capacity and expertise that we can put to work in this area, but Hefin David's warning of the seriousness of these risks posed to Wales, and the need for us across sectors to work to protect ourselves against them, is very timely indeed.

Wel, Llywydd, ymosodiad seiber, nid wyf i'n credu bod modd ei alw'n annisgwyl, oherwydd mae graddfa ymosodiadau seiber yr ydyn ni'n eu gweld ar seilwaith cyhoeddus ac mewn cwmnïau preifat yn golygu fy mod i'n credu y dylai unrhyw wasanaeth cyhoeddus fod yn paratoi ar ei gyfer, oherwydd gallai hyn wir eich golygu chi.

Nawr, yn nyfnderoedd profiad COVID, clywodd y Cabinet gan gyngor Copeland yn Lloegr, cyngor dosbarth bach. Gwnaethon ni glywed ganddyn nhw yn 2022. Roedden nhw wedi dioddef ymosodiad seiber sylweddol iawn yn 2017, a phum mlynedd yn ddiweddarach, Llywydd, doedden nhw yn dal ddim wedi adfer ohono. Fe wnaeth chwalu pob prif wasanaeth yr oedd y cyngor yn gallu'i ddarparu, gan gynnwys rhai ar gyfer pobl agored iawn i niwed. Roedd yn gyngor gyda chyllideb o dim ond £9 miliwn ac roedd yn cymryd £2 filiwn i adfer o'r ymosodiad. Felly, rwy'n credu ein bod ni wedi cael digon o rybudd bryd hynny am yr angen i wneud mwy yma yng Nghymru.

Dyna pam, er bod seibergadernid yn fater a gedwir yn ôl, nid ein cyfrifoldeb ni ein hunain, rydyn ni wedi sefydlu uned seibergadernid. Mae'n gweithio'n agos gyda'r Ganolfan Seiberddiogelwch Genedlaethol ym Mhencadlys Cyfathrebu'r Llywodraeth a gyda Swyddfa'r Cabinet, ac mae ein cynllun gweithredu seiber ar gyfer Cymru yn nodi'r camau y mae angen i wasanaethau cyhoeddus yng Nghymru eu cymryd nawr i ddiogelu'u hunain rhag y risg o ymosodiad seibergadernid. rydyn ni'n ffodus iawn yng Nghymru bod gennym ni, yn y de-ddwyrain, gan gynnwys etholaeth yr Aelod ei hun, y clwstwr seiber mwyaf yn y Deyrnas Unedig gyfan. Felly, mae llawer o gwmnïau, cwmnïau rhyngwladol, yn dod i Gymru i ddysgu sut y gallan nhw wneud eu hunain yn fwy cadarn yn erbyn ymosodiadau o'r fath. Mae gennym ni allu ac arbenigedd cynhenid y gallwn ni eu rhoi ar waith yn y maes hwn, ond mae rhybudd Hefin David o ran difrifoldeb y risgiau hyn y mae cymru'n eu hwynebu, a'r angen i ni weithio ar draws sectorau i ddiogelu'n hunain yn eu herbyn, yn amserol iawn yn wir.

14:00
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, a'r datganiad hwnnw i'w wneud gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol heddiw. Jane Hutt.

The next item will be the business statement and announcement, and that statement is to be made by the Minister for Social Justice today. Jane Hutt.

Diolch yn fawr, Llywydd. There's one change to this week's business. Business Committee has agreed that questions to the Senedd Commission tomorrow should be reduced to 15 minutes. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.

Diolch yn fawr, Llywydd. Mae un newid i fusnes yr wythnos hon. Mae'r Pwyllgor Busnes wedi cytuno y dylai cwestiynau i Gomisiwn y Senedd yfory gael eu gostwng i 15 munud. Mae'r busnes drafft am y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Minister, can I call for an update on the Welsh Government's workplace recycling regulations? We all know that changes are afoot for business in the next few months, but I've been contacted by holiday parks and visitor attractions in my own constituency who've expressed concerns about the impact of the regulations on their businesses. We know that the requirements will mean that they are having to do some sorting of waste on site, and the existing recycling infrastructure that many of them have invested in will become redundant, with lots of investment required in new infrastructure. And as we all know, with those who turn up to visitor attractions and holiday parks, not all of them are able to monitor absolutely everything that's put into their waste receptacles. That means that many of them at the moment use contractors to sort their waste for them in order that they can achieve high recycling rates. I wonder what engagement the industry has had with the Minister, because I think it's been very limited so far, and whether there may be an opportunity to have some exemptions or alternative arrangements for those organisations that are doing their best to recycle, very sincerely, and are actually achieving very high recycling rates, but just via a different route than this requirement, which does seem overburdensome, for them to separate all of their waste on site.

Gweinidog, a gaf fi alw am yr wybodaeth ddiweddaraf am reoliadau ailgylchu yn y gweithle Llywodraeth Cymru? Rydyn ni i gyd yn gwybod bod newidiadau ar y gweill ar gyfer busnesau yn ystod y misoedd nesaf, ond mae parciau gwyliau ac atyniadau ymwelwyr wedi cysylltu â mi yn fy etholaeth i fy hun yn mynegi pryderon am effaith y rheoliadau ar eu busnesau. Gwyddom ni y bydd y gofynion yn golygu y byddant yn gorfod gwneud rhyw faint o ddidoli gwastraff ar y safle, a bydd y seilwaith ailgylchu presennol y mae llawer ohonyn nhw wedi buddsoddi ynddo yn mynd yn afraid, gyda seilwaith newydd yn gofyn am lawer o fuddsoddi. Ac fel y gwyddom ni i gyd, gyda'r rhai sy'n ymweld ag atyniadau ymwelwyr a pharciau gwyliau, nid yw pob un ohonyn nhw'n gallu monitro popeth sy'n cael ei roi yn eu biniau gwastraff. Mae hynny'n golygu bod llawer ohonyn nhw ar hyn o bryd yn defnyddio contractwyr i ddidoli eu gwastraff ar eu rhan er mwyn iddyn nhw allu cyflawni cyfraddau ailgylchu uchel. Tybed pa ymgysylltu y mae'r diwydiant wedi'i gael â'r Gweinidog, oherwydd rwy'n credu ei fod wedi bod yn gyfyngedig iawn hyd yn hyn, ac a allai fod cyfle i gael rhai esemptiadau neu drefniadau arall ar gyfer y sefydliadau hynny sy'n gwneud eu gorau i ailgylchu, yn ddiffuant iawn, a'u bod wir yn cyflawni cyfraddau ailgylchu uchel iawn, ond dim ond trwy lwybr gwahanol i'r gofyniad hwn, sy'n ymddangos ei fod yn eu gorlwytho, iddyn nhw wahanu eu holl wastraff ar y safle.

Thank you very much for that question, Darren Millar. Indeed, it is really important that the recycling at workplaces moves forward, and there has been extensive engagement. I'm sure we all know from our own constituencies the engagement that's been taking place. And what a great step forward it will be. We're recognised already in terms of domestic recycling; we're the third best country in the world, and that's something I was able to share in my recent visit to Ireland last week for St David's Day. In fact, on 7 March—that's an important date in terms of engagement—there's a meeting being held with the industry.

Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn yna, Darren Millar. Yn wir, mae'n bwysig iawn bod ailgylchu mewn gweithleoedd yn symud ymlaen, ac mae ymgysylltu helaeth wedi bod. Rwy'n siŵr ein bod ni i gyd yn gwybod o'n hetholaethau ein hunain yr ymgysylltu sydd wedi bod yn digwydd. A dyna gam mawr ymlaen fydd hi. Rydyn ni'n cael ein cydnabod eisoes o ran ailgylchu domestig; ni yw'r drydedd wlad orau yn y byd, ac mae hynny'n rhywbeth y llwyddais i'w rannu yn fy ymweliad diweddar ag Iwerddon yr wythnos diwethaf ar gyfer Dydd Gŵyl Dewi. A dweud y gwir, ar 7 Mawrth—mae hwnnw'n ddyddiad pwysig o ran ymgysylltu—mae cyfarfod yn cael ei gynnal â'r diwydiant.

Weinidog, am fisoedd lawer, dwi wedi bod yn gofyn am ddatganiad gan Ddirprwy Weinidog y Celfyddydau, Chwaraeon a Thwristiaeth ynglŷn â diogelwch y casgliadau cenedlaethol. Rydym ni wedi clywed amryw o rybuddion gan Lyfrgell Genedlaethol Cymru ac Amgueddfa Cymru ynglŷn â diogelwch y casgliadau, nid o gael eu dwyn—maen nhw'n berffaith saff o ran hynny—ond oherwydd stad yr adeiladau; clywed o ran bwcedi yn gorfod cael eu symud a staff yn gorfod mynd i mewn yng nghanol y nos pan fydd hi'n bwrw glaw yn drwm. Yn amlwg, pobl Cymru biau'r casgliadau hyn, ac mae'n bwysig ein bod ni yn sicrhau eu bod nhw'n parhau i fod ar gael ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Wythnos diwethaf, mi wnaeth y Trefnydd gadarnhau y byddai'n gofyn am ddatganiad ysgrifenedig. Gaf i ofyn os ydy hwnnw ar ei ffordd? Oes yna amserlen ar gyfer hynny, oherwydd yr hirach mae hyn yn mynd yn ei flaen, po fwyaf ydy'r pryderon gan staff?

Minister, for many months, I've been asking for a statement from the Deputy Minister for Arts, Sport and Tourism on the safety of our national collections. We've heard a number of warnings from the National Library of Wales and Amgueddfa Cymru on the safety of our collections, not that they'll be stolen—they're perfectly safe in that regard—but because of the state of the buildings; we've heard of buckets having to be moved and staff having to go to the premises when it's raining heavily in the middle of the night. Clearly, these collections belong to the people of Wales, and it's important that we do secure their future for future generations. Last week, the Trefnydd confirmed that she would ask for a written statement. May I ask whether that's on its way? Is there a timetable for that, because the longer this goes on, the greater the concerns of staff?

Diolch yn fawr. And crucially important in terms of the safeguarding of our collections. I think this is important as we move to the final budget debate this afternoon, in terms of the way forward, particularly recognising, in terms of ways in which we can support this, that the safety of national collections is crucially important. And we are providing Amgueddfa Cymru and the national library with an increased capital budget, which is maintained in 2024-25, and actually—and this will be recognised, obviously, I'm sure, this afternoon—in this extremely challenging time, we continue to support our arm’s-length bodies to upgrade their estate and, most importantly for your question, protect the national collection.

Diolch yn fawr. Ac yn hanfodol bwysig o ran diogelu ein casgliadau. Rwy'n credu bod hyn yn bwysig wrth i ni symud i'r ddadl derfynol ar y gyllideb y prynhawn yma, o ran y ffordd ymlaen, yn enwedig o ran ffyrdd y gallwn ni gefnogi hyn, bod diogelwch casgliadau cenedlaethol yn hanfodol bwysig. Ac rydyn ni'n darparu cyllideb gyfalaf gynyddol i Amgueddfa Cymru a'r Llyfrgell Genedlaethol, wedi'i chynnal yn 2024-25, ac mewn gwirionedd—a bydd hyn yn cael ei gydnabod, yn amlwg, rwy'n siŵr, y prynhawn yma—yn ystod y cyfnod hynod heriol hwn—yn y cyfnod hynod heriol hwn, rydyn ni'n parhau i gefnogi cyrff hyd braich i uwchraddio eu hystad ac, yn bwysicaf oll ar gyfer eich cwestiwn chi, ddiogelu'r casgliad cenedlaethol.

14:05

Thank you so much, Presiding Officer. Minister, I'd like to request a statement from the Deputy Minister of climate change regarding the much-needed station at the community of Caerleon. I recently attended the first meeting of TRACS, a very clever anagram they've created, which stands for 'Towards Restoring a Caerleon Station', at the community’s town hall, where the starting points for the campaign were discussed. This included the need from my suggestion of creating a very strong and passionate feasibility report. I could certainly see the huge benefits that a station would bring to the community as a vital transport link, connecting commuters to work, and increasing the use of public transport by making various nearby routes more efficient and worthwhile. This scheme also has cross-party support, with Ruth Jones, Member of Parliament, who also attended the meeting, giving the project her seal of approval as well.

I know the Welsh Government is aware of the need for this station due to your previous inclusion of the site within the south Wales metro plans, and I'm sure you can appreciate that the community has shown a lot of patience in waiting for this station. Minister, I completely understand that budgets are tight right now, but I would be very grateful if we could have an updated response from the Deputy Minister on the future of the station, and any help you may be able to give this community project group in order to make this project a reality would certainly be appreciated. Thank you.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Gweinidog, hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ynghylch yr orsaf y mae mawr ei hangen amdani yng nghymuned Caerllion. Yn ddiweddar, es i i gyfarfod cyntaf TRACS, anagram clyfar iawn y maen nhw wedi'i greu, sy'n sefyll am 'Towards Restoring a Caerleon Station', yn neuadd y dref, lle y cafodd mannau cychwyn yr ymgyrch eu trafod. Roedd hyn yn cynnwys yr angen, o fy awgrym i, am greu adroddiad dichonoldeb cryf ac angerddol iawn. Yn sicr, gallwn i weld y manteision enfawr y byddai gorsaf yn eu cynnig i'r gymuned fel cyswllt trafnidiaeth hanfodol, gan gysylltu cymudwyr â'r gwaith, a chynyddu defnydd y drafnidiaeth gyhoeddus drwy wneud llwybrau cyfagos amryfal yn fwy effeithlon a buddiol. Mae gan y cynllun hwn gefnogaeth drawsbleidiol hefyd, gyda Ruth Jones, Aelod Seneddol, a oedd yn bresennol yn y cyfarfod, yn rhoi ei sêl bendith i'r prosiect hefyd.

Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru yn ymwybodol o'r angen am yr orsaf hon, oherwydd eich bod chi wedi cynnwys y safle yng nghynlluniau metro de Cymru, yn flaenorol, ac rwy'n siŵr y gallwch chi werthfawrogi bod y gymuned wedi dangos llawer o amynedd wrth aros am yr orsaf hon. Gweinidog, rwy'n deall yn iawn fod cyllidebau'n dynn ar hyn o bryd, ond byddwn i'n ddiolchgar iawn os gallen ni gael ymateb gyda'r wybodaeth ddiweddaraf gan y Dirprwy Weinidog ar ddyfodol yr orsaf, a byddai unrhyw gymorth y gallech chi ei roi i'r grŵp prosiect cymunedol hwn, er mwyn gwireddu'r prosiect hwn wir i'w groesawu. Diolch.

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

Thank you very much, Natasha Asghar, and the Deputy Minister for Climate Change, I know, will be aware of this campaign, TRACS, for this station in Caerleon, and the fact that it has already been acknowledged in terms of the south Wales metro plan. So, indeed, challenging economic times, but I'm sure that will be noted today in terms of progress.

Diolch yn fawr iawn, bydd Natasha Asghar, a'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, rwy'n gwybod, yn ymwybodol o'r ymgyrch hon, TRACS, ar gyfer yr orsaf hon yng Nghaerllion, a'r ffaith ei bod eisoes wedi'i chydnabod o ran cynllun metro de Cymru. Felly, yn wir, cyfnod economaidd heriol, ond rwy'n siŵr y bydd hynny'n cael ei nodi heddiw o ran cynnydd.

I call for two Welsh Government statements, by the relevant Ministers, in this Chamber. The first, an update on proposals for improved connections across the Menai strait. Following the publication of the North Wales Transport Commission's December 2023 report, 'Improving the Resilience of Connections Across the Menai Strait', and the Isle of Anglesey County Council executive's subsequent consideration of this last week, the councillors concluded that the commission’s findings are inadequate to resolve the lack of resilience deemed to exist in respect of the current Menai crossings. They therefore propose that the Welsh Government rejects its conclusions and recommendations and adopts a policy position that a third Menai crossing is essential to safeguard the medium to long-term social and economic future of Anglesey and the mainland, in accordance with the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015.

I also call for a Welsh Government statement on its tourism policies. Tourism brings the equivalent of one seventh of the Welsh Government's annual budget, down from one sixth pre pandemic, and is responsible for 5 per cent of our gross value added. It supports between 180,000 and 206,000 jobs throughout Wales, notably in areas where alternative jobs are not easily come by. The industry has been dealing with a flood of Welsh Government policy changes in the last two years. Thousands of small businesses, key to their local economies, are being overwhelmed by the number of new regulations and costs, and tourism industry representatives have emphasised the importance of understanding that tourism is an ecosystem as well as an industry, and that if you target one sector, the effects ripple out beyond the immediate focus and affect other businesses. They're therefore calling on the Welsh Government for a review of the cumulative effects of policies currently affecting tourism, including business rate relief, the 182-day rule, council tax premiums, and proposed policies such as statutory licensing, tourism tax, and changes to the school year.

I call for two Welsh Government oral statements accordingly.

Rwy'n galw am ddau ddatganiad gan Lywodraeth Cymru, gan y Gweinidogion perthnasol, yn y Siambr hon. Y cyntaf, yr wybodaeth ddiweddaraf ar gynigion ar gyfer gwell cysylltiadau ar draws y Fenai. Yn dilyn cyhoeddi adroddiad Comisiwn Trafnidiaeth Gogledd Cymru ym mis Rhagfyr 2023, 'Gwella Gwytnwch Cysylltiadau ar draws Afon Menai', ac ystyriaeth weithredol Cyngor Sir Ynys Môn o hyn yr wythnos diwethaf, daeth y cynghorwyr i'r casgliad nad yw canfyddiadau'r comisiwn yn ddigonol i ddatrys y diffyg gwytnwch y tybir ei fod yn bodoli o ran pontydd presennol Afon Menai. Maen nhw felly'n cynnig bod Llywodraeth Cymru yn gwrthod ei gasgliadau a'i argymhellion ac yn mabwysiadu safbwynt polisi bod trydedd pont Afon Menai yn hanfodol i ddiogelu dyfodol cymdeithasol ac economaidd tymor canolig a thymor hir Ynys Môn a'r tir mawr, yn unol â Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015.

Rwyf i hefyd yn galw am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar ei pholisïau twristiaeth. Mae twristiaeth yn dod â'r hyn sy'n cyfateb i un rhan o saith o gyllideb flynyddol Llywodraeth Cymru, i lawr o un chweched cyn y pandemig, ac mae'n gyfrifol am 5 y cant o'n gwerth ychwanegol gros. Mae'n cefnogi rhwng 180,000 a 206,000 o swyddi ledled Cymru, yn enwedig mewn ardaloedd lle nad yw'n hawdd dod o hyd i swyddi eraill. Mae'r diwydiant wedi bod yn ymdrin â thoreth o newidiadau polisi Llywodraeth Cymru yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf. Mae miloedd o fusnesau bach, sy'n allweddol i'w heconomïau lleol, yn cael eu llethu gan nifer y rheoliadau a'r costau newydd, ac mae cynrychiolwyr y diwydiant twristiaeth wedi pwysleisio pwysigrwydd deall bod twristiaeth yn ecosystem yn ogystal â diwydiant, ac os ydych chi'n targedu un sector, mae'r effeithiau'n cynyddu y tu hwnt i'r canolbwynt uniongyrchol ac yn effeithio ar fusnesau eraill. Maen nhw'n galw felly ar Lywodraeth Cymru am adolygiad o effeithiau cronnol polisïau sy'n effeithio ar dwristiaeth ar hyn o bryd, gan gynnwys rhyddhad ardrethi busnes, y rheol 182 diwrnod, premiymau treth gyngor, a pholisïau arfaethedig fel trwyddedu statudol, treth twristiaeth, a newidiadau i'r flwyddyn ysgol.

Rwy'n galw am ddau ddatganiad llafar Llywodraeth Cymru yn unol â hynny.

Thank you, Mark Isherwood, and your question about the Menai crossings, of course, we're committed to improving the resilience of the Menai crossings and agree with the view that access to and from the mainland is about more than transport. We understand the commission had discussions with the north Wales emergency services about the impact of disruption and closures on their ability to deliver essential services effectively. And, of course, issues arising from accidents and weather events and how to alleviate impact are key issues for the commission in making its recommendations, and, of course, as they have moved forward, to set out a series of improvements that could be made and monitored before consideration of a third crossing. So, they're procuring, shortly, detailed feasibility work on a number of these recommendations, in terms of the Menai crossings.

Your second point is important, and I think we can be proud of the Deputy Minister, certainly, in terms of taking this forward with our great vision for tourism, and delivery of tourism in Wales, which is clear about the opportunities and the prospects, but also the figures speak for themselves in terms of the attraction of Wales. I think it is important, as the First Minister has just mentioned, the importance of the visitor levy, which we believe will make a beneficial difference in terms of tourism in Wales.

Diolch i chi, Mark Isherwood, a'ch cwestiwn am bontydd Afon Menai, wrth gwrs, rydyn ni wedi ymrwymo i wella gwytnwch pontydd Afon Menai ac yn cytuno â'r farn bod mynediad i'r tir mawr ac oddi yno yn ymwneud â mwy na thrafnidiaeth. Rydyn ni'n deall bod y comisiwn wedi cael trafodaethau gyda gwasanaethau brys y gogledd am effaith tarfu ar bontydd a phontydd yn cau ar eu gallu i ddarparu gwasanaethau hanfodol yn effeithiol. Ac, wrth gwrs, mae materion sy'n codi o ddamweiniau a digwyddiadau tywydd a sut i liniaru effaith yn faterion allweddol i'r comisiwn wrth wneud ei argymhellion, ac, wrth gwrs, wrth iddyn nhw symud ymlaen, i nodi cyfres o welliannau y byddai modd eu gwneud a'u monitro cyn ystyried trydedd pont. Felly, maen nhw'n caffael, yn fuan, gwaith dichonoldeb manwl ar nifer o'r argymhellion hyn, o ran pontydd Afon Menai.

Mae eich ail bwynt yn bwysig, ac rwy'n credu y gallwn ni fod yn falch o'r Dirprwy Weinidog, yn sicr, o ran bwrw ymlaen â hyn gyda'n gweledigaeth wych ar gyfer twristiaeth, a darparu twristiaeth yng Nghymru, sy'n glir am y cyfleoedd a'r rhagolygon, ond hefyd mae'r ffigurau'n siarad drostyn nhw eu hunain o ran atyniad Cymru. Rwy'n credu ei bod yn bwysig, fel y mae'r Prif Weinidog newydd ei grybwyll, bwysigrwydd yr ardoll ymwelwyr, a fydd, yn ein barn ni, yn gwneud gwahaniaeth manteisiol o ran twristiaeth yng Nghymru.

14:10

Diolch, Deputy Presiding Officer, and thank you very much for allowing me to sit down; I didn't really want to fall over.

Minister, I would like to add my weight to Darren Millar asking for a statement on the new waste recycling rules. I've been inundated by constituents who own businesses, big and small, in tears with these new rules, and also town and community councils saying that they're going to have their towns turned into bin towns, with 25 bins for every five that are currently on the street. It is going to litter our towns; it is going to make businesses struggle with the additional cost of having these bins, so if we could have an urgent statement from the Welsh Government, I think it would go some way to alleviate some of the fears that the industry have, and also how the Welsh Government tend to counter some of these arguments here and what they're going to put in place to make sure that our towns aren't going to become bin havens all over the place. Diolch.

Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch yn fawr iawn am adael i mi eistedd i lawr; doeddwn i ddim wir eisiau cwympo.

Gweinidog, hoffwn roi fy nghefnogaeth i Darren Millar wrth iddo ofyn am ddatganiad ar y rheolau ailgylchu gwastraff newydd. Rwyf wedi cael fy llethu gan etholwyr sy'n berchen ar fusnesau, bach a mawr, yn eu dagrau oherwydd y rheolau newydd hyn, a hefyd cynghorau tref a chymuned yn dweud eu bod yn mynd i droi eu trefi yn drefi biniau, gyda 25 bin ar gyfer pob pump sydd ar y stryd ar hyn o bryd. Mae'n mynd i greu sbwriel yn ein trefi; mae'n mynd i greu trafferth i fusnesau gyda'r gost ychwanegol o gael y biniau hyn, felly pe gallem gael datganiad brys gan Lywodraeth Cymru, rwy'n credu y byddai'n mynd rhywfaint o'r ffordd i leddfu rhai o'r ofnau sydd gan y diwydiant, a hefyd sut mae Llywodraeth Cymru am wrthddadlau rhai o'r dadleuon hyn yn y fan yma a'r hyn y maen nhw'n mynd i'w roi ar waith i sicrhau nad yw ein trefi yn mynd i droi'n hafanau biniau. Diolch.

Well, as I said earlier in response to the question from Darren Millar, extensive engagement has been taking place, but also there is a meeting on 7 March that the Minister for Climate Change is holding with the industry.FootnoteLink I do think this is something where, again, this will be a great change to move forward Wales, won't it, in terms of our commitment to our environment, and the track record that we've got, the track record that—. And I think it goes back to the point the First Minister said about local authorities and local government and the way in which they are working together with businesses in their communities to ensure that workplace recycling is embraced and implemented, and understanding the transition that that will take, and the Minister will be addressing that with the industry this week.

Wel, fel y dywedais i yn gynharach mewn ymateb i'r cwestiwn gan Darren Millar, mae ymgysylltu helaeth wedi bod yn digwydd, ond hefyd bydd cyfarfod ar 7 Mawrth y mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd yn ei gynnal gyda'r diwydiant.FootnoteLink Rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth lle bydd hyn, unwaith eto, yn newid mawr i symud Cymru yn ei blaen, oni fydd, o ran ein hymrwymiad i'n hamgylchedd, a'r hanes sydd gennym ni, yr hanes blaenorol—. Ac rwy'n credu ei fod yn mynd yn ôl i'r pwynt a wnaeth y Prif Weinidog am awdurdodau lleol a llywodraeth leol a'r ffordd y maen nhw'n cydweithio â busnesau yn eu cymunedau i sicrhau bod ailgylchu yn y gweithle yn cael ei groesawu a'i weithredu, ac yn deall y trawsnewid y bydd hynny'n ei olygu, a bydd y Gweinidog yn mynd i'r afael â hynny gyda'r diwydiant yr wythnos hon.

3. Dadl: Cyfraddau Treth Incwm Cymru 2024-25
3. Debate: Welsh Rates of Income Tax 2024-25

Eitem 3 heddiw yw'r ddadl ar gyfraddau treth incwm Cymru 2024-25. Galwaf ar y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol i wneud y cynnig. Rebecca Evans.

Item 3 today is the debate on the Welsh rates of income tax for 2024-25. I call on the Minister for Finance and Local Government to move the motion. Rebecca Evans.

Cynnig NDM8501 Lesley Griffiths

Cynnig bod y Senedd, yn unol ag adran 116D o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006, yn cytuno ar y penderfyniad ynghylch cyfraddau Cymru ar gyfer cyfraddau treth incwm Cymru 2024-25 fel a ganlyn:

a) y gyfradd Gymreig ar gyfer cyfrifo cyfradd sylfaenol y dreth incwm yw 10c yn y bunt;

b) y gyfradd Gymreig ar gyfer cyfrifo cyfradd uwch y dreth incwm yw 10c yn y bunt; ac

c) y gyfradd Gymreig ar gyfer cyfrifo cyfradd ychwanegol y dreth incwm yw 10c yn y bunt.

Motion NDM8501 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd, in accordance with section 116D of the Government of Wales Act 2006, agrees the Welsh rate resolution for the 2024-25 Welsh rates of income tax as follows:

a) the Welsh rate for the purpose of calculating the basic rate of income tax is 10p in the pound;

b) the Welsh rate for the purpose of calculating the higher rate of income tax is 10p in the pound; and

c) the Welsh rate for the purpose of calculating the additional rate of income tax is 10p in the pound.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you for the opportunity to open this debate on the Welsh rates of income tax resolution for 2024-25. Welsh rates of income tax were introduced in April 2019, and apply to the non-savings and non-dividend element of income earned by Welsh residents. Welsh rates of income tax are estimated to raise over £3 billion in the next financial year, supporting our public services through the Welsh Government budget. The proposed Welsh rates for the next financial year were announced in the draft budget in December. This rate resolution, if agreed, will mean that Welsh taxpayers will continue to pay the same income tax as their England and Northern Irish counterparts.

Our approach to setting income tax rates is set squarely within the context in which we operate as a fiscally responsible Government. We face continued and considerable pressure on our public services due to persistently high levels of inflation, and people in Wales are challenged every day with the cost of living. Our income tax base is relatively weak, which means any significant change to our resources through income tax rises would require an increase to the basic rate, all while people continue to struggle to pay their bills. I do not believe that now is the right time to increase the overall tax burden in Wales.

It's important to recognise that the UK Government's decision to freeze income tax thresholds means more of our lowest earners have now been dragged into the income tax system. Increasing rates now would add an additional tax burden on those least able to afford it, and at a time when the overall level of taxation is at its highest level for many years.

The context we have faced during this budget process has been the hardest we've faced since devolution. Even after the additional funding I've been able to allocate in the final budget, the impact of inflation and the UK Government's refusal to increase public spending means our settlement is worth up to £1.2 billion less in real terms than when it was set in 2021. We were faced with a series of stark and painful choices because our funding settlement is simply not sufficient to respond to all the pressures that public services, businesses, individuals and all of those organisations that rely on Welsh Government funding are facing. 

Our budget proposals for 2024-25 have been designed to protect the core services that we all rely on as far as possible. We have a responsibility to deliver a budget that's fully costed and balances spending needs with the financial pressures people in Wales are already facing, and retaining Welsh rates of income tax for each band at 10p in £1 allows us to do that. Based on the latest Office for Budget Responsibility's forecasts, setting WRIT at 10p for all bands is expected to raise £3.171 billion in 2024-25. Together with the funding received through the block grant, Welsh income tax contributions are a vital part of the budget, and I ask that Members support the motion today so that we can continue to support public services in Wales at this very challenging time. The motion also ensures that we protect our core services and delivers on our programme for government commitment not to increase Welsh rates of income tax.

Looking further ahead, we'll be guided by our tax principles that commit us to designing clear and stable taxes that deliver our progressive agenda. Those with the broadest shoulders should pay a greater share. Ensuring that we make the most of our devolved tax responsibilities also means working closely with HMRC on the administration of WRIT. As highlighted in the National Audit Office's most recent report, the robust processes and governance arrangements with HMRC provide a strong basis for the effective and efficient collection and administration of WRIT, going forward. I look forward to the debate today.

Diolch am y cyfle i agor y ddadl hon ar y penderfyniad ynghylch cyfraddau treth incwm Cymru ar gyfer 2024-25. Cyflwynwyd cyfraddau treth incwm Cymru ym mis Ebrill 2019, ac maent yn berthnasol i'r elfen o incwm nad yw'n gynilion nac yn ddifidend a enillwyd gan drigolion Cymru. Amcangyfrifir y bydd cyfraddau treth incwm Cymru yn codi dros £3 biliwn yn y flwyddyn ariannol nesaf, gan gefnogi ein gwasanaethau cyhoeddus drwy gyllideb Llywodraeth Cymru. Cyhoeddwyd y cyfraddau arfaethedig ar gyfer Cymru am y flwyddyn ariannol nesaf yn y gyllideb ddrafft ym mis Rhagfyr. Bydd y penderfyniad ar y gyfradd hon, os cytunir arni, yn golygu y bydd trethdalwyr Cymru yn parhau i dalu'r un dreth incwm â'u cymheiriaid yn Lloegr a Gogledd Iwerddon.

Mae ein dull o bennu cyfraddau treth incwm wedi'i osod yn gadarn o fewn y cyd-destun yr ydym yn gweithredu ynddo fel Llywodraeth sy'n gyfrifol yn ariannol. Rydym yn wynebu pwysau parhaus a sylweddol ar ein gwasanaethau cyhoeddus oherwydd lefelau chwyddiant uchel yn gyson, ac mae pobl yng Nghymru yn cael eu herio bob dydd gan gostau byw. Mae ein sylfaen treth incwm yn gymharol wan, sy'n golygu y byddai unrhyw newid sylweddol i'n hadnoddau trwy godiadau treth incwm yn gofyn am gynnydd i'r gyfradd sylfaenol, hyn i gyd tra bod pobl yn parhau i gael trafferth talu eu biliau. Nid wyf yn credu mai nawr yw'r amser iawn i gynyddu'r baich treth cyffredinol yng Nghymru.

Mae'n bwysig cydnabod bod penderfyniad Llywodraeth y DU i rewi trothwyon treth incwm yn golygu bod mwy o'n henillwyr isaf bellach wedi cael eu llusgo i'r system dreth incwm. Byddai cyfraddau cynyddol nawr yn ychwanegu baich treth ychwanegol ar y rhai sydd leiaf abl i'w fforddio, ac ar adeg pan fo lefel gyffredinol y trethiant ar ei lefel uchaf ers blynyddoedd lawer.

Y cyd-destun yr ydym wedi'i wynebu yn ystod y broses gyllidebol hon yw'r anoddaf yr ydym wedi'i wynebu ers datganoli. Hyd yn oed ar ôl y cyllid ychwanegol yr wyf wedi gallu ei ddyrannu yn y gyllideb derfynol, mae effaith chwyddiant a'r ffaith bod Llywodraeth y DU yn gwrthod cynyddu gwariant cyhoeddus yn golygu bod ein setliad werth hyd at £1.2 biliwn yn llai mewn termau real na phan gafodd ei osod yn 2021. Roeddem yn wynebu cyfres o ddewisiadau llwm a phoenus oherwydd nad yw ein setliad cyllido yn ddigonol i ymateb i'r holl bwysau y mae gwasanaethau cyhoeddus, busnesau, unigolion a'r holl sefydliadau hynny sy'n dibynnu ar gyllid Llywodraeth Cymru yn eu hwynebu. 

Mae ein cynigion cyllideb ar gyfer 2024-25 wedi'u cynllunio i ddiogelu'r gwasanaethau craidd yr ydym i gyd yn dibynnu arnynt cyn belled ag y bo modd. Mae gennym gyfrifoldeb i ddarparu cyllideb sydd wedi'i chostio'n llawn ac sy'n cydbwyso anghenion gwariant gyda'r pwysau ariannol y mae pobl yng Nghymru eisoes yn eu hwynebu, ac mae cadw cyfraddau treth incwm Cymru ar gyfer pob band ar 10c yn y bunt yn ein galluogi i wneud hynny. Yn seiliedig ar ragolygon diweddaraf y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol, disgwylir i osod CTIC ar 10c ar gyfer pob band godi £3.171 biliwn yn 2024-25. Ynghyd â'r cyllid a dderbyniwyd drwy'r grant bloc, mae cyfraniadau treth incwm Cymru yn rhan hanfodol o'r gyllideb, a gofynnaf i'r Aelodau gefnogi'r cynnig heddiw fel y gallwn barhau i gefnogi gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru yn ystod y cyfnod heriol iawn hwn. Mae'r cynnig hefyd yn sicrhau ein bod yn diogelu ein gwasanaethau craidd ac yn cyflawni ein hymrwymiad rhaglen lywodraethu i beidio â chynyddu cyfraddau treth incwm Cymru.

Wrth edrych ymhellach ymlaen, byddwn yn cael ein harwain gan ein hegwyddorion treth sy'n ein hymrwymo i ddylunio trethi clir a sefydlog sy'n cyflawni ein hagenda flaengar. Dylai'r rhai sydd â'r ysgwyddau ehangaf dalu mwy o gyfran. Mae sicrhau ein bod yn gwneud y gorau o'n cyfrifoldebau treth datganoledig hefyd yn golygu gweithio'n agos gyda CThEF ar weinyddu Cyfraddau Treth Incwm Cymru. Fel yr amlygwyd yn adroddiad diweddaraf y Swyddfa Archwilio Genedlaethol, mae'r prosesau a'r trefniadau llywodraethu cadarn gyda CThEF yn sylfaen gref ar gyfer casglu a gweinyddu Cyfraddau Treth Incwm Cymru yn effeithiol ac yn effeithlon, wrth symud ymlaen. Edrychaf ymlaen at y ddadl heddiw.

14:15

As we've mentioned many times before, the inability of the Senedd to set its own tax bands, in contrast to the powers enjoyed by the Scottish Government, means that, in practical terms, the Welsh rate of income tax is inherently limited as a fiscal lever. While we understand the rationale for not adjusting the Welsh rates of income tax for the sixth consecutive year, once again we are forced to reflect on what might have been if we had the powers to create an income tax framework actually tailored to the nature of our tax base. I would urge the Government, therefore, to redouble its efforts in laying the groundwork for the Senedd to be in a position to utilise these powers as soon as possible.

Scotland has shown the way with their progressive approach to income tax; there's no reason why we can't do the same. And, of course, given the expectation that tomorrow's UK spring budget will be accompanied by tax cuts, the need to instil greater flexibility in our own fiscal framework has never been greater. If the personal allowance threshold remains frozen, as expected, the Resolution Foundation has estimated that the planned cuts to the basic rate will effectively result in a transfer of wealth from anyone earning below £38,000 per annum. As is standard for most Tory policies, this would entrench already stark income inequalities. A number of leading economists have also warned that funding these tax cuts will inevitably result in yet another bout of austerity being imposed on the UK's ailing economy. As we've seen in recent years, this can have a devastating impact on public finances. I'd be grateful, therefore, if the Minister could explain how the Welsh Government will be engaging with the UK Government on the potential impact of the spring budget on Wales's block grant over the coming years. Diolch yn fawr.

Fel yr ydym wedi crybwyll droeon o'r blaen, mae anallu'r Senedd i osod ei fandiau treth ei hun, yn wahanol i'r pwerau y mae Llywodraeth yr Alban yn eu mwynhau, yn golygu, mewn termau ymarferol, fod cyfradd treth incwm Cymru wedi'i chyfyngu'n gynhenid fel ysgogiad cyllidol. Er ein bod yn deall y rhesymeg dros beidio ag addasu cyfraddau treth incwm Cymru am y chweched flwyddyn yn olynol, unwaith eto rydym yn cael ein gorfodi i fyfyrio ar yr hyn a allai fod wedi bod pe bai gennym y pwerau i greu fframwaith treth incwm wedi'i deilwra mewn gwirionedd i natur ein sylfaen dreth. Felly, byddwn yn annog y Llywodraeth i ddyblu ei hymdrechion wrth osod y sylfeini i'r Senedd allu defnyddio'r pwerau hyn cyn gynted â phosibl.

Mae'r Alban wedi dangos y ffordd gyda'u dull blaengar o ymdrin â threth incwm; nid oes unrhyw reswm pam na allwn ni wneud yr un peth. Ac, wrth gwrs, o ystyried y disgwyliad y bydd toriadau treth yn cyd-fynd â'r gyllideb wanwyn yfory yn y DU, ni fu'r angen i feithrin mwy o hyblygrwydd yn ein fframwaith cyllidol ein hunain erioed yn fwy. Os yw'r trothwy lwfans personol yn parhau i gael ei rewi, yn ôl y disgwyl, mae Sefydliad Resolution wedi amcangyfrif y bydd y toriadau arfaethedig i'r gyfradd sylfaenol yn arwain at drosglwyddo cyfoeth i bob pwrpas oddi wrth unrhyw un sy'n ennill llai na £38,000 y flwyddyn. Fel sy'n safonol ar gyfer y mwyafrif o bolisïau'r Torïaid, byddai hyn yn ymwreiddio anghydraddoldebau incwm sydd eisoes yn hollol amlwg. Mae nifer o economegwyr blaenllaw hefyd wedi rhybuddio y bydd ariannu'r toriadau treth hyn yn anochel yn arwain at achos arall eto o gyni yn economi drafferthus y DU. Fel y gwelsom yn ystod y blynyddoedd diwethaf, gall hyn gael effaith ddinistriol ar gyllid cyhoeddus. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog esbonio sut y bydd Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu â Llywodraeth y DU ar effaith bosibl cyllideb y gwanwyn ar grant bloc Cymru dros y blynyddoedd nesaf. Diolch yn fawr.

I support the Welsh Government's decision not to change the 10p income tax rate, keeping us in line with England. The amount of money people can earn in Wales before they start paying tax is the same as it is in the rest of the UK. There are three tax bands: the basic at 20 per cent, the higher at 40 per cent, and the additional at 45 per cent. Along with personal allowances, these are set by the UK Government. There is no power to alter these bands, as Peredur raised and I hope to mention more in a few seconds. Because the band limits are frozen, more people are moving into higher bands and into taxation as wages increase. This would be a different debate if we had the power to set the bands—an entirely different debate—and, hopefully, the Minister would come forward with entirely different proposals. So, the options are either to increase the rate at each band, decrease the rate or keep it the same. Increasing the basic rate by 1p would bring in between £250 million and £300 million, the equivalent of one health board's overspend. It would also be very unpopular with the people wondering why they were paying more than in England. Decreasing it by 1p would reduce the Welsh Government's income, and we know budgets are stretched already. While superficially increasing the additional rate from 45 per cent to 50 per cent appears attractive, or even very attractive, there are only 500 of these taxpayers in Wales. Additional rate taxpayers are the people most able to move to dividend income and register a property in England as their main home. If 11 per cent of them do either of those, then the increase is wiped out. That is 55 people making that decision. This is why Scotland, and Labour and the SNP, did not use their power to change rates by up to 5 per cent. What would I like to see happen? Welsh Government control over tax bands, and dividend income devolved and then treated the same as other income for tax purposes. This is the biggest means of avoiding taxation that exists. The Treasury and the Welsh Government are losing billions of pounds by people being paid in dividends rather than being paid, as they should be, in income. Because dividend taxation is much lower, you can save lots of money. But, without those changes, I support keeping the rate the same as England. It's what we're going to have to do every year until we have one or both of those changes.

Rwy'n cefnogi penderfyniad Llywodraeth Cymru i beidio â newid y gyfradd dreth incwm o 10c, gan ein cadw yn unol â Lloegr. Mae'r swm o arian y gall pobl ei ennill yng Nghymru cyn iddynt ddechrau talu treth yr un fath ag y mae yng ngweddill y DU. Mae tri band treth: y sylfaenol ar 20 y cant, yr uchaf ar 40 y cant, a'r llall ar 45 y cant. Ynghyd â lwfansau personol, mae'r rhain yn cael eu gosod gan Lywodraeth y DU. Does dim pŵer i newid y bandiau yma, fel y cododd Peredur ac rwy'n gobeithio sôn mwy mewn ychydig eiliadau. Oherwydd bod cyfyngiadau'r band wedi'u rhewi, mae mwy o bobl yn symud i fandiau uwch ac i drethiant wrth i gyflogau gynyddu. Byddai hon yn ddadl wahanol pe bai gennym y pŵer i osod y bandiau—dadl hollol wahanol—a, gobeithio, byddai'r Gweinidog yn cyflwyno cynigion cwbl wahanol. Felly, yr opsiynau yw naill ai cynyddu'r gyfradd ym mhob band, gostwng y gyfradd neu ei chadw'r un peth. Byddai cynyddu'r gyfradd sylfaenol 1c yn dod â rhwng £250 miliwn a £300 miliwn i mewn, sy'n gyfwerth â gorwariant un bwrdd iechyd. Byddai hefyd yn amhoblogaidd iawn gyda'r bobl yn pendroni pam y maen nhw'n talu mwy nag yn Lloegr. Byddai ei ostwng 1c yn lleihau incwm Llywodraeth Cymru, ac rydym yn gwybod bod cyllidebau wedi'u hymestyn yn barod. Er bod cynyddu'r gyfradd ychwanegol yn arwynebol o 45 y cant i 50 y cant yn ymddangos yn ddeniadol, neu hyd yn oed yn ddeniadol iawn, dim ond 500 o'r trethdalwyr hyn sydd yng Nghymru. Trethdalwyr cyfradd ychwanegol yw'r bobl fwyaf abl i symud i incwm difidend a chofrestru eiddo yn Lloegr fel eu prif gartref. Os yw 11 y cant ohonynt yn gwneud y naill neu'r llall, yna caiff y cynnydd ei ddileu. Dyna 55 o bobl yn gwneud y penderfyniad hwnnw. Dyna pam nad oedd yr Alban, na Llafur na'r SNP, wedi defnyddio eu pŵer i newid cyfraddau hyd at 5 y cant. Beth fyddwn i'n hoffi ei weld yn digwydd? Llywodraeth Cymru yn rheoli bandiau treth, ac incwm difidend wedi'i ddatganoli ac yna'n cael ei drin yr un fath ag incwm arall at ddibenion treth. Dyma'r ffordd orau o osgoi trethi sy'n bodoli. Mae'r Trysorlys a Llywodraeth Cymru yn colli biliynau o bunnoedd gan fod pobl sy'n cael eu talu mewn difidendau yn hytrach na chael eu talu, fel y dylen nhw fod, gydag incwm. Oherwydd bod trethiant difidend yn llawer is, gallwch arbed llawer o arian. Ond, heb y newidiadau hynny, rwy'n cefnogi cadw'r gyfradd yr un fath â Lloegr. Dyma beth fydd yn rhaid i ni ei wneud bob blwyddyn nes bod gennym un neu'r ddau newid hynny.

14:20

Galwaf ar y Gweinidog i ymateb i'r ddadl. 

I call on the Minister to reply to the debate. 

I'm grateful to both colleagues for their contributions to the debate today. As we move further into the Senedd term, we will obviously keep under review the vital role that WRIT plays as a partially devolved tax in Wales, although, as Mike Hedges says, we haven't diverged from the rate at which tax is set across the border. Yet, it is is an active choice that we make every year. And any changes that we do make to devolved taxes do need to be carefully examined and considered in the context of our overall budget requirements. 

The way in which income tax is devolved to Wales does reduce the risks associated with the different income distribution in Wales, as compared to England and Northern Ireland, and the fact that only 10p in each band is devolved to Wales does mean that any changes to the tax rates made by the UK Government cannot create a difference between tax rates faced by taxpayers in Wales and those across the border in England, and that's not the case in Scotland. It's really worth bearing in mind that, over the years for which outturn is available, WRIT has added more per person to the Welsh Government budget in net terms than Scottish income tax has added to the Scottish Government's budget over the same period. I know that the Scottish Government has made some different choices this year because they have more options available to them. But, as Mike Hedges has set out, if we were to increase tax at the very top end here in Wales, it would bring in only an additional £5 million, and we are very aware of behavioural impacts that might take place as well.

But it's also worth bearing in mind that the Scottish Fiscal Commission has estimated that the behavioural effects reduce the potential income from the tax changes announced by the Scottish Government by £118 million. So, that's even more relevant for us where we have a larger proportion of our population living along the border and able to make those choices that Mike Hedges has described as well. So, I think it's absolutely an important and interesting debate that we should be having, but I don't think the case is yet made for that.  

And then, just to confirm that the UK Government, as we know, presents its spring budget tomorrow and it is my intention to make a statement as early as possible following that to provide colleagues in the Senedd with an update on forecasts and also the detail of any implications for Wales. And just to say that it's no secret that the Chancellor is considering tax cuts and we, along with everybody else, await the outcome of those considerations. But, just to be clear, if the UK Government decides to change income tax rates, there's no impact on the block grant adjustment, and any changes the Chancellor makes will apply to taxpayers here in Wales. But, as I say, we await the outcomes of those decisions tomorrow, and I will update the Senedd as soon as possible after that.

Rwy'n ddiolchgar i'r ddau gyd-Aelod am eu cyfraniadau i'r ddadl heddiw. Wrth i ni symud ymhellach i'r tymor Seneddol, yn amlwg, fe fyddwn ni'n parhau i adolygu swyddogaeth hanfodol CTIC fel treth a ddatganolir yn rhannol i Gymru, er hynny, chwedl Mike Hedges, nid ydym wedi ymwahanu oddi wrth y gyfradd y pennir treth dros y ffin. Eto i gyd, mae hwnnw'n ddewis bwriadol a wnawn bob blwyddyn. Ac mae angen i unrhyw newidiadau a wnawn ni i drethi datganoledig gael eu harchwilio a'u hystyried yn ofalus yng nghyd-destun ein gofynion cyffredinol ynglŷn â'r gyllideb.

Mae'r ffordd y caiff treth incwm ei datganoli i Gymru yn lleihau'r peryglon sy'n gysylltiedig â'r dosbarthiad incwm gwahanol yng Nghymru, o gymharu â Lloegr a Gogledd Iwerddon, ac mae'r ffaith mai dim ond 10c ym mhob band a ddatganolir i Gymru yn golygu na all unrhyw newidiadau i'r cyfraddau treth a wneir gan Lywodraeth y DU greu gwahaniaeth rhwng cyfraddau treth sy'n wynebu trethdalwyr yng Nghymru a'r rhai dros y ffin yn Lloegr, ac nid felly y mae hi yn yr Alban. Mae hi'n werth dwyn i gof, dros y blynyddoedd y bu alldro ar gael, bod CTIC wedi ychwanegu mwy fesul unigolyn at gyllideb Llywodraeth Cymru mewn telerau net nag yr ychwanegodd treth incwm yr Alban at gyllideb Llywodraeth yr Alban dros yr un cyfnod. Fe wn i fod Llywodraeth yr Alban wedi gwneud rhai dewisiadau gwahanol eleni am fod ganddyn nhw fwy o ddewisiadau ar gael iddyn nhw. Ond, fel nododd Mike Hedges, pe byddem ni'n cynyddu treth ar y pen uchaf un yma yng Nghymru, dim ond £5 miliwn ychwanegol fyddai hynny'n ei olygu, ac rydym ni'n ymwybodol iawn o'r effeithiau ymddygiadol a allai fod hefyd.

Ond mae hi'n werth cofio hefyd fod Comisiwn Cyllid yr Alban wedi amcangyfrif y bydd yr effeithiau ymddygiadol yn achosi gostyngiad o £118 miliwn yn yr incwm posibl oherwydd y newidiadau ynglŷn â threth a gyhoeddwyd gan Lywodraeth yr Alban. Felly, mae hynny hyd yn oed yn fwy perthnasol i ni lle mae cyfran fwy o'n poblogaeth ni yma'n byw ar hyd y ffin ac yn gallu gwneud y dewisiadau hynny a ddisgrifiodd Mike Hedges hefyd. Felly, rwyf i o'r farn fod honno'n ddadl bwysig a diddorol y dylem ni fod yn ei chael, ond nid wyf i'n credu i'r achos gael ei wneud ar gyfer hynny hyd yn hyn. 

Ac yna, dim ond i gadarnhau y bydd Llywodraeth y DU yfory, fel gwyddom ni, yn cyflwyno ei chyllideb wanwyn ac rwy'n bwriadu gwneud datganiad cyn gynted â phosibl wedi hynny ar gyfer rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i gyd-Aelodau yn y Senedd hon am y rhagolygon a manylion unrhyw oblygiadau i Gymru hefyd. A dim ond gair i ddweud nad yw hi'n gyfrinach y bydd y Canghellor yn ystyried toriadau treth ac rydym ninnau, ynghyd â phawb arall, yn aros am ganlyniad yr ystyriaethau hynny. Ond a bod yn eglur, os bydd Llywodraeth y DU yn penderfynu newid cyfraddau treth incwm, ni fyddai unrhyw effaith ar yr addasiad grant bloc, ac fe fyddai unrhyw newidiadau y mae'r Canghellor yn eu gwneud yn berthnasol i drethdalwyr yma yng Nghymru. Ond, fel dywedais i, rydym ni'n aros am ganlyniadau'r penderfyniadau hynny yfory, ac fe fyddaf i'n diweddaru'r Senedd cyn gynted â phosibl ar ôl hynny.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36. 

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36. 

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

4. Dadl: Cyllideb Derfynol 2024-25
4. Debate: The Final Budget 2024-25

Eitem 4 heddiw yw dadl ar gyllideb derfynol 2024-25, a galwaf ar y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol i wneud y cynnig—Rebecca Evans. 

Item 4 today is the debate on the final budget for 2024-25, and I call on the Minister for Finance and Local Government to move the motion—Rebecca Evans. 

Cynnig NDM8499 Lesley Griffiths

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 20.25, yn cymeradwyo'r gyllideb flynyddol ar gyfer y flwyddyn ariannol 2024-25 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno gan y Prif Weinidog ar 27 Chwefror 2024.

Motion NDM8499 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 20.25, approves the annual budget for the financial year 2024-25 laid in the Table Office by the First Minister on 27 February 2024.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

I'm pleased to open the debate on our 2024-25 final budget, the last in our three-year budget-setting process, which we started back in 2020-21. As I outlined when publishing our draft budget, this has undoubtedly been the toughest budget that we've had to date. We've been presented with the most difficult choices, and we've had to focus on the areas that should be protected in line with those services that matter most to the people of Wales. 

We knew back in 2020-21 that the third year of the spending review period was going to be far from easy to manage, with a short-sighted settlement from the UK Government front-loading a constantly diminishing allocation to Wales. So, that left us with limited choices, but we took this opportunity to ensure that, here in Wales, we listened to what people told us they wanted: more support for the NHS, protection for the services that local government delivers, and limiting job losses wherever possible. We've provided for that in the draft budget and we are reinforcing it in the final budget. 

Typically, we don't make many changes between draft and final budget. Sometimes we make technical changes or we make changes to reflect the issues raised in scrutiny. But, this time, we’re making more changes than usual, because, in the last couple of weeks, the UK Government has finally given us further details about the funding consequentials we will receive as a result of decisions it has made to increase spending in devolved areas in England in this financial year. Including the financial transactions capital allocations that I had planned to make at final budget, it means that we can make almost £190 million of extra allocations in the final budget. It also means that I can provide for a very modest in-year reserve that will provide more scope to respond to urgent issues as they arise next year.

Rwy'n falch o agor y ddadl ar ein cyllideb derfynol ar gyfer 2024-25, yr olaf yn ein proses dair blynedd o bennu cyllidebau, y gwnaethom ni ei chychwyn yn ôl yn 2020-21. Fel gwnes i amlinellu wrth gyhoeddi ein cyllideb ddrafft, yn ddiamau, hon yw'r gyllideb fwyaf dyrys a gawsom ni eto. Bu'n rhaid i ni wneud y dewisiadau anoddaf, a bu'n rhaid i ni ganolbwyntio ar y meysydd y dylid eu diogelu yn unol â'r gwasanaethau hynny sydd fwyaf pwysig yng ngolwg pobl Cymru.

Roeddem ni'n gwybod yn ôl yn 2020-21 y byddai trydedd flwyddyn y cyfnod adolygu gwariant ymhell o fod yn hawdd i'w reoli, gyda setliad cibddall gan Lywodraeth y DU yn dechrau o'r safbwynt y byddai'r dyraniad i Gymru yn lleihau trwy'r amser. Felly, fe wnaeth hynny ein gadael ni â dewisiadau cyfyngedig, ond fe wnaethom ni achub ar y cyfle hwn i sicrhau, yma yng Nghymru, y byddem ni'n gwrando ar yr hyn yr oedd pobl yn ei ddweud eu bod nhw'n ei ddymuno: sef rhagor o gefnogaeth i'r GIG, amddiffyn y gwasanaethau y mae llywodraeth leol yn eu darparu, a lleihau'r niferoedd a fyddai'n colli eu swyddi lle bynnag y byddo hynny'n bosibl. Fe wnaethom ni ddarparu ar gyfer hynny yn y gyllideb ddrafft ac rydym ni'n atgyfnerthu hynny yn y gyllideb derfynol.

Fel arfer, ni wnawn ni lawer o newidiadau rhwng unrhyw gyllideb ddrafft a'r gyllideb derfynol. Fe fyddwn ni'n gwneud newidiadau technegol weithiau neu fe fydd yna newidiadau i adlewyrchu'r materion a gododd yn ystod y craffu. Ond y tro hwn, rydym ni'n newid mwy nag arfer, oherwydd, yn ystod yr wythnosau diwethaf, mae Llywodraeth y DU wedi rhoi rhagor o fanylion i ni o'r diwedd am y cyllid canlyniadol y byddwn ni'n ei dderbyn o ganlyniad i benderfyniadau a wnaeth i gynyddu gwariant mewn meysydd datganoledig yn Lloegr yn ystod y flwyddyn ariannol hon. Gan gynnwys y dyraniadau cyfalaf trafodion ariannol yr oeddwn i wedi bwriadu eu gwneud yn y gyllideb derfynol, mae hyn yn golygu y gallwn ni wneud bron i £190 miliwn o ddyraniadau ychwanegol yn y gyllideb derfynol. Mae hyn yn golygu y gallaf i ddarparu ar gyfer cronfa wrth gefn fechan iawn yn ystod y flwyddyn hefyd a fydd yn rhoi mwy o gyfle i ymateb i faterion brys wrth iddyn nhw godi flwyddyn nesaf.

In making new allocations in the final budget, we've listened to the key messages coming through in the scrutiny process. The additional allocations we are making are focused on those areas where pressures are most severe or where reductions would not have been made in the draft budget had we been aware of the intended consequentials. There will be £14.4 million extra for local government to help it meet pressures in social care and schools. We're reversing the cuts made to both the social care workforce grant and the children and communities grant of £10.5 million and £5 million respectively. I have previously notified the Senedd of this so that local government had the certainty that it needed in order to plan. The additional funding for local government means that no council will have less than a 2.3 per cent uplift in their settlement.

An extra £10 million will be made available to strengthen apprenticeship and employability programmes, making sure that we're ready to support steelworkers if Tata closes the blast furnaces at Port Talbot. I've provided £5 million revenue to support homelessness prevention activities, and £5 million capital for the social housing grant. There is £40 million of new capital funding to support the NHS, and the final budget confirms the £30 million funding package for the Holyhead breakwater, and a new £20 million fund to help small and medium-sized businesses futureproof their businesses.

We're also making some additional allocations to our shared co-operation agreement priorities, including constitutional reform work and housing projects. I want to thank Siân Gwenllian, the designated Member for the co-operation agreement, for the constructive relationship we’ve had during what has been a difficult budget round. Of course, this budget would not have been possible without the participation and co-operation of colleagues within my own party. I’d also like to thank Jane Dodds for our constructive discussions and recognise it's in this spirit of collaboration that I present the plans that we’re voting on today.

Turning to scrutiny, I want to thank all Members for their constructive engagement through our scrutiny process. As I committed, I and my Cabinet colleagues have responded formally to recommendations of all Senedd committee reports in advance of today's vote. We’re pleased to be able to agree with the vast majority of our respective committees' recommendations. As we have collectively recognised, the context in which we're delivering this budget has meant that we've not been able to respond to all of the areas that have been identified. Reflecting on the points raised in scrutiny, many of the issues identified, as in previous years, link to the fact that we have seen significant changes to our budget very late in the financial year. We were left with less than four weeks in which to undertake our budget preparations, also impacting on this Senedd's scrutiny timetable. While we were able to still produce our budget documentation in this challenging timescale, the reality is that this makes it difficult for us to plan properly, with knock-on consequences for other public sector organisations. We also face rigid limits on our ability to carry forward or draw down funds from reserves, which hampers our ability to plan ahead and respond to changing circumstances. Further, the full detail of consequential funding from the UK Government has come very late in the financial year. Such late notification has resulted in us being forced to make choices in our draft budget that could have been averted if we'd received this information at the same time as Whitehall departments. There is something fundamentally wrong with a UK funding arrangement that allows this to happen.

I'm grateful for the cross-party support for increased budget flexibilities to enable us to manage our funding more effectively in line with Wales's needs. I'll also take this opportunity, as I start to close my remarks, to put on record my thanks to our Welsh Government officials, who have again approached this budget with professionalism, creativity and commitment, and I'm very, very grateful to them for their first-class work.

In closing, despite the challenges that we face, I am confident that this budget continues to maximise our available funding. However, with the UK spring statement due tomorrow, we can expect further changes to our settlement. I'm confident the package I have set out today enables us to be in a good position to respond to those changes.

And finally, I'll end by reiterating what I set out at the draft budget: that this budget maintains our commitment to prioritise people and support the public services that they rely on. I look forward to the debate.

Wrth wneud dyraniadau newydd yn y gyllideb derfynol, fe wnaethom ni wrando ar y negeseuon allweddol a ddaeth drwodd yn y broses graffu. Mae'r dyraniadau ychwanegol a roddwn ni'n canolbwyntio ar y meysydd hynny lle mae'r pwysau yn fwyaf difrifol neu pan na fyddai gostyngiadau wedi digwydd yn y gyllideb ddrafft pe byddem ni wedi bod yn ymwybodol o'r symiau canlyniadol arfaethedig. Bydd £14.4 miliwn ychwanegol ar gyfer llywodraeth leol i'w helpu i ymateb i bwysau o ran gofal cymdeithasol ac ysgolion. Rydym ni'n gwrthdroi'r toriadau a fu yn y grant gweithlu gofal cymdeithasol a'r grant plant a chymunedau o £10.5 miliwn a £5 miliwn yn y drefn honno. Rwyf i wedi hysbysu'r Senedd am hyn o'r blaen er mwyn i lywodraeth leol fod â sicrwydd yr oedd ei angen ar gyfer cynllunio. Mae'r cyllid ychwanegol hwn i lywodraeth leol yn golygu na fydd unrhyw gyngor yn gweld cynnydd llai na 2.3 y cant yn ei setliad.

Bydd £10 miliwn ychwanegol ar gael i rymuso rhaglenni prentisiaeth a chyflogadwyedd, gan sicrhau ein bod ni'n barod i gefnogi gweithwyr dur pe byddai Tata yn cau'r ffwrneisi chwyth ym Mhort Talbot. Rwyf i wedi darparu £5 miliwn o refeniw i gefnogi gweithgareddau i atal digartrefedd, a chyfalaf o £5 miliwn ar gyfer y grant tai cymdeithasol. Ceir £40 miliwn o gyllid cyfalaf newydd i gefnogi'r GIG, ac mae'r gyllideb derfynol yn cadarnhau'r pecyn ariannu gwerth £30 miliwn ar gyfer morglawdd Caergybi, a chronfa newydd gwerth £20 miliwn i helpu busnesau bach a chanolig i ddiogelu eu busnesau i'r dyfodol.

Rydym ni'n gwneud dyraniadau ychwanegol hefyd o ran blaenoriaethau cyffredin y cytundeb cydweithio, gan gynnwys gwaith o ran diwygio cyfansoddiadol a phrosiectau tai. Fe hoffwn i ddiolch i Siân Gwenllian, Aelod dynodedig y cytundeb cydweithio, am y berthynas adeiladol wrth i ni fynd drwy gylch cyllideb anodd. Wrth gwrs, ni fyddai'r gyllideb hon wedi bod yn bosibl heb gyfranogiad a chydweithrediad cyd-Aelodau yn fy mhlaid i fy hun. Fe hoffwn i ddiolch i Jane Dodds hefyd am ein trafodaethau adeiladol a chydnabod mai yn yr ysbryd hwn o gydweithio yr wyf i'n cyflwyno'r cynlluniau yr ydym ni'n pleidleisio arnyn nhw heddiw.

Gan droi at graffu, fe hoffwn i ddiolch i'r Aelodau i gyd am eu hymgysylltiad adeiladol trwy gyfrwng ein proses graffu. Fel gwnes i ymrwymo, fe ymatebodd fy nghydweithwyr yn y Cabinet a minnau'n ffurfiol i argymhellion pob un o adroddiadau pwyllgorau'r Senedd cyn y bleidlais heddiw. Rydym ni'n falch o allu cytuno â'r mwyafrif helaeth o argymhellion ein pwyllgorau. Fel gwnaethom ni gydnabod, mae'r cyd-destun yr ydym ni'n cyflawni'r gyllideb hon ynddo wedi golygu nad ydym ni wedi gallu ymateb i bob un o'r meysydd a nodwyd. Wrth fyfyrio ar y pwyntiau a gododd wrth graffu, mae llawer o'r materion a nodwyd, fel yn y blynyddoedd a fu, yn cysylltu â'r ffaith ein bod ni wedi gweld newidiadau sylweddol i'n cyllideb yn hwyr iawn yn y flwyddyn ariannol. Fe gawsom ni ein gadael gyda llai na phedair wythnos i ymgymryd â'n paratoadau cyllidebol, ac fe effeithiodd hynny hefyd ar amserlen craffu'r Senedd hon. Er ein bod ni'n parhau i fod yn gallu llunio dogfennaeth ein cyllideb yn yr amserlen heriol hon, y gwir amdani yw bod hyn yn ei gwneud hi'n anodd i ni gynllunio yn iawn, gyda chanlyniadau dilynol ar sefydliadau eraill yn y sector cyhoeddus. Rydym ni'n wynebu cyfyngiadau mawr hefyd ar ein gallu i gario arian drosodd neu ei dynnu o gronfeydd wrth gefn, sy'n amharu ar ein gallu i gynllunio ymlaen ac ymateb i amgylchiadau newidiol. At hynny, mae manylion llawn cyllid canlyniadol gan Lywodraeth y DU wedi dod yn hwyr iawn yn y flwyddyn ariannol. Mae hysbysiad hwyr o'r fath wedi golygu ein bod yn cael ein gorfodi i wneud dewisiadau yn ein cyllideb ddrafft y gallem ni fod wedi eu hosgoi pe byddem ni wedi cael yr wybodaeth hon ar yr un pryd ag adrannau Whitehall. Mae rhywbeth sylfaenol o'i le ar drefniant ariannu yn y DU sy'n caniatáu i hyn ddigwydd.

Rwy'n ddiolchgar am y gefnogaeth drawsbleidiol ar gyfer mwy o hyblygrwydd cyllidebol i'n galluogi i reoli ein cyllid yn fwy effeithiol yn unol ag anghenion Cymru. Rwyf i am fanteisio ar y cyfle hwn hefyd, wrth i mi ddechrau dod i ddiwedd fy sylwadau, i ddiolch ar goedd i'n swyddogion yn Llywodraeth Cymru, sydd wedi mynd i'r afael â'r gyllideb hon unwaith eto gyda phroffesiynoldeb, creadigrwydd ac ymrwymiad, ac rwy'n ddiolchgar iawn iddyn nhw am eu gwaith sydd o'r radd flaenaf.

Wrth gloi, er gwaethaf yr heriau sy'n ein hwynebu ni, rwy'n hyderus fod y gyllideb hon yn gwneud y mwyaf o'r cyllid sydd ar gael i ni o hyd. Serch hynny, gyda datganiad gwanwyn y DU i ddod yfory, fe allwn ni ddisgwyl newidiadau pellach i'n setliad. Rwy'n hyderus fod y pecyn a nodais i heddiw yn ein galluogi ni i fod mewn sefyllfa dda i ymateb i'r newidiadau hynny.

Ac yn olaf, rwyf i am orffen drwy ailadrodd yr hyn a amlinellais yn y gyllideb ddrafft: sef bod y gyllideb hon yn cynnal ein hymrwymiad i flaenoriaethu pobl a chefnogi'r gwasanaethau cyhoeddus y maen nhw'n dibynnu arnyn nhw. Rwy'n edrych ymlaen at y ddadl.

14:30

Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Peredur Owen Griffiths. 

I call on the Chair of the Finance Committee, Peredur Owen Griffiths. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Dwi’n falch o gyfrannu at y ddadl yma ar gyllideb derfynol Llywodraeth Cymru heddiw. Roedd adroddiad y pwyllgor ar y gyllideb ddrafft yn cynnwys 39 o argymhellion, ac rwy’n falch bod y Gweinidog wedi derbyn y rhan fwyaf ohonyn nhw. Wedi dweud hynny, hoffwn ddechrau gan fynegi siom mai ychydig iawn o newidiadau sydd wedi’u gwneud rhwng y gyllideb ddrafft a'r gyllideb derfynol. Gwnaeth ein pwyllgor ni, yn ogystal â nifer eraill, argymhellion cadarn mewn nifer o feysydd strategol allweddol a allai fod wedi cryfhau'r gyllideb sydd gennym ger ein bron heddiw.

Diolch, Dirprwy Lywydd. I am pleased to contribute to this debate on the Welsh Government’s final budget. The committee’s report on the draft budget included 39 recommendations, and I am pleased that the Minister has been able to accept the majority of them. That said, I would like to begin by expressing my disappointment that limited changes have been made between the draft and final budget. Our committee, as well as a number of others, made concrete recommendations in key strategic areas, which could have strengthened the budget we have before us today.

However, before I reflect on the Minister’s response to our report, I'd like to address some general points. Firstly, I want to express our sympathy with the Welsh Government’s position. As the Minister has mentioned, it's highly regrettable that we are voting on a final budget today, a day before a major fiscal event at Westminster. We have long called for the Treasury to treat the Senedd with respect when it comes to the timing of its fiscal events, and it's clear that this issue persists.

Secondly, the Minister has indicated in her response that the appropriate portfolio Ministers will respond to a number of our recommendations. This seems a novel approach, as normally it is the Minister who provides this information on behalf of ministerial colleagues. I would like to ask the Minister, therefore, to clarify the reason for this, and confirm whether we will receive additional responses from individual Ministers to that already provided.

Thirdly, we noticed during our recent consideration of the second supplementary budget that the maximum amount of funding has been drawn down from the Wales reserve. However, further allocations are made from the reserve in this final budget, which struck us as odd given that they may no longer be available. This seems unusual, and is something we will explore further with the Minister in the coming months. But if she's able to clarify anything today, then that would be great. 

I’ll turn now to our specific recommendations and responses to them. We called for the Minister to provide assurances that funding levels within the budget are sufficient to protect front-line services. Whilst we are pleased that the Minister has accepted our recommendations on this point, we remain concerned about the lack of information provided to measure overall expenditure against desired outcomes. In particular, we are still in the dark as to the justification behind the decision to increase NHS funding without a proportionate increase for social care, given the interdependencies that exist between them.

At the draft budget stage, the Welsh Government was not in a position to make full financial transaction capital allocations. Despite assurances that this would not become precedent—and while we understand the difficulties of the timing around UK fiscal announcements—we find this disappointing and press again for these to be published sooner so they can be scrutinised at an earlier stage.  

On prevention, the committee criticised the lack of evidence used by the Welsh Government to demonstrate how short-term decisions around prioritisation are balanced by strategic long-term objectives. We are pleased that the Minister has accepted our recommendations in principle. However, I would reiterate our call for the Welsh Government to assess the impact of diverting funding away from services that are considered preventative in nature to support front-line services.

We heard several times during scrutiny that the cost-of-living crisis has not gone away and about the need to protect the most vulnerable in society. We urge the Welsh Government to keep a watchful eye on how the impacts of its decisions play out and how they will be measured. We look forward to hearing more on this as the Minister reviews the budget’s strategic integrated impact assessments.

Fodd bynnag, cyn i mi fyfyrio ar ymateb y Gweinidog i'n hadroddiad ni, fe hoffwn i fynd i'r afael â rhai pwyntiau cyffredinol. Yn gyntaf, fe hoffwn i fynegi ein cydymdeimlad ni â Llywodraeth Cymru yn ei sefyllfa hi. Fel roedd y Gweinidog yn sôn, testun gofid mawr yw ein bod ni'n pleidleisio ar gyllideb derfynol heddiw, un diwrnod cyn digwyddiad cyllidol mawr yn San Steffan. Rydym ni wedi galw ers tro ar y Trysorlys i drin y Senedd gyda pharch o ran amseriad ei ddigwyddiadau cyllidol, ac mae hi'n amlwg fod y mater hwnnw'n parhau.

Yn ail, mae'r Gweinidog wedi nodi yn ei hymateb y bydd y Gweinidogion portffolio priodol yn ymateb i nifer o'n hargymhellion. Mae hwnnw'n ymddangos fel dull newydd, gan mai'r Gweinidog a fydd yn darparu'r wybodaeth hon fel arfer ar ran cyd-Weinidogion. Fe hoffwn i ofyn felly i'r Gweinidog egluro'r rheswm am hynny, a chadarnhau a fyddwn ni'n cael ymatebion ychwanegol gan Weinidogion unigol ar ben yr hyn a ddarparwyd eisoes.

Yn drydydd, roeddem ni'n sylwi yn ystod ein hystyriaeth ddiweddar o'r ail gyllideb atodol i uchafswm y swm o gyllid gael ei dynnu o gronfa wrth gefn Cymru. Er hynny, mae dyraniadau pellach yn cael eu gwneud o'r gronfa wrth gefn yn y gyllideb derfynol hon, ac roedd hynny'n ein taro ni'n beth rhyfedd o ystyried na allen nhw fod ar gael erbyn hyn. Mae hynny'n ymddangos yn beth anarferol, ac yn rhywbeth y byddwn yn ei archwilio ymhellach gyda'r Gweinidog dros y misoedd nesaf. Ond pe byddai hi'n gallu egluro unrhyw beth heddiw, fe fyddai hynny'n ardderchog.

Rwyf i am droi nawr at ein hargymhellion ni a'n hymatebion penodol iddyn nhw. Fe wnaethom ni alw ar y Gweinidog i roi sicrwydd y bydd y cyfraddau cyllido sydd yn y gyllideb yn ddigonol i ddiogelu gwasanaethau rheng flaen. Er ein bod ni'n falch fod y Gweinidog wedi derbyn ein hargymhellion ni ar y pwynt hwn, rydym ni'n dal i bryderu am y diffyg gwybodaeth a ddarperir i fesur gwariant cyffredinol yn ôl y canlyniadau a ddymunir. Yn benodol, rydym ni yn y tywyllwch o hyd o ran y cyfiawnhad sydd i'r penderfyniad i gynyddu cyllid y GIG heb unrhyw gynnydd cymesur ar gyfer gofal cymdeithasol, o ystyried y rhyngddibyniaethau sy'n bod rhyngddyn nhw.

Ar gam y gyllideb ddrafft, nid oedd Llywodraeth Cymru mewn sefyllfa i wneud dyraniadau cyfalaf trafodion ariannol llawn. Er gwaethaf y sicrwydd na fyddai hynny'n rhoi cynsail—ac er ein bod ni'n deall anawsterau'r amseriad ynghylch cyhoeddiadau cyllidol y DU—rydym ni'n gweld hyn yn rhywbeth siomedig ac yn pwyso unwaith eto am gyhoeddi'r rhain yn gynt ar gyfer gallu craffu arnyn nhw'n gynharach.

O ran ataliad, roedd y pwyllgor yn feirniadol o'r prinder yn y dystiolaeth a ddefnyddiodd Lywodraeth Cymru i arddangos sut mae penderfyniadau byrdymor ynghylch blaenoriaethau yn cael eu cydbwyso ag amcanion strategol hirdymor. Rydym yn falch fod y Gweinidog wedi derbyn ein hargymhellion mewn egwyddor. Er hynny, rydym ni am alw unwaith eto ar Lywodraeth Cymru i asesu effaith dargyfeirio cyllid oddi wrth y gwasanaethau yr ystyrir eu bod o natur ataliol er mwyn cefnogi gwasanaethau rheng flaen.

Fe glywsom ni sawl gwaith yn ystod y broses graffu nad yw'r argyfwng costau byw wedi darfod ac am yr angen i ddiogelu'r rhai mwyaf agored i niwed yn y gymdeithas. Rydym ni'n annog Llywodraeth Cymru i gadw llygad barcud ar rawd effeithiau ei phenderfyniadau hi a sut y byddan nhw'n cael eu mantoli. Rydym ni'n edrych ymlaen at glywed rhagor ynglŷn â hyn wrth i'r Gweinidog adolygu asesiadau effaith integredig strategol y gyllideb.

Dirprwy Lywydd, hoffwn ddod â fy nghyfraniad i ben drwy edrych ymlaen i'r dyfodol. Mae gwaith craffu yn greiddiol wrth fynd ati i ganfod meysydd allweddol yng nghynlluniau cyllidebol Llywodraeth Cymru lle mae angen gwelliannau. Byddaf yn ysgrifennu at bwyllgorau'r Senedd cyn bo hir—fel yr wyf wedi'i wneud yn y blynyddoedd blaenorol—ar y dystiolaeth a ddarparwyd gan Lywodraeth Cymru, ac i archwilio ffyrdd o wneud y mwyaf o waith craffu cyllidebol drwy gydol y flwyddyn. Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am fod yn agored wrth drafod y materion hyn, yn ogystal â'r ddeialog barhaus i wella prosesau cyllidebol y Senedd er mwyn adlewyrchu arferion cyfredol. Rydym yn gobeithio y byddant yn cael eu hymgorffori yn mhrotocol y gyllideb wrth symud ymlaen. Cyn gorffen, hoffwn ddiolch i dîm ymchwil a chlercio y Pwyllgor Cyllid, ac i'm cyd-Aelodau ar y Pwyllgor Cyllid, am eu gwaith ar y gyllideb. Diolch yn fawr.

Dirprwy Lywydd, I would like to finish my contribution by looking ahead to the future. Scrutiny is fundamental to identify key areas in the Welsh Government’s budgetary plans that require improvement. I will shortly be writing to Senedd committees—as I have done in previous years—on the evidence provided by the Welsh Government, and to explore ways of maximising budgetary scrutiny throughout the year. I would like to thank the Minister for her openness in discussing these issues, as well as our ongoing dialogue to improve the Senedd’s budgetary processes in order to reflect current practice. We hope that they will be embedded in the budget protocol, going forward. Before concluding, I'd like to thank the Finance Committee research and clerking team, and my fellow Members on the Finance Committee, for their work on the budget. Thank you very much.

14:35

I want to begin by thanking all of the committee's stakeholders and members who have contributed to the scrutiny of this budget. It's only through effective scrutiny that good governance and policy making can occur, and I'm pleased to see that the Welsh Government has listened to elements of that budget scrutiny, and has implemented some changes. I particularly welcome the additional funding that has been provided to our health and social care service, particularly the reversal of cuts to the social care workforce fund for local authorities, who are faced with ever-increasing pressure on their sector, and who are expected to deliver a lot more with a lot less, recognising the huge, real-terms cut levelled on them.

However, this budget fails to address many of the very real issues that families and businesses are facing. The Welsh Government's continuous blaming of everyone else except themselves for their poor record is holding the country back. The simple truth is that we as a country cannot hope to move forward until we see a Government that is willing to accept responsibility for the results of its policy making. Our Welsh NHS is a case in point. After this budget, it will still be under mounting pressure, which it is not prepared for, as a direct result of decades of underfunding by successive Labour Governments here.

As I've said before, if money had been spent where it should have been, our waiting lists would not have been as long, our health boards not bending under significant financial pressures, and people wouldn't have to be waiting on the longest waiting lists in the UK. This budget is a missed opportunity to address the systemic issues in our health system, and to help with the huge pressures that the workforce is under, where we see issues from excessive spending on agency staff to a lack of investment in primary care. We need to see strategic and long-term thinking that can rebuild and strengthen our healthcare system here in Wales.

This Labour Government has also missed an opportunity to help change the fortunes of our education system, which, as we know, is performing way below where it needs to be. It's also failed to recognise the importance of the economy, choosing not to provide sufficient business rate support for businesses in the hospitality, retail and leisure sectors, leading to businesses in Wales paying far more in business rates than their counterparts in England. Furthermore, the Welsh Government will not support parents of young children in Wales to the levels that are offered in England, where parents of children as young as nine months will begin to receive free childcare, whereas parents here will have to wait until their child is three years old. This is despite the Government having received £180 million to offer the same in Wales. [Interruption.] This huge disparity for parents—

Fe hoffwn i ddechrau drwy ddiolch i bob un o randdeiliaid ac aelodau'r pwyllgor sydd wedi cyfrannu at y craffu sydd wedi bod ar y gyllideb hon. Drwy graffu effeithiol yn unig y gall llywodraethu da a llunio polisïau effeithiol ddigwydd, ac rwy'n falch o weld bod Llywodraeth Cymru wedi gwrando ar elfennau o'r gwaith craffu ar y gyllideb, ac wedi rhoi rhai newidiadau ar waith. Rwy'n croesawu'r cyllid ychwanegol a ddarparwyd i'n gwasanaeth iechyd a gofal cymdeithasol yn arbennig, yn enwedig felly o ran gwrthdroi'r toriadau i'r gronfa gweithlu gofal cymdeithasol ar gyfer yr awdurdodau lleol, sy'n wynebu pwysau cynyddol ar eu sector nhw, ac y disgwylir iddyn nhw gyflawni llawer mwy gyda llawer llai o arian, gan gydnabod y toriadau enfawr mewn termau real a anelwyd atyn nhw.

Fodd bynnag, nid yw'r gyllideb hon yn mynd i'r afael â llawer o'r materion gwirioneddol y mae teuluoedd a busnesau yn eu hwynebu. Mae'r ffaith bod Llywodraeth Cymru yn gweld bai trwy'r amser ar bawb arall ond y nhw eu hunain am eu hanes gwael yn dal y wlad yn ôl. Y gwir syml yw nad oes gobaith y bydd ein cenedl ni'n gallu symud ymlaen hyd nes y bydd Llywodraeth yn y fan hon a fydd yn fodlon derbyn cyfrifoldeb am ganlyniadau'r polisïau sy'n cael eu llunio ganddi. Ystyriwch chi ein GIG yng Nghymru. Ar ôl y gyllideb hon, fe fydd yn parhau i fod dan bwysau cynyddol, nad yw'n barod ar ei gyfer, o ganlyniad uniongyrchol i ddegawdau o danariannu gan Lywodraethau Llafur olynol yn y fan hon.

Fel dywedais i o'r blaen, pe byddai'r arian wedi cael ei wario lle y dylai, ni fyddai ein rhestrau aros wedi bod mor hir, ni fyddai ein byrddau iechyd yn plygu o dan bwysau ariannol sylweddol, ac ni fyddai'n rhaid i bobl fod yn aros ar y rhestrau aros hwyaf yn y DU. Mae'r gyllideb hon yn gyfle a gollwyd i fynd i'r afael â'r materion systemig yn ein system iechyd, a helpu gyda'r pwysau enfawr sydd ar y gweithlu, lle rydym ni'n gweld problemau o ran gwariant gormodol ar staff asiantaeth a diffyg buddsoddiad mewn gofal sylfaenol. Mae angen i ni weld ystyriaeth strategol a hirdymor a all ailadeiladu ac atgyfnerthu ein system gofal iechyd ni yma yng Nghymru.

Mae'r Llywodraeth Lafur hon wedi colli cyfle hefyd i helpu i newid tynged ein system addysg, sydd, fel gwyddom ni, yn perfformio yn llawer gwaeth nag y dylai fod. Hefyd, mae hi wedi methu â chydnabod pwysigrwydd yr economi, gan ddewis peidio â darparu digon o gymorth ardrethi busnes i fusnesau yn y sectorau lletygarwch, manwerthu a hamdden, a fydd yn arwain at fusnesau yng Nghymru yn talu llawer mwy mewn ardrethi busnes na'u cymheiriaid yn Lloegr. Ar ben hynny, ni fydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi rhieni plant ifanc yng Nghymru hyd at y cyfraddau a estynnir yn Lloegr, lle bydd rhieni plant mor ifanc â naw mis oed yn dechrau cael gofal plant am ddim, tra bydd yn rhaid i rieni fan hyn aros tan y bydd eu plentyn yn dair oed. Mae hyn er bod y Llywodraeth wedi cael £180 miliwn i gynnig yr un peth yng Nghymru. [Torri ar draws.] Bydd yr anghyfartaledd enfawr hwn i rieni—

Can I ask Members to have conversations outside of the Chamber, please, so I can hear the Member speaking? 

A gaf i ofyn i'r Aelodau gynnal eu sgyrsiau y tu allan i'r Siambr, os gwelwch chi'n dda, er mwyn i mi allu clywed yr Aelod yn siarad? 

This huge disparity for parents in Wales will disadvantage women, whose careers are being held back due to the lack of affordable childcare—again, affecting our economy. It's also disappointing that the harsh cuts to the rural affairs budget are still in place, meaning that rural communities and the rural economy will continue to be held back. Whilst Plaid Cymru were very vocal against the Government last week in relation to rural policies, the simple fact is that this budget today, and these cuts, will be voted through by Plaid Cymru Members, and, no doubt, our Liberal colleague. [Interruption.] Yes, certainly. 

Bydd yr anghyfartaledd enfawr hwn i rieni yng Nghymru yn rhoi menywod dan anfantais, y mae eu gyrfaoedd nhw'n cael eu dal yn ôl oherwydd diffyg gofal plant fforddiadwy—unwaith eto, yn effeithio ar ein heconomi. Mae hi'n siomedig hefyd fod y toriadau llym i gyllideb materion gwledig yn parhau i fod ar waith, sy'n golygu y bydd cymunedau gwledig ac economi cefn gwlad yn cael eu dal yn eu holau o hyd. Er bod Plaid Cymru yn uchel iawn eu cloch wrth ddannod ei pholisïau cefn gwlad i'r Llywodraeth yr wythnos diwethaf, y gwir plaen yw y bydd Aelodau Plaid Cymru yn pleidleisio'r gyllideb hon drwodd heddiw, a'r toriadau hyn, ac, yn ddiamau, ein cydweithiwr Rhyddfrydol hefyd. [Torri ar draws.] Iawn, siŵr. 

I find it interesting, after all that was said and done last week, that it seems now that the Conservatives in Wales are going to be voting against a budget that secures the total quantity of the basic payment to the front line of Welsh farmers next year. Are you really standing up and telling us that you're going to oppose that? Because we've heard before how that generates an extra £9 return on investment. So, it's effectively taking away £2 billion from the Welsh economy.

Rwy'n ei chael hi'n ddiddorol, wedi'r cyfan a ddywedwyd ac a wnaethpwyd wythnos diwethaf, ei bod hi'n ymddangos nawr y bydd Ceidwadwyr yng Nghymru yn pleidleisio yn erbyn cyllideb a fydd yn sicrhau taliad sylfaenol llawn i reng flaen ffermwyr Cymru'r flwyddyn nesaf. A ydych chi wir yn codi ar eich traed ac yn dweud wrthym ni y byddwch chi'n gwrthwynebu hynny? Oherwydd fe glywsom ni cyn hyn sut mae hynny'n creu elw ychwanegol o £9 ar fuddsoddiad. Felly, mae hynny'n dwyn £2 biliwn oddi ar economi Cymru i bob pwrpas.

No. That's a deflection from Plaid Cymru, to take away from the fact that you've propped this Labour Government and its budgets up for years and years.

Sadly, this budget fails to properly address the people's priorities. It lacks the sound, strategic forward planning that we need at many levels in Wales to not only address the people's well-being, but to grow the economy, raise aspiration and create opportunities for Welsh citizens. Once again, I fear Wales will be subject to another year of knee-jerk decision making and a Government that will continue to be obsessively focused on pet projects, rather than prioritising the people of Wales. For all of the reasons I have stated, the Welsh Conservatives will oppose the budget. Diolch. 

Nage. Plaid Cymru yn ceisio taflu llwch i lygaid pobl yw hynny, i dynnu sylw oddi wrth y ffaith eich bod chi wedi cynnal y Llywodraeth Lafur hon a'i chyllidebau hi am flynyddoedd lawer.

Yn anffodus, nid yw'r gyllideb hon yn mynd i'r afael â blaenoriaethau'r bobl yn iawn. Nid yw'r cynllunio cadarn a strategol ynddi hi sy'n angenrheidiol mewn sawl ffordd yng Nghymru nid yn unig i fynd i'r afael â llesiant y bobl, ond ar gyfer meithrin yr economi, uchelgais ac estyn cyfleoedd i ddinasyddion Cymru. Unwaith eto, rwy'n ofni y bydd Cymru yn gweld blwyddyn arall eto o wneud penderfyniadau difeddwl gan Lywodraeth a fydd yn dal i ganolbwyntio yn obsesiynol ar hoff brosiectau, yn hytrach na blaenoriaethu pobl Cymru. Am yr holl resymau hyn a nodais i, fe fydd y Ceidwadwyr Cymreig yn gwrthwynebu'r gyllideb. Diolch. 

14:40

The picture before us is bleak and all too familiar, dictated, to a large extent, of course, by the austerity-driven UK Conservative Government. There's clear cross-party consensus in the Senedd that the current fiscal framework for Wales is simply not fit for purpose. In this general election year, of course, anything other than a clear commitment from any would-be Prime Minister to address that will further entrench the London parties' complicity in depriving Wales of what is rightfully ours. A funding formula that leaves us short-changed year on year, that has denied us billions of pounds in HS2 consequentials, and that ties us too closely to suspect agendas, shall we say, at Westminster puts the political handbrake on what should be our collective mission, that of building a fairer, more ambitious nation.

My sympathy for the Welsh Government is real, and yet it is also qualified. Operating within the fiscal straitjacket imposed upon it not only limits the money at Ministers' disposal, but also their spending flexibility. But what it doesn't do is blunt Labour Ministers' ability to secure a firm commitment that Wales will be funded fairly should there be a UK Labour Government. The silence on that is still deafening. Secondly, it hasn't curtailed the Government's ability to better plan ahead. And, thirdly, it can't absolve Welsh Government of its responsibility for the spending decisions it makes and the priorities it sets. 

I want to focus on the sheer unsustainability of the Welsh budget as it stands. With over 50 per cent of the entire Welsh budget committed to health and care, NHS finances are on an utterly unsustainable trajectory. The £425 million in additional funding for front-line services will barely scratch the surface in addressing deep-rooted and systemic issues in our healthcare sector. The shift of money away from so many preventative programmes is another worry. We're just entrenching that vicious circle that we are in. We all want to see a well-resourced NHS equipped for the twenty-first century, but crucially, spending is increasing with no discernable evidence that outcomes are getting better, and that has to change. The blame lies squarely at the feet of Labour Ministers. 

Another winner is Transport for Wales. Since October, Transport for Wales has received around £235 million in additional funding, which equates to almost the entirety of the £245 million in revenue cuts that are being spread out across almost every other policy area as part of this budget. Remember that Transport for Wales has some of the worst rates for punctuality, cancellations and customer satisfaction of all major UK rail operators. But while rail services are consuming vast sums of money, bus services are being starved of funding. This means that the many communities of Wales that do not have access to rail risk becoming even more disconnected. [Interruption.] Again, this demonstrates a lack of joined-up thinking. From a sedentary position, the soon-to-be outgoing Minister for transport says, 'What would you do?' What we need to see and what we fail to see from the Welsh Government under Labour is building sustainability within transport, and it's the plan to build that sustainability that we are lacking. We can look at budget, we can look at policy development. 

As with health, we can see the lack of joined-up thinking in the big hit to the apprenticeship budget too, exacerbating the long-standing skills gap in the Welsh workforce. In fact, the spending plans outlined in this budget promise the same old story for the Welsh economy: wasted potential, stagnant growth and managed decline. Plaid Cymru firmly believes that supporting our small and medium-sized enterprise sector is essential towards creating a more dynamic and prosperous Welsh economy. It's regrettable that the decision to slash business rates relief will pile on the pressure for a sector that continues to feel the pinch of high energy prices and the aftershocks of the pandemic. 

Mae'r darlun gerbron yn un llwm ac yn un rhy gyfarwydd o lawer i ni, a orfodwyd arnom ni, i raddau helaeth, wrth gwrs, gan Lywodraeth Geidwadol y DU sy'n cael ei gyrru gan gyni. Mae consensws trawsbleidiol eglur yn y Senedd nad yw'r fframwaith cyllidol presennol ar gyfer Cymru yn addas i'r diben. Yn ystod y flwyddyn hon a fydd ag etholiad cyffredinol ynddi, wrth gwrs, fe fyddai unrhyw beth heblaw am ymrwymiad eglur oddi wrth unrhyw ddarpar Brif Weinidog i fynd i'r afael â hyn yn ymwreiddio rhan pleidiau Llundain ymhellach wrth amddifadu Cymru o'r hyn a fyddai'n gwneud cyfiawnder â ni. Fformiwla o ariannu yw hon sy'n ein gadael ni'n brin flwyddyn ar ôl blwyddyn, sydd wedi nacáu biliynau o bunnoedd i ni mewn symiau canlyniadol i HS2, ac sy'n ein clymu ni'n rhy agos at agendâu amheus, a feiddiwn ni ddweud, yn San Steffan sy'n rhoi'r brêc llaw gwleidyddol ar yr hyn a ddylai fod yn genhadaeth gyffredin i ni, sef meithrin cenedl fwy cyfiawn, fwy uchelgeisiol.

Mae fy nghydymdeimlad yn wirioneddol â Llywodraeth Cymru, ond eto mae hynny wedi ei dymheru hefyd. Mae ceisio rhedeg pethau yn y cyfyngder cyllidol a orfodir arni nid yn unig yn cyfyngu ar yr arian sydd ar gael i Weinidogion, ond ar eu hyblygrwydd i wario. Ond yr hyn na all ei wneud yw rhoi pall ar allu Gweinidogion Llafur i sicrhau ymrwymiad pendant y bydd Cymru yn cael ei hariannu yn deg pe byddai Llywodraeth Lafur yn y DU. Mae'r tawedogrwydd ynglŷn â hynny'n achos rhyfeddod mawr o hyd. Yn ail, nid yw hynny wedi lleihau gallu'r Llywodraeth i gynllunio ymlaen llaw yn well. Ac, yn drydydd, nid yw hynny'n rhyddhau Llywodraeth Cymru oddi wrth ei chyfrifoldeb am y penderfyniadau a wnaeth o ran gwariant a'r blaenoriaethau a bennodd hi ei hun.

Fe hoffwn i ganolbwyntio ar anghynaliadwyedd llwyr cyllideb Cymru fel mae hi. Gyda dros 50 y cant o gyllideb gyfan Cymru wedi ymrwymo i iechyd a gofal, mae cyllid y GIG ar daflwybr hollol anghynaliadwy. Prin y bydd y £425 miliwn mewn cyllid ychwanegol ar gyfer gwasanaethau rheng flaen yn crafu'r wyneb wrth fynd i'r afael â materion a wreiddir yn ddwfn a systemig yn ein sector gofal iechyd. Mae symud arian oddi wrth gymaint o raglenni ataliol yn peri pryder hefyd. Yr hyn a wnawn yw dim ond ymwreiddio'r cylch dieflig hwnnw'r ydym ni ynddo. Fe hoffem ni i gyd weld GIG gydag adnoddau cymwys ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, ond yn hollbwysig, mae gwariant yn cynyddu heb unrhyw dystiolaeth amlwg fod y canlyniadau yn gwella, ac mae'n rhaid i hynny newid. Mae hi'n gwbl amlwg mai ar Weinidogion Llafur y mae'r bai.

Mae Trafnidiaeth Cymru ar ei ennill yn sylweddol hefyd. Ers mis Hydref, mae Trafnidiaeth Cymru wedi cael tua £235 miliwn o gyllid ychwanegol, sy'n cyfateb i bron i'r cwbl o'r £245 miliwn mewn toriadau refeniw a gafodd eu lledaenu ar draws bron pob maes arall o bolisi arall yn rhan o'r gyllideb hon. Cofiwch fod gan Trafnidiaeth Cymru rai o'r cyfraddau gwaethaf o ran prydlondeb, diddymu gwasanaethau a boddhad cwsmeriaid ymhlith pob un o brif weithredwyr rheilffyrdd yn y DU. Ond er bod gwasanaethau'r rheilffyrdd yn defnyddio symiau enfawr o arian, mae gwasanaethau bysiau yn cael eu hysbyddu o gyllid. Mae hyn yn golygu perygl y bydd y cymunedau niferus yng Nghymru sydd ymhell oddi wrth unrhyw reilffordd yn mynd yn fwy ynysig fyth. [Torri ar draws.] Unwaith eto, mae hyn yn arddangos diffyg ystyriaeth gydgysylltiedig. O'i eisteddle, mae'r Gweinidog trafnidiaeth a fydd yn gadael ei swydd yn fuan yn gofyn, 'Beth fyddech chi'n ei wneud?' Yr hyn y mae angen i ni ei weld a'r hyn nad ydym ni'n ei weld oddi wrth Lywodraeth Cymru o dan Lafur yw meithrin cynaliadwyedd yn y drafnidiaeth, a'r cynllun hwnnw i feithrin cynaliadwyedd sydd ar goll. Fe allwn ni edrych ar y gyllideb, fe allwn ni edrych ar ddatblygu polisi.

Fel o ran iechyd, fe allwn ni weld y diffyg ystyriaeth gydgysylltiedig yn y trawiad mawr i'r gyllideb brentisiaethau hefyd, sy'n ehangu'r bwlch sgiliau hirsefydlog yng ngweithlu Cymru. Mewn gwirionedd, mae'r cynlluniau a amlinellir ar gyfer gwariant yn y gyllideb hon yn addewid o'r un hen stori i economi Cymru: gwastraff potensial, twf marwaidd a dirywiad rheoledig. Mae Plaid Cymru yn gryf o'r farn fod cefnogi ein sector mentrau bach a chanolig yn hanfodol i lunio economi fwy deinamig a llewyrchus yng Nghymru. Mae hi'n achos gofid y bydd y penderfyniad i dorri rhyddhad ardrethi busnes yn pentyrru rhagor o bwysau ar sector sy'n dal i deimlo gwasgfa prisiau ynni uchel ac ôl-effeithiau'r pandemig. 

Mae yna agweddau o fewn y gyllideb sydd i'w croesawu ac sy'n adlewyrchu'r wleidyddiaeth aeddfed a thrawsbleidiol sy'n rhan annatod o ddatganoli. Mae'r gyllideb yn cadarnhau ymrwymiad y cytundeb cydweithio rhwng y meinciau yma a'r Llywodraeth i gyflwyno prydau ysgol am ddim ac i ehangu gofal plant am ddim i blant dwyflwydd oed. Fel y clywson ni gan Llyr Gruffydd, er gwaetha'r rhwystredigaeth eang o fewn y sector amaeth, rhwystredigaeth dŷn ni yn fan hyn yn ei rannu, mae'r sicrwydd sydd wedi dod o warchod y taliad sylfaenol yn gam pwysig, a'r sicrwydd hwnnw yn un mae'r Ceidwadwyr yn ei wrthwynebu wrth bleidleisio yn erbyn y gyllideb heddiw.

Rŵan, mae'n amlwg, i gloi, Dirprwy Lywydd, fod pasio cyllideb a chael Llywodraeth sefydlog yn mynd law yn llaw. Ac mi ydyn ni ar y meinciau yma wedi craffu yn ofalus ar y gyllideb Lafur yma. Drwy'r broses sgrwtini, mae fy nghyd-Aelodau wedi bwrw goleuni ar wahanol elfennau. Mae yna rai o'n galwadau ni wedi arwain at newidiadau, a dwi'n ddiolchgar i'r Llywodraeth am hynny. Ond cyllideb Lafur ydy hon, un i'r Llywodraeth Lafur ei chyfiawnhau a'i gweithredu o fewn y setliad a ddaeth i'w rhan. Ac yn anad dim, mae'n rhaid i heddiw fod yn drobwynt, yn gydnabyddiaeth y byddwn ni nôl yn yr un sefyllfa flwyddyn ar ôl blwyddyn, oni bai y bydd yna newid agwedd gan Lywodraeth Prydain ac ymrwymiad go iawn i gyllid teg i Gymru.

There are aspects within the budget that are to be welcomed and that reflect the mature cross-party politics that is an integral part of devolution. The budget confirms the co-operation agreement commitment between us and the Government to enhance free school meals and to expand free childcare to two-year-olds. As we heard from Llyr Gruffydd, despite the widespread frustration within the agricultural sector, frustration that we on this side of the Chamber share, the assurances provided by safeguarding the basic payments is an important step, and one opposed by the Conservatives in voting against this budget today.

Now, to close, Dirprwy Lywydd, it's clear that passing a budget and having a stable Government go hand in hand. And we on these benches have carefully scrutinised this Labour budget. Through the scrutiny process, my fellow Members have highlighted various elements. Some of our demands have led to changes, and I'm grateful to the Government for that. But this is a Labour budget, one for the Labour Government to justify and implement within the settlement received. And most importantly, today has to be a turning point, a recognition that we will be back in the same position year on year, unless there is a change of attitude from the UK Government and a real commitment to fair funding for Wales.

14:45

For former MPs and former councillors, treating the budget as an ordinary debate must seem extraordinary. One hour to discuss the final Welsh budget for next year. I have attended council budget meetings significantly longer than this. Today the budget is not even the major item on the agenda, it is overshadowed by Senedd reform. I am disappointed that neither the Conservatives nor Plaid Cymru have produced an alternative budget. We do not need a line-by-line analysis, but a decision on relative priorities. The supplementary budget has explained that. The opposition party is exceedingly good at finding areas to spend money on or to reduce income, but less good on areas of saved revenue expenditure.

I gyn ASau a chyn-gynghorwyr, mae'n rhaid bod trin y gyllideb fel dadl gyffredin yn ymddangos yn rhywbeth anghyffredin iawn. Un awr i drafod cyllideb derfynol Cymru ar gyfer y flwyddyn nesaf. Rwyf i wedi mynychu cyfarfodydd cyllideb cyngor sydd wedi para llawer mwy na hyn. Nid y gyllideb yw'r brif eitem ar agenda heddiw hyd yn oed, ond mae hi yng nghysgod diwygio'r Senedd. Rwy'n siomedig nad yw'r Ceidwadwyr na Phlaid Cymru wedi llunio cyllideb amgen. Nid oes angen dadansoddi pob llinell yn unigol arnom ni, dim ond penderfyniad ar y blaenoriaethau perthynol. Mae'r gyllideb atodol wedi egluro hynny. Mae'r wrthblaid yn dda iawn am ddod o hyd i feysydd i wario arian arnyn nhw neu ar gyfer lleihau incwm, ond heb fod cystal am ganfod meysydd gwariant refeniw a arbedwyd.

Will you take an intervention, Mike?

A wnewch chi gymryd ymyriad, Mike?

On that point, would you accept that it would be more achievable to produce an alternative budget if we were privy to the same information that the Government are? Currently, we're not.

Ar y pwynt hwnnw, a fyddech chi'n derbyn y byddai hi'n haws i ni lunio cyllideb amgen pe byddai'r un wybodaeth gennym ni ag sydd ym meddiant y Llywodraeth? Ar hyn o bryd, nid felly y mae hi.

No, and I'm going to explain why later. 

So far, the Conservatives have only suggested a saving of £1 million on Senedd reform next year. They have also suggested that Cardiff Airport is sold, which would raise a considerable sum of money if sold for housing. It is unsalable as an airport without a substantial and ongoing dowry. We either wish to have an airport in Wales or we do not. The Conservatives will vote against the budget. What happens if we do not agree a budget? One of two things: the current budget rolls forward, or the Secretary of State sets the budget, as happened this year in Northern Ireland when the Secretary of State for Northern Ireland announced a 2023-24 budget for Northern Ireland.

Looking at the economic forecast, we see slow growth in the UK economy, we see inflation expected to fall but still remain high. An inflation fall is totally dependent on commodity prices. Inflation is being driven by commodity prices—anybody who puts petrol in their car will be aware of that. Despite real-terms wage growth expected in 2024-25, household income, disposable income, is expected to fall, a key factor being that boosts to saving income are outweighed by rising interest payments. Ask anyone paying a mortgage how they are being affected. 

Wales is underfunded by about £1.3 billion. Northern Ireland is treated differently. The UK Government has set aside £600 million to settle a public sector pay claim as part of a £3.3 billion financial package to support the return of devolution in Northern Ireland. This, as far as I can see, is outside the Barnett formula. What the Barnett formula sets is the minimum allocation under the formula to be provided, but you can provide more. It's not the first time Northern Ireland has had substantially more. I think that is something that we need to perhaps take up with whoever is the next Prime Minister, that the Barnett formula sets a minimum. We're not going to revise the Barnett formula in the next 12 months. But it only sets the minimum, more above that can be provided. Has it ever been done before? Yes, when Wales got the funding of Crossrail.

I would suggest some areas of cuts. End education consortiums and use the money saved to fund the pressures being faced in school budgets. Cap basic farm payouts, which is the policy of the Farmers Union of Wales. Do not financially support businesses setting up or expanding in Wales paying less than the median wage. Do not support businesses that—if they're paying less than the median wage, they're driving the median wage down. Do we really want to bring people in here to pay our people less? End Help to Buy. We know in England that the Help to Buy equity loan scheme closed to new applicants, with the scheme officially ending early last year. The only effect of Help to Buy is to put money into the housing demand side, thus increasing house prices. The Finance Committee was told that the Transport for Wales subsidy is now between £13 and £14 per passenger. Does the Government intend to reduce it? How much do Transport for Wales spend on taxis when trains are not running? I understand from some getting-wealthy constituents that they spend an awful lot sending people from Swansea to Llanwrtyd Wells by taxi. Review enterprise zones and decide if they are value for money, and end those that are not, because my experience of enterprise zones is that what they actually do is relocate people from fairly close. 

Commenting on the pressures facing the NHS, the Institute for Fiscal Studies stated there's still an underlying productivity issue in the NHS. Why not set targets for a number of operations, e.g. hip replacements, in each health board, which are easily measurable, rather than waiting times, which are difficult to control? The number of operations is controllable. I support preventative measures, and commend Designed to Smile and the effect of reducing tooth decay in children, but we need more preventative spend. 

Finally, can I stress the importance of both local government and culture, especially the national library and the national museum, and the importance that they are adequately funded as well? We have too many areas in Wales that are untouchable, and too many other areas where cuts have to be made. Perhaps we need to look more at the untouchables.

Na fyddwn, ac rwyf i am egluro pam hynny'n nes ymlaen.

Hyd yn hyn, nid yw'r Ceidwadwyr wedi awgrymu dim ond arbediad o £1 miliwn ar ddiwygio'r Senedd y flwyddyn nesaf. Maen nhw wedi awgrymu gwerthu Maes Awyr Caerdydd hefyd, a fyddai'n codi swm sylweddol o arian pe bai'n cael ei werthu ar gyfer tai. Fe fyddai hi'n amhosibl ei werthu fel maes awyr heb waddol sylweddol a pharhaus. Rydym ni naill am fod â maes awyr yng Nghymru neu dydyn ni ddim. Mae'r Ceidwadwyr am bleidleisio yn erbyn y gyllideb. Beth a fyddai'n digwydd pe na fyddem ni'n cytuno ar gyllideb? Un o ddau beth: fe fyddai'r gyllideb gyfredol yn cael ei chario ymlaen, neu fe fyddai'r Ysgrifennydd Gwladol yn pennu'r gyllideb, fel digwyddodd yng Ngogledd Iwerddon eleni pan gyhoeddodd Ysgrifennydd Gwladol Gogledd Iwerddon gyllideb 2023-24 ar gyfer Gogledd Iwerddon.

O edrych ar y rhagolygon economaidd, fe welwn ni dwf araf yn economi'r DU, rydym ni'n disgwyl gweld chwyddiant yn gostwng ond yn para i fod yn uchel. Mae cwymp chwyddiant yn dibynnu yn llwyr ar brisiau nwyddau. Mae chwyddiant yn cael ei yrru gan brisiau nwyddau—mae unrhyw un sy'n rhoi petrol yn ei gerbyd yn ymwybodol o hynny. Er gwaethaf twf cyflog disgwyliedig mewn termau real yn 2024-25, fe ddisgwylir i incwm aelwydydd, sef incwm i'w wario, ostwng ac un ffactor allweddol yw bod hybu cynilo incwm yn cael ei drechu gan daliadau llog cynyddol. Gofynnwch i unrhyw un sy'n talu morgais pa effaith sydd i hynny.

Mae Cymru yn cael ei thanariannu hyd at oddeutu £1.3 biliwn. Mae Gogledd Iwerddon yn cael ei thrin yn wahanol. Mae Llywodraeth y DU wedi neilltuo £600 miliwn i setlo hawliad cyflog yn y sector cyhoeddus yn rhan o becyn ariannol gwerth £3.3 biliwn i gefnogi dychweliad datganoli yng Ngogledd Iwerddon. Mae hyn, hyd y gwelaf i, ar wahân i fformiwla Barnett. Yr hyn y mae fformiwla Barnett yn ei nodi yw'r dyraniad lleiaf a ddarperir yn unol â'r fformiwla, ond fe allech chi ddarparu mwy. Nid dyma'r tro cyntaf i Ogledd Iwerddon gael llawer mwy. Rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y mae angen i ni ei godi gyda phwy bynnag fydd y Prif Weinidog nesaf, efallai, sef mai pennu isafswm y mae fformiwla Barnett. Ni fyddwn ni'n adolygu fformiwla Barnett yn ystod y 12 mis nesaf. Ond dim ond pennu'r lleiafswm a wna, ac fe ellir rhoi mwy dros ben hwnnw. A wnaethpwyd hynny erioed o'r blaen? Do, pan gafodd Cymru gyllid Crossrail.

Fe fyddwn i'n awgrymu rhai meysydd ar gyfer toriadau. Cael ymwared ar gonsortia addysg a defnyddio'r arian a arbedir i ariannu'r pwysau sydd ar gyllidebau'r ysgolion. Rhoi cap ar daliadau fferm sylfaenol, sef polisi Undeb Amaethwyr Cymru. Peidiwch â chefnogi busnesau sy'n sefydlu neu'n ehangu yng Nghymru gan dalu llai na'r cyflog canolrifol. Peidiwch â chefnogi busnesau sydd—os ydyn nhw'n talu llai na'r cyflog canolrifol, maen nhw'n gyrru'r cyflog canolrifol i lawr. A ydym ni wir yn dymuno dod â phobl i mewn yma a fydd yn talu llai i'n pobl ni? Diddymwch Gymorth i Brynu. Fe wyddom ni yn Lloegr fod y cynllun benthyciad ecwiti Cymorth i Brynu wedi cau i ymgeiswyr newydd, ac fe ddaeth y cynllun i ben yn swyddogol yn gynnar y llynedd. Unig effaith Cymorth i Brynu yw rhoi arian ar ben y galw sydd am dai, sy'n codi prisiau tai. Fe ddywedwyd wrth y Pwyllgor Cyllid fod cymhorthdal Trafnidiaeth Cymru rhwng £13 a £14 fesul teithiwr erbyn hyn. A yw'r Llywodraeth yn bwriadu ei leihau? Faint o arian y mae Trafnidiaeth Cymru yn ei wario ar dacsis pan nad yw'r trenau yn rhedeg? Rwy'n deall oddi wrth rai etholwyr sy'n mynd yn gyfoethog eu bod nhw'n gwario llawer iawn ar ddanfon pobl o Abertawe i Lanwrtyd mewn tacsi. Adolygwch y parthau menter a phenderfynu a ydyn nhw'n cynnig gwerth am arian, a chael ymwared â'r rhai nad ydyn nhw ddim, oherwydd yn fy mhrofiad i o barthau menter yr hyn y maen nhw'n ei wneud mewn gwirionedd yw adleoli pobl o fannau gweddol agos.

I sôn am y pwysau sydd ar y GIG, roedd y Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn mynegi bod problem sylfaenol o ran cynhyrchiant dan yr wyneb yn y GIG o hyd. Beth am bennu nodau ar gyfer nifer o lawdriniaethau, e.e. gosod clun newydd, ym mhob bwrdd iechyd, sy'n hawdd eu mesur, yn hytrach nag amseroedd aros, sy'n anodd eu rheoli? Mae nifer y llawdriniaethau yn cael eu rheoli. Rwy'n cefnogi mesurau ataliol, ac yn canmol Cynllun Gwên ac effaith lleihau pydredd dannedd mewn plant, ond mae angen mwy o wariant arnom ni ar ataliad.

Yn olaf, a gaf i bwysleisio pwysigrwydd llywodraeth leol a diwylliant, yn enwedig y Llyfrgell Genedlaethol a'r Amgueddfa Genedlaethol, a'r pwysigrwydd eu bod nhw'n cael eu hariannu yn ddigonol hefyd? Mae gormod o feysydd gennym ni yng Nghymru na ellir eu cyffwrdd, a gormod o feysydd eraill lle mae hi'n rhaid gwneud toriadau. Efallai y bydd angen i ni edrych yn fwy manwl ar y rhai na ellir eu cyffwrdd.

14:50

I'd like to tailor my contribution today to an issue of considerable importance in my constituency, namely the tremendous anxiety being felt by parents and school leaders in Denbighshire due to the planned cash-terms cuts to education, outlined in this budget. I received a letter last week from school leaders across the county warning of extreme cuts that they are being forced to make. This will mean that children in Denbighshire will lose their pastoral care, well-being support, behaviour support, mental health support, learning support and access to extracurricular activities. The National Association of Head Teachers Cymru have said that 90 per cent of schools in Wales will have to make cuts, and, as a remark that the leader of Plaid Cymru made, this lies squarely with the Welsh Labour Government.

The latest Welsh Government budget sees a £56 million cash-terms cut to education, announced, incidentally, after the most recent Programme for International Student Assessment results revealed that Wales achieved its worst score since we started participating back in 2006. Universal free school meals, however, maintained a £22.5 million increase in the 2023-24 budget, meaning that the taxpayer is subsidising middle class and affluent families who don't need help necessarily, whilst children with additional learning needs and some of the most vulnerable and disadvantaged children are potentially seeing their learning support withdrawn. This looks like a Government putting ideology before reality, sadly. 

It's been repeated many times in this Chamber how the Barnett formula provides a disproportionately higher amount of funding for health and education in Wales, but the money is going elsewhere, to the ideologically driven vanity schemes, like the expansion of the Senedd, which we're debating later today, to accommodate 36 more politicians without a referendum, which will set the taxpayer back by £120 million. [Interruption.] Yes, Mike.

Fe hoffwn i gyplysu fy nghyfraniad heddiw â mater o gryn bwysigrwydd yn fy etholaeth i, sef y pryder aruthrol a deimlir gan rieni ac arweinwyr ysgolion yn sir Ddinbych oherwydd y toriadau arfaethedig i addysg yn nhermau arian parod, a amlinellir yn y gyllideb hon. Fe dderbyniais i lythyr yr wythnos diwethaf oddi wrth arweinwyr ysgolion ar draws y sir yn rhybuddio ynglŷn â thoriadau enbydus y maen nhw'n cael eu gorfodi i'w gwneud. Fe fydd hynny'n golygu y bydd plant yn sir Ddinbych yn colli eu gofal bugeiliol, cymorth llesiant, cymorth ymddygiad, cymorth iechyd meddwl, cymorth dysgu a mynediad at weithgareddau allgyrsiol. Mae Cymdeithas Genedlaethol Prifathrawon Cymru wedi dweud y bydd yn rhaid i 90 y cant o ysgolion Cymru wneud toriadau, ac, fel yn y sylw a wnaeth arweinydd Plaid Cymru, ar Lywodraeth Lafur Cymru y mae'r bai yn gwbl amlwg.

Mae cyllideb ddiweddaraf Llywodraeth Cymru yn golygu toriad o £56 miliwn mewn termau arian parod i addysg, a gyhoeddir, gyda llaw, ar ôl i ganlyniadau'r Rhaglen Asesu Myfyrwyr Rhyngwladol ddiweddaraf ddatgelu bod Cymru wedi cael y sgôr waethaf erioed ers i ni ddechrau cymryd rhan yn ôl yn 2006. Serch hynny, roedd prydau ysgol am ddim i bawb yn cadw'r cynnydd o £22.5 miliwn yng nghyllideb 2023-24, sy'n golygu y bydd y trethdalwr yn rhoi cymhorthdal i deuluoedd dosbarth canol a chefnog nad oes angen cymorth arnyn nhw o reidrwydd, tra bod plant ag anghenion dysgu ychwanegol a rhai o'r plant mwyaf agored i niwed a difreintiedig yn gweld eu cymorth dysgu yn cael ei dynnu yn ei ôl o bosibl. Llywodraeth sy'n blaenoriaethu ideoleg dros y sefyllfa wirioneddol yw hyn i bob golwg, yn anffodus.

Fel cafodd hynny ei ailadrodd sawl gwaith yn y Siambr hon, mae fformiwla Barnett yn darparu swm anghymesur uwch o gyllid ar gyfer iechyd ac addysg yng Nghymru, ond mae'r arian yn mynd i rywle arall, i'r cynlluniau gwagedd sy'n cael eu gyrru gan ideoleg, fel ehangu'r Senedd, yr ydym yn ei drafod yn nes ymlaen heddiw, i ddarparu ar gyfer 36 yn rhagor o wleidyddion heb refferendwm, a fydd yn costio £120 miliwn i'r trethdalwr. [Torri ar draws.] Ie, Mike.

Vanity schemes—would you like to add them all up, because, so far, you've mentioned one, which is going to cost £1 million next year?

Cynlluniau gwagedd—a fyddech chi'n hoffi rhoi eu cyfanswm nhw i gyd, oherwydd, hyd yn hyn, rydych chi wedi sôn am un, y bydd hwnnw'n costio £1 miliwn y flwyddyn nesaf?

So, over the next five years, it will cost £120 million, and add another one into there, if you want, Mike—it's the blanket 20 mph policy, which is costing an additional £36 million. So, if, by my sums—I'm no great mathematician—but £120 million plus £36 million equates to about £156 million. And if that was prioritised in our health, education, social care and issues that relate to people's everyday lives, then I'm sure that would be gratefully received, a lot more than 36 more politicians in this place, which suits to serve Labour's ideology and Plaid's endless pursuit of Welsh independence. [Interruption.] That's not a welcoming remark, by the way.

I would be grateful, while responding to this debate, if the Minister could address—. It's nice to see the real ideology behind it all, isn't it? Finally, we get some truth. It's nice to see sometimes. Seriously though, I'd be grateful, when responding to this debate, if the Minister could address the concerns of parents in Denbighshire, particularly parents of children requiring additional support. What is your Government going to do to ensure that these schools do not make the extreme cuts that will place Welsh pupils at a further disadvantage to my constituents in the Vale of Clwyd? Thank you.

Felly, dros y pum mlynedd nesaf, bydd yn costio £120 miliwn, ac ychwanegwch un arall at y cyfanswm nawr, os hoffech chi, Mike—y polisi 20 mya cyffredinol, sy'n costio £36 miliwn ychwanegol. Felly, os, yn ôl fy rhifyddeg i—nid wyf i'n fathemategydd penigamp—ond mae £120 miliwn ynghyd â £36 miliwn yn cyfateb i tua £156 miliwn. A phe byddai hynny'n cael ei flaenoriaethu yn ein systemau iechyd, addysg, gofal cymdeithasol a materion sy'n ymwneud â bywydau beunyddiol pobl, yna rwy'n siŵr y byddai hynny'n cael ei dderbyn yn ddiolchgar, yn llawer mwy na chael 36 yn rhagor o wleidyddion yn y lle hwn, sy'n siwtio dibenion ideolegol Llafur ac yn mynd ar drywydd diddiwedd annibyniaeth Plaid Cymru. [Torri ar draws.] Nid sylw croesawgar mohono, gyda llaw.

Fe fyddwn i'n ddiolchgar, wrth i mi ymateb i'r ddadl hon, pe byddai'r Gweinidog yn mynd i'r afael—. Mae hi'n braf iawn i ni gael gweld yr ideoleg wirioneddol sydd wrth wraidd y cwbl, onid yw hi? O'r diwedd, fe gawn ni  rywfaint o wirionedd. Mae hi'n braf iawn gweld hynny weithiau. O ddifrif calon, er hynny, fe fyddwn i'n ddiolchgar iawn, wrth ymateb i'r ddadl hon, pe byddai'r Gweinidog yn ymdrin â phryderon rhieni yn sir Ddinbych, yn enwedig rhieni plant sydd ag anghenion o ran cymorth ychwanegol. Beth mae eich Llywodraeth chi am ei wneud i sicrhau nad yw'r ysgolion hyn yn gorfod gweithredu'r toriadau enbydus a fydd yn rhoi disgyblion Cymru dan fwy fyth o anfantais i'm hetholwyr i yn Nyffryn Clwyd? Diolch i chi.

May I first start by thanking the Minister and her team for liaising and working with me in their engagement? Thank you very much. I wish to acknowledge and welcome the changes the Welsh Government has made to this final budget, following extensive debate in this Siambr and the extra funding we have received from the UK Government. I recognise that there are many issues that are raised and brought forward, and I just wish to concentrate on a few, if that's all right.

I'd like to welcome the restoration of the £5 million for the children and communities grant, which aims to support the most vulnerable children and adults. Thank you for the restoration of that. Of course, any additional funding that enhances opportunities for children in the most deprived areas is very welcome.

Additionally, I welcome the £5.3 million for apprenticeships, which has already been referred to. We really do need to look at the opportunities to enhance and increase our spend on apprenticeships, particularly looking at the opportunities for us to employ those in our green industries. So, I continue to encourage the Welsh Government to do more to build the skills-led net-zero economy that we need for our future development.

It is evident that, even with the announced increases in sector budgets, we are attempting to stretch limited resources far too thinly. If I may use this analogy, it's like spreading a miniscule amount of butter over a large expanse of bread—or toast, perhaps, if that's your preference. Even with the additional money for childcare and apprenticeships, it still falls woefully short of what is truly required to fully support our vital programmes.

It remains appalling that adequate funding for our essential services relies so heavily on the outdated Barnett formula, which we've just heard about, and that arrives far too late in the financial year, which does stymie proper planning. With the final UK budget due tomorrow, last-minute decisions and surprise policies from the UK Conservative Government could still, as I understand it, impact the Welsh budget, further undermining our financial stability.

There are two areas, if I may draw attention to them—issues that I think could have been considered within the budget allocation. First, whilst the budget continues to maintain core school funding, it again fails to provide the additional financial support that our schools across Wales so desperately need, in order to meet the £177 million inflationary pressures.

With most schools expecting to post deficits this year, the failure to address this crisis will not only compromise the quality of education our children receive, but will inevitably contribute to staff burn-out, job redundancies and mental health concerns within our teaching staff. I hope the Welsh Government would consider doing more to empower our schools, with greater financial autonomy and flexibility, and consider reforms such as broadening the eligibility criteria for the pupil development grant.

The second area is that of rural affairs. Despite the disproportionate impact these cuts will have on the very heartbeat of Wales, we see a further cut to this budget. We know that our farmers and the agricultural community are already suffering, both in terms of their concern around the proposed sustainable farming scheme, but also the additional past issues that there have been and that continue, such as bovine TB. The discontent of our farming communities will be further exacerbated by the 13 per cent reduction to the rural affairs budget—a loss of £62 million in vital funding. I do hope that the Minister would be open to discussing these further, and to look at what can be done to further support our rural communities, which are the heartbeat of Wales and produce so much for us in terms of our economy. Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. 

A gaf i ddechrau drwy ddiolch i'r Gweinidog a'i thîm am gysylltu a gweithio gyda mi yn eu hymgysylltiad? Diolch yn fawr iawn i chi. Fe hoffwn i gydnabod a chroesawu'r newidiadau a wnaeth Llywodraeth Cymru i'r gyllideb derfynol hon, yn dilyn dadl eang yn y Siambr hon a'r cyllid ychwanegol a gawsom ni oddi wrth Lywodraeth y DU. Rwy'n cydnabod bod llawer o faterion yn cael eu codi a'u cyflwyno, ac fe hoffwn i ganolbwyntio ar ychydig ohonyn nhw, os yw hynny'n iawn.

Fe hoffwn i groesawu dychweliad y £5 miliwn ar gyfer y grant plant a chymunedau, sy'n ceisio cefnogi'r plant a'r oedolion mwyaf agored i niwed. Diolch am adfer hwnnw. Wrth gwrs, mae croeso mawr i unrhyw gyllid ychwanegol sy'n gwella cyfleoedd i blant yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig.

Yn ogystal â hynny, rwy'n croesawu'r £5.3 miliwn ar gyfer prentisiaethau, y cyfeiriwyd ato eisoes. Mae gwir angen i ni edrych ar y cyfleoedd i wella a chynyddu ein gwariant ar brentisiaethau, yn enwedig o edrych ar y cyfleoedd i ni gyflogi pobl yn ein diwydiannau gwyrdd. Felly, rwy'n dal ati i annog Llywodraeth Cymru i wneud mwy i feithrin yr economi sero net a arweinir gan sgiliau a fydd yn angenrheidiol ar gyfer ein datblygiad i'r dyfodol.

Mae hi'n amlwg, hyd yn oed gyda'r cynnydd a gyhoeddwyd yng nghyllideb y sector, ein bod ni'n ceisio taenu adnoddau cyfyngedig yn llawer rhy denau. Os caf i ddefnyddio'r gyffelybiaeth hon, mae hynny fel taenu talp bychan o fenyn ar dafell aruthrol fawr o fara—neu dost, efallai, pe byddech chi'n dewis. Hyd yn oed gyda'r arian ychwanegol ar gyfer gofal plant a phrentisiaethau, mae hynny'n dal i fod yn druenus o brin o'r hyn sydd ei wir angen ar gyfer cefnogi ein rhaglenni hanfodol yn llawn.

Gwarth parhaus yw bod cyllid digonol ar gyfer ein gwasanaethau hanfodol yn dibynnu cymaint ar fformiwla hen ffasiwn Barnett, yr ydym ni newydd glywed sôn amdani, ac mae'r cyllid yn cyrraedd llawer yn rhy hwyr yn y flwyddyn ariannol, sy'n llesteirio cynllunio priodol. Gyda chyllideb derfynol y DU yn dod yfory, fe allai penderfyniadau munud olaf a pholisïau annisgwyl Llywodraeth Geidwadol y DU fod â dylanwad eto ar gyllideb Cymru, gan danseilio ein sefydlogrwydd ariannol ni ymhellach.

Mae yna ddau faes, os caf i dynnu sylw atyn nhw—materion yr wyf i o'r farn y gellid bod wedi eu hystyried yn nyraniad y gyllideb. Yn gyntaf, er bod y gyllideb yn parhau i gynnal cyllid craidd ysgolion, nid yw'n llwyddo i ddarparu'r cymorth ariannol ychwanegol y mae ei angen mor daer ar ein hysgolion ledled Cymru, i ymateb i bwysau chwyddiant o £177 miliwn.

Gyda'r rhan fwyaf o ysgolion yn disgwyl gweld diffygion ariannol eleni, fe fydd y methiant o ran mynd i'r afael â'r argyfwng hwn nid yn unig yn peryglu ansawdd yr addysg y mae ein plant yn ei chael, ond yn anochel fe fydd hynny'n cyfrannu at aelodau staff yn dioddef gorludded, diswyddiadau a phryderon ynglŷn ag iechyd meddwl ein staff addysgu. Rwy'n gobeithio y byddai Llywodraeth Cymru yn ystyried gwneud mwy i atgyfnerthu ein hysgolion, gyda mwy o ymreolaeth ariannol a hyblygrwydd, ac ystyried diwygiadau fel ehangu'r meini prawf cymhwysedd ar gyfer y grant datblygu disgyblion.

Yr ail faes yw materion gwledig. Er gwaethaf yr effaith anghymesur a gaiff y toriadau hyn ar guriad calon Cymru, rydym ni'n gweld toriad arall i'r gyllideb hon. Fe wyddom ni fod ein ffermwyr a'r gymuned amaethyddol yn dioddef eisoes, o ran eu pryder ynghylch y cynllun ffermio cynaliadwy arfaethedig, ond oherwydd y materion eraill o'r gorffennol ac sy'n parhau hefyd, fel TB buchol. Bydd yr anfodlonrwydd sydd yn ein cymunedau ffermio ni'n cynyddu eto oherwydd y gostyngiad o 13 y cant i gyllideb materion gwledig—colled o £62 miliwn o gyllid hanfodol. Rwy'n gobeithio y byddai'r Gweinidog yn agored i drafod y rhain ymhellach, ac ystyried yr hyn y gellir ei wneud i gefnogi cymunedau cefn gwlad ymhellach, sef curiad calon Cymru ac sy'n cynhyrchu cymaint o ran ein heconomi ni. Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. 

14:55

The 2024-25 budget round has presented the most stark and most painful budget choices for Wales in the quarter of a century since the dawn of devolution. The Tories have fundamentally mismanaged the UK economy over the last 14 years, giving us more than a decade of so-called austerity or cuts, the disastrous mini budget, a mind-blowing so-called cost-of-living crisis, record inflation and now a recession. Oh, and I forgot the worst debt since the second world war.

The Welsh Government, though, is making £190 million of extra revenue and capital allocations at the final budget stage. So, let this Senedd never forget that the vast majority of our funding settlement comes directly from the UK Tory Government in the form of our block grant. When the UK Government makes spending decisions in a devolved area in England, Wales will receive a funding consequential, or it should. However, this has more recently become a last-minute game of Russian roulette. Even after the additional late consequential funding from the UK Government, our final settlement is still worth up to £1.2 billion, and some say £1.5 billion, less in real terms in 2024-25 than expected when it was first set in 2021.

So, when people ask me, 'What difference does voting do?', or 'What are the differences political parties make?', there is one simple and clear answer: a huge difference. A UK Government that not only believes in and funds growth, but that believes in public services and wishes to fund them, not decimate them. And this alone will directly and radically be felt throughout Wales. And with our devolved Senedd being able to debate and discuss and dictate the spending of this additional funding, in total, the Welsh Government has been able to improve its total budget for 2024-25, starting in April, by £190 million on the draft budget. However, others have mentioned that great planning uncertainty has been compounded by the UK Tory Government's failure to provide full information in a timely manner to the Welsh Government about the funding consequentials at the same time as other UK Government departments have had theirs.

I was particularly heartened to see the Welsh Government providing the additional £5.25 million for the apprenticeship programme, and the 2024-25 Welsh Government budget providing an extra £450 million to support the NHS, on top of the additional £425 million we made available in October in the last round. And this means that the Welsh Government is increasing funding for the NHS in Wales by more than 4 per cent in 2024-25, compared to less than 1 per cent in England. But even with this additional funding, though, 2024-25 will still be a hugely difficult and challenging year for health boards and councils. And this is a consequence of over a decade of a very poor Welsh settlement.

The Welsh Government has also managed to protect the core local government settlement, which is funding schools, social services, social care, our bin collections and local leisure services. But is it enough? Of course it's not enough. Llywydd, there is no doubt that 2024-25 will be a very difficult year for public services, because our funding settlement is simply not sufficient. Our colleague Jane Dodds mentioned bread and the butter. We do not have the tiles on the roof of the home that we wish to keep dry. Put simply, we do not have enough to meet the needs of the people of Wales.

So, to conclude, until the people of Wales are able to participate in a general election—[Interruption.] I've almost finished—and vote for a UK Labour Government, it will be up to the Welsh Labour Government to do all that it can and continue to do to aid Wales through these hugely troubling times. I also want to thank the Minister and also my fellow colleagues on the Finance Committee, and I want to support this Welsh Government budget. So, I commend it to all the colleagues in the Senedd in this place. Thank you.

Mae rownd cyllideb 2024-25 wedi cyflwyno'r dewisiadau cyllideb mwyaf cignoeth a dolurus i Gymru yn y chwarter canrif ers dechrau datganoli. Mae'r Torïaid wedi camreoli economi'r DU yn sylfaenol dros y 14 mlynedd diwethaf, gan gynnig mwy na degawd o gyni neu doriadau fel y'u gelwir, y gyllideb 'fechan' drychinebus, yr argyfwng costau byw fel y'i gelwir, y cyfraddau chwyddiant uchaf erioed ac erbyn hyn, dirwasgiad. O, ac fe anghofiais sôn am y ddyled fwyaf ers yr ail ryfel byd.

Mae Llywodraeth Cymru, serch hynny, yn rhoi £190 miliwn o ddyraniadau refeniw a chyfalaf ychwanegol yn ystod cam terfynol y gyllideb. Felly, nac anghofied y Senedd hon fyth fod mwyafrif llethol ein setliad cyllid ni'n dod yn uniongyrchol oddi wrth Lywodraeth Dorïaidd y DU ar lun y grant bloc. Pan fydd Llywodraeth y DU yn gwneud penderfyniadau o ran gwario ar faes datganoledig yng Nghymru, mae Cymru yn cael cyllid canlyniadol, neu fe ddylai. Serch hynny, mae hynny wedi bod yn fwyaf diweddar yn gêm funud olaf o rwlét Rwsiaidd. Hyd yn oed ar ôl y cyllid canlyniadol hwyr ychwanegol gan Lywodraeth y DU, mae ein setliad terfynol ni dal i fod o werth hyd at £1.2 biliwn, ac fe ddywed rhai £1.5 biliwn, yn llai mewn termau real yn 2024-25 na'r disgwyl pan gafodd ei bennu gyntaf yn 2021.

Felly, pan fydd pobl yn gofyn i mi, 'Pa wahaniaeth y mae pleidleisio yn ei wneud?', neu 'Beth yw'r gwahaniaethau y mae pleidiau gwleidyddol yn eu gwneud?', mae yna un ateb syml ac eglur: gwahaniaeth aruthrol. Llywodraeth i'r DU sydd nid yn unig yn credu ac yn ariannu twf, ond sy'n credu mewn gwasanaethau cyhoeddus ac sy'n dymuno eu hariannu nhw, ac nid eu difrodi. Ac fe deimlir hynny'n unig yn uniongyrchol ac mewn ffordd radical ledled Cymru. A chyda'n Senedd ddatganoledig ni'n gallu trafod a rheoli gwariant y cyllid ychwanegol hwn, i gyd, mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi cynnydd o £190 miliwn ar y gyllideb ddrafft i wella cyfanswm ei chyllideb ar gyfer 2024-25, gan ddechrau ym mis Ebrill. Eto i gyd, mae eraill wedi crybwyll y cafodd yr ansicrwydd mawr wrth gynllunio ei waethygu gan fethiant Llywodraeth Dorïaidd y DU i ddarparu gwybodaeth lawn yn amserol i Lywodraeth Cymru ynglŷn â'r cyllid canlyniadol ar yr un pryd ag y cafodd yr adrannau eraill yn Llywodraeth y DU.

Fe gefais fy nghalonogi yn arbennig o weld Llywodraeth Cymru yn darparu'r £5.25 miliwn ychwanegol ar gyfer y rhaglen brentisiaethau, a chyllideb Llywodraeth Cymru 2024-25 yn darparu £450 miliwn ychwanegol i gefnogi'r GIG, ar ben y £425 miliwn ychwanegol a ddarparwyd gennym ni ym mis Hydref yn ystod y rownd ddiwethaf. Ac mae hyn yn golygu y bydd Llywodraeth Cymru yn cynyddu cyllid ar gyfer y GIG yng Nghymru fwy na 4 y cant yn 2024-25, o'i gymharu â llai nag 1 y cant yn Lloegr. Ond hyd yn oed gyda'r cyllid ychwanegol hwn, serch hynny, fe fydd 2024-25 yn flwyddyn hynod anodd a heriol i fyrddau iechyd a chynghorau. Ac mae hyn o ganlyniad i dros ddegawd o setliad llwm iawn i Gymru.

Mae Llywodraeth Cymru wedi llwyddo hefyd i ddiogelu'r setliad llywodraeth leol craidd, sef i ariannu ysgolion, gwasanaethau cymdeithasol, gofal cymdeithasol, ein casgliadau biniau a gwasanaethau hamdden lleol. Ond a yw hynny'n ddigon? Wrth gwrs, nid yw hynny'n ddigon. Llywydd, nid oes amheuaeth y bydd 2024-25 yn flwyddyn anodd iawn i wasanaethau cyhoeddus, oherwydd nid yw ein setliad cyllido ni'n ddigonol. Roedd ein cyd-Aelod Jane Dodds yn sôn am y bara a'r menyn. Nid yw'r teils ar do'r cartref yr ydym ni eisiau ei gadw'n ddiddos. Yn syml, nid oes digon gennym ni i ddiwallu anghenion pobl Cymru.

Felly, i gloi, hyd nes y gall pobl Cymru gymryd rhan mewn etholiad cyffredinol—[Torri ar draws.] Rwyf i bron â dod i ben—a phleidleisio dros Lywodraeth Lafur i'r DU, mater i Lywodraeth Lafur Cymru fydd gwneud popeth yn ei gallu a pharhau i wneud felly er mwyn rhoi cymorth i Gymru drwy'r cyfnod hynod bryderus hwn. Fe hoffwn i ddiolch hefyd i'r Gweinidog a'm cyd-Aelodau ar y Pwyllgor Cyllid, ac rwy'n dymuno cefnogi'r gyllideb hon gan Lywodraeth Cymru. Felly, rwy'n ei chymeradwyo i'r holl gyd-Aelodau yn y Senedd hon. Diolch i chi.

15:00

Mae'n anodd rhoi sylwadau o ran y gyllideb hon heddiw, oherwydd, yn amlwg, mae yna gymaint o bethau i ni bryderu amdanyn nhw. Dŷn ni wedi clywed gan amryw o randdeiliaid eu pryderon nhw. Mi oedd gen i yn fy rhanbarth i yn ddiweddar y chweched o ddigwyddiadau rhwydwaith costau byw, ac, yn amlwg, mi oedd nifer o sefydliadau yna sy'n gweithio mor galed bob dydd i gefnogi pobl yn eu cymunedau nhw yn pryderu'n fawr am ddiwedd nifer o raglenni, megis y prydau ysgol am ddim yn y gwyliau haf. Mae cymaint o bethau y gallen ni fod yn eu cyflawni gyda buddsoddiad.

Mae amryw o'r pwyntiau yma, wrth gwrs, wedi eu gwneud trwy'r pwyllgorau craffu amrywiol ac yn ystod trafodaethau blaenorol, felly'r hyn hoffwn i ganolbwyntio arno heddiw, sydd efallai ddim yn syndod i'r Gweinidog, ydy'r toriadau yn benodol ar y sector diwylliant a'r sector diwylliannol, sydd dwi'n credu yn mynd ar goll yn aml yn y sgwrs hon, oherwydd yn aml maen nhw’n cael eu gweld fel pethau opsiynol, pethau sydd yn neis i’w cael pan fydd gennym ni’r arian. Ond, i ni yng Nghymru, maen nhw yn rhan hanfodol o’n hunaniaeth ni, a dwi’n credu hefyd yn gryf ei fod o’n rhan bwysig o ddatblygiad economi Cymru. Rydych chi’n edrych tuag at yr Alban, rydych chi’n edrych tuag at Iwerddon; maen nhw’n buddsoddi mwy mewn diwylliant, mwy yn eu hamgueddfeydd cenedlaethol. Maen nhw’n gwneud hynny oherwydd eu bod nhw’n gweld y budd economaidd. Maen nhw hefyd yn gweld gwerth diwylliant o ran trio sicrhau rhai o’r pethau maen nhw’n ceisio’u cyflawni, megis o ran iechyd, oherwydd mae yna fuddion mawr. Rydyn ni’n gweld nifer o gynlluniau o ran dementia lle mae casgliadau mewn amgueddfeydd yn gallu bod yn hynod, hynod o bwerus o ran ysgogi’r cysylltiad bach yna. Mae yna gymaint o bethau tu hwnt i beth rydyn ni’n credu sy’n bwysig; nid y gwrthrych mewn cas sydd yn bwysig, ond y ffordd maen nhw’n cael eu defnyddio. Hefyd, os ydych chi’n edrych ar ein chasgliadau cenedlaethol ni—dwi wedi sôn o ran iechyd; mae hefyd o ran gwrth-dlodi, ac mae nifer o brosiectau sydd yn digwydd sydd yn ysgogi pobl ifanc a phlant i feddwl, ‘Dwi’n gallu bod yn cyflawni rhywbeth. Mae yna rywbeth o werth yn fy nghymuned i.’ Oherwydd, yn rhy aml, mae nifer o’r cymunedau rydyn ni’n eu cynrychioli, maen nhw’n clywed pethau negyddol am eu cymunedau nhw, sut oedd pethau’n arfer bod, ond yn meddwl does yna ddim gobaith, ac mae’r cysylltiad efo’r gorffennol hwnnw yn gallu ysgogi gymaint o bobl. Felly, dwi yn pryderu pan ydyn ni’n gweld weithiau hyn ar wahân i gyllidebau megis iechyd ac addysg a gwrth-dlodi.

Mae Dafydd Rhys o’r cyngor celfyddydau wedi gofyn am sgwrs genedlaethol ynglŷn a’r toriadau hyn, ond hefyd beth ydy gweledigaeth Cymru, a dwi’n falch ein bod ni’n gweithio ar strategaeth diwylliant fel rhan o’r cytundeb cydweithio, ond dwi’n credu ei bod hi’n sgwrs ehangach ar draws y Llywodraeth: beth mae’r celfyddydau a diwylliant yn eu golygu i’r Llywodraeth hon? Oherwydd yr hyn rydyn ni wedi ei weld ydy toriad ar ôl toriad, a dwi’n pryderu’n fawr am ddyfodol y casgliadau cenedlaethol. Rydyn hi wedi clywed rhybuddion gan ein sefydliadau cenedlaethol ni, gan Lyfrgell Genedlaethol Cymru, ac amgueddfa genedlaethol Cymru, fod y casgliadau mewn peryg. Mi gafwyd yr un rhybuddion yn Brasil pan welwyd wedyn y tân a ddinistriodd 92.5 y cant o’r casgliadau cenedlaethol. Allwn ni ddim anwybyddu hyn.

Mae'r Undeb Gwasanaethau Cyhoeddus a Masnachol wedi rhannu llythyr efo fi y prynhawn yma y gwnaethon nhw ei dderbyn gan y Dirprwy Weinidog ar 13 Chwefror sydd yn amlinellu ein bod ni, drwy’r cytundeb cydweithio, wedi gallu ail-bwrpasu refeniw a ddyrannwyd i gyflawni’r strategaeth diwylliant yn 2024-25 i liniaru effeithiau colli swyddi yn Amgueddfa Cymru, y Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Cyngor Celfyddydau Cymru, a’r sector celfyddydau ehangach.

Mae PCS yn honni bod yr arian hwn er mwyn lliniaru effaith colli swyddi dim ond yn mynd i allu cael ei ddefnyddio i dalu am ddiswyddo staff drwy’r cynllun diswyddo gwirfoddol, ac maen nhw’n honni bod rhaid hawlio’r arian hwn yn ôl-weithredol er mwyn ariannu’r costau sy’n gysylltiedig â’r cynllun diswyddo, a dim ond i helpu i leihau maint gweithlu pob sefydliad y gellir ei ddefnyddio. Fedrwch chi, os gwelwch yn dda, amlinellu beth mae lliniaru effaith colli swyddi yn ei olygu, ac a wnewch gadarnhau na fydd yr arian sydd wedi ei ail-bwrpasu yn cael ei wario ar ddiswyddiadau? Mae angen staff yn ogystal ag adeiladau diogel er mwyn edrych ar ôl y casgliadau, ac mi fyddwn i yn hoffi cael sicrwydd mai nid cael ei ddefnyddio a’i ail-bwrpasu ar gyfer diswyddiadau mae’r arian hwn, tra hefyd yn croesawu, wrth gwrs, y lleihad i’r toriad i’r Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru a Chadw, ond mae dal toriad yna, ac mae o’n beth pryderus.

It's difficult to make comments on today's budget, because there are so many things to be concerned about. We've heard from a number of stakeholders regarding their concerns. In my region, recently, I had a sixth cost-of-living networking event, and a number of the organisations present there who work so hard to support people in their communities were greatly concerned about a number of programmes coming to an end, such as, for example, free school meals in the summer holidays. There are so many things that we could be achieving with investment. 

A number of these points have been made through the scrutiny committees and during previous discussions and debates, so what I'd like to focus on today, which perhaps isn't a surprise to the Minister, are the cuts specifically to the culture sector and the cultural sector more widely, which are often missing in this conversation, because often they are seen as optional things, nice to have when we have the funding available. But, for us in Wales, they are a crucial part of our identity, and I believe too very strongly that they're an important part of the development of the economy of Wales. You look to Scotland, you look to Ireland; they invest more in culture, more in their national museums. They do that because they see the economic benefit. They also see the value of culture in terms of ensuring some of the things that they are trying to achieve, for example, with regard to health, because there are major benefits. We see a number of schemes and plans with regard to dementia, where collections in museums can be very powerful in terms of forging those little links in people's minds. There are so many things beyond what we believe is important; it's not just the object in a display case, but the way that they're used. And also, if you look at the national collections—I've talked about health—in terms of the anti-poverty agenda, there are a number of projects that encourage young people and children to think, 'Well, I can achieve something. There is something of value in my community.' Because, all too often, a number of the communities that we represent hear very negative things about their community, how things used to be, but they think that there perhaps might not be any hope now, and that link with the past can encourage so many people. So, I am concerned when we do see sometimes this as a separate issue to budgets such as for health and education and the anti-poverty agenda.

Dafydd Rhys from the arts council has asked for a national conversation about these cuts, but also about the vision for Wales, and I'm pleased that we're working on a cultural strategy as part of the co-operation agreement, but I do believe that it is a wider conversation that needs to be had across Government: what do the arts and culture mean to this Government? Because what we've seen is cut after cut being made, and I'm very much concerned about the future of the national collections. We have heard warnings from our national institutions, from the National Library of Wales and the national museum of Wales, that the collections are at risk. The same warnings were heard in Brazil, and then we saw the fire that destroyed 92.5 per cent of the national collection. We can't ignore these calls.

The Public and Commercial Services Union has shared a letter with me this afternoon that they received from the Deputy Minister on 13 February that outlines that, through the co-operation agreement, we've been able to repurpose revenue allocated to deliver the cultural strategy to mitigate the impacts of job losses in the national library, Arts Council of Wales, the museum, and the wider cultural sector.

Now, PCS claims that this funding to mitigate the impact of job losses is only going to be able to be used to pay for redundancies through the voluntary redundancy scheme, and they claim that this funding must be claimed retrospectively to fund the costs related to the redundancy scheme, and can only be used to help to reduce the workforce of each institution. Could you outline what is meant by mitigating the impact of job losses, and will you confirm that the funding that has been reallocated will not be used on redundancies? We need staff as well as safe buildings to care for our collections, and I would like to have an assurance that this funding won't be reallocated for redundancies, whilst also welcoming, of course, the decrease in the cut to the royal commission on ancient monuments and Cadw, but there is still a cut, and it's concerning.

15:05

Our budgetary position remains really challenging for a whole host of reasons, and it doesn't look like changing any time soon. All public bodies are going to have to find new ways of working if we are to heed the words of Sir Paul Williams in 2013, which are that

'radical change is needed for public services to survive in a viable and sustainable form.'

We remain a very long way from the Commission on Public Service Governance and Delivery recommendations, and that I think remains a very big challenge for all of us.

I understand the reasons for prioritising front-line services in health, local government and supporting families to survive the cost of living through the discretionary assistance fund, the single advice fund and the all-important basic income pilot for care leavers, which we've already discussed this afternoon.

I was glad to hear Rhun ap Iorwerth mentioning the importance of prevention, because I want to highlight the comments from the Future Generations Commissioner for Wales that there is currently not a whole-budget approach to prevention. Unfortunately, there's evidence throughout the budget documents of preventative spend being reduced, and there's little evidence of analysis of the longer term impact of this, which will have the potential to increase demand on future services. We are not short of examples daily of children's developmental delay, which obviously incurs more cost, the deteriorating general health of the nation, or the impact of people's reduced spending power on small businesses, like the hospitality sector. The health service cannot survive as a publicly funded body free at the point of care unless we can be more effective at preventing people from getting sick in the first place.

Every month, we know that 1.5 million people consult primary care. That is half of the whole population. And the current health Minister has done a great deal to push more money down the line to primary care to accommodate all those people who need the support of primary care to grapple with the ill health that they already are suffering with. We need to have strategies to reduce the numbers of people who are being referred to secondary care—1.5 million people every single year. That's half the population. We truly are a very sickly nation. So, I commend the work of our health boards for bringing down waiting lists—again, not something the opposition ever mentions—and, indeed, reducing the nursing agency bill by £65 million by recruiting and retaining more nurses on health boards' own books.

But there are huge challenges remaining around the pay claims that junior doctors and now consultants are lining up for to reflect the increasing cost of living. And there is nothing but frustration in my mind at the intransigence of the UK Treasury for failing to tell the Welsh Government in any sort of a timely fashion what consequential we can expect for the reported settlement of NHS pay claims in England. How irresponsible is that? We absolutely cannot enter into pay negotiations until we know what money the Welsh Government has at its disposal. These are the sorts of challenges we face.

It was very good to hear Heledd Fychan speaking about the cuts to our cultural institutions and the link between culture and health. Wales does need roses as well as bread in order to marshal the support from our communities for a cohesive Wales against the relentless attacks on our devolved Government, not just from Westminster but also from commercial interests abroad. We have to harness the ingrained sense of solidarity, today of all days, on the fortieth anniversary of the 1984 miners' strike, that binds our communities together, that keeps alive our cultural cohesion to combat the malevolent misinformation that pits one individual against another with a 'me first' culture that I've no doubt will be reflected in the financial statement by the UK Chancellor tomorrow.

So, just going back to our cultural institutions, both the national museum, which is in my constituency, and the national library, are sustaining over 10 per cent budget cuts, and I'm concerned about the impact of the inevitable job losses on the viability of both important national cultural bodies. Forty jobs are likely to go at the national library, and up to 90 at the national museums. This additional financial support that Heledd Fychan was talking about has been made available in this financial year so that those organisations are not facing both cuts in services and inevitable redundancy payments at the same time as a reduced budget.

Mae ein sefyllfa gyllidebol yn parhau i fod yn heriol iawn am lu o resymau, ac mae'n ymddangos na fydd yn newid yn y dyfodol agos. Bydd yn rhaid i bob corff cyhoeddus ddod o hyd i ffyrdd newydd o weithio os ydym am dalu sylw i eiriau Syr Paul Williams yn 2013 sef,

'mae angen newid radical er mwyn i wasanaethau cyhoeddus oroesi mewn ffurf hyfyw a chynaliadwy.'

Rydym yn parhau i fod yn bell iawn o argymhellion Y Comisiwn ar Lywodraethu a Darparu Gwasanaethau Cyhoeddus, ac rwy'n credu bod hynny'n parhau i fod yn her fawr iawn i bob un ohonom.

Rwy'n deall y rhesymau dros flaenoriaethu gwasanaethau rheng flaen ym maes iechyd, llywodraeth leol a chefnogi teuluoedd i oroesi costau byw drwy'r gronfa cymorth dewisol, y gronfa gynghori sengl a'r cynllun treialu incwm sylfaenol hollbwysig ar gyfer pobl sy'n gadael gofal, yr ydym eisoes wedi'i drafod y prynhawn yma.

Roeddwn i'n falch o glywed Rhun ap Iorwerth yn sôn am bwysigrwydd atal, oherwydd rwyf am dynnu sylw at sylwadau Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru nad oes dull gweithredu cyllideb gyfan ar hyn o bryd o ran atal. Yn anffodus, mae tystiolaeth drwy gydol dogfennau'r gyllideb o wariant ataliol yn cael ei leihau, ac nid oes llawer o dystiolaeth o ddadansoddi effaith hirdymor hyn, a fydd â'r potensial i gynyddu'r galw ar wasanaethau yn y dyfodol. Nid ydym yn brin o enghreifftiau bob dydd o oedi datblygiad plant, sy'n amlwg yn arwain at fwy o gost, iechyd cyffredinol y genedl yn dirywio, neu effaith llai o bŵer gwario pobl ar fusnesau bach, fel y sector lletygarwch. Ni all y gwasanaeth iechyd oroesi fel corff sy'n cael ei ariannu'n gyhoeddus ac sydd yn rhoi gofal am ddim pryd a lle bynnag y bo’i angen oni bai y gallwn fod yn fwy effeithiol wrth atal pobl rhag mynd yn sâl yn y lle cyntaf.

Bob mis, rydym yn gwybod bod 1.5 miliwn o bobl yn cysylltu â gofal sylfaenol. Dyna hanner y boblogaeth gyfan. Ac mae'r Gweinidog iechyd presennol wedi gwneud llawer iawn i wthio mwy o arian i ofal sylfaenol i ddarparu ar gyfer yr holl bobl hynny sydd angen cymorth gofal sylfaenol i fynd i'r afael â'r afiechyd y maent eisoes yn dioddef ohono. Mae angen i ni gael strategaethau i leihau nifer y bobl sy'n cael eu cyfeirio at ofal eilaidd—1.5 miliwn o bobl bob blwyddyn. Dyna hanner y boblogaeth. Rydyn ni wir yn genedl sâl iawn. Felly, rwy'n canmol gwaith ein byrddau iechyd am ddod â rhestrau aros i lawr—eto, nid rhywbeth y mae'r wrthblaid erioed wedi sôn amdano—ac, yn wir, lleihau bil yr asiantaeth nyrsio £65 miliwn drwy recriwtio a chadw mwy o nyrsys ar lyfrau byrddau iechyd eu hunain.

Ond mae heriau enfawr yn parhau o amgylch yr hawliadau cyflog y mae meddygon iau a nawr meddygon ymgynghorol yn gofyn amdanynt i adlewyrchu costau byw cynyddol. Ac nid oes unrhyw beth ond rhwystredigaeth yn fy meddwl ynghylch diffyg tryloywder Trysorlys y DU am fethu â dweud wrth Lywodraeth Cymru mewn unrhyw fath o ffordd amserol pa gyllid canlyniadol y gallwn ei ddisgwyl ar gyfer setliad hawliadau cyflogau'r GIG yn Lloegr. Pa mor anghyfrifol yw hynny? Ni allwn fynd i drafodaethau cyflog nes ein bod yn gwybod pa arian sydd ar gael i Lywodraeth Cymru. Dyma'r math o heriau yr ydym yn eu hwynebu.

Braf iawn oedd clywed Heledd Fychan yn siarad am y toriadau i'n sefydliadau diwylliannol a'r cysylltiad rhwng diwylliant ac iechyd. Mae angen rhosod ar Gymru yn ogystal â bara er mwyn ennyn cefnogaeth ein cymunedau ar gyfer Cymru gydlynus yn erbyn yr ymosodiadau di-baid ar ein Llywodraeth ddatganoledig, nid yn unig o San Steffan ond hefyd o fuddiannau masnachol dramor. Mae'n rhaid i ni harneisio'r ymdeimlad cynhenid o undod, heddiw o bob diwrnod, ar ben-blwydd streic y glowyr ym 1984, sy'n clymu ein cymunedau at ei gilydd, sy'n cadw ein cydlyniant diwylliannol yn fyw i frwydro yn erbyn y camwybodaeth maleisus sy'n gosod un unigolyn yn erbyn un arall gyda diwylliant 'fi yn gyntaf' a fydd yn sicr yn cael ei adlewyrchu yn y datganiad ariannol gan Ganghellor y DU yfory.

Felly, i fynd yn ôl i'n sefydliadau diwylliannol, mae'r amgueddfa genedlaethol, sydd yn fy etholaeth i, a'r llyfrgell genedlaethol, yn cael dros 10 y cant o doriadau yn y gyllideb, ac rwy'n pryderu am effaith colli swyddi anochel ar hyfywedd cyrff diwylliannol cenedlaethol pwysig. Mae 40 o swyddi yn debygol o fynd yn y llyfrgell genedlaethol, a hyd at 90 yn yr amgueddfeydd cenedlaethol. Mae'r cymorth ariannol ychwanegol hwn yr oedd Heledd Fychan yn sôn amdano wedi bod ar gael yn ystod y flwyddyn ariannol hon fel nad yw'r sefydliadau hynny'n wynebu toriadau mewn gwasanaethau a thaliadau diswyddo anochel ar yr un pryd â chyllideb is.

15:10

Jenny, you need to conclude, please.

Jenny, mae angen i chi orffen, os gwelwch yn dda.

But it is being financed by repurposing £2 million of revenue originally allocated to Wales's cultural strategy. Are the governance structures fit for purpose to steer those organisations through the current financial and organisational challenges and are they really involving staff in the difficult decisions to be aligned with the social partnership and public procurement—

Ond mae'n cael ei ariannu drwy addasu £2 filiwn o refeniw at ddibenion gwahanol a ddyrannwyd yn wreiddiol i strategaeth ddiwylliannol Cymru. A yw'r strwythurau llywodraethu yn addas i'r diben i lywio'r sefydliadau hynny trwy'r heriau ariannol a sefydliadol presennol ac a ydyn nhw wir yn cynnwys staff yn y penderfyniadau anodd er mwyn eu halinio â'r bartneriaeth gymdeithasol a chaffael cyhoeddus—

15:15

How good are these collaborative arrangements—

Pa mor dda yw'r trefniadau cydweithredol hyn—

Jenny, you need to conclude, please. You've had more than time.

Jenny, mae angen i chi orffen, os gwelwch yn dda. Rydych chi wedi cael mwy na digon o amser.

—with each other and organisations like the Books Council of Wales? The £1.4 million extra allocated—

—gyda'i gilydd a sefydliadau fel Cyngor Llyfrau Cymru? Mae'r £1.4 miliwn ychwanegol sydd wedi'i ddyrannu—

—and the Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments of Wales is welcome, but how well are these organisations working together, when they sound very similar—

—a Chomisiwn Brenhinol Henebion Cymru i'w groesawu, ond pa mor dda yw'r ffordd y mae'r sefydliadau hyn yn cydweithio, a hwythau'n swnio'n debyg iawn i'w gilydd—

Galwaf ar y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol i ymateb i'r ddadl.

I call on the Minister for Finance and Local Government to reply to the debate.

Thank you very much. I'm very grateful to all colleagues for their contributions in the debate this afternoon. And just to, I suppose, reflect, really, that the budget has been about addressing those concerns that people tell us are most important to them, and that is core front-line public services, but, as we've heard throughout the debate this afternoon, it has meant that some really difficult choices have been made right across Government to support the additional funding that we have been able to provide for the NHS in particular. And, of course, we're committed to supporting the NHS to meet the continuing pressures that it's facing, including the unavoidable demand in inflationary increases, as well as some other post-COVID pressures, which the NHS is still working through at the moment.

So, as you know, we'll be investing a further £450 million now in the NHS next year, but that's on top of the £425 million that we made available in October. That's equivalent to an increase of more than 4 per cent in 2024-25, compared to less than 1 per cent for the NHS in England. And the Treasury's own figures, in their most recently published figures, show that, in Wales, we spent 14 per cent more per head on health and social care combined, and that shows—. It does say something, speaking to the level of demand that we have, but it shows the level of commitment also that we have to the NHS and to social care here in Wales. But even with that additional funding, it will be, nonetheless, a challenging year for the NHS, and I know that the health Minister has been very clear as part of the NHS planning process—

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n ddiolchgar iawn i'r holl gyd-Aelodau am eu cyfraniadau yn y ddadl y prynhawn yma. A dim ond i fyfyrio, mewn gwirionedd, fod y gyllideb wedi bod yn ymwneud â mynd i'r afael â'r pryderon hynny y mae pobl yn dweud wrthym sydd bwysicaf iddyn nhw, sef gwasanaethau cyhoeddus rheng flaen craidd, ond, fel yr ydym wedi clywed drwy gydol y ddadl y prynhawn yma, mae wedi golygu bod rhai dewisiadau anodd iawn wedi'u gwneud ar draws y Llywodraeth i gefnogi'r cyllid ychwanegol yr ydym wedi gallu ei ddarparu ar gyfer y GIG yn benodol. Ac, wrth gwrs, rydym wedi ymrwymo i gefnogi'r GIG i ymdopi â'r pwysau parhaus y mae'n eu hwynebu, gan gynnwys y galw anochel mewn codiadau chwyddiant, yn ogystal â rhai pwysau ôl-COVID eraill, y mae'r GIG yn dal i weithio drwyddynt ar hyn o bryd.

Felly, fel y gwyddoch chi, byddwn yn buddsoddi £450 miliwn arall yn y GIG y flwyddyn nesaf, ond mae hynny'n ychwanegol at y £425 miliwn y gwnaethom ei ddarparu ym mis Hydref. Mae hynny'n cyfateb i gynnydd o fwy na 4 y cant yn 2024-25, o'i gymharu â llai nag 1 y cant ar gyfer y GIG yn Lloegr. Ac mae ffigurau'r Trysorlys ei hun, yn eu ffigurau a gyhoeddwyd fwyaf diweddar, yn dangos ein bod, yng Nghymru, wedi gwario 14 y cant yn fwy y pen ar iechyd a gofal cymdeithasol gyda'i gilydd, ac mae hynny'n dangos—. Mae'n dweud rhywbeth, gan sôn am lefel y galw sydd gennym, ond mae'n dangos lefel yr ymrwymiad hefyd sydd gennym i'r GIG ac i ofal cymdeithasol yma yng Nghymru. Ond hyd yn oed gyda'r cyllid ychwanegol hwnnw, bydd hi, serch hynny, yn flwyddyn heriol i'r GIG, a gwn fod y Gweinidog iechyd wedi bod yn glir iawn fel rhan o broses gynllunio'r GIG—

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

That she has set out the priorities for next year, and the NHS Wales planning framework for 2024-27 does set out the priorities for three years and recognises the need to stabilise the financial position of those organisations. I'll take the intervention.

Ei bod wedi nodi'r blaenoriaethau ar gyfer y flwyddyn nesaf, ac mae fframwaith cynllunio GIG Cymru ar gyfer 2024-27 yn nodi'r blaenoriaethau am dair blynedd ac yn cydnabod yr angen i sefydlogi sefyllfa ariannol y sefydliadau hynny. Fe gymeraf yr ymyriad.

Thank you very much, Minister. In previous debates, not so much today, we've spoken at length about the uplift in the NHS fund—as you quoted there, the figure—but when you compare that to how many health boards are in the red in Wales, and it's been remarked on in previous debates, as I've said, about, you know, it actually being breaking even at best, or maybe a real-terms cut in reality to how much red NHS services are in. So, obviously, we welcome more funding for the NHS, but, in reality, what's that going to look like at the front line of services? Is it going to be felt by nurses and health professionals in the sector, or is it just a—? You know, is it just a remark to make the Government look good, basically?

Diolch yn fawr iawn, Gweinidog. Mewn dadleuon blaenorol, nid cymaint heddiw, rydym wedi siarad yn helaeth am y cynnydd yng nghronfa'r GIG—fel y dyfynnwyd gennych yna, y ffigur—ond pan fyddwch chi'n cymharu hynny â faint o fyrddau iechyd sydd yn y coch yng Nghymru, ac mae wedi cael sylw mewn dadleuon blaenorol, fel rydw i wedi dweud, wyddoch chi, ynghylch y ffaith mai mantoli'r gyllideb yw ar y gorau, neu efallai toriad mewn termau real mewn gwirionedd o ran faint yn y coch y mae gwasanaethau'r GIG. Felly, yn amlwg, rydym yn croesawu mwy o gyllid i'r GIG, ond, mewn gwirionedd, sut olwg fydd ar hynny ar reng flaen y gwasanaethau? Ydy nyrsys a gweithwyr iechyd proffesiynol yn y sector yn mynd i deimlo hyn, neu ai dim ond—? Wyddoch chi, ai dim ond sylw i wneud i'r Llywodraeth edrych yn dda yw e' yn y bôn?

What we're trying to do is recognise the immense need that there is within the NHS, and one of those is particularly around pay. That's one of the greatest pressures that we are facing within the NHS, and one of the struggles that we do have is the fact that the UK Government announced a pay award related to the NHS 'Agenda for Change' back in March of last year and we still don't even know in March of this year whether or not that funding is baselined into next year. So, we've made some assumptions in the budget that we're voting on today, and hopefully, we'll have some clarity on that tomorrow. Again, it speaks to the level of risk that we carry from year to year when we have to make assumptions about significant amounts of funding that might or might not be coming to the Welsh Government. But, as I say, we hope to have some clarity on that in the UK Government's budget tomorrow.

We've also recognised that protecting social care is a key thing that people across Wales hold very dear to their hearts and something that we've prioritised in this budget, alongside other front-line public services delivered by local government. That's why we're able to provide a 3.3 per cent increase to the budget. You'll remember that we had intended a 3.1 per cent increase, but, having listened to colleagues in Plaid Cymru in particular, who have asked us to prioritise funding for local government should additional funding become available to us, we were able to provide that additional £25 million, partly through the social care workforce grant, but then £14.4 million of that into the revenue support grant, meaning that there will be an overall 3.3 per cent uplift now, which is an improved position for local government.

It's really important to recognise as well that we have prioritised education and particularly schools within the budget. So, that 3.3 per cent uplift recognises that local government primarily delivers support for schools, but we have nonetheless protected, for example, our Recruit, Recover and Raise Standards programme. We had intended, actually, to taper that off this year, but the education Minister was clear about the benefit that that brings to schools, which is one of the reasons why we've not tapered that, as was originally planned. And again, looking at those Treasury figures, we spend 17 per cent more per head in Wales on education than they do across the border in England, again speaking to the priority that we put on education. So, I don't think that the contributions that we've heard from the Conservative benches, suggesting we don't prioritise education in the way that we should, ring true when we show the level of protection that we provide and the significant amount of additional funding per head that we provide here in Wales.

And again, we've tried very strongly to protect apprenticeships as far as possible. For more than two decades, our apprenticeship programmes in Wales have benefited from EU funding, delivering lower unemployment, boosting skills, growing businesses, but not a penny, now, of those funds is available to us moving forward. We're at least £375 million worse off every year as a result of the UK Government's so-called levelling-up process, and of course that's in addition to the fact that our budget is worth so much less next year as a result of inflation. Apprenticeship investment, though, does remain the No. 1 spending priority for the economy Minister's department, recognising the long-term benefits that they bring to learners and the economy as a whole, as well as the major funding pressure, or in spite of the major funding pressure that's been driven by that loss of EU funds. We'll still be investing over £140 million in quality apprenticeships next year, and I think that that is important to recognise.

And then I also want to recognise those comments about supporting rural communities as well. We've worked very hard to protect the basic payments scheme. Again, that's a shared priority with Plaid Cymru, and I know that it's something that's very important to Jane Dodds as well. In protecting that, we've listened to farmers across Wales who've said that it was really important that when we're facing these tough choices across Government, actually the basic payment scheme was their top priority and we have protected that for the next financial year as well, and that was in the face of significant pressures right across Government. It's actually one of the largest single areas of funding that we could look to, so protecting that, I think, was quite remarkable for us to be able to do that.

So, just looking ahead to tomorrow, of course, things change almost immediately in the sense that the UK Government will be bringing forward its spring statement. What would we like to see from that? Well, we want to see the Chancellor using any headroom that he might have available to him to invest in public services and not to build up problems for the future by making promises and making commitments that just aren't realistic. Austerity didn't work the first time around, and we certainly don't need another dose of that. What we need is investment. And it's not just us saying that. The London School of Economics growth commission, for example, and the Organisation for Economic Co-operation and Development, all of these organisations say that the way to grow the economy is to invest in infrastructure and is to invest in skills, and that's what we're asking the UK Government to be doing tomorrow.

Our Wales-specific asks, of course, relate to something that the FM was talking about in FMQs earlier today, and that's specifically around a small contribution to our efforts to address the legacy issues in relation to our coal mining heritage. And then, also, fair play on rail. We know that Wales has already lost out more than £250 million as a result of the misclassification of high speed 2. That can't continue, so we need to see fair play on rail as well. So, those are some of the key things that we're asking the Chancellor to address in his statement tomorrow. But as I mentioned earlier on today, I look forward to providing an update to the Senedd as soon as I can after that statement.

Yr hyn yr ydym yn ceisio ei wneud yw cydnabod yr angen aruthrol sydd o fewn y GIG, ac mae un o'r rheini'n ymwneud yn arbennig â chyflogau. Dyna un o'r pwysau mwyaf sy'n ein hwynebu yn y GIG, ac un o'r trafferthion sydd gennym yw'r ffaith fod Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi dyfarniad cyflog yn ymwneud ag 'Agenda ar gyfer Newid' y GIG yn ôl ym mis Mawrth y llynedd ac nid ydym hyd yn oed yn gwybod ym mis Mawrth eleni a yw'r cyllid hwnnw yn un sylfaenol ar gyfer y flwyddyn nesaf ai peidio. Felly, rydym wedi gwneud rhai rhagdybiaethau yn y gyllideb yr ydym yn pleidleisio arni heddiw, a gobeithio, y bydd gennym rywfaint o eglurder ar hynny yfory. Unwaith eto, mae'n dangos lefel y risg yr ydym yn ei chario o flwyddyn i flwyddyn pan fydd yn rhaid i ni wneud rhagdybiaethau ynghylch symiau sylweddol o gyllid a allai fod yn dod i Lywodraeth Cymru neu beidio. Ond, fel y dywedais i, rydym yn gobeithio cael rhywfaint o eglurder ar hynny yng nghyllideb Llywodraeth y DU yfory.

Rydym hefyd wedi cydnabod bod diogelu gofal cymdeithasol yn beth allweddol ac yn agos at galon pobl ledled Cymru ac yn rhywbeth yr ydym wedi'i flaenoriaethu yn y gyllideb hon, ochr yn ochr â gwasanaethau cyhoeddus rheng flaen eraill a ddarperir gan lywodraeth leol. Dyna pam yr ydym yn gallu darparu cynnydd o 3.3 y cant i'r gyllideb. Fe gofiwch ein bod wedi bwriadu cael cynnydd o 3.1 y cant, ond, ar ôl gwrando ar gyd-Aelodau ym Mhlaid Cymru yn benodol, sydd wedi gofyn i ni flaenoriaethu cyllid ar gyfer llywodraeth leol pe bai cyllid ychwanegol ar gael i ni, roeddem yn gallu darparu'r £25 miliwn ychwanegol hwnnw, yn rhannol drwy'r grant gweithlu gofal cymdeithasol, ond yna £14.4 miliwn o hynny i'r grant cynnal refeniw, sy'n golygu y bydd codiad cyffredinol o 3.3 y cant nawr, sy'n sefyllfa well i lywodraeth leol.

Mae'n bwysig iawn cydnabod hefyd ein bod wedi blaenoriaethu addysg ac yn enwedig ysgolion o fewn y gyllideb. Felly, mae'r cynnydd o 3.3 y cant yn cydnabod bod llywodraeth leol yn darparu cefnogaeth i ysgolion yn bennaf, ond rydym wedi diogelu, er enghraifft, ein rhaglen Recriwtio, Adfer a Chodi Safonau. Roeddem wedi bwriadu, mewn gwirionedd, lleihau honno'n raddol eleni, ond roedd y Gweinidog addysg yn glir ynghylch y budd y mae hynny'n ei gynnig i ysgolion, sef un o'r rhesymau pam nad ydym wedi llwyddo i wneud hynny, fel y cynlluniwyd yn wreiddiol. Ac eto, o edrych ar ffigurau'r Trysorlys hynny, rydym yn gwario 17 y cant yn fwy y pen yng Nghymru ar addysg nag y maent yn ei wneud dros y ffin yn Lloegr, gan ddangos eto y flaenoriaeth yr ydym yn ei rhoi i addysg. Felly, nid wyf yn credu bod y cyfraniadau yr ydym wedi'u clywed gan feinciau'r Ceidwadwyr, sy'n awgrymu nad ydym yn blaenoriaethu addysg yn y ffordd y dylem, yn dal dŵr pan fyddwn yn dangos lefel yr amddiffyniad a ddarparwn a'r swm sylweddol o gyllid ychwanegol y pen a ddarparwn yma yng Nghymru.

Ac unwaith eto, rydym wedi ceisio'n gryf iawn i ddiogelu prentisiaethau cyn belled ag y bo modd. Ers dros ddau ddegawd, mae ein rhaglenni prentisiaeth yng Nghymru wedi manteisio ar gyllid yr UE, gan ddarparu diweithdra is, hybu sgiliau, busnesau sy'n tyfu, ond nid oes ceiniog bellach o'r cronfeydd hynny ar gael inni wrth symud ymlaen. Rydym o leiaf £375 miliwn yn waeth ein byd bob blwyddyn o ganlyniad i broses ffyniant bro fel y'i gelwir, ac wrth gwrs mae hynny'n ychwanegol at y ffaith bod ein cyllideb yn werth cymaint llai y flwyddyn nesaf o ganlyniad i chwyddiant. Fodd bynnag, mae buddsoddiad prentisiaeth yn parhau i fod y brif flaenoriaeth gwariant i adran Gweinidog yr economi, gan gydnabod y manteision hirdymor y mae yn ei gynnig i ddysgwyr a'r economi gyfan, yn ogystal â'r pwysau cyllido mawr, neu er gwaethaf y pwysau cyllido mawr a achoswyd pan gollwyd cronfeydd yr UE. Byddwn yn dal i fuddsoddi dros £140 miliwn mewn prentisiaethau o safon y flwyddyn nesaf, ac rwy'n credu bod hynny'n bwysig i'w gydnabod.

Ac yna rwyf hefyd eisiau cydnabod y sylwadau hynny am gefnogi cymunedau gwledig hefyd. Rydym wedi gweithio'n galed iawn i ddiogelu'r cynllun taliadau sylfaenol. Unwaith eto, mae hynny'n flaenoriaeth a rennir gyda Phlaid Cymru, ac rwy'n gwybod ei fod yn rhywbeth sy'n bwysig iawn i Jane Dodds hefyd. Wrth ddiogelu hynny, rydym wedi gwrando ar ffermwyr ledled Cymru sydd wedi dweud ei bod yn bwysig iawn, pan fyddwn yn wynebu'r dewisiadau anodd hyn ar draws y Llywodraeth, mai'r cynllun talu sylfaenol oedd eu prif flaenoriaeth ac rydym wedi diogelu hynny am y flwyddyn ariannol nesaf hefyd, ac roedd hynny yn wyneb pwysau sylweddol ar draws y Llywodraeth. Mae'n un o'r meysydd cyllid unigol mwyaf y gallem edrych arnynt, felly roedd gallu diogelu hynny, rwy'n credu, yn eithaf rhyfeddol.

Felly, wrth edrych ymlaen at yfory, wrth gwrs, mae pethau'n newid bron yn syth yn yr ystyr y bydd Llywodraeth y DU yn cyflwyno ei datganiad y gwanwyn. Beth fyddwn ni'n hoffi ei weld yn hwnnw? Wel, rydym eisiau gweld y Canghellor yn defnyddio unrhyw hyblygrwydd a allai fod ar gael iddo i fuddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus ac i beidio â chreu problemau ar gyfer y dyfodol trwy wneud addewidion a gwneud ymrwymiadau nad ydynt yn realistig. Ni weithiodd cyni y tro cyntaf, ac yn sicr nid oes angen dos arall o hwnnw arnom. Yr hyn sydd ei angen arnom yw buddsoddiad. Ac nid dim ond ni sy'n dweud hynny. Mae Comisiwn Twf Ysgol Economeg Llundain, er enghraifft, a'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, yr holl sefydliadau hyn yn dweud mai'r ffordd i dyfu'r economi yw buddsoddi mewn seilwaith a buddsoddi mewn sgiliau, a dyna beth rydyn ni'n gofyn i Lywodraeth y DU ei wneud yfory.

Mae ein gofyniadau penodol i Gymru, wrth gwrs, yn ymwneud â rhywbeth yr oedd y Prif Weinidog yn siarad amdano adeg cwestiynnau i'r Prif Weinidog yn gynharach heddiw, ac mae hynny'n ymwneud yn benodol â chyfraniad bach i'n hymdrechion i fynd i'r afael â'r materion etifeddiaeth mewn cysylltiad â'n treftadaeth lofaol. Ac yna, hefyd, chwarae teg ynghylch rheilffyrdd. Gwyddom fod Cymru eisoes wedi colli mwy na £250 miliwn o ganlyniad i gamddosbarthu HS2. Ni all hynny barhau, felly mae angen i ni weld chwarae teg ynghylch rheilffyrdd hefyd. Felly, dyna rai o'r pethau allweddol yr ydym yn gofyn i'r Canghellor fynd i'r afael â nhw yn ei ddatganiad yfory. Ond fel y soniais i yn gynharach heddiw, edrychaf ymlaen at roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd cyn gynted ag y gallaf ar ôl y datganiad hwnnw.

15:20

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, felly gohiriaf y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] There is objection. Therefore, I will defer voting under this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

5. Dadl: Setliad Llywodraeth Leol 2024-25
5. Debate: The Local Government Settlement 2024-25

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1 a 2 yn enw Darren Millar.

The following amendments have been selected: amendments 1 and 2 in the name of Darren Millar.

Eitem 5 heddiw yw'r ddadl ar setliad llywodraeth leol 2024-25, a galwaf ar y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol i wneud y cynnig. Rebecca Evans.

Item 5 today is the debate on the local government settlement for 2024-25, and I call on the Minister for Finance and Local Government to move the motion. Rebecca Evans.

Cynnig NDM8500 Lesley Griffiths

Cynnig bod y Senedd, yn unol ag Adran 84H o Ddeddf Cyllid Llywodraeth Leol 1988, yn cymeradwyo Adroddiad Cyllid Llywodraeth Leol (Rhif 1) 2024-25 (Setliad Terfynol – Cynghorau). Gosodwyd copi o'r adroddiad yn y Swyddfa Gyflwyno ar 27 Chwefror 2024.

Motion NDM8500 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd, in accordance with Section 84H of the Local Government Finance Act 1988, approves the Local Government Finance Report (No. 1) 2024-25 (Final Settlement - Councils), which was laid in the Table Office on 27 February 2024.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Member
Rebecca Evans 15:24:44
Minister for Finance and Local Government