Y Cyfarfod Llawn

Plenary

20/02/2024

Cynnwys

Contents

Datganiad gan y Llywydd Statement by the Llywydd
1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog 1. Questions to the First Minister
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes 2. Business Statement and Announcement
3. Datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a'r Prif Chwip: Dwy flynedd ers yr ymosodiad llawn ar Wcráin a diweddariad ar y Genedl Noddfa 3. Statement by the Minister for Social Justice and Chief Whip: Anniversary of the full-scale invasion of Ukraine and Nation of Sanctuary update
4. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Mesurau arbennig ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr—Flwyddyn yn ddiweddarach 4. Statement by the Minister for Health and Social Services: Special measures at Betsi Cadwaladr University Health Board—One year on
5. Datganiad gan y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant: Y Strategaethau Iechyd Meddwl a Llesiant Meddyliol ac Atal Hunanladdiad a Hunan-niwed 5. Statement by the Deputy Minister for Mental Health and Well-being: The Mental Health and Well-being and Suicide and Self-Harm Prevention Strategies
6. Datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a'r Prif Chwip: System a Siarter Budd-daliadau Cymru 6. Statement by the Minister for Social Justice and Chief Whip: The Welsh Benefits System and Charter
7. Datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg: Cynllun Gweithredu Technoleg Gymraeg 7. Statement by the Minister for Education and the Welsh Language: The Welsh Language Technology Action Plan
8. Datganiad gan y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol: Wythnos CaruUndebau 8. Statement by the Deputy Minister for Social Partnership: HeartUnions Week
9. Rheoliadau Ardrethu Annomestig (Lluosydd) (Cymru) 2024 9. The Non-Domestic Rating (Multiplier) (Wales) Regulations 2024
10. Gorchymyn Ystadegau Swyddogol (Cymru) (Diwygio) 2024 10. The Official Statistics (Wales) (Amendment) Order 2024
11. Dadl: Setliad yr Heddlu 2024-25 11. Debate: The Police Settlement 2024-25
12. Cyfnod Pleidleisio 12. Voting Time

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Cyn i ni ddechrau, licen i roi gwybod i Aelodau, yn unol â Rheol Sefydlog 26.75, fod Deddf yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau) (Cymru) 2024 wedi cael Cydsyniad Brenhinol ar ddydd Mercher 14 Chwefror. 

Good afternoon and welcome to this afternoon's Plenary meeting. Before we begin, I wish to inform Members, in accordance with Standing Order 26.75, that the Environment (Air Quality and Soundscapes) (Wales) Act 2024 was given Royal Assent on Wednesday 14 February. 

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Yr eitem gyntaf, felly, y prynhawn yma, fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf y prynhawn yma gan Russell George. 

The first item this afternoon is questions to the First Minister, and the first question this afternoon is from Russell George. 

Prentisiaethau
Apprenticeships

1. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cynyddu cyfleoedd prentisiaethau yn y canolbarth? OQ60687

1. How is the Welsh Government increasing apprenticeship opportunities in mid Wales? OQ60687

Llywydd, I thank Russell George for that question. The Welsh Government will continue to make significant investment in apprenticeships throughout Wales. Creating new opportunities in mid Wales relies upon promoting the benefits of quality apprenticeship routes to both employers and learners.

Llywydd, diolch i Russell George am y cwestiwn yna. Bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i wneud buddsoddiad sylweddol mewn prentisiaethau ledled Cymru. Mae creu cyfleoedd newydd yn y canolbarth yn dibynnu ar hyrwyddo manteision llwybrau prentisiaeth o ansawdd i gyflogwyr ac i ddysgwyr.

Thank you for your answer, First Minister. Last week, I was pleased to congratulate Calum Greatorex, an apprentice working at Carpenter and Paterson Ltd in Welshpool, who recently won the apprenticeship of the year from Skills Academy Wales as a level 3 apprentice. It was also good to speak with Leighton Rowlands Jones and Spencer Roberts, also apprentices at the company. The company in Welshpool is well established. It's involved in the business design and manufacturing of products for industries such as power generation, renewable energy and nuclear, and the workforce is currently made up of approximately 12 per cent apprentices. It was also good to meet with Myrick Training Services, a not-for-profit company that helps to support businesses linked with apprenticeships, and also offers apprenticeships from level 2 through to and including level 5. They do have concerns with the Welsh Government's draft budget in regard to the proposed budget cuts in regard to apprenticeships. So, I wonder, First Minister, if you could outline what discussions you've had with apprenticeship providers about these concerns, because I'm sure you'll agree with me that we need to back apprenticeships in Wales in order to increase future talent as well, and success, such as in the story of Calum Greatorex.

Diolch am eich ateb, Prif Weinidog. Yr wythnos diwethaf, roeddwn i'n falch o longyfarch Calum Greatorex, prentis sy'n gweithio yn Carpenter and Paterson Ltd yn y Trallwng, a enillodd wobr prentisiaeth y flwyddyn yn ddiweddar gan Academi Sgiliau Cymru fel prentis lefel 3. Roedd hefyd yn braf cael siarad gyda Leighton Rowlands Jones a Spencer Roberts, sydd hefyd yn brentisiaid yn y cwmni. Mae'r cwmni yn y Trallwng wedi hen sefydlu. Mae'n ymwneud â dyluniad busnes a gweithgynhyrchu cynhyrchion ar gyfer diwydiannau fel cynhyrchu pŵer, ynni adnewyddadwy a niwclear, ac ar hyn o bryd mae'r gweithlu wedi'i gyfansoddi o tua 12 y cant o brentisiaid. Roedd hefyd yn braf cyfarfod â Myrick Training Services, cwmni nid-er-elw sy'n helpu i gynorthwyo busnesau sy'n gysylltiedig â phrentisiaethau, ac sydd hefyd yn cynnig prentisiaethau o lefel 2 hyd at ac yn cynnwys lefel 5. Mae ganddyn nhw bryderon ynghylch cyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru o ran y toriadau arfaethedig i'r gyllideb o ran prentisiaethau. Felly, tybed, Prif Weinidog, a allech chi amlinellu pa drafodaethau yr ydych chi wedi eu cael gyda darparwyr prentisiaethau ynglŷn â'r pryderon hyn, oherwydd rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â mi bod angen i ni gefnogi prentisiaethau yng Nghymru er mwyn cynyddu talent yn y dyfodol hefyd, a llwyddiant, fel yn stori Calum Greatorex.

Well, I thank Russell George for that, Llywydd, and, of course, congratulate the young people that he has referred to. It is great to hear of a firm that has 12 per cent of its workforce as apprenticeships, because they are, as he said, the young people who will be learning the skills that they will need for the future. And the Welsh Government will go on—we will spend over £400 million in apprenticeships over this Senedd term, and, in the next financial year, we will continue to invest £138 million, as you see in the draft budget. 

Now, of course, the Minister and the finance Minister have been listening carefully to the points that have been made by committees, including Russell George's committee, during the scrutiny process, and will be looking to see where there are any changes that can be made when the final budget is brought before the Senedd. But, as the Member will know, right around the Senedd there have been calls for additional funding for a whole range of purposes, and that has included apprenticeships. We continue to be in dialogue with all 10 providers—all 10 providers are active in mid Wales. Officials held a meeting with all 10 of them earlier this month in order to plan ahead and to make the very best use of the very significant investment in this important area that is still there in the budget proposals for next year.

Wel, diolch i Russell George am hynny, Llywydd, ac, wrth gwrs, rwy'n llongyfarch y bobl ifanc y mae wedi cyfeirio atyn nhw. Mae'n wych clywed am gwmni sydd â 12 y cant o'i weithlu fel prentisiaethau, gan mai nhw, fel y dywedodd, fydd y bobl ifanc a fydd yn dysgu'r sgiliau y bydd eu hangen arnyn nhw ar gyfer y dyfodol. A bydd Llywodraeth Cymru yn parhau—byddwn yn gwario dros £400 miliwn ar brentisiaethau dros dymor y Senedd hon, ac, yn y flwyddyn ariannol nesaf, byddwn yn parhau i fuddsoddi £138 miliwn, fel y gwelwch chi yn y gyllideb ddrafft. 

Nawr, wrth gwrs, mae'r Gweinidog a'r Gweinidog cyllid wedi bod yn gwrando'n astud ar y pwyntiau a wnaed gan bwyllgorau, gan gynnwys pwyllgor Russell George, yn ystod y broses graffu, a byddan nhw'n edrych i weld ble mae unrhyw newidiadau y gellir eu gwneud pan ddaw'r gyllideb derfynol gerbron y Senedd. Ond, fel y bydd yr Aelod yn gwybod, bu galwadau o bob rhan o'r Senedd am gyllid ychwanegol at amrywiaeth eang o ddibenion, ac mae hynny wedi cynnwys prentisiaethau. Rydym ni'n parhau i fod mewn trafodaethau gyda bob un o'r 10 darparwr—mae bob un o'r 10 darparwr yn weithredol yn y canolbarth. Cynhaliodd swyddogion gyfarfod gyda bob un o'r 10 ohonyn nhw yn gynharach y mis hwn er mwyn cynllunio ymlaen llaw a gwneud y defnydd gorau posibl o'r buddsoddiad sylweddol iawn yn y maes pwysig hwn sydd yno o hyd yng nghynigion y gyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf.

Trais Domestig
Domestic Violence

2. Pa gamau mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i fynd i'r afael â thrais domestig? OQ60714

2. What steps is the Government taking to deal with domestic violence? OQ60714

Llywydd, mae'r camau ymarferol mae'r Llywodraeth wedi ymrwymo iddyn nhw i ddelio gyda thrais domestig ar gael yn ein strategaeth genedlaethol. Partneriaid ar draws y sectorau preifat, cyhoeddus ac arbenigol sy’n cyflawni’r camau yma. Mae gwasanaethau datganoledig, a rhai sydd heb eu datganoli hefyd, wedi dod at ei gilydd i gefnogi'r agenda yma yng Nghymru.

Llywydd, the practical actions to which the Government is committed in dealing with domestic violence are set out in our national strategy. Partners across the private, public and specialist sectors are delivering these actions. Devolved services, and those that are not devolved, have come together in support of this agenda in Wales.

Diolch i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Mae'r ystadegau o ogledd Cymru yn frawychus. Mae 65 y cant o holl dor-cyfraith ardaloedd y gogledd yn ymwneud â thrais domestig. Mae mwy o achosion o drais domestig a thrais rhywiol yng ngogledd Cymru nag yn unrhyw ran arall o'r Deyrnas Gyfunol y tu allan i Lundain. Dyna pam mae gwaith Gorwel mor bwysig. Bydd y Prif Weinidog yn ymwybodol o Gorwel—rhaglen gan grŵp tai cymdeithasol Cynefin ydy Gorwel, sydd yn cael ei hariannu drwy'r grant cymorth tai, ac yn helpu pobl sy'n dioddef o drais domestig, ymhlith gwaith pwysig arall. Am bob £1 y mae rhaglen Gorwel yn ei derbyn, mae'n cynhyrchu £3.56 o werth cymunedol. Ond os na fydd y Llywodraeth yn cynyddu’r grant cymorth tai, yna bydd y rhaglen yma, a darpariaethau eraill tebyg trwy Gymru, o dan fygythiad, ac mi fyddwn ni'n gweld mwy o achosion o drais domestig, mwy o alw ar wasanaethau heddlu, a mwy o bwysau ar y gwasanaethau iechyd a thai. Wrth ystyried pwysigrwydd hyn, felly, ydy'r Prif Weinidog yn fodlon ymrwymo i sicrhau bod y grant cymorth tai yn derbyn y cynnydd angenrheidiol er mwyn parhau â'r gwaith pwysig y mae'r darparwyr yma yn ei gyflawni?

I thank the First Minister for that response. The statistics from north Wales are shocking. Sixty-five per cent of all crime in north Wales relates to domestic violence. There are more cases of domestic violence and sexual violence in north Wales than in any other part of the UK outside of London. That's why the work of Gorwel is so very important. The First Minister will be aware of Gorwel—a programme by the Cynefin social housing group, which is funded through the housing support grant, and supports those who are suffering domestic violence, among other important work. For every £1 that Gorwel receives, it produces £3.56 in community value. But if the Government doesn't increase the housing support grant, then this programme, and other similar provisions across Wales, will be under threat, and we will see more cases of domestic violence, more demand on police services, and more pressures on health and housing services. Given the importance of this, therefore, is the First Minister willing to commit to ensuring that the housing support grant receives the necessary increase in order to continue with the important work that these providers deliver?

13:35

Llywydd, diolch i Mabon ap Gwynfor am y cwestiwn yna. Dwi'n ymwybodol o'r gwaith y mae Gorwel yn ei wneud, wrth gwrs. O ran y ffigurau y mae'r Aelod wedi cyfeirio atynt, mae'n beth anodd eu clywed nhw. Ond un o'r rhesymau pam y mae ffigurau fel yna gyda ni yw achos bod asiantaethau fel Gorwel, a phobl eraill, yn codi ymwybyddiaeth ac yn rhoi hyder i bobl ddod ymlaen ac i riportio pethau i'r heddlu, ac yn y blaen. Fel dywedais i yn yr ymateb i Russell George, ar draws y Siambr mae Aelodau'n gofyn i'r Llywodraeth ffeindio mwy o arian i bethau—a phethau pwysig, wrth gwrs. Ond pan na fydd yr arian sydd gyda ni yn ddigonol i wneud popeth rŷn ni eisiau ei wneud fel Llywodraeth, mae penderfyniadau anodd i'w gwneud. Fel y dywedais i, mae'r Gweinidog cyllid wedi gwrando ar bopeth y mae pwyllgorau'r Senedd wedi dweud trwy'r broses graffu, a bydd y cyllid terfynol yn dod o flaen Aelodau cyn bo hir.

Llywydd, I thank Mabon ap Gwynfor for that question. I'm very aware of the work that Gorwel is doing, of course. As to the figures that the Member has referred to, it's very painful to hear them. But one of the reasons why we have those figures is because agencies such as Gorwel, and others, raise awareness and provide confidence to people to come forward and report incidents to the police, and so forth. As I said in response to Russell George, across the Chamber Members are asking the Government to find more money for a range of things—and important things, of course. But when the funding that we have is not adequate to do everything that we want to do as a Government, there are tough decisions to be made. As I said, the Minister for finance has been listening to everything that the Senedd committees have said through the scrutiny process, and the final budget will come before Members before long.

First Minister, sadly, domestic violence remains very high, with 7 per cent of women and 3 per cent of men experiencing domestic abuse in the past year, largely unchanged from the previous 12 months. If we are to put an end to domestic abuse and violence, we need to educate potential perpetrators that violence and abuse is never the answer. What assessment has the Welsh Government made of the effectiveness of the Live Fear Free campaign in educating future generations of the impact of domestic violence on victims and society as a whole?

Prif Weinidog, yn anffodus, mae trais domestig yn parhau i fod yn uchel iawn, gyda 7 y cant o fenywod a 3 y cant o ddynion yn dioddef cam-drin domestig yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, heb newid i raddau helaeth o'r 12 mis blaenorol. Os ydym ni'n mynd i roi terfyn ar gam-drin a thrais domestig, mae angen i ni addysgu darpar gyflawnwyr troseddau nad trais a cham-drin yw'r ateb byth. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud o effeithiolrwydd yr ymgyrch Byw Heb Ofn wrth addysgu cenedlaethau'r dyfodol am effaith trais domestig ar ddioddefwyr a chymdeithas yn gyffredinol?

Well, again, Llywydd, I thank the Member for that question. He points to the same dilemma that was there in the original question. The purpose of our programmes in Wales is to persuade more people to come forward and report incidents of domestic violence when these occur. You can then read the success of persuading people to have the confidence that there are services available as a sign that there is more domestic violence than there was in a previous period. I think there is a very plausible argument that we are simply uncovering more of what was already there. And the Live Fear Free helpline, which is there 24 hours a day, every day of the year, is there to give confidence to people who find themselves in these awful circumstances that there is always going to be help available to them. And the fact that there are more calls to the line in some years can be thought of as a success of that effort, rather than a sign that things are getting worse. We have just to be careful about the way that we interpret those figures.

Where I absolutely agree with what both Members have said is that those figures are far, far too high, and that there is a huge amount to be done in education, in providing services, both to survivors and perpetrators of domestic violence, to get to the sort of Wales that we want to be, where people don't live in fear of what might happen to them inside their own homes.

Wel, unwaith eto, Llywydd, diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna. Mae'n tynnu sylw at yr un cyfyng-gyngor a oedd yno yn y cwestiwn gwreiddiol. Diben ein rhaglenni yng Nghymru yw perswadio mwy o bobl i ddod ymlaen a riportio digwyddiadau o drais domestig pan fydd y rhain yn digwydd. Yna gallwch ddarllen llwyddiant perswadio pobl i fod â'r hyder bod gwasanaethau ar gael fel arwydd bod mwy o drais domestig nag oedd mewn cyfnod blaenorol. Rwy'n credu bod dadl gredadwy iawn mai’r mater syml yw ein bod ni'n datgelu mwy o'r hyn a oedd yno eisoes. Ac mae llinell gymorth Byw Heb Ofn, sydd yno 24 awr y dydd, bob diwrnod o'r flwyddyn, yno i roi hyder i bobl sy'n cael eu hunain yn yr amgylchiadau ofnadwy hyn y bydd cymorth ar gael iddyn nhw bob amser. A gellir ystyried bod y ffaith bod mwy o alwadau i'r llinell mewn rhai blynyddoedd fel llwyddiant yr ymdrech honno, yn hytrach nag arwydd bod pethau'n gwaethygu. Mae'n rhaid i ni fod yn ofalus am y ffordd yr ydym ni'n dehongli'r ffigurau hynny.

Lle rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn y mae'r ddau Aelod wedi ei ddweud yw bod y ffigurau hynny yn llawer iawn rhy uchel, a bod llawer iawn i'w wneud o ran addysg, o ran darparu gwasanaethau, i oroeswyr ac i gyflawnwyr trais domestig, i gyrraedd y math o Gymru yr ydym ni eisiau ei bod, lle nad yw pobl yn byw mewn ofn o'r hyn a allai ddigwydd iddyn nhw y tu mewn i'w cartrefi eu hunain.

I'm really glad to hear the First Minister give a shout-out to the Live Fear Free helpline. It's timely because, whilst we've heard today that violence against women and girls is still a major problem right across society, in all parts of Wales and all types of domestic settings, we also see a rise in violence around that time of major sporting events, including of course the six nations rugby championship. Now, part of the solution to this has to be the high-profile support of our rugby institutions and our rugby clubs, including the Welsh Rugby Union, of course, but also clubs like the fantastic Ospreys, who've done promotions on this themselves—and they had a great result on the weekend, by the way, against Ulster, which we all commend—but all of our regional clubs, also our local clubs too, who have such a role to play and such an influence to make in championing the campaign against domestic violence and abuse. So, would he join me in calling for everyone to cheer on Wales on the weekend, when they've got a mountain to climb in Dublin, though we're used to scaling mountains, of course, in Wales, and calling on everyone in the rugby family to speak out against domestic violence and abuse?

Rwy'n falch iawn o glywed y Prif Weinidog yn rhoi clod i linell gymorth Byw Heb Ofn. Mae'n amserol oherwydd, er ein bod ni wedi clywed heddiw bod trais yn erbyn menywod a merched yn dal i fod yn broblem fawr ar draws cymdeithas gyfan, ym mhob rhan o Gymru ac ym mhob math o leoliad domestig, rydym ni hefyd yn gweld cynnydd mewn trais o gwmpas yr adeg honno o ddigwyddiadau chwaraeon mawr, gan gynnwys pencampwriaeth rygbi'r chwe gwlad wrth gwrs. Nawr, mae'n rhaid mai rhan o'r ateb i hyn yw cefnogaeth proffil uchel ein sefydliadau rygbi a'n clybiau rygbi, gan gynnwys Undeb Rygbi Cymru, wrth gwrs, ond hefyd clybiau fel y Gweilch gwych, sydd wedi cynnal ymgyrchoedd hyrwyddo ar hyn eu hunain—ac fe gawson nhw ganlyniad gwych dros y penwythnos, gyda llaw, yn erbyn Ulster, yr ydym ni i gyd yn ei gymeradwyo—ond ein holl glybiau rhanbarthol, a'n clybiau lleol hefyd, sydd â chymaint o ran i'w chwarae a chymaint o ddylanwad i'w gael o ran hyrwyddo'r ymgyrch yn erbyn trais a cham-drin domestig. Felly, a wnaiff ef ymuno â mi i alw ar bawb i gefnogi Cymru dros y penwythnos, lle mae ganddyn nhw fynydd i'w ddringo yn Nulyn, er ein bod ni wedi arfer â dringo mynyddoedd, wrth gwrs, yng Nghymru, a galw ar bawb yn y teulu rygbi i godi llais yn erbyn trais a cham-drin domestig?

13:40

Well, I thank Huw Irranca-Davies for that. Of course, those organisations that have such status in Welsh communities and in Welsh public life can do so much to encourage and persuade people to act in the ways that everyone in this Chamber would wish to see. We discussed the Welsh Rugby Union on the floor of the Senedd only a few weeks ago, and I am pleased to commend the work that the union is doing, it's promotion of the women's game, but also in the way that it can help to tackle attitudes that in the past may have gone unchallenged and today we know we have to confront in that direct way.

I'm very grateful for the help that the Welsh Government has received from sporting organisations in the Sound campaign, that campaign aimed at young men as they embark upon forming relationships in their own lives. We've had around 100 direct participants in the campaign—role models, people who speak out to others. In the first phase of the campaign, around 400,000 young people in Wales have been reached by the different ways in which that campaign aims to communicate the importance to young men, in particular, of having respectful relationships with others embedded in the way in which they themselves grow up. And as to the points that the Member has made about rugby clubs, and other sporting organisations as well that are of standing in those local communities, they can do a great deal to help.

Wel, diolch i Huw Irranca-Davies am hynna. Wrth gwrs, gall y sefydliadau hynny sydd â statws o'r fath yng nghymunedau Cymru ac ym mywyd cyhoeddus Cymru wneud cymaint i annog a pherswadio pobl i weithredu yn y ffyrdd y byddai pawb yn y Siambr hon yn dymuno eu gweld. Buom yn trafod Undeb Rygbi Cymru ar lawr y Senedd ddim ond ychydig wythnosau yn ôl, ac rwy'n falch o ganmol y gwaith y mae'r undeb yn ei wneud, ei waith yn hyrwyddo gêm y menywod, ond hefyd yn y ffordd y gall helpu i fynd i'r afael ag agweddau efallai na fyddai wedi cael eu herio yn y gorffennol a heddiw yr ydym ni'n gwybod bod yn rhaid i ni eu hwynebu yn y ffordd uniongyrchol honno.

Rwy'n ddiolchgar iawn am y cymorth y mae Llywodraeth Cymru wedi ei gael gan sefydliadau chwaraeon yn ymgyrch Iawn, yr ymgyrch honno wedi'i hanelu at ddynion ifanc wrth iddyn nhw ddechrau ffurfio perthnasoedd yn eu bywydau eu hunain. Rydym ni wedi cael tua 100 o gyfranogwyr uniongyrchol yn yr ymgyrch—esiamplau, pobl sy'n lleisio eu barn i bobl eraill. Yng ngham cyntaf yr ymgyrch, cyrhaeddwyd tua 400,000 o bobl ifanc yng Nghymru gan y gwahanol ffyrdd y mae'r ymgyrch honno yn ceisio cyfleu'r pwysigrwydd i ddynion ifanc, yn arbennig, o fod â pherthynas barchus ag eraill wedi'i ymwreiddio yn y ffordd y maen nhw eu hunain yn tyfu i fyny. Ac o ran y pwyntiau y mae'r Aelod wedi eu gwneud am glybiau rygbi, a sefydliadau chwaraeon eraill hefyd sydd â pharch yn y cymunedau lleol hynny, gallan nhw wneud llawer iawn i helpu.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.  

Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies. 

Thank you, Presiding Officer, and I draw Members' attention to my declaration of interests on the register. First Minister, yesterday, in your press conference, you alluded to the fact that, on the sustainable farming scheme, farmers just want to be able to do whatever they want with the money and not be held to account. Is that your understanding of the anger, the frustration and the deep, deep concern that farmers have around the SFS, because I know of no farmer who doesn't expect to be held to account for the money that they receive from the taxpayer in receipt of the goods that they provide in return for the actions they take on their farm? And, indeed, every survey indicates that, for every £1 spent by the taxpayer in support of the agriculture industry, between £7 and £9 is returned in public good.

Diolch, Llywydd, ac rwy'n tynnu sylw'r Aelodau at fy natganiad o fuddiannau ar y gofrestr. Prif Weinidog, ddoe, yn eich cynhadledd i'r wasg, fe wnaethoch chi gyfeirio at y ffaith bod ffermwyr, ar y cynllun ffermio cynaliadwy, eisiau gallu gwneud beth bynnag maen nhw ei eisiau gyda'r arian a pheidio â chael eu dwyn i gyfrif. Ai dyna'ch dealltwriaeth chi o'r dicter, y rhwystredigaeth a'r pryder dwfn iawn sydd gan ffermwyr ynghylch y Cynllun Ffermio Cynaliadwy, oherwydd nid wyf i'n gwybod am unrhyw ffermwr nad yw'n disgwyl cael ei ddwyn i gyfrif am yr arian y mae'n ei dderbyn gan y trethdalwr wrth dderbyn y nwyddau y mae'n eu darparu yn gyfnewid am y camau y mae'n ei gymryd ar ei fferm? Ac, yn wir, mae pob arolwg yn dangos, am bob £1 sy'n cael ei gwario gan y trethdalwr i gefnogi'r diwydiant amaeth, bod rhwng £7 a £9 yn cael ei ddychwelyd er budd y cyhoedd.

Well, Llywydd, the Welsh Government is committed to going on supporting farmers and the rural economy. It's why we have sustained the total amount that we put into the basic payment scheme in full here in Wales—an enormous contrast with the way farmers have been treated in England, of course. The point I made yesterday, and I make it again today, is that the public in Wales will go on investing in farming, and the public is entitled to see a return on that investment. That is what the sustainable farming scheme is all about. At the very top of the list is the investment that we will make in sustainable food production, but, alongside that, there are other things, very important things, that farmers do today that we want to go on rewarding them for doing in the future—all those environmental stewardship things, that, in an era of climate change, take on an even greater significance. So, there is a bargain here. That is the bargain that the sustainable farming scheme represents. It's why we've had a seven-year conversation with farmers in Wales about getting that bargain right. We're in the final days of the latest consultation, and I hope that as many people as possible will take part in it, so that we can get to a final scheme that continues to invest in the future of the countryside and our farming communities, and does so in a way that delivers the return on that investment to which the public is entitled to look.

Wel, Llywydd, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i barhau i gefnogi ffermwyr a'r economi wledig. Dyna pam rydym ni wedi cynnal y cyfanswm yr ydym ni'n ei gyfrannu at y cynllun taliadau sylfaenol yn llawn yma yng Nghymru—cyferbyniad enfawr â'r ffordd y mae ffermwyr wedi cael eu trin yn Lloegr, wrth gwrs. Y pwynt yr oeddwn i'n ei wneud ddoe, ac yn ei wneud eto heddiw, yw y bydd y cyhoedd yng Nghymru yn parhau i fuddsoddi mewn ffermio, ac mae gan y cyhoedd hawl i weld enillion o'r buddsoddiad hwnnw. Dyna hanfod y cynllun ffermio cynaliadwy. Ar frig uchaf y rhestr mae'r buddsoddiad y byddwn ni'n ei wneud mewn cynhyrchu bwyd cynaliadwy, ond, ochr yn ochr â hynny, mae pethau eraill, pethau pwysig iawn, y mae ffermwyr yn eu gwneud heddiw yr ydym ni eisiau parhau i'w gwobrwyo am eu gwneud yn y dyfodol—yr holl bethau stiwardiaeth amgylcheddol hynny, sydd, mewn oes o newid hinsawdd, yn fwy arwyddocaol fyth. Felly, mae bargen yma. Dyna'r fargen y mae'r cynllun ffermio cynaliadwy yn ei chynrychioli. Dyna pam rydym ni wedi cael sgwrs saith mlynedd gyda ffermwyr yng Nghymru ynglŷn â chael y fargen honno'n iawn. Rydym ni yn nyddiau olaf yr ymgynghoriad diweddaraf, ac rwy'n gobeithio y bydd cynifer o bobl â phosibl yn cymryd rhan ynddo, fel y gallwn ni gyrraedd cynllun terfynol sy'n parhau i fuddsoddi yn nyfodol cefn gwlad a'n cymunedau ffermio, ac sy'n gwneud hynny mewn ffordd sy'n sicrhau'r enillion o'r buddsoddiad hwnnw y mae gan y cyhoedd hawl i'w ddisgwyl.

13:45

I agree with you that the public are entitled, and that's why I used those important figures of the return for the investment that the taxpayer makes. But you did go on in that press conference to say that your understanding was, 'Just do whatever farmers think they would like to do with it'—'it' being the money that the taxpayer puts in to support agriculture. And it's a really tough sell, because your own analysis talks of 5,500 job losses, a reduction of 125,000 cattle, 800,000 sheep, and a £200 million loss in economic activity in the rural economy. Those aren't my figures; those are the figures that, obviously, the Government has put forward. 

When we talk of trying to have a sustainable farming scheme that provides food security, on those sorts of numbers, clearly there is little or no weighting for food security. How on earth can farmers have confidence in the Government's position when those numbers are attached to the briefing? Can you confirm today, First Minister, that food security is a vital ingredient of these consultations that you are having at the moment and, ultimately, that food security will have equal weighting with the critical environmental gains that we want to see farmers play a part in delivering to reach net zero by 2050?

Rwy'n cytuno â chi bod gan y cyhoedd hawl, a dyna pam y defnyddiais y ffigurau pwysig hynny o'r enillion o'r buddsoddiad y mae'r trethdalwr yn ei wneud. Ond fe aethoch chi ymlaen yn y gynhadledd i'r wasg honno i ddweud mai eich dealltwriaeth chi oedd, 'Gwnewch beth bynnag y mae ffermwyr yn meddwl y bydden nhw'n hoffi ei wneud ag ef'—ac 'ef' yw'r arian y mae'r trethdalwr yn ei gyfrannu i gefnogi amaethyddiaeth. Ac mae'n beth anodd iawn ei werthu, gan fod eich dadansoddiad eich hun yn sôn am golli 5,500 o swyddi, gostyngiad o 125,000 o wartheg, 800,000 o ddefaid, a cholled o £200 miliwn mewn gweithgarwch economaidd yn yr economi wledig. Nid fy ffigurau i yw'r rhain; dyna'r ffigurau y mae'r Llywodraeth, yn amlwg, wedi eu cyhoeddi. 

Pan fyddwn ni'n sôn am geisio cael cynllun ffermio cynaliadwy sy'n darparu diogeledd bwyd, ar y mathau hynny o rifau, mae'n amlwg mai ychydig neu ddim pwysoliad sydd ar gyfer diogeledd bwyd. Sut ar y ddaear all ffermwyr fod yn hyderus yn sefyllfa'r Llywodraeth pan fo'r rhifau hynny ynghlwm wrth y briff? A allwch gadarnhau heddiw, Prif Weinidog, bod diogeledd bwyd yn gynhwysyn hanfodol o'r ymgynghoriadau hyn yr ydych chi'n eu cael ar hyn o bryd ac, yn y pen draw, y bydd gan ddiogeledd bwyd yr un pwysoliad â'r enillion amgylcheddol hanfodol yr ydym ni eisiau gweld ffermwyr yn chwarae rhan yn eu sicrhau i gyrraedd sero net erbyn 2050?

First of all, to deal with the point the Member made about the financial analysis that was published, at least the Welsh Government has published a financial analysis. We learned today that the UK Government has refused to publish the financial analysis of its proposals for farming communities in England, whereas we have put those figures into the public domain. We put them into the public domain precisely in order to have an informed consultation, where we can agree proposals for the final sustainable farming scheme that will mitigate some of those risks that otherwise would have been there. Not only can I confirm to the leader of the opposition that sustainable farming is a vital ingredient in the SFS, it is the top ingredient. It is the first thing we say: that the sustainable farming scheme is designed to secure sustainable food production here in Wales. 

Yn gyntaf oll, i ymdrin â'r pwynt a wnaeth yr Aelod am y dadansoddiad ariannol a gyhoeddwyd, o leiaf mae Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi dadansoddiad ariannol. Fe wnaethom ni ddarganfod heddiw bod Llywodraeth y DU wedi gwrthod cyhoeddi dadansoddiad ariannol o'i chynigion ar gyfer cymunedau ffermio yn Lloegr, tra ein bod ni wedi cyhoeddi'r ffigurau hynny. Fe wnaethom ni eu cyhoeddi nhw am yr union reswm o gael ymgynghoriad cytbwys, lle gallwn gytuno ar gynigion ar gyfer y cynllun ffermio cynaliadwy terfynol a fydd yn lliniaru rhai o'r risgiau hynny a fyddai wedi bod yno fel arall. Nid yn unig y gallaf i gadarnhau wrth arweinydd yr wrthblaid bod ffermio cynaliadwy yn gynhwysyn hanfodol yn y cynllun ffermio cynaliadwy, dyma'r cynhwysyn pwysicaf. Dyna'r peth cyntaf yr ydym ni'n ei ddweud: bod y cynllun ffermio cynaliadwy wedi'i ddylunio i sicrhau cynhyrchiant bwyd cynaliadwy yma yng Nghymru.

When you look at the figures that I've put to you, First Minister, and in particular those critical job losses and economic output losses, it is difficult for any reasonable person to come to the conclusion that the SFS, as currently constructed, will deliver that sustainable farming offer from the Welsh Government or future Welsh Governments. So, I ask you again to confirm that food security is a vital part of the proposals and that you will make sure that food security has that equal weighting with the environmental gains that, ultimately, we all want to see, and that there will be a rethink on the 10 per cent compulsory tree cover that is a demand of the current proposals that are on the table. Because that SFS document that is brought forward will devalue farms, cost jobs and devastate the ability to deliver food that the nation requires for the future. 

Pan edrychwch chi ar y ffigurau yr wyf i wedi eu rhannu â chi, Prif Weinidog, ac yn enwedig y colledion swyddi hollbwysig a'r colledion allbwn economaidd hynny, mae'n anodd i unrhyw berson rhesymol ddod i'r casgliad y bydd y cynllun ffermio cynaliadwy, fel y mae wedi'i lunio ar hyn o bryd, yn darparu'r cynnig ffermio cynaliadwy hwnnw gan Lywodraeth Cymru neu Lywodraethau Cymru yn y dyfodol. Felly, gofynnaf eto i chi gadarnhau bod diogeledd bwyd yn rhan hanfodol o'r cynigion ac y byddwch chi'n gwneud yn siŵr bod diogeledd bwyd yn cael y pwysoliad cyfartal hwnnw â'r enillion amgylcheddol yr ydym ni i gyd, yn y pen draw, eisiau eu gweld, ac y bydd ailfeddwl am y gorchudd coed gorfodol o 10 y cant sy'n un o ofynion y cynigion presennol sydd ar y bwrdd. Oherwydd bydd y ddogfen cynllun ffermio cynaliadwy honno sy'n cael ei chyflwyno yn dibrisio ffermydd, yn arwain at golli swyddi ac yn chwalu'r gallu i ddarparu bwyd sydd ei angen ar y genedl ar gyfer y dyfodol.

I think it's important that I remind the leader of the opposition why we are in the position that we are in: it's because farmers in Wales took his advice and voted to leave the European Union. That's why that is—[Interruption.] Well, there we are. Believe me, we are in the position that we are in today because we have taken back control of farming support in Wales, as we were obliged to do. If farmers in Wales were still able to have access to the funds that were available through the European Union, they would be in a very different position than they are having heard and followed his advice. I've answered many of his questions already this afternoon; I won't go over that again.

As far as tree planting is concerned, hundreds and hundreds and hundreds of farms in Wales already have 10 per cent of their land under tree cover. Nobody is forced to plant trees in Wales; we were determined to offer farmers the first chance in Wales to grow the trees that we will need, because we will need thousands and thousands more trees in Wales in an era of climate change. We're committed to doing that and we're committed to offering farmers the first chance to do so. Where it is not possible, where, because of the topography of the land or other considerations, it isn't possible to reach 10 per cent, the Minister has already set out proposals so that farmers wouldn't be expected to reach that. Where farmers can, where it is reasonable to expect farmers to make a contribution to mitigating climate change, they will be rewarded for doing so in the sustainable farming scheme.

Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig fy mod i'n atgoffa arweinydd yr wrthblaid pam ein bod ni yn y sefyllfa yr ydym ni ynddi: mae oherwydd bod ffermwyr yng Nghymru wedi cymryd ei gyngor ac wedi pleidleisio i adael yr Undeb Ewropeaidd. Dyna pam mae hynny—[Torri ar draws.] Wel, dyna ni. Credwch chi fi, rydym ni yn y sefyllfa yr ydym ni ynddi heddiw oherwydd ein bod ni wedi cymryd rheolaeth yn ôl dros gymorth ffermio yng Nghymru, fel yr oedd yn rhaid i ni ei wneud. Pe bai ffermwyr yng Nghymru yn dal i allu cael mynediad at y cyllid a oedd ar gael drwy'r Undeb Ewropeaidd, bydden nhw mewn sefyllfa wahanol iawn nag y maen nhw ar ôl clywed a dilyn ei gyngor ef. Rwyf i wedi ateb llawer o'i gwestiynau eisoes y prynhawn yma; ni wnaf fynd dros hynny eto.

O ran plannu coed, mae gan gannoedd ar gannoedd ar gannoedd o ffermydd yng Nghymru 10 y cant o'u tir o dan orchudd coed eisoes. Nid oes neb yn cael eu gorfodi i blannu coed yng Nghymru; roeddem ni'n benderfynol o gynnig y cyfle cyntaf i ffermwyr yng Nghymru dyfu'r coed y bydd eu hangen arnom ni, gan y bydd angen miloedd ar filoedd yn fwy o goed arnom ni yng Nghymru mewn cyfnod o newid hinsawdd. Rydym ni wedi ymrwymo i wneud hynny ac rydym ni wedi ymrwymo i gynnig cyfle cyntaf i ffermwyr wneud hynny. Pan nad yw'n bosibl, pan, oherwydd topograffi'r tir neu ystyriaethau eraill, nad yw'n bosibl cyrraedd 10 y cant, mae'r Gweinidog eisoes wedi cyflwyno cynigion fel na fyddai disgwyl i ffermwyr gyrraedd hynny. Pan fo ffermwyr yn gallu, pan fo'n rhesymol disgwyl i ffermwyr wneud cyfraniad at liniaru newid hinsawdd, byddan nhw'n cael eu gwobrwyo am wneud hynny yn y cynllun ffermio cynaliadwy.

13:50

Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Plaid Cymru leader, Rhun ap Iorwerth.

Diolch, Llywydd. Last week came confirmation that the UK economy had entered recession. But it's not just the economy that's in reverse; the decline of vital industries in Wales and the communities that they sustain, whether that's agriculture, steel or hospitality, bears all the hallmarks of a social recession too. Steel is fighting for its life; the tractors, we know, are already on the roads; and the latest 'closed for business' sign is going up in yet another eatery in the First Minister's own constituency. I've stood here long enough now to know that the First Minister will lay blame at Westminster's door: 'It's lack of funding'. And, of course, Plaid Cymru has long argued that Wales is not funded fairly; we can certainly agree on that. But does the Labour Party agree—Keir Starmer's Labour Party? Does he agree that Wales is not fairly funded? And if he does, why isn't he still pledging to put that right, even on something as fundamentally unjust as the loss of billions of pounds of HS2 consequentials? And why is the First Minister failing to persuade him?

Diolch, Llywydd. Cafwyd cadarnhad yr wythnos diwethaf bod economi'r DU wedi mynd i ddirwasgiad. Ond nid yr economi yn unig sy'n mynd tua'n ôl; mae dirywiad diwydiannau hanfodol yng Nghymru a'r cymunedau y maen nhw'n eu cynnal, boed hynny'n amaeth, yn ddur neu'n lletygarwch, yn cynnwys holl nodweddion dirwasgiad cymdeithasol hefyd. Mae dur yn brwydro am ei fywyd; mae'r tractorau, rydym ni'n gwybod, eisoes ar y ffyrdd; ac mae'r arwydd 'ar gau ar gyfer busnes' diweddaraf yn cael ei godi mewn bwyty arall eto yn etholaeth y Prif Weinidog ei hun. Rwyf wedi sefyll yma yn ddigon hir nawr i wybod y bydd y Prif Weinidog yn neilltuo'r bai i San Steffan: 'Mae'n fater o ddiffyg cyllid'. Ac, wrth gwrs, mae Plaid Cymru wedi dadlau ers tro nad yw Cymru'n cael ei hariannu'n deg; gallwn gytuno ar hynny yn sicr. Ond a yw'r Blaid Lafur yn cytuno—Plaid Lafur Keir Starmer? A yw ef yn cytuno nad yw Cymru'n cael ei hariannu'n deg? Ac os ydyw, pam nad yw'n dal i addo i unioni hynny, hyd yn oed ar rywbeth mor sylfaenol anghyfiawn â cholli biliynau o bunnoedd o symiau canlyniadol HS2? A pham mae'r Prif Weinidog yn methu â'i berswadio?

We have this question week after week after week, in which the Member wants to ask questions of somebody who isn't in the Senedd about responsibilities that aren't exercised in the Senedd. I've said to him before that there's a place where he could ask those questions, and maybe he'd rather be there. Let him, just for a moment, ask me a question about what I'm responsible for and I'll do my best to give him an answer.

Rydym ni'n cael y cwestiwn hwn wythnos ar ôl wythnos ar ôl wythnos, lle mae'r Aelod eisiau gofyn cwestiynau i rywun nad yw yn y Senedd ynglŷn â chyfrifoldebau nad ydyn nhw'n cael eu harfer yn y Senedd. Rwyf i wedi dweud wrtho o'r blaen bod lle gallai e ofyn y cwestiynau hynny, ac efallai y byddai'n well ganddo fod yn y fan yna. Gadewch iddo, am eiliad, ofyn cwestiwn i mi am yr hyn yr wyf i'n gyfrifol amdano ac fe wnaf fy ngorau i roi ateb iddo.

I'll repeat the question. What is the First Minister doing to persuade the leader of the Labour Party to get to grips with fair funding for Wales? Plaid Cymru MPs will gladly hold Keir Starmer to account if Welsh Labour Ministers here are unwilling to.

The thing is that people want to know that Government is on their side. I think it's pretty clear that the Conservatives are on no-one's side but their own, and that is why I fully expect them to be thrown out of power this year. It is long, long overdue. But Plaid Cymru is ready to hold whoever is in power at Westminster to account. After the ousting of the Tories, people would then look to see if Labour is on their side. Of course, they're already doing that in Wales, and many have concluded that Labour is falling short here. And it's falling short in areas that you'd expect Labour, from their own rhetoric, to prioritise.

One of the cornerstones of the First Minister's manifesto for the Labour leadership was the promotion of equality through the real living wage, but I can tell him that two thirds of workers paid through the housing support grant, for example, are still paid less than the real living wage. Does the First Minister regret that, and when can we expect that to be put right?

Fe wnaf i ailadrodd y cwestiwn. Beth mae'r Prif Weinidog yn ei wneud i berswadio arweinydd y Blaid Lafur i fynd i'r afael â chyllid teg i Gymru? Bydd ASau Plaid Cymru yn falch o ddwyn Keir Starmer i gyfrif os yw Gweinidogion Llafur Cymru yma yn anfodlon gwneud hynny.

Y peth y mae pobl eisiau ei wybod yw bod y Llywodraeth ar eu hochr nhw. Rwy'n meddwl ei bod hi'n eithaf amlwg bod y Ceidwadwyr ar ochr neb ond eu hochr eu hunain, a dyna pam rwy'n llwyr ddisgwyl iddyn nhw gael eu taflu allan o rym eleni. Mae'n llawer iawn rhy hwyr. Ond mae Plaid Cymru yn barod i ddwyn pwy bynnag sydd mewn grym yn San Steffan i gyfrif. Ar ôl cael gwared ar y Torïaid, byddai pobl wedyn yn edrych i weld a yw Llafur ar eu hochr nhw. Wrth gwrs, maen nhw eisoes yn gwneud hynny yng Nghymru, ac mae llawer wedi dod i'r casgliad bod Llafur yn methu yma. Ac mae'n methu mewn meysydd y byddech chi'n disgwyl i Lafur, o'u rhethreg eu hunain, eu blaenoriaethu.

Un o gonglfeini maniffesto'r Prif Weinidog ar gyfer arweinyddiaeth Llafur oedd hyrwyddo cydraddoldeb drwy'r cyflog byw go iawn, ond gallaf ddweud wrtho fod dwy ran o dair o weithwyr sy'n cael eu talu drwy'r grant cymorth tai, er enghraifft, yn dal i gael eu talu llai na'r cyflog byw gwirioneddol. A yw'r Prif Weinidog yn gresynu hynny, a phryd allwn ni ddisgwyl i hynny gael ei gywiro?

Selective quotation from manifestos doesn't get us very far. I've looked at Labour's manifesto; it makes no reference at all to paying the real living wage in the context that he just described. What it does make a commitment to is paying the real living wage to social care workers here in Wales. That was the single most expensive commitment in our manifesto and money has been mobilised year after year to deliver it. I am glad, every year, that there is a growing number of real living wage employers here in Wales and more people benefiting from it. I hope that that number will go on growing in the future, and I hope there will be opportunities for people in the field to which he has referred. In order to do so, you have to have the funding available. Week after week, he asks me to find more money for this and more money for that, and no doubt he's about to ask me to find more money for another purpose again; what he never ever does is tell me where that money would come from.

Nid yw dyfynnu'n ddetholus o faniffestos yn ein cael ni'n bell iawn. Rwyf i wedi edrych ar faniffesto Llafur; nid yw'n gwneud unrhyw gyfeiriad o gwbl at dalu'r cyflog byw gwirioneddol yn y cyd-destun y mae newydd ei ddisgrifio. Yr hyn y mae'n ymrwymo iddo yw talu'r cyflog byw gwirioneddol i weithwyr gofal cymdeithasol yma yng Nghymru. Dyna oedd yr un ymrwymiad drytaf yn ein maniffesto ac mae arian wedi cael ei ddefnyddio flwyddyn ar ôl blwyddyn i'w gyflawni. Rwy'n falch, bob blwyddyn, bod nifer gynyddol o gyflogwyr cyflog byw gwirioneddol yma yng Nghymru a mwy o bobl yn elwa ohono. Rwy'n gobeithio y bydd y nifer honno yn parhau i dyfu yn y dyfodol, ac rwy'n gobeithio y bydd cyfleoedd i bobl yn y maes y mae wedi cyfeirio ato. Er mwyn gwneud hynny, mae'n rhaid i chi fod â'r cyllid ar gael. Wythnos ar ôl wythnos, mae'n gofyn i mi ddod o hyd i fwy o arian ar gyfer hyn a mwy o arian ar gyfer y llall, ac rwy'n siŵr ei fod ar fin gofyn i mi ddod o hyd i fwy o arian at ddiben arall eto; yr hyn nad yw byth yn ei wneud yw dweud wrthyf i o ble y byddai'r arian hwnnw'n dod.

I'm very surprised, I must say, that the First Minister doesn't seem to regret that those working on housing support grant projects aren't paid the real living wage. Maybe I misunderstood what Labour had promised. There's certainly a possibility of overpromising going on, but we can certainly see plenty of signs of underdelivery.

This Labour Government is failing to meet its own key performance indicators on many topics. That doesn't help when Government then sets KPIs for others to meet that are not only difficult to meet but could be detrimental to their well-being, and that's how the agriculture sector feels right now: a top-down Welsh Government telling them how to farm whilst being out of tune with what it takes to ensure productive and environmentally friendly agriculture, which is what the sector strives for.

Yesterday, we heard the First Minister telling farmers on one hand that their voice will shape the sustainable farming scheme and on the other that it's not up to them how the scheme works. Whether it's steel, whether it's hospitality or retail or it's agriculture, surely the role of the Welsh Government is to be leading a partnership, championing Welsh workers, working with them. Does the First Minister agree that if they're to show that they are on people's side, the emphasis has to be on the listening and not on the lecturing?

Rwy'n synnu'n fawr, mae'n rhaid dweud, nad yw'n ymddangos bod y Prif Weinidog yn gresynu nad yw'r rhai sy'n gweithio ar brosiectau grant cymorth tai yn cael eu talu'r cyflog byw gwirioneddol. Efallai fy mod i wedi camddeall yr hyn yr oedd Llafur wedi ei addo. Yn sicr, mae posibilrwydd o or-addo yn digwydd, ond gallwn yn sicr weld digon o arwyddion o dangyflawni.

Mae'r Llywodraeth Lafur hon yn methu â bodloni ei dangosyddion perfformiad allweddol ei hun ar lawer o bynciau. Nid yw hynny'n helpu pan fo'r Llywodraeth wedyn yn gosod dangosyddion perfformiad allweddol i eraill eu bodloni sydd nid yn unig yn anodd eu bodloni ond a allai fod yn niweidiol i'w llesiant, a dyna sut mae'r sector amaeth yn teimlo ar hyn o bryd: Llywodraeth Cymru o'r brig i lawr yn dweud wrthyn nhw sut i ffermio tra'u bod yn meddu ar gamddealltwriaeth o'r hyn sydd ei angen i sicrhau amaethyddiaeth gynhyrchiol ac ystyriol o'r amgylchedd, sef yr hyn y mae'r sector yn ymdrechu i'w gyflawni.

Ddoe, clywsom y Prif Weinidog yn dweud wrth ffermwyr ar y naill law y bydd eu llais yn llunio'r cynllun ffermio cynaliadwy ac ar y llaw arall nad nhw sydd i benderfynu sut mae'r cynllun yn gweithio. Pa un a yw'n ddur, pa un a yw'n lletygarwch neu'n fanwerthu neu'n amaethyddiaeth, siawns mai swyddogaeth Llywodraeth Cymru yw arwain partneriaeth, gan hyrwyddo gweithwyr Cymru, gweithio gyda nhw. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno, os ydyn nhw'n mynd i ddangos eu bod nhw ar ochr pobl, bod yn rhaid i'r pwyslais fod ar y gwrando ac nid ar y darlithio?

13:55

I've heard three lectures this afternoon from the Member purporting to be questions. I am very grateful to the over 3,000 farmers who have taken part in the 10 consultation events that we have held on the latest proposals in just the last few weeks. I know there will be hundreds of others who have taken part in conversations through the farming unions. We are absolutely committed to that way of co-producing with the farming sector a way in which the very large sum of money that we are committed to sustain for the support of the agricultural community goes on being made available to them. The Minister is in continuous conversation with farming interests. I will meet others with her next week for this purpose. The reason we do it is because of our commitment to that sector and to devising here in Wales a way of rewarding farmers for the work that they do that is recognised by the rest of the Welsh public as vital to our collective futures.

Rwyf i wedi clywed tair darlith y prynhawn yma gan yr Aelod yn honni eu bod nhw'n gwestiynau. Rwy'n ddiolchgar iawn i'r dros 3,000 o ffermwyr sydd wedi cymryd rhan yn y 10 digwyddiad ymgynghori yr ydym ni wedi eu cynnal ar y cynigion diweddaraf yn ystod yr ychydig wythnosau diwethaf yn unig. Rwy'n gwybod y bydd cannoedd o bobl eraill wedi cymryd rhan mewn sgyrsiau drwy'r undebau ffermio. Rydym ni wedi ymrwymo'n llwyr i'r ffordd honno o gyd-gynhyrchu gyda'r sector ffermio mewn ffordd lle mae'r swm mawr iawn o arian yr ydym ni wedi ymrwymo i'w gynnal ar gyfer cynorthwyo'r gymuned amaethyddol yn parhau i fod ar gael iddyn nhw. Mae'r Gweinidog mewn trafodaeth barhaus gyda buddiannau ffermio. Byddaf yn cyfarfod â phobl eraill yr wythnos nesaf at y diben hwn. Y rheswm pam rydym ni'n ei wneud yw oherwydd ein hymrwymiad i'r sector hwnnw ac i ddyfeisio yma yng Nghymru ffordd o wobrwyo ffermwyr am y gwaith y maen nhw'n ei wneud sy'n cael ei gydnabod gan weddill y cyhoedd yng Nghymru fel gwaith sy'n hanfodol ar gyfer ein dyfodol cyfunol.

Safleoedd Gwenwynig
Toxic Sites

3. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag awdurdodau lleol i sicrhau diogelwch safleoedd gwenwynig yn y de-ddwyrain? OQ60715

3. How is the Welsh Government working with local authorities to ensure the safety of toxic sites in the south-east? OQ60715

The legislation that deals with safety at such sites in Wales is set by the Senedd. The Welsh Government provides statutory guidance to assist local authorities in the discharge of their responsibilities. Further assistance is available through Public Health Wales and Natural Resources Wales.

Mae'r ddeddfwriaeth sy'n ymdrin â diogelwch ar safleoedd o'r fath yng Nghymru yn cael ei gosod gan y Senedd. Mae Llywodraeth Cymru yn darparu canllawiau statudol i gynorthwyo awdurdodau lleol i gyflawni eu cyfrifoldebau. Mae cymorth pellach ar gael drwy Iechyd Cyhoeddus Cymru a Cyfoeth Naturiol Cymru.

Diolch am yr ateb yna.

Thank you for that answer.

As with the map of category C and D coal tips in Wales, people also have the right to know the location of historic toxic sites. Unfortunately, there are many toxic sites throughout our country as a result of our industrial heritage and multinational corporations using us as a dumping ground for all sorts of nasty chemicals. These corporations may have long since disappeared from our communities, but the legacy of their work lingers on with polluted watercourses. Has this Government considered publishing a map of toxic sites throughout Wales to better inform the public of the dangers that may exist in their community, and when will we also get a taskforce dedicated to pulling together all the relevant agencies pursuing polluters and dealing with the legacy they have left behind?

Yn yr un modd â'r map o domenni glo categori C a D yng Nghymru, mae gan bobl yr hawl hefyd i gael gwybod lleoliad safleoedd gwenwynig hanesyddol. Yn anffodus, mae llawer o safleoedd gwenwynig ledled ein gwlad o ganlyniad i'n treftadaeth ddiwydiannol a chorfforaethau rhyngwladol yn ein defnyddio ni fel man dadlwytho ar gyfer pob math o gemegau annymunol. Efallai fod y corfforaethau hyn wedi hen ddiflannu o'n cymunedau, ond mae etifeddiaeth eu gwaith yn parhau gyda chyrsiau dŵr llygredig. A yw'r Llywodraeth hon wedi ystyried cyhoeddi map o safleoedd gwenwynig ledled Cymru i hysbysu'r cyhoedd yn well am y peryglon a allai fodoli yn eu cymuned, a phryd y byddwn ni hefyd yn cael tasglu sy'n ymroddedig i dynnu'r holl asiantaethau perthnasol sy'n mynd ar drywydd llygryddion at ei gilydd ac ymdrin â'r etifeddiaeth y maen nhw wedi ei gadael ar eu holau?

I thank the Member for that important question. He is right, of course, that the landscape of Wales is scattered with examples of the legacy of events that happened many, many years ago. The current system is that it is a responsibility of a local authority. They have a primary duty in this area to identify contaminated land in their area. But the work that the Minister is doing on the disused mines Bill is being designed with the possibility of extending the scope of the arrangements we will set up in the first instance in order to be able to take account of other forms of industrial legacy in the future. I hope that when the Bill comes in front of the Senedd, the Member will see that. While it begins with, as he said, the legacy of mining in Wales, there are other legacy issues that the structure that will be established could be used to respond to in the future, and that would allow us, for example, to take into account the metal mining remediation programme that we have here in Wales, where there is international interest in the way in which we have been able to extend the scope of our remediation programme. So, there isn't going to be a swift route to the sort of register that the Member suggests, but there is a potential route that will come in front of the Senedd later this year, and I'm sure Members who represent areas where these legacy issues are very prominent will want to take a close interest in the passage of that Bill.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn pwysig yna. Mae'n iawn, wrth gwrs, bod tirwedd Cymru wedi'i wasgaru gydag enghreifftiau o etifeddiaeth pethau a ddigwyddodd flynyddoedd maith yn ôl. Y system bresennol yw mai cyfrifoldeb awdurdod lleol yw hyn. Mae ganddyn nhw ddyletswydd sylfaenol yn y maes hwn i nodi tir halogedig yn eu hardal. Ond mae'r gwaith y mae'r Gweinidog yn ei wneud ar y Bil mwyngloddiau segur yn cael ei ddylunio gyda'r posibilrwydd o ymestyn cwmpas y trefniadau y byddwn ni'n eu sefydlu yn y lle cyntaf er mwyn gallu cymryd mathau eraill o etifeddiaeth ddiwydiannol i ystyriaeth yn y dyfodol. Rwy'n gobeithio, pan ddaw'r Bil gerbron y Senedd, y bydd yr Aelod yn gweld hynny. Er ei fod yn dechrau, fel y dywedodd, gydag etifeddiaeth mwyngloddio yng Nghymru, ceir materion etifeddiaeth eraill y gellid defnyddio'r strwythur a fydd yn cael ei sefydlu i ymateb iddyn nhw yn y dyfodol, a byddai hynny'n caniatáu i ni, er enghraifft, gymryd i ystyriaeth y rhaglen adfer mwyngloddio metel sydd gennym ni yma yng Nghymru, lle ceir diddordeb rhyngwladol yn y ffordd yr ydym ni wedi gallu ymestyn cwmpas ein rhaglen adfer. Felly, ni fydd llwybr cyflym i'r math o gofrestr y mae'r Aelod yn ei hawgrymu, ond mae llwybr posibl a fydd yn dod gerbron y Senedd yn ddiweddarach eleni, ac rwy'n siŵr y bydd yr Aelodau sy'n cynrychioli ardaloedd lle mae'r materion etifeddiaeth hyn yn flaenllaw iawn eisiau cymryd diddordeb agos yn hynt y Bil hwnnw.

14:00

I too share the concerns of the fellow Member for South Wales East and, for example, on the proposal to reclaim the Bedwas coal tips, which has been met with a lot of concern by constituents in my region. Although the Welsh Government has claimed the tips are not necessarily unsafe, there is a risk, of course, as you know, of run off of water that could result in an incident.

But I'd like to make the First Minister aware of the Tŷ Llwyd quarry in Ynysddu near Caerphilly, which was found to have had toxic chemicals in the water leaking from the landfill into a woodland used by children and dog walkers last year. My constituents in the area still believe that the area is still contaminated and have voiced their concerns over the health and safety risk associated with this site. The drainage system currently that is there is inadequate, and contaminated liquid is still a prevalent issue. In 2011 Monsanto agreed to help clean up the quarry, yet 13 years later, my constituents are still having to deal with that fallout. So, First Minister, how is the Welsh Government working with Natural Resources Wales to deal with this issue and clean up the quarry once and for all? Thank you.

Rwyf innau hefyd yn rhannu pryderon y cyd-Aelod dros Ddwyrain De Cymru ac, er enghraifft, ar y cynnig i adennill tomenni glo Bedwas, sydd wedi bod yn destun llawer o bryder ymhlith etholwyr yn fy rhanbarth i. Er bod Llywodraeth Cymru wedi honni nad yw'r tomenni o reidrwydd yn beryglus, mae risg, wrth gwrs, fel y gwyddoch chi, o ddŵr ffo a allai arwain at ddigwyddiad.

Ond hoffwn wneud y Prif Weinidog yn ymwybodol o chwarel Tŷ Llwyd yn Ynys-ddu ger Caerffili, lle canfuwyd fod cemegau gwenwynig yn y dŵr yn gollwng o'r safle tirlenwi i goetir a ddefnyddir gan blant a cherddwyr cŵn y llynedd. Mae fy etholwyr yn yr ardal yn dal i gredu bod yr ardal wedi'i halogi ac wedi lleisio eu pryderon ynghylch y risg iechyd a diogelwch sy'n gysylltiedig â'r safle hwn. Mae'r system ddraenio sydd yno ar hyn o bryd yn annigonol, ac mae hylif halogedig yn dal i fod yn broblem gyffredin. Yn 2011, cytunodd Monsanto i helpu i lanhau'r chwarel, ac eto 13 mlynedd yn ddiweddarach, mae fy etholwyr yn dal i orfod ymdrin â'r canlyniadau hynny. Felly, Prif Weinidog, sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Cyfoeth Naturiol Cymru i ymdrin â'r mater hwn a glanhau'r chwarel unwaith ac am byth? Diolch.

Well, Llywydd, I thank the Member for that important question. Just to be clear that, based on current information, the regulators do not currently consider there is a risk to public health at Tŷ Llwyd, but the local authority—who, let's remember, themselves identified this quarry as a cause of concern back in the 1990s—has commissioned Arcadis to do an options appraisal to look at better ways in future in which leachate from the site can be managed. In an era of climate change—we've talked about that this afternoon already—severe weather events, including concentrated rainfall, has rendered the challenge at that site more significant than it would have been in the past. Now, I understand that the consultants have now narrowed the scope of their work down to four options for future management of the site, that that report has now been presented to the local authority, but, together with Natural Resources Wales, there is a monitoring programme going on over this winter to look at ground and surface water, which will help to further refine those options. Now, when those options are refined, I imagine myself that it will lead to the council needing to apply for an environmental permit for the way in which the site is managed in future. I would anticipate that there will be stringent conditions attached to that permit to make sure that local residents can have confidence that there isn't leachate from that site that would cause environmental and public health damage.

Wel, Llywydd, diolch i'r Aelod am y cwestiwn pwysig yna. Dim ond i fod yn eglur, yn seiliedig ar wybodaeth gyfredol, nad yw'r rheoleiddwyr yn ystyried bod risg i iechyd y cyhoedd yn Nhŷ Llwyd ar hyn o bryd, ond mae'r awdurdod lleol—a wnaeth, gadewch i ni gofio, nodi'r chwarel hon eu hunain fel testun pryder yn ôl yn y 1990au—wedi comisiynu Arcadis i gynnal arfarniad o opsiynau i edrych ar ffyrdd gwell yn y dyfodol y gellir rheoli trwytholch o'r safle. Mewn oes o newid hinsawdd—rydym ni wedi sôn am hynny y prynhawn yma eisoes—mae digwyddiadau tywydd difrifol, gan gynnwys glaw dwys, wedi gwneud yr her ar y safle hwnnw yn fwy sylweddol nag y byddai wedi bod yn y gorffennol. Nawr, rwy'n deall bod yr ymgynghorwyr bellach wedi culhau cwmpas eu gwaith i lawr i bedwar opsiwn ar gyfer rheoli'r safle yn y dyfodol, bod yr adroddiad hwnnw bellach wedi cael ei gyflwyno i'r awdurdod lleol, ond, ynghyd â Cyfoeth Naturiol Cymru, mae rhaglen fonitro yn cael ei chynnal dros y gaeaf hwn i edrych ar ddŵr daear a dŵr wyneb, a fydd yn helpu i fireinio'r opsiynau hynny ymhellach. Nawr, pan fydd yr opsiynau hynny'n cael eu mireinio, rwy'n dychmygu fy hun y bydd yn arwain i'r cyngor fod angen gwneud cais am drwydded amgylcheddol ar gyfer y ffordd y caiff y safle ei reoli yn y dyfodol. Byddwn yn rhagweld y bydd amodau llym ynghlwm wrth y drwydded honno i wneud yn siŵr y gall trigolion lleol fod yn hyderus nad oes unrhyw drwytholch o'r safle hwnnw a fyddai'n achosi niwed i'r amgylchedd ac i iechyd y cyhoedd.

Bedwas tip has already been mentioned, and it is a legacy of our coal mining heritage. There is a company that is interested in remediating Bedwas tip at no cost to the public purse, and when you're talking of upwards of £30 million, that's a significant offer to be considered. There has been, unfortunately, some opposition councillors spreading, through leaflets, some direct untruths about the project. I think we need to keep an open mind about what the project will entail. We need to make sure that the proper processes are followed to ensure that the public have their say. Would the First Minister therefore support that and agree that, in order for this kind of remediation project to be considered, we have to keep an open mind about how successful it can be?

Soniwyd am domen Bedwas eisoes, ac mae'n etifeddiaeth o'n treftadaeth lofaol. Ceir cwmni sydd â diddordeb mewn adfer tomen Bedwas heb unrhyw gost i bwrs y wlad, a phan ydych chi'n sôn am fwy na £30 miliwn, mae hwnnw'n gynnig sylweddol i'w ystyried. Yn anffodus, mae rhai o gynghorwyr yr wrthblaid wedi bod yn lledaenu, trwy daflenni, rhai anwireddau uniongyrchol am y prosiect. Rwy'n credu bod angen i ni gadw meddwl agored am yr hyn y bydd y prosiect yn ei olygu. Mae angen i ni wneud yn siŵr bod y prosesau priodol yn cael eu dilyn i sicrhau bod y cyhoedd yn cael lleisio eu barn. A wnaiff y Prif Weinidog gefnogi hynny felly a chytuno, i'r math hwn o brosiect adfer gael ei ystyried, bod yn rhaid i ni gadw meddwl agored am ba mor llwyddiannus y gall fod?

I thank Hefin David for that, Llywydd. Laura Anne Jones mentioned the Bedwas tips, and there are three disused category D coal tips above Bedwas, and we know that, thinking of the question I was asked originally by Peredur Owen Griffiths, because the Welsh Government has put that information into the public domain. Now, my understanding is that the company proposing a different future for those tips is currently in the pre-planning application phase. I was very pleased to see that there's an exhibition at Bedwas today and Cwmfelinfach tomorrow of the proposals that they are bringing forward. They will then have to come forward with a full planning application, and at that point, if there are concerns by local residents, they will be able to be voiced and they will be able to be considered in that orderly way, rules-based way, that the planning system allows, and then the merits and the demerits, if there are any, of the proposal, can be properly investigated and reported upon.

Diolch i Hefin David am hynna, Llywydd. Soniodd Laura Anne Jones am domenni Bedwas, ac mae tair tomen lo categori D segur uwchben Bedwas, ac rydym ni'n gwybod hynny, wrth feddwl am y cwestiwn a ofynnwyd i mi yn wreiddiol gan Peredur Owen Griffiths, gan fod Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi'r wybodaeth honno. Nawr, fy nealltwriaeth i yw bod y cwmni sy'n cynnig gwahanol ddyfodol i'r tomenni hynny ar y cam cyn gwneud cais cynllunio ar hyn o bryd. Roeddwn i'n falch iawn o weld bod arddangosfa ym Medwas heddiw ac yng Nghwmfelinfach yfory o'r cynigion y maen nhw'n eu cyflwyno. Yna, bydd yn rhaid iddyn nhw gyflwyno cais cynllunio llawn, ac ar yr adeg honno, os oes pryderon gan drigolion lleol, byddan nhw'n gallu cael eu lleisio a byddan nhw'n gallu cael eu hystyried yn y ffordd drefnus, seiliedig ar reolau honno, y mae'r system gynllunio yn ei chaniatáu, ac yna gellir ymchwilio ac adrodd yn briodol ar rinweddau ac anfanteision, os oes rhai, y cynnig.

14:05
Ffordd Blaenau'r Cymoedd
The Heads of the Valleys Road

4. A wnaiff y Prif Weinidog roi diweddariad ar ddeuoli adrannau 5 a 6 ffordd yr A465 Blaenau'r Cymoedd? OQ60716

4. Will the First Minister provide an update on the dualling of sections 5 and 6 of the A465 Heads of the Valleys road? OQ60716

I thank Vikki Howells for that, Llywydd. Work on dualling sections 5 and 6 of the Heads of the Valleys road is currently three years into its construction period. Despite the project starting during the height of the COVID pandemic, good progress has been maintained and the scheduled and anticipated completion is due in the summer of 2025.

Diolch i Vikki Howells am hynna, Llywydd. Mae'r gwaith o ddeuoli adrannau 5 a 6 ffordd Blaenau'r Cymoedd dair blynedd i mewn i'w gyfnod adeiladu ar hyn o bryd. Er i'r prosiect gychwyn yn ystod anterth pandemig COVID, cynhaliwyd cynnydd da a disgwylir i'r cwblhad a drefnwyd ac a ragwelir ddigwydd yn ystod haf 2025.

First Minister, it was a pleasure to visit with you and Dawn Bowden to see the ongoing construction works on sections 5 and 6 of the Heads of the Valleys road last week. I'm sure, like me, you'd want to thank Future Valleys Construction and their partners for hosting us and giving us a very informative tour. It was good to hear about the economic, environmental and community benefits that the project is already delivering, but how is Welsh Government working to ensure that these approaches are embedded to deliver lasting improvements for the Cynon Valley and the surrounding areas?

Prif Weinidog, roedd yn bleser ymweld gyda chi a Dawn Bowden i weld y gwaith adeiladu parhaus ar adrannau 5 a 6 ffordd Blaenau'r Cymoedd yr wythnos diwethaf. Rwy'n siŵr, fel fi, yr hoffech chi ddiolch i Future Valleys Construction a'u partneriaid am ein croesawu a rhoi taith addysgiadol iawn i ni. Roedd yn braf clywed am y manteision economaidd, amgylcheddol a chymunedol y mae'r prosiect eisoes yn eu darparu, ond sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i sicrhau bod y dulliau hyn yn cael eu hymwreiddio i gyflawni gwelliannau parhaol i Gwm Cynon a'r ardaloedd cyfagos?

Well, I thank Vikki Howells for that and for the invitation she made on the floor of the Senedd to make that visit, which I thoroughly enjoyed, together with the Member for Merthyr Tydfil and Rhymney. It followed an earlier visit that I'd made with Alun Davies to a different part of the road, and while we made our visit, it was the words that the Member for Blaenau Gwent often uses on the floor of the Senedd that were in my mind, that this is much more than a road, it is a series of really important economic opportunities for people who live in this part of Wales.

And the benefits that we saw in front of us last week, I think, absolutely are benefits that will last into the future: those active travel measures that will now be planned, the cycle routes that we saw, the separation of pedestrians from traffic, the fact that 120,000 trees will be planted as part of the work on sections 5 and 6. We were told about the 8,000 plants that were being specially brought on in order to safeguard the future of the marsh fritillary butterfly, as well as everything else we saw to make sure that biodiversity and lapwings and bats and dormice, and all the other things that are there now, will be there guaranteed for the future. And that's without all the investment that will last into the future: £105 million in the supply chain as a result of the work on the Heads of the Valleys road. Those will be companies that will be there to thrive into the future.

And to go back to the very first question I was asked this afternoon, we heard about and met apprentices, people who will have learned their skills over the decade of investment that this Welsh Government has made in that road, and we met and heard of people who started as level 2 apprentices in the early stage and who are now in charge of some very important parts of this construction. So, I think there will be a whole series of economic and environmental legacies that this scheme will provide for those communities well into the future.

Wel, diolch i Vikki Howells am hynny ac am y gwahoddiad a wnaeth ar lawr y Senedd i wneud yr ymweliad hwnnw, y gwnes i ei fwynhau yn fawr, ynghyd â'r Aelod dros Ferthyr Tudful a Rhymni. Roedd yn dilyn ymweliad cynharach yr oeddwn i wedi ei wneud gydag Alun Davies â gwahanol ran o'r ffordd, a thra roedden ni'n gwneud ein hymweliad, y geiriau y mae'r Aelod dros Flaenau Gwent yn aml yn eu defnyddio ar lawr y Senedd a oedd yn fy meddwl, bod hon yn llawer mwy na ffordd, mae'n gyfres o gyfleoedd economaidd pwysig iawn i bobl sy'n byw yn y rhan hon o Gymru.

Ac mae'r manteision a welsom o'n blaenau yr wythnos diwethaf, rwy'n credu, yn sicr yn fanteision a fydd yn para i'r dyfodol: y mesurau teithio llesol hynny a fydd yn cael eu cynllunio nawr, y llwybrau beicio a welsom ni, gwahanu cerddwyr oddi wrth draffig, y ffaith y bydd 120,000 o goed yn cael eu plannu yn rhan o'r gwaith ar adrannau 5 a 6. Dywedwyd wrthym ni am yr 8,000 o blanhigion a oedd yn cael eu cyflwyno yn arbennig er mwyn diogelu dyfodol glöyn byw britheg y gors, yn ogystal â phopeth arall a welsom i wneud yn siŵr y bydd bioamrywiaeth a chornchwiglod ac ystlumod a phathewod, a'r holl bethau eraill sydd yno nawr, yn cael eu sicrhau ar gyfer y dyfodol. Ac mae hynny heb yr holl fuddsoddiad a fydd yn para i'r dyfodol: £105 miliwn yn y gadwyn gyflenwi o ganlyniad i'r gwaith ar ffordd Blaenau'r Cymoedd. Bydd y rheini'n gwmnïau a fydd yno i ffynnu i'r dyfodol.

Ac i ddychwelyd at y cwestiwn cyntaf un a ofynnwyd i mi y prynhawn yma, clywsom gan brentisiaid a chyfarfod â nhw, pobl a fydd wedi dysgu eu sgiliau dros y degawd o fuddsoddiad y mae'r Llywodraeth Cymru hon wedi ei wneud yn y ffordd honno, ac fe wnaethom ni gyfarfod a chlywed am bobl a ddechreuodd fel prentisiaid lefel 2 yn y cyfnod cynnar ac sydd bellach yn gyfrifol am rai rhannau pwysig iawn o'r gwaith adeiladu hwn. Felly, rwy'n credu y bydd cyfres gyfan o etifeddiaethau economaidd ac amgylcheddol y bydd y cynllun hwn yn eu darparu ar gyfer y cymunedau hynny ymhell i'r dyfodol.

First Minister, you and I both know that I'm a huge supporter of having a strong transport infrastructure across Wales. However, in this instance, your Government has not failed to surprise me. On the one hand, the Welsh Government says that there's a climate emergency and bans all major road building as part of its anti-motorist agenda—[Interruption.]—and on the other hand, we see you, the deputy tourism Minister and Vikki Howells all smiling and posing at the Heads of the Valleys for a photo op, which you just mentioned—

Prif Weinidog, rydych chi a minnau'n gwybod fy mod i'n gefnogwr enfawr o gael seilwaith trafnidiaeth cryf ledled Cymru. Fodd bynnag, yn yr achos hwn, nid yw eich Llywodraeth wedi methu â fy synnu. Ar y naill law, mae Llywodraeth Cymru yn dweud bod argyfwng hinsawdd ac yn gwahardd yr holl waith adeiladu ffyrdd mawr yn rhan o'i hagenda gwrth-fodurwyr—[Torri ar draws.]—ac ar y llaw arall, rydym ni'n eich gweld chi, y dirprwy Weinidog twristiaeth a Vikki Howells i gyd yn gwenu ac tynnu ystumiau ym Mlaenau'r Cymoedd ar gyfer lluniau, yr ydych chi newydd sôn amdanyn nhw—

14:10

I can't hear the Member, sorry, and I'm not sure whether the First Minister can, so can the Member be heard in some silence, please?

Allaf i ddim clywed yr Aelod, mae'n ddrwg gen i, ac nid wyf i'n siŵr a all y Prif Weinidog, felly a oes modd clywed yr Aelod mewn ychydig o ddistawrwydd, os gwelwch yn dda?

Thank you so much. Now, I must say, First Minister, I am personally really, really glad to see this anti-road building Government finally recognise the benefits of investing in these really important infrastructure projects—I truly am. However, I'm not sure the fact that this scheme, which is seriously over budget and massively behind schedule, is something to celebrate. So, First Minister, given that you're hailing the Heads of the Valleys road as a success story, can the people of Wales now expect to see this Government start building other important road infrastructures now as well? Thank you.

Diolch o galon. Nawr, mae'n rhaid i mi ddweud, Prif Weinidog, rwyf i'n bersonol yn falch dros ben o weld y Llywodraeth gwrth-adeiladu ffyrdd hon yn cydnabod manteision buddsoddi yn y prosiectau seilwaith pwysig iawn hyn o'r diwedd—ydw yn wirioneddol. Fodd bynnag, nid wyf i'n siŵr bod y ffaith bod y cynllun hwn, sy'n ddifrifol dros ei gyllideb ac y tu ôl i'r amserlen yn enfawr, yn rhywbeth i'w ddathlu. Felly, Prif Weinidog, o gofio eich bod chi'n galw ffordd Blaenau'r Cymoedd yn llwyddiant, a all pobl Cymru ddisgwyl bellach gweld y Llywodraeth hon yn dechrau adeiladu seilweithiau ffyrdd pwysig eraill nawr hefyd? Diolch.

Well, it is a shame, Llywydd, that the Member's welcome for the scheme is shrouded in such a mist of misinformation. She's entirely wrong about the Government's approach to road building. She's entirely wrong about sections 5 and 6, which is being constructed under the mutual investment model, where the risks of cost overrun do not lie with the Government at all; they are entirely in the hands of the construction company, who has been contracted to build that part of the road. So, she can be sure that her concerns are ill-founded, and in future she will be able to celebrate the success of the road without surrounding it with a set of entirely erroneous anxieties.

Wel, mae'n drueni, Llywydd, bod croeso yr Aelod i'r cynllun wedi'i orchuddio mewn niwl o gamwybodaeth o'r fath. Mae hi'n hollol anghywir ynglŷn ag agwedd y Llywodraeth at adeiladu ffyrdd. Mae hi'n hollol anghywir am adrannau 5 a 6, sy'n cael eu hadeiladu o dan y model buddsoddi cydfuddiannol, lle nad yw'r risgiau o gostau yn mynd yn rhy uchel yn gyfrifoldeb i'r Llywodraeth o gwbl; maen nhw'n llwyr yn nwylo'r cwmni adeiladu, sydd wedi cael ei gontractio i adeiladu'r rhan honno o'r ffordd. Felly, gall fod yn sicr bod ei phryderon yn ddi-sail ac yn y dyfodol bydd yn gallu dathlu llwyddiant y ffordd heb ei amgylchynu â chyfres o ofidion cwbl wallus.

Y Cynllun Ffermio Cynaliadwy
The Sustainable Farming Scheme

5. A yw Llywodraeth Cymru wedi cynnal asesiad effaith diweddar ar y cynllun ffermio cynaliadwy? OQ60712

5. Has the Welsh Government done an up-to-date impact assessment on the sustainable farming scheme? OQ60712

Llywydd, an integrated impact assessment was published on 14 December last year, as part of the current sustainable farming scheme consultation. An updated assessment, together with supporting evidence, will be published before any final decisions are made.

Llywydd, cyhoeddwyd asesiad effaith integredig ar 14 Rhagfyr y llynedd, yn rhan o'r ymgynghoriad presennol ar y cynllun ffermio cynaliadwy. Bydd asesiad wedi'i ddiweddaru, ynghyd â thystiolaeth ategol, yn cael ei gyhoeddi cyn gwneud unrhyw benderfyniadau terfynol.

Thank you for your answer, First Minister, and I should hope that you will do an updated impact assessment as soon as possible.

Over the last week I've visited farms, livestock markets, agricultural suppliers, and I attended the YFC drama finals in Radnor. All the people that I spoke to are worried, they're scared and they're angry because of the uncertainty around their futures. Rural mental health charities are also being inundated with calls from people who need help and support due to the huge pressures they are currently under because of unrelenting form filling, TB and a Government here that seems to ignore their concerns.

First Minister, so with the colossal 5,500 job losses, the £200 million loss to the economy and the massive reduction in livestock numbers, outlined by an impact assessment that this Government commissioned, how can farmers trust you and the rural affairs Minister when you say that you will listen to the consultation, when it seems to many that this Government ignored farmers during the co-design phase and also did not take account of the evidence that outlines the untold damage that this scheme would do to rural Wales?

Diolch am eich ateb, Prif Weinidog, a byddwn yn gobeithio y byddwch chi'n cynnal asesiad effaith wedi'i ddiweddaru cyn gynted â phosibl.

Dros yr wythnos ddiwethaf, rwyf i wedi ymweld â ffermydd, marchnadoedd da byw, cyflenwyr amaethyddol, ac roeddwn i yn rowndiau terfynol drama y Clwb Ffermwyr Ifanc ym Maesyfed. Mae'r holl bobl y siaradais â nhw yn poeni, maen nhw'n ofnus ac maen nhw'n ddig oherwydd yr ansicrwydd ynghylch eu dyfodol. Mae elusennau iechyd meddwl gwledig hefyd yn cael eu boddi gan alwadau gan bobl sydd angen cymorth a chefnogaeth oherwydd y pwysau enfawr sydd arnyn nhw ar hyn o bryd oherwydd angen di-ildio i lenwi ffurflenni, TB a Llywodraeth yma y mae'n ymddangos ei bod yn anwybyddu eu pryderon.

Prif Weinidog, felly gyda'r nifer aruthrol o 5,500 o swyddi wedi'u colli, y golled o £200 miliwn i'r economi a'r gostyngiad enfawr i niferoedd da byw, a amlinellwyd gan asesiad effaith a gomisiynwyd gan y Llywodraeth hon, sut all ffermwyr ymddiried ynoch chi a'r Gweinidog materion gwledig pan fyddech chi'n dweud y byddwch chi'n gwrando ar yr ymgynghoriad, pan fo'n ymddangos i lawer bod y Llywodraeth hon wedi anwybyddu ffermwyr yn ystod y cyfnod cyd-ddylunio ac na wnaeth chwaith gymryd i ystyriaeth y dystiolaeth sy'n amlinellu'r niwed di-ben-draw y byddai'r cynllun hwn yn ei wneud i gefn gwlad Cymru?

Well, Llywydd, let me begin by recognising that, when change happens, people find that challenging, and in rural Wales, there are many changes that are inevitably on their doorstep. They're there because we left the European Union, with the security and certainty that that gave to farming here in Wales. It is just unavoidable that, while we are no longer members of the arrangements that had sustained farming in Wales for so many years, we have now to put alternative schemes in place. And when change happens, people are anxious and people are worried and people are indeed distressed. I understand that. That is why we go on having the conversations that we do.

It absolutely does not help those conversations, it absolutely does not help to address the stress to which the Member referred, when he ends his question with the sort of alarmist nonsense that he offered. And I just put that point to him, because he's often quite a sensible contributor to debates on the floor of the Senedd, but if we are anxious for people and their futures, then it would be better if we all conducted those conversations in a more measured way than he did in the way that he ended his conversation, because this Government has certainly not ignored the voice of farmers. We have had a seven-year conversation. I am very grateful—I said in an earlier answer, I am very grateful—to the 12,000 responses that we had to the 'Brexit and our land' consultation as far back as 2018. I'm grateful to have over 3,000 responses to the 2019 'Sustainable Farming and our Land' consultation, to the 2,000 people who participated in the co-design exercise in the following year; 2018, 2019, 2020, 2021, we have a White Paper on the Agriculture (Wales) Bill, 2022, 1,600 contributions to the second phase of co-design, and this year more than 3,000 farmers coming to the consultation exercises, the roadshows, that have been held in every part of Wales. I think they deserve better than his contribution, because their views have not been ignored, because, at every iteration, there have been amendments to the scheme, and I am confident there will be further amendments to the scheme as a result of the consultation and conversations that are currently being held.

But it is a conversation between two parties. It is a conversation between farmers, and it is a conversation between the Welsh public who provide the money that goes into the sustainable farming scheme. And in a conversation, there will be more than one point of view. That's why we carry out the conversations so carefully and over such a sustained period. It's not over and we will go on listening and go on responding, and, once again, I urge as many people as possible to take part in the opportunity that is there in front of them to influence the future of the scheme.  

Wel, Llywydd, gadewch i mi ddechrau drwy gydnabod, pan fydd newid yn digwydd, bod pobl yn gweld hynny'n anodd, ac yng nghefn gwlad Cymru, mae llawer o newidiadau sy'n anochel ar garreg eu drws. Maen nhw yno oherwydd ein bod ni wedi gadael yr Undeb Ewropeaidd, gyda'r diogelwch a'r sicrwydd yr oedd hynny'n ei roi i ffermio yma yng Nghymru. Nid oes modd osgoi, er nad ydym bellach yn aelodau o'r trefniadau a oedd wedi cynnal ffermio yng Nghymru ers cynifer o flynyddoedd, bod yn rhaid i ni nawr roi cynlluniau amgen ar waith. A phan fydd newid yn digwydd, mae pobl yn bryderus ac mae pobl yn poeni ac mae pobl yn wirioneddol ofidus. Rwy'n deall hynny. Dyna pam rydym ni'n parhau i gael y sgyrsiau yr ydym ni'n eu cael.

Yn sicr nid yw'n helpu'r sgyrsiau hynny, yn sicr nid yw'n helpu i fynd i'r afael â'r straen y cyfeiriodd yr Aelod ato, pan fydd yn dod â'i gwestiwn i ben gyda'r math o nonsens codi bwganod a gynigiwyd ganddo. Ac rwy'n gwneud y pwynt hwnnw iddo, oherwydd mae'n aml yn gyfrannwr eithaf synhwyrol at drafodaethau ar lawr y Senedd, ond os ydym ni'n bryderus am bobl a'u dyfodol, yna byddai'n well pe baem ni i gyd yn cynnal y sgyrsiau hynny mewn ffordd fwy pwyllog nag y gwnaeth yn y ffordd y daeth â'i sgwrs i ben, oherwydd yn sicr nid yw'r Llywodraeth hon wedi anwybyddu llais ffermwyr. Rydym ni wedi cael sgwrs saith mlynedd. Rwy'n ddiolchgar iawn—dywedais mewn ateb cynharach, rwy'n ddiolchgar iawn—i'r 12,000 o ymatebion a gawsom i'r ymgynghoriad 'Brexit a'n tir' cyn belled yn ôl â 2018. Rwy'n ddiolchgar o gael dros 3,000 o ymatebion i ymgynghoriad 2019 'Ffermio Cynaliadwy a'n Tir', i'r 2,000 o bobl a gymerodd ran yn yr ymarfer cyd-ddylunio yn y flwyddyn ganlynol; 2018, 2019, 2020, 2021, mae gennym ni Bapur Gwyn ar y Bil Amaethyddiaeth (Cymru), 2022, 1,600 o gyfraniadau at ail gam y cyd-ddylunio, ac eleni mae mwy na 3,000 o ffermwyr wedi dod i'r ymarferion ymgynghori, y sioeau teithiol, a gynhaliwyd ym mhob rhan o Gymru. Rwy'n credu eu bod nhw'n haeddu gwell na'i gyfraniad, oherwydd nid yw eu safbwyntiau wedi cael eu hanwybyddu, oherwydd, ar bob cam, bu gwelliannau i'r cynllun, ac rwy'n hyderus y bydd gwelliannau pellach i'r cynllun o ganlyniad i'r ymgynghoriad a'r sgyrsiau sy'n cael eu cynnal ar hyn o bryd.

Ond mae'n sgwrs rhwng dau barti. Mae'n sgwrs rhwng ffermwyr, ac mae'n sgwrs rhwng y cyhoedd yng Nghymru sy'n darparu'r arian sy'n mynd i mewn i'r cynllun ffermio cynaliadwy. Ac mewn sgwrs, bydd mwy nag un safbwynt. Dyna pam rydym ni'n cynnal y sgyrsiau mor ofalus a thros gyfnod mor estynedig. Nid yw ar ben a byddwn yn parhau i wrando ac yn parhau i ymateb, ac unwaith eto, rwy'n annog cynifer o bobl â phosibl i gymryd rhan yn y cyfle sydd yno o'u blaenau i ddylanwadu ar ddyfodol y cynllun.

14:15

Can I ask you, First Minister, to put yourself in the shoes of somebody maybe who's trying to eke a living out of a family farm? You are asking them, as a Government, to make a choice: effectively, to set aside potentially 10 per cent of their land for tree cover, another 10 per cent maybe for habitat. That will squeeze what are already very fine margins in terms of the viability of that business. The alternative, of course, when you're giving them that choice, is that they don't enter a scheme and they forego the basic payment equivalent, which is what's absolutely been keeping many of those business afloat over recent years. So, my question to you is: do you get it? Do you really get what you're asking the sector to do? And I say this in as constructive a way as I can. Is that alarmist nonsense, or is that the reality that people are facing? Is it any surprise that there's utter dejection and despair out there in the country at the minute?  

A gaf i ofyn i chi, Prif Weinidog, roi eich hun yn esgidiau rhywun efallai sy'n ceisio gwneud bywoliaeth o fferm deuluol? Rydych chi'n gofyn iddyn nhw, fel Llywodraeth, wneud dewis: i bob pwrpas, i neilltuo 10 y cant o'u tir ar gyfer gorchudd coed, 10 y cant arall efallai ar gyfer cynefinoedd. Bydd hynny'n gwasgu'r hyn sydd eisoes yn hyfywedd ffiniol iawn y busnes hwnnw. Y dewis arall, wrth gwrs, pan fyddwch chi'n rhoi'r dewis hwnnw iddyn nhw, yw nad ydyn nhw'n mynd i mewn i gynllun ac maen nhw'n gwneud heb yr hyn sy'n gyfatebol i daliad sylfaenol, sef yr hyn sydd wedi bod yn cadw llawer o'r busnesau hynny'n hyfyw yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Felly, fy nghwestiwn i chi yw: a ydych chi'n ei ddeall? Ydych chi wir yn deall yr hyn yr ydych chi'n gofyn i'r sector ei wneud? Rwy'n dweud hyn mewn ffordd mor gadarnhaol ag y gallaf i. Ydy hynny'n nonsens sy'n codi bwganod, neu ai dyna'r gwirionedd y mae pobl yn ei wynebu? A yw'n unrhyw syndod bod yna iselder ac anobaith llwyr yn y wlad ar hyn o bryd?  

I don't regard the point that the Member made as alarmist nonsense, because he's right that this goes to the heart of the bargain that we want to see there in the future for Welsh farming. It's why the total amount of the BPS has been sustained here in Wales and is on the table for that future scheme. We're not asking farmers to simply set aside 10 per cent of their land. We'd like to pay them to do it. We're offering them to be first in the queue to grow the trees that will be needed in the future. I remember here on the floor of the Senedd being bitterly criticised by the then leader of Plaid Cymru for the failure to grow sufficient trees here in Wales to meet the climate emergency. And the way we want to do it is to put farmers at the front of the queue, to give them first refusal on growing the trees we will need in the future, and then to reward them for it.

It is, as Llyr Gruffydd said, in the end a voluntary scheme. About half the farms in Wales today aren't part of BPS, but, because it is a voluntary scheme, we want to design that scheme together. That is an absolutely genuine offer from the Welsh Government. As I've said many times this afternoon, I am very grateful to those thousands of farmers in Wales who turn up to be part of that joint endeavour.  

Nid wyf i'n ystyried y pwynt y gwnaeth yr Aelod fel nonsens sy'n codi bwganod, oherwydd mae'n iawn fod hyn yn mynd i wraidd y cytundeb yr ydyn ni eisiau'i weld yn y dyfodol ar gyfer ffermio yng Nghymru. Dyna pam mae cyfanswm cynllun y taliad sylfaenol wedi'i gynnal yma yng Nghymru ac sydd ar y bwrdd ar gyfer cynllun y dyfodol hwnnw. Nid ydym ni'n gofyn i ffermwyr neilltuo 10 y cant o'u tir. Hoffem ni dalu iddyn nhw wneud hynny. Rydym ni'n cynnig iddyn nhw gael y cyfle cyntaf i dyfu'r coed fydd eu hangen arnom ni yn y dyfodol. Rwy'n cofio cael fy meirniadu'n hallt, yma ar lawr y Senedd, gan arweinydd Plaid Cymru ar y pryd am fethu tyfu digon o goed yma yng Nghymru i fodloni'r argyfwng hinsawdd. A'r ffordd yr ydyn ni eisiau'i gyflawni yw rhoi ffermwyr ar flaen y ciw, i roi'r cynnig cyntaf iddyn nhw dyfu'r coed y bydd eu hangen arnom ni yn y dyfodol, ac yna eu gwobrwyo am hynny.

Fel y dywedodd Llyr Gruffydd, yn y pen draw, mae'n gynllun gwirfoddol. Nid yw tua hanner y ffermydd yng Nghymru heddiw yn rhan o gynllun y taliad sylfaenol, ond, gan ei fod yn gynllun gwirfoddol, rydyn ni eisiau cynllunio'r cynllun hwnnw gyda'n gilydd. Mae hynny'n gynnig hollol ddiffuant gan Lywodraeth Cymru. Fel yr wyf i wedi'i ddweud sawl gwaith y prynhawn yma, rwy'n ddiolchgar iawn i'r miloedd o ffermwyr hynny yng Nghymru sy'n dod i fod yn rhan o'r ymdrech ar y cyd honno.  

Good afternoon, First Minister. I think the language and the tone of this issue needs to be respectful on all sides. The place that we might have got ourselves to is actually not really helping anybody and affecting the mental health of those who are going to have to deal with this going forward. I was one of 500 people who attended a meeting in Brecon a couple of weeks ago where we heard about the 17 universal actions and the two schemes that are required of farmers to adhere to in order to get the basic payment. The presentation of that took around an hour and a quarter, and, in that, believe me, I was particularly confused, and I was sitting near farmers who were very distressed by what they heard. One farmer said—and it was with sadness, it really was—'I just want to farm.'

We know the consultation is ongoing, and I’m grateful to the Minister for rural affairs—I’ve had a meeting with her and I know that she has met with the Farmers' Union of Wales and the NFU only recently, because there really is sadness and distress at what farmers can see is going to be a very upsetting and stressful time ahead. I know the consultation deadline is still to come, but I wonder, in your ongoing impact assessment, whether you would look at the impact on farmers’ mental health not just of this scheme, but of all of the other requirements as well, because we need our farmers to be healthy, to be able to work on their land and to keep our communities—particularly our Welsh-speaking communities—alive and thriving. Diolch yn fawr iawn.

Prynhawn da, Prif Weinidog. Rwy'n credu bod angen i'r iaith a naws y mater hwn fod yn barchus ar bob ochr. Nid yw'r lle yr ydyn ni efallai wedi cael ein hunain ynddo, o bosibl, mewn gwirionedd yn helpu unrhyw un ac mae'n effeithio ar iechyd meddwl y rhai sy'n mynd i orfod ymdrin â hyn wrth symud ymlaen. Roeddwn i'n un o 500 o bobl a fynychodd gyfarfod yn Aberhonddu ychydig wythnosau yn ôl lle gwnaethon ni glywed am y 17 gweithred gyffredinol a'r ddau gynllun y mae angen i ffermwyr eu bodloni er mwyn cael y taliad sylfaenol. Cymerodd bron i awr a chwarter i gyflwyno hynny, ac, yn hynny o beth, credwch chi fi, roeddwn i'n arbennig o ddryslyd, ac roeddwn i'n eistedd yn agos at ffermwyr a oedd yn ofidus iawn yn sgil yr hyn y gwnaethon nhw ei glywed. Dywedodd un ffermwr—gyda thristwch yn wir—'Dwi jest eisiau ffermio.'

Rydyn ni'n gwybod bod yr ymgynghoriad yn parhau, ac rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog materion gwledig—rydw i wedi cael cyfarfod â hi ac rwy'n gwybod ei bod hi wedi cyfarfod ag Undeb Amaethwyr Cymru ac Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr, dim ond yn ddiweddar, oherwydd mae gwir dristwch a gofid ynghylch yr hyn y gall ffermwyr ei weld sy'n mynd i fod yn gyfnod gofidus a llawn straen o'u blaenau. Rwy'n gwybod bod dyddiad cau'r ymgynghoriad dal i ddod, ond tybed, yn eich asesiad effaith parhaus, a fyddech chi'n ystyried yr effaith ar iechyd meddwl ffermwyr nid yn unig yn y cynllun hwn, ond yr holl ofynion eraill hefyd, oherwydd mae angen i'n ffermwyr ni fod yn iach, i allu gweithio ar eu tir ac i gadw ein cymunedau ni—yn enwedig ein cymunedau Cymraeg ni—yn fyw ac yn ffynnu. Diolch yn fawr iawn.

14:20

Well, Llywydd, I agree with what the Member says, but, when any community is facing change, then mental health pressures will be part of what any Government would need to respond to. When I was at Tata Steel with my colleague the economy Minister only a few weeks ago, we had a very serious conversation there with the company about the mental health impact that losing between 2,000 and 3,000 jobs in a community the size of Port Talbot will have in that community. So, wherever we see change, we are aware of that wider impact on people’s lives. It’s why we invest in mental health services, particularly, for farmers here in Wales, and have some fantastic organisations in Wales, like the DPJ Foundation, which do so much good to respond to people who face that distress.

In the quotation that the Member has offered us, you sum up, in a way, the dilemma that is there: people 'just want to farm', and I’m afraid the future isn’t like that. The future isn’t going to be just allowing people to do what they themselves have always done. Change is absolutely inevitable, and that’s what this Government is embarked upon—change that we want to carry out in a way that secures a successful future for Welsh farming. I’ve no doubt that, for some, that change will be difficult and painful, but by thinking that we solve the problem by saying we won’t have change, that we can avoid change—that isn’t an answer either. So, change is inevitable. We want that change to be brought about together with the sector. We want to go on investing in its successful future, while recognising that that will be a difficult journey for some people who see change not just as something that is peripheral to their lives, but is in some ways requiring them to think again about the whole way in which they are able to go on living on the land and to be supported to do so.

Wel, Llywydd, rwy'n cytuno â'r hyn y mae'r Aelod yn ei ddweud, ond, pan fydd unrhyw gymuned yn wynebu newid, yna bydd pwysau iechyd meddwl yn rhan o'r hyn y byddai angen i unrhyw Lywodraeth ymateb iddo. Pan oeddwn i yn Tata Steel gyda fy nghyd-Weinidog Gweinidog yr economi ychydig wythnosau yn ôl, cawson ni sgwrs ddifrifol iawn yno gyda'r cwmni am yr effaith ar iechyd meddwl y bydd colli rhwng 2,000 a 3,000 o swyddi mewn cymuned faint Port Talbot yn ei gael yn y gymuned honno. Felly, lle bynnag yr ydyn ni'n gweld newid, rydyn ni'n ymwybodol o'r effaith ehangach honno ar fywydau pobl. Dyna pam yr ydym ni'n buddsoddi mewn gwasanaethau iechyd meddwl, yn arbennig, i ffermwyr yma yng Nghymru, ac mae gennym ni sefydliadau gwych yng Nghymru, fel Sefydliad DPJ, sy'n gwneud cymaint o les wrth ymateb i bobl sy'n wynebu'r trallod hwnnw.

Yn y dyfyniad y mae'r Aelod wedi'i gynnig i ni, rydych chi'n crynhoi, mewn ffordd, y cyfyng-gyngor sydd yno: mae pobl 'jest eisiau ffermio', ac rwy'n ofni nad felly fydd y dyfodol. Nid yw'r dyfodol yn mynd i ganiatáu i bobl wneud yr hyn y maen nhw eu hunain wedi'i wneud erioed. Mae newid yn gwbl anochel, a dyna'r hyn y mae'r Llywodraeth hon yn cychwyn arno—newid yr ydyn ni eisiau'i wneud mewn ffordd sy'n sicrhau dyfodol llwyddiannus i ffermio yng Nghymru. Nid oes gennyf i unrhyw amheuaeth y bydd y newid hwnnw, i rai, yn anodd ac yn boenus, ond drwy feddwl ein bod ni'n datrys y broblem drwy ddweud na fyddwn ni'n newid, y gallwn ni osgoi newid—nid yw hynny'n ateb chwaith. Felly, mae newid yn anochel. Rydyn ni eisiau i'r newid hwn gael ei gyflawni gyda'r sector. Rydyn ni eisiau parhau i fuddsoddi yn ei ddyfodol llwyddiannus, gan gydnabod y bydd honno'n daith anodd i rai pobl sy'n gweld newid, nid yn unig fel rhywbeth sy'n ymylol i'w bywydau, ond mewn rhai ffyrdd mae'n gofyn iddyn nhw feddwl eto am yr holl ffordd y gallan nhw barhau i fyw ar y tir a chael cefnogaeth i wneud hynny.

First Minister, thank you for your clarity on this matter, but, for the avoidance of any doubt, can you confirm again that you will consider every response to the consultation thoughtfully and with great consideration, and that those responses will help to shape and to finesse a final programme of support for the farming community, and that no conclusions should be drawn at this time about that final shape of the programme?

Prif Weinidog, diolch am eich eglurder ar y mater hwn, ond, er mwyn osgoi unrhyw amheuaeth, a allwch chi gadarnhau eto y byddwch chi'n ystyried pob ymateb i'r ymgynghoriad yn feddylgar a gydag ystyriaeth fanwl, ac y bydd yr ymatebion hynny'n helpu i lunio a mireinio rhaglen gymorth derfynol i'r gymuned ffermio, ac na ddylem ddod i gasgliadau ar hyn o bryd ynghylch y ffurf derfynol honno o'r rhaglen?

It's very important, Llywydd, as Ken Skates says, that people recognise that this continues to be a deeply iterative process. I don't think it does help the process when people portray it as a process in which no change has been made, because changes have been made at absolutely every stage in the consultation process, in the co-design process, and I'm absolutely sure that there will be further changes that emerge from the current consultation. And people ought to invest in the consultation with the confidence of knowing that their views are listened to, that there are practical things that change as a result of what we are told, and that nothing will be final in this scheme until all the responses to the current consultation have been read, considered, that a new integrated impact assessment will be carried out, and then final proposals will be brought in front of the Senedd.

Mae'n bwysig iawn, Llywydd, fel mae Ken Skates yn ei ddweud, fod pobl yn cydnabod bod hyn yn parhau i fod yn broses iteraidd iawn. Nid wyf i'n credu ei fod yn helpu'r broses pan fydd pobl yn ei disgrifio fel proses lle nad oes unrhyw newid wedi'i wneud, oherwydd mae newidiadau wedi cael eu gwneud ar bob cam yn y broses ymgynghori, yn y broses gyd-ddylunio, ac rwy'n hollol siŵr y bydd newidiadau eraill yn deillio o'r ymgynghoriad presennol. A dylai pobl fuddsoddi yn yr ymgynghoriad gan fod yn hyderus o wybod bod rhywun yn gwrando ar eu barn, bod yna bethau ymarferol sy'n newid o ganlyniad i'r hyn sy'n cael ei ddweud wrthym ni, ac na fydd unrhyw beth yn derfynol yn y cynllun hwn nes bod yr holl ymatebion i'r ymgynghoriad presennol wedi cael eu darllen, eu hystyried, y bydd asesiad effaith integredig newydd yn cael ei gynnal, ac yna bydd cynigion terfynol yn cael eu cyflwyno gerbron y Senedd.

14:25
Ynni Adnewyddadwy
Renewable Energy

6. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi'r sector ynni adnewyddadwy ym Mhreseli Sir Benfro? OQ60681

6. What is the Welsh Government doing to support the renewable energy sector in Preseli Pembrokeshire? OQ60681

Llywydd, the sector in the Member's constituency has huge potential to meet our energy needs while retaining wealth and value in Wales. We are streamlining planning and consenting processes, leading strategic work on energy plans and working to maximise the potential for new technologies, including floating offshore wind.

Llywydd, mae gan y sector yn etholaeth yr Aelod botensial enfawr i ddiwallu ein hanghenion ynni wrth gadw cyfoeth a gwerth yng Nghymru. Rydyn ni'n symleiddio prosesau cynllunio a chydsynio, yn arwain gwaith strategol ar gynlluniau ynni ac yn gweithio i fanteisio i'r eithaf ar y potensial ar gyfer technolegau newydd, gan gynnwys ffermydd gwynt arnofiol ar y môr.

I'm grateful to you for that answer, First Minister. Now, you'll be aware of the Fit 4 Offshore Renewables programme, which is delivered by the Offshore Renewable Energy Catapult, in partnership with Floventis Energy, the developer of Llŷr 1 and 2 in the Celtic sea. Now, the programme helps businesses bid for work in the floating offshore wind sector by giving Welsh businesses the skills and expertise to deliver success in this rapidly growing industry. So, First Minister, will you join with me in welcoming the programme and the investment made by Floventis in the supply chain? And can you tell us what the Welsh Government is specifically doing to build on this work and support Welsh businesses in the renewable energy sector for the future? 

Rwy'n ddiolchgar i chi am yr ateb yna, Prif Weinidog. Nawr, byddwch chi'n ymwybodol o'r rhaglen Fit 4 Offshore Renewables, sy'n cael ei chyflwyno gan Offshore Renewable Energy Catapult, mewn partneriaeth â Floventis Energy, datblygwr Llŷr 1 a 2 yn y môr Celtaidd. Nawr, mae'r rhaglen yn helpu busnesau i wneud cais am waith yn y sector ffermydd gwynt arnofiol ar y môr, drwy roi'r sgiliau a'r arbenigedd i fusnesau Cymru i sicrhau llwyddiant yn y diwydiant hwn sy'n tyfu'n gyflym. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i groesawu'r rhaglen a'r buddsoddiad y mae Floventis wedi'i wneud yn y gadwyn gyflenwi? Ac a allwch chi ddweud wrthym ni beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn benodol i ddatblygu'r gwaith hwn a chefnogi busnesau Cymru yn y sector ynni adnewyddadwy ar gyfer y dyfodol? 

I thank the Member for that question and for the clear and consistent support that he gives to this sector, which will do so much to help people in his part of Wales. Maybe I'll give just one example of a very recent action, because I wrote yesterday to the Prime Minister to support the UK Government's intention to give the Crown Estate the ability to borrow against the assets that it holds, particularly in central London. This is a commitment that the UK Government has made, and yesterday I wrote to the Prime Minister both to support that, but to urge him as well to bring that very small piece of legislation in front of the House of Commons as rapidly as possible. Because one of the things that the Crown Estate impressed upon me and the Minister for Climate Change, when we both participated in the potential bidders event in Swansea on 31 January, was that if they were able to borrow against those assets, then they would use some of that to invest in the supply chain here in Wales, in just the way that Paul Davies has described the actions of Floventis.

Now, the Crown Estate recognise that, if we are to make maximum use of the opportunity that is there in the Celtic sea, we will need to prepare a supply chain in advance of that development, ready to be able to do the job we wanted to do in Wales to retain those jobs here. I think they're a willing partner in that. I think the UK Government's commitment to allow them to borrow is a good one, and the Welsh Government will certainly support them in bringing forward that legislation.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna ac am y gefnogaeth glir a chyson y mae'n ei rhoi i'r sector hwn, a fydd yn gwneud cymaint i helpu pobl yn ei ran o Gymru. Efallai y gwnaf i roi dim ond un enghraifft  o weithred ddiweddar iawn, oherwydd ysgrifennais i ddoe at Brif Weinidog y DU i gefnogi bwriad Llywodraeth y DU i roi'r gallu i Ystad y Goron fenthyg yn erbyn yr asedau sydd ganddi, yn enwedig yng nghanol Llundain. Mae hwn yn ymrwymiad y mae Llywodraeth y DU wedi'i wneud, a ddoe ysgrifennais i at Brif Weinidog y DU i gefnogi hynny, ond i'w annog hefyd i ddod â'r darn bach iawn hwnnw o ddeddfwriaeth gerbron Tŷ'r Cyffredin cyn gynted â phosibl. Oherwydd un o'r pethau y gwnaeth Ystad y Goron bwysleisio i mi a'r Gweinidog Newid Hinsawdd, pan gymerodd y ddau ohonom ni ran yn y digwyddiad cynigwyr arfaethedig yn Abertawe ar 31 Ionawr, oedd pe baen nhw'n gallu benthyg yn erbyn yr asedau hynny, yna bydden nhw'n defnyddio rhywfaint o hynny i fuddsoddi yn y gadwyn gyflenwi yma yng Nghymru, yn yr un ffordd ag y mae Paul Davies wedi disgrifio gweithredoedd Floventis.

Nawr, mae Ystad y Goron yn cydnabod, os ydyn ni eisiau gwneud y defnydd gorau o'r cyfle sydd yno yn y môr Celtaidd, y bydd angen i ni baratoi cadwyn gyflenwi cyn y datblygiad hwnnw, yn barod i allu gwneud y gwaith yr oedden ni eisiau'i wneud yng Nghymru i gadw'r swyddi hynny yma. Rwy'n credu ei bod yn bartner parod yn hynny. Rwy'n credu bod ymrwymiad Llywodraeth y DU i'w galluogi i fenthyg yn un da, a bydd Llywodraeth Cymru yn sicr yn eu cefnogi i gyflwyno'r ddeddfwriaeth honno.

Gofalwyr Di-dâl
Unpaid Carers

7. A wnaiff y Prif Weinidog roi diweddariad ar ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gefnogi gofalwyr di-dâl? OQ60717

7. Will the First Minister provide an update on the Welsh Government’s commitment to supporting unpaid carers? OQ60717

Llywydd, the Welsh Government remains committed to supporting all unpaid carers in Wales, ensuring that they are aware of their rights, as outlined in the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014. Since January 2022, we have allocated £42 million of additional funding to support unpaid carers.

Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn ymrwymedig i gefnogi pob gofalwr di-dâl yng Nghymru, gan sicrhau eu bod yn ymwybodol o'u hawliau, fel y mae Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 yn eu hamlinellu. Ers mis Ionawr 2022, rydyn ni wedi dyrannu £42 miliwn o gyllid ychwanegol i gefnogi gofalwyr di-dâl.

Diolch, Prif Weinidog. I'd like to welcome that additional funding in this area as well. Yesterday, the Wales carers assembly was held in Tŷ Hywel here in the Senedd. Organised by Carers Wales, the event was attended by unpaid carers from across the country. I'd like to put on record my thanks to those unpaid carers, who raised many important questions throughout the day, including on health, social care and employment.

I joined a panel discussion focusing on how carers balance employment and caring responsibilities. Striking this balance is very difficult for many unpaid carers, and it has a significant impact on their mental health and well-being, as well as individual and family finances. Prif Weinidog, what is the Welsh Government doing to support carers of any age, whether to stay in work, return to work, or to pursue new employment opportunities and continue to care for their loved ones?

Diolch, Prif Weinidog. Hoffwn i groesawu'r cyllid ychwanegol hwnnw yn y maes hwn hefyd. Ddoe, cafodd cynulliad gofalwyr Cymru ei gynnal yn Nhŷ Hywel yma yn y Senedd. Wedi'i drefnu gan Ofalwyr Cymru, cafodd y digwyddiad ei fynychu gan ofalwyr di-dâl o bob cwr o'r wlad. Hoffwn i gofnodi fy niolch i'r gofalwyr di-dâl hynny, a gododd lawer o gwestiynau pwysig drwy gydol y dydd, gan gynnwys ar iechyd, gofal cymdeithasol a chyflogaeth.

Ymunais i â thrafodaeth banel yn canolbwyntio ar sut mae gofalwyr yn cydbwyso cyflogaeth a chyfrifoldebau gofalu. Mae cynnal y cydbwysedd hwn yn anodd iawn i lawer o ofalwyr di-dâl, ac mae'n cael effaith sylweddol ar eu hiechyd meddwl a'u llesiant, yn ogystal â chyllid unigol a theuluol. Prif Weinidog, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi gofalwyr o unrhyw oedran, p'un ai i aros yn y gwaith, dychwelyd i'r gwaith, neu i ddilyn cyfleoedd cyflogaeth newydd a pharhau i ofalu am eu hanwyliaid?

14:30

Well, Llywydd, I thank Jayne Bryant for that, and for the part she played in yesterday's event. I know it was addressed by the Deputy Minister with responsibility for services for unpaid carers. And the panel that the Member for Newport West took part in, Llywydd, I thought was a particularly important part of the programme. We talk about 'unpaid carers': they're unpaid for the care they do, but they're often working at the same time. And in an economy that has fewer people now working in it than prior to 2016, we know we have to do more to enable people who would like to be in the workforce, but are prevented by their domestic circumstances from being able to make that contribution. And that focus on the economically inactive, as they're rather inelegantly called, is a really important priority for the Minister for Economy.

So, you can be sure that, across the Welsh Government, we are looking for ways in which we can make it easier for people who are not currently in the productive economy, but who would like to be, to be able to make that participation. And people who have caring responsibilities are very much part of that. It will rely, we know, on employers recognising the adjustments that they need to make in the workplace in order to be able to attract those people who are often skilful, experienced, and have a great deal to offer, given the opportunity to do so.

Wel, Llywydd, rwy'n diolch i Jayne Bryant am hynna, ac am y rhan y chwaraeodd hi yn y digwyddiad ddoe. Rwy'n gwybod bod y Dirprwy Weinidog gyda chyfrifoldeb am wasanaethau ar gyfer gofalwyr di-dâl wedi ymdrin ag ef. A'r panel y cymerodd yr Aelod dros Orllewin Casnewydd ran ynddo, Llywydd, roeddwn i'n credu ei fod yn rhan arbennig o bwysig o'r rhaglen. Rydym ni'n siarad am 'ofalwyr di-dâl': maen nhw'n ddi-dâl am y gofal maen nhw'n ei roi, ond yn aml, maen nhw'n gweithio ar yr un pryd. Ac mewn economi sydd â llai o bobl erbyn hyn yn gweithio ynddi na chyn 2016, rydyn ni'n gwybod bod yn rhaid i ni wneud mwy i alluogi pobl a hoffai fod yn y gweithlu, ond sy'n cael eu hatal gan eu hamgylchiadau domestig rhag gallu gwneud y cyfraniad hwnnw. Ac mae'r canolbwyntio hwnnw ar yr anweithredol yn economaidd, fel y maen nhw, braidd yn ddi-chwaeth, yn cael eu galw, yn flaenoriaeth bwysig iawn i Weinidog yr Economi.

Felly, gallwch chi fod yn sicr, ein bod ni'n chwilio ar draws Llywodraeth Cymru am ffyrdd y gallwn ni ei gwneud yn haws i bobl nad ydyn nhw yn yr economi gynhyrchiol ar hyn o bryd, ond a hoffai fod, i allu gwneud y cyfranogiad hwnnw. Ac mae pobl sydd â chyfrifoldebau gofalu wir yn rhan o hynny. Bydd yn dibynnu, gwyddom ni, ar gyflogwyr yn cydnabod yr addasiadau y mae angen iddyn nhw eu gwneud yn y gweithle er mwyn gallu denu'r bobl hynny sy'n aml yn fedrus, yn brofiadol, ac sydd â llawer i'w gynnig, ar ôl cael y cyfle i wneud hynny.

Finally—

Yn olaf—

—cwestiwn 8, Mark Isherwood. 

—question 8, Mark Isherwood. 

Pobl sy'n Dioddef o Feigryn
People who Suffer from Migraines

8. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi bobl sy'n dioddef o feigryn? OQ60691

8. How is the Welsh Government supporting people who suffer from migraines? OQ60691

I thank the Member for that question, Llywydd. An all-Wales toolkit was launched in June of last year, to support clinicians in diagnosing and caring for people with different types of headaches, including migraines. The toolkit was co-produced by the membership of the neurological conditions implementation group, including the Wales Neurological Alliance.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Cafodd pecyn cymorth Cymru gyfan ei lansio ym mis Mehefin y llynedd, i gefnogi clinigwyr i wneud diagnosis a gofalu am bobl â gwahanol fathau o gur pen, gan gynnwys meigryn. Cafodd y pecyn cymorth ei gynhyrchu ar y cyd gan aelodau'r grŵp gweithredu cyflyrau niwrolegol, gan gynnwys Cynghrair Niwrolegol Cymru.

Last month, I co-sponsored a migraine awareness event here in the Senedd with Jayne Bryant MS and Luke Fletcher MS. Migraine is a common condition affecting one in seven adults, and one in 10 children across the UK—around 10 million people, including 450,000 in Wales. Migraine remains a debilitating condition, but basic misunderstanding of the reality of it means that migraine is often dismissed as, quote, 'just a headache'.

The Migraine Trust have recommended steps that can be taken to improve migraine care in Wales, incorporating a number specifically relating to the planning and needs assessment responsibilities of local health boards, including, reviews of the migraine needs of local populations; ensuring optimal pathways are implemented; increasing the availability of headache specialists; developing and rolling out training and resources for GPs; ensuring that all guidance for healthcare professionals is updated; strengthening the role of pharmacy within primary care for migraine; and public awareness campaigns and resources. 

So, what action is the Welsh Government planning, if any, to address these issues raised here last month and to meet the needs of people with migraine in Wales?

Y mis diwethaf, cyd-noddais ddigwyddiad ymwybyddiaeth meigryn yma yn y Senedd gyda Jayne Bryant AS a Luke Fletcher AS. Mae meigryn yn gyflwr cyffredin sy'n effeithio ar un o bob saith oedolyn, ac un o bob 10 o blant ledled y DU—tua 10 miliwn o bobl, gan gynnwys 450,000 yng Nghymru. Mae meigryn yn parhau i fod yn gyflwr gwanychol, ond mae camddealltwriaeth sylfaenol o'r gwirionedd yn golygu bod meigryn yn aml yn cael ei ddiystyru fel, rwy'n dyfynnu, 'dim ond cur pen'.

Mae'r Ymddiriedolaeth Meigryn wedi argymell camau y mae modd eu cymryd i wella gofal meigryn yng Nghymru, gan ymgorffori nifer yn benodol yn ymwneud â chyfrifoldebau cynllunio ac asesu anghenion byrddau iechyd lleol, gan gynnwys, adolygiadau o anghenion meigryn poblogaethau lleol; sicrhau bod y llwybrau gorau posibl yn cael eu gweithredu; cynyddu'r nifer o arbenigwyr cur pen sydd ar gael; datblygu a chyflwyno hyfforddiant ac adnoddau ar gyfer meddygon teulu; sicrhau bod yr holl ganllawiau ar gyfer gweithwyr gofal iechyd proffesiynol yn cael eu diweddaru; cryfhau rôl fferylliaeth o fewn gofal sylfaenol ar gyfer meigryn; ac ymgyrchoedd ac adnoddau ymwybyddiaeth y cyhoedd. 

Felly, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cynllunio, os o gwbl, i fynd i'r afael â'r materion hyn a gafodd ei godi yma fis diwethaf ac i ddiwallu anghenion pobl â meigryn yng Nghymru?

Well, I thank the Member for that question, and congratulate all Members across the Chamber who took part in that migraine awareness event. The purpose of the all-Wales toolkit is to respond to a number of the practical suggestions that Mark Isherwood just raised on behalf of those who work in this area, because it is essentially to do with improving the way in which primary care clinicians are able to identify and respond to people who suffer from the debilitating condition that a migraine is for so many people. 

At the other end of the spectrum, we recognise that there is a need for more specialist support for those people whose migraines are of a particularly debilitating sort. We expect the appointment of a national clinical lead for neurological conditions very soon, and I hope that, as part of their work, they will look at how we can both strengthen that front end of the health service, where most people will continue to get their care, while also strengthening the very specialist end of the care spectrum for those people whose conditions need more than a primary care response would be able to mobilise.

Wel, diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, ac rwy'n llongyfarch yr holl Aelodau ar draws y Siambr a gymerodd ran yn y digwyddiad ymwybyddiaeth meigryn hwnnw. Pwrpas pecyn cymorth Cymru gyfan yw ymateb i nifer o'r awgrymiadau ymarferol y gwnaeth Mark Isherwood eu codi ar ran y rhai sy'n gweithio yn y maes hwn, oherwydd yn ei hanfod, mae'n ymwneud â gwella'r ffordd y gall clinigwyr gofal sylfaenol allu adnabod ac ymateb i bobl sy'n dioddef o'r cyflwr gwanychol y mae meigryn i gynifer o bobl. 

Ar ben arall y sbectrwm, rydyn ni'n cydnabod bod angen cefnogaeth fwy arbenigol i'r bobl hynny y mae eu meigryn yn fath sy'n arbennig o wanychol. Rydym ni'n disgwyl penodi arweinydd clinigol cenedlaethol ar gyfer cyflyrau niwrolegol yn fuan iawn, ac rwy'n gobeithio, fel rhan o'i waith, y bydd yn ystyried sut y gall y ddau ohonom ni gryfhau rheng flaen honno'r gwasanaeth iechyd, lle bydd y rhan fwyaf o bobl yn parhau i gael eu gofal, gan hefyd gryfhau pen arbenigol iawn y sbectrwm gofal i'r bobl hynny y mae eu cyflyrau angen mwy nag y byddai ymateb gofal sylfaenol yn gallu'i roi ar waith.

2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes. Y Trefnydd i wneud y datganiad hynny, Lesley Griffiths.

The next item will be the business statement and announcement. The Trefnydd to make that statement, Lesley Griffiths. 

14:35
Member
Lesley Griffiths 14:35:00
Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd

Diolch, Llywydd. There is one change to today's agenda. The statement by the Minister for Health and Social Services on special measures at Betsi Cadwaladr University Health Board, one year on, has been brought forward from next week to today. Draft business for the next three weeks is set out in the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers, available to Members electronically.

Diolch, Llywydd. Mae un newid i'r agenda heddiw. Mae'r datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar fesurau arbennig ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, flwyddyn yn ddiweddarach, wedi cael ei ddwyn ymlaen o'r wythnos nesaf i heddiw. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf yn y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod, sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Trefnydd, can I call for a statement from the relevant Minister on Welsh Government support for public conveniences, please? We know how important public conveniences are. Access to loos is really important, particularly for older people and people who might have some sort of disability, and, indeed, people who might need to use them as a changing room or as a baby-changing facility. But, unfortunately, the facts are that over half of our public conveniences have closed since the 2010s, and, unfortunately, even though we had an opportunity to address this issue with the Public Health (Wales) Act 2017 that we passed as a Senedd a number of years ago, there still isn't a legal obligation on local authorities to ensure that they have a sufficient network of public conveniences; they're simply required to report on what they have.

So, can I call for a statement from the Deputy Minister with responsibility for public health, to ensure that this is an issue that the Welsh Government shines a spotlight onto? And in that statement, can we have an understanding as to whether the Welsh Government could pick this issue up again and put some statutory obligations in place on local authorities, to make sure that there are minimum access requirements? Thank you.

Trefnydd, a gaf i alw am ddatganiad gan y Gweinidog perthnasol ar gymorth Llywodraeth Cymru ar gyfer cyfleusterau cyhoeddus, os gwelwch yn dda? Rydyn ni'n gwybod pa mor bwysig yw'r cyfleusterau cyhoeddus. Mae mynediad at doiledau'n bwysig iawn, yn enwedig i bobl hŷn a phobl a allai fod â rhyw fath o anabledd, ac, yn wir, pobl a allai fod angen eu defnyddio fel ystafell newid neu fel cyfleuster newid babanod. Ond, yn anffodus, y ffaith yw bod dros hanner ein cyfleusterau cyhoeddus wedi cau ers y 2010au, ac, yn anffodus, er ein bod ni wedi cael cyfle i ymdrin â'r mater hwn gyda Deddf Iechyd y Cyhoedd (Cymru) 2017 a gafodd ei phasio gennym ni fel Senedd nifer o flynyddoedd yn ôl, nid oes rhwymedigaeth gyfreithiol ar awdurdodau lleol o hyd i sicrhau bod ganddyn nhw rwydwaith digonol o gyfleusterau cyhoeddus; mae'n ofynnol iddyn nhw adrodd ar yr hyn sydd ganddyn nhw yn unig.

Felly, a gaf i alw am ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog sy'n gyfrifol am iechyd y cyhoedd, i sicrhau bod hwn yn fater y mae Llywodraeth Cymru yn tynnu sylw ato? Ac yn y datganiad hwnnw, a allwn ni gael dealltwriaeth ynghylch a allai Llywodraeth Cymru godi'r mater hwn eto a rhoi rhai rhwymedigaethau statudol ar waith ar awdurdodau lleol, i sicrhau bod safonau mynediad gofynnol? Diolch.

Thank you. I think the Member raises a very important point, for the reasons he highlighted. Whilst of course it is a matter for local authorities where public toilets are placed, and obviously funded, I think it's really important that the work continues that I know many local authorities have done to ensure that, where there are public toilets—whether that be in a shop or a restaurant—they're able to be used in the absence of toilets that, as you say, have been closed, unfortunately, mainly due to budget pressures.

Diolch. Rwy'n credu bod yr Aelod yn codi pwynt pwysig iawn, am y rhesymau y gwnaeth ef eu hamlygu. Er ei fod, wrth gwrs, yn fater i awdurdodau lleol lle mae toiledau cyhoeddus yn cael eu gosod, ac yn amlwg yn cael eu hariannu, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn bod y gwaith, yr wyf i'n ymwybodol bod llawer o awdurdodau lleol wedi'i gyflawni, yn parhau, i sicrhau, lle bynnag y bo toiledau cyhoeddus—p'un ai mewn siop neu fwyty—eu bod yn gallu cael eu defnyddio yn absenoldeb toiledau sydd, fel y dywedwch chi, wedi'u cau, yn anffodus, yn bennaf oherwydd pwysau cyllidebol.

Trefnydd, hoffwn ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda. Yn gyntaf, fe fyddwch chi'n ymwybodol, dwi'n siŵr, ein bod ni i gyd wedi derbyn nifer o e-byst gan aelodau undebau yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru ac Amgueddfa Cymru, yn mynegi pryderon am y toriadau, ond yn benodol o ran diogelwch y casgliadau cenedlaethol. Mi hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog, yn amlinellu sut y mae hi'n sicrhau diogelwch y casgliadau hyn yn wyneb y toriadau.

Hefyd, oes modd cael datganiad gan y Dirprwy Weinidog dros Newid Hinsawdd yn ein diweddaru ar y Mesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru) 2008 a beth sy'n digwydd yn dilyn yr adolygiad? Mae nifer o gynghorau ar hyn o bryd yn ymgynghori ynglŷn â newidiadau i'w darpariaeth teithio i'r ysgol, sy'n achosi pryder i nifer o ddysgwyr a rhieni. Yn amlwg, mae angen eglurder o ran beth sy'n digwydd gyda'r Mesur teithio, a byddwn yn ddiolchgar pe bai'r Llywodraeth yn amlinellu amserlen er mwyn mynd â'r gwaith yma rhagddo.

Trefnydd, I'd like to ask for two statement, please. First, you'll be aware, I'm sure, that we've all had a number of e-mails from members of unions in the National Library of Wales and Amgueddfa Cymru, conveying concerns about cuts, but specifically in terms of the safety of the national collections. I'd like to ask for a statement from the Deputy Minister, outlining how she is ensuring the safety of these collections in the face of these cuts.

Also, could we have a statement from the Deputy Minister for Climate Change, updating us on the Learner Travel (Wales) Measure 2008 and what's happening following the review? A number of councils are consulting in terms of changes to their school transport provision, which is a cause of concern for a number of parents and pupils. Naturally, we need clarity in terms of what's happening with the travel Measure, and I'd be grateful if the Government could outline a timetable in order to progress this work.

Thank you. In relation to your first request, I know the Deputy Minister is currently working with the library to ensure what you set out, and I know her officials are also in discussions. I will certainly ask the Deputy Minister for Climate Change to bring forward a written statement in relation to the learner travel Measure.

Diolch. O ran eich cais cyntaf, gwn i fod y Dirprwy Weinidog yn gweithio gyda'r llyfrgell ar hyn o bryd i sicrhau'r hyn y gwnaethoch chi ei nodi, a gwn fod ei swyddogion hefyd yn trafod. Yn sicr fe wnaf i ofyn i'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd gyflwyno datganiad ysgrifenedig o ran y Mesur teithio i ddysgwyr.

Trefnydd, can I request a statement from the climate change Minister regarding the effectiveness of Natural Resources Wales and the Welsh Government's position on the management of landfill sites in Wales? There is an ongoing issue in my constituency at Withyhedge landfill site, where, over the last few months, residents have had to endure severe odours coming from it. I've contacted Natural Resources Wales, asking them to look into the matter with urgency, and to take enforcement action against Resources Management UK Ltd, who own the site. Unfortunately, residents are continuing to suffer as a result of these terrible odours, and they are understandably very angry, upset and dismayed. Given the huge impact on their lives, residents are now calling for this company's licence to be withdrawn. The people who own the company and operate the site already have direct access to Government Ministers, and have even donated money to one of them. And so, this should already be on the Government's radar, and I hope that there will be some intervention to support the residents who are affected by this awful problem.

I'm sure you'd agree with me that this is totally unacceptable, and so, therefore, I'd be grateful if a statement could be forthcoming as quickly as possible, to provide some support to the communities affected, and ensure that Natural Resources Wales is being effective in undertaking its regulatory and enforcement duties.

Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog newid hinsawdd ynghylch effeithiolrwydd Cyfoeth Naturiol Cymru a safbwynt Llywodraeth Cymru ar reoli safleoedd tirlenwi yng Nghymru? Mae problem barhaus yn fy etholaeth i ar safle tirlenwi Withyhedge, lle, yn ystod y misoedd diwethaf, mae trigolion wedi gorfod dioddef arogleuon difrifol yn dod ohono. Rwyf i wedi cysylltu â Cyfoeth Naturiol Cymru, gan ofyn iddyn nhw ymchwilio i'r mater ar frys, ac i gymryd camau gorfodi yn erbyn Resources Management UK Ltd, sy'n berchen ar y safle. Yn anffodus, mae trigolion yn parhau i ddioddef o ganlyniad i'r arogleuon ofnadwy hyn, ac yn ddealladwy, maen nhw'n ddig iawn, yn ofidus ac yn siomedig. O ystyried yr effaith enfawr ar eu bywydau, mae trigolion erbyn hyn yn galw am dynnu trwydded y cwmni hwn yn ôl. Eisoes mae gan y bobl sy'n berchen ar y cwmni ac sy'n gweithredu'r safle fynediad uniongyrchol at Weinidogion y Llywodraeth, ac maen nhw hyd yn oed wedi rhoi arian i un ohonyn nhw. Ac felly, dylai hyn fod ar radar y Llywodraeth yn barod, ac rwy'n gobeithio y bydd rhywfaint o ymyrraeth i gefnogi'r trigolion yr effeithir arnyn nhw gan y broblem ofnadwy hon.

Rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â mi fod hyn yn gwbl annerbyniol, ac felly, byddwn i'n ddiolchgar pe bai modd cyflwyno datganiad cyn gynted â phosibl, i roi rhywfaint o gefnogaeth i'r cymunedau yr effeithiwyd arnynt a sicrhau bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn effeithiol wrth gyflawni ei ddyletswyddau rheoleiddio a gorfodi.

I'm unclear as to whether you've had a response from Natural Resources Wales, but I would think that that's the most important thing at the moment. Perhaps you could write to the Minister for Climate Change, who can ensure that you do get a response as a matter of urgency.

Nid wyf i'n siŵr a ydych chi wedi cael ymateb gan Cyfoeth Naturiol Cymru, ond byddwn i'n meddwl mai dyna'r peth pwysicaf ar hyn o bryd. Efallai y gallwch chi ysgrifennu at y Gweinidog Newid Hinsawdd, a all sicrhau eich bod chi'n cael ymateb ar frys.

14:40

Storm Babet, of course, struck back in October, and Conwy County Borough Council, amongst others, were left with huge clean-up costs—in Conwy's case, up to £1.5 million or £1.4 million. Now, whilst the council has notified the Welsh Government that they'll be seeking support through the emergency financial assistance scheme, or EFAS, to give its acronym, there is, of course, a threshold of just over £0.5 million that the authority themselves have to meet initially. However, the council—and it's not unique to Conwy, other councils are facing this dilemma as well—are still awaiting confirmation from the Welsh Government, and the finance Minister in particular, as to whether you will open EFAS for applications from local authorities. If it isn't opened, of course, then the whole £1.4 million cost will fall on the shoulders of Conwy council, increasing their forecast overspend and adding significant risk to their budget for next year and the council's ongoing resilience. So, can we have from the finance Minister a statement, giving urgent clarity to local authorities as to whether and, if so, when she will open EFAS for applications?

Fe darodd Storm Babet, wrth gwrs, yn ôl ym mis Hydref, a wnaeth adael Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy, ymhlith eraill, â chostau clirio enfawr—yn achos Conwy, hyd at £1.5 neu £1.4 miliwn. Nawr, er bod y cyngor wedi rhoi gwybod i Lywodraeth Cymru y byddan nhw'n ceisio cymorth drwy'r cynllun cymorth ariannol brys, neu CCAB, i roi'r acronym iddo, wrth gwrs, mae trothwy o ychydig dros £0.5 miliwn y mae'n rhaid i'r awdurdod ei hun ei dalu i ddechrau. Fodd bynnag, mae'r cyngor—ac nid yw'n unigryw i Gonwy, mae cynghorau eraill yn wynebu'r cyfyng-gyngor hwn hefyd—yn dal i aros am gadarnhad gan Lywodraeth Cymru, a'r Gweinidog cyllid yn benodol, ynghylch a fyddwch chi'n agor CCAB ar gyfer ceisiadau gan awdurdodau lleol. Os na chaiff ei agor, wrth gwrs, bydd y gost gyfan o £1.4 miliwn yn disgyn ar ysgwyddau cyngor Conwy, gan gynyddu'r gorwariant a ragwelir iddo a gan ychwanegu risg sylweddol i'w gyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf a chydnerthedd parhaus y cyngor. Felly, a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog cyllid, gan roi eglurder brys i awdurdodau lleol ynghylch a fydd hi, ac os felly, pryd y bydd hi'n agor CCAB ar gyfer ceisiadau?

Thank you. Well, the Welsh Government does have a very strong record of supporting our local authorities, when, unfortunately, flooding has occurred. I know that the Minister for Finance and Local Government is aware of the request. She's currently considering it, and will inform the local authorities once a decision has been taken in the very near future. 

Diolch. Wel, mae gan Lywodraeth Cymru hanes cryf iawn o gefnogi'n hawdurdodau lleol, pan fo llifogydd, yn anffodus wedi digwydd. Gwn i fod y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol yn ymwybodol o'r cais. Ar hyn o bryd mae'n ei ystyried, a bydd yn rhoi gwybod i'r awdurdodau lleol unwaith y bydd penderfyniad wedi'i wneud yn y dyfodol agos iawn. 

Good afternoon, Minister. I'd like to request a statement from the Minister for Climate Change, please, regarding building and fire safety, because the suffering for many residents in high-rise buildings goes on, particularly in light of the recently announced Redrow and Barratt merger. It's been 12 months now since the Welsh Government and developers' contract was signed, and, sadly, remediation payments are painfully slow. A merger of this magnitude, with an expected £90 million in cost savings, may absorb substantial management focus and further delay remediation efforts.

Additionally, given the special governance measures put in place for the South Wales Fire and Rescue Service, and the concerning statements from the Welsh Government about the service's failures to learn the lessons of the Grenfell Tower fire, residents deserve renewed confirmation, as soon as possible, that building safety continues to be prioritised through this transitional period. So, I wonder if we could have a statement from the Minister on how the Welsh Government plans to ensure that fire safety still remains a top priority for those residents. Diolch yn fawr iawn. 

Prynhawn da, Gweinidog. Hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd, os gwelwch yn dda, ynghylch adeiladu a diogelwch tân, oherwydd bod y dioddefaint i lawer o drigolion mewn adeiladau uchel iawn yn mynd yn ei flaen, yn enwedig yng ngoleuni cyhoeddi uno Redrow a Barratt yn ddiweddar. Mae 12 mis wedi mynd heibio erbyn hyn ers llofnodi contract Llywodraeth Cymru a datblygwyr, ac, yn anffodus, mae taliadau adfer yn boenus o araf. Gall uno o'r maint hwn, gyda £90 miliwn mewn arbedion cost disgwyliedig, gymryd sylw sylweddol y rheolwyr gan oedi ymdrechion adfer ymhellach.

Yn ogystal, o ystyried y mesurau llywodraethu arbennig a gafodd eu rhoi ar waith ar gyfer Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru, a'r datganiadau gan Lywodraeth Cymru a achosodd pryder am fethiannau'r gwasanaeth i ddysgu gwersi tân Tŵr Grenfell, mae trigolion yn haeddu cadarnhad o'r newydd, cyn gynted â phosibl, bod diogelwch adeiladau yn parhau i gael ei flaenoriaethu drwy'r cyfnod pontio hwn. Felly, tybed a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog ar sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu sicrhau bod diogelwch tân yn parhau i fod yn brif flaenoriaeth i'r trigolion hynny. Diolch yn fawr iawn. 

Thank you. Well, in respect of the developers' obligations, there's no need to amend or enter a new contract with the developers as a result of the merger that you referred to. The definition of 'participant developer group company' was sufficiently wide, when it was brought forward a year ago, to capture the changes that have been brought about by a merger. And I know the Minister for Climate Change's officials will continue to meet with representatives of the developers concerned in the coming weeks to discuss any practical impacts.

Diolch. Wel, o ran rhwymedigaethau'r datblygwyr, nid oes angen diwygio na llofnodi contract newydd gyda'r datblygwyr o ganlyniad i'r uno y gwnaethoch chi gyfeirio ato. Roedd y diffiniad o 'gwmni grŵp datblygwyr cyfranogwyr' yn ddigon eang, pan gafodd ei gyflwyno flwyddyn yn ôl, i gipio'r newidiadau a ddaeth yn sgil uno. Ac rwy'n gwybod y bydd swyddogion y Gweinidog Newid Hinsawdd yn parhau i gyfarfod â chynrychiolwyr y datblygwyr o dan sylw yn ystod yr wythnosau nesaf i drafod unrhyw effeithiau ymarferol.

I would like to call for a statement from the Minister for Health and Social Services this afternoon on the availability of hydrotherapy treatment within Betsi Cadwaladr University Health Board. The Minister has outlined previously that the health board can use local community resources, but I have heard from patients who have received a referral that there are often delays and a lack of community resources available, with many in need of reinvestment. The closest hydrotherapy pool for my constituents is in Bangor, and the hydrotherapy pool at the Glan Clwyd Hospital was closed back in 2014, with no plans, as far as I am aware, to open a new hydrotherapy facility. The use of hydrotherapy is highly effective in alleviating pain for those suffering from rheumatism and a plethora of orthopaedic and musculoskeletal conditions. Therefore, hydrotherapy and physiotherapy are effective in reducing pressure on other NHS services.

Could the Trefnydd outline whether the Welsh Government has assessed or, at least, considered the possibility of opening a new hydrotherapy pool within the physiotherapy department at Glan Clwyd Hospital? And what is the Minister doing to improve the relationship between the health board and community resources, to ensure that when a referral is made the patient does actually receive the treatment they need? 

Hoffwn i alw am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol y prynhawn yma ar y driniaeth hydrotherapi sydd ar gael o fewn Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Mae'r Gweinidog wedi amlinellu o'r blaen y gall y bwrdd iechyd ddefnyddio adnoddau cymunedol lleol, ond rwyf i wedi clywed gan gleifion sydd wedi cael atgyfeiriad bod oedi yn aml a bod diffyg adnoddau cymunedol ar gael, a bod angen ailfuddsoddi ar lawer ohonyn nhw. Mae'r pwll hydrotherapi agosaf ar gyfer fy etholwyr i ym Mangor, a chafodd pwll hydrotherapi Ysbyty Glan Clwyd ei gau yn ôl yn 2014, heb unrhyw gynlluniau, hyd y gwn i, i agor cyfleuster hydrotherapi newydd. Mae defnyddio hydrotherapi yn effeithiol iawn wrth leddfu poen i'r rhai sy'n dioddef o gryd cymalau a llu o gyflyrau orthopedig a chyhyrysgerbydol. Felly, mae hydrotherapi a ffisiotherapi yn effeithiol wrth leihau'r pwysau ar wasanaethau eraill y GIG.

A allai'r Trefnydd amlinellu a yw Llywodraeth Cymru wedi asesu neu, o leiaf, wedi ystyried y posibilrwydd o agor pwll hydrotherapi newydd yn yr adran ffisiotherapi yn Ysbyty Glan Clwyd? A beth mae'r Gweinidog yn ei wneud i wella'r berthynas rhwng y bwrdd iechyd ac adnoddau cymunedol, er mwyn sicrhau, pan fydd atgyfeiriad yn cael ei wneud, bod y claf yn cael y driniaeth sydd wir ei hangen arno? 

Thank you. Well, the issue you raise is not a matter for the Minister for Health and Social Services. It's absolutely a matter for Betsi Cadwaladr University Health Board. So, I'd urge you to write to the chair.

Diolch. Wel, nid mater i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yw'r mater yr ydych chi'n ei godi. Yn ddiau, mae'n fater i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Felly, byddwn i'n eich annog chi i ysgrifennu at y cadeirydd.

A gaf i ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda? O ran y cyntaf, datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg ar sut mae gorfodi rheoliadau enwau lleoedd safonol Cymru. Yn sgil agor pont newydd dros Ddyfi, mae yna arwyddion newydd wedi cael eu gosod yn cyfeirio at Aberdyfi efo'r hen sillafiad. Mae'r hen sillafiad yma wedi hen ddarfod erbyn hyn ac, yn ôl enwau lleoedd safonol Cymru, Aberdyfi efo'r sillafiad gwreiddiol ydy'r un safonol. Sut, felly, mae'r Llywodraeth wedi gallu rhoi arwydd newydd i fyny sydd yn anghywir? Felly, tybed a allwn ni gael datganiad gan y Gweinidog am sut mae'n bwriadu sicrhau bod enwau lleol safonol Cymru yn cael eu parchu. 

Yn ail, a gawn ni ddatganiad llafar yn y Siambr yma, os gwelwch yn dda, ar gyhoeddiad y Gweinidog iechyd yr wythnos diwethaf ar addysg a hyfforddiant i weithwyr gofal proffesiynol? Mae'r datganiad ysgrifenedig yn codi sawl cwestiwn. Mae'n sôn am arian, ydy, ond faint o leoedd myfyrwyr mae hyn yn ei olygu, faint o bobl fydd yn cael eu hariannu, faint o bobl gafodd eu hymgynghori ynghylch y datganiad yma, pwy wnaeth y Gweinidog ymgynghori efo nhw? Felly, mae nifer o gwestiynau'n codi, a byddwn yn ddiolchgar am y cyfle i gael datganiad llafar yn fan hyn er mwyn codi'r cwestiynau yna'n uniongyrchol. Diolch.

May I ask for two statements, please? First, a statement by the Minister for Education and the Welsh Language on how we can enforce the place name regulations for Wales. In the light of opening the new bridge over the Dyfi river, new signs have been placed referring to Aberdyfi with the old spelling. However, the old spelling has long since vanished, and, according to the standardised Welsh place names, Aberdyfi with the original spelling is the standardised spelling. So, how has the Government been able to place a new sign that is incorrect? So, I wonder if we can have a statement from the Minister as to how he intends to ensure that standardised place names in Wales are respected.

Secondly, can we have an oral statement in this Chamber on the announcement by the health Minister last week on education and training for professional healthcare workers? The written statement raises a number of questions. It talks of funding, yes, but how many placements for students will this mean, how many people will be funded, how many people were consulted on this statement, and who did the Minister consult with? So, there are a number of questions arising from this, and I'd be grateful for the opportunity of an oral statement here in order to raise those issues directly with the Minister. Thank you.

14:45

Thank you. In relation to your first request, I would suggest that you write directly to the Minister for Education and the Welsh Language about the point you raised about the sign that has been installed in relation to Aberdyfi. 

With regard to the second request, the Minister for Health and Social Services, every year, announces funding for professional training. It's done on an annual basis, and the written statement clearly set out what would be expected, what would be brought forward and the funding, and I presume that will be worked up as we go through the year. If you have anything specific, again, the Minister is in her place and is asking for you to write to her directly. 

Diolch i chi. O ran eich cais cyntaf, fe fyddwn i'n awgrymu eich bod yn ysgrifennu yn uniongyrchol at Weinidog y Gymraeg ac Addysg ynglŷn â'r pwynt y gwnaethoch chi ei godi am yr arwydd a osodwyd ar gyrion Aberdyfi. 

O ran yr ail gais, mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, bob blwyddyn, yn cyhoeddi cyllid ar gyfer hyfforddiant proffesiynol. Mae hynny'n cael ei wneud yn flynyddol, ac mae'r datganiad ysgrifenedig yn nodi yn eglur yr hyn sy'n ddisgwyliedig, yr hyn a fyddai'n cael ei gyflwyno a'r cyllid, ac rwy'n cymryd y bydd hwnnw'n cael ei gyfrifo wrth i ni fynd drwy'r flwyddyn. Os oes unrhyw beth penodol i'w godi, unwaith eto, mae'r Gweinidog yn ei lle ac mae hi'n gofyn i chi ysgrifennu yn uniongyrchol ati hi. 

Business Minister, I'd like to request a statement from the education Minister. Since 2011, the number of teachers of the deaf has fallen by 20 per cent—one in five teachers. It is expected that, in the next 10 years, one in three teachers will retire. If no further action is taken, it will get to a point where there are no teachers of the deaf left here in Wales. So, deaf children will be left unsupported and we will have another preventable crisis in education on our hands. I would like to hear what the education Minister is doing, in the form of a statement, please, to encourage more teachers to take on that extra two years of training to become teachers of the deaf. As I'm sure you'll agree, business Minister, all children, including those with hearing impairments, should be able to enjoy the same standard of education as everybody else. Thank you.

Gweinidog Busnes, fe hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog addysg. Ers 2011, mae niferoedd yr athrawon i'r byddar wedi gostwng 20 gan y cant—un o bob pump o'r athrawon. Fe ddisgwylir y bydd un o bob tri athro yn ymddeol yn ystod y 10 mlynedd nesaf. Os na chymerir camau pellach, ni fydd unrhyw athrawon i'r byddar ar ôl o gwbl yma yng Nghymru. Felly, fe fydd plant byddar yn cael eu hamddifadu o gymorth ac fe fydd gennym ni argyfwng arall gydag addysg y gellid bod wedi ei osgoi. Fe hoffwn i glywed beth mae'r Gweinidog addysg yn ei wneud, ar ffurf datganiad, os gwelwch yn dda, i annog mwy o athrawon i ymgymryd â'r ddwy flynedd ychwanegol o hyfforddiant ar gyfer bod yn athrawon i'r byddar. Fel rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno, Gweinidog busnes, fe ddylai pob plentyn, gan gynnwys y rhai sydd â nam ar eu clyw, allu cael addysg o'r un safon ag adddysg pawb arall. Diolch i chi.

Yes, I would absolutely agree with your final point. The point you raise, really, is part of the workforce planning that the education sector here in Wales undertakes. 

Ie, rwy'n cytuno â'ch pwynt olaf chi'n llwyr. Mae'r pwynt yr ydych chi'n ei godi, mewn gwirionedd, yn rhan o'r gwaith o gynllunio'r gweithlu y mae'r sector addysg yma yng Nghymru yn ymgymryd ag ef. 

Thank you. I'd like to—. Is this—?

Diolch i chi. Fe hoffwn i—. Ai hwn—?

This is the business statement. 

Y datganiad busnes yw hwn.

This is the business statement, Janet Finch-Saunders, the second item on the agenda.

Y datganiad busnes yw hwn, Janet Finch-Saunders, yr ail eitem ar yr agenda.

I don't think you're ready to ask your question. 

Nid wyf i'n credu eich bod yn barod i ofyn eich cwestiwn.

I am ready. I've got it here, my contribution.

Rwy'n barod. Mae fy nghyfraniad i gennyf i yma.

So, why didn't you ask it? Why were you consulting with your fellow Member to ask her what was happening? Ask your question.

Pam na wnaethoch chi ofyn hwnnw felly? Pam oeddech chi'n ymgynghori â'ch cyd-Aelod i ofyn iddi hi beth oedd yn digwydd? Gofynnwch eich cwestiwn.

Okay. I'd like to just raise a concern about the way that Arriva Bus Wales have completely cut off a village in my constituency, the ward being Penrhyn-side. They did it without warning, leaving about 450 or 500 people completely, now, feeling that they're in social isolation. It's a very steep village on the side of Nant-y-gamar mountain. Frankly, I've written to the Minister, but I would like a statement, because this isn't just happening in my constituency or in this area, and they're just literally pulling the service without any consultation with elected members, without any consultation with residents and affected travellers. So, it is something that I feel really passionately about.

Iawn. Fe hoffwn i godi'r pryder ynglŷn â'r dull y mae Bws Arriva Cymru wedi torri pob cysylltiad â phentref yn fy etholaeth i, sef yn ward Penrhyn. Fe wnaethon nhw hynny heb rybudd, gan adael tua 450 neu 500 o bobl, nawr, yn teimlo eu bod mewn unigedd cymdeithasol llwyr. Pentref yw hwn ar lethr serth iawn o fynydd Nant-y-gamar. A dweud y gwir, rwyf i wedi ysgrifennu at y Gweinidog, ond fe hoffwn i gael datganiad, oherwydd nid yn fy etholaeth i yn unig nac yn yr ardal hon yn unig y mae hyn yn digwydd, ac maen nhw'n llythrennol yn tynnu'r gwasanaeth heb unrhyw ymgynghori ag aelodau etholedig, heb unrhyw ymgynghori â thrigolion na'r teithwyr yr effeithir arnyn nhw. Felly, mae hyn yn rhywbeth yr wyf i'n teimlo yn angerddol iawn yn ei gylch.

Thank you. This is a matter for Arriva. It's not a matter for the Deputy Minister, and I suggest you write to the chief executive of Arriva.

Diolch i chi. Mater i Arriva yw hwn. Nid mater i'r Dirprwy Weinidog mohono, ac rwy'n awgrymu eich bod chi'n ysgrifennu at brif weithredwr Arriva.

3. Datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a'r Prif Chwip: Dwy flynedd ers yr ymosodiad llawn ar Wcráin a diweddariad ar y Genedl Noddfa
3. Statement by the Minister for Social Justice and Chief Whip: Anniversary of the full-scale invasion of Ukraine and Nation of Sanctuary update

Yr eitem nesaf fydd y datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ar ddwy flynedd ers yr ymosodiad llawn ar Wcráin a diweddariad ar y genedl noddfa. Y Gweinidog, felly, i wneud ei datganiad—Jane Hutt.

The next item will be a statement by the Minister for Social Justice: the anniversary of the full-scale invasion of Ukraine and nation of sanctuary update. The Minister to make the statement—Jane Hutt.

Diolch yn fawr, Llywydd. The twenty-fourth of February marks the second anniversary of the full-scale invasion of Ukraine by Putin. Since that time, more than 7,500 Ukrainians have been forced to relocate to Wales, with millions more displaced across Europe. This week is a grim milestone for Ukrainians everywhere, but we are determined to show our continued solidarity. Though the war is long, as President Zelenskyy said in the early days of the invasion,

'light will win over darkness'.

Diolch yn fawr, Llywydd. Bydd y pedwerydd ar hugain o fis Chwefror yn dynodi dwy flynedd ers ymosodiad llawn ar Wcráin gan Putin. Ers hynny, mae mwy na 7,500 o Wcreiniaid wedi cael eu gorfodi i adleoli i Gymru, gyda miliynau yn rhagor wedi cael eu dadleoli ar draws Ewrop. Mae'r wythnos hon yn garreg filltir arw i Wcreiniaid ym mhobman, ond rydym ni'n benderfynol o arddangos ein hundod parhaus. Er bod y rhyfel yn faith, chwedl Arlywydd Zelenskyy yn nyddiau cynnar yr ymosodiad,

'bydd goleuni yn drech na'r tywyllwch'.

14:50

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

To symbolise this, we will be lighting up some Government buildings in Cardiff this week, and tomorrow evening I will be speaking at an event sponsored by Mick Antoniw MS, here at the Senedd. This is a landmark visit to the UK by front-line medics from Ukraine, including those who have been held in Russian captivity, who are touring the UK alongside a bombed-out ambulance. The event will shine a light on the barbarism of targeting medical facilities—a war crime.

Mick Antoniw MS has also recently returned from a visit to Ukraine with a team of volunteers, transporting much-needed supplies provided by Welsh communities. Our support for Ukrainians here in Wales is unwavering. On a recent visit to the Safe Haven project in Maesteg, I saw the importance of the welcome offered to Ukrainians. I was moved by a powerful speech from a school student who spoke of the history of the conflict and the support opportunities she has received. I would like to thank the host families who have welcomed Ukrainian guests into their homes across Wales.

For months I have been seeking commitments from the UK Government for extensions to visas or a right to settlement. And I was pleased to see an announcement yesterday that those with Ukraine schemes visas will be able to extend their right to remain in the UK for a further 18 months. The period of extension is not quite what we had hoped for, and there is still no right to settlement, but I know many Ukrainians in Wales will value the certainty of knowing that another 18 months in Wales is achievable. We know many will not have homes to return to at the end of that period and we will continue to work for a compassionate and person-centred approach in months and years ahead.

There are clearly many finer details of the extension arrangements that need to be worked through and answers communicated to Ukrainians in our communities. The UK Government also introduced many changes to the immigration rules relating to existing Ukraine schemes yesterday afternoon, but we need some time to understand their likely impact in Wales. We will continue to engage with the Home Office to ensure the Ukraine schemes are fit for purpose and the actions Ukrainians need to take are fully understood and supported.

For supersponsor beneficiaries who have travelled and taken up our offer of initial accommodation, we continue to make great progress in supporting people to move to longer term accommodation across Wales and beyond where Ukrainians can continue to settle amongst our communities. There are now fewer than 90 individuals remaining across three initial accommodation sites, and we are working closely with local authorities to support these remaining households to move on, including through our transitional accommodation capital programme. We remain on course to close our initial accommodation sites entirely during 2024. Our team Wales approach, with all local authorities and third sector partners pulling together to support Ukrainians to move on across Wales, facilitated by the national move-on taskforce operated by Blaenau Gwent County Borough Council, has been critical to this success. Over 2,000 guests have now been supported into longer term accommodation within the last year, enabling us to close 28 initial accommodation venues. Not only have we been able to support hundreds of households to successfully settle within our local communities, but we have also significantly reduced our anticipated initial accommodation budget at a time of severe financial pressures.

Despite these successes, we have also had to grapple with some acute challenges in supporting sanctuary seekers in recent months. In particular, the Home Office’s drive to eliminate their legacy backlog of asylum claims led to a large increase in homeless refugees in the run-up to Christmas. As a result of the Nationality and Borders Act 2022 and Illegal Migration Act 2023, we have two other asylum backlogs operating for those arriving since each Act was passed, despite claims to have solved these issues. 

We are currently experiencing a crisis in the availability of immigration legal advice, which will have knock-on homelessness, destitution and exploitation impacts in our communities if not addressed. We have repeatedly asked the UK Government to use its powers to ensure sufficient legal aid is available in Wales, but it has so far declined to act. The legal aid system is a reserved matter and we are reliant upon the UK Government to take the necessary actions to prevent the collapse of this sector. But we are exploring limited Welsh Government actions we could take and are continuing to call upon the UK Government to recognise the impact of a failure to act.

Working with the Welsh Local Government Association and our local authority partners, we've recently introduced new governance arrangements to underpin our team Wales approach. This includes the establishment of a nation of sanctuary strategic oversight board, which I co-chair with the WLGA’s spokesperson on housing. Members include local authority leaders, representatives from our wider public sector services, third sector partners and representatives from the Home Office and Department for Levelling Up, Housing and Communities. We've also established a nation of sanctuary partnership board to ensure engagement at senior official level across all our partners. Whilst the asylum system is a UK Government responsibility, this board provides an important platform to try to work with them to deliver an effective system that supports local communities and sanctuary seekers. We will continue to help them deliver their asylum dispersal plan and highlight issues where they arise, recognising that it is clearly the responsibility of the UK Government to ensure that the dispersal plan is implemented.

Dirprwy Lywydd, Wales is a nation of sanctuary. We are proud to offer people fleeing war, conflict and abuse a place of refuge, safety and sanctuary in Wales. We've been overwhelmed by the generosity of people across Wales who've opened their homes to people fleeing the awful conflict in Ukraine. But Wales has also welcomed people fleeing Afghanistan, Syria and Hong Kong. Being a nation of sanctuary in Wales means supporting everyone who comes to Wales to play a full part in our communities and economy. Wales needs migration to maintain and grow our population and to support businesses and the public sector. Migration keeps our communities vibrant and helps our economy thrive. Diolch.

Yn arwydd o hyn, fe fyddwn ni'n taflu goleuadau ar rai o adeiladau'r Llywodraeth yng Nghaerdydd yr wythnos hon, a nos yfory fe fyddaf i'n siarad mewn digwyddiad a noddir gan Mick Antoniw AS, yma yn y Senedd. Ymweliad nodedig â'r DU gan feddygon rheng flaen o Wcráin yw'r achlysur hwn, sy'n cynnwys rhai a gafodd eu dal yn gaeth yn Rwsia, sy'n teithio o amgylch y DU gydag ambiwlans a gafodd ei fomio. Bydd y digwyddiad ei hun yn taflu goleuni ar anwareidd-dra ymosod ar gyfleusterau meddygol—trosedd rhyfel.

Yn ogystal â hyn, mae Mick Antoniw AS newydd ddychwelyd ar ôl ei ymweliad ef ag Wcráin gyda thîm o wirfoddolwyr, a oedd yno'n trosglwyddo nwyddau angenrheidiol a ddarparwyd gan gymunedau Cymru. Mae ein cefnogaeth i'r Wcreiniaid yn ddiwyro yma yng Nghymru. Ar ymweliad diweddar â phrosiect Safe Haven ym Maesteg, fe welais i bwysigrwydd y croeso sy'n cael ei estyn i Wcreiniaid. Fe gefais fy nghyfareddu gan araith bwerus gan ddisgybl ysgol a oedd yn sôn am hanes y gwrthdaro a'r cyfleoedd a gafodd hi o ran cymorth. Fe hoffwn i ddiolch i'r teuluoedd sydd wedi croesawu gwesteion Wcreinaidd ar eu haelwydydd ledled Cymru.

Ers misoedd rwyf i wedi bod yn ceisio ymrwymiadau gan Lywodraeth y DU ar gyfer estyniadau i gyfnodau dilysrwydd fisâu neu hawl i ymgartrefu. Ac roeddwn i'n falch o weld cyhoeddiad ddoe y bydd y rhai sydd â fisâu dan gynlluniau ar gyfer Wcráin yn gallu ymestyn eu hawl i aros yn y DU am 18 mis arall. Nid y cyfnod estyn yr oeddem ni wedi gobeithio amdano yw hwnnw'n union, ac nid oes fyth hawl i ymgartrefu, ond fe wn i y bydd llawer o Wcreiniaid yng Nghymru yn gwerthfawrogi'r sicrwydd o wybod bod modd aros am 18 mis arall eto yng Nghymru. Rydym ni'n gwybod na fydd gan lawer ohonyn nhw gartrefi i fynd adref iddyn nhw ar ddiwedd y cyfnod hwnnw ac fe fyddwn ni'n dal ati i weithio ar ymagwedd drugarog a fydd yn canoli ar yr unigolyn mewn misoedd a blynyddoedd i ddod.

Mae hi'n amlwg fod llawer o fanylion mân eto ynglŷn â'r trefniadau i ymestyn cyfnodau dilysrwydd y mae angen gweithio drwyddyn nhw a chyfleu'r atebion i Wcreiniaid yn ein cymunedau nhw. Fe wnaeth Llywodraeth y DU gyflwyno llawer o newidiadau i'r rheolau mewnfudo sy'n ymwneud â chynlluniau cyfredol ynghylch Wcráin brynhawn ddoe hefyd, ond mae angen peth amser arnom ni i amgyffred eu heffaith debygol nhw yng Nghymru. Fe fyddwn ni'n parhau i ymgysylltu â'r Swyddfa Gartref i sicrhau bod cynlluniau ar gyfer Wcráin yn addas i'r diben a bod y camau y mae angen i Wcreiniaid eu cymryd yn cael eu hamgyffred a'u cefnogi yn llawn.

O ran y rai sydd wedi elwa ar haelioni uwch-noddwr sydd wedi teithio ac wedi manteisio ar ein cynnig o lety cychwynnol, rydym ni'n parhau i wneud cynnydd ardderchog o ran cefnogi pobl i symud i lety tymor hwy ledled Cymru a thu hwnt lle gall Wcreiniaid ddal i ymgartrefu yn ein cymunedau ni. Erbyn hyn mae llai na 90 o unigolion ar ôl yn y tri safle llety cychwynnol i gyd, ac rydym ni'n gweithio yn agos gyda'r awdurdodau lleol i gefnogi'r aelwydydd sydd ar ôl i symud ymlaen, gan gynnwys drwy gyfrwng ein rhaglen gyfalaf llety trosiannol. Rydym ni'n parhau i fod ar y llwybr iawn i fod yn cau ein safleoedd llety cychwynnol yn gyfan gwbl yn ystod 2024. Mae ein dull tîm Cymru ni, gyda'r awdurdodau lleol a phartneriaid y trydydd sector i gyd yn dod at ei gilydd i gefnogi Wcreiniaid i symud ymlaen ledled Cymru, sy'n cael ei hwyluso gan y tasglu symud ymlaen cenedlaethol a weithredir gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Blaenau Gwent, wedi bod yn hanfodol i'r llwyddiant hwn. Erbyn hyn, mae dros 2,000 o westeion wedi cael cymorth i lety tymor hwy yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, gan ein galluogi ni i gau 28 o leoliadau llety cychwynnol. Nid yn unig yr ydym ni wedi gallu cefnogi cannoedd o gartrefi i fod yn aelwydydd llwyddiannus yn ein cymunedau lleol, ond rydym ni wedi lleihau ein cyllideb y gellir ei rhagweld o ran llety cychwynnol yn sylweddol hefyd a hynny mewn cyfnod o bwysau ariannol difrifol.

Er y llwyddiannau hyn, rydym ni wedi gorfod mynd i'r afael â heriau mawr o ran y gefnogaeth i geiswyr lloches yn ystod y misoedd diwethaf. Yn benodol, arweiniodd ymdrech y Swyddfa Gartref i ddileu eu hôl-groniad o hawliadau lloches at gynnydd mawr yn niferoedd y ffoaduriaid digartref yn y cyfnod cyn y Nadolig. O ganlyniad i Ddeddf Cenedligrwydd a Ffiniau 2022 a Deddf Mudo Anghyfreithlon 2023, mae dau ôl-groniad arall o geisiadau lloches gennym ni ar gyfer rhai sy'n glanio a'r ôl i'r ddwy Ddeddf gael eu pasio, er yr honiadau eu bod nhw wedi datrys y materion hyn.

Ar hyn o bryd rydym ni'n gweld argyfwng o ran y cyngor cyfreithiol mewnfudo sydd ar gael a fydd ag effaith ganlyniadol ar ddigartrefedd, amddifadedd a chamfanteisio yn ein cymunedau ni os na ellir mynd i'r afael â hynny. Rydym ni wedi gofyn dro ar ôl tro i Lywodraeth y DU ddefnyddio ei phwerau i sicrhau bod digon o gymorth cyfreithiol ar gael yng Nghymru, ond hyd yn hyn, wedi gwrthod gweithredu y mae hi. Mae'r system cymorth cyfreithiol yn fater a gedwir yn ôl ac rydym ni'n dibynnu ar Lywodraeth y DU i gymryd y camau angenrheidiol i atal y sector hwn rhag chwalu. Ond rydym ni'n ystyried camau cyfyngedig gan Lywodraeth Cymru y gallem ni eu cymryd ac rydym ni'n dal ati i alw ar Lywodraeth y DU i gydnabod effaith peidio â gweithredu.

Gan weithio gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a'n partneriaid yn yr awdurdodau lleol, rydym ni wedi cyflwyno trefniadau llywodraethu newydd yn ddiweddar i fod yn sail i'n dull tîm Cymru ni. Mae hyn yn cynnwys sefydlu bwrdd goruchwylio strategol cenedl noddfa, yr wyf i'n ei gadeirio gyda llefarydd tai CLlLC. Mae'r aelodau yn cynnwys arweinwyr awdurdodau lleol, cynrychiolwyr o'n gwasanaethau sector cyhoeddus yn fyw eang, partneriaid yn y trydydd sector a chynrychiolwyr o'r Swyddfa Gartref a'r Adran Ffyniant Bro, Tai a Chymunedau. Rydym ni wedi sefydlu bwrdd partneriaeth cenedl noddfa hefyd i sicrhau ymgysylltiad ar lefel swyddogol uwch ar draws ein holl bartneriaid. Er mai cyfrifoldeb Llywodraeth y DU yw'r gyfundrefn loches, mae'r bwrdd hwn yn cynnig llwyfan pwysig i geisio gweithio gyda nhw i ddarparu system effeithiol sy'n cefnogi cymunedau lleol a cheiswyr lloches. Fe fyddwn ni'n parhau i'w helpu nhw i gyflawni eu cynllun gwasgaru ceiswyr lloches a thynnu sylw at faterion lle maen nhw'n codi, gan gydnabod ei bod hi'n amlwg mai cyfrifoldeb Llywodraeth y DU yw sicrhau bod y cynllun i wasgaru yn cael ei weithredu.

Dirprwy Lywydd, mae Cymru yn genedl noddfa. Rydym ni'n falch o gynnig lloches i bobl sy'n ffoi rhag rhyfel, gwrthdaro a cham-drin yng Nghymru. Fe gawsom ein syfrdanu gan haelioni pobl ledled Cymru a agorodd eu drysau i bobl yn ffoi rhag ymladd ofnadwy yn Wcráin. Ond mae Cymru hefyd wedi croesawu pobl a oedd yn ffoi o Affganistan, Syria a Hong Kong. Mae bod yn genedl noddfa yng Nghymru yn golygu cefnogaeth i bawb sy'n dod i Gymru i fod â rhan lawn yn ein cymunedau a'n heconomi. Mae angen ymfudo ar Gymru i gynnal a chynyddu ein poblogaeth a chefnogi busnesau a'r sector cyhoeddus. Mae ymfudo yn cadw ein cymunedau ni'n fywiog ac yn helpu ein heconomi i ffynnu. Diolch.

14:55

Russia is a country that is a magnificent country, and its people deserve so much better than Vladimir Putin and his fascist gang. With the anniversary of Putin's illegal invasion of Ukraine next Saturday approaching, and with his barbarous attempts to silence democratic opposition of recent days, we must remember that Putin is not only an international war criminal and mass murderer, but a despicable little man and vile tyrant.

I'm sure the Minister will agree that a huge gratitude is owed to the people of Ukraine for defending the front line of western freedoms on both sides of the Atlantic and beyond. Questioning you here last June, I noted that, in responding to your previous statements on both Ukraine and nation of sanctuary, I had repeatedly raised the issue of housing and proposed modular housing as part of the solution, as across the water in Ireland. You'd previously referred to the need to remove our Ukrainian guests into longer term accommodation, some of which is modular accommodation developed across Wales. So, what, if any, specific allocation is being provided for refugees?

I also noted that, then, the £150 million fund to help Ukrainians into their own homes had been formally announced by the UK Government, with £8 million for Wales, and asked you to confirm how this would be allocated and whether it would be distributed by the Welsh Government and/or to councils to help Ukrainian families into private rented accommodation and find work, as in England. In your response, you stated that 936 additional properties were funded under the transitional accommodation capital programme 'for this year and into next year'—i.e. this year—and it's a range of accommodation solutions across Wales, not just modular housing, but bringing void or mothballed properties back into use, converting buildings, demolition and new build as well. Given that almost 90,000 households in Wales are on social housing waiting lists at present, how many properties have now been funded through the transitional accommodation capital programme, how many of these have been allocated for Ukrainian or other refugees, and how many additional homes, including new builds and new modular housing, have been delivered to meet the needs of Ukrainian and other refugees in Wales? Given that the UK has offered or extended sanctuary to more than 238,000 Ukrainians, how many of these are now in Wales, and is Wales taking its fair share, where England houses 16 asylum seekers for every 10,000 people, but Wales takes just nine? What action will you be taking to address this, if any?

When I last visited Mold Jobcentre Plus, as I previously referred, I learned about the great work they were doing supporting Ukrainians keen to work and contribute. In this context, can you provide an update on English for speakers of other languages courses, ESOL, and on the transferability of their qualifications to Wales?

The Wales free bus travel scheme for refugees, the welcome ticket, which commenced on 26 March 2022 and will continue until 31 March 2024 with arrangements for after then being considered, provides eligible persons with free unlimited travel on all local bus services across Wales, including those that operate into England where their journey starts and finishes in Wales, with exclusions only applying to National Express and Stagecoach Megabus services. What is now planned for after 31 March? I e-mailed you at the weekend on behalf of constituents hosting their second family from Ukraine, and I thank you for your holding response. The driver on the bus service through their village, provided by Townlynx based in Holywell, told them that he would take their Ukrainian guests this time, but that they wouldn't be allowed on again. How did the Welsh Government, therefore, commission the free bus travel scheme for refugees and what action can or will you take in such circumstances?

As you indicated, yesterday the UK Government announced an 18-month visa extension scheme for Ukrainians who sought sanctuary in the UK following Russia's illegal invasion, meaning that they will now be able to stay in the UK until September 2026. Those in the UK under the Homes for Ukraine scheme, the Ukraine family scheme, or Ukraine extension scheme will be eligible to apply for the extension within the last three months of an existing visa. Although the Ukraine family scheme is being closed, Ukrainian nationals who would've qualified under this will still be able to apply to Homes for Ukraine, and families settled here can still sponsor a family member to come to the UK under Homes for Ukraine. How will these changes impact on Welsh Government planning, and what action are you taking to meet this extended need, both at Welsh Government level and through engagement with the UK Government? Diolch yn fawr.

Mae Rwsia yn wlad odidog, ac mae ei phobl yn haeddu cymaint gwell na Vladimir Putin a'i giwed o ffasgiaid. Am y byddwn ni'n nodi dwy flynedd ddydd Sadwrn nesaf ers ymosodiad anghyfreithlon Putin ar Wcráin, a gyda'i ymdrechion anwaraidd ef i roi taw ar bob gwrthwynebiad democrataidd yn ystod y dyddiau diwethaf, mae'n rhaid i ni gofio bod Putin nid yn unig yn droseddwr rhyfel rhyngwladol ac wedi llofruddio lluoedd, ond ei fod ef hefyd yn hen ddyn bach ffiaidd ac yn ormeswr milain.

Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn cytuno bod diolchgarwch enfawr yn ddyledus i bobl Wcráin am amddiffyn y rheng flaen o ran rhyddid y gorllewin ar ddwy lan yr Iwerydd a thu hwnt. Wrth eich holi chi yma ym mis Mehefin y llynedd, roeddwn i'n nodi, wrth ymateb i'ch datganiadau blaenorol chi ynglŷn ag Wcráin a'r genedl noddfa, fy mod i wedi codi mater tai a thai modiwlaidd arfaethedig dro ar ôl tro yn rhan o'r datrysiad, fel sydd yn digwydd dros y dŵr yn Iwerddon. Roeddech chi wedi cyfeirio o'r blaen at yr angen i symud ein gwesteion Wcreinaidd i lety tymor hwy, ac mae rhywfaint o hynny'n cynnwys tai modiwlaidd a ddatblygwyd ledled Cymru. Felly, pa ddyraniad penodol sy'n cael ei ddarparu ar gyfer ffoaduriaid, os oes un o gwbl?

Roeddwn ni'n nodi hefyd, felly, fod y gronfa £150 miliwn i helpu Wcreiniaid i ganfod cartrefi iddyn nhw eu hunain wedi cael ei chyhoeddi yn ffurfiol gan Lywodraeth y DU, gyda £8 miliwn i Gymru, ac roeddwn i'n gofyn i chi gadarnhau sut y byddai hwnnw'n cael ei ddyrannu ac a fyddai'n cael ei ddosbarthu gan Lywodraeth Cymru a/neu'r cynghorau i helpu teuluoedd o Wcráin i gael llety rhent preifat a chael gwaith, fel sy'n digwydd yn Lloegr. Yn eich ymateb chi, roeddech chi'n dweud bod 936 o dai ychwanegol yn cael eu hariannu o'r rhaglen gyfalaf llety trosiannol 'am ac i'r flwyddyn nesaf'—h.y. eleni—ac mae honno'n ystod o ddatrysiadau o ran llety ledled Cymru, nid tai modiwlaidd yn unig, ond sy'n dwyn tai gwag neu segur i ddefnydd unwaith eto, gan drawsnewid rhai adeiladau, dymchwel eraill a chodi adeiladau newydd hefyd. O ystyried bod bron i 90,000 o aelwydydd yng Nghymru ar restrau aros tai cymdeithasol ar hyn o bryd, faint o dai sydd wedi cael eu hariannu erbyn hyn drwy'r rhaglen gyfalaf llety trosiannol, faint o'r rhain a ddyrannwyd ar gyfer ffoaduriaid Wcreinaidd neu ffoaduriaid eraill, a faint o gartrefi ychwanegol, gan gynnwys adeiladau newydd a thai modiwlaidd newydd, a ddarparwyd i ddiwallu anghenion ffoaduriaid Wcreinaidd a ffoaduriaid eraill yng Nghymru? O ystyried bod y DU wedi cynnig neu ymestyn noddfa i fwy na 238,000 o Wcreiniaid, faint o'r rhain sydd yng Nghymru erbyn hyn, ac a yw Cymru yn ysgwyddo'r baich mewn ffordd deg, pan fo Lloegr yn rhoi cartref i 16 o geiswyr lloches fesul 10,000 o bobl, ond dim ond naw a gartrefir yng Nghymru? Pa gamau a ydych chi am eu cymryd i fynd i'r afael â hyn, os ydych chi am wneud hynny o gwbl?

Y tro diwethaf i mi ymweld â Chanolfan Byd Gwaith yr Wyddgrug, fel soniais i o'r blaen, fe ddysgais i am y gwaith rhagorol yr oedden nhw'n ei wneud wrth gefnogi Wcreiniaid sy'n awyddus i weithio a gwneud cyfraniad. Yn y cyd-destun hwn, a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â chyrsiau Saesneg ar gyfer siaradwyr ieithoedd eraill, ESOL, a pha mor hawdd yw trosglwyddo eu cymwysterau i Gymru?

Mae cynllun teithio rhad ac am ddim i ffoaduriaid ar fysiau Cymru, y tocyn croeso, a oedd yn dechrau ar 26 Mawrth 2022 ac a fydd yn parhau tan 31 Mawrth 2024 gyda threfniadau eraill yn cael eu hystyried ar ôl hynny, yn caniatáu i'r rhai sy'n gymwys deithio yn rhad am ddim ar bob gwasanaeth bws lleol ledled Cymru heb unrhyw gyfyngiadau, gan gynnwys y rhai sy'n rhedeg dros y ffin â Lloegr os yw'r daith yn cychwyn ac yn gorffen yng Nghymru, gyda gwaharddiadau yn berthnasol i wasanaethau National Express a Stagecoach Megabus yn unig. Beth yw'r cynlluniau ar gyfer y cyfnod ar ôl 31 Mawrth? Fe anfonais i e-bost atoch chi dros y penwythnos ar ran etholwyr sy'n rhoi llety i'w hail deulu Wcreinaidd, ac rwy'n diolch i chi am eich ymateb dros dro. Dywedodd gyrrwr bws y gwasanaeth sy'n mynd trwy eu pentref nhw, sy'n cael ei redeg gan Townlynx yn Nhreffynnon, wrthyn nhw ei fod yn fodlon gadael eu gwesteion Wcreinaidd fynd ar y bws y tro hwn, ond na fydden nhw'n cael mynd ar y bws eto. Sut wnaeth Llywodraeth Cymru, felly, gomisiynu'r cynllun teithio rhad ac am ddim ar fysiau i ffoaduriaid a pha gamau a allwch chi neu a wnewch chi eu cymryd mewn amgylchiadau o'r fath?

Fel roeddech chi'n ei nodi, fe gyhoeddodd Llywodraeth y DU gynllun estyniad o 18 mis ar gyfer dilysrwydd fisa ar gyfer Wcreiniaid a ddaeth i geisio noddfa yn y DU yn dilyn ymosodiad anghyfreithlon Rwsia, sy'n golygu y byddan nhw'n gallu aros yn y DU nawr tan fis Medi 2026. Fe fydd y rhai sydd yn y DU yn ôl cynllun Cartrefi i Wcráin, y cynllun teuluoedd o Wcráin, neu gynllun estynedig Wcráin yn gymwys i wneud cais am yr estyniad o fewn tri mis olaf y fisa cyfredol. Er bod y cynllun teuluoedd o Wcráin yn cael ei ddiddymu, fe fydd gwladolion Wcráin a fyddai wedi bod yn gymwys yn unol â hyn yn parhau i allu gwneud cais i gynllun Cartrefi i Wcráin, ac fe all teuluoedd sydd wedi ymgartrefu yma barhau i noddi aelod o'r teulu i ddod i'r DU yn ôl Cartrefi i Wcráin. Sut fydd y newidiadau hyn yn effeithio ar gynlluniau Llywodraeth Cymru, a pha gamau a gymerwch chi i ddiwallu'r angen mwy eang hwn, ar lefel Llywodraeth Cymru a thrwy ymgysylltu â Llywodraeth y DU fel ei gilydd? Diolch yn fawr.

15:00

Diolch yn fawr, Mark Isherwood. I concur with you fully on your words about the barbarism of Putin and, as is, I think, reflected across this Chamber, the great gratitude in recognition of the bravery, courage and strength of the people of Ukraine for their ongoing courage to fight and resist Putin's invasion of their nation. It is important that we are making this statement here together today. They are important questions that you raise about how we have supported. Two years ago, we were here just to express together our shame and horror at Putin's invasion and recognise, also, the courage of those people in Russia who are now also standing up against Putin, taking great risks with their lives. We know that there are so many civilians in that position.

But what have we done? It is time to acknowledge and take account of what's happened and how Wales and, as you say, the people of Wales and its institutions, local government, third sector, churches, mosques, and how everyone has responded. Just, again, to repeat, we've welcomed over 7,400 Ukrainians under the Homes for Ukraine scheme to the UK, including almost 3,300 under our supersponsor route, and it is important that that's on the record today. We've helped over 2,600 people move through our initial accommodation, those welcome centres, across the whole of Wales, and I've mentioned the fact that we're going to move to closing the last few welcome centres this year. So, we have to thank, again, our key partners supporting us to help those 2,600 people from those welcome centres, that initial accommodation, into longer term accommodation—the team Wales approach. And I've already acknowledged the role, of course, of the people of Wales who offered their hearts and homes, kindness and commitment as hosts. I think that's something where, again, we are looking at some of the detail of the announcements.

I met with the UK Government Minister alongside the Scottish Government Minister, the Deputy Minister for Northern Ireland and the Minister for Northern Ireland. It was so good that we were all meeting together last week to discuss these announcements that were coming forward. But we raised questions about whether, for example, thankyou payments can continue—these are details that we need to look at, because we also want to support those hosts who are still coming forward. And just to say, in terms of our welcome centres, I mentioned that we've only got 90 guests left in our welcome centres because of the success of the move-on. At the peak of the project, there were over 1,900 guests in more than 40 venues across Wales, and many of you will have visited those venues.

Just to follow up your question about the accommodation that's been used, the transitional accommodation capital programme, in the first year, provided £76.4 million to local authorities and registered social landlords to bring forward 936 homes. It is now open for new applications in this financial year, and we'll continue to work with RSLs and local authorities to deliver more homes. It includes a range of projects: bringing empty properties back into use, remodelling and conversion of existing buildings, the modular buildings that many will have seen in their own constituencies, and also recognising that, actually, these are homes for people in temporary accommodation, including those being resettled from Syria, Afghanistan and Ukraine.

You've mentioned employment and ESOL. It's key to supporting our Ukrainian guests to move into their own accommodation and gain independence. And, of course, the skills that Ukrainian guests have brought to Wales are much needed, and also their desire to improve their English, fitting lessons around work and studying commitments. I just wanted to share that over 600 Ukrainians in Wales have signed up to STEP Ukraine, which is an intensive virtual 12-week English language and employment programme for Ukrainians in the UK.

As far as the welcome ticket is concerned, we are pleased we've been able to provide the welcome ticket free public transport scheme for two years. Changes to the way the bus industry is funded means that we are considering alternative methods of delivering support in the future. We are making these decisions now and will communicate these fully as those discussions are concluded. Thank you for contacting me at the weekend, Mark, giving me an account of a disappointing and upsetting incident. There have been these incidents where people who are seeking sanctuary have either being wrongly denied travel or feel that they have been unfairly treated. In any case where this happens we will look into the circumstances and work with the travel operator. It's the travel operator's responsibility, but we will look to the travel operator responsible to try to rectify matters.

Just finally, Dirprwy Lywydd, it is important that we look at what is going to happen with the Ukraine schemes' future. They are important schemes, and I hope I will be able to update Members. We only just got the details yesterday. There are questions to be clarified so that those forthcoming arrangements will support safe and legal routes, and, obviously, we're working very closely with the Home Office on this matter. There's a new permission extension scheme to enable Ukrainians in Wales to plan a little further ahead and reduce anxiety about where they will be from March 2025 onwards. But what we have said is applications for extension of visa must be free, must be low cost, they must be simple and not need legal advice. They mustn't be left on a cliff edge in terms of their status. So, that is something that we're clarifying. But, of course, closing the Ukraine family scheme, reducing the period of leave to remain for Homes for Ukraine visas to 18 months instead of 36 months, are major changes, and ending the opportunities for chain sponsorship. These issues we have been seeking clarifications on. And, also, just in terms of our own schemes, our understanding is that the changes announced by the UK Government don't prevent anyone issued with a supersponsor visa from travelling to the UK if they've not done so already.

Diolch yn fawr, Mark Isherwood. Rwy'n cytuno yn llwyr â chi wrth i chi siarad am anwareidd-dra Putin ac mae hynny, rwy'n credu, yn cael ei adleisio ar draws y Siambr hon, sef y diolchgarwch mawr i gydnabod dewrder, cydnerthedd a chadernid pobl Wcráin am eu parodrwydd diwyro i ymladd a gwrthsefyll ymosodiad Putin ar eu cenedl. Mae hi'n bwysig ein bod ni'n gwneud y datganiad hwnnw gyda'n gilydd heddiw. Rydych chi'n codi cwestiynau pwysig ynglŷn â sut yr ydym ni wedi rhoi cefnogaeth. Ddwy flynedd yn ôl, roeddem ni yma gyda'n gilydd yn gwneud dim ond mynegi ein trueni a'n harswyd oherwydd ymosodiad Putin a chydnabod dewrder y bobl hynny yn Rwsia hefyd sy'n gwrthsefyll Putin erbyn hyn, gan fentro eu bywydau i wneud felly, hyd yn oed. Fe wyddom ni fod yna laweroedd o sifiliaid yn y sefyllfa honno.

Ond beth a wnaethom ni? Mae hi'n hen bryd i ni gydnabod ac ystyried yr hyn sydd wedi digwydd a sut mae Cymru, ac fel rydych chi'n dweud, pobl Cymru a'i sefydliadau, llywodraeth leol, y trydydd sector, eglwysi, mosgiau, a sut mae pawb wedi ymateb. Unwaith eto, rydym ni wedi croesawu dros 7,400 o Wcreiniaid yn unol â chynllun Cartrefi i Wcráin y DU, gan gynnwys bron i 3,300 yn ôl ein llwybr uwch-noddwr ni, ac mae hi'n bwysig bod hynny'n cael ei roi ar gofnod heddiw. Rydym ni wedi helpu dros 2,600 o bobl i symud drwy ein llety cychwynnol, y canolfannau hynny i groesawu, ledled Cymru, ac rwyf i wedi sôn am y ffaith ein bod ni am weithredu tuag at gau'r canolfannau croeso diwethaf yn ystod y flwyddyn eleni. Felly, mae hi'n rhaid i ni ddiolch, unwaith eto, i'n partneriaid allweddol sydd yn ein cefnogi i helpu'r 2,600 o bobl hynny o'r canolfannau croeso, y llety cychwynnol hwnnw, i lety tymor hwy—dull tîm Cymru. Ac rwyf i eisoes wedi cydnabod swyddogaeth, wrth gwrs, pobl Cymru a roddodd o'u calonnau ac agor drysau eu cartrefi, am eu caredigrwydd a'u hymrwymiad lletygar. Rwy'n credu mai mater yw hwn, unwaith eto, o fod yn craffu ar rywfaint o'r manylion yn y cyhoeddiadau.

Fe wnes i gyfarfod â Gweinidog Llywodraeth y DU ochr yn ochr â Gweinidog Llywodraeth yr Alban, Dirprwy Weinidog Gogledd Iwerddon a Gweinidog Gogledd Iwerddon. Roedd hi'n hyfryd ein bod ni i gyd yn cael cyfarfod gyda'n gilydd wythnos diwethaf i drafod y cyhoeddiadau hyn a oedd yn cael eu cyflwyno. Ond roeddem ni'n codi cwestiynau ynghylch a fydd y taliadau diolch, er enghraifft, yn parhau—mae'r rhain yn fanylion y mae angen i ni edrych arnyn nhw, oherwydd rydym ni'n awyddus hefyd i gefnogi'r rhai hynny sy'n dal i ddod ymlaen i gynnig llety. A dim ond gair, o ran ein canolfannau croeso ni, roeddwn i'n sôn mai 90 o westeion yn unig sydd gennym ni ar ôl yn y canolfannau croeso oherwydd llwyddiant y gweithgarwch o ran symud pobl ymlaen. Pan oedd y prosiect yn ei anterth, roedd dros 1,900 o westeion mewn mwy na 40 o safleoedd ledled Cymru, ac mae llawer ohonoch wedi bod yn ymweld â'r lleoliadau hynny.

I sôn ychydig am eich cwestiwn ynglŷn â'r llety a ddefnyddir, roedd y rhaglen gyfalaf i ddarparu llety trosiannol, yn y flwyddyn gyntaf, yn rhoi £76.4 miliwn i awdurdodau lleol a landlordiaid cymdeithasol cofrestredig ar gyfer cynnig 936 o gartrefi i bobl. Mae hon yn agored erbyn hyn i geisiadau newydd yn ystod y flwyddyn ariannol hon, ac fe fyddwn ni'n parhau i weithio gyda landlordiaid cymdeithasol cofrestredig ac awdurdodau lleol i ddarparu mwy o gartrefi. Mae hynny'n cynnwys amrywiaeth o brosiectau: fel defnyddio tai gwag unwaith eto, ailfodelu ac altro adeiladau presennol, yr adeiladau modiwlaidd a welwyd gan lawer yn eu hetholaethau nhw eu hunain, a chydnabod hefyd fod y rhain, mewn gwirionedd, yn gartrefi i bobl sydd mewn llety dros dro, gan gynnwys pobl sy'n cael eu hadsefydlu o Syria, Affganistan a Wcráin.

Roeddech chi'n crybwyll cyflogaeth ac ESOL. Mae hi'n allweddol i ni gefnogi ein gwesteion Wcreinaidd i symud i'w llety eu hunain a bod yn annibynnol. Ac, wrth gwrs, mae gwir angen am y sgiliau y mae gwesteion o Wcráin yn eu cynnig i Gymru, a'u hawydd i wella eu Saesneg hefyd, gan lunio'r gwersi o amgylch gwaith ac ymrwymiadau astudio. Roeddwn i'n awyddus i fynegi bod dros 600 o Wcreiniaid yng Nghymru wedi cofrestru gyda STEP Wcráin, sy'n rhaglen ddwys 12 wythnos o ran iaith Saesneg a chyflogaeth ar gyfer Wcreiniaid yn y DU.

O ran y tocyn croeso, rydym ni'n falch ein bod ni wedi gallu darparu'r cynllun tocyn croeso ar gyfer cludiant cyhoeddus am ddim am ddwy flynedd. Mae newidiadau i'r ffordd y mae'r diwydiant bysiau yn cael ei ariannu yn golygu ein bod ni'n ystyried dulliau amgen o ddarparu cymorth yn y dyfodol. Rydym ni'n gwneud y penderfyniadau hyn nawr ac fe fyddwn ni'n egluro'r rhain yn llawn pan fydd y trafodaethau hynny wedi dod i ben. Diolch am gysylltu â mi dros y penwythnos, Mark, i roi gwybod i mi am ddigwyddiad siomedig a gresynus. Mae digwyddiadau fel hyn wedi digwydd wrth i geiswyr lloches naill ai gael eu gwrthod ar gam rhag teithio neu deimlo eu bod nhw'n cael eu trin yn annheg. Mewn unrhyw achosion fel hyn, fe fyddwn ni'n ymchwilio i'r amgylchiadau ac yn gweithio gyda gweithredwr y gwasanaeth. Cyfrifoldeb y sawl sy'n rhedeg y gwasanaeth yw hwn, ond fe fyddwn ni gwneud ymholiadau i'r gweithredwr sy'n gyfrifol i geisio unioni pethau.

Yn olaf, Dirprwy Lywydd, mae hi'n bwysig ein bod yn edrych ar yr hyn a fydd yn digwydd i'r dyfodol gyda chynlluniau Wcráin. Maen nhw'n gynlluniau pwysig, ac rwy'n gobeithio gallu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau. Ddoe yn unig y cawsom ni'r manylion. Mae materion i'w hegluro fel bydd y trefniadau sydd ar ddod yn cefnogi llwybrau diogel a chyfreithiol, ac, yn amlwg, rydym ni'n gweithio yn glòs iawn gyda'r Swyddfa Gartref ynglŷn â'r mater hwn. Mae cynllun newydd i ymestyn caniatâd ar gyfer caniatáu i Wcreiniaid yng Nghymru gynllunio ychydig ymhellach i'r dyfodol a thawelu'r pryderon ynghylch eu sefyllfa o fis Mawrth 2025 ymlaen. Ond yr hyn y gwnaethom ni ei ddweud yw bod rhaid i geisiadau am estyn cyfnod unrhyw fisa fod yn rhwydd, mae'n rhaid iddyn nhw fod â chost resymol, mae'n rhaid iddyn nhw fod yn syml a heb fod ag angen cyngor cyfreithiol i'w cwblhau. Ni ddylid rhoi pobl ar ymyl y dibyn o ran eu sefyllfa. Felly, mae hwnnw'n rhywbeth yr ydym ni'n ceisio ei egluro. Ond, wrth gwrs, mae terfynu'r cynllun teuluoedd o Wcráin, gan fyrhau'r cyfnod o ganiatâd i aros ar gyfer fisâu Cartrefi i Wcráin i 18 mis yn hytrach na 36 mis, yn newidiadau sylweddol, ac yn golygu nad oes cyfleoedd am nawdd cadwyn mwyach. Rydym ni wedi bod yn gofyn am eglurhad ynglŷn â'r materion hyn. A hefyd, o ran ein cynlluniau ein hunain, ein dealltwriaeth ni yw nad yw'r newidiadau a gyhoeddwyd gan Lywodraeth y DU yn atal unrhyw un sydd wedi cael fisa uwch-noddwr rhag teithio i'r DU os nad ydyn nhw wedi gwneud hynny eisoes.

15:05

Diolch am y datganiad, Weinidog.

Thank you for the statement, Minister.

It's a terrible anniversary that we are marking today: two years since Ukraine's lands were illegally invaded, its cities bombed and people driven from their homes in terror. We have rightly condemned the illegal and barbaric actions of Putin and have played our part in helping support refugees from this conflict find sanctuary and refuge in Wales. Wales has been praised for its humanitarian response, the supersponsor scheme, the involvement of our local authorities and national organisations like Urdd Gobaith Cymru, a shining beacon in the darkness of these last two years of war and displacement. I’d like to place on record Plaid Cymru’s thanks to all those in Wales who have helped and who are helping our Ukrainian brothers and sisters in their time of need.

The contrast of the international response to the war in Ukraine to the ongoing attack of the Israeli Government on Gaza is one that must be highlighted in this context, because you’ve said, Minister, that Wales as a nation of sanctuary must support all of those needing sanctuary, fleeing war. Therefore, do you agree that the state of the United Kingdom, of which we’re a part, should not be selective in its support or solidarity for victims of war and displaced people? Because Palestine has the longest unsettled refugee crisis in recent history, a crisis that is almost now beyond horrific adjectives. As the Ukrainian people do, they want nothing more than to return to their houses, their classrooms, their businesses, much of which have been obliterated by the bombs of an aggressor. The people of Gaza have not in the main had the same ability to flee the bombs and the bullets and the degradation inflicted upon them, and even if they could have found their way out of what the United Nations Secretary General has called a humanitarian nightmare, they would not have been granted a specific legal immigration route to get here.

Plaid Cymru’s leader Rhun ap Iorwerth and Westminster leader Liz Saville-Roberts have both pressed on the UK Government to reinstate funding for the UN Relief and Works Agency, which has provided crucial support to millions of Palestinian refugees, calling the suspension of support by the UK Government a moral and strategic error. Does the Welsh Government support this call? What conversations have you been having with the UK Government on ensuring support for those displaced by the war in Gaza and facing this humanitarian catastrophe? And now that it seems your Labour colleagues in Westminster are finally beginning to understand that a pause in the fighting is not sufficient, will you as a Government make the call for an immediate ceasefire yourselves, given your righteous condemnation of the actions of Putin and the plight of the people of Ukraine?

Powers are, of course, reserved over immigration matters, as you said, and the ongoing support provided to all those who have been forced to leave their homes and seek refuge in Wales is limited by Westminster. So, although you’re obviously seeking clarification, do you agree it’s disgraceful that the Tory Westminster Government have announced that they will be stopping Ukrainians from joining family members in Wales without warning? What message do you think this sends to those who have lost everything and to whom we want to and should offer sanctuary from war? Do you agree that there should be an end to these kinds of ad hoc policies like this and ensure Government introduces a global scheme that gives the same rights, including family reunification, to everybody needing it, regardless of nationality?

Plaid Cymru has received concerns from Welsh local authorities and also the Welsh Refugee Council concerning the long-term planning for the scheme meant to support Ukrainian refugees. With the UK Government ending their thankyou support payment in April next year, hosts in Wales will no longer receive the financial support that they need to continue their wonderful hosting of Ukrainian refugees. The payments, of course, acted also as an incentive to encourage people to become hosts. So, how is the Welsh Government addressing this risk that Ukrainian families will be forced to find their own accommodation and perhaps face homelessness, adding to an already huge pressure on housing and homelessness services, which seriously underfunded local authorities are already trying to deal with? Will you be expecting local authorities to undertake the same duties with fewer resources, especially given the proposed cut in the budget for support for Ukrainian refugees?

And finally, in the ‘Nation of Sanctuary—Refugee and Asylum Seeker Plan’ progress report recently published, work to ensure homelessness prevention strategies in the four dispersal areas take account of the vulnerability of new refugees to homelessness was marked as amber. Can you outline what action is being taken to address that? Diolch.

Rhywbeth ofnadwy yw'r hyn yr ydym ni'n ei nodi heddiw: dwy flynedd ers yr ymosodiad anghyfreithlon ar diroedd Wcráin, bomio eu dinasoedd a phobl yn cael eu gyrru o'u cartrefi mewn arswyd. Rydym ni wedi condemnio gweithredoedd anghyfreithlon ac anwaraidd Putin ac yn gywir felly ac wedi chwarae ein rhan wrth helpu i gefnogi ffoaduriaid rhag yr ymladd hwn i ddod o hyd i noddfa a lloches yng Nghymru. Mae Cymru wedi cael ei chanmol am ei hymateb dyngarol, y cynllun uwch-noddwr, cyfranogiad ein hawdurdodau lleol a sefydliadau cenedlaethol fel Urdd Gobaith Cymru, sy'n esiamplau disglair yn nhywyllwch y ddwy flynedd ddiwethaf o ryfel a dadleoli pobl. Fe hoffwn i fynegi diolchgarwch Plaid Cymru ar goedd i bawb yng Nghymru sydd wedi helpu ac sy'n dal ati i helpu ein brodyr a'n chwiorydd Wcreinaidd yn eu hangen mawr.

Mae'n rhaid tynnu sylw at y cyferbyniad mawr rhwng yr ymateb rhyngwladol i'r rhyfel yn Wcráin a'r ymateb i ymosodiad parhaus Llywodraeth Israel ar Gaza yn y cyd-destun hwn, am eich bod chi, Gweinidog, wedi dweud y bydd yn rhaid i Gymru sy'n genedl noddfa gefnogi pawb sydd ag angen am noddfa, sy'n ffoi rhag rhyfel. Felly, a ydych chi'n cytuno na ddylai gwladwriaeth y Deyrnas Unedig, yr ydym ni'n rhan ohoni, fod yn gallu dewis a dethol pwy y bydd hi'n eu cefnogi neu'n cydsefyll â nhw sy'n ddioddefwyr rhyfel ac yn bobl a ddadleolwyd? Oherwydd ym Mhalestina y mae'r argyfwng ffoaduriaid mwyaf hirsefydlog na chafodd ei ddatrys mewn hanes diweddar, ac erbyn hyn y mae hwnnw'n argyfwng nad oes ansoddeiriau digonol i ddisgrifio ei erchyllterau. Fel pobl Wcráin, nid ydyn nhw'n dyheu am ddim ond cael mynd adref i'w tai, i'w hystafelloedd dosbarth, i'w busnesau, y cafodd llawer ohonyn nhw eu dinistrio gan fomiau'r ymosodwyr. Ar y cyfan, nid yw pobl Gaza wedi gallu ffoi o gwbl rhag y bomiau na'r bwledi na'r diraddio, a hyd yn oed pe bydden nhw'n gallu cael eu ffordd allan o'r hyn a alwodd Ysgrifennydd Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig yn hunllef ddyngarol, ni fydden nhw wedi cael llwybr penodol ar gyfer mewnfudo cyfreithiol i gyrraedd yma.

Mae arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth a'r arweinydd yn San Steffan, Liz Saville-Roberts, wedi pwyso ar Lywodraeth y DU i adfer cyllid ar gyfer Asiantaeth Rhyddhad a Gwaith y Cenhedloedd Unedig, sydd wedi darparu cefnogaeth hanfodol i filiynau o ffoaduriaid Palesteinaidd, gan alw atal cefnogaeth Lywodraeth y DU yn gamgymeriad moesol a strategol. A yw Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r alwad honno? Pa sgyrsiau a gawsoch chi gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â sicrhau cefnogaeth i'r rhai a ddadleolwyd gan y rhyfel yn Gaza ac sy'n wynebu'r trychineb dyngarol hwn? Ac mae hi'n ymddangos nawr fod eich cydweithwyr chi yn y Blaid Lafur yn San Steffan yn dechrau deall o'r diwedd nad yw atal y brwydro dros dro yn ddigonol, a wnewch chi yn y Llywodraeth alw eich hunain am gadoediad ar unwaith, o ystyried eich condemniad cyfiawn o weithredoedd Putin a sefyllfa pobl yn Wcráin?

Mae'r pwerau dros faterion mewnfudo, fel roeddech chi'n dweud, yn fater a gedwir yn ôl, wrth gwrs, ac mae'r gefnogaeth barhaus a ddarperir i bawb sydd wedi cael eu gorfodi i adael eu cartrefi a cheisio lloches yng Nghymru yn cael ei chyfyngu gan San Steffan. Felly, er eich bod chi'n amlwg yn ceisio eglurhad, a ydych chi'n cytuno mai gwarth o beth yw bod Llywodraeth Dorïaidd San Steffan wedi cyhoeddi heb rybudd o gwbl y byddan nhw'n rhwystro Wcreiniaid rhag ymuno ag aelodau o'u teuluoedd yng Nghymru? Beth mae hynny'n ei gyfleu, yn eich barn chi, i'r rhai sydd wedi colli popeth yr ydym ni'n awyddus ac yn teimlo cyfrifoldeb i gynnig noddfa iddyn nhw rhag y rhyfel? A ydych chi'n cytuno y dylid gweld diwedd ar newidiadau polisi fel hyn a sicrhau bod y Llywodraeth yn cyflwyno cynllun byd-eang sy'n rhoi'r un hawliau, gan gynnwys o ran uno teuluoedd, i bawb sydd eu hangen, heb ystyried eu cenedligrwydd?

Mae Plaid Cymru wedi clywed am bryderon sydd gan awdurdodau lleol Cymru a Chyngor Ffoaduriaid Cymru hefyd ynglŷn â'r cynllunio hirdymor i'r cynllun a fwriadwyd i gefnogi ffoaduriaid o Wcráin. Gyda Llywodraeth y DU yn dod â'r taliad cymorth diolch i ben ym mis Ebrill y flwyddyn nesaf, ni fydd y rhai sy'n cynnig llety yng Nghymru yn cael y cymorth ariannol sydd ei angen arnyn nhw wedyn i barhau â'u gwaith ardderchog yn lletya ffoaduriaid o Wcráin. Roedd y taliadau, wrth gwrs, yn rhoi cymhelliant ariannol hefyd ar gyfer annog pobl i letya. Felly, sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael â'r perygl hwn y bydd teuluoedd o Wcráin yn cael eu gorfodi i ddod o hyd i'w llety eu hunain gan wynebu digartrefedd efallai, a fyddai'n ychwanegu at y pwysau aruthrol sydd ar y gwasanaethau tai a digartrefedd eisoes, y mae'r awdurdodau lleol sydd eisoes yn brin ddifrifol o gyllid yn ceisio ymdrin ag ef? A fyddech chi'n disgwyl i'r awdurdodau lleol ymgymryd â'r un dyletswyddau gyda llai o adnoddau, yn enwedig o ystyried y toriad arfaethedig yn y gyllideb ar gyfer cymorth i ffoaduriaid o Wcráin?

Ac yn olaf, yn adroddiad cynnydd 'Cenedl Noddfa—Cynllun Ffoaduriaid a Cheiswyr Lloches' a gyhoeddwyd yn ddiweddar, fe nodwyd bod y gwaith i sicrhau strategaethau atal digartrefedd yn y pedair ardal wasgaru yn ystyried bregusrwydd ffoaduriaid newydd i ddigartrefedd gyda rhybudd ambr. A wnewch chi amlinellu pa gamau sy'n cael eu cymryd i fynd i'r afael â hynny? Diolch.

15:10

Diolch, Sioned Williams. Yes, as you say, it's a terrible anniversary that we mark today. Again, I thank you for recognising the widespread humanitarian response in Wales that we’ve seen. It’s good again to put on the record remembering the role of the Urdd as one of the first welcome centres. And of course, I would also like to thank the Urdd for the work that they did in responding to the Afghan evacuation, those fleeing from the Taliban, and how we saw that response here on our doorstep, with the Urdd opening their doors to Afghan children and families. And I do want to say, just on that point, that Wales has now welcomed over 800 people from Afghanistan and work continues to increase this further. And I think Welsh local authorities again must be recognised and must be praised for the amazing outcome in successfully moving on most Afghan families from UK Government-procured hotels. In August of last year, we visited—well, over the course, that was nearly two years—hotels and worked with local authorities to have that amazing move-on. And particularly recognising Cardiff and Vale of Glamorgan councils, as well as all the others who supported their move-on, working tirelessly to reduce the number of families who had been made homeless. As, of course, we were working with those families who came from Syria and supporting them as well.

Diolch, Sioned Williams. Ie, fel rydych chi'n dweud, mae'r ddwy flynedd a nodwn ni heddiw yn rhai dychrynllyd iawn. Unwaith eto, rwy'n diolch i chi am gydnabod yr ymateb dyngarol eang a welsom ni yng Nghymru. Mae hi'n dda iawn i ni allu dwyn swyddogaeth yr Urdd i gof unwaith eto wrth sefydlu un o'r canolfannau croeso cyntaf. Ac wrth gwrs, fe hoffwn i ddiolch hefyd i'r Urdd am y gwaith a wnaethon nhw wrth ymateb i'r ffoi o Affganistan, oddi wrth y Taliban, ac inni weld y fath ymateb ar garreg ein drws, gyda'r Urdd yn agor eu drysau i blant a theuluoedd Affganistan. Ac fe hoffwn i ddweud, ynglŷn â'r pwynt hwnnw, fod Cymru wedi croesawu dros 800 o bobl o Affganistan erbyn hyn ac mae'r gwaith yn parhau i gynyddu'r niferoedd eto. Ac rwy'n credu bod rhaid cydnabod awdurdodau lleol Cymru unwaith eto ac mae'n rhaid eu canmol nhw am y canlyniad anhygoel wrth symud y rhan fwyaf o deuluoedd o Affganistan allan o'r gwestai a gaffaelwyd gan Lywodraeth y DU mewn dull mor llwyddiannus. Ym mis Awst y llynedd, fe wnaethon ni ymweld â—wel, dros gyfnod o bron i ddwy flynedd i gyd—gwestai a gweithio gydag awdurdodau lleol i weithredu'r symudiad anhygoel hwnnw. A chan gydnabod cynghorau Caerdydd a Bro Morgannwg yn arbennig, yn ogystal â phawb arall a gefnogodd y gwaith o'u symud nhw, gan weithio yn ddiflino i leihau nifer y teuluoedd a oedd wedi cael eu gwneud yn ddigartref. Oherwydd, wrth gwrs, roeddem ni'n gweithio gyda'r teuluoedd hynny a ddaeth o Syria a'u cefnogi nhw hefyd.

Well, yes, you have obviously reflected on wider issues of world conflict, which are important to us in terms of our international relations and understanding and our global responsibilities and citizenship. What we have to see is that in terms of—. The fact is, it's a humanitarian crisis that we see in Gaza. Too many civilians, including women and children, losing their lives. And we must get greater aid into Gaza—and, most importantly, the safe return of hostages and supporting British nationals. So, I mean, this is something, where—. Again, this links us not just to the nation of sanctuary, but to community cohesion, and we have stood with and met with Jewish and Muslim communities since the conflict began, and we continue to speak with Muslim and Jewish communities to see what assistance that we can provide.

It is important that we get clarity of the issues that you raise in terms of the future of the Ukrainian scheme. I've already said that we've made a number of calls, as I did at the inter-ministerial group last week. We need to ensure the proposed arrangements so that Ukrainian people, our neighbours, our guests, have the information and the advice that they need, because it is going to be a major change, closing the Ukraine family scheme—. It was really important, the family scheme, at the early stage of the invasion, but, actually, applications have now run their course and we've asked the Home Office to take learning from this scheme into their other family reunion schemes. And reducing the period of leave to remain under Homes for Ukraine—it appears concerning, but we have been told all Homes for Ukraine visa holders will be eligible for the permission extension scheme. So, this would grant 18 months, followed by a further 18 months. And it's important that visa holders are able to apply earlier for an extension to prevent difficulties in securing tenancies or jobs, which is, of course, as we've said, the ways in which there's been such settlement and integration as a result of our guests coming to Wales.

I've mentioned the supersponsor scheme; we're working to confirm urgently that no-one will be prevented if they have a supersponsor visa from travelling to the UK. And I've also mentioned earlier on the importance of the 'thank you' payments to be available for the hosts of those who extend their visas and for them to understand how the application processes work.

I think it is important that we look at this in the wider context, at ways in which we are trying to engage, as we seek to do, with the UK Government, working most closely with our local authorities in terms of grappling—and it is grappling—with the asylum policy. The UK Government has a hostile environment strategy. We have pressed for sufficient safe and legal routes for asylum seekers to claim asylum from outside the UK, and, of course, this would negate the need for perilous journeys and disrupt the people smugglers, but what we need to do is ensure that quicker asylum decisions are made, but they must not lead to homelessness and destitution, which actually happened when the backlog was being reduced. But we must also ensure that our team Wales approach works to effect the most important need to welcome sanctuary seekers from across the world. But we do know that this requires us to work closely together to ensure that we can, with our local authorities, and that's why the strategic partnership board I mentioned will be so important. We've got a real important—. We've gone on an important journey together in terms of welcoming Syrian, Afghan and now Ukrainian refugees. Today we are focusing on those Ukrainian guests, thinking of their circumstances, their lives, their families, the families they've left behind, their loved ones at war and loved ones lost, the homes that they've lost, and ensuring that we can continue to ensure that that welcome is here in Wales.

Wel, ie, mae hi'n amlwg eich bod chi wedi myfyrio ar faterion ehangach ynglŷn â'r ymladd yn y byd, sy'n bwysig i ni o ran ein cysylltiadau a'n dealltwriaeth ryngwladol a'n cyfrifoldebau a'n dinasyddiaeth fyd-eang. Yr hyn sy'n rhaid i ni ei weld yw hynny o ran—. Y gwir yw, argyfwng dyngarol yw'r un a welwn ni yn Gaza. Mae llawer gormod o sifiliaid, gan gynnwys menywod a phlant, yn colli eu bywydau. Ac mae'n rhaid i ni gael mwy o gymorth i Gaza—ac, yn bwysicaf i gyd, mae'n rhaid i'r gwystlon gael eu dychwelyd yn ddiogel ac mae'n rhaid cefnogi gwladolion Prydeinig. Felly, yn fy marn i, mae hyn yn rhywbeth, y mae—. Unwaith eto, mae hyn yn ein cysylltu nid yn unig â'r genedl noddfa, ond â chydlyniant cymunedol, ac rydym ni wedi sefyll gyda chymunedau Iddewig a Mwslimaidd a chwrdd â nhw ers dechrau'r gwrthdaro, ac rydym ni'n parhau i siarad â chymunedau Mwslimaidd ac Iddewig i weld pa gymorth y gallwn ni ei roi.

Mae hi'n bwysig ein bod ni ag eglurder o ran y materion yr ydych chi'n eu codi ynglŷn â dyfodol cynllun Wcráin. Fe ddywedais i eisoes ein bod ni wedi gwneud nifer o alwadau, fel gwnes i yn y grŵp rhyng-weinidogol wythnos diwethaf. Mae angen i ni sicrhau'r trefniadau arfaethedig fel bydd gan bobl Wcráin, ein cymdogion ni, ein gwesteion ni, yr wybodaeth a'r cyngor sydd eu hangen arnyn nhw, oherwydd fe fydd hwn yn newid mawr, sef gorffen y cynllun teuluoedd o Wcráin—. Roedd hwnnw'n bwysig iawn, y cynllun teuluoedd, ar ddechrau'r ymosodiad, ond, mewn gwirionedd, mae'r ceisiadau wedi rhedeg eu cwrs ac rydym ni wedi gofyn i'r Swyddfa Gartref drosglwyddo'r hyn a ddysgwyd o'r cynllun hwnnw i'w cynlluniau eraill i uno teuluoedd unwaith eto. A lleihau'r cyfnod o ganiatâd i aros o dan gynllun Cartrefi i Wcráin—mae hyn yn ymddangos yn rhywbeth sy'n peri pryder, ond fe ddywedwyd wrthym ni y bydd pob deiliad fisa Cartrefi i Wcráin yn gymwys ar gyfer y cynllun i gael estyniad i'w caniatâd. Felly, fe fyddai hyn yn caniatáu 18 mis, a 18 mis arall wedyn. Ac mae hi'n bwysig fod deiliaid fisa yn gallu gwneud cais ar gyfer estyniad yn gynharach i atal anawsterau wrth sicrhau tenantiaethau neu swyddi, sef, wrth gwrs, y ffyrdd y bu cymaint o ymgartrefu ac integreiddio llwyddiannus o ganlyniad i'r gwesteion hyn yn dod atom ni i Gymru.

Fe soniais i am y cynllun uwch-noddwr; rydym ni'n gweithio ar frys i gadarnhau na fydd unrhyw un yn cael ei atal rhag teithio i'r DU os oes fisa uwch-noddwr ganddyn nhw. Ac fe soniais i'n gynharach hefyd am bwysigrwydd y taliadau 'diolch' sydd ar gael i'r rhai sy'n rhoi llety i rai sy'n cael ymestyn cyfnodau eu fisâu ac iddyn nhw fod yn deall sut mae'r prosesau ymgeisio yn gweithio.

Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n edrych ar hyn yn y cyd-destun ehangach, ac ar y ffyrdd yr ydym ni'n ceisio ymgysylltu, fel rydym ni'n ceisio ei wneud, â Llywodraeth y DU, gan weithio yn agos iawn gyda'n hawdurdodau lleol o ran ymgodymu—ac ymgodymu yw e'—gyda'r polisi lloches. Mae gan Lywodraeth y DU strategaeth o ran amgylchedd gelyniaethus. Rydym ni wedi pwyso am ddigon o lwybrau diogel a chyfreithiol i geiswyr lloches hawlio lloches o'r tu allan i'r DU, ac, wrth gwrs, fe fyddai hyn yn diddymu'r angen am deithiau peryglus ac yn amharu ar weithgarwch y rhai sy'n smyglo pobl, ond yr hyn y mae angen i ni ei wneud yw sicrhau bod penderfyniadau lloches yn cael eu gwneud yn gynt, ond mae'n rhaid iddyn nhw beidio ag arwain at ddigartrefedd ac amddifadedd, a hynny a ddigwyddodd mewn gwirionedd wrth i'r ôl-groniad gael ei leihau. Ond mae'n rhaid i ni sicrhau bod ein dull tîm Cymru ni'n gweithio hefyd i ganiatáu ymateb i'r angen pwysicaf sef i groesawu ceiswyr lloches o bob cwr o'r byd. Ond fe wyddom ni fod hyn yn gofyn i ni weithio yn agos gyda'n gilydd i sicrhau y gallwn ni, gyda'n hawdurdodau lleol, a dyna pam y bydd y bwrdd partneriaeth strategol y soniais i amdano mor bwysig. Mae gennym ni—. Rydym ni wedi bod ar daith bwysig gyda'n gilydd o ran croesawu ffoaduriaid o Syria, Affganistan ac Wcráin nawr. Heddiw, ar y gwesteion hynny o Wcráin yr ydym ni'n canolbwyntio, gan ystyried eu hamgylchiadau nhw, eu bywydau nhw, eu teuluoedd nhw, y teuluoedd sydd ar ôl yno, eu hanwyliaid nhw yn y rhyfel a'r anwyliaid a gollwyd, y cartrefi a gollwyd, gan sicrhau y byddwn ni'n parhau i ddiogelu'r croeso hwnnw yma yng Nghymru.

15:20

Minister, thank you very much for your statement today. Two years may have passed since the predatory Russian invasion of Ukraine, but the threat to democracy and the values that we all here in this Chamber hold dear in Wales and the west has also greatly increased and not diminished. As Finland joins the North Atlantic Treaty Organisation and the middle east almost reaches the top to boiling point, we witness the shocking death of Putin's greatest threat to a Russian spring. Just today, we have seen Yulia Navalnaya's X—formerly known as Twitter—account suspended, just a day after she used the platform to continue her husband's lifelong campaigning for free and fair elections and a democratic Russia, and that will never be silenced.

In your statement, Minister, you rightly commend the work of our colleague and friend, Mick Antoniw, who has vividly brought the Ukrainian invasion and conflict home to the people of Wales, with regular visits to Ukraine and with volunteers transporting supplies donated by Welsh communities. The danger, though, that these conflicts present to democracy and democracies reverberates across the world, and the geopolitical faults are widening as western and Russian allies coalesce around the middle east. Bearing in mind, then, the increasing call for further sanctions against Russia and this Senedd's limited jurisdiction and mandate and as a nation of sanctuary, how, then, do you envisage, Minister, the Welsh Government support for the people of Ukraine developing throughout 2024? And with the withdrawing of UK-Ukraine family schemes, what further moves do you hope to see from the UK Government to show solidarity for the cause of freedom and democracy?

Gweinidog, diolch yn fawr iawn i chi am eich datganiad heddiw. Efallai fod dwy flynedd wedi mynd heibio ers ymosodiad rheibus Rwsia ar Wcráin, ond mae'r bygythiad i ddemocratiaeth a'r gwerthoedd yr ydym ni i gyd yn y Siambr hon yn eu trysori yng Nghymru a'r gorllewin hefyd wedi cynyddu yn fawr ac nid wedi lleihau. Wrth i'r Ffindir ymuno â Sefydliad Cytuniad Gogledd Iwerydd a'r dwyrain canol bron iawn wedi cyrraedd pwynt berwi, rydym ni'n tystio i farwolaeth frawychus y bygythiad mwyaf i Wanwyn Rwsiaidd Putin. Heddiw, fe welsom ni gyfrif X—Twitter gynt—Yulia Navalnaya yn cael ei atal, ddiwrnod yn unig ar ôl iddi hi ddefnyddio'r cyfrwng i barhau ag ymgyrch gydol oes ei gŵr dros etholiadau rhydd a theg a democratiaeth yn Rwsia, ac ni chaiff hynny mo'i ddistewi fyth.

Yn eich datganiad chi, Gweinidog, rydych chi'n iawn i ganmol gwaith ein cyd-Aelod a'n cyfaill, Mick Antoniw, sydd wedi mynegi llawer am yr ymosodiad a'r gwrthdaro yn Wcráin mewn ffordd fyw iawn ar gyfer pobl Cymru, gan ymweld yn rheolaidd ag Wcráin a sôn am y gwirfoddolwyr sy'n cludo nwyddau a gyfrannwyd gan gymunedau yng Nghymru. Serch hynny, mae'r perygl y mae'r gwrthdaro hwn yn ei olygu i ddemocratiaeth a democratiaethau yn ymestyn i'r holl fyd, ac mae'r bylchau gwleidyddol byd-eang yn ehangu wrth i gynghreiriaid y gorllewin a Rwsia ymgyfuno o amgylch y dwyrain canol. Felly, o gofio'r galw cynyddol am sancsiynau pellach yn erbyn Rwsia ac awdurdodaeth gyfyngedig a mandad y Senedd hon ac fel cenedl noddfa, sut, felly, ydych chi'n rhagweld, Gweinidog, y bydd y gefnogaeth oddi wrth Lywodraeth Cymru i bobl Wcráin yn datblygu drwy 2024? Ac wrth i gynlluniau teuluol y DU ac Wcráin gael eu tynnu yn ôl, pa gamau pellach yr ydych chi'n gobeithio eu gweld oddi wrth Lywodraeth y DU ar gyfer dangos undod o blaid achos rhyddid a democratiaeth?

Diolch yn fawr, Rhianon Passmore. I'm glad you've also widened this to reflect on the situation with the horrific death of Alexei Navalny and to recognise Putin is there, Putin is responsible, and also to acknowledge the huge courage and bravery of Yulia Navalnaya. I just want to comment on a piece that was written about Alexei at the weekend by Odessa Rae, when she said,

'He spent the last 15 years of his life working through his foundation in the hope of dethroning Putin from his authoritarian regime. I know he would urge that mission, and his message to Russia would be to not become something of the past but something that is continued in some way—that they do not, in the words of Dylan Thomas, go quietly into the night.'

And I think it is important that we reflect on that today, as we look at the impact of this with a global perspective and recognise that that's why we must support Ukrainian people.

Diolch yn fawr, Rhianon Passmore. Rwy'n falch eich bod chi hefyd wedi ehangu hyn ar gyfer myfyrio ar y sefyllfa o ran marwolaeth erchyll Alexei Navalny a chydnabod bod Putin yno, Putin sy'n gyfrifol, a chydnabod dewrder aruthrol Yulia Navalnaya hefyd. Fe hoffwn i wneud sylw ar ddarn a gafodd ei ysgrifennu am Alexei dros y penwythnos gan Odessa Rae, pan ddywedodd hi,

'Treuliodd 15 mlynedd olaf ei fywyd yn gweithio drwy gyfrwng ei sefydliad yn y gobaith o ddisodli Putin a'i gyfundrefn awdurdodaidd. Rwy'n gwybod y byddai ef yn gwthio'r genhadaeth honno, a'i neges i Rwsia fyddai peidio â mynd yn rhywbeth o'r gorffennol ond yn rhywbeth sy'n parhau mewn rhyw ffordd—nad ydyn nhw, yng ngeiriau Dylan Thomas, yn mynd yn ddistaw i'r nos.'

Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n myfyrio ar hynny heddiw, wrth i ni ystyried effaith hyn o safbwynt byd-eang a chydnabod mai dyna pam mae'n rhaid i ni gefnogi pobl Wcráin.

I'm grateful to you, Deputy Presiding Officer, and grateful also to the Minister for her statement this afternoon. I think it is important that we join together to recognise the courage of the people of Ukraine, who have been withstanding Putin's invasion for two years now. I would also like to pay tribute to the leadership that the Minister has shown during that time, but also to the leadership of Mick Antoniw, who was last week in Ukraine delivering more materials, support and aid to the people who are on the front lines, and I think we should all across the Chamber recognise the work that Mick has undertaken in this period.

The two years of horrific violence against Ukraine by Putin, of course—it's impossible not also to reflect, as has already been done, on the murder of Alexei Navalny last week, murdered by Putin. He couldn't break him, so he killed him, and I think that demonstrates the nature of the regime that the people of Ukraine are fighting against. I was disappointed to hear yesterday that UK Government has closed the Ukraine family visa scheme without any warning at all. It would be useful, Minister, if the Welsh Government could speak urgently to UK Ministers to ensure that all people who require sanctuary in Wales and the United Kingdom are able to access that support without any hesitation or without delay. Also reducing the length of visas from 36 months to 18 months is very difficult for some families, and I think we need to take that on.

And, finally, Minister, in your discussions with the UK Government, I also think it's important that we recognise what Ukraine requires in order to continue the fight for democracy. What we've seen over the last few weeks is Ukrainian forces being pushed back by the power and strength of Russian forces who have greater arms and greater access to manpower. Ukraine does need the support of western allies, but it also needs missiles. It needs rockets, it needs shells and other munitions in order to defeat the Russian invasion. Warm words from politicians are worth nothing on the front lines of Donetsk and eastern Ukraine at the moment. We need to ensure that they have the arms and the munitions to defeat the Russian invasion.

Rwy'n ddiolchgar i chi, Dirprwy Lywydd, ac yn ddiolchgar hefyd i'r Gweinidog am ei datganiad y prynhawn yma. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n ymuno â'n gilydd i gydnabod dewrder pobl Wcráin, sydd wedi bod yn gwrthsefyll ymosodiad Putin ers dwy flynedd erbyn hyn. Fe hoffwn i roi teyrnged i'r arweinyddiaeth a amlygodd y Gweinidog yn ystod y cyfnod hwn hefyd, ac i arweinyddiaeth Mick Antoniw hefyd, a fu yn Wcráin yn trosglwyddo rhagor o ddeunyddiau, cefnogaeth a chymorth i'r bobl ar y rheng flaen, ac rwy'n credu y dylem ni i gyd ar draws y Siambr gydnabod y gwaith yr ymgymerodd Mick ag ef yn ystod y cyfnod hwn.

Mae'r ddwy flynedd o drais erchyll yn erbyn Wcráin gan Putin, wrth gwrs—mae hi'n amhosibl peidio â myfyrio hefyd, fel cafodd ei wneud eisoes, ar lofruddiaeth Alexei Navalny yr wythnos diwethaf, a laddwyd gan Putin. Ni allai ef dorri ei ysbryd, ac felly fe'i lladdodd, ac rwy'n credu bod hynny'n arddangos natur y drefn y mae pobl Wcráin yn ymladd yn ei herbyn. Roeddwn i'n siomedig o glywed ddoe bod Llywodraeth y DU wedi cau cynllun fisa teuluoedd o Wcráin heb unrhyw rybudd o gwbl. Fe fyddai hi'n ddefnyddiol, Gweinidog, pe gallai Llywodraeth Cymru siarad â Gweinidogion y DU ar unwaith i sicrhau bod pawb sydd ag angen noddfa yng Nghymru a'r Deyrnas Unedig yn gallu cael gafael ar y cymorth hwnnw yn ddiymdroi neu heb unrhyw oedi. Mae lleihau cyfnod dilysrwydd fisâu o 36 mis i 18 mis yn anodd iawn i rai teuluoedd hefyd, ac rwy'n credu bod angen i ni herio hynny.

Ac, yn olaf, Gweinidog, yn eich trafodaethau chi gyda Llywodraeth y DU, rwyf i o'r farn ei bod hi'n bwysig hefyd ein bod ni'n cydnabod yr hyn sydd ei angen ar Wcráin ar gyfer parhau â'r frwydr dros ddemocratiaeth. Yr hyn a welsom ni dros yr wythnosau diwethaf yw lluoedd Wcráin yn cael eu gwthio yn eu holau gan rym a nerth lluoedd Rwsia sydd â llawer mwy o arfau a milwyr. Mae angen cefnogaeth cynghreiriaid y gorllewin ar Wcráin, ond mae angen taflegrau hefyd. Mae angen rocedi, mae angen sieliau a ffrwydron eraill ar y wlad ar gyfer trechu ymosodiad Rwsia. Nid yw addewidion gwag gan wleidyddion yn werth dim ar y rheng flaen yn Donetsk a dwyrain Wcráin ar hyn o bryd. Mae angen i ni sicrhau bod yr arfau a'r ffrwydron ganddyn nhw i drechu ymosodiad Rwsia.

15:25

Diolch yn fawr, Alun Davies. It is important that we stand up to Putin. We can all stand up to Putin—we are today—and to the aggression of Putin and his forces. And this is why marking the courage and the strength of the Ukrainian cause is so important today in terms of this anniversary. And it is also why we have to ensure that these changes are robust and that they do enable Ukrainians to not only stay here, those who fled that conflict, but that others can also come here. And, of course, I would extend that to other refugees in other parts of the world who we've supported, like our refugees from Afghanistan and Syria.

I have said that I am asking the Home Office to learn from the Ukraine family scheme and recognise the impact it has had, because I think one point, and I think Mark Isherwood raised this, is that we've had this chain sponsorship that's been used to unite families here in Wales. I raised this. We're concerned about the loss of this element for Homes for Ukraine, because it enabled families to unite. We have asked the UK Government to work with them on alternative routes to support family reunion. We know that families are separated and they continue to be separated. So, we seek to look at that as well.

And also, I think there is a point, and I've raised this regularly, that some Ukrainians want a route to settlement in Wales. Many won't have homes to return to in Ukraine. We do continue to push for this, but, obviously, offering a route to settlement—we have to do this in partnership and with the understanding of our Ukrainian friends and Government. We know that the Ukrainian Government will need most of their citizens to return to help to rebuild in time. An extension scheme is a pragmatic step forward. We asked for two years—18 months. But how it is delivered and how it's managed—now, you can certainly be holding me to account, and this Government, in terms of how we take this forward in the way that you describe.

Diolch yn fawr, Alun Davies. Mae hi'n bwysig ein bod ni'n gwrthsefyll Putin. Fe allwn ni i gyd wrthsefyll Putin—fel gwnawn ni heddiw—ac ymddygiad ymosodol Putin a'i luoedd arfog. A dyna pam mae nodi dewrder a chadernid achos Wcráin mor bwysig heddiw wrth nodi dwy flynedd o ryfel. A dyna pam hefyd y mae'n rhaid i ni sicrhau bod y newidiadau hyn yn gadarn a'u bod yn galluogi Wcreiniaid nid yn unig i breswylio yma, y rhai a oedd yn ffoi rhag yr ymladd, ond er mwyn i eraill allu dod yma hefyd. Ac, wrth gwrs, fe fyddwn i'n ymestyn hynny hyd at ffoaduriaid eraill o rannau eraill o'r byd y gwnaethom ni eu cefnogi nhw, fel y ffoaduriaid o Affganistan a Syria sydd yma.

Fe ddywedais i fy mod i'n gofyn i'r Swyddfa Gartref ddysgu oddi wrth y cynllun teuluoedd o Wcráin a chydnabod yr effaith a gafodd, oherwydd un pwynt rwy'n credu, ac rwy'n credu bod Mark Isherwood wedi codi hwnnw, yw ein bod ni wedi cael y gadwyn o nawdd a oedd yn ceisio uno teuluoedd yma yng Nghymru. Rwyf i wedi codi hynny. Rydym ni'n gofidio am golli'r elfen hon gyda chynllun Cartrefi i Wcráin, oherwydd ei bod yn caniatáu i deuluoedd uno. Rydym ni wedi gofyn i Lywodraeth y DU weithio gyda nhw ynglŷn â'r llwybrau amgen ar gyfer cefnogi aduniad teuluoedd. Fe wyddom ni fod teuluoedd yn cael eu gwahanu ac yn parhau i fod ar wahân. Felly, rydym ni'n ceisio edrych ar hynny hefyd.

A hefyd, rwy'n credu bod pwynt, ac fe godais i hwn yn gyson, sef bod rhai Wcreiniaid yn dymuno cael llwybr i ymgartrefu yng Nghymru. Nid oes gan lawer ohonyn nhw gartrefi i ddychwelyd iddyn nhw yn Wcráin. Rydym ni'n parhau i wthio am hynny, ond, yn amlwg, cynnig llwybr i ymgartrefu—mae'n rhaid i ni wneud hyn mewn partneriaeth a gyda dealltwriaeth ein cyfeillion Wcrainaidd a'r Llywodraeth honno. Fe wyddom ni y bydd angen ar Lywodraeth Wcráin i'r rhan fwyaf o'u dinasyddion ddychwelyd i helpu gyda'r ailadeiladu ymhen amser. Mae cynllun estyniad yn gam ymarferol iawn ymlaen. Fe wnaethon ni ofyn am ddwy flynedd—18 mis. Ond sut y caiff hynny ei gyflawni a'i reoli—nawr, yn sicr fe allech chi fy nal i gyfrif, a'r Llywodraeth hon, o ran sut y byddwn ni'n bwrw ymlaen â hyn yn y ffordd yr ydych chi'n ei disgrifio.

Ac yn awr galwaf ar Mick Antoniw i wneud cyfraniad byr i'r datganiad hwn.

I now call on Mick Antoniw to make a brief contribution to the statement.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. I'm very grateful for the opportunity to contribute to this statement as we approach the second anniversary of the illegal invasion of Ukraine. So, three days ago, I returned from Kyiv delivering three vehicles and supplies on behalf of the Senedd cross-party group supporting Ukraine. So, I particularly want to thank Alun Davies for his work on this group, and his support for the delivery of the material support, including driving thousands of miles across Europe to Pavlohrad in eastern Ukraine. Support so far has amounted to 15 vehicles delivered, and supplies with an estimated value of around £1 million. I also recognise the considerable support from the National Union of Mineworkers, Welsh trade unions and branches, companies such as Alcumus in Nantgarw and Highadmit in Talbot Green, and many individuals and groups who have supported this work. And I also recognise the support from Welsh veterans and Welsh-based groups such as UK for UA, a fantastic Welsh group who are on their forty-eighth—their forty-eighth—delivery of material aid to Ukraine. In Kyiv, we met with members of the miners' unions, volunteers and front-line soldiers. There was an absolute determination in Ukraine to win the war with Russia because there is no alternative. It is a war against Russian fascism. It is a war Ukraine and the democratic world must win. The alternative for Ukrainians is the deportation of children to add to the estimated 80,000 children already stolen, the systematic rape, torture, execution, mass deportation of population, Russification and destruction of the Ukrainian language, culture and identity. This is happening already in occupied parts of Ukraine.

It was expected that Ukraine would collapse within a week, and it didn't. Ukraine has forced a Black sea fleet out of the Black sea despite not even having a navy. Grain exports have been restored. Russia has lost an estimated 380,000 soldiers, but has little regard for the lives of its citizens, most of whom come from ethnic minorities within the Russian Federation. But it has been replenished with considerable supplies of weapons and ammunition from North Korea and Iran. So, the war is now in a perilous situation. The lack of long-range missiles and ammunition, the paralysis of support from America, the failure of Nato so far to deliver the level of ammunition promised encourages Putin and puts victory at risk. There remains much more the UK Government can do and should do.

Failure to defeat Putin will destabilise the whole of Europe. Moldova, Georgia, the Baltic countries and others are all under threat. The murder of Navalny in Russia, murders on UK shores and in other parts of the world, are a return to the Stalinist tactics of the past. The world must now unite to defeat Putin, and, for those who say we cannot afford the cost, I'd say that we cannot afford not to. There will be a long-term price for failure for every citizen in the UK and Europe if he is not stopped, for generations to come. As ever, I and the Ukrainian communities in Wales that made their home in Wales, welcome and appreciate the ongoing support from the Welsh and from the UK Governments, and, in particular, from the people of Wales. Ukraine must now be given the weapons and support necessary to win and end the war. And as we learnt from history in 1938, you cannot appease fascism. Слава Україні! Героям слава! Перемогам!

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Rwy'n ddiolchgar iawn am y cyfle i gyfrannu at y datganiad hwn wrth i ni nesáu at ddiwedd yr ail flwyddyn ers yr ymosodiad anghyfreithlon ar Wcráin. Felly, dri diwrnod yn ôl, fe ddychwelais o Kyiv ar ôl bod yn trosglwyddo tri cherbyd a nwyddau ar ran grŵp trawsbleidiol y Senedd i gefnogi Wcráin. Felly, fe hoffwn i ddiolch yn arbennig i Alun Davies am ei waith gyda'r grŵp hwn, a'i gefnogaeth ef gyda darpariaeth y deunyddiau cynorthwyol, yn cynnwys gyrru miloedd o filltiroedd ar draws Ewrop i Pavlohrad yn nwyrain Wcráin. Hyd yn hyn, cyfanswm y gefnogaeth a ddarparwyd yw 15 cerbyd, a nwyddau o werth a amcangyfrifir tua £1 miliwn. Rwy'n cydnabod y gefnogaeth sylweddol hefyd oddi wrth Undeb Cenedlaethol y Glowyr, undebau llafur a changhennau Cymru, cwmnïau fel Alcumus yn Nantgarw a Highadmit yn Nhonysguboriau, a llawer o unigolion a grwpiau sydd wedi cefnogi'r gwaith hwn. Ac rwy'n cydnabod y gefnogaeth hefyd gan gyn-filwyr Cymru a grwpiau o Gymru fel UK for UA, grŵp rhagorol o Gymru sydd wedi bod yn trosglwyddo nwyddau i Wcráin bedwar deg ac wyth—ie, pedwar deg ac wyth—o droeon ar gyfer cynorthwyo eu hymdrechion yno. Yn Kyiv, fe wnaethom ni gyfarfod ag aelodau o undebau'r glowyr, gwirfoddolwyr a milwyr rheng flaen. Roedd penderfyniad hollol yn Wcráin i ennill y rhyfel yn erbyn Rwsia gan nad oes unrhyw ddewis arall. Rhyfel yn erbyn y ffasgiaeth sydd yn Rwsia yw hwn. Mae hwn yn rhyfel y mae'n rhaid i Wcráin a'r byd democrataidd ei ennill. Y dewis arall i bobl Wcráin yw alltudio rhagor o blant gan ychwanegu at y rhif a amcangyfrifir o 80,000 o blant a gipiwyd eisoes, y trais, artaith, a'r dienyddio cyson, alltudio torfol poblogaethau, gan ddisodli iaith, diwylliant a hunaniaeth Wcráin gan y Rwsiaid. Mae hyn yn digwydd eisoes mewn rhannau o Wcráin sydd yn eu meddiant.

Roedd disgwyl y byddai Wcráin yn chwalu o fewn wythnos, ond ni wnaeth hynny. Mae Wcráin wedi ymlid fflyd o longau o'r Môr Du er nad oes ganddi hi ei hunan lynges hyd yn oed. Mae allforion grawn wedi ailddechrau. Mae Rwsia wedi colli tua 380,000 o filwyr, ond nid yw bywydau ei dinasyddion yn golygu llawer iddi, y mae'r rhan fwyaf ohonyn nhw'n dod o leiafrifoedd ethnig o fewn y Ffederasiwn Rwsiaidd. Ond fe gafodd gyflenwadau newydd sylweddol o arfau ac offer oddi wrth Ogledd Korea ac Iran. Felly, mae'r rhyfel mewn cyfnod peryglus ar hyn o bryd. Mae prinder taflegrau a ffrwydron pell-ehedol, y parlys o ran y gefnogaeth oddi wrth America, methiant Nato hyd yn hyn i gyflenwi'r gyfradd o ffrwydron a addawyd yn rhoi hyder i Putin ac yn peryglu buddugoliaeth. Mae yna lawer mwy y gall Llywodraeth y DU ei wneud eto ac fe ddylai wneud felly.

Fe fyddai methu â threchu Putin yn ansefydlogi Ewrop gyfan. Mae Moldofa, Georgia, gwledydd y Baltig ac eraill dan fygythiad i gyd. Mae llofruddiaeth Navalny yn Rwsia, llofruddiaethau ar diriogaeth y DU ac mewn rhannau eraill o'r byd, yn mynd yn ôl at dactegau Stalinaidd y gorffennol. Mae'n rhaid i'r byd uno nawr i drechu Putin, ac, i'r rhai sy'n dweud na allwn ni fforddio'r gost, yn fy marn i, ni allwn fforddio peidio. Fe fyddai cost hirdymor peidio yn uchel iawn ar bob dinesydd yn y DU ac Ewrop os na ellir ei rwystro, a hynny am genedlaethau i ddod. Fel pob amser, mae cymunedau Wcráin yng Nghymru sydd wedi ymgartrefu yng Nghymru fel minnau, yn croesawu ac yn gwerthfawrogi'r gefnogaeth barhaus gan Lywodraeth Cymru a gan Lywodraethau'r DU, ac, yn benodol, gan bobl Cymru. Mae'n rhaid i Wcráin gael yr arfau a'r gefnogaeth sy'n angenrheidiol nawr ar gyfer ennill a dod â'r rhyfel i ben. Ac fel gwnaethom ni ei ddysgu oddi wrth ddigwyddiadau 1938, ni ellir dyhuddo ffasgiaeth. Слава Україні! Героям слава! Перемогам!

15:30

Diolch i Mick, a diolch i'r Gweinidog.

Thank you, Mick, and thank you, Minister.

4. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Mesurau arbennig ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr—Flwyddyn yn ddiweddarach
4. Statement by the Minister for Health and Social Services: Special measures at Betsi Cadwaladr University Health Board—One year on

Eitem 4 heddiw yw'r datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: mesurau arbennig ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr—flwyddyn yn ddiweddarach. A galwaf ar y Gweinidog i wneud y datganiad. Eluned Morgan. 

Item 4 today is a statement by the Minister for Health and Social Services: special measures at Betsi Cadwaladr University Health Board—one year on. And I call on the Minister to make the statement. Eluned Morgan. 

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Next week will mark 12 months since I placed Betsi Cadwaladr University Health Board into special measures. Today, I want to take the opportunity to reflect on the last year and to share with you how the health board, despite the ongoing pressures, continues to deliver day in, day out in a really positive way for the vast majority of people in north Wales. 

It’s worth remembering that the health board is the biggest employer in Wales, employing over 20,000 people, serving a population of around 700,000 people, carrying out an average of around 16,000 patient contacts, over 2,000 patient appointments, and around 450 planned procedures every single day. So, I want to acknowledge the excellent work of everyone who works in the health board, and thank them for everything they do to ensure patients are seen and treated safely, compassionately and in a timely manner.

I also want to highlight just a couple of examples of some of the innovations the health board has introduced over the last 12 months. These include becoming the first in the United Kingdom to use artificial intelligence to diagnose breast and prostate cancer. I was also pleased to help launch the new e-prescribing service at a pharmacy in Rhyl back in November, as part of an all-Wales roll-out.

Dirprwy Lywydd, it has been a challenging year for the health board, but I do think the difficult decision to put it into special measures was the right one. And that is because this board is now in a much better position to drive substantial change and improve health services for the people of north Wales.

So, what have we done? Firstly, there has been a focus on rebuilding and stabilising the board. There is now a permanent chair, chief executive and vice chair. The final four independent members will be announced very soon, and this will give the organisation the stability and focus it needs in order to improve. I was pleased to see that Audit Wales recognised a marked improvement in terms of board stability in its recent follow-up report on board effectiveness, and that the dysfunctionality within the board described in its previous report is no longer evident.

As part of the special measures intervention, a small number of independent advisers were contracted to work with the board, and a number of independent reviews have been commissioned into problem areas. Dirprwy Lywydd, I must say that many of the reflections from the advisers, and the reports from the independent reviews, make uncomfortable reading and have exposed some very serious issues that the health board must now address. While it has been encouraging to hear about the improvements that Healthcare Inspectorate Wales has observed through its more recent inspections, Members will be aware that His Majesty’s coroners and the ombudsman have highlighted a number of consistent themes, and I hope the health board has now uncovered all of the key issues that need to be addressed and has structures in place to address these issues.

Audit Wales has also, over the last year, reported on poor financial management and accounting practices. I've discussed these with Members of the Senedd on a number of occasions, and you are all aware that I am unable to comment further as disciplinary processes are still ongoing. But the recent Audit Wales report suggests that the board is responding to the issues identified in their audits of the 2021-22 and 2022-23 accounts, as well as those identified in the Ernst & Young review. It's also worth noting that North Wales Police has decided not to take any further action on the findings of the Ernst & Young report.

Like all other health boards in Wales, Betsi faces significant financial challenges as a result of inflation and austerity measures. We're actively monitoring the health board’s response to these challenges.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Bydd yr wythnos nesaf yn nodi 12 mis ers i mi osod Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr mewn mesurau arbennig. Heddiw, rwyf am achub ar y cyfle i fyfyrio ar y flwyddyn ddiwethaf a rhannu gyda chi sut mae'r bwrdd iechyd, er gwaethaf y pwysau parhaus, yn parhau i gyflawni o ddydd i ddydd mewn ffordd gadarnhaol iawn i'r mwyafrif helaeth o bobl yn y gogledd.

Mae'n werth cofio mai'r bwrdd iechyd yw'r cyflogwr mwyaf yng Nghymru, gan gyflogi dros 20,000 o bobl, sy'n gwasanaethu poblogaeth o tua 700,000 o bobl, gan gynnal tua 16,000 o gysylltiadau cleifion ar gyfartaledd, dros 2,000 o apwyntiadau cleifion, a thua 450 o driniaethau a gynlluniwyd bob dydd. Felly, rwyf eisiau cydnabod gwaith rhagorol pawb sy'n gweithio yn y bwrdd iechyd, a diolch iddyn nhw am bopeth y maen nhw'n ei wneud i sicrhau bod cleifion yn cael eu gweld a'u trin yn ddiogel, yn dosturiol ac yn amserol.

Rwyf hefyd am dynnu sylw at ychydig o enghreifftiau yn unig o rai o'r datblygiadau arloesol y mae'r bwrdd iechyd wedi'u cyflwyno dros y 12 mis diwethaf. Mae'r rhain yn cynnwys bod y cyntaf yn y Deyrnas Unedig i ddefnyddio deallusrwydd artiffisial i wneud diagnosis o ganser y fron a'r prostad. Roeddwn i hefyd yn falch o helpu i lansio'r gwasanaeth e-bresgripsiynu newydd mewn fferyllfa yn y Rhyl yn ôl ym mis Tachwedd, fel rhan o gyflwyno hynny ledled Cymru gyfan.

Dirprwy Lywydd, mae wedi bod yn flwyddyn heriol i'r bwrdd iechyd, ond rwy'n credu mai'r penderfyniad anodd i'w roi mewn mesurau arbennig oedd yr un cywir. A hynny oherwydd bod y bwrdd hwn bellach mewn sefyllfa lawer gwell i ysgogi newid sylweddol a gwella gwasanaethau iechyd i bobl y gogledd.

Felly, beth ydym ni wedi'i wneud? Yn gyntaf, bu ffocws ar ailadeiladu a sefydlogi'r bwrdd. Erbyn hyn mae cadeirydd parhaol, prif weithredwr ac is-gadeirydd. Bydd y pedwar aelod annibynnol olaf yn cael eu cyhoeddi'n fuan iawn, a bydd hyn yn rhoi'r sefydlogrwydd a'r ffocws sydd ei angen ar y sefydliad er mwyn gwella. Roeddwn yn falch o weld bod Archwilio Cymru wedi cydnabod gwelliant amlwg o ran sefydlogrwydd y bwrdd yn ei adroddiad dilynol diweddar ar effeithiolrwydd y bwrdd, ac nad yw'r camweithrediad o fewn y bwrdd a ddisgrifiwyd yn ei adroddiad blaenorol bellach yn amlwg.

Fel rhan o'r ymyrraeth mesurau arbennig, cafodd nifer fach o gynghorwyr annibynnol eu contractio i weithio gyda'r bwrdd, ac mae nifer o adolygiadau annibynnol wedi'u comisiynu i feysydd problemus. Dirprwy Lywydd, mae'n rhaid imi ddweud bod darllen llawer o'r myfyrdodau gan y cynghorwyr, a'r adroddiadau o'r adolygiadau annibynnol, yn brofiad anghyfforddus ac maen nhw wedi amlygu rhai materion difrifol iawn y mae'n rhaid i'r bwrdd iechyd fynd i'r afael â nhw nawr. Er ei bod wedi bod yn galonogol clywed am y gwelliannau y mae Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru wedi'u gweld drwy ei arolygiadau mwy diweddar, bydd yr Aelodau'n ymwybodol bod crwneriaid Ei Fawrhydi a'r ombwdsmon wedi amlygu nifer o themâu cyson, a gobeithiaf fod y bwrdd iechyd bellach wedi datgelu'r holl faterion allweddol y mae angen mynd i'r afael â nhw a bod ganddo strwythurau ar waith i fynd i'r afael â'r materion hyn.

Mae Archwilio Cymru hefyd, dros y flwyddyn ddiwethaf, wedi adrodd ar arferion rheoli ariannol a chyfrifyddu gwael. Rwyf wedi trafod y rhain gydag Aelodau'r Senedd ar sawl achlysur, ac rydych chi i gyd yn ymwybodol na allaf wneud sylw pellach gan fod prosesau disgyblu yn dal i fynd rhagddynt. Ond mae adroddiad diweddar Archwilio Cymru yn awgrymu bod y bwrdd yn ymateb i'r materion a nodwyd yn eu harchwiliadau o gyfrifon 2021-22 a 2022-23, yn ogystal â'r rhai a nodwyd yn adolygiad Ernst & Young. Mae'n werth nodi hefyd bod Heddlu Gogledd Cymru wedi penderfynu peidio â chymryd unrhyw gamau pellach ar ganfyddiadau adroddiad Ernst & Young.

Fel pob bwrdd iechyd arall yng Nghymru, mae Betsi yn wynebu heriau ariannol sylweddol o ganlyniad i chwyddiant a mesurau cyni. Rydym wrthi'n monitro ymateb y bwrdd iechyd i'r heriau hyn.

Mae hyn i gyd yn allweddol er mwyn newid diwylliant y bwrdd iechyd a'r ffordd y mae e wedi ei drefnu. Ond y cwestiwn pwysig yw: pa wahaniaeth y mae hyn yn ei wneud i bobl sy'n byw yng ngogledd Cymru? Wel, fe ddylen nhw gael cysur yn y ffaith bod perfformiad yn y bwrdd yn gwella. Mae'r bwrdd iechyd wedi adrodd bod gostyngiad o 65 y cant yn nifer y bobl sy'n aros mwy na thair blynedd i'w triniaeth ddechrau, rhwng mis Chwefror a mis Tachwedd 2023. Mae nifer y bobl sy'n aros mwy na 52 wythnos am eu hapwyntiad cyntaf fel claf allanol hefyd wedi gostwng dros 15 y cant yn yr un cyfnod. Yn ogystal, mae gostyngiad o 33 y cant wedi bod yn nifer y bobl sy'n aros mwy nag wyth wythnos am brawf diagnostig. Dwi'n deall bod pobl yn dal i orfod aros yn rhy hir, ond mae pethau'n symud i'r cyfeiriad iawn.

Ym mis Tachwedd 2022, ychydig fisoedd cyn i'r bwrdd iechyd gael ei roi o dan fesurau arbennig, fe wnes i ymweliad yn ddirybudd ag Ysbyty Abergele. Y diwrnod hwnnw, ar brynhawn dydd Iau, doedd dim gweithgarwch orthopedig yn digwydd. Roedd hyn er gwaethaf y ffaith bod gan Betsi un o'r amseroedd aros orthopedig hiraf yng Nghymru. Nawr, fe ges i fy synnu a'm siomi o weld nad oedd y tîm rheoli na'r bwrdd yn gwybod am y diffyg gweithgarwch, gan ddangos eu diffyg gafael ar y sefyllfa. Ond, erbyn heddiw, diolch i lawer o gefnogaeth gan y tîm Gwneud Pethau'n Iawn y Tro Cyntaf—GIRFT—Llywodraeth Cymru a'r bwrdd newydd, mae llawer mwy o weithgarwch ar y safle. 

Mae'r amseroedd aros ar gyfer llwybrau orthopedig wedi gwella ar draws y bwrdd iechyd. Ym mis Tachwedd, roedd nifer y llwybrau cleifion sy'n aros mwy na 104 wythnos ar ei lefel isaf ers mis Ebrill 2021. Ac rŷn ni'n disgwyl gweld y cynnydd cadarnhaol yma yn parhau wrth i'r ganolfan orthopedig newydd, sy'n cael ei hadeiladu yn Llandudno, gael ei chwblhau erbyn diwedd y flwyddyn.

Mae'r pwysau ar ofal brys ac argyfwng yn parhau. Rhwng mis Chwefror a mis Rhagfyr 2023, fe wnaeth 2,000 yn fwy o bobl fynd i adrannau brys y gogledd bob mis. Mae canolbwyntio ar gael gwared ar achosion o bedair awr o oedi wedi trosglwyddo o ambiwlans yn arwain at rai gwelliannau. Ym mis Rhagfyr 2023, roedd 786 o achosion o oedi yn fwy na phedair awr. Er bod hwn, yn amlwg, yn dal yn rhy uchel, mae e'n ostyngiad o 23 y cant ers y flwyddyn gynt.

Mae llawer o sôn wedi bod am yr heriau sy'n wynebu'r gwasanaeth fasgiwlar. Dwi wedi ymweld â'r adran sawl gwaith i fonitro cynnydd, ac roeddwn i'n falch o weld, ym mis Mehefin y llynedd, fod Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru wedi newid ei statws o wasanaeth sydd angen ei wella'n sylweddol i statws is. Mae rhwydwaith clinigol fasgiwlar gweithrediaeth yr NHS hefyd wedi cynnal asesiad annibynnol o'r gwasanaeth yn erbyn y cynllun fasgiwlar, a daeth i'r casgliad ei fod wedi gwella a'i fod bellach yn darparu gwasanaeth llawer mwy diogel. Er mwyn rhoi mwy o sicrwydd, mae asesiad nodyn achos wedi cael ei gomisiynu ar gyfer y gwasanaeth. Mae disgwyl i'r adroddiad terfynol fod yn barod ym mis Mawrth.

Felly, beth nesaf? Mae'r bwrdd iechyd wedi bod o dan fesurau arbennig ers 12 mis, ond mae llawer iawn i'w wneud eto. Llynedd, gwnes i nodi cyfres o amodau cynaliadwyedd ar ei gyfer, sy'n dal yn ddilys ac sydd angen iddo eu bodloni cyn fedrwn ni ystyried newid ei statws i lefel 4. A, dros y misoedd nesaf, byddaf i'n cyhoeddi meini prawf ar gyfer pob maes i fynd gyda'r amodau yma. 

Heb os, mae gan y bwrdd iechyd heriau mawr o'i flaen, ond mae'n bwysig ein bod ni i gyd yn ei gefnogi i ddatblygu a chreu sefydliad cynaliadwy, sy'n gallu darparu'r gwasanaethau mae pobl yn y gogledd yn eu haeddu. Diolch. 

All of this is key to changing the culture within the health board and its organisation. But the key question is: what difference is this making for people living in north Wales? Well, they should take comfort from the fact that performance in the board is improving. The health board has reported a 65 per cent reduction in the number of people waiting more than three years for their treatment to begin, between February and November 2023. The number of those waiting over 52 weeks for their first out-patient appointment has fallen by over 15 per cent in the same period. Also, there has been a 33 per cent reduction in the number of people waiting over eight weeks for their diagnostic tests. I do appreciate that people are still waiting too long, but things are moving in the right direction.

In November 2022, a few months before the health board was put into special measures, I made an unannounced visit to Abergele Hospital. That day, a Thursday afternoon, there was no orthopaedic activity going on. This was despite the fact that Betsi had one of the longest orthopaedic waiting times in Wales. Now, I was both surprised and disappointed to find that the management team and the board were unaware of the lack of activity, showing their lack of grasp of the situation. But, today, thanks to a great deal of support from the Getting It Right First Time team, the Welsh Government and the new board, we are now seeing far more activity on that site. 

Waiting times for orthopaedic pathways have improved across the health board. In November, the number of patients waiting over 104 weeks was at its lowest level since April 2021. And we expect to see this positive progress continue, as the construction of the new orthopaedic hub in Llandudno will be completed by the end of this year.

Pressures in urgent and emergency care continue. Between February and December 2023, there was an increase of over 2,000 monthly attendances at emergency departments in north Wales. Focusing on eliminating four-hour handovers is resulting in some improvements. In December 2023, there were 786 handover delays in excess of four hours. Although this is still too high, it does represent a 23 per cent reduction compared to the previous year. 

There's been a great deal of talk about the challenges facing the vascular service. I have visited the department on many occasions to monitor progress, and I was pleased to see, in June of last year, that Healthcare Inspectorate Wales de-escalated them from a service requiring significant improvement to a lower status. An independent assessment against the vascular plan by the NHS executive vascular clinical network concluded that the service has improved and now provides a much safer service. To give further reassurance, a vascular case note assessment is in place. The final report is expected in March of this year. 

So, what next? The health board has been in special measures for 12 months, and there is still a lot to do. Last year, I set out a series of sustainability conditions for the board, which are still valid and will need to be met before a de-escalation to level 4 can be considered. And, over the next few months, I will publish escalation criteria for each area. 

Without doubt, the health board faces significant challenges, but it is important that we collectively support the board to develop and build a sustainable organisation, capable of delivering the services that the people of north Wales deserve. Thank you. 

15:40

Can I thank you, Minister, for your statement? You'll appreciate that it's a very sobering reminder of the dire situation in the health service in north Wales. It's another year for residents in north Wales with their health board being in special measures, and, of course, it's spent all but two of the last nine years in special measures in north Wales—the longest of any NHS organisation in the whole of the United Kingdom; not an accolade that I want to celebrate, or anybody wants to celebrate.

I do want to put on record the thanks of my constituents and me and the rest of the Welsh Conservatives group to those hard-working staff who work hard day in, day out. But I won't be thanking every employee of the health board, because we know that, unfortunately, some of those employees are still failing people in north Wales. Some of them are former executives that are still in the NHS and ought not to be, frankly. And, for that reason, I won't extend my thanks, unlike you, to everybody at the health board in north Wales. 

There are many people, of course, who are experiencing significant delays in their treatment. There was a briefing that was circulated to Members of the Senedd from north Wales yesterday, by the chair and chief executive of the health board, celebrating the fact that they'd eradicated six-year waits in north Wales for treatments. Six-year waits, can you believe it? So, up until fairly recently, there were people in north Wales still waiting six years for their treatment. In that report as well, it told us that there were still many people in north Wales—hundreds, in fact—waiting for over three years for not just treatment, but for their very first out-patient appointment. We hear a lot of talk about the two-year focus in this Chamber, but what about the three-year focus that some of my constituents are having to face in north Wales? It is truly shocking. And, frankly, we need more regular access to information on this, or else these issues are not going to be dealt with appropriately. I'd like to know how many people are waiting five years, four years, three years, two years, one year, and the rest, because that is the sort of transparency that we need to see.

The other thing in the report, which you didn't completely refer to in your statement today, but the other thing in the information shared by the health board yesterday was that 10 reviews have been undertaken—10 reviews into services, with recommendations. We haven't seen one of them published. Where do we go to see what those reviews are? You've made reference to reviews finding all sorts of horrors that people need to get to grips with today; I haven't seen any of these reviews, nor has anybody else in this Chamber, nor, more importantly, have the public, who pay for these services and have a right to know how those services are performing. So, in spite of the progress that you like to report, I'm afraid I'm still very concerned, and I'd like to see some transparency from this Government so that we can have confidence in the system.

You made reference to the fact that the coroners' reports and the ombudsman's are regularly raising concerns about treatment in north Wales. You said, in addition, that North Wales Police have decided not to take any further action on the findings of the Ernst & Young report into accounting irregularities, but we know that there are still people suspended, we know that there were findings of false accounting, we know that there were individuals, including in the NHS Wales Shared Services Partnership, who were covering up documents and circumventing the proper governance arrangements around the letting of contracts. Frankly, it's shocking that not one single person appears to have been sacked as a result of those failings in the organisation. 

You made reference to Llandudno. I'm very pleased to see that Llandudno is going to be getting an orthopaedic hub. Of course, most of that activity at the moment, or a great proportion of it, is being undertaken in Abergele, at Abergele Hospital, which you said that you visited some time ago and were shocked to find that not all of the beds were occupied. I too was shocked just a few weeks ago, when I visited, and just one bed was occupied in that hospital. And my staff were shocked as well, this weekend, when they went to visit a member of their family and just two beds were occupied in that whole hospital. That does not seem as though you're sweating the resources to get rid of those overly long orthopaedic waits in the way that we need to. So, I do not accept your complacency on that front.

You talked about the problems we're having in emergency care. Of course we're having problems in emergency care in north Wales, because we know that we need a new minor injuries unit in Rhyl, which you haven't bothered building in spite of the fact that it was promised 10 years ago. So, can you give us an update on that too?

And then, finally, if I may, there was a patient safety report attached to some board papers that were recently published. It has been reported in the media today that one of the things that that report highlighted was concern about oxygen administration for patients, with staff not correctly connecting oxygen supply and that having catastrophic consequences for some patients. And it wasn't just one isolated incident, there have been further patient incidents as well. Can you tell us what action is being taken to ensure that those things do not happen? And can you tell us also what the actual outcome was? What was the catastrophic outcome? Have people died? Have people lost cognitive ability as a result of this lack of oxygen? We need to know, and I think the public deserves to know. In addition, that report—

A gaf i ddiolch i chi, Gweinidog, am eich datganiad? Byddwch yn gwerthfawrogi ei bod yn atgof sobreiddiol iawn o'r sefyllfa enbyd yn y gwasanaeth iechyd yn y gogledd. Mae'n flwyddyn arall i drigolion y gogledd gyda'u bwrdd iechyd mewn mesurau arbennig, ac, wrth gwrs, mae wedi treulio pob un ond dwy o'r naw mlynedd diwethaf mewn mesurau arbennig yn y gogledd—yr hiraf o unrhyw sefydliad GIG yn y Deyrnas Unedig gyfan; nid yw honno'n anrhydedd yr wyf i, nac unrhyw un, eisiau ei dathlu.

Hoffwn gofnodi diolch fy etholwyr a minnau a gweddill grŵp y Ceidwadwyr Cymreig i'r staff gweithgar hynny sy'n gweithio'n galed o ddydd i ddydd. Ond ni fyddaf yn diolch i holl weithwyr y bwrdd iechyd, oherwydd gwyddom fod rhai o'r gweithwyr hynny, yn anffodus, yn dal i siomi pobl yn y gogledd. Mae rhai ohonyn nhw'n gyn-swyddogion gweithredol sy'n dal yn y GIG ac ni ddylen nhw fod, i fod yn gwbl onest. Ac, am y rheswm hwnnw, ni fyddaf yn estyn fy niolch, yn wahanol i chi, i bawb yn y bwrdd iechyd yn y gogledd.

Mae yna lawer o bobl, wrth gwrs, sy'n profi oedi sylweddol yn eu triniaeth. Cafwyd papur briffio a ddosbarthwyd i Aelodau'r Senedd o'r gogledd ddoe, gan gadeirydd a phrif weithredwr y bwrdd iechyd, yn dathlu'r ffaith eu bod wedi dileu arosiadau chwe blynedd yn y gogledd am driniaethau. Aros am chwe blynedd, allwch chi gredu? Felly, hyd at yn weddol ddiweddar, roedd pobl yn y gogledd yn dal i aros chwe blynedd am eu triniaeth. Yn yr adroddiad hwnnw hefyd, dywedodd wrthym fod llawer o bobl yn y gogledd o hyd—cannoedd, mewn gwirionedd—yn aros am dros dair blynedd, nid yn unig am driniaeth, ond am eu hapwyntiad claf allanol cyntaf un. Clywn lawer o sôn am y pwyslais ar ddwy flynedd yn y Siambr hon, ond beth am y pwyslais tair blynedd y mae rhai o fy etholwyr yn gorfod ei wynebu yn y gogledd? Mae'n wirioneddol frawychus. Ac, i fod yn gwbl onest, mae angen i ni gael mynediad mwy rheolaidd at wybodaeth am hyn, neu fel arall ni fydd y materion hyn yn cael eu trin yn briodol. Hoffwn i wybod faint o bobl sy'n aros pum mlynedd, pedair blynedd, tair blynedd, dwy flynedd, blwyddyn, ac ati, oherwydd dyna'r math o dryloywder y mae angen i ni ei weld.

Y peth arall yn yr adroddiad, na wnaethoch chi gyfeirio ato'n llwyr yn eich datganiad chi heddiw, ond y peth arall yn yr wybodaeth a rannwyd gan y bwrdd iechyd ddoe oedd bod 10 adolygiad wedi'u cynnal—10 adolygiad i wasanaethau, gydag argymhellion. Nid ydym wedi gweld yr un ohonyn nhw'n cael ei gyhoeddi. Lle ydyn ni'n mynd i weld beth yw'r adolygiadau hynny? Rydych chi wedi cyfeirio at adolygiadau yn dod o hyd i bob math o erchyllterau y mae angen i bobl fynd i'r afael â nhw heddiw; nid wyf i wedi gweld yr un o'r adolygiadau hyn, ac nid yw unrhyw un arall yn y Siambr hon, nac yn bwysicach fyth, y cyhoedd, sy'n talu am y gwasanaethau hyn ac sydd â hawl i wybod sut mae'r gwasanaethau hynny'n perfformio. Felly, er gwaethaf y cynnydd yr ydych yn hoffi ei adrodd, mae arnaf ofn fy mod yn dal i bryderu'n fawr, a hoffwn weld rhywfaint o dryloywder gan y Llywodraeth hon fel y gallwn fod â hyder yn y system.

Fe wnaethoch chi gyfeirio at y ffaith bod adroddiadau'r crwneriaid a'r ombwdsmon yn codi pryderon yn rheolaidd am driniaeth yn y gogledd. Fe ddywedoch chi, hefyd, fod Heddlu Gogledd Cymru wedi penderfynu peidio â chymryd unrhyw gamau pellach ar ganfyddiadau adroddiad Ernst & Young i afreoleidd-dra cyfrifyddu ond gwyddom fod pobl wedi'u gwahardd dros dro o hyd, gwyddom y bu yna ganfyddiadau o gyfrifyddu ffug, gwyddom fod unigolion, gan gynnwys ym Mhartneriaeth Cydwasanaethau GIG Cymru, a oedd yn cuddio dogfennau ac yn osgoi'r trefniadau llywodraethu priodol o ran gosod contractau. I fod yn gwbl onest, mae'n frawychus nad yw'n ymddangos bod yr un person wedi ei ddiswyddo o ganlyniad i'r methiannau hynny yn y sefydliad. 

Gwnaethoch chi gyfeirio at Landudno. Rwy'n falch iawn o weld bod Llandudno yn mynd i fod yn cael hyb orthopedig. Wrth gwrs, mae'r rhan fwyaf o'r gweithgaredd hwnnw ar hyn o bryd, neu gyfran fawr ohono, yn cael ei wneud yn Abergele, yn Ysbyty Abergele, y dywedoch chi eich bod chi wedi ymweld ag ef beth amser yn ôl ac wedi cael sioc o weld nad oedd yr holl welyau wedi'u meddiannu. Cefais innau sioc hefyd ychydig wythnosau yn ôl, pan ymwelais a dim ond un gwely a oedd wedi'i feddiannu yn yr ysbyty hwnnw. Ac fe gafodd fy staff sioc hefyd, y penwythnos hwn, pan aethon nhw i ymweld ag aelod o'u teulu a dim ond dau wely a oedd wedi'u meddiannu yn yr ysbyty cyfan hwnnw. Dydy hynny ddim yn ymddangos fel petaech chi'n defnyddio'r adnoddau'n llawn i gael gwared ar yr arosiadau orthopedig rhy hir hynny yn y ffordd y mae angen i ni wneud. Felly, nid wyf yn derbyn eich hunanfodlonrwydd ar y mater hwnnw.

Fe wnaethoch chi sôn am y problemau rydyn ni'n eu cael mewn gofal brys. Wrth gwrs, rydyn ni'n cael problemau ym maes gofal brys yn y gogledd, oherwydd rydyn ni'n gwybod bod angen uned mân anafiadau newydd arnom yn Y Rhyl, nad ydych chi wedi trafferthu ei hadeiladu er gwaethaf y ffaith iddi gael ei haddo 10 mlynedd yn ôl. Felly, a allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am hynny hefyd?

Ac yna, yn olaf, os caf i, roedd adroddiad diogelwch cleifion ynghlwm wrth rai papurau bwrdd a gyhoeddwyd yn ddiweddar. Adroddwyd yn y cyfryngau heddiw mai un o'r pethau a amlygodd yr adroddiad hwnnw oedd pryder am roi ocsigen i gleifion, gyda staff ddim yn cysylltu'r cyflenwad ocsigen yn gywir a bod canlyniadau trychinebus i rai cleifion. Ac nid dim ond un digwyddiad ynysig oedd hwn, bu rhagor o ddigwyddiadau i gleifion hefyd. A allwch chi ddweud wrthym ni pa gamau sy'n cael eu cymryd i sicrhau nad yw'r pethau hynny'n digwydd? A allwch chi ddweud wrthym ni hefyd beth oedd y canlyniad go iawn? Beth oedd y canlyniad trychinebus? A yw pobl wedi marw? A yw pobl wedi colli gallu gwybyddol o ganlyniad i'r diffyg ocsigen hwn? Mae angen i ni wybod, ac rwy'n credu bod y cyhoedd yn haeddu gwybod. Yn ogystal â hynny, yr adroddiad hwnnw—

15:45

No, you've done a lot of questions and I've been very flexible. We've got more Members to ask questions and we have got quite a few going.

Na, rydych chi wedi gwneud llawer o gwestiynau ac rydw i wedi bod yn hyblyg iawn. Mae gennym ni fwy o Aelodau i ofyn cwestiynau ac mae gennym lawer i fynd.

I appreciate that. This is the final question. 

Rwy'n gwerthfawrogi hynny. Dyma'r cwestiwn olaf. 

It is. That report also makes reference to an audit of urology services, in which a search of offices was undertaken and they found, and I quote

'100+ radiology reports, internal referrals, histology reports and tertiary centre letters have been identified that have not been reviewed or actioned',

over 300 of them in total, with referrals going back to March 2023 that have not been triaged. And one final point here, on this—

Mae o. Mae'r adroddiad hwnnw hefyd yn cyfeirio at archwiliad o wasanaethau wroleg, lle gwnaed chwiliad o swyddfeydd ac fe ddaethon nhw o hyd, ac rwy'n dyfynnu

'100+ o adroddiadau radioleg, atgyfeiriadau mewnol, adroddiadau histoleg a llythyrau canolfannau trydyddol nad ydynt wedi eu hadolygu na'u gweithredu',

dros 300 ohonyn nhw i gyd, gydag atgyfeiriadau yn mynd yn ôl i fis Mawrth 2023 sydd heb gael eu brysbennu. Ac un pwynt olaf yma, ar hyn—

Darren, you are pushing it. Darren, please, I think you need to ask the question. 

Darren, rydych chi'n ei gwthio'ch lwc. Darren, os gwelwch yn dda, rwy'n credu bod angen i chi ofyn y cwestiwn. 

I appreciate that time is of the essence, but a minute's worth of time in order to hold the Minister to account for the failings in north Wales surely is appropriate. This is the one—

Rwy'n gwerthfawrogi bod amser yn brin, ond heb os nac oni bai mae gwerth munud o amser er mwyn dwyn y Gweinidog i gyfrif am y methiannau yn y gogledd yn briodol. Dyma'r un—

Darren. Darren. No, I'll stop you here. You've had six minutes in which you've had—

Darren. Darren. Na, fe wnaf eich stopio chi yn y fan yma. Rydych chi wedi cael chwe munud pryd yr ydych chi wedi cael—

—an opportunity to put questions to the Minister. 

—cyfle i ofyn cwestiynau i'r Gweinidog. 

And I've tabled many questions.

Ac rwyf wedi cyflwyno llawer o gwestiynau.

You've spent a lot of time because you want to make points. One final question, please, and it must be a question, or I'll close it.

Rydych chi wedi treulio llawer o amser oherwydd eich bod chi eisiau gwneud pwyntiau. Un cwestiwn olaf, os gwelwch yn dda, a rhaid iddo fod yn gwestiwn, neu byddaf yn ei gau.

15:50

It is a question. They also identified that there was a backlog of 1,133 letters dictated by clinicians that have not been issued. Now, can I ask you, Minister, why is it that when constituents of mine, and I, and other Members in this Chamber representing north Wales, have made countless complaints about urology services in recent years, that that has been allowed to happen while this organisation is in special measures, because it's unacceptable?

Mae yn gwestiwn. Nodwyd hefyd bod ôl-groniad o 1,133 o lythyrau wedi'u harddweud gan glinigwyr nad ydynt wedi'u hanfon. Nawr, a gaf i ofyn i chi, Gweinidog, pam, pan fo fy etholwyr i, a minnau, ac Aelodau eraill yn y Siambr hon sy'n cynrychioli'r gogledd, wedi gwneud cwynion di-ri am wasanaethau wroleg yn ystod y blynyddoedd diwethaf, y caniatawyd i hynny ddigwydd tra bod y sefydliad hwn mewn mesurau arbennig, oherwydd mae'n annerbyniol?

Wel, diolch yn fawr. I did make it very clear that there is still a long way to go in relation to Betsi, and we're only in year 1, and actually there has been, I think, quite a long road travelled in the right direction, but I make no apology on behalf of the board that they recognise that there is a long way to go.

Just when it comes to staffing in the health board, obviously this is something that is a decision for the board, and I do think it's important that we're absolutely clear about accountability here, because there does seem to be, once again, confusion about where accountability lies. I set out the parameters for what is expected to be delivered, but then I pass on that responsibility to the health board. Now, clearly, when they're under special measures, we have a far more vigilant approach in terms of what they need to deliver, but it is still the responsibility of the health board to deliver and not the responsibility of the health Minister in the Welsh Government.

Now, just when it comes to disciplinary processes, obviously I can't comment on some of the ones that are still ongoing, which is very frustrating, but that is the situation, that the disciplinary processes in relation to some of the financial issues are still ongoing, I'm afraid, and we do have to follow due process.

When it comes to performance, you're absolutely right that there is still a long way to go. The fact is that I am monitoring this incredibly carefully. I have fortnightly meetings to monitor waiting lists in Wales; I know exactly how many people are on what lists, in what health boards, so I am monitoring it in absolute fine detail. I think it's really important that, actually, the fact that those waiting lists, the longest waiting lists, have come down not just in Betsi, but the whole of Wales, have come down, is because of that absolute focus that I and the Welsh Government have put on that.

Just in terms of reviews, I think, certainly, there's more transparency, and an example of the transparency is the fact that you mentioned the issues relating to oxygen administration. The fact that the health board is being open about it and transparent is a big shift from where we've seen things in the past. The health board have confirmed that they're investigating one catastrophic outcome related to no flow of oxygen, but I'm unable to give any more detail than that included in the report due to the confidentiality concerns.

When it comes to urology, the health board have identified administrative processes that resulted in information not being shared between specialities and GPs in a timely manner, and work has already taken place to review this information to ensure it's still appropriate in every case. Any patients affected by this are, I understand, being contacted.

When it comes to the situation in relation to pressures, I get frustrated as well when I see beds that are empty, but, actually, having lots of beds full all the time is not a prize. I think we've got to be clear about the fact that, actually, I'm very unapologetic about the fact that I would like to see more care happening within the community. The fact is we've got significantly—significantly—more beds per head of population than they do in England, and also—[Interruption.]

Wel, diolch yn fawr. Fe wnes i ei gwneud hi'n glir iawn fod ffordd bell i fynd o hyd mewn cysylltiad â Betsi, a dim ond ym mlwyddyn 1 ydyn ni, ac mewn gwirionedd mae ffordd eithaf hir wedi ei theithio i'r cyfeiriad iawn, rwy'n credu, ond dydw i ddim yn ymddiheuro ar ran y bwrdd eu bod yn cydnabod bod ffordd bell i fynd.

O ran staffio yn y bwrdd iechyd, yn amlwg mae hyn yn rhywbeth sy'n benderfyniad i'r bwrdd, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn hollol glir ynghylch atebolrwydd yn y fan yma, oherwydd mae'n ymddangos bod dryswch, unwaith eto, ynghylch ble mae'r atebolrwydd. Nodais y paramedrau ar gyfer yr hyn y disgwylir iddo gael ei gyflawni, ond yna rwy'n trosglwyddo'r cyfrifoldeb hwnnw i'r bwrdd iechyd. Nawr, yn amlwg, pan fyddan nhw o dan fesurau arbennig, mae gennym ni ddull llawer mwy gwyliadwrus o ran yr hyn y mae angen iddyn nhw ei gyflawni, ond cyfrifoldeb y bwrdd iechyd o hyd yw cyflawni ac nid cyfrifoldeb y Gweinidog iechyd yn Llywodraeth Cymru.

Nawr, o ran prosesau disgyblu, yn amlwg ni allaf wneud sylwadau ar rai o'r rhai sy'n dal i fynd rhagddynt, sy'n rhwystredig iawn, ond dyna'r sefyllfa, mae'r prosesau disgyblu mewn cysylltiad â rhai o'r materion ariannol yn dal i fynd rhagddynt, mae arna i ofn, ac mae'n rhaid i ni ddilyn y broses briodol.

O ran perfformiad, rydych chi'n hollol iawn bod ffordd bell i fynd. Y gwir amdani yw fy mod i'n monitro hyn yn hynod ofalus. Rwy'n cael cyfarfodydd bob pythefnos i fonitro rhestrau aros yng Nghymru; rwy'n gwybod yn union faint o bobl sydd ar ba restrau, ym mha fyrddau iechyd, felly rwy'n ei fonitro'n fanwl iawn yn sicr. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn, mewn gwirionedd, bod y rhestrau aros hynny, y rhestrau aros hiraf, wedi dod i lawr nid dim ond yn Betsi, ond dros Gymru gyfan, wedi dod i lawr, oherwydd y pwyslais llwyr hwnnw yr wyf i a Llywodraeth Cymru wedi'i roi ar hynny.

O ran adolygiadau, rwy'n credu, yn sicr, bod mwy o dryloywder, ac enghraifft o'r tryloywder yw'r ffaith eich bod wedi sôn am y materion sy'n ymwneud â gweinyddu ocsigen. Mae'r ffaith bod y bwrdd iechyd yn agored am y peth ac yn dryloyw yn newid mawr o gymharu â'r hyn a welsom yn y gorffennol. Mae'r bwrdd iechyd wedi cadarnhau ei fod yn ymchwilio i un canlyniad trychinebus sy'n gysylltiedig â diffyg llif ocsigen, ond ni allaf roi mwy o fanylion na'r hyn sydd wedi'i gynnwys yn yr adroddiad oherwydd y pryderon cyfrinachedd.

O ran wroleg, mae'r bwrdd iechyd wedi nodi prosesau gweinyddol a olygodd na chafodd gwybodaeth ei rhannu rhwng arbenigeddau a meddygon teulu mewn modd amserol, ac mae gwaith eisoes wedi digwydd i adolygu'r wybodaeth hon i sicrhau ei bod yn dal yn briodol ym mhob achos. Rwy'n deall y cysylltir ag unrhyw gleifion yr effeithiwyd arnynt gan hyn.

O ran y sefyllfa mewn cysylltiad â phwysau, rwy'n teimlo'n rhwystredig hefyd pan welaf welyau sy'n wag, ond, mewn gwirionedd, nid yw bod â llawer o welyau yn llawn drwy'r amser yn wobr. Rwy'n credu bod yn rhaid i ni fod yn glir am y ffaith fy mod i, mewn gwirionedd, yn ddiymddiheuriad ynghylch y ffaith yr hoffwn i weld mwy o ofal yn digwydd yn y gymuned. Y ffaith yw bod gennym ni lawer iawn—llawer iawn—mwy o welyau y pen o'r boblogaeth nag sydd ganddyn nhw yn Lloegr, a hefyd—[Torri ar draws.]

One minute, Minister. Darren, I would like to hear the Minister's response, and you're continually trying to speak over her, so please let the Minister respond to the many questions you raised in over the time you had. Minister.

Un funud, Gweinidog. Darren, hoffwn i glywed ymateb y Gweinidog, ac rydych chi'n ceisio siarad drosti yn barhaus, felly gadewch i'r Gweinidog ymateb i'r cwestiynau niferus a godwyd gennych chi dros yr amser a gawsoch. Gweinidog.

If you look at what GIRFT recommends—the Getting It Right First Time experts in the field—what they say is, actually, we should be doing far more day-case surgery. So, it's a sign of success if you've got fewer patients, because it means that they're being more efficient in terms of their day-case surgery.

And then, just when it comes to the Royal Alexandra Hospital, the health board have decided that they wish to review their proposals for this site, and they're doing that in partnership with local authorities. I believe that the plans will include a minor injuries unit, intermediate care beds and integrated care, and I'm waiting for a new proposal that I can consider.

Os edrychwch chi ar yr hyn mae GIRFT yn ei argymell—yr arbenigwyr Gwneud Pethau'n Iawn y Tro Cyntaf yn y maes—yr hyn maen nhw'n ei ddweud, mewn gwirionedd, yw y dylen ni fod yn gwneud llawer mwy o lawdriniaeth ar ffurf achosion dydd. Felly, mae'n arwydd o lwyddiant os oes gennych chi lai o gleifion, oherwydd mae'n golygu eu bod yn fwy effeithlon o ran eu llawdriniaeth achosion dydd.

Ac yna, pan ddaw i Ysbyty Brenhinol Alexandra, mae'r bwrdd iechyd wedi penderfynu eu bod yn dymuno adolygu eu cynigion ar gyfer y safle hwn, ac maen nhw'n gwneud hynny mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol. Rwy'n credu y bydd y cynlluniau'n cynnwys uned mân anafiadau, gwelyau gofal canolradd a gofal integredig, ac rwy'n aros am gynnig newydd y gallaf i ei ystyried.

15:55

Mi fyddaf i mor gryno â phosib. Betsi Cadwaladr ydy fy mwrdd iechyd i, ac mae fy anwyliaid yn ddibynnol ar y gweithlu yno i'w cynnal a'u hadfer mewn cyfnodau o anhwylder. A gadewch inni fod yn glir: mae'r gweithlu yno yn bobl ymroddedig ac yn gwneud gwaith rhagorol mewn amgylchiadau anodd iawn. A dyna pam bod y siom ynghylch methiannau'r bwrdd cymaint yn fwy, oherwydd nid y cleifion yn unig sy’n cael eu gadael i lawr, ond hefyd y gweithlu. Ond mi fyddai’n annheg dweud mai methiant y bwrdd yn unig oedd hyn. Mae o hefyd yn fethiant ar ran y Llywodraeth hon a’r Llywodraethau blaenorol: methiant am fethu ag adnabod y gwendidau ynghynt; methiant am fethu â mynd i’r afael â’r gwendidau pan ddaethon nhw i’r amlwg; a methiant am fethu â gosod rhaglen glir mewn lle i wella'r sefyllfa pan oedd angen.

Mae’r Llywodraeth, wrth gwrs, yn hapus i feio San Steffan am fethu ag ariannu Cymru yn ddigonol. Mae hyn wrth gwrs yn wir, ond mae’r dystiolaeth yn dangos nad ydy'r Llywodraeth yma yn codi bys er mwyn trio cael gwell setliad ariannol, ac mae’n annhebygol y bydd y Llywodraeth o dan Starmer yn rhoi tegwch ariannol i Gymru. Ond y gwir yn achos bwrdd iechyd y gogledd, fel gyda gwasanaethau iechyd yn eu cyfanrwydd, mewn gwirionedd, ydy fod yna broblem lawer dyfnach yma sydd angen mynd i’r afael â hi. Ac nid problem ariannol ydy honno, ond fel dwi wedi nodi yma sawl gwaith, mae o'n broblem ddiwylliannol.

Mi ydw i'n croesawu, felly, adroddiad diweddar yr ymchwilydd cyffredinol yn dangos bod cynnydd wedi digwydd dros y 12 mis diwethaf ers i’r bwrdd gael ei roi dan fesurau arbennig unwaith eto, ond mae hyn, wrth gwrs, yn adlewyrchu ffolineb penderfyniad y Llywodraeth i dynnu'r bwrdd allan o fesurau arbennig y tro cyntaf. Ond un wennol na wna wanwyn, ac mae’n amlwg i mi fod y gwendidau strwythurol yma'n parhau; mae’r gagendor yna rhwng y bwrdd a’r gweithlu ar lawr gwlad yn parhau. Mae hyn yn dyddio nôl i'r ailstrwythuro gwreiddiol, ac mae cyfres o brif weithredwyr wedi methu mynd i’r afael â’r gwendid sylfaenol yma.

Ond cyn gwneud unrhyw beth sylfaenol, mae’n rhaid cael bwrdd cyfan mewn lle. Felly, tybed a all y Gweinidog ddweud wrthym ni pryd y mae disgwyl y bydd pob apwyntiad wedi cael ei wneud ar gyfer y bwrdd. Mae’r ansefydlogrwydd yma sydd wedi bod ar lefel y bwrdd, nid yn unig o ran yr aelodau annibynnol ond y prif swyddogion hefyd, wedi arwain at ddiffyg atebolrwydd a diffyg cymryd cyfrifoldeb. Rydyn ni wedi gweld uwch-aelodau yn cael eu tynnu i mewn i weithio yno heb ddim dealltwriaeth o'r ardal a ddim hyd yn oed yn barod i fwrw gwreiddiau yn yr ardal. Mae’r newid cyson o ran rheolwyr sydd wedi digwydd ym Metsi Cadwaladr—y churn di-baid yma—wedi cyfrannu at yr argraff o ansefydlogrwydd yn y bwrdd ac wedi creu darlun aneglur o ran llinellau atebolrwydd.

Yr hyn sy'n frawychus ydy, hyd y gwn i, nad ydy’r Llywodraeth neu'r Gweinidog wedi gosod unrhyw feini prawf ar gyfer isgyfeirio. Beth ydy’r strategaeth ar gyfer gwella'r sefyllfa, a sut gall y bwrdd wybod eu bod nhw’n mynd i’r cyfeiriad cywir heb y meini prawf yma ar gyfer de-escalation, isgyfeirio? Felly, mi fyddwn i'n ddiolchgar i’r Gweinidog pe gallai osod allan yn glir heddiw beth ydy’r meini prawf ar gyfer de-escalation, isgyfeirio, er mwyn i’r bwrdd fedru gosod strategaeth ar waith. Ymhellach, a wnaiff y Gweinidog ymrwymo i ddatgan pwy fydd yn cyfrannu at y penderfyniad i isgyfeirio, de-escalation, a phwy fydd yn gwneud y penderfyniad terfynol? Wedi'r cyfan, dydyn ni ddim am fod yn yr un sefyllfa eto ble'r oeddem ni ynghynt, gyda'r Llywodraeth yn tynnu'r bwrdd allan o fesurau arbennig oherwydd anghenion gwleidyddol, a hynny'n groes i gyngor cyrff arbenigol.

Yn olaf, wrth gwrs, mae yna bwysau cyson ar y bwrdd, fel rhestrau aros, natur wledig y rhanbarth, demograffeg ac ati, sydd yn profi i fod yn heriol. Ond hoffwn wybod beth ydy gweledigaeth y Gweinidog am ddarpariaeth gwasanaeth iechyd ar gyfer y gogledd. Beth mae’r Gweinidog yn credu ydy'r heriau ac anghenion pobl yng ngogledd Cymru? Pa waith mae hi wedi ei wneud er mwyn adnabod hyn, ac felly, o adnabod yr heriau yma, gosod y meincnodau mewn lle er mwyn cyflawni'r weledigaeth, fel bod y bwrdd yn gwybod pa gamau mae angen iddyn nhw eu cymryd er mwyn medru gwella'r gwasanaeth? Tybed all y Gweinidog ein goleuo ar hyn. Diolch.

I'll be as brief as possible. Betsi Cadwaladr is my health board, and my loved ones are reliant on the workforce there to support and heal them in periods of ill health. And let's be clear: the workforce there are dedicated people and they do excellent work in very difficult circumstances. And that's why the disappointment about the board's failures is so much greater, because it's not just the patients who are being let down, but also the workforce. But it would be unfair to say that this was only a board failure. It is also a failure on the part of this Government and previous Governments: a failure in failing to identify the weaknesses earlier; a failure in failing to tackle the weaknesses when they emerged; and a failure in failing to put a clear programme in place to improve the situation when needed.

The Government, of course, is happy to blame Westminster for failing to fund Wales adequately. This is of course true, but the evidence shows that this Government is not lifting a finger to try and secure a better financial settlement, and it's unlikely that the Starmer Government will provide financial fairness for Wales. But the truth in the case of the north Wales health board, as with the health service as a whole, in all honesty, is that there is a much deeper problem here that needs to be tackled. And that is not a financial problem, but as I have pointed out here many times, it's a cultural problem.

I therefore welcome the recent report by the auditor general showing that progress has been made over the last 12 months since the board was once again placed in special measures, but this, of course, reflects the folly of the Government's decision to move the board out of special measures in the first place. But one swallow doesn’t make a summer, and it's clear to me that these structural weaknesses remain; the gulf between the board and the workforce on the ground remains. This dates back to the original restructuring, and a series of chief executives have failed to address this fundamental weakness.

But before doing anything fundamental, you have to have an entire board in place. So, I wonder whether the Minister can tell us when she expects all appointments to have been made to the board. This instability that there has been at board level, involving not only the independent members but chief officers as well, has led to a lack of accountability and a failure to take responsibility. We have seen senior members being brought in to work there without any understanding of the area and being unwilling to even put down any roots in the area. The constant change in managers that has taken place at Betsi Cadwaladr—this incessant churn—has contributed to the sense of instability in the board and has created an unclear picture in terms of the lines of accountability.      

What's frightening is that, as far as I know, neither the Government nor the Minister have set any criteria for de-escalation. What is the strategy for improving the situation, and how can the board know that they are moving in the right direction without those criteria for de-escalation? So, I would be grateful to the Minister if she could set out clearly for us today what the criteria are for de-escalation, so that the board can put a strategy in place. Furthermore, will the Minister commit to stating who will contribute to the decision to de-escalate and who will make that final decision? After all, we don't want to end up in the same place as we were before, with the Government taking the board out of special measures due to political imperatives and against the advice of specialist bodies.

Finally, of course, there are constant pressures on the board, such as waiting lists, the rurality of the region, demographics and so forth, which are proving to be challenging. But I would like to know what the Minister's vision is for health service provision for north Wales. What does the Minister believe are the challenges and the needs of people in north Wales? What work has she done to identify these, and in identifying them, to put the right benchmarks in place in order to achieve that vision, so that the board knows which actions need to be taken in order to improve the service? I wonder whether the Minister could enlighten us on that. Thank you.

16:00