National Assembly for Wales

Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma fydd y cwestiynau i’r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a'r Prif Chwip, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Mark Isherwood. 

Diolch am eich cwestiwn. Y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yw’r corff statudol ar gyfer y DU gyfan sydd â'r rôl o hyrwyddo a gorfodi deddfau gwrth-wahaniaethu a hawliau dynol, gyda ffocws ar Ddeddf Cydraddoldeb 2010, sydd heb ei datganoli. Mae’n gweithio’n annibynnol ac yn gweithredu ar draws Cymru, Lloegr, a'r Alban, lle mae pob gweinyddiaeth hefyd yn ddarostyngedig i'r Ddeddf.

Diolch. Adnoddau cyfyngedig iawn sydd gan y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol i orfodi neu gymryd camau cyfreithiol ar achosion unigol. Ond mae'r Ddeddf Cydraddoldeb yn datgan bod gwahaniaethu uniongyrchol yn digwydd pan fo pobl â nodweddion gwarchodedig, gan gynnwys anabledd, yn cael eu trin yn llai ffafriol nag eraill.

Mae Cymdeithas Genedlaethol Plant Byddar Cymru wedi rhybuddio bod niferoedd llai o athrawon plant byddar, a phroblemau eraill gyda diwygiadau Llywodraeth Cymru i anghenion dysgu ychwanegol, yn amharu ar ddisgyblion byddar. Codais hyn gyda chi wrth ymateb i’ch datganiad ar 5 Rhagfyr ar Ddiwrnod Rhyngwladol Pobl Anabl, ond ni chyfeirioch chi at hyn yn eich ymateb.

Pan godais hyn gyda’r Gweinidog addysg, tynnodd sylw at y buddsoddiad, dros y tair blynedd diwethaf, i gefnogi hyfforddiant ôl-raddedig ar gyfer athrawon yn yr awdurdodau lleol ar gyfer dysgwyr ag amhariad ar y synhwyrau. Siaradodd y Gymdeithas Genedlaethol i Blant Byddar, felly, â’r gwasanaethau ar lawr gwlad, a ddywedodd wrthynt fod hyn yn cael ei ddefnyddio i gadw nifer athrawon plant byddar ar yr un lefel, yn hytrach na’i ehangu, er bod un o bob pump wedi gadael y proffesiwn ers 2011. Dywedwyd wrthynt hefyd fod rhywfaint o'r cyllid wedi'i dargedu i raddau mwy at gydlynwyr anghenion dysgu ychwanegol a staff ysgolion i helpu i godi ymwybyddiaeth o fyddardod yn hytrach nag ymestyn y ddarpariaeth, ac nid yw hynny wedi darparu'r cwmpas i dyfu'r proffesiwn yn llawn na chefnogi plant byddar Cymru.

Felly, pa gamau mesuradwy a argymhellir gennych i fynd i'r afael â hyn, lle nad yw byddardod yn anhawster dysgu, ond lle mae plant byddar yn cael eu hanablu gan yr annhegwch parhaus o ran canlyniadau, a lle mae'r bwlch rhwng plant byddar a'u cyfoedion sy'n gallu clywed mewn perygl o dyfu'n ehangach fyth, yn groes i'r Ddeddf Cydraddoldeb?

Diolch, Mark Isherwood, ac rwy'n cytuno â chi—cydnabyddir gan bawb fod y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn cael ei danariannu'n ddifrifol, ac nad oes ganddo'r adnoddau i orfodi'r amddiffyniadau a gynigir gan y Ddeddf Cydraddoldeb yn llawn.

Ond yn amlwg, mae gennym ein cyfrifoldebau, ac mae a wnelo hyn â'r Llywodraeth gyfan, fel y byddech yn cydnabod, o ran rôl a chyfrifoldebau Gweinidog y Gymraeg ac Addysg, yn enwedig mewn ymateb i'r cwestiynau pwysig a godwyd gennych. Ceir trafodaethau a chraffu parhaus ynghylch anghenion plant byddar mewn addysg ac anghenion dysgu ychwanegol. Felly, byddaf yn sicr o fynd â'r mater yn ôl at ffrwd waith plant a phobl ifanc y tasglu hawliau pobl anabl—mae hyn ar y gweill. Fel y gwyddoch, mae’r tasglu hawliau pobl anabl yr wyf yn ei gyd-gadeirio yn ymateb i adroddiad 'Drws ar Glo: Datgloi bywydau a hawliau pobl anabl yng Nghymru ar ôl COVID-19’, sy'n seiliedig ar ddealltwriaeth o’r model cymdeithasol o anabledd ac wedi ei gydgynhyrchu gyda phobl anabl, gan gynnwys plant a phobl ifanc. Felly, fe af â'r mater hwn yn ôl at Weinidog y Gymraeg ac Addysg, ond hefyd at y ffrwd waith honno.

Diolch am eich cwestiwn. Mae mynd i’r afael ag allgáu digidol yn flaenoriaeth o ran cyfiawnder cymdeithasol a chydraddoldeb, ac rydym wedi ymrwymo i sicrhau bod dinasyddion yn ddigidol hyderus i wneud penderfyniadau gwybodus ynglŷn â sut maent yn defnyddio ac yn ymwneud â dulliau digidol, ac mae ein gwaith cyflwyno diweddaraf wedi darparu mynediad at fand eang ffeibr llawn i 1,409 o adeiladau yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro.

Diolch, Weinidog, ac rwy’n ddiolchgar am eich ymrwymiad fod cynhwysiant digidol yn fater cyfiawnder cymdeithasol, gan fod cynhwysiant digidol yn ymwneud â mynediad hyfedr a theg at, a defnydd o, dechnoleg gwybodaeth a chyfathrebu sy’n galluogi cyfranogiad mewn bywyd modern, cymdeithasol ac economaidd—yn y bôn, y gallu i ddefnyddio cyfrifiadur ar gyfer tasgau o ddydd i ddydd. Nawr, mae'r byd digidol yn rhychwantu bron bob diwydiant a chylch gwaith, gan gynnwys meysydd addysg, iechyd a gwasanaethau cymdeithasol. Fodd bynnag, un diwydiant lle mae cynhwysiant digidol yn dod yn bwysicach, ac o dan y radar, o bosibl, yw yn y diwydiant amaethyddol. Nawr, bydd y cynllun ffermio cynaliadwy a chymorth i ffermydd yn y dyfodol yn dibynnu’n fawr ar ffermwyr yn casglu ac yn mewnbynnu data i wefannau, gan gynnwys mapio. Nawr, oedran cyfartalog ffermwr yng Nghymru yw oddeutu 59 mlwydd oed, ond gan wybod nad yw oedran yn rhwystr i ddysgu, pa ymgysylltiad a gawsoch, fel Gweinidog, â’r Gweinidog materion gwledig, ac yn bwysicaf oll, â’r sector ei hun, i sicrhau bod ein ffermwyr yn cael mynediad at hyfforddiant a sgiliau fel y gallant ddefnyddio'r platfformau amaethyddol digidol angenrheidiol yn rhwydd i redeg eu busnes a chynnal eu bywoliaeth? Diolch, Lywydd.

Diolch am godi’r pwynt gwirioneddol bwysig hwnnw am anghenion ffermwyr o ran cynhwysiant digidol yn y diwydiant amaethyddol, fel y dywedwch, o ran y proffil. O edrych ar yr ystadegau, mae 93 y cant o oedolion yng Nghymru bellach yn defnyddio’r rhyngrwyd, o gymharu â 66 y cant yn unig yn 2010. Ond mae proffil oedran yma, ac mae'n ymwneud â sgiliau, onid yw, ac mae a wnelo â mynediad at sgiliau hefyd. Felly, mae'r 'Strategaeth Ddigidol i Gymru' yn mynd i'r afael â hyn, ac mae hynny'n ymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu. Mae’n nodi'n glir, i bobl na allant, neu sy’n penderfynu peidio â chymryd rhan yn ddigidol, fod rhaid inni ddod o hyd i ffyrdd o gael mynediad atynt, er mwyn cynyddu eu sgiliau. Ac mae'n rhaid imi ddweud, ers mis Gorffennaf 2019, fod ein rhaglen cynhwysiant digidol ym maes iechyd, er enghraifft, wedi cefnogi 18,216 o bobl yn sir Gaerfyrddin a sir Benfro gyda'r cymhelliant a'r sgiliau digidol sylfaenol sydd eu hangen i ddefnyddio'r rhyngrwyd yn effeithiol. Ac rydym bellach yn datblygu safon byw digidol gofynnol i Gymru. Ond mae'n rhaid i hyn sicrhau ein bod yn estyn allan at fusnesau a diwydiant—y diwydiant amaethyddol. Byddaf yn trafod hyn gyda’r Gweinidog materion gwledig, gan gydnabod wrth gwrs y bydd Cyswllt Ffermio, a phawb sy’n ymwneud â’r cynllun ffermio cynaliadwy a’r gwaith o'i redeg a'i roi ar waith yn ymwybodol o hyn oll. A gwn y gallwn adrodd yn ôl i chi ar y datblygiadau, yn enwedig mewn perthynas â chefnogi'r gymuned ffermio â sgiliau digidol.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Mark Isherwood.

Diolch, Lywydd. Ers blynyddoedd lawer, mae darparwyr gwasanaethau ac ymchwilwyr ar draws y sector wedi bod yn galw am system fudd-daliadau gydlynol ac integredig i Gymru ar gyfer yr holl fudd-daliadau sy'n dibynnu ar brawf modd y mae Llywodraeth Cymru yn gyfrifol amdanynt. Yr wythnos diwethaf, fe wnaethoch lansio siarter budd-daliadau Llywodraeth Cymru, a dweud wrthym mai ei nod yw cynyddu’r nifer sy’n hawlio budd-daliadau yng Nghymru, gan alluogi mwy o bobl yng Nghymru i fanteisio ar yr hyn y mae ganddynt hawl iddo, a nodi a chael gwared ar y rhwystrau sy’n atal pobl rhag hawlio'r hyn sy'n ddyledus iddynt. Fodd bynnag, cyhoeddodd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ddatganiad i’r wasg wedyn, a oedd yn nodi’n glir fod hyn ymhell o fod yn lansiad system fudd-daliadau Cymru, a bod awdurdodau lleol ond wedi cytuno i weithio gyda Llywodraeth Cymru er mwyn cymryd camau tuag at ddatblygu system fudd-daliadau gyson i Gymru. Felly, yn union fel y dywedodd Comisiynydd Plant Cymru yng nghyd-destun eich strategaeth tlodi plant, mae’r diffyg manylion am gamau gweithredu, amserlenni a’r hyn y gellir ei gyflawni unwaith eto'n golygu nad oes unrhyw ffordd o ddwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif. Wrth eich holi ar y strategaeth tlodi plant yma yr wythnos diwethaf, gofynnais beth yw eich amserlen felly ar gyfer cyflwyno system fudd-daliadau Gymreig, a pha dargedau a fydd ar waith i fesur cynnydd. Ni wnaethoch ateb. A wnewch chi wneud hynny nawr?

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n falch iawn, Mark Isherwood, eich bod wedi tynnu sylw at siarter budd-daliadau Cymru yr oeddwn yn falch iawn o'i lansio ddydd Llun diwethaf. Fe’i lansiais yng nghanolfan adnoddau Blaenafon. A dweud y gwir, roedd yr Aelod dynodedig, Siân Gwenllian, gyda mi, gan fod hyn oll yn rhan o’n gwaith i archwilio datganoli budd-daliadau. Mae'n ymwneud â datblygu system fudd-daliadau Gymreig, ac mae siarter budd-daliadau Cymru yn rhan o hynny. Rwy’n siŵr y byddwch wedi gweld y siarter. Mae pob un o'r 22 awdurdod lleol wedi ymrwymo i hyn. Cyfarfûm â’r cyngor partneriaeth, gyda’r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol, a’r holl arweinwyr, ym mis Tachwedd, ac mae pob un ohonynt wedi ymrwymo iddi ac wedi ei chymeradwyo. Ond fel y dywedwch, mae a wnelo â rhoi'r siarter ar waith, felly bydd gennym grŵp cyfeirio allanol annibynnol, a fydd yn cael ei gadeirio gan Fran Targett, sy'n unigolyn pwysig iawn yn y trydydd sector. Ond mae canlyniadau’r siarter yma yn y ddogfen: cynyddu nifer y bobl sy'n manteisio ar fudd-daliadau Cymreig; helpu i wneud y mwyaf o incwm aelwydydd; cyfrannu at fynd i'r afael â thlodi yng Nghymru; gwell ymwybyddiaeth o hawl i fudd-daliadau, sy’n allweddol, yn amlwg, i gyflawni’r strategaeth tlodi plant; cyflawni ymrwymiadau ar wneud y mwyaf o incwm a'r nifer sy'n manteisio ar fudd-daliadau lles; gostyngiad yn yr angen am gymorth brys; mesur y nifer sy’n manteisio yn ôl nifer y bobl a gefnogir drwy gynlluniau budd-daliadau Llywodraeth Cymru. Felly, unwaith eto, fe fyddwch yn clywed llawer mwy am hyn pan fyddaf yn gwneud datganiad llafar ar hyn ar 20 Chwefror.

Diolch. Codwyd hyn gyda ni gyntaf bron i ddegawd yn ôl gan y sector yn y pwyllgor, ac yn y Siambr hon gennyf i ac eraill. Ac nid ydych wedi dweud wrthyf o hyd pa amserlen yr ydych yn gweithio iddi ar gyfer cyflwyno system fudd-daliadau Gymreig, ac a fydd gennych unrhyw dargedau ar waith i fesur cynnydd.

Mae Sefydliad Bevan yn nodi eu bod yn awyddus i sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn cyflawni ei hymrwymiad i sefydlu system fudd-daliadau briodol i Gymru. Sut ydych chi'n ymateb, felly, i’w datganiad, er bod y trefniadau presennol yn seiliedig ar gydweithredu a phartneriaeth, a bod cyfranogiad o'r herwydd yn wirfoddol, fod yna risg na fydd rhai cyrff yn cymryd rhan o gwbl, tra bydd eraill yn gwneud fel y mynnant, ac i'w galwadau ar Lywodraeth Cymru—gan gynnwys rhoi sylfaen gadarnach i gyfranogiad drwy ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol alinio'r gwaith o weinyddu cynllun gostyngiadau’r dreth gyngor â chynlluniau datganoledig eraill y maent yn eu gweinyddu—i nodi llwybr clir ar gyfer cynnwys lwfansau a grantiau eraill sy'n dibynnu ar brawf modd yn y system, y tu hwnt i’r syniad gwreiddiol o gynnwys saith cynllun gwahanol mewn fframwaith cyffredin, ac i ad-dalu costau ychwanegol i awdurdodau lleol ac eraill, o bosibl, maes o law, gan ddechrau gyda chynllun gostyngiadau’r dreth gyngor, lle mae disgwyl y cynnydd mwyaf yn y nifer sy'n manteisio arno?

Wel, gallaf ddweud y byddwch yn clywed llawer mwy am hyn ar 20 Chwefror, ac rwy'n credu, Lywydd, y byddwch am imi beidio â dweud llawer mwy heddiw, gan mai dyna fydd y datganiad llafar.

Ond a gaf i ddweud bod y siarter budd-daliadau Cymru yn seiliedig nid yn unig ar waith Sefydliad Bevan, a gynhyrchodd adroddiad da iawn, 'Making the case for a Welsh Benefits System—people’s experiences', ac rydym wedi gwneud defnydd uniongyrchol o'r adroddiad hwnnw, ond hefyd y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau—a gadeiriwyd gan John Griffiths, wrth gwrs, ac rwy'n credu eich bod chi'n aelod ohono—a wnaeth y gwaith pwysig hwn a’n harweiniodd i ddatblygu’r siarter. Un o’r pwyntiau allweddol am y siarter, a adlewyrchir yng ngwaith Sefydliad Bevan, yw bod hyn yn ymwneud â datblygu system fudd-daliadau gydlynol i Gymru i fod wrth wraidd system dosturiol a chydgysylltiedig sy’n canolbwyntio ar unigolion, lle mae'n rhaid i unigolyn adrodd eu stori unwaith yn unig i gael mynediad at eu holl hawliau. A dyna a ddywedodd arweinydd cyngor Torfaen, y Cynghorydd Anthony Hunt—ar ran yr holl arweinwyr—eu bod wedi ymrwymo i system dosturiol a chydgysylltiedig sy’n canolbwyntio ar unigolion, sy'n rhywbeth nad oes gennym, yn fy marn i, yn system nawdd cymdeithasol y DU, sy’n dal i droi at sancsiynau, gan achosi caledi a gofid aruthrol i’r bobl sy’n eu hwynebu.

Ond mae'r siarter hon yn seiliedig ar barch at hawliau dynol sylfaenol a chydraddoldeb. Ac un dull yw cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor—oes, mae arnom angen i lawer mwy o bobl fanteisio ar y cynllun hwnnw—ond hefyd, cymhwysedd i gael prydau ysgol am ddim, y grant hanfodion ysgol, y lwfans cynhaliaeth addysg. Dyna'r holl fudd-daliadau y byddwn ni, gyda llywodraeth leol, yn sicrhau y gellir cael mynediad atynt drwy un cais, un cysylltiad, i allu manteisio ar eu hawliau—un stori.

Diolch. Wel, er eich bod wedi methu ymateb i'r pwyntiau o hyd, rwy'n gobeithio y gallwch o leiaf gadarnhau y bydd targedau ac amserlenni, hyd yn oed os bydd yn rhaid ichi aros am eich datganiad cyn y gallwch rannu’r manylion â ni. Ac fel y dywedwch, mae Sefydliad Bevan wedi bod yn codi hyn ers blynyddoedd, yn ogystal â sawl sefydliad arall, ac roedd hyn yn rhan o'r dystiolaeth i'r pwyllgor yn yr ymchwiliad hwnnw y bûm yn rhan ohono.

Mae siarter budd-daliadau Cymru yn nodi y bydd Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol, a phartneriaid cyflawni eraill, rhanddeiliaid allweddol a phobl sy’n cael budd-daliadau yn gweithio mewn partneriaeth i lunio system gynhwysol. Wrth gasglu tystiolaeth yn 2019 ar gyfer ymchwiliad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau, 'Budd-daliadau yng Nghymru: opsiynau i'w cyflawni'n well', galwodd tystion, gan gynnwys Cartrefi Cymunedol Cymru, am well integreiddio rhwng canolfannau gwaith a gwasanaethau a ddarperir yn lleol, gan gynnwys rhannu data rhwng yr Adran Gwaith a Phensiynau ac awdurdodau lleol. Fodd bynnag, nid yw siarter budd-daliadau Cymru ond yn cyfeirio at:

'barhau i weithio gyda'r Adran Gwaith a Phensiynau...i godi ymwybyddiaeth ac annog pobl i fanteisio ar fudd-daliadau nad ydynt wedi'u datganoli yng Nghymru',

heb unrhyw gyfeiriad at rôl gydweithredol i swyddfeydd lleol y Ganolfan Byd Gwaith, sydd eisoes wedi’u sefydlu i weinyddu budd-daliadau lles nad ydynt wedi’u datganoli, ac a all, drwy weithio gydag awdurdodau lleol, ddod yn un pwynt cyswllt ar gyfer budd-daliadau datganoledig hefyd. Dyma oedd y sector yn galw amdano naw mlynedd, wyth mlynedd, saith mlynedd, chwe blynedd, bum mlynedd, bedair blynedd, dair blynedd, ddwy flynedd, un flwyddyn yn ôl. Felly, pa drafodaethau, os o gwbl, a gawsoch chi gydag Adran Gwaith a Phensiynau’r DU ynghylch y rôl y gall y Ganolfan Byd Gwaith ei chwarae mewn system fudd-daliadau integredig yng Nghymru, gan weithio ar y cyd gydag awdurdodau lleol ledled Cymru?

Yn amlwg, credaf fod ymdrechion wedi'u gwneud ers blynyddoedd lawer i greu system fudd-daliadau gydgysylltiedig i Gymru, ond maent wedi tueddu i fod yn fratiog ac yn dameidiog, heb unrhyw arweiniad strategol. Rydym yn ymateb i hyn drwy greu system fudd-daliadau gydlynol i Gymru. Byddai’n dda pe gallech groesawu lansiad siarter budd-daliadau Cymru gan 22 o awdurdodau lleol a Llywodraeth Cymru. Nid wyf wedi clywed hynny gennych eto. Ac mae'n rhaid imi ddweud, tybed a fyddwch chi'n mynd yn ôl at gyd-aelodau o'ch plaid yn San Steffan, ac yn gwneud sylwadau yn wir. Pan wnaeth y Pwyllgor Materion Cymreig waith pwysig iawn ar yr effaith y mae'r system nawdd cymdeithasol—system nawdd cymdeithasol y DU—yn ei chael ar bobl yng Nghymru—.

Gwyddom fod lefelau'r budd-daliadau’n rhy isel—mae pobl mewn tlodi ledled y DU o ganlyniad i lefelau isel budd-daliadau’r DU. Mae’r annhegwch a’r defnydd annoeth o sancsiynau, sy’n dal i gael eu defnyddio, a’r Adran Gwaith a Phensiynau yn amlwg yn tanlinellu ac yn cymeradwyo hynny—. Felly, gadewch inni edrych ar yr hyn y ceisiwn ei wneud yng Nghymru. Ond wrth gwrs, rydym yn gweithio, lle gallwn, nid yn unig gyda'r Ganolfan Byd Gwaith—ac mae pob un ohonom yn gweithio gyda'n canolfannau gwaith lleol—i sicrhau bod pobl nid yn unig yn manteisio ar ein budd-daliadau, ond hefyd ar fudd-daliadau pwysig iawn fel credyd pensiwn. A dyna lle rwy’n gweithio’n agos gyda Gweinidog yr Adran Gwaith a Phensiynau i sicrhau bod y data hwnnw'n cael ei rannu, fel y gall awdurdodau lleol annog dinasyddion i fanteisio ar gredyd pensiwn, budd-dal pwysig nad yw wedi'i ddatganoli.

Llefarydd Plaid Cymru nawr—Sioned Williams. 

Diolch, Lywydd. Mae Cyngor ar Bopeth Cymru newydd gyhoeddi dangosfwrdd eu hadolygiad ar gyfer 2023, sy’n dangos eu bod yn parhau i helpu niferoedd digynsail o bobl mewn argyfwng. Erbyn diwedd y flwyddyn, roeddent wedi cyfeirio 21,000 o bobl at fanciau bwyd neu gymorth elusennol arall am y tro cyntaf, bron i ddwbl y nifer yn 2021. Ac ar ôl blwyddyn arall o'r prisiau ynni uchaf erioed a lefelau llai a llai o gymorth gan y Llywodraeth, y gaeaf hwn, maent wedi helpu mwy o bobl sydd â dyledion ynni nag erioed o'r blaen. Maent yn gweld niferoedd uchel iawn o bobl yn ceisio cymorth gydag ôl-ddyledion y dreth gyngor, dyledion dŵr ac ôl-ddyledion rhent, ac mae lefel y ddyled honno wedi cynyddu.

Un o'r unig argymhellion gan grŵp arbenigol y Llywodraeth ar yr argyfwng costau byw sydd wedi arwain at unrhyw gamau gweithredu yw'r un ar ddod â chymorth ariannol Cymru ynghyd mewn system symlach ac awtomatig y mae pob un ohonom yn dymuno'i gweld ac a fyddai’n helpu i leihau tlodi. Ac fel y clywsom, yr wythnos diwethaf, fe wnaethoch lansio siarter budd-daliadau Cymru, fel cam cyntaf tuag at system fudd-daliadau Gymreig, y mae Plaid Cymru wedi'i chefnogi ers tro ac yr ydym yn gweithio tuag ati drwy'r cytundeb cydweithio. Rhannaf y pryderon nad yw honno ar sail statudol.

Ond mae adroddiad y grŵp arbenigol hefyd yn tynnu sylw at y ffaith bod yn rhaid i symleiddio’r ffordd y caiff budd-daliadau Cymreig eu darparu ddod law yn llaw â sicrhau cynnydd yn y trothwyon cymhwysedd a gwerth taliadau, gan nodi bod y trothwyon cymhwysedd ar gyfer prydau ysgol am ddim i ddisgyblion hŷn, grantiau hanfodion ysgol a'r lwfansau cynhaliaeth addysg wedi’u rhewi ers sawl blwyddyn, a bod yn rhaid i aelwyd wedyn fod yn llawer iawn tlotach i fod yn gymwys ar gyfer y cynlluniau hyn na phedair blynedd yn ôl. Felly, a yw Llywodraeth Cymru yn derbyn bod angen mynd i’r afael â hyn ac adolygu ac alinio’r gwahanol drothwyon cymhwysedd, fel rhan o’r trefniadau gweithredu ar gyfer siarter budd-daliadau Cymru?

Wel, rwy’n ddiolchgar iawn unwaith eto am y gwaith a wnaethom gyda’n gilydd fel rhan o’r cytundeb cydweithio, i sicrhau ein bod yn cyrraedd pwynt lle nid yn unig ein bod wedi lansio siarter budd-daliadau Cymru yr wythnos diwethaf, yn Nhorfaen yn wir, ond hefyd ymwelodd fy nghyd-Aelod, y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol ag Ynys Môn, a gweld y gwaith gwych ar y rheng flaen yno. Ac mae'r Aelod dynodedig a minnau hefyd yn mynd tua'r gorllewin i gyfarfod ag awdurdodau eraill er mwyn gweld y ffyrdd y maent yn cyflawni'r siarter a'r hyn y mae'r ymrwymiad hwnnw'n ei olygu mewn gwirionedd.

Nawr, yn amlwg, o ran ein hymateb i'r grŵp arbenigol ar yr argyfwng costau byw, fel y dywedais yn fy natganiad ysgrifenedig yr wythnos diwethaf, rydym yn cymryd camau ar unwaith mewn ymateb i lawer o'r argymhellion—dim ond un ymateb i hynny yw siarter budd-daliadau Cymru. Ond hefyd, credaf fod parhau i gyflwyno prydau ysgol am ddim ym mhob ysgol gynradd, fel rhan o’r cytundeb cydweithio, yn arwydd clir o'r blaenoriaethau. Ond mae hyn, o ran ein cyllideb ddrafft—. Mae’r twll o £1.3 biliwn ynddi, o ganlyniad i setliad erchyll Llywodraeth y DU i ni—. Rydym mewn lle anodd iawn yn ariannol, fel y gwyddoch. Credaf ei bod yn wych iawn ein bod wedi gallu cynyddu'r lwfans cynhaliaeth addysg o £30 i £40. Mae hynny'n bwysig iawn i'r bobl ifanc y cyfarfûm â hwy yr wythnos diwethaf yng Ngholeg Caerdydd a'r Fro ar Heol Dumballs, i lawr y ffordd—pobl ifanc sydd bellach yn cael mynediad at gyrsiau lletygarwch, arlwyo a chynnal a chadw adeiladau ac yn gwneud eu harholiadau Safon Uwch, ac sy'n gallu cael mynediad at y lwfans cynhaliaeth addysg. Ond mae cyllid cyfyngedig, o ganlyniad i Lywodraeth y DU a 13 mlynedd o gyni ac £1.3 biliwn allan o’n cyllideb yn golygu bod hyn yn ymwneud â blaenoriaethau. Nawr, rwy'n falch iawn o'r ffaith ein bod wedi gallu diogelu ein cronfa cymorth dewisol, ac mae hynny'n helpu. Rydym wedi diogelu, hefyd, y cyllid a roddwn i'n Sefydliad Banc Tanwydd ac i'n cronfa gynghori sengl, fel y gall pobl fanteisio ar y budd-daliadau hynny.

Diolch. Tynnodd y grŵp arbenigol sylw hefyd, wrth gwrs, at effaith yr argyfwng costau byw ar bobl hŷn yng Nghymru. Mae oddeutu un o bob pump o bobl hŷn Cymru yn byw mewn tlodi, ac mae’r argyfwng wedi effeithio’n wael ar lawer mwy. Canfu adroddiad a gyhoeddwyd ddoe gan Gomisiynydd Pobl Hŷn Cymru fod nifer sylweddol o bobl hŷn yng Nghymru, gan gynnwys traean o bobl 75 oed a hŷn, wedi’u hallgáu’n ddigidol ac yn wynebu rhwystrau cynyddol wrth geisio cael mynediad at yr wybodaeth a’r cymorth sydd ar gael. Mae hyn yn peri pryder, wrth gwrs, nid yn unig am ei fod yn effeithio ar fynediad at gymorth a hawliau, ond mae hefyd yn cynyddu costau i bobl hŷn. Gall yswiriant cartref, er enghraifft, gostio hyd at 46 y cant yn fwy pan gaiff ei brynu all-lein. Mae’r profiad a rennir yn yr adroddiad yn cynnig darlun o hollt ddigidol amlwg sy’n gwaethygu effaith yr argyfwng costau byw ar bobl hŷn. Dywed y comisiynydd fod yn rhaid cymryd camau i fynd i’r afael â’r allgáu hwn fel mater o frys, ac mae hynny wedi’i adleisio gan Age Cymru. Yng ngoleuni hyn, mae’n siomedig felly fod gostyngiad o £500,000 yn y gyllideb ddrafft ar gyfer cynhwysiant digidol, o gymharu â’r gyllideb ddangosol ar gyfer 2024-25. Bydd hyn yn golygu lleihau gweithgarwch ar gyfer gwella sgiliau digidol a mynediad. Felly, a allai’r Gweinidog amlinellu pa asesiad a wnaed o’r toriad hwn a’i effaith ar allgáu digidol a thlodi ymhlith pobl hŷn?

Diolch yn fawr iawn. Cwestiwn gwirioneddol bwysig. Mae’n dilyn ymlaen o gwestiwn Mark Isherwood ar y nifer sy’n manteisio ar fudd-daliadau a’r nifer sy’n manteisio ar fudd-daliadau nad ydynt wedi’u datganoli, fel credyd pensiwn, ac mae hwnnw’n faes y mae’r comisiynydd pobl hŷn wedi arwain ymgyrch arno, ymgyrch yr ydym wedi ymgysylltu â hi, i gynyddu’r nifer sy’n manteisio ar y budd-dal. A dweud y gwir, cyfarfu â’r Prif Weinidog yr wythnos diwethaf, ac unwaith eto, buont yn siarad am ffyrdd y gallwn estyn allan at bobl hŷn i'w helpu i fanteisio ar yr ymgyrch honno. Ac ni chredaf y bydd siarter budd-daliadau Cymru, y gwaith o gydgysylltu'r system, y system fudd-daliadau Gymreig yr ydym yn ei datblygu, yn ymwneud yn unig â’n budd-daliadau ni, budd-daliadau yr ydym yn awyddus i'w hymestyn a’u cynyddu pan gawn y gyllideb i wneud hynny wrth gwrs, ond mae hefyd yn ymwneud â sicrhau y gall pobl hawlio credyd pensiwn. Mae’n gwneud gwahaniaeth mor bwysig i fywydau pobl hŷn. Felly, mae gennym is-grŵp—fel rhan o'n hymgyrch 'Hawliwch yr hyn sy’n ddyledus i chi' a ariennir drwy Advicelink Cymru, mae gennym is-grŵp sydd â'r dasg benodol o gynyddu'r nifer sy'n manteisio ar gredyd pensiwn.

Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo’n llwyr i gyfamod y lluoedd arfog ac i gefnogi milwyr, cyn-filwyr a’u teuluoedd i gael mynediad at wasanaethau cyhoeddus. Mae hyn yn cynnwys gwaith ein swyddogion cysylltu â'r lluoedd arfog ar lefel leol a thrwy ein cymorth i wasanaethau GIG sy’n benodol ar gyfer cyn-filwyr.

Diolch, Weinidog. Credaf y gall pob un ohonom fod yn falch iawn yma fod gennym, ledled y DU, Ddeddf y Lluoedd Arfog 2006, a gwyddom fod y Ddeddf aruthrol hon yn ymgorffori llawer o’r egwyddorion a hyrwyddir gan gyfamod y lluoedd arfog, megis gosod dyletswydd gyfreithiol ar gyrff cyhoeddus i ystyried statws cyn-bersonél y lluoedd arfog. Mae angen deddfwriaeth o'r fath, am y gwyddom fod cyn-filwyr yn fwy tebygol o nodi cyflyrau iechyd sy’n cyfyngu ar dasgau o ddydd i ddydd o gymharu â’r cyhoedd yn gyffredinol, o ganlyniad i’w cyfnod ar wasanaeth gweithredol, a dyma un o lawer o resymau pam fod cyfamod y lluoedd arfog yn nodi y dylai fod gan gyn-filwyr hawl i driniaeth flaenoriaethol ar gyfer cyflyrau sy’n gysylltiedig â’u gwasanaeth.

Fodd bynnag, Weinidog, cysylltodd etholwr â mi gan nodi sut y gallai fod rhai anghysondebau difrifol yn y ffordd y caiff y Ddeddf hon ei rhoi ar waith ar draws cyrff cyhoeddus. Mae'r etholwr wedi wynebu arhosiad o 100 wythnos i gael triniaeth iechyd angenrheidiol ar gyfer anaf a gafodd ar wasanaeth gweithredol. Mae wedi rhoi straen aruthrol arno ef, ei deulu a’i bartner, sy'n gofalu amdano. Felly, Weinidog, yng ngoleuni hyn, sut mae'r Llywodraeth yn monitro nad rhoi canmoliaeth wag i'r cyfamod yn unig y mae cyrff cyhoeddus yn ei wneud, a'u bod yn cyflawni ei ddisgwyliadau?

Diolch i Peter Fox am ei gwestiwn. Gwn eich bod yn dadlau'n angerddol ac yn ymroddedig yn y maes hwn, yn enwedig oherwydd eich cysylltiadau personol eich hun â chymuned y lluoedd arfog yma yng Nghymru. Er na allaf wneud sylwadau ar achosion unigol, ond yn fwy cyffredinol ar y cymorth sydd ar gael a'r mecanweithiau sydd ar waith a sut y gallwn sicrhau eu bod yn cael eu dilyn mor effeithiol ac mor effeithlon ag y dylid ei wneud. Felly, rydych yn llygad eich lle i nodi bod gan gyfamod y lluoedd arfog ddwy egwyddor ganolog: ni ddylai’r rhai sydd wedi gwasanaethu wynebu unrhyw anfantais o gymharu â dinasyddion eraill mewn perthynas â'r ddarpariaeth o wasanaethau cyhoeddus, a hefyd fod ystyriaeth arbennig yn briodol mewn rhai achosion, yn enwedig y rheini sydd wedi rhoi fwyaf, megis y rhai a glwyfwyd.

Mae dyletswydd sylw dyladwy'r lluoedd arfog wedi bod yn ofyniad cyfreithiol ers mis Tachwedd 2022, ac mae hynny’n berthnasol yng Nghymru i awdurdodau lleol, byrddau iechyd ac ysgolion, a golyga roi sylw dyledus i gyfamod y lluoedd arfog yn rhan o hynny, ac mae angen i’r sefydliadau roi ystyriaeth briodol i'r cyfrifoldebau a'r aberthau unigryw a wneir gan aelodau'r lluoedd arfog. Rwy’n ymwybodol fod gwaith yn mynd rhagddo ledled Cymru, lle mae byrddau iechyd ac awdurdodau lleol yn rhoi newidiadau cadarnhaol ar waith, megis y ffordd y maent yn adnabod pobl y lluoedd arfog ar gyfer cael mynediad at wasanaethau i gyn-filwyr ac yn rhai o’u polisïau i wella ymwybyddiaeth o faterion y gall aelodau o'r lluoedd arfog eu hwynebu. Er na allaf ymyrryd mewn achosion unigol, mae'n fater y gallaf fynd ag ef yn ôl, er mwyn sicrhau bod y ddyletswydd sylw dyladwy honno wedi'i hymgorffori mor effeithiol ag y gall fod yn yr holl gyrff sy'n ddarostyngedig iddi nawr.

Diolch am eich cwestiwn. Mae llawer o’r 200,000 o ddeiliaid tai yng Nghymru sydd ar fesuryddion rhagdalu ar yr incwm isaf ac mewn perygl o hunanddatgysylltu wrth iddynt frwydro i gael deupen llinyn ynghyd. Rydym yma i helpu gyda chronfeydd brys, cymorth ar weithredu pwyslais ar incwm a mesurau effeithlonrwydd ynni am ddim.

Diolch, Weinidog. Mae gosod mesuryddion rhagdalu gorfodol yng nghartrefi pobl sy'n ei chael hi'n anodd cadw'n ddigon cynnes i fyw yn warthus. Mae arnaf ofn fod y ffaith bod Ofgem yn caniatáu i gwmnïau ynni barhau i wneud hyn yn brawf fod gennym reoleiddiwr sy’n gweithio er budd cwmnïau ac nid cwsmeriaid. Y llynedd, fe wnaeth Cyngor ar Bopeth Cymru ymdrin â’r niferoedd uchaf erioed o bobl na allent fforddio ychwanegu credyd at eu mesuryddion rhagdalu, ac a oedd yn cael eu datgysylltu dro ar ôl tro. Gadewch inni beidio â cholli golwg ar y ffaith, pan fyddwn yn sôn am ddatgysylltu unigolyn, fod hynny'n golygu eu taflu i'r bleiddiaid, torri eu cyflenwad gwres, gan greu sefyllfa, yn fwriadol, a allai arwain at eu marwolaeth. Felly, pa drafodaethau a gawsoch gydag Ofgem, gyda chyflenwyr ynni a Llywodraeth y DU ynghylch sicrhau gwell amddiffyniadau i bobl ar incwm isel fel y gallant fforddio gwresogi eu cartrefi’n ddigonol a chadw’r goleuadau ymlaen? A ydych yn cytuno â mi fod y ffaith bod gosod mesuryddion rhagdalu gorfodol yn dal i fod yn gyfreithlon yn dangos bod gennym farchnad ynni a rheoleiddiwr sydd wedi methu?

Cytunaf yn llwyr â’r pwyntiau a wnaethoch, Delyth Jewell. Rwyf wedi galw dro ar ôl tro am waharddiad ar osod mesuryddion rhagdalu yn anwirfoddol. Mae’n dileu gallu aelwydydd i ledaenu cost eu hanghenion ynni dros gyfnod o 12 mis, ac mae wedi arwain, fel y gwyddom, at rai deiliaid tai yn hunanddatgysylltu. Rwy'n credu bod eich cyd-Aelod Sioned Williams wedi cyfeirio'n gynharach at adroddiad Cyngor ar Bopeth. Mae Cyngor ar Bopeth yn awgrymu y bydd cyflenwadau nwy a thrydan mwy na 2 filiwn o bobl yn cael eu datgysylltu y gaeaf hwn am na allant fforddio ychwanegu credyd at eu mesuryddion rhagdalu, ac aeth 800,000 o bobl am fwy na 24 awr heb nwy a thrydan y llynedd am na allent fforddio ychwanegu credyd.

Ond fe gyfarfûm â chadeirydd newydd Ofgem ym mis Rhagfyr, a dywedais yn glir fod Llywodraeth Cymru yn disgwyl i Ofgem sicrhau bod y rheolau’n gweithio. Nawr, mae'r rheolau hyn, unwaith eto, gan Ofgem—mae'n rhaid i gyflenwyr ynni ddilyn rheolau newydd cyn y gellir gosod mesurydd rhagdalu yn anwirfoddol. Bwriad y rheolau hynny yw sicrhau, pan fydd cyflenwyr ynni’n gweithredu mewn ffordd deg a chyfrifol, mai dim ond pan fetho popeth arall y byddant yn eu defnyddio, ond rydym eisoes yn clywed bod cyflenwyr ynni yn bwriadu ailddechrau gosod mesuryddion yn orfodol. Gadewch i ni eu henwi. Mae tri chyflenwr, EDF, Octopus a Scottish Power, wedi darparu tystiolaeth, meddent, a sicrwydd eu bod wedi bodloni amodau Ofgem, ond maent yn ailddechrau gosod mesuryddion yn anwirfoddol. Rydym yn parhau i fod yn bryderus iawn am hyn, gan fod angen inni sicrhau ein bod yn cefnogi’r aelwydydd sydd â dyledion ynni, ac rydym yn sicr yn gwneud hynny gyda’n cymorth drwy gynllun talebau’r Sefydliad Banc Tanwydd.

Mae hwn yn gwestiwn pwysig gan Delyth Jewell y prynhawn yma, yn dilyn ymddygiad eithaf gwarthus gan rai cwmnïau ynni a ddaeth i sylw’r cyhoedd yn 2022 gyda llawer o fesuryddion rhagdalu gorfodol yn cael eu gosod yng nghartrefi pobl, gan eu gadael heb wres ac ynni pan ddôi eu credyd i ben. Mae prisiau ynni'n dal i fod yn stratosfferig, a chyda chefndir yr argyfwng costau byw, ni ddylai'r rheini sy'n ei chael hi'n anodd orfod dioddef y straen ychwanegol o gael mesuryddion rhagdalu gorfodol wedi'u gosod yn eu cartrefi. Rwy'n croesawu camau gweithredu Llywodraeth y DU i fynd i'r afael ag ymddygiad, yn bennaf, Nwy Prydain, Scottish Power ac Ovo, a oedd yn gyfrifol am 70 y cant o’r mesuryddion gorfodol a osodwyd yn 2022. Roedd camau gweithredu Llywodraeth y DU yn cynnwys cynllun pum pwynt i fynd i’r afael ag ymddygiad gwael gan gyflenwyr ynni, ac yn galw ar gyflenwyr i roi'r gorau i'r arfer o osod mesuryddion rhagdalu gorfodol, ac ar Lywodraeth y DU i gael gwared ar y premiwm a delir gan y rheini sy’n defnyddio mesuryddion rhagdalu.

Dylem hefyd groesawu cymorth Llywodraeth y DU, megis y grant o £400 ar gyfer biliau ynni, a’r warant pris ynni a chyllid penodol arall ar gyfer aelwydydd incwm isel, sy’n gwneud rhywfaint i liniaru tlodi tanwydd. Rwy'n gyndyn, fodd bynnag, o gondemnio mesuryddion rhagdalu yn gyfan gwbl. Mae gan 200,000 o bobl yng Nghymru fesurydd rhagdalu; i rai o'r bobl hynny, efallai y bydd yn gweithio iddynt hwy a'u hanghenion. Ond hoffwn pe bai’r Gweinidog yn amlinellu’r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod y bobl sydd ar yr incwm isaf yn cael lefel o gymorth tuag at eu costau ynni a sicrhau bod cwmnïau ynni yng Nghymru yn cadw at eu hymrwymiad gwirfoddol i god ymddygiad Llywodraeth y DU. Diolch.

Diolch am eich cwestiwn. Rwy'n falch eich bod yn cydnabod y sefyllfa hynod o anodd y mae pobl ar fesuryddion rhagdalu ynddi. Mae'n bwysig iawn i aelwydydd sydd mewn dyled ynni gysylltu â'u cyflenwyr ynni, ac rwy'n cyfarfod yn rheolaidd â chyflenwyr ynni. Os gallant gysylltu â hwy cyn gynted â phosibl, gallant gytuno ar gynllun ad-dalu fforddiadwy, ac wrth gwrs, byddai hynny'n osgoi mesuryddion rhagdalu anwirfoddol—mesuryddion gorfodol—rhag cael eu gosod.

Ond mae llawer iawn o faterion yn ymwneud â'r rhesymau pam fod pobl yn y sefyllfa hon. Nid oes ond angen imi fynd yn ôl at yr adroddiad yr ydym newydd fod yn sôn amdano gan Cyngor ar Bopeth, gan mai'r gwir amdani yw nad oes gan bobl ddigon o arian i fyw arno, a'r wythnos diwethaf, dywedodd Sefydliad Joseph Rowntree fod 6 miliwn o bobl yn y DU yn byw mewn tlodi ac y byddai’n rhaid i’w hincwm ddyblu er mwyn dod allan o’r caledi hwnnw. Felly, rwy'n gobeithio y gwnewch chi ymuno â ni i ddweud wrth Lywodraeth y DU fod lefelau credyd cynhwysol yn rhy isel—£35 yr wythnos yn rhy isel i unigolyn sengl, £65 yr wythnos yn rhy isel i gwpl—a chydnabod bod hanner y rheini sydd mewn dyled i'w cyflenwyr ynni yn diffodd y gwres, 3 miliwn yn byw mewn cartrefi lle maent wedi mynd heb brydau bwyd, wedi torri’n ôl ar wariant ar fwyd, neu wedi gwerthu neu bonio eiddo yn ystod y flwyddyn ddiwethaf i arbed arian. Ac rydym wedi gweld y siopau pôn ar y stryd fawr, onid ydym? Ac rydym yn gobeithio y byddant yn troi at ein hundebau credyd, a ariannir gennym, a hefyd at ein Sefydliad Banc Tanwydd. Ac mae'n rhaid imi ddweud, rydym wedi dyrannu bron i £4.5 miliwn ers mis Mehefin 2022 i ariannu cynllun talebau tanwydd a chynllun cronfa wres y Sefydliad Banc Tanwydd. Mae gennym 116 o bartneriaid atgyfeirio, a nifer y talebau tanwydd a roddwyd ers i'r prosiect ddechrau yw 46,189. Ond onid yw'n ofnadwy eu bod bellach yn treialu carthenni trydan i bobl, yn hytrach na gwresogi eu cartrefi? Mae hon yn sefyllfa frawychus, ond mae angen diwygio lefelau budd-daliadau nawdd cymdeithasol y DU yn gyfan gwbl.

Roedd y camau gweithredu gan Lywodraeth y DU y llynedd yn llawer rhy ychydig, yn llawer rhy hwyr, a dweud y gwir, ac nid yw’r amddiffyniadau presennol gan Ofgem yn mynd yn ddigon pell. Lywydd, edrychaf ymlaen at weld Ofgem yn ymateb yn uniongyrchol i’r argymhellion a wnaed gan Bwyllgor Deisebau’r Senedd hon a’r ymchwiliad a gynhaliwyd gennym y llynedd. Ategaf y sylwadau gan Delyth Jewell ac ymateb y Gweinidog, ac rwy’n falch o weld Gareth Davies yn codi’r mater pwysig hwn hefyd. Weinidog, cyfarfu fy nhîm â’r Bwrdd Ymddygiad Gorfodi y bore yma. Gwn eich bod chithau wedi cyfarfod â hwy hefyd. Buont yn trafod yr angen am—. Lle mae angen i gyflenwyr ynni ddefnyddio asiantau gorfodi, mae angen mwy o amddiffyniad i'r cyhoedd. Mae angen mecanwaith cwynion annibynnol a safonau priodol. Gwelodd bob un ohonom yr hyn a ddigwyddodd pan ddefnyddiodd cyflenwyr ynni fel Nwy Prydain gasglwyr dyledion a beilïaid heb eu rheoleiddio pan wnaethant orfodi eu ffordd yn anghyfreithlon i mewn i gartrefi pobl y llynedd. Tybed a wnewch chi ddefnyddio’ch swydd, Weinidog, i alw ar y cyflenwyr a grybwyllwyd gennych heddiw, a phob cyflenwr ynni yn y Deyrnas Unedig, i ymrwymo i ddefnyddio asiantaethau gorfodi sydd wedi’u cofrestru gyda’r Bwrdd Ymddygiad Gorfodi yn unig, rhywbeth y mae awdurdodau lleol yng Nghymru eisoes wedi'i wneud.

Diolch yn fawr iawn, Jack Sargeant, ac a gawn ni ddiolch i chi eto am yr adroddiad a gynhyrchodd y Pwyllgor Deisebau—pwyllgor trawsbleidiol—ar y mater hwn, ac am y gwaith a wnaethoch i hyrwyddo’r achos hwn, gyda’r dystiolaeth y gwnaethoch ei chasglu a'i chyflwyno i ni yn rheolaidd? Byddaf yn cyfarfod â'r Bwrdd Ymddygiad Gorfodi ymhen ychydig wythnosau i godi'r union faterion hyn. Mae'n ddiddorol, pan fydd y Bwrdd Ymddygiad Gorfodi—. Mae llawer o'm cyd-Aelodau yma wedi cyfarfod â hwy mewn gwirionedd, ac maent wedi cael digwyddiadau yn y Senedd. Pan ydym wedi ymgysylltu â hwy, gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, maent wedi cytuno—. A dweud y gwir, darlledwyd rhaglen am hyn yr wythnos diwethaf, am ymddygiad echrydus beilïaid yn Lloegr tuag at bobl ag ôl-ddyledion y dreth gyngor, ac roeddent yn canmol Cymru, awdurdodau lleol Cymru, am ystyried canllawiau asiantaethau achrededig gan y Bwrdd Ymddygiad Gorfodi. Felly, byddaf yn codi hyn i ddarganfod mwy. Gwyddom fod Dŵr Cymru wedi ystyried hyn ar gyfer y gwaith hwnnw.

Ond a gaf fi ddweud, hefyd, fod rhai materion yr hoffwn eu rhannu heddiw—un mater y byddaf yn ei rannu, Lywydd. Rydym yn parhau i fod yn bryderus iawn y bydd angen i unrhyw gwsmer rhagdalu heb ddyledion sy'n dymuno newid o fesurydd rhagdalu basio gwiriad credyd. Rwyf wedi codi hyn gyda chadeirydd newydd Ofgem. Mae'n rhwystr rhag newid o fesurydd rhagdalu, ac mae'n rhaid diwygio a mynd i'r afael â hyn. Mae'n annheg, mae'n anghyfiawn, ac mae'n dangos, unwaith eto, sut maent yn gwthio cwsmeriaid ar fesuryddion rhagdalu yn ddyfnach i mewn i dlodi.

Diolch yn fawr, Huw Irranca. Mae adroddiad comisiwn y cyfansoddiad yn gwneud asesiad trawsbleidiol cymhellol o’r diffygion yn y setliad datganoli presennol sy’n haeddu ystyriaeth ofalus. Gwnaeth y Prif Weinidog ddatganiad am yr adroddiad pwysig hwn i’r Senedd ddoe.

Yn wir. Diolch am eich ymateb, Weinidog, a sylwais, yn eu dadansoddiad o hyn, gan gynnwys y gwaith gyda dinasyddion yng Nghymru, yn ogystal ag arbenigwyr, a chan adeiladu ar gomisiwn Thomas, wrth gwrs, nid yn unig eu bod yn cytuno â’r hyn a ddywedwyd eisoes ynghylch datganoli cyfiawnder ieuenctid a’r gwasanaeth prawf, fel y nodir, yn wir, yn adroddiad Brown, ond maent yn mynd ymhellach, ac yn dweud bod achos cymhellol. Mewn gwirionedd, dim ond dau ddarn o dystiolaeth a welsant yn erbyn yr achos dros ddatganoli plismona a chyfiawnder troseddol, ac roedd y rheini gan Ysgrifennydd Gwladol Cymru a’r Arglwydd Bellamy. Dyna oedd yr unig ddau. Maent yn dweud hynny, ond nid ydynt yn dweud, 'Ewch amdani fel cath i gythraul ar hyn.' Yr hyn y maent yn ei ddweud yw

'mae system gyfiawnder Cymru a Lloegr yn wynebu heriau mawr, o ran cyllid ac arweinyddiaeth, ac wrth fynd i’r afael â’r rhain bydd Cymru bob amser yn flaenoriaeth gymharol isel i Lywodraeth y DU. Gyda datganoli, byddai cyfle i arloesi ac i ddiwygio, gan adeiladu ar arbenigedd y gweithlu cyfiawnder a rhanddeiliaid cenedlaethol a lleol fel awdurdodau lleol a byrddau iechyd.'

Ac y

'gellid datganoli heb lawer o darfu, drwy raglen waith wedi’i harwain ar y cyd gan Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru'.

Felly, dull systematig, wedi'i gynllunio, wedi'i ystyried, o weithio ein ffordd drwy ddatganoli'r materion hyn. A fyddai’n cytuno â’r dadansoddiad hwnnw, ac a fyddai’n ymrwymo, ni waeth beth fo canlyniadau’r etholiad cyffredinol, i wneud y sylwadau hynny i Lywodraeth y DU i weithio ar y cyd ar ddatganoli’r materion hollbwysig hyn ar gyfer cyfiawnder cymdeithasol?

Diolch yn fawr iawn, Huw Irranca-Davies. Rwy’n cytuno â chi ac yn cydnabod yr argymhelliad allweddol hwnnw ar gyfiawnder a phlismona gan y comisiwn annibynnol. Mae’n mynd â mi yn ôl at ddatganiad ysgrifenedig a luniwyd gennyf i a’r Cwnsler Cyffredinol ar 14 Tachwedd, ac efallai y gallem ei ailgylchredeg a’i rannu. Mae a wnelo â'r gwaith a wnawn i fynd ar drywydd datganoli cyfiawnder a phlismona gan ei fod yn ymrwymiad yn rhaglen lywodraethu Llywodraeth Cymru ar gyfer 2021-26. Mae’n dilyn argymhelliad unfrydol y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru, comisiwn Thomas, a adroddodd yn 2019, ac roedd datganoli plismona yn benodol yn argymhelliad gan y Comisiwn ar Ddatganoli yng Nghymru, comisiwn Silk—comisiwn trawsbleidiol, a sefydlwyd gan Lywodraeth y DU—a adroddodd yn 2014. Fel y dywedasom yn y datganiad hwnnw, ein hamcan yn y pen draw yw mynd ar drywydd datganoli cyfiawnder a phlismona yn gyfan gwbl. Rydym yn cydnabod y byddai'r dull gweithredu graddol yn well. Felly, dyna ble rydym yn ymateb i ac yn croesawu comisiwn Gordon Brown, fel y gwnaeth y Prif Weinidog ddoe yn gadarnhaol iawn. Ac wrth gwrs, o ran datganoli cyfiawnder ieuenctid a'r gwasanaeth prawf, nid ydym yn dadlau'r achos dros hynny; rydym yn paratoi ar ei gyfer. Rydym yn paratoi ar ei gyfer. Ac rydym yn paratoi ar ei gyfer, yn wir, gyda'n cyd-Aelodau yn y cytundeb cydweithio. Rydym yn ystyried hyn yn gam tuag at ddatganoli cyfiawnder. Ond mae’n bwysig cofnodi unwaith eto ein bod wedi dangos yn y datganiad ysgrifenedig hwnnw ein bod yn gwneud yr ymchwil i baratoi ar gyfer datganoli plismona yng Nghymru hefyd.

Ateb diddorol iawn yno, o ystyried nad yw Plaid Lafur y DU yn cytuno â llawer iawn o'r hyn a ddywedwyd yno o gwbl ynglŷn â datganoli cyfiawnder a phlismona. Serch hynny, ni allwch hyrwyddo cyfiawnder cymdeithasol heb fynd i'r afael â thlodi plant. Yn gynharach y mis hwn, edrychodd y Centre for Cities ar dlodi plant, a chanfod mai Abertawe yw'r ddinas â’r cynnydd mwyaf mewn tlodi plant yn y Deyrnas Unedig. Os nad oeddech yn meddwl bod hynny’n ddigon damniol o waith Llywodraeth Cymru i fynd i’r afael â thlodi plant, mae’n gwaethygu pan welwch, o holl ddinasoedd y DU, nid yn unig fod Abertawe’n gyntaf, ond mae Casnewydd yn ail a Chaerdydd yn drydydd. A bellach, rydym wedi gweld Llywodraeth Cymru yn lansio strategaeth tlodi plant heb unrhyw darged nac amserlen i'w dwyn i gyfrif. Ni fydd y siop siarad gyfansoddiadol hon yn gwneud unrhyw beth i fynd i’r afael â thlodi plant yng Nghymru. Yn hytrach, mae’n costio £1.5 miliwn a mwy—arian y gellid bod wedi’i wario ar wella cyfleoedd bywyd pobl ifanc yng Nghymru. Felly, pryd y gallwn ddisgwyl camau gweithredu cadarn gan Lywodraeth Lafur Cymru i fynd i’r afael â thlodi plant, yn lle gwastraffu arian ar brosiectau porthi balchder fel hyn?

Wel, tybed a fyddech yn cytuno i ddatganoli nawdd cymdeithasol i Gymru. Oherwydd, heb ddatganoli pwerau, y pwerau sy'n cael gwir effaith ar dlodi, ac mae nawdd cymdeithasol yn allweddol i hynny—. Ac mewn gwirionedd, nid y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn unig sy'n dangos bod diwygiadau lles Llywodraeth y DU ers—[Torri ar draws.] A ydych chi'n gwrando? Lywydd? Yn dangos bod diwygiadau lles Llywodraeth y DU—. Ers 2010, rydym wedi dioddef 13 mlynedd o gyni, ond peidiwch ag anghofio bod y diwygiadau lles erchyll hynny ers 2010 a chostau tai cynyddol wedi cael effaith sylweddol iawn ar lefelau tlodi plant ymhlith aelwydydd sy’n gweithio. Ac nid yn unig—. Nid fi sy'n dweud hynny, mae’r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn dweud hynny, mae Sefydliad Joseph Rowntree, UNICEF, yn dweud mai’r toriad mewn budd-daliadau lles i blant sy’n dyfnhau ac yn ehangu’r tlodi—nid yng Nghymru'n unig, ac rydym yn mynd i’r afael â hynny gyda’n strategaeth tlodi plant. Felly, oes, mae'n rhaid inni fod yn atebol am yr hyn yr ydym yn gyfrifol amdano, ond ymunwch â ni i gydnabod mai Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am yr ysgogiadau allweddol hynny.

Diolch yn fawr am eich cwestiwn.

Roeddwn wedi cynhyrfu gyda fy ymateb i'r cwestiwn olaf—ymateb difrifol i'r cwestiwn olaf, ac mae hyn yn dilyn ymlaen yn dda iawn o'ch cwestiwn chi, Cefin Campbell. Mae ein strategaeth tlodi plant yn amlinellu ein huchelgais a’n gweledigaeth hirdymor ar gyfer cyflawni ar ran plant sy’n byw mewn tlodi yng Nghymru. Rwyf wedi sôn am siarter budd-daliadau Cymru; mae'n cadarnhau'r ymrwymiad ar y cyd i wella mynediad at gymorth ariannol, ac mae wedi'i chymeradwyo gan bob un o'r 22 awdurdod lleol, gan gynnwys yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru.

Diolch yn fawr iawn. Weinidog, yr wythnos diwethaf, fe wnaethoch gyhoeddi eich strategaeth ar gyfer mynd i’r afael â thlodi plant, a nodais y sylw hwn gyda chryn ddiddordeb:

'Gall cymunedau gwledig wynebu heriau penodol sy'n gysylltiedig â phellter o wasanaethau allweddol, cyfleoedd cyfyngedig am swyddi ac incymau isel, costau byw uwch...argaeledd trafnidiaeth gyhoeddus, ynysigrwydd cymdeithasol a stoc dai gyfyngedig.'

Nawr, mae honno'n dipyn o restr, ac rwy'n cytuno'n llwyr â'r asesiad hwn ynddo'i hun, ond mae'n rhaid imi gyfaddef bod gweddill y strategaeth yn aneglur ynghylch beth mae hyn yn ei olygu o ran mynd i'r afael â thlodi plant mewn ardaloedd gwledig. Nid yw'r strategaeth, er enghraifft, yn cynnig unrhyw fentrau penodol y gellid eu defnyddio i fynd i'r afael â her bolisi benodol tlodi gwledig. Fel y gwyddom, ac rydym wedi clywed hyn eisoes y prynhawn yma, nid yw’r strategaeth yn cynnwys targedau o gwbl, sy’n wendid sylfaenol yn ein barn ni. Mae'r hen ddihareb na ellir gwella'r hyn na ellir ei fesur yr un mor wir am dlodi plant â pholisïau eraill y Llywodraeth. Felly, a gaf fi ofyn yn benodol i chi, Weinidog, a wnaed unrhyw brawfesur gwledig yn ystod cyfnod datblygu’r strategaeth, ac a wnewch chi ymrwymo i osod targedau i fynd i’r afael â thlodi gwledig?

Diolch yn fawr, Cefin Campbell. Pwynt pwysig iawn ynglŷn â sut y datblygwyd y strategaeth tlodi plant o ran yr ymgynghoriad, ymgynghoriad a oedd nid yn unig yn cynnwys cynrychiolwyr o'r Rhwydwaith Dileu Tlodi Plant, y sector tlodi plant, ond hefyd Cymru Ifanc a’r bobl ifanc y buom yn ymgysylltu â hwy ledled Cymru, gan gynnwys y rheini o gymunedau gwledig, a phobl ifanc â nodweddion gwarchodedig hefyd. Credaf fod pob un o’r amcanion, y pum amcan, yn berthnasol i gymunedau gwledig: lleihau costau, gweithredu pwyslais ar incwm teuluoedd, creu llwybrau allan o dlodi, llesiant plant a theuluoedd. Rydych wedi darllen y strategaeth. Gallwch weld ei bod yn strategaeth sy’n cwmpasu pob agwedd ar fywyd plant a’u llesiant teuluol.

Credaf ei bod yn bwysig, o ran cyflawni’r strategaeth, ein bod yn ystyried hyn yng nghyd-destun yr hyn y gallwn ei wneud â’n pwerau. Mae'n ddogfen wirioneddol drawslywodraethol, fel y gwelwch, o addysg a chyflogaeth i gyfiawnder cymdeithasol yn arwain, ac iechyd a nawdd cymdeithasol. Ar y budd-daliadau lles yr ydym yn gyfrifol amdanynt, oes, yn amlwg, mae angen inni sicrhau bod gennym niferoedd digonol yn eu hawlio. Ar dargedau, rwy'n credu ei bod yn ddefnyddiol gwybod, fel y gwyddoch, ein bod wedi ymrwymo i lunio fframwaith i fonitro ac adrodd ar ganlyniadau, a dyma sydd ei angen arnom. Beth yw effaith ein gwaith, beth rydym yn gyfrifol amdano? Nid ydym yn gyfrifol am fudd-daliadau, sy'n ysgogiad allweddol, neu bwerau dros y prif drethi.

Rydym yn ymgysylltu ag arbenigedd academaidd annibynnol gan yr Athro Rod Hick o Brifysgol Caerdydd. Gwn y bydd yn dod i gyfarfod â'r pwyllgor, ac mae'n sicr yn mynd i fod yn cyfarfod â grŵp cyfeirio'r Rhwydwaith Dileu Tlodi Plant. Mae'n ystyried dangosyddion cenedlaethol llesiant Cymru, y mae pob un ohonom wedi ymrwymo iddynt—y cerrig milltir hynny yn neddfwriaeth llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Wrth gwrs, byddwn yn rhannu pwysigrwydd edrych ar hyn o ddimensiwn gwledig gydag ef. Ond buaswn yn dweud bod gwahaniaeth wrth osod targed ar gyfer darparu gwasanaeth unigol. Mae sicrhau canlyniad, yr effaith, gwneud y newid gwirioneddol hwn, yn dibynnu ar sawl gwasanaeth, ac ystod gyfan o ffactorau economaidd a chymdeithasol, a daw’r effaith fwyaf drwy fudd-daliadau a nawdd cymdeithasol, a gedwir yn ôl gan Lywodraeth y DU. Felly, oes, mae gennym y targedau hynny ar gyfer gwasanaethau a rhaglenni unigol, ac er enghraifft, gwasanaethau cynghori—llu o ddangosyddion—ond mewn gwirionedd, gallwch fonitro grym y gweithgarwch hwnnw, ac effaith y gweithgarwch a welwch yn y strategaeth honno, i weld yr effaith gadarnhaol a gawn, yn enwedig mewn cymunedau gwledig.

Weinidog, yn Lloegr, bydd pob rhiant sy’n gweithio a chanddynt blant dwy oed yn cael 15 awr yr wythnos o ofal plant am ddim o fis Ebrill eleni. Weinidog, a allwch gadarnhau y bydd hyn yn digwydd yng Nghymru, ac os na fydd, pam hynny?

Cawn weld a gaiff hynny ei gyflawni. Gallaf weld bod cwestiynau’n cael eu codi ynglŷn â chapasiti’r gweithlu, gweithlu yr ydym yn ei ailadeiladu, wrth gwrs, o ganlyniad i’n buddsoddiad yma yng Nghymru. Ac wrth gwrs, cyfrifoldeb y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol yw hyn, ond mae'n bwysig inni fyfyrio ar yr hyn a wnawn yng Nghymru gyda gofal plant. Hyd yn hyn, ein cynnig gofal plant yw’r mwyaf uchelgeisiol yn y DU, ond credaf fod ein buddsoddiad yn Dechrau’n Deg—a chredaf, unwaith eto, fod hwnnw'n fuddsoddiad pwysig iawn a rannwn yn ein cytundeb cydweithio—yn brawf o’r hyn a wnawn. Er gwaethaf 13 mlynedd o gyni a thorri Cychwyn Cadarn yn Lloegr flynyddoedd yn ôl, rydym wedi parhau i fuddsoddi yn Dechrau’n Deg.

Ac a gaf i ddweud bod Dechrau'n Deg yn cyrraedd y plant mwyaf difreintiedig, yr union blant a gefnogir gennym drwy ein strategaeth tlodi plant? A dim ond refeniw a chyfalaf yw hynny. Rwy'n gobeithio y byddwch wedi gweld hynny'n cael ei ymestyn yn eich etholaeth chi, Russell, fel y gwn fod y Dirprwy Weinidog a'r Aelod dynodedig, rwy'n credu, wedi gweld effaith ein buddsoddiad yn Dechrau’n Deg yn Wrecsam yr wythnos diwethaf. Ac mae hynny'n darparu gofal plant am ddim, sydd, wrth gwrs, yn ein cytundeb, ac sy'n mynd i gael ei gyflwyno i bob plentyn dwy oed yng Nghymru.

Prynhawn da, Weinidog. Yr wythnos diwethaf, buom hefyd yn trafod ein hadroddiad, 'Amser rhoi diwedd ar dlodi plant’, ac yn wir, yr wythnos cynt, pan wnaethom adrodd arno. Ac rwy'n ddiolchgar i chi am eich ymrwymiad i rai o'r argymhellion allweddol. Ond yr un y gwnaethoch ei wrthod yn llwyr, argymhelliad 6, yw’r un yr oeddwn am ganolbwyntio arno, yn enwedig mewn perthynas â chwestiwn Cefin Campbell ynghylch tlodi plant gwledig. Rydym wedi galw, yn argymhelliad 6, am Weinidog penodedig ar gyfer babanod, plant a phobl ifanc. Eich ymateb yw bod tlodi plant, a thlodi yn wir, yn gyfrifoldeb ar draws yr holl bortffolios gweinidogol. Felly, a gaf i ofyn i chi: i ba lefel y rhagwelwch y bydd y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru yn gallu blaenoriaethu tlodi gwledig? Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr. Cefais drafferth gyda'r argymhelliad hwnnw, gan y gallwn ddeall y rhesymeg y tu ôl iddo; gallwn ddeall y dystiolaeth gan fy nghyd-Aelodau, nid yn unig ar y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, ond y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg. A dweud y gwir, mae’n fy atgoffa o’r trafodaethau a gawsom ddoe. Mae'n wir, pe bai gennym Senedd ddigon mawr, gyda Llywodraeth a allai ddiwallu’r holl anghenion penodol y gwyddom fod angen mynd i’r afael â hwy, ac rwy’n teimlo ei fod yn achos pwysig arall ar gyfer ein Bil Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau), y derbyniwyd ei egwyddorion cyffredinol ddoe, wrth gwrs. Ond mater i’r Prif Weinidog nesaf yw trefniadau portffolio. Carwn ddweud bod y strategaeth tlodi plant wedi'i chyflwyno i'r Cabinet o leiaf ddwywaith. Daeth ar ei ffurf ddrafft, daeth ar ei ffurf derfynol. Roedd yn rhaid i'r Cabinet cyfan ymrwymo iddi. A chredaf fod y pwyntiau a wnaed gennych chi, Jane Dodds, a Cefin Campbell heddiw ynglŷn â'r dimensiwn gwledig yn wirioneddol bwysig, a byddaf yn trafod y rheini gyda’r Gweinidog materion gwledig wrth inni roi’r strategaeth tlodi plant ar waith yn awr.

Rydyn ni'n gwybod bod y bobl sy'n byw yn ein cymunedau lleiaf cyfoethog yn fwy tebygol o ysmygu nag yn yr ardaloedd mwyaf cyfoethog. Mae effaith y defnydd o dybaco, yn enwedig yn ystod beichiogrwydd, yn elfen allweddol o'r anghydraddoldebau iechyd dwfn y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael â nhw.

Diolch am yr ateb yna. Yng Ngwynedd, mae 16.5 y cant o'r boblogaeth yn ysmygu, un o'r canrannau uchaf yng Nghymru. Mae'r ffigwr hwn yn cynnwys mamau beichiog. Ar draws Cymru, mae un o bob 10 o famau beichiog yn ysmygu, gan beryglu eu hiechyd eu hunain ac iechyd eu babanod, wrth gwrs, ac mae yna dystiolaeth gynyddol ar gael sy'n dangos bod yna gysylltiad rhwng tlodi a lefelau uchel o ysmygu ymhlith mamau beichiog. Ydy'r cynllun peilot sy'n ceisio cefnogi merched beichiog i roi’r gorau i ysmygu, sydd ar waith yn sir Ddinbych yn ardal Bwrdd Iechyd Betsi Cadwaladr, yn cyfarch y cysylltiad rhwng tlodi ac ysmygu ymhlith mamau beichiog? A pha wersi sydd yna i'w dysgu cyn belled o'r peilot pwysig yma?

Diolch am y cwestiwn pellach. Dwi'n cytuno ei fod yn bwysig i helpu pobl i roi'r gorau i ysmygu.

Fe gyfeirioch chi at gynlluniau peilot Betsi Cadwaladr—y cymorth wedi'i dargedu ar gyfer rhoi'r gorau i ysmygu a gynigir i bobl feichiog yng Nghymru. Maent wedi rhoi’r model gwasanaeth ‘Helpa fi i stopio i fy mabi’ ar waith, a deallaf ei fod yn cynnig cymorth arbenigol, pwrpasol a hyblyg i ysmygwyr, a hefyd wedi ystyried y pryderon byw ac amgylcheddol ehangach, o bosibl. Mae’n cynnig cyfle nid yn unig i bobl feichiog, ond i eraill yn y cartref gael cymorth gan eu cynghorydd rhoi’r gorau i ysmygu personol eu hunain bob wythnos, yn ogystal â meddyginiaethau rhoi’r gorau i ysmygu am ddim gwerth hyd at £250, a chynigir ymweliadau cartref hefyd i helpu i gynyddu mynediad at wasanaethau 'Helpa fi i stopio'.

Gwn ichi ganolbwyntio ar y cynllun peilot mewn ardal benodol, ond yn ardal Arfon, gwn fod dau gynghorydd arbenigol sy’n rhoi cymorth i bobl feichiog ac eraill ar yr aelwyd sy’n ysmygu. Mae gan y cynlluniau cymhelliant gynllun peilot hefyd i dargedu pobl feichiog o ardaloedd llai cefnog, ac ysmygwyr ifanc beichiog sy’n llai tebygol o roi’r gorau iddi. Rwy’n fwy na pharod i gysylltu â’m cyd-Aelod, y Dirprwy Weinidog iechyd, a rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf ar gynnydd y cynllun peilot hwnnw a sut y gellir cyflwyno'r gwersi hynny mewn mannau eraill yn y gymuned, ar draws gogledd Cymru.

Diolch am eich cwestiwn. Mae ‘Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol’ yn hanfodol ar gyfer cyflawni ein nod o ddod yn genedl wrth-hiliol erbyn 2030. Rydym wedi ymrwymo i dryloywder a rhannu cynnydd yn erbyn y cynllun yn agored, a chyhoeddwyd ein hadroddiad blynyddol cyntaf ar 1 Rhagfyr 2023.

Weinidog, credaf fod angen inni weld newid sylweddol yng Nghymru ar fynd i’r afael â hiliaeth, ac er mwyn gwneud hynny, mae angen i ddarpariaeth gwasanaethau cyhoeddus wneud cryn dipyn o gynnydd ar ddeall y materion sy’n ymwneud â hiliaeth a chyflawni ar gyfer ein cymunedau amrywiol, ac mae arnom angen i sefydliadau ddangos esiampl dda. Hoffwn nodi dau y gwn amdanynt yn lleol yn Nwyrain Casnewydd, Weinidog, ac un yw Ysgol Uwchradd Llanwern, sydd wedi’i nodi gan Estyn fel un sy’n gwneud gwaith da iawn mewn perthynas â ffoaduriaid a cheiswyr lloches, ac mae ganddi bolisïau a gweithgareddau da iawn yn ymwneud ag amrywiaeth yn gyffredinol, a’r llall yw Muslim Doctors Cymru, a wnaeth waith da iawn yn ystod y pandemig wrth estyn allan i gymunedau mewn perthynas â brechu a mynediad at wasanaethau gofal iechyd yn fwy cyffredinol, ac sydd bellach yn parhau â’r gwaith hwnnw. Yr wythnos o'r blaen, fe wnaethant gynnal sesiwn gyda nifer o weithwyr iechyd proffesiynol mewn mosg yn Nwyrain Casnewydd, gan estyn allan i’r gymuned at bobl na fyddent fel arall, efallai, yn manteisio ar y profion a’r gwasanaethau pwysig hynny fel arall.

Diolch yn fawr, John Griffiths, am dynnu sylw unwaith eto at y ddwy enghraifft hynny o roi 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol' ar waith, mewn ysgol ac mewn sefydliad cymunedol yng Nghasnewydd, oherwydd fel y dywedwch, mae angen newid sylweddol arnom gyda'r ddarpariaeth o wasanaethau cyhoeddus.

O edrych yn gyflym ar iechyd, gan fod pob Gweinidog, pob adran—. Fe welwch yr hyn sy'n cael ei gyflawni o'r adroddiad blynyddol. Yn y sector iechyd, mae gennym safon cydraddoldeb hiliol y gweithlu ar gyfer Cymru, ac mae honno'n mynd i nodi a mesur cynnydd yng ngweithlu'r GIG a gofal cymdeithasol ar gydraddoldeb hiliol ar draws gofal sylfaenol, eilaidd a chymdeithasol. A hefyd, o ran addysg, credaf fod y Gweinidog addysg wedi lansio’r cwricwlwm newydd gorfodol ar gyfer dysgu treftadaeth a hanes gwrth-hiliaeth yng Nghymru yn Ysgol Llanwern, a gwaith arloesol y prosiect dysgu proffesiynol amrywiaeth a gwrth-hiliaeth. Felly, credaf ei fod bellach yn cael ei ymgorffori mewn gwasanaethau cyhoeddus, ac, er bod gennym lawer o ffordd i fynd, mae'n digwydd o ganlyniad i’r enghreifftiau hynny.

A gaf i ganmol y gymuned honno unwaith eto am y gwaith yn y mosg, gan fod Muslim Doctors Cymru wedi gwneud llawer iawn o waith yn ystod y pandemig ar godi ymwybyddiaeth a mynd i'r afael â mythau ynglŷn â brechu? Rwy'n credu bod y meddygon Mwslimaidd wedi chwarae rhan fawr yng Nghasnewydd, yn ogystal â gweddill Cymru.

Diolch i'r Gweinidog a'r Dirprwy Weinidog. 

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad. Y cwestiwn cyntaf, Jack Sargeant. 

Diolch am y cwestiwn. Ni all hyd yn oed Swyddfa'r Post nodi nifer y bobl y mae sgandal Horizon yn effeithio arnynt. Ar draws y Deyrnas Unedig gyfan, a'r tu hwnt i hynny hyd yn oed, nid yw rhai cyn is-bostfeistri ond yn sylweddoli nawr eu bod o bosibl wedi dioddef un o'r enghreifftiau mwyaf o gamweinyddu cyfiawnder a methiannau mwyaf eang y system gyfreithiol a welodd y Deyrnas Unedig erioed.

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ateb. Os gwnaiff y Llywydd adael imi roi diweddariad gan Neil Hudgell o Hudgell Solicitors. Ef yw'r cyfreithiwr sydd wedi cynorthwyo nifer o is-bostfeistri i wrthdroi eu heuogfarnau troseddol yn yr Uchel Lys yn Llundain. Lywydd, mae'n dweud bod bron i 450 o geisiadau newydd am gymorth cyfreithiol wedi'u cyflwyno ers drama ITV. Mae'r rhain yn cynnwys 52 o bobl gydag euogfarnau a channoedd o bosibl sydd heb gael iawndal priodol. Fel y dywedodd y Cwnsler Cyffredinol yn ei ateb cyntaf, nid yw Swyddfa'r Post yn gwybod beth yw hyd a lled yr enghraifft hon o gamweinyddu cyfiawnder mewn gwirionedd. Rydym yn gwybod bod trigolion Cymru wedi'u cynnwys yn y ffigurau a ddyfynnais yn awr gan Hudgell Solicitors, ac rydym yn gwybod ei bod yn debygol y bydd llawer mwy o unigolion a grwpiau nad ydynt wedi camu ymlaen eto. A gaf i ofyn i'r Cwnsler Cyffredinol pa sgyrsiau a gafodd gyda chyd-Weinidogion yn Llywodraeth Cymru am bwysigrwydd cefnogi trigolion o Gymru sydd wedi dioddef yn sgil y camweinyddu cyfiawnder enfawr hwn?

A gaf i ddiolch i chi am y cwestiwn a diolch i chi hefyd am barhau i fonitro a chodi'r mater penodol hwn? Mewn sawl ffordd, mae'n ymwneud â mwy na mater Horizon yn unig; mae hefyd yn ymwneud â sut y bu i hyn ddigwydd o fewn ein system gyfreithiol.

Fel yr adroddodd y Prif Weinidog beth amser yn ôl, ysgrifennais at yr Arglwydd Ganghellor yn gyffredinol ar hyn yn ôl ym mis Medi 2021. Tua chwe mis yn ddiweddarach, cefais ateb gan y Gweinidog busnesau bach, Paul Scully—hynny ym mis Chwefror 2022. Gwn fod cwestiynau hefyd wedi mynd, ar sawl achlysur, at y Dirprwy Weinidog hefyd, ac i eraill yn wir. A gaf i ddweud bod hwn yn fater yr ydym i gyd yn ymwybodol ohono? Ac a gaf i ddweud hefyd imi ei godi yr wythnos diwethaf pan oeddwn yn yr Alban yn ail gyfarfod y grŵp rhyngweinidogol ar gyfiawnder, lle cafwyd adroddiadau ar y sefyllfa yn yr Alban yn ogystal ag yn Lloegr gan yr Arglwydd Bellamy, yr is-ysgrifennydd dros gyfiawnder? Mae hynny'n rhywbeth sy'n mynd i barhau.

Rydych chi wedi codi mater dyletswydd gonestrwydd yn y gorffennol yn y cyd-destun hwn, ac mae hynny'n hanfodol yn fy marn i. Mae mater iawndal yn hanfodol hefyd. Nid wyf yn deall pam na all yr ymchwiliad ymdrin â hyn, ond mae'n cael ei hepgor ohono. Mae mater yn codi gyda dirymu'r euogfarnau, ac yn anffodus, rwy'n credu fy mod yn cydnabod bod yn rhaid cael deddfwriaeth i'w dirymu mae'n debyg. Mae'n sefyllfa anodd iawn lle mae'n rhaid i'r Llywodraeth ddeddfu mewn perthynas â phenderfyniadau'r llysoedd a'r system gyfiawnder, ac mae'n ymyrraeth y mae angen inni fod yn wyliadwrus iawn ohoni. Rwy'n credu mai'r safbwynt y mae'r rhan fwyaf ohonom wedi'i gymryd, a'r rhan fwyaf o swyddogion y gyfraith hefyd, yw bod hon yn sefyllfa mor eithriadol ac anarferol fel bod yn rhaid iddo ddigwydd. Mae mater defnyddio erlyniadau preifat yn codi hefyd, ac rydym wedi gweld materion eraill yn ymwneud â'r gwarantau i weithredu a godwyd gennych o'r blaen.

A gaf i ddweud un peth arall sy'n bwysig hefyd? Rydym bellach yn dod yn ymwybodol o rai dinasyddion yng Nghymru, a phobl o bob cwr o'r DU yn wir, mewn perthynas â'r system cyn Horizon. Roedd yna Mr Lewis o Lyn Ebwy, cyn-archwilydd yn Swyddfa'r Post. Plediodd yn euog i bum cyhuddiad, gan gynnwys dwyn a chyfrifo ffug, a chafodd orchymyn prawf o 12 mis. Gwrthododd unigolyn arall, Mrs Roberts o Wirral, a gadwai'r llyfrau i'w gŵr a oedd yn is-bostfeistr, bledio'n euog am rywbeth y dywedodd nad oedd wedi'i wneud pan ddarganfuwyd colledion o £46,000. Dyma system Capture sydd wedi dod i'r amlwg. Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn fod hynny'n cael sylw hefyd, oherwydd mae hwn yn fath o flwch Pandora sy'n ymddangos fel pe bai'n mynd yn ôl ymhellach ac yn codi pob math o gwestiynau eraill—cwestiynau mwy modern mewn perthynas â deallusrwydd artiffisial a'r defnydd o dechnoleg.

Ond a gaf i ddweud hefyd fy mod i wedi ysgrifennu at Kevin Hollinrake, Is-ysgrifennydd Gwladol Seneddol dros Fenter, Marchnadoedd a Busnesau Bach? Rwyf wedi codi mater yr achos yng Nghymru a system Capture. Rwyf wedi awgrymu bod hwn yn fater sy'n cysylltu'n glir â'r materion y mae'r ymchwiliad yn eu hystyried, ac wedi gofyn am sicrwydd y byddai cylch gwaith yr ymchwiliad hwnnw hefyd yn caniatáu i hyn ddigwydd. Ond mae hwn yn faes arall y mae angen ymchwilio iddo.

Diolch. Mae'r setliad datganoli mewn perthynas ag ynni yn gymhleth iawn, ac mae casgliadau ac argymhellion adroddiad y comisiwn annibynnol yn mynnu sylw meddylgar ac ystyriol. Felly, byddwn yn ystyried yr adroddiad yn ystod yr wythnosau nesaf.

Diolch yn fawr iawn am eich ymateb. Allaf i ofyn i chi yn benodol i amlinellu i ni gynlluniau Llywodraeth Cymru i weithredu'r hyn y mae'r comisiwn wedi ei awgrymu ar ddatganoli ynni? I fod yn glir, mae'r comisiwn wedi galw am sefydlu grŵp arbenigol i roi cyngor ar frys ar sut y gellir diwygio'r setliad datganoli a chreu gwell cysylltiad rhwng Llywodraethau a'i gilydd, i hwyluso ailstrwythuro'r sector ynni. Yn ôl y comisiwn, mae hyn yn angenrheidiol i baratoi ar gyfer arloesi ym myd technoleg, i sicrhau y gall Cymru gyrraedd ei thargedau sero net ac i hwyluso cynhyrchu ynni lleol. Hefyd, dwi'n sylwi bod y comisiwn wedi argymell datganoli Ystad y Goron, ac mae'r comisiwn wedi awgrymu y gallai'r grŵp ymgynghorol hwn ar ynni roi cyngor ar opsiynau ar gyfer cyflawni hyn. Gaf i ofyn felly pryd yn union y gallwn ni ddisgwyl gweld sefydlu'r grŵp ymgynghorol hwn, beth yw'r amserlen, beth fydd ei gylch gorchwyl, a phryd yn benodol y gallwn ni ddisgwyl gweld symud ar ddatganoli Ystad y Goron?

Diolch am y cwestiwn. Rydych yn codi mater pwysig iawn ynglŷn ag ynni, ac yn wir, deddfwriaeth a aeth drwy Senedd y DU mewn perthynas ag ynni, sy'n effeithio ar Gymru, ac wrth gwrs fe fyddwch wedi gweld y memoranda cydsyniad deddfwriaethol mewn perthynas â hynny. Mae'n bwysig cydnabod ein bod newydd gael adroddiad y comisiwn; mae angen ei ystyried yn ofalus iawn. Bydd dadl fanwl iawn yn y Senedd ar ddyddiad yn y dyfodol agos. Rwy'n gwybod bod hynny'n cael ei gynllunio, er mwyn rhoi amser i bobl ystyried hynny'n ofalus.

Sylwaf hefyd mai'r hyn y mae'r comisiwn yn ei ddweud am ynni, wrth gwrs, yw eu bod yn cydnabod mai dim ond crafu'r wyneb y maent wedi gallu ei wneud mewn gwirionedd, ond maent yn gwneud nifer o bwyntiau pwysig. Maent yn dweud bod cynhyrchu a dosbarthu ynni yn faes lle nad yw'r elfen ddeuol—wedi'i ddatganoli neu heb ei ddatganoli—yn cyd-fynd yn hawdd â realiti ymarferol y ddarpariaeth, a chredaf fod hynny'n rhywbeth yr ydym i gyd yn cytuno ag ef mae'n debyg ar draws pob plaid wleidyddol. Maent hefyd yn dweud bod rhai o'r materion a gedwir yn ôl ar hyn o bryd yn ymddangos yn hen ffasiwn a heb resymeg strategol, megis systemau gwresogi lleol ac effeithlonrwydd ynni. Ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth nad yw'n ddadleuol yn ôl pob tebyg. Maent hefyd yn dweud bod rôl y rheoleiddiwr mewn perthynas ag ynni yn hanfodol, ond nad oes gennym ni unrhyw rôl ffurfiol yn hynny. Unwaith eto, rwy'n credu bod hynny'n arbennig o bwysig.

Yr hyn y maent yn ei argymell yw sefydlu adolygiad, fel y dywedwch, o'r cysylltiadau rhynglywodraethol sy'n bodoli, a hefyd mewn perthynas ag Ystad y Goron, sy'n cydgysylltu'n llwyr â hyn. Ac maent yn gofyn am grŵp arbenigol. Wel, rwy'n siŵr fod cyngor arbenigol, cymorth, ac yn y blaen, yn yr holl faes ynni yn rhywbeth a fydd yn cael ei ystyried yn ofalus iawn, ac a fydd hefyd yn cael ei ystyried gan y Gweinidog Newid Hinsawdd o ran sut i fwrw ymlaen â hyn. Nid wyf mewn sefyllfa i roi'r atebion penodol hynny i chi, ond mae'r rheini'n amlwg yn rhai a fydd yn cael eu hystyried gan y Gweinidog a chan Lywodraeth Cymru, ac yn sicr yn cael eu cynnwys mewn trafodaethau yn y dyfodol, sy'n bwysig yn fy marn i.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Darren Millar.

Diolch, Lywydd. Weinidog, dywedodd y Prif Weinidog yn ei ddatganiad ddoe wrth y Senedd ar adroddiad y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru, ac rwy'n dyfynnu, ei fod am barhau i:

'Gweithio dros Deyrnas Unedig newydd a llwyddiannus, yn seiliedig ar ffederaliaeth bellgyrhaeddol.'

Dywedodd hynny yn ei addewid maniffesto yn 2021. Mae'r adroddiad gan y comisiwn, wrth gwrs, yn gwneud cyfeiriadau lluosog at ffederaliaeth fel opsiwn ar gyfer dyfodol Cymru, ac mae'n siarad yn agored am yr heriau sy'n gysylltiedig â ffederaliaeth, gan nodi mai dim ond 6 y cant o'r bobl yr ymgynghorwyd â hwy oedd yn cefnogi'r farn honno fel opsiwn ar gyfer y dyfodol. Felly, yng ngoleuni'r adroddiad, a yw Llywodraeth Cymru yn dal i ystyried bod gwthio am ffederaliaeth o fewn y DU yn opsiwn ymarferol?

Un o'r anawsterau gyda'r termau—boed yn ddatganoli, yn annibyniaeth, neu'n ffederaliaeth—yw ei fod yn agored iawn i ddehongliad difrïol o ran yr hyn a olygant. Yn eithaf aml, pan ddefnyddir termau gwahanol, gwelaf fod pobl yn eithaf aml yn siarad am yr un peth. Felly, fe gawn anhawster yn y dadleuon hyn o ran beth sy'n iaith gyffredin.

Credaf mewn gwirionedd mai'r ffordd orau o gynnal y strwythur cyfansoddiadol hirdymor yw drwy ffurf ar strwythur ffederal. Rhaid i chi ddehongli beth y gallai hynny ei olygu mewn gwirionedd. Mae Gordon Brown, yn ei adroddiad, yn nodi nifer o egwyddorion yn y bôn. Mae'n sôn am sybsidiaredd, hynny yw, y dylid gwneud penderfyniadau mor agos â phosibl at bobl, a dim ond y meysydd lle ceir dibyniaeth gyffredin sy'n destun strwythurau trawslywodraethol a seneddol eang ac yn y blaen. Mae hynny'n fath o ffederaliaeth. Mae'n debyg fod sybsidiaredd yn rhywbeth y byddem i gyd yn cytuno ag ef, ond beth mae'n ei olygu o ran yr hyn y gallai'r strwythur democrataidd hwnnw ei olygu mewn gwirionedd?

Rwy'n credu ei bod yn bwysig fod yr adroddiad wedi gosod fframwaith ar gyfer trafod yr hyn sydd ei angen arnom—ac rwy'n credu bod gwir angen hynny arnom yng Nghymru, ac yn Lloegr wrth gwrs, lle mae datganoli yn dod yn fwy o beth—sef trafodaeth, mewn gwirionedd, ar sut y bydd y dyfodol hwnnw'n datblygu, sut y dylai'r cysylltiadau hynny ddatblygu, a hefyd, sut y dylid arfer pŵer ledled y DU, yn enwedig o fewn yr amgylchedd byd-eang yr ydym ynddo. Felly, rwy'n credu ei fod yn sail ddilys iawn ar gyfer trafodaeth. 

O ran gosod glasbrint sy'n ateb i bob dim, nid yw'r comisiwn yn gwneud hynny, ond mae'n gosod sylfaen dystiolaethol a fframwaith y gellir cynnal trafodaeth ar ddiwygiadau o'i fewn. 

Diolch am yr ymateb. Wrth gwrs, gallaf ddeall yr atyniad at ffederaliaeth y mae llawer o bobl yn y Siambr hon wedi'i fynegi, a'r hyn a fynegwyd, wrth gwrs, yn adroddiad comisiwn y cyfansoddiad. Ond nid yw'n mynd i'r afael â'r ffaith ei fod yn ymddangos yn awgrym a ffordd ymlaen hynod o amhoblogaidd i ddyfodol cyfansoddiad y Deyrnas Unedig.

Oherwydd ein bod yn sôn am gyfansoddiad y Deyrnas Unedig, fel y dywedais ar y dechrau, pan ddechreuodd y comisiwn ar y cyfansoddiad, roedd yn ymddangos braidd yn rhyfedd fod Cymru'n gweithredu ar ei phen ei hun er mwyn ceisio datblygu sgwrs, yng Nghymru, ac ar draws y DU, am ddyfodol y DU. Oherwydd cawsom adroddiad unochrog a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru wrth gwrs, yn hytrach na rhywbeth a gomisiynwyd gan yr holl genhedloedd a rhannau cyfansoddol y Deyrnas Unedig, y teimlaf y byddai wedi bod yn ffordd lawer gwell a mwy priodol ymlaen, yn enwedig o gofio mai un feirniadaeth yn yr adroddiad yw'r diffyg cydweithio rhwng y gwahanol Lywodraethau ledled y Deyrnas Unedig. 

Felly, a gaf i ofyn hyn i chi? Pa sgyrsiau y mae Llywodraeth Cymru bellach yn bwriadu eu datblygu gyda Llywodraethau datganoledig eraill yn y DU, a chyda Llywodraeth y DU, beth bynnag fydd plaid y Prif Weinidog yn yr etholiad cyffredinol nesaf? Oherwydd ni fyddwn byth yn llwyddo i gyflawni unrhyw gynnydd ar y materion hyn oni bai bod yna sgwrs yn cael ei chynnal ledled y DU. Felly, sut rydych chi'n ceisio dod â phobl at y bwrdd i gael y sgwrs honno?

Diolch i chi. Rwy'n credu eich bod yn codi materion pwysig iawn, ac rwy'n credu eich bod yn eu codi mewn ffordd adeiladol iawn. Rhan bwysig o drafodaeth fel hon yw gofyn sut rydych chi'n gwneud newid mewn gwirionedd. Roedd yna economegydd ac athronydd adnabyddus iawn a ddywedodd ein bod yn gwybod beth y gallem fod eisiau ei newid, ond y cwestiwn yw sut rydych chi'n gwneud i newid ddigwydd mewn gwirionedd. 

Un o'r ffyrdd ymlaen, sydd, yn fy marn i, yn rhywbeth y mae angen iddo ddigwydd—roedd wedi bod ar yr agenda, mae wedi cael ei drafod, mae wedi ei wyntyllu—yw bod angen trafodaeth ar draws y DU, confensiwn ledled y DU. Beth amser yn ôl, pan oeddwn ar y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, fe wnaethom wthio'n galed iawn ac fe wnaethom gasglu tystiolaeth—trwy Bwyllgor y Llywydd, a thrwy'r fforwm rhyngseneddol a oedd yn bodoli—fod angen confensiwn y DU. Ac rwy'n dweud hynny, oherwydd, er enghraifft, pan gynhaliwyd refferendwm annibyniaeth yr Alban yn 2014, un o'r anawsterau mawr oedd y cwestiwn ynglŷn â beth yw pwrpas y DU.

Daeth at ei gilydd yn hanesyddol drwy gyfres fawr o resymau a digwyddiadau hanesyddol, ond fel yr ydym nawr, a chan ein bod yn endid sydd y tu allan i'r Undeb Ewropeaidd, y cwestiynau yw, 'Wel, beth yw ein pwrpas? Beth y dylai'r strwythur fod? Beth y dylai'r egwyddorion yr ydym yn seiliedig arnynt fod?' Ac rwy'n credu bod honno'n drafodaeth ddilys iawn y mae angen iddi ddigwydd, ac rwy'n credu ei bod yn drafodaeth a allai gael ei chydnabod ar draws y pleidiau gwleidyddol. Pan gynhaliwyd refferendwm annibyniaeth 2014, rwy'n credu ei bod hi'n anodd iawn dweud mewn gwirionedd, 'Wel, beth yw'r pwrpas? Beth y dylai'r berthynas fod? Beth mae pobl yn mynd i'w gefnogi? Beth yw'r egwyddorion cydraddoldeb?' Yn amlwg, fe wyddom fod llawer ohonynt. Un ohonynt yw—. Mae fformiwla Barnett, er ei holl ddiffygion, yn fecanwaith ailddosbarthu. Mae'n ymwneud ag ailddosbarthu cyfoeth, ac i ryw raddau mae cydraddoldeb ledled y DU, y wladwriaeth les ac agweddau ar hynny a chodi trethi, i'r graddau hynny, yn ymwneud â hynny yn ogystal. Felly, mae'r rhain yn faterion a welwn yn cael eu codi gyda'r Pwyllgor Sefydlog Rhyngweinidogol drwy'r fforymau rhynglywodraethol sy'n bodoli.

Ar hyn o bryd, rydym mewn amgylchedd lle nad oes fawr o amharodrwydd i unrhyw symud ddigwydd, ond rwy'n argyhoeddedig y bydd y ddadl honno'n cynyddu os bydd newid llywodraeth yn y dyfodol agos, ar sail adroddiad Gordon Brown. Ar fater Lloegr, oherwydd rydym yn sôn am Gymru a'r Alban, a digwyddiadau pwysig sy'n digwydd yng Ngogledd Iwerddon nawr—digwyddiadau pwysig iawn—mae'r un mor bwysig fod y wlad sy'n cynnwys 85 y cant o boblogaeth y DU wedi bod ar y tu allan i'r ddadl honno i raddau helaeth. Ond wrth gwrs, rydych chi wedi'i weld yn tyfu mewn llefydd fel Manceinion, Lerpwl, o ran Llundain, ac mae'n ddilys iawn—beth yw'r ffordd orau o arfer pŵer, sut y gall ddod â ni mor agos â phosibl at bobl, beth ddylai fod yn strwythurau llywodraethol a strwythurau rhynglywodraethol, ac efallai, gan ddod at y pwynt cyntaf un a wneuthum, sut y gallwn ddatblygu iaith gyffredin nad yw'n ddifrïol, nad yw'n gwneud pob math o ragdybiaethau, ond sy'n seiliedig ar bethau yr ydym i gyd yn cytuno arnynt mae'n debyg, sef sut mae gwneud i'n democratiaeth weithio'n well a sut y down â'r broses o wneud penderfyniadau'n agosach at bobl. 

Wel, yn amlwg, mae yna drafodaethau y mae angen eu cynnal cyn gynted â phosibl, yn enwedig mewn perthynas â rhai o'r argymhellion uniongyrchol yn yr adroddiad, yn enwedig, er enghraifft, ar faterion hyblygrwydd ariannol i Lywodraeth Cymru, sy'n rhywbeth yr ydym wedi mynegi ein cefnogaeth iddo ar bob ochr i'r Siambr hon yn y gorffennol.

A gaf i droi at gyllideb y comisiwn cyfansoddiadol? Yn amlwg, mae cynnal yr ymarfer wedi costio tua £1.5 miliwn i'r trethdalwr hyd at adeg cyhoeddi'r adroddiad. Nid yw hwnnw'n swm dibwys pan ystyriwch gost cyfle buddsoddi'r arian hwnnw, efallai, yn ein gwasanaethau cyhoeddus ar yr adeg benodol hon, o ystyried y trafferthion y mae llawer ohonynt yn eu hwynebu. Ond yn y gyllideb ar gyfer y flwyddyn ariannol sydd i ddod, nodais fod £1 filiwn arall wedi'i ddyrannu i'r comisiwn cyfansoddiadol er ei fod wedi gorffen ei waith. Tybed pam mae Llywodraeth Cymru yn dyrannu £1 filiwn arall i'r comisiwn, o gofio bod ei gwaith wedi dod i ben ac o gofio y bydd hynny o fis Ebrill y flwyddyn nesaf hyd fis Ebrill 2025. Pam mae'r swm hwnnw yn eich cyllideb?

Wel, a gaf i ddweud bod yn rhaid i'r gyllideb ar gyfer y comisiwn, ar ôl rhoi annibyniaeth i'r comisiwn a chylch gwaith eithaf eang o ran sut yr oedd i fynd ati i gyflawni ei waith a'i ymgysylltiad, fod yn un a oedd â darpariaeth i alluogi hynny i ddigwydd mewn gwirionedd? Gan fod yr  adroddiad gyda ni nawr, a bod gennym faint terfynol y gyllideb benodol honno, rwy'n credu bod dadl ddilys iawn nawr o ran—. Yr hyn sy'n bwysig iawn yn y ddadl hon yw nad yw'r gwaith sydd wedi digwydd yn rhywbeth sy'n dod i ben, 'Dyma'r adroddiad', ac yn y blaen; mae'n ddogfen fyw sy'n gweithio ar gyfer dadl, ac wrth gwrs, rhan bwysig ohoni—. Un o'r pethau a ddywedodd adroddiad Gordon Brown oedd ei fod i bob pwrpas yn ildio i'r ffaith bod gennym y comisiwn hwn, ond wedyn, pan oedd wedi gwneud ei argymhelliad, fod yna ddeialog bwysig ac adeiladol iawn.

Felly, mae'n ddigon posibl y bydd yna ymgysylltiad parhaus gydag elfennau o'r comisiwn, ac rwy'n gobeithio hynny, yn sicr, nid o ran ei faint, ond o ran beth fydd y rôl wrth ddatblygu'r ddadl honno, sut y gallai'r ddadl honno ddatblygu gyda'r llywodraeth a ddaw ar ôl etholiad cyffredinol ac yn y blaen. Byddai pa un a oes angen yr £1 filiwn i gyd ai peidio yn fater i'w ystyried yn gyntaf o ran yr hyn y credwn y gallai fod yn ffordd o gyflawni'r argymhellion hynny a rhywfaint o'r gwaith hwnnw a'r ymgysylltiad parhaus. Ac rwy'n credu mai dechrau proses yw hyn mewn gwirionedd. Mae'n darparu sail ar gyfer yr ymgysylltiad hwnnw a'r ddadl honno. Ond mae wedi mynd heibio i'r garreg filltir benodol honno, felly bydd angen adolygu beth yw gweddill y gyllideb honno, beth sydd ei angen a beth y gallai'r union delerau a swyddogaethau fod o ran sut y bwrir ymlaen â hynny. Nid wyf mewn sefyllfa i ddweud nawr, ond credaf fod honno'n ystyriaeth bwysig iawn, ac rwy'n credu bod y cwestiwn a godwyd gennych yn un dilys iawn. Bydd yn ddilys iawn o fewn yr wythnosau sydd i ddod pan gawn y ddadl lawn ar hynny yn y Siambr hon.

Llefarydd Plaid Cymru, Adam Price.

Diolch, Lywydd. A yw'r Cwnsler Cyffredinol wedi gweld canlyniadau'r arolwg o Aelodau o'r Senedd ac Aelodau Seneddol gan ITV Wales, sy'n dangos, ymhlith y rhai a ymatebodd, fod 76 y cant wedi dweud eu bod wedi teimlo'n anniogel o ganlyniad i gamdriniaeth y maent wedi'i dioddef, a bod 31 y cant wedi ystyried gadael bywyd cyhoeddus yn gyfan gwbl o ganlyniad i hynny. Y bore yma, roeddwn mewn digwyddiad ar gamdriniaeth yn y byd gwleidyddol a gynhaliwyd gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol, ac roedd hi'n glir, yn seiliedig ar y drafodaeth yno, fod y darlun hwnnw hefyd yn cael ei adlewyrchu mewn llywodraeth leol yng Nghymru. Dau o'r syniadau a gynigiwyd er mwyn ymateb i'r sefyllfa ofnadwy hon oedd ein bod yn rhoi swydd i rywun yn ganolog i fonitro lefel y gamdriniaeth a brofir ledled Cymru, fel y gallwn ei meincnodi'n flynyddol, a bod gennym hefyd bwynt canolog i roi cyngor a chefnogaeth i gynrychiolwyr etholedig ar bob lefel, er mwyn iddynt allu ymateb i gamdriniaeth, o ystyried y fframwaith cyfreithiol presennol.

Nid wyf wedi gweld yr arolwg, ond wrth siarad amdano, nid yw'n rhywbeth sy'n peri unrhyw syndod imi, oherwydd rwy'n amau a oes unrhyw Aelod yma, ac ar draws pob plaid, sydd heb brofi cam-drin difrifol. Cefais gryn dipyn ohono yn ddiweddar—unigolion yn dweud wrthyf, ar fater diwygio'r Senedd, mai cell dan glo yw fy lle. Mae'n debyg mai dyna'r ffurf ysgafnach a mwy cymedrol o beth o'r cam-drin sydd wedi digwydd a'r iaith sy'n cael ei dioddef.

Mae yna wahanol agweddau ar hynny. Y peth cyntaf yw eich bod chi'n hollol iawn—rwy'n credu bod llawer iawn o bobl a hoffai wasanaethu mewn swydd gyhoeddus, ar ba lefel bynnag, sydd wedi dewis peidio am nad ydynt eisiau gwneud eu hunain a'u teuluoedd yn agored i'r math o gamdriniaeth a ddaw yn sgil hynny, yn enwedig drwy'r cyfryngau cymdeithasol. Rwy'n credu bod cyfryngau cymdeithasol yn her fawr. Fel pob peth, mae iddynt fanteision sylweddol ar gyfer cyfathrebu a chyfnewid gwybodaeth, ond hefyd, yn sicr—ac rydym wedi gweld hyn yn yr amgylchedd gwleidyddol yn rhyngwladol hefyd, nid yn lleol yn unig—maent yn cynnig ffordd o fygwth a brawychu. Mae yna gyfreithiau, wrth gwrs, sy'n darparu ar gyfer troseddoli rhai agweddau ar hynny, ond rwy'n cytuno'n fawr â'r hyn a ddywedwch—rwy'n credu bod angen cryn feddwl o fewn ein proses ddemocrataidd, mae'n debyg, ynglŷn â sut y gallwn gynnal egwyddorion penodol mewn perthynas â cham-drin ar-lein. Mae deddfwriaeth wedi mynd drwy Senedd y DU, ond wrth gwrs, mae llawer ohoni'n ddarostyngedig i sut mae'r rhai sy'n berchen ar rwydweithiau cyfryngau cymdeithasol ac yn eu rheoli yn gweithredu mewn gwirionedd. Ac fe wyddom, hyd yn oed o fewn hynny, fod yna fudd clir i rai, ac rwy'n rhoi hynny mor ddiplomyddol ag y gallaf.

Yn y Bil etholiadau, sy'n cael ei gyflwyno yn y Senedd hon, rydym wedi cryfhau mater dylanwad amhriodol, ac yn y blaen, o'i fewn. Ond rwy'n cytuno, pan fyddwn yn siarad am ein hiechyd democrataidd yn gyffredinol, fod gallu pobl i gymryd rhan a diogelu pobl, a diogelu hawliau sifil pobl hefyd i gymryd rhan ac i siarad yn rhydd o fewn hynny, yn gwbl hanfodol. Rwy'n credu bod yr hyn a nodwch yn rhywbeth na allaf roi ateb i chi yn ei gylch, heblaw fy mod yn credu ei fod yn fater sylfaenol bwysig ar gyfer y dyfodol y mae'n rhaid inni roi sylw iddo, mae'n rhaid inni fynd i'r afael ag ef ac mae'n rhaid inni ymdrin ag ef ar draws pob llywodraeth.

Mae menywod mewn gwleidyddiaeth yn dioddef cam-drin o'r fath i raddau anghymesur, a 12 mlynedd yn ôl, Bolivia oedd y wlad gyntaf yn y byd i greu trosedd benodol o gam-drin menywod mewn gwleidyddiaeth, ac mae hynny wedi'i efelychu mewn pedair o wledydd America Ladin. Ni allem gyflwyno'r gyfraith honno am fod cyfle cyfartal wedi'i gadw'n ôl, ond gallem gryfhau darpariaethau cyffredinol i atal camdriniaeth mewn gwleidyddiaeth, a fyddai wedyn o fudd i fenywod a grwpiau eraill—lleiafrifoedd ethnig, LGBTQ+ ac eraill—sy'n dioddef cam-drin o'r fath. Er enghraifft, gallem gymryd y drosedd newydd o fygwth cynrychiolwyr etholedig a'i chymhwyso nid yn unig yn ystod cyfnodau etholiad ond yn barhaol neu'n barhaus. Gallem ychwanegu at y drosedd honno drwy beidio â chyfyngu'r gosb i anghymhwyso rhag sefyll mewn etholiadau, ond cael cosb droseddol gyda dirwyon a charchariadau. Gallem gymryd y drosedd hirsefydlog o wneud datganiad ffug am ymddygiad neu gymeriad personol rhywun, ac ymestyn hynny hefyd y tu hwnt i gyfnodau etholiad a'i gymhwyso i ymddygiad gwleidyddol—er enghraifft, honni bod rhywun wedi pleidleisio un ffordd pan na wnaethant hynny mewn gwirionedd. Nid yw hynny'n anghyfreithlon ar hyn o bryd, ac mae'n rhywbeth sy'n ffynhonnell camdriniaeth. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol edrych ar yr holl syniadau hyn, ac edrych hefyd ar draws y byd—mae'r Oireachtas yn Iwerddon ar fin cynhyrchu ei adroddiad ei hun ar gyfranogiad diogel mewn bywyd cyhoeddus—a wnaiff edrych ar yr holl syniadau hyn, rhoi ystyriaeth iddynt ac adrodd yn ôl i'r Senedd os yw'n gweld rhinwedd mewn gweithredu unrhyw un o'r syniadau yma yng Nghymru?

A gaf i ddweud bod y pwynt a godwch yn hanfodol bwysig? Mae'n sicr yn rhywbeth sy'n cysylltu â mater y bûm yn sôn amdano'n barhaus, sef iechyd democrataidd. Rwy'n credu bod angen dadl barhaus ar ein hiechyd democrataidd. Daw rhywfaint o hynny gyda pheth o'r ddeddfwriaeth yr ydym yn ei chyflwyno, ond rwy'n hapus i edrych ar ffyrdd y gellir datblygu hyn o fewn y Senedd ac y gellir edrych arnynt o fewn y Senedd—a yw'n fwyaf priodol ar lefel y Senedd, un o bwyllgorau'r Senedd, ac ati, sydd wedyn yn gofyn am dystiolaeth gan Weinidogion a chyrff eraill, ac yn y blaen, sy'n archwilio hynny. Efallai mai dyna'r ffordd y dechreuwn y broses honno. 

Rhaid imi ddweud, mae pryderon gwirioneddol gennyf ynglŷn â sut y gallem wneud pethau o ran ein cymhwysedd, ac rwy'n credu bod ein cyfyngiadau cymhwysedd ynghylch materion ar-lein a meysydd eraill i gyd yn dechrau dod i'r amlwg ac yn gwneud hwn yn faes anodd iawn. Hefyd, mae hwn yn fater trawslywodraethol i raddau helaeth iawn ac un o'r materion—. Efallai y gallwn edrych ymlaen at weld sut y gellid codi hynny. Rwy'n credu ei fod wedi cael ei godi yn rhai o'r cyfarfodydd rhynglywodraethol mewn ffordd gyffredinol, ac rwy'n hapus i archwilio hynny ac efallai dod yn ôl atoch—rwy'n hapus i ysgrifennu atoch—ynglŷn â ble rydym arni gyda rhai o'r materion hynny, ac efallai archwilio beth allai fod yn ffordd ymlaen gyda hynny. Un o fy nghyfrifoldebau portffolio, wrth gwrs, yw'r cyfansoddiad. Credaf fod hynny'n cynnwys mater iechyd democrataidd o fewn cyfyngiadau ein setliad datganoledig, felly rwy'n barod i edrych ar hynny. 

A gaf i ddiolch i chi unwaith eto am godi hyn? Rwyf wedi codi amcanion ymgyrch Hillsborough Law Now gyda Llywodraeth y DU ar sawl achlysur, yn fwyaf diweddar yn y Grŵp Cyfiawnder Rhyngweinidogol yr wythnos diwethaf yng nghyd-destun yr achos dros ddyletswydd gonestrwydd statudol.

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ateb a hefyd am ei ymrwymiad hirsefydlog i frwydro dros gyfiawnder i bobl gyffredin, a diolch iddo unwaith eto am gefnogi cynsail cyfraith Hillsborough a'r ymgyrch i gyflawni hynny. Fel y dywedwch, Gwnsler Cyffredinol, byddai cyfraith Hillsborough yn gosod dyletswydd gonestrwydd gyfreithiol newydd ar awdurdodau cyhoeddus a swyddogion i ddweud y gwir ac i gydweithredu'n rhagweithiol ag ymchwiliadau ac ymholiadau swyddogol. Gyda hynny mewn golwg, a gaf i ofyn i'r Cwnsler Cyffredinol pa asesiad y mae wedi'i wneud o sut y bydd cyfraith Hillsborough nid yn unig yn dod â'r patrwm cyfarwydd o gelu a chuddio i ben, ond hefyd yn arbed arian cyhoeddus wrth wneud hynny?

A gaf i ddiolch i chi eto am gadw'r mater hwn ar y radar, oherwydd mae'n un pwysig iawn? Mae'n fater sy'n ymddangos hefyd ym Mil Dioddefwyr a Charcharorion Llywodraeth y DU, ac wrth gwrs, un o'r ffyrdd y mae'r Bil hwnnw'n ceisio mynd i'r afael â rhai o faterion Hillsborough yw drwy greu eiriolwyr annibynnol. Mae materion yn codi mewn perthynas â hynny sy'n achosi pryder, ac rydym wedi eu trafod ar lefel ryngweinidogol, yn enwedig mewn perthynas â'r setliad datganoli. Mae sgyrsiau ar y gweill ynghylch y Bil hwnnw a chydsyniad deddfwriaethol. Rwy'n credu nad yw'r hyn sydd wedi'i gynnwys o fewn y Bil hwnnw hyd yn oed yn ymdrin â chyfraith Hillsborough mewn gwirionedd a'r materion sy'n cael eu codi yno. Rwy'n credu fy mod wedi dweud pan godwyd hyn yn flaenorol mai un o'r ffyrdd mwyaf syml o ddatrys hyn yw trwy sicrhau bod cymorth cyfreithiol ar gael i ddioddefwyr.

Hoffwn ddweud yn ogystal, er fy mod yn falch iawn o weld canlyniad adolygiad barnwrol Cymdeithas y Gyfraith heddiw o Lywodraeth y DU mewn perthynas â chymorth cyfreithiol, rwyf ond yn mynd i sôn am y rhan hon o'r dyfarniad, oherwydd er ei fod yn ymwneud â chyfraddau cymorth cyfreithiol a'r effaith y mae hynny'n ei chael, rwy'n credu bod hyn yn eithaf sylfaenol o ran yr hyn sy'n digwydd gyda'n system gyfiawnder, sy'n gwegian ac yn y bôn yn dechrau cracio ac yn dod yn destun anfri:

'Nododd y llys fod "corff o dystiolaeth drawiadol a chymhellol" wedi dod i law a oedd yn dangos "fod y system yn dechrau datgymalu'n araf bach". "Oni bai bod chwistrelliadau sylweddol o gyllid yn y dyfodol cymharol agos, nid yw unrhyw ddarogan y bydd y system yn cyrraedd pwynt lle bydd yn chwalu maes o law yn rhy besimistaidd."'

Mae hwnnw'n ddatganiad eithaf damniol gan uwch lys. Fe aethant ymlaen i ddweud bod 1,400 o gyfreithwyr ar ddyletswydd wedi gadael ers 2017, ac

'Rydym eisoes yn gweld nad oes digon o gyfreithwyr i gynrychioli pobl dan amheuaeth mewn gorsafoedd heddlu'..."Bydd yr anghydbwysedd rhwng yr amddiffyniad a'r erlyniad yn parhau i dyfu a bydd ymddiriedaeth y cyhoedd yn y system cyfiawnder troseddol yn parhau i wanhau."'

Mae hynny'n ymwneud â chwestiwn cynharach ynglŷn â Horizon, ond mae hefyd yn ymwneud i'r un graddau â mater Hillsborough a'r mater a godwyd gennyf sawl gwaith ynglŷn â mynediad at gyfiawnder.

Dwi wedi cytuno i gwestiynau 4, 5 a 6 gael eu grwpio. I ofyn cwestiwn 4, felly, John Griffiths. 

Diolch am y cwestiwn. Fel y mae'r Llywydd wedi amlinellu, mae cwestiynau 4, 5 a 6 yn cael eu grwpio.

Mae safbwynt Llywodraeth Cymru yn glir. Rydym yn parhau i gefnogi datganoli plismona a chyfiawnder i Gymru, fel y mae'r comisiwn cyfansoddiadol wedi'i gefnogi yn ddiweddar. Byddwn yn cyhoeddi ein hadroddiad cynnydd ar 'Sicrhau Cyfiawnder i Gymru' cyn bo hir gyda rhagor o fanylion. 

Gwnsler Cyffredinol, nid oes gennym system cyfiawnder troseddol sy'n addas i'r diben yng Nghymru a Lloegr, ac rwy'n credu bod yr achos wedi'i wneud yn dda iawn dros ddatganoli, a gwn y byddech yn cytuno â hynny. Ar hyn o bryd, mae pobl yn cael eu troseddoli'n ddiangen. Mae gennym garchardai gorlawn lle nad yw'n bosibl adsefydlu i'r graddau y dylai hynny ddigwydd. Mae hyn wedyn yn arwain at fwy o aildroseddu nag a fyddai'n digwydd fel arall. Gwyddom fod gan lawer o bobl broblemau iechyd meddwl, dibyniaeth ar alcohol a chyffuriau, sgiliau llythrennedd a rhifedd gwael a lefel wael o sgiliau yn gyffredinol. Mae'n anflaengar ac mae'n wrthgynhyrchiol, ac mae gwir angen dull mwy goleuedig arnom o weithredu cyfiawnder cymdeithasol a gwella ansawdd bywyd i'n cymunedau fel y mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo iddo.

Mae'r Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru wedi gwneud yr argymhelliad priodol, felly beth y gallwch ei ddweud wrthym yw eich asesiad o'r parodrwydd yng Nghymru ar gyfer datganoli o'r fath, a beth yw'r camau nesaf mwyaf uniongyrchol sydd angen eu cymryd?

Rwy'n credu mai un o'r anawsterau wrth siarad am ddatganoli plismona yw bod yn rhaid inni ddeall y gydberthynas rhwng plismona, sut mae plismona wedi newid dros y blynyddoedd, y ffordd y mae'n rhyngweithio â throseddu ieuenctid, â chymunedau cymdeithasol, â materion economaidd-gymdeithasol, ac yn y blaen. Mae'r datblygiad hwnnw wedi bod yn wirioneddol bwysig, ac mae datganoli cyfiawnder ieuenctid a datganoli prawf hefyd yn eich arwain i ddweud bod peidio â datganoli plismona hefyd yn afresymegol. Mae plismona wedi'i ddatganoli yng Ngogledd Iwerddon, fel y mae yn yr Alban wrth gwrs. Mae yna ddatganoli plismona ym Manceinion ac eto yn Llundain. Felly, nid wyf erioed wedi deall y rhesymeg pam mae'r holl swyddogaethau datganoledig sydd gennym yn anghydnaws, neu'n cael eu hystyried yn anghydnaws â datganoli plismona.

Mae gennym bedwar comisiynydd heddlu a throseddu yng Nghymru wrth gwrs. Maent yn fater a gadwyd yn ôl. Ond pan fydd y pedwar comisiynydd heddlu a throseddu etholedig yn dod at ei gilydd ac yn dweud bod angen datganoli plismona, ac yn cydnabod pwysigrwydd y gydberthynas a'r gwaith sy'n digwydd gyda swyddogaethau datganoledig, rwy'n credu ei bod yn bwysig fod pobl yn gwrando ar hynny'n ofalus iawn, os ydych chi o ddifrif eisiau gweld plismona a'r gwaith cyfiawnder yn gweithio'n fwy cyson ac yn fwy effeithiol.

A gaf i ddweud mai'r cam a gymerwyd gennym ar hyn—? Roeddwn yn yr Alban am dridiau yn edrych ar y system tribiwnlysoedd, ond hefyd ar y system cyfiawnder ieuenctid, ac mae datblygiadau diddorol iawn yno, y byddaf yn siarad amdanynt ar achlysur arall o bosibl. Ond mae'r berthynas yno â phlismona, a dealltwriaeth o sut mae plismona'n gweithio, wedi ein harwain at y datganiad ar y cyd y cyfeiriodd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ato ychydig yn ôl. Mae'n ymwneud â'r ymchwil sy'n cael ei wneud, ymchwil a gomisiynwyd gennym gyda'r cyn Brif Gwnstabl Carl Foulkes, sy'n arwain adolygiad o blismona, y cyfleoedd o ddatganoli plismona, ymarferoldeb hynny. Oherwydd rwy'n credu mai ein cyfrifoldeb ni yn awr yw gwneud yr achos yn glir iawn drwy ddangos, 'Dyma beth fyddai'n wahanol, dyma beth fyddai'n well.' Wrth gwrs, mae yna faterion rhynglywodraethol yn codi ar draws y DU mewn perthynas ag agweddau arbenigol ar blismona—ni ddylai unrhyw un o'r rheini newid—ond rwy'n credu bod achos cryf iawn yno. Rydym yn gweithio i gyflwyno'r achos hwnnw, a bydd trafodaeth bellach ar hyn pan fydd casgliadau'r gwaith ymchwil sy'n cael ei wneud ar gael a gallwn eu trafod yn y Senedd. 

Esboniodd John Griffiths yn huawdl pam mae angen inni weld datganoli cyfiawnder a phlismona nawr. Ddeng niwrnod yn ôl, ar 21 Ionawr, postiodd y Cwnsler Cyffredinol neges ar X yn dweud:

'Nid yw'r rhai sy'n gwrthwynebu datganoli cyfiawnder wedi cyflwyno unrhyw ddadl sy'n seiliedig ar dystiolaeth, gan honni'n unig "onid yw'n wych, onid ydym ni'n fendigedig, mae'r byd yn meddwl ein bod yn ardderchog!" Maent yn twyllo'u hunain!'

Diwedd y dyfyniad. Ac rwy'n cytuno'n llwyr â'r Cwnsler Cyffredinol yn ei sylwadau. Y diwrnod wedyn, aeth yr AS Llafur uchaf ei statws yng Nghymru, Jo Stevens, ar y BBC a dywedodd na fydd Llywodraeth Lafur newydd yn edrych ar ddatganoli plismona a chyfiawnder. Felly, a yw'r Cwnsler Cyffredinol yn credu bod plaid Lafur Keir Starmer yn twyllo'i hun? 

Wel, a gaf i ddweud yn gyntaf fod y clip cyfryngau cymdeithasol y cyfeiriwch ato yn ymateb i glip a ddaeth gan y Gwir Anrhydeddus Robert Buckland, cyn Arglwydd Ganghellor a'r Ysgrifennydd Gwladol dros Gyfiawnder? Y rheswm pam y gwneuthum hynny oedd oherwydd mai cywair yr hyn a oedd yn cael ei ddweud oedd, 'Edrychwch ar ein system gyfiawnder. Rydym yn cael ein parchu cymaint ledled y byd. Rydym bron yn gonglfaen i gyfiawnder ac ati. Pwy fyddai eisiau tanseilio hynny o ddifrif a datganoli cyfiawnder, gyda phopeth fel y mae?' A fy ymateb uniongyrchol i hynny yw, 'Na, nid yw hynny'n wir.' Mae ein system gyfiawnder yn destun gwawd ledled y byd bellach. Mae ein system cymorth cyfreithiol yn llawer gwaeth na mewn llawer o wledydd eraill yn y byd. Rydym yn agored i gamweinyddu cyfiawnder eang: llu o achosion unigol, gyda'r materion yr ydym wedi'u trafod, a gwarantau i weithredu, a'r materion a gawsom gyda sgandal Horizon, sy'n mynd ymlaen ac ymlaen. Mae gennym system gyfiawnder gydag ôl-groniadau, ac mae'r system cymorth cyfreithiol yn golygu nad yw'r mwyafrif o'r boblogaeth byth yn cael mynediad at y system gyfiawnder. Mae gennym Lywodraeth nawr sy'n pasio deddfwriaeth anghyfreithlon sy'n siarad am ddeddfu i dorri confensiynau rhyngwladol. Felly, dyna pam y credwn eu bod yn twyllo'u hunain. Mae unrhyw un sy'n dal i gredu'r hen fantra a oedd gennym 20, 30 mlynedd yn ôl am fam y seneddau a'r system gyfiawnder a roesom i'r byd—mae gennym rannau o'r byd sydd bellach yn meddu ar systemau cyfiawnder mwy effeithiol na'r hyn sydd gennym ni.

A gaf i ddweud, ar blismona—? Wel, edrychwch, y peth cyntaf yw bod adroddiad Gordon Brown yn glir iawn mai'r man cychwyn ar gyfer newid oedd cyfiawnder ieuenctid a phrawf. Mae mater plismona yn un y byddwn yn parhau i edrych arno. Byddwn yn parhau i roi tystiolaeth at ei gilydd. Byddwn yn parhau i ymgysylltu ar gyfer newidiadau y credaf eu bod yn anochel. Nid yw'r rhain yn bethau a fydd yn digwydd dros nos, ond rwy'n argyhoeddedig y byddwn yn cyrraedd yno ac y byddwn yn gweld y meysydd hynny'n cael eu datganoli—nid oherwydd ei bod yn frwydr rhwng pa un a yw San Steffan yn ei reoli neu a ydym ni'n ei reoli, ond oherwydd ei fod yn well i bobl Cymru. Mae'n well i'n cymunedau, mae'n ffordd well. Pe bawn i'n meddwl na fyddai'n gweithio ac y byddai'n waeth, buaswn yn dweud, 'Na, gadewch lonydd iddo.' Ond nid wyf yn credu hynny, a po fwyaf y byddaf yn ymwneud â'r system cyfiawnder ieuenctid a'r agweddau cyfiawnder a dedfrydu ac yn y blaen, y mwyaf y sylweddolaf, wrth ystyried y ffordd y mae'r rhain i gyd wedi'u hintegreiddio, a phan fo gennych gymaint o swyddogaethau datganoledig sy'n creu rhan fawr o'r system gyfiawnder, nad yw eu cadw ar wahân yn gwneud synnwyr.

Dwi'n cytuno gyda phopeth rŷch chi wedi dweud. A hefyd, dŷn ni'n anomaly yn y byd, onid ydyn ni, achos ni, siŵr o fod, yw'r unig wlad, dwi'n meddwl, sydd â deddfwrfa ein hunain, sy'n creu deddfwriaeth, ond sydd heb system o weinyddu ei chyfiawnder ei hunan a'i deddfwriaeth ei hunan. Dŷn ni wedi cael cymaint o adroddiadau nawr sydd wedi awgrymu y dylid datganoli cyfiawnder a phlismona. Pa drafodaethau brys ydych chi naill ai wedi eu cynnal gyda Llywodraeth San Steffan neu sydd yn eich dyddiadur ers cyhoeddi adroddiad y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru, a phryd dŷch chi'n meddwl y bydd hi'n rhesymol i ddisgwyl i Gymru gael y pwerau hanfodol hyn?

Ac yn olaf, ydych chi'n cytuno gyda fi nad mater ar gyfer anoracs cyfansoddiadol ydy sôn am ddatganoli system cyfiawnder a gweinyddu cyfiawnder? Byddai'r pwerau hynny yn gallu gwella safonau bywyd cymaint o bobl a sicrhau mwy o degwch yn ein gwlad. 

Diolch am eich cwestiwn. Wrth gwrs, pan fyddwch chi'n wynebu etholiad cyffredinol, pan fyddwch chi'n dechrau edrych ar y prif faterion, rwy'n deall eich bod eisiau nodi beth yw'r materion pwysicaf a mwyaf uniongyrchol. Ac wrth gwrs, mae yna faterion blaenoriaethol, ymbarél eang ac yn y blaen. Nid wyf yn credu ei bod yn wir fod cyfiawnder yn rhywbeth nad yw'n hanfodol. Rwy'n credu ei fod yn hanfodol bwysig. Ac mae'n hanfodol bwysig wrth edrych ar ein system gyfiawnder bresennol, sydd yn ystod y 14 mlynedd diwethaf—. Rydym wedi cynyddu poblogaeth ein carchardai o 45,000 i 90,000 ac rydym bellach yn bwriadu buddsoddi £400 miliwn arall i roi mwy fyth o bobl yn y carchar. Rydych chi'n gofyn lle mae'r terfyn? Os nad yw hynny'n arwydd fod y system gyfiawnder yn methu a bod rhywbeth mawr o'i le, mae gwir angen inni fynd yn ôl at y pethau sylfaenol i edrych ar y ffeithiau. 

Rydym yn dechrau codi'r pethau hyn yn y Grŵp Rhyngweinidogol dros Gyfiawnder ac wrth gwrs, byddant yn digwydd trwy drafodaethau eraill. Byddaf yn cadeirio'r Pwyllgor Sefydlog Rhyngweinidogol yn ddiweddarach ym mis Chwefror. Dyma un o'r materion y byddaf yn adrodd arnynt yno. Mae'n drafodaeth y mae angen ei chael, am yr holl resymau a gawsom yn y cyfraniad hir iawn a wneuthum yn gynharach, y gallwn weld y Llywydd yn rhythu arnaf o'i herwydd. [Chwerthin.]

Mae egwyddor cydsyniad deddfwriaethol yn ganolog i'r setliadau datganoli ac mae Llywodraeth Cymru wedi dadlau ers tro byd fod angen diwygio confensiwn Sewel. Rydym yn ystyried argymhellion ystyrlon y comisiwn ar hyn.

Mae adroddiad y comisiwn, wrth gwrs, yn pwysleisio'r angen dybryd i ddiwygio confensiwn Sewel a'i roi ar sail statudol, fel nad yw San Steffan bellach yn gallu chwalu ein setliad datganoli a deddfu mewn meysydd datganoledig yn erbyn ewyllys ddatganedig y Senedd hon. Hoffwn ofyn, os gwelwch yn dda, am ychydig mwy o eglurder ynglŷn â sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd ati i weithredu'r argymhelliad hwn ac i'r Cwnsler Cyffredinol amlinellu cynllun i gyflawni hyn ar frys. Wrth gwrs, caiff egwyddor cydsyniad pellach ei thrafod yn yr adroddiad a dyma ddyfynnu'n uniongyrchol ohono:

'Dylai’r egwyddor mai undeb wirfoddol o genhedloedd yw’r DU fod yn fan cychwyn i unrhyw ystyriaeth o opsiynau cyfansoddiadol.... Felly, dylai pobl Cymru gael yr hawl i bennu dyfodol cyfansoddiadol eu cenedl.'

A yw'r Cwnsler Cyffredinol yn cytuno â mi felly fod hyn yn golygu y dylid datganoli'r hawl i benderfynu ar ddyfodol cyfansoddiadol Cymru—yr hawl i gynnal refferendwm ar statws cyfansoddiadol Cymru—i Gymru, ac os felly, a wnaiff amlinellu pa gamau y bydd yn eu cymryd i sicrhau hyn?

Wel, a gaf i ddweud, gan gymryd y pwynt olaf hwnnw yn gyntaf, rwy'n credu bod gan unrhyw blaid sy'n cael mandad ar gyfer y diwygiadau hynny a'r newidiadau hynny hawl i'w gweld yn cael eu rhoi gerbron y bobl? Mae hynny bob amser wedi bod yn wir, yn fy marn i. Rwy'n credu mai dyna hefyd yw'r safbwynt y mae Prif Weinidog Cymru wedi'i gyflwyno, a rhaid bod hynny'n iawn, o ran ein system ddemocrataidd. 

Gan droi at Sewel, rwyf bob amser wedi disgrifio Sewel bron fel yr olew yn injan y car—yr holl elfennau gwahanol sy'n ffurfio'r pedair gwlad, yr olew sy'n eu galluogi oll i gydweithio. Wrth gwrs, mae torri amodau Sewel yn dechrau achosi i'r broses honno fethu, a dyna'r cyfeiriad yr ydym yn anelu tuag ato ar hyn o bryd, gyda'r holl achosion o dorri amodau Sewel sydd wedi digwydd.

Rhaid imi ddweud fy mod wedi fy mhlesio'n fawr gyda'r cyfraniad a wnaeth Gordon Brown yn ei adroddiad. Rwy'n falch iawn o'r cyfeiriadau ato yn adroddiad y comisiwn annibynnol, sy'n cydnabod, rwy'n credu, y pethau y buom yn eu dweud yn gyson ar hyd yr amser—ac nid ni'n unig: mae fforymau rhyngseneddol pob plaid wleidyddol wedi bod yn dweud yr un peth.

A gaf i ddweud hefyd, yn yr un cyfweliad ag y cyfeirioch chi ato, fy mod yn falch iawn ynghylch yr hyn a ddywedodd Jo Stevens am Sewel, pan siaradodd am gryfhau datganoli? Dywedodd, 'Wel, mae'n golygu, er enghraifft, gyda chonfensiwn Sewel, na fyddwch yn gweld gan Lywodraeth Lafur y DU yr hyn a welsom gan Lywodraethau Ceidwadol, lle maent yn chwalu'r setliad datganoli—y Ddeddf marchnad fewnol—gan ddeddfu ar bethau sy'n gyfrifoldeb Llywodraeth Cymru a'r Senedd. Fe welwch well cysylltiadau rhynglywodraethol. Fe welwch waith proffesiynol, cydweithio, ymddiriedaeth a pharch—a pharch nid yn unig at y sefyllfa nawr, ond yn y dyfodol.'

Nawr, rwy'n credu bod hwnnw'n ddatganiad pwysig iawn. Rwy'n credu ei fod yn arwain at y ffaith bod angen inni edrych ar sut yr atgyfnerthwn Sewel, yn unol ag argymhellion adroddiad Gordon Brown o bosibl, ond mewn ffyrdd eraill. Dyna yw ei statws. Nawr, wrth gwrs, o'r blaen roedd gennym gonfensiwn Ponsonby ar gytuniadau. Mae'n ddrwg gennyf swnio fel tipyn o 'nerd' cyfreithiol nawr. Ond wrth gwrs, cafodd hwnnw ei droi'n ddeddfwriaeth i sicrhau bod Senedd y DU yn cael cyfle i graffu mewn gwirionedd, ac rwy'n credu bod angen inni anelu yn fwy hirdymor tuag at rywbeth sy'n ei roi ar sail gadarn a chyfansoddiadol draddodadwy.

Ac yn olaf, cwestiwn 8—Gareth Davies.

Wel, diolch yn fawr iawn am y cwestiwn. Deddf Iechyd Meddwl 1983 yw'r ddeddfwriaeth allweddol sy'n ymwneud â gofal a thriniaeth iechyd meddwl. Mae gwasanaethau iechyd meddwl o ansawdd uchel i bawb yng Nghymru yn flaenoriaeth. Ein nod yw darparu gofal yn agos at adref lle bynnag y bo'n bosibl a lleihau'r angen am ofal cleifion mewnol trwy fuddsoddiad parhaus a gwasanaethau cymunedol.

Diolch am yr ateb hwnnw, Gwnsler Cyffredinol. Tynnwyd fy sylw at y ffaith ei bod yn arfer eithaf cyffredin i gleifion, a oedd ar un adeg yn cael eu cadw dan orchymyn y Ddeddf Iechyd Meddwl, gael eu trosglwyddo i gyfleuster yn unrhyw le yn y Deyrnas Unedig ar gyfer triniaeth iechyd meddwl glinigol. Mae hyn yn golygu y gallai claf o Ynys Môn, er enghraifft, gael ei drosglwyddo i gyfleuster triniaeth yng Nghernyw, heb unrhyw hawl i ofyn am gael ei drosglwyddo i rywle'n agosach at adref.

Hyd y gwn i, mae mwy o ryddid gan yr Alban ar ôl diwygiadau i'r Ddeddf Iechyd Meddwl yn 2007, ond mae Cymru a Lloegr yn cael eu trin bron fel un endid. Gall hyn achosi straen a gofid pellach ymhlith cleifion sydd wedi cael eu cadw dan orchymyn a'u trosglwyddo i Loegr, gannoedd o filltiroedd i ffwrdd o bosibl oddi wrth ffrindiau a theulu. Efallai na fydd gan deuluoedd rhai cleifion fodd o deithio'r pellteroedd hyn i weld eu hanwyliaid, ac ni fydd y gofid a achosir o fod mewn amgylchedd estron mor bell i ffwrdd oddi wrth eu teulu'n helpu ymdrechion i wella eu salwch meddwl.

Mae un o fy etholwyr yn y sefyllfa hon, lle cânt eu cadw mewn cyfleuster triniaeth yn Lloegr, ac maent yn dymuno dychwelyd i Gymru. A all y Cwnsler Cyffredinol amlinellu pa gyngor a roddwyd gennych neu y gallech ei roi i'r Gweinidog iechyd ynghylch faint o ddisgresiwn sydd gan Weinidogion Cymru o dan y Ddeddf Iechyd Meddwl wrth ystyried dewisiadau cleifion sydd wedi cael eu cadw dan orchymyn, pan fyddant yn dewis cael eu rhoi mewn cyfleuster triniaeth o fewn pellter rhesymol i'w cartref ac yng Nghymru? 

A gaf i ddiolch i chi am y cwestiwn atodol hwnnw? A gaf i ddiolch i chi hefyd am yr ymroddiad a'r sylw yr ydych wedi'i roi i iechyd meddwl? Wrth gwrs, rwy'n ymwybodol fod gennych bleidlais i gyflwyno Bil Senedd sy'n ymwneud ag iechyd meddwl. Rydych chi wedi cael caniatâd i'w gyflwyno. Mae croeso mawr iddo ac rydym yn cydnabod yr ymrwymiad sydd gennych i hynny.

A gaf i ddweud bod angen cyfeirio'r rhan fwyaf o'r pwyntiau a godwyd gennych at y Gweinidog priodol? Ond gallaf ddweud mai ein nod, fel Llywodraeth Cymru, yw sicrhau bod cleifion yn derbyn gofal mor agos â phosibl at eu cartrefi a lleihau'r angen am ofal cleifion mewnol drwy barhau i fuddsoddi mewn gwasanaethau iechyd meddwl cymunedol. Yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf, mae Llywodraeth Cymru wedi dyrannu £26.5 miliwn i fyrddau iechyd drwy welliannau i wasanaethau ac i wella argaeledd y ddarpariaeth o wasanaethau iechyd meddwl. Hefyd, sefydlwyd gwasanaeth '111 pwyso 2' ar gyfer cymorth iechyd meddwl brys ac yn y blaen. Mae'r materion a godwyd gennych yn amlwg yn bwysig. Byddaf yn sicrhau bod y pwyntiau a godwch yn cael eu trosglwyddo i'r Gweinidog priodol ar hynny, gan y credaf ei bod yn briodol ei bod hi'n ymateb yn benodol i hynny.

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol. 

Fe symudwn ni ymlaen nawr i eitem 3, sef cwestiynau i Gomisiwn y Senedd. Mae'r cwestiynau heddiw i'w hateb gan y Llywydd, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan James Evans.

Mae ein strategaeth gyfathrebu ac ymgysylltu'n gosod amcanion i godi ymwybyddiaeth a gwella dealltwriaeth o rôl y Senedd. Y llynedd, gwnaethom ymgysylltu â 22,000 o bobl ifanc mewn sesiynau addysg a digwyddiadau'r Senedd Ieuenctid. Gwnaethom hefyd groesawu dros 150,000 o ymwelwyr i'r Senedd ac ymgysylltu â dros 6,000 o bobl yn ystod ein rhaglen sioeau haf a digwyddiadau. Mae rhan fawr o'n strategaeth cyfryngau cymdeithasol yn ymwneud ag egluro ein gwaith i'r cyhoedd hefyd.

Diolch, Lywydd. Un peth sy'n fy nharo bob tro rwy'n mynd allan i ganfasio mewn gwirionedd, yw'r ffordd nad yw'r etholwyr yn ymwybodol weithiau o'r hyn y mae'r Senedd yn ei wneud mewn gwirionedd. Mae'n anhygoel faint o ddrysau yr wyf wedi curo arnynt sy'n dal i feddwl bod y gwasanaeth iechyd yn fater a gadwyd yn ôl yn San Steffan. Ond nid yw'n helpu pan fydd gennych bleidiau gwleidyddol—. Roeddwn mewn isetholiad yn fy etholaeth yn ddiweddar lle roedd ganddynt ymgeisydd etholiadol dros y Democratiaid Rhyddfrydol yn mynd o gwmpas yn dweud wrth bawb yn y cyngor sut y byddai'n trwsio'r gwasanaeth iechyd a sut y byddai'n gwella economi Cymru. Nid yw'r pethau hyn wedi'u datganoli i gynghorau lleol; rwy'n siarad am faterion cenedlaethol. Felly, hoffwn wybod pa waith y mae'r Comisiwn yn ei wneud i ymgysylltu â phleidiau gwleidyddol pan fyddant yn lledaenu anwireddau ar garreg y drws, gan fod hynny'n effeithio ar yr hyn y mae ein hetholwyr yn ei ddeall am rôl yr hyn a wnawn yma fel Aelodau o'r Senedd ar ran ein hetholwyr ar faterion sy'n effeithio ar Gymru.

Rwy'n credu eich bod yn codi pwynt diddorol a heriol iawn yno, sy'n galw am lawer iawn o hunanddisgyblaeth ar ran bob plaid wleidyddol a phob gwleidydd. Faint o Aelodau Seneddol sy'n ysgrifennu at Weinidog yr Economi yma ar faterion sydd wedi'u datganoli i Weinidog yr Economi neu'r Gweinidog iechyd? Ac yn yr un modd, faint o Aelodau'r Senedd sy'n ysgrifennu, o bosibl, at Ysgrifennydd Gwladol, neu hyd yn oed at eu cyngor lleol i drwsio twll yn y ffordd ar stryd yn Llanrwst, neu rywle? Felly, ydw, rwy'n cytuno bod angen inni fod yn blaen, yn onest ac yn glir gyda'r etholwyr ynglŷn â phwy sydd â chyfrifoldeb dros beth, ac yn bendant mae gan bleidiau gwleidyddol ran i'w chwarae yn hynny. Ond rwy'n tybio bod hyn yn dechrau, yn anad dim, ar garreg ein drws ein hunain, a'n bod ni ein hunain yn glir iawn gyda'n hetholwyr, ar faterion sy'n ymwneud â'r system fudd-daliadau, fod angen iddynt siarad â'u Haelod Seneddol ac ar faterion sy'n ymwneud â thyllau yn y ffordd, fod angen iddynt siarad â'u cynghorydd lleol.

Mae ymweliadau addysgol â'r Senedd ar gael i bob grŵp ysgol a choleg ledled Cymru. Mae archebion ar gyfer y flwyddyn academaidd ganlynol ar gael ym mis Mehefin ac yn cael eu dyrannu ar sail y cyntaf i'r felin. Mae ein cymhorthdal teithio yn darparu cymorth ariannol i'r rai sy'n cymryd rhan mewn ymweliadau addysgol sy'n teithio o'r tu allan i radiws o 10 milltir i'r Senedd. Rydym yn edrych ymlaen at groesawu Ysgol Tremeirchion, Ysgol Gynradd Esgob Morgan ac Ysgol Uwchradd Dinbych dros y misoedd nesaf i'r Senedd—tair o ysgolion o'ch etholaeth chi.

Diolch am yr ymateb, Llywydd.

Rwy'n croesawu ymgysylltiad Comisiwn y Senedd ag ysgolion ledled Cymru i siarad ag Aelodau a dysgu am waith y Senedd ac i ddysgu, yn wir, am ddatganoli yng Nghymru. Rwy'n falch fod disgyblion Ysgol Gynradd Pant Pastynog ac Ysgol Tremeirchion yn fy etholaeth wedi ymweld â'r Senedd heddiw, sydd wedi bod yn brofiad cofiadwy i'r plant, rwy'n siŵr, er na allwn eu cyfarfod, yn anffodus, gan fy mod yn y Siambr am y rhan fwyaf o'r prynhawn. Mae cryn dipyn o ymgysylltu rhwng ysgolion ac Aelodau'r Senedd yn rhithiol, ond nid yw hynny'n cymharu â'r profiad go iawn wrth gwrs. Mae'n llawer mwy deniadol i ddisgyblion ysgol ymweld â'r Senedd yn bersonol, cael taith o amgylch yr adeilad, gwylio cwestiynau i'r Prif Weinidog, cymryd rhan mewn sesiynau sy'n cael eu cynnal ar gyfer disgyblion ysgol. Mae hyn i gyd yn gadarnhaol ar gyfer dyfodol datganoli, i blant ddysgu a chymryd rhan mewn democratiaeth yng Nghymru.

Yn fy nghyfnod yma yn y Senedd, fodd bynnag, ni fu llawer o ymweliadau ysgol o fy etholaeth. Rwyf wedi clywed gan ysgolion sydd wedi dweud bod trefnu ymweliadau â Senedd y DU yn broses haws, a bod y cyfle i wneud hynny yn cael ei hysbysebu'n well. Wrth gwrs, hoffwn i ddisgyblion Dyffryn Clwyd gymryd rhan lawn yng ngwleidyddiaeth Cymru lawn cymaint â gwleidyddiaeth y DU yn ehangach, ac mae eu cynefindra â'r sefydliad yn hanfodol ar gyfer hynny. Mae ymweliad â San Steffan yn sicr o adael mwy o argraff barhaol ar blant ysgol na galwad Zoom gyda'u Haelod o'r Senedd. Hoffwn ofyn, felly, Lywydd, beth mae'r Comisiwn yn ei wneud i sicrhau bod ysgolion yn ymwybodol o'r cyfleoedd sydd ar gael, fel y cymhorthdal teithio, fod ymweliadau personol â'r Senedd yn cael eu hyrwyddo i ysgolion, ac i bwysleisio pwysigrwydd addysgu disgyblion am sefydliadau democrataidd Cymru. Diolch.

Wel, yn fy amser i, pan fydd plant ysgol o fy etholaeth i wedi ymweld â'r lle hwn, maent wedi rhyfeddu wrth weld adeilad mor fodern a gwych lle cânt eu cynrychioli ynddo yng Nghymru, ac rwy'n credu bod cyfrifoldeb ar y Comisiwn, oes, i sicrhau bod y gallu i ymweld â'r Senedd yn hysbys i bob ysgol yng Nghymru, a'n bod yn gwneud pob ymdrech i sicrhau hynny, ond hoffwn awgrymu hefyd eich bod chi, fel Aelod lleol yn eich etholaeth, yn sicrhau bod eich ysgolion yn cymryd rhan lawn ac yn ymgysylltu'n llawn ac yn gallu ymweld â'r lle hwn hefyd. Mae llawn cymaint o groeso iddynt yma ag yn unrhyw le arall yng Nghymru, a gobeithio bod ganddynt lawn cymaint o ddiddordeb yn eu Senedd ag yn unrhyw le arall yng Nghymru.

Diolch i'r Llywydd.

Fe symudwn ni ymlaen nawr i eitem 4, sef cwestiynau amserol. Mae'r cwestiwn cyntaf i'w ateb gan Weinidog yr Economi, ac mae Joyce Watson i ofyn y cwestiwn. Joyce Watson.

Ers y datganiad ysgrifenedig ar 29 Ionawr 2024, mae fy swyddogion wedi cyfarfod â Chyngor Cymuned Tal-y-bont ar Wysg i drafod canfyddiadau'r adroddiad ar gadwraeth gweilch y pysgod. Mae'r cyngor cymuned yn gefnogol i ymgysylltu ar gynlluniau ar gyfer y safle yn y dyfodol, cynlluniau y byddwn yn sicrhau eu bod yn parhau i gyd-fynd â Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015.

Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Mae'n debyg y dylwn ddechrau drwy ddatgan fy niddordeb cofrestredig fel aelod o'r Gymdeithas Frenhinol er Gwarchod Adar, oherwydd rwyf wrth fy modd ynghylch y gweilch. Fel ymwelydd rheolaidd â phrosiect gweilch Dyfi, rwyf wedi ei wylio'n tyfu'n fusnes bywyd gwyllt sy'n arwain y byd, gan ddenu nifer enfawr o ymwelwyr a diddordeb rhyngwladol, felly mae cyfleoedd economaidd yma sy'n werth eu harchwilio. Mae'r safle ei hun yn parhau i fod yn ased gwerthfawr, a buaswn yn croesawu diweddariad ar y camau nesaf y bwriadwch eu dilyn, yn enwedig helpu pobl ifanc i adeiladu gyrfaoedd yn lleol. Wrth gwrs, mae gŵyl y Dyn Gwyrdd yn llwyddiant nodedig, yn hysbyseb wych ar gyfer cynnig diwylliannol Cymru, a dylai gael ei hyrwyddo gan bob Aelod o'r Senedd.

Ond ar fater cofrestru buddiannau, ac i fynd ar drywydd pwynt a wneuthum yma y llynedd, nodaf fod arweinydd grŵp y Ceidwadwyr Cymreig bellach wedi cyflwyno 90 o gwestiynau ysgrifenedig ar y mater hwn, llawer mwy nag y mae wedi'u cyflwyno ar faterion fel dur, neu faterion fel gweithgynhyrchu. Roedd rhai o'r cwestiynau hynny'n cynnwys cyfeiriad at fuddiant a gafodd ei ddatgan, ond roedd yna lawer nad oedd yn gwneud hynny. Fe wnaeth ddatgan buddiant hefyd wrth gyflwyno cwestiynau, gan fethu gwneud yr un peth wrth godi'r mater ar lafar dros yr un cyfnod o amser. Felly, rwy'n gobeithio y gall yr Aelod egluro ei fuddiant a pham na lwyddodd i'w ddatgan wrth herio'r Prif Weinidog ar y mater yn y Siambr. A ydych chi'n cytuno, Weinidog, o ystyried budd y cyhoedd a'r ddadl ynghylch Fferm Gilestone, ei bod yn hanfodol sicrhau tryloywder ynghylch yr holl faterion hyn?

Diolch am y cwestiwn. Mae 90 cwestiwn ysgrifenedig yn nifer anhygoel i'w neilltuo i un pwnc. Rwy'n credu ei bod yn bwysig fod yr holl Aelodau'n glir pan fo ganddynt fuddiant, ac os nad ydynt wedi gwneud hynny, eu bod yn datgan hynny ar unwaith. Mae'n fater i'r cadeirydd a'r awdurdodau sy'n gyfrifol am weithdrefnau'r Senedd wrth gwrs, ac nid wyf am ymroi i weithredu fel pe bai'n benderfyniad a wneir gennyf i, ond bydd gan aelodau o'r cyhoedd eu barn eu hunain, rwy'n siŵr, am y mater y mae'r Aelod wedi'i godi.

Rwy'n credu bod tryloywder yn bwysig a thryloywder yw'r hyn y ceisiwn ei wneud mewn perthynas â Fferm Gilestone. Ac rwy'n falch iawn eich bod wedi sôn am ŵyl y Dyn Gwyrdd, ac rwy'n gobeithio y bydd Aelodau ar draws y Siambr yn derbyn y pwynt a wnaeth Joyce Watson. Mae gŵyl y Dyn Gwyrdd yn hysbyseb aruthrol i Gymru. Mae'n frand llwyddiannus iawn. Mae'n gwerthu ei holl docynnau o fewn oriau'n unig. Ac rwy'n dal i fod eisiau gweld busnesau o'r fath yn llwyddo yng nghanolbarth Cymru i ddarparu cyfleoedd economaidd a dyfodol economaidd i bobl ifanc ym Mhowys a'r canolbarth, a byddwn yn parhau i weithio gyda nhw.

Mae'n wych eich bod wedi ein hatgoffa, wrth gwrs, eich bod yn aelod o'r RSPB, a dyma'r tro cyntaf ers dros 200 mlynedd i weilch y pysgod nythu mor bell i'r de yng Nghymru. Pan ddaethom yn ymwybodol o'r mater ar ddiwedd haf 2023, fe wnaethom gymryd camau ar unwaith i geisio comisiynu adroddiad ac mae hynny'n ein harwain at ble rydym nawr. Ond er nad yw arweinydd yr wrthblaid yma, rwy'n siŵr y bydd wedi clywed y pwyntiau a wnaethoch ac y bydd am roi camau ar waith ei hun i ymdrin â'r mater.

Weinidog, hoffwn ddiolch i chi am y datganiad a wnaethoch y diwrnod o’r blaen, ond mae’n gas gennyf ddweud bod rhywfaint o, 'Fe ddywedais wrthych mai fel hyn y byddai hi’, am hyn oll. Mae llawer o bobl yn fy nghymuned yn ddig iawn am y sefyllfa yr ydym ynddi.

Mae’n rhaid cwestiynu diwydrwydd dyladwy sylfaenol Llywodraeth Cymru ynghylch y pryniant hwn. Byddai ymarfer bwrdd gwaith sylfaenol ar Fferm Gilestone wedi dweud popeth yr oeddent angen ei wybod wrth swyddogion Llywodraeth Cymru. Nid wyf yn rhoi'r holl fai arnoch chi, Weinidog, gan eich bod yn cael eich cynghori ar yr hyn sy’n rhaid i chi ei wneud. Ie, chi sy’n gwneud y penderfyniad yn y pen draw, ond byddai archwiliad sylfaenol o’r fferm honno wedi dweud wrthych fod problemau gyda hi o’r dechrau.

Cododd y gymuned bryderon o'r cychwyn am fioamrywiaeth a rhywogaethau ar y safle. Cawsant eu hanwybyddu. Felly, yr hyn yr hoffwn ei wybod gennych, Weinidog, yw: sut rydym yn mynd i fod mewn sefyllfa lle nad yw arian cyhoeddus—£4.25 miliwn o arian cyhoeddus—yn mynd i gael ei wastraffu eto? Rwyf wedi siarad ag asiantau tir lleol sy'n dweud bod y safle’n werth llawer llai bellach na’r hyn a dalodd Llywodraeth Cymru amdano, felly byddai gennyf ddiddordeb yn eich barn ar hynny a beth y credwch yw gwerth y safle bellach.

Fe sonioch chi yn eich datganiad hefyd eich bod yn mynd i ymgysylltu â phartneriaid am ddyfodol y safle. Tybed a allwch egluro i ni heddiw pwy yw’r partneriaid hynny a beth mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud ag ef, gan yr hoffwn wybod, fel Aelod lleol. Ac os gallwch fy nghadw'n rhan lawn o'r broses wrth symud ymlaen, credaf y byddai'n helpu gyda chyfathrebu â'r gymuned leol, byddai'n helpu gyda chyfathrebu â mi, a gallwn ddod o hyd i ddefnydd i'r fferm sy'n wahanol i'r hyn yr oeddech chi am ei defnyddio ar ei gyfer.

A hoffwn rannu'r pwyntiau hyn: mae gŵyl y Dyn Gwyrdd yn gaffaeliad mawr i Gymru; mae’n ased gwych i Gymru ac mae’n dod â llawer o refeniw i’m hetholaeth, ond buaswn yn cynghori Llywodraeth Cymru yn gryf, cyn ichi roi eich llaw yn eich poced eto i geisio sicrhau safle hirdymor ar gyfer ei dyfodol, y dylech wneud rhywfaint o ddiwydrwydd dyladwy sylfaenol, fel y soniais yn gynharach, fel nad ydych yn gwastraffu mwy o arian trethdalwyr.

Mae sawl pwynt i'w gwneud mewn ymateb. Y cyntaf yw nad oes arian cyhoeddus wedi'i wastraffu. Fe wnaethom gaffael ased am ychydig yn llai na'i werth ar y farchnad. Mae gennym denantiaeth fasnachol—tenantiaeth fasnachol busnes fferm ar y safle. Felly, mae'r safle'n cael ei defnyddio. Ac yn wir, rydym yn edrych ar y dyfodol mwy hirdymor ar gyfer gŵyl y Dyn Gwyrdd, sydd, fel y dywedaf, yn ased diwylliannol ac economaidd gwych i ganolbarth Cymru. Mae arnom angen mwy o fusnesau fel gŵyl y Dyn Gwyrdd, nid llai. A chredaf ei bod yn iawn mai cenhadaeth y Llywodraeth hon, a bargen twf canolbarth Cymru yn wir, yw creu mwy o gyfleoedd economaidd drwy gefnogi busnesau fel gŵyl y Dyn Gwyrdd i dyfu.

Rwy’n derbyn y pwynt a godwyd gan yr Aelod am ddicter, ac mae hynny wedi bod yn un o’m pryderon gwirioneddol ynghylch holl gynnydd y mater hwn. Mae llawer o’r dicter hwnnw wedi troi'n gamdriniaeth mewn ffordd eithaf gwarthus, ac mae’r Aelod ei hun wedi sôn am gamdriniaeth mewn gwleidyddiaeth yn y Siambr hon. Mae rhywfaint o’r dicter hwnnw wedi galluogi camdriniaeth gydag ychydig iawn i’w ddal yn ôl, ar wahân i aelodau ar y cyngor cymuned a rhai pobl yn y Siambr hon yn ceisio bod ar yr ochr iawn i ddadl gadarn ond gweddus. Mae wedi achosi i rai pobl gymryd saib o'u bywydau mewn gwasanaeth cyhoeddus. Ac rwy'n credu y dylai'r Aelod ystyried sut mae'n dymuno cyfathrebu â'i etholwyr ei hun a'r ffordd y mae'n aros ar yr ochr iawn i hyn. Rwyf wedi gweld gohebiaeth gan etholwyr yr Aelod yn honni fy mod wedi gwneud datganiadau nad wyf wedi’u gwneud, sydd wedi dod ganddo ef. Ac rwyf wedi cael sgwrs gydag ef y tu allan i'r Siambr hon. Mater iddo ef yw ei ymddygiad, ond dylai ddeall na fyddaf yn anghofio'r ffordd y mae wedi ymddwyn, ac rwy'n gobeithio am well ganddo yn y dyfodol. [Torri ar draws.]

Ac ar addasrwydd y safle, wrth gwrs, nid oedd gweilch y pysgod yno ym mis Awst. Nid oedd unrhyw broblem ynghylch diffyg diwydrwydd dyladwy mewn perthynas â'r safle. Mae gan bobl hawl i anghytuno, fel y gwnânt wrth gwrs, ond nid oedd unrhyw arwydd o weilch y pysgod yno. Fel y dywedaf, dyma’r tro cyntaf ers mwy na 200 mlynedd iddynt nythu mor bell â hyn i’r de—mae hynny ynddo’i hun yn llwyddiant. Ac mewn gwirionedd, mae hynny ynddo'i hun hefyd yn rhan o'r broblem ynghylch ystyried gweilch y pysgod yn ased. [Torri ar draws.] Mae'r gymdeithas cadwraeth gweilch y pysgod eu hunain yn meddwl y gallai'r ffaith bod gweilch y pysgod yn nythu yno gynyddu gwerth y tir—[Torri ar draws.]

Hoffwn glywed yr hyn sydd gan y Gweinidog i’w ddweud ar hyn. Weinidog.

Diolch. Gyda'r potensial ar gyfer ecodwristiaeth a chadwraeth yn fantais bosibl, yn ogystal â'r denantiaeth busnes fferm. Felly, byddwn yn parhau i weithio gyda Chyngor Cymuned Tal-y-bont ar Wysg, gyda Chyngor Sir Powys, sy'n gwbl gefnogol i amcanion gŵyl y Dyn Gwyrdd ac sydd am eu gweld yn parhau ym Mhowys ac yn ehangu ym Mhowys. A byddaf yn trin yr holl Aelodau, gan gynnwys yr Aelod etholaeth, â pharch llawn, ac eto, ar yr un pryd, heb ofni bod yn gadarn lle ceir anghytundeb neu ymddygiad nad wyf yn credu y dylid ei ganiatáu'n ddiwrthwynebiad.

A gaf fi nodi ar y cofnod fy mod innau'n croesawu'r darganfyddiad hanesyddol o weilch y pysgod, sy’n rhywbeth cyffrous ac yn rhywbeth i’w groesawu? Fodd bynnag, nid oes unrhyw amheuaeth fod cwestiynau pwysig yn parhau i gael eu gofyn ynghylch pryniant Fferm Gilestone gan Lywodraeth Cymru. Ac ymhell cyn i unrhyw weilch y pysgod lanio, roedd y fferm hon yn destun dadlau.

Mae dweud bod ganddi hanes cythryblus yn danosodiad. Yn wir, fel y mae James Evans eisoes wedi nodi, byddai unrhyw chwiliad Google syml ar y fferm hon wedi dangos, yn y 15 mlynedd diwethaf cyn iddi gael ei phrynu gan Lywodraeth Cymru, ei bod wedi bod yn destun dadleuon cynllunio, adolygiadau barnwrol, achos yn y llys apêl, ymholiadau cynllunio, gan arwain hyd yn oed at ymddiswyddiadau yn y parc cenedlaethol, a’r perchnogion blaenorol yn cael eu gorfodi i adael y fferm. Gellir dadlau mai ychydig o ffermydd yng Nghymru sydd wedi bod yn destun anghydfodau lleol a chyfreithiol mor ffyrnig a dadleuol. Pe bawn yn prynu fferm yng nghefn gwlad Cymru, o ystyried hanes cymhleth y fferm hon, byddai hynny wedi canu larwm yn fy meddwl i.

Felly, Weinidog, roeddwn am ofyn un cwestiwn i chi, mewn dwy ran. O ystyried natur ddadleuol hanes y fferm hon, pa lefel o ddiwydrwydd dyladwy a gwblhawyd gennych cyn ichi gytuno i wario £4.25 miliwn o arian cyhoeddus? Ac a oedd hyn yn seiliedig ar achos busnes trwyadl?

Felly, cawsom achos busnes amlinellol am y cynigion gan ŵyl y Dyn Gwyrdd. Mae'n unol ag amcanion bargen twf canolbarth Cymru. Edrychais ar y cyfleoedd ar ddiwedd y flwyddyn honno, gyda’r gallu i ddefnyddio cyfalaf ac i weld a allai sicrhau ac ehangu busnes gŵyl y Dyn Gwyrdd ymhellach. Mae Archwilio Cymru wedi bod drwy hyn, ac ni fu unrhyw feirniadaeth o briodoldeb yr ased, nac yn wir o'r ffaith bod gan Lywodraeth Cymru bwerau i gaffael yr eiddo, nac yn wir pan gawsom gyngor annibynnol mwy proffesiynol i arwain y broses brynu, neu'n wir y gwerth a aeth i mewn iddo.

Rwy’n awyddus iawn ein bod yn parhau i gefnogi busnesau, a bydd hynny’n ei gwneud yn ofynnol i’r Llywodraeth ymyrryd yn y farchnad, a bydd yn ei gwneud yn ofynnol i’r Llywodraeth gymryd risg ar wahanol adegau. Fel arall, mae gennym ddyfodol ar gyfer y canolbarth nad wyf yn credu y byddai unrhyw un ohonom yn dymuno'i weld. Mae angen inni ddefnyddio’r asedau sydd gan y canolbarth mewn ffordd sy’n wirioneddol gynaliadwy, ar gyfer ein hamgylchedd ac ar gyfer cymunedau, sydd angen gwaith a chyfle i gael mynediad at waith, a dyna pam y byddwn yn parhau i weithio gyda busnesau fel gŵyl y Dyn Gwyrdd er mwyn sicrhau'r union ddyfodol hwnnw.

Diolch i'r Gweinidog. Fe symudwn ni ymlaen nawr i'r cwestiwn nesaf, sydd i'w ateb gan y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad, ac mae Alun Davies i ofyn y cwestiwn. Alun Davies.

Diolch am eich cwestiwn. A gaf fi ddweud fy mod yn siŵr fod pob un ohonom yn croesawu adfer unrhyw ddatganoli yng Ngogledd Iwerddon, os yw pob plaid yn cytuno? Ond dim ond newydd ddarparu manylion y cytundeb y mae Llywodraeth y DU. Bydd angen inni sicrhau bod y goblygiadau ariannol, gweithredol a chyfansoddiadol i Gymru yn cael eu cydnabod a'u hystyried yn briodol gan Lywodraeth y DU.

Credaf y bydd pob un ohonom, ym mhob rhan o’r Siambr, yn croesawu’r cytundeb yr wythnos hon i adfer Llywodraeth ddatganoledig yng Ngogledd Iwerddon. Rwy’n tybio y bydd llawer ohonom yn derbyn bod pobl Gogledd Iwerddon wedi dioddef digon o ganlyniad i’r DUP yn ymgyrchu yn erbyn canlyniadau Brexit y gwnaethant hwy eu hunain ddadlau drosto.

Nid wyf yn disgwyl bod y Cwnsler Cyffredinol wedi cael cyfle i dreulio'r papur gorchymyn a gyhoeddwyd oddeutu dwy awr yn ôl, ond yn y papur hwnnw, 'Safeguarding the Union’, mae Llywodraeth y DU yn amlinellu’r holl ddarpariaethau gwahanol sydd bellach wedi'u cytuno â'r DUP ar gyfer adfer y Llywodraeth ddatganoledig. Roedd pob un ohonom yn gwybod y byddai Brexit yn tanseilio uniondeb ac undeb y Deyrnas Unedig, ac roeddem yn cydnabod ac yn croesawu cytundeb Windsor, a oedd yn gam pwysig i Lywodraeth y Deyrnas Unedig gydnabod ei bod wedi camarwain pobl Gogledd Iwerddon, ac wedi gweithredu'n anonest tuag at ein swyddogion cyfatebol yn yr UE. Ac mae cytundeb Windsor wedi galluogi Llywodraeth y DU i symud ymlaen o'r argyfwng y buom ynddo dros y blynyddoedd diwethaf.

Ond bydd rhywfaint o ganlyniadau sylweddol i Gymru o ganlyniad i'r cytundeb hwn. Rydym eisoes wedi clywed sibrydion am y trefniadau ariannol sy’n cael eu rhoi ar waith ar gyfer Llywodraeth newydd Gogledd Iwerddon. Gwyddom hefyd fod Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi newid yn unochrog yr egwyddorion ariannu y maent yn gwneud penderfyniadau oddi tanynt i ariannu gwahanol rannau’r Deyrnas Unedig. Cyn y newid hwn, roedd yn hanfodol i Lywodraeth y Deyrnas Unedig gyhoeddi a darparu rhesymeg dryloyw ar gyfer ariannu’r holl weinyddiaethau datganoledig. Maent wedi newid hynny’n ddiweddar er mwyn galluogi eu hunain i wneud taliadau yn ychwanegol at fformiwla Barnett i rannau unigol o’r Deyrnas Unedig. Mae angen inni ddeall beth yw’r fformiwla newydd sy’n seiliedig ar anghenion ar gyfer Gogledd Iwerddon, a sut y bydd yn effeithio ar gyllid parhaus Gogledd Iwerddon, gan fod llawer ohonom yma wedi bod yn dadlau dros fformiwla sy'n seiliedig ar anghenion ar gyfer ariannu gwasanaethau cyhoeddus Cymru hefyd. Ac nid yw'n iawn fod y cyhoedd yng Nghymru yn cael cam unwaith eto gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig nad yw'n malio dim am bobl y wlad hon.

Mae angen inni ddeall hefyd sut y bydd ymwahanu oddi wrth yr UE neu fel arall, mewn nwyddau a darpariaethau’r farchnad sengl, yn cael effaith ar fasnach yn y farchnad Brydeinig, gan y bydd canlyniadau os na cheir unrhyw ymwahanu oddi wrth reolau’r UE ar gyfer Gogledd Iwerddon, os ydym am sicrhau masnach hwylusach rhwng Prydain a Gogledd Iwerddon, ar gyfer rheolau a rheoliadau ym Mhrydain. Mae angen inni ddeall gweithrediad fframweithiau cyffredin o hyn ymlaen hefyd, gan ein bod wedi cytuno ar gyfres o fframweithiau cyffredin gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig a Llywodraeth yr Alban. Bydd angen deall hynny hefyd.

Nid wyf am drethu amynedd y Cadeirydd dros dro ymhellach, felly hoffwn ofyn i Lywodraeth Cymru, wrth ateb y cwestiwn hwn, ymrwymo i wneud datganiad, neu gynnal dadl yn ystod amser y Llywodraeth, pan fo’n briodol, fel y gall pob un ohonom gael trafodaeth wybodus a dadl a dealltwriaeth o ganlyniadau’r cytundeb hwn i Gymru.

Rydych yn llygad eich lle. Ar rywbeth y mae'n amlwg fod ganddo ganlyniadau cyfansoddiadol sylweddol i Gymru, mae'n siomedig iawn na fu unrhyw ymgysylltu â ni ar hynny. Mae’n amlwg fod gennym ddiddordebau penodol iawn yn y materion sy’n cael eu trafod. Gwrandewais ar y ddadl ar hyn ar y radio y bore yma, ac wrth gwrs, y manylion sy'n bwysig, ac nid oedd unrhyw un yn gwybod beth fyddai'r manylion mewn gwirionedd.

Ond yn amlwg, mae materion sylweddol yn codi ynghylch y farchnad fewnol. A gaf i ddweud, gan fod Gweinidog yr Economi yma, nad oes gennyf unrhyw amheuaeth y bydd yn rhoi sylw manwl iawn i hyn? Heb os, fe fydd yn awyddus i edrych ar y goblygiadau sydd gan hyn, goblygiadau hyn i borthladdoedd, goblygiadau hyn i'r economi a’r farchnad fewnol ac yn y blaen.

Ond o ran yr hyn y gallaf ei ddweud ar y sefyllfa gyfansoddiadol, wel, wrth gwrs, mae Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020 yn rhywbeth sy’n tanseilio’r fframweithiau cyffredin a’r trefniadau sydd ar waith. Mae'n amlwg yn bwysig iawn o safbwynt cyfansoddiadol—yn sicr, ar gyfer cysylltiadau rhynglywodraethol—ei bod yn bosibl iawn y bydd cynrychiolwyr etholedig yng Ngogledd Iwerddon yn cymryd rhan unwaith eto yn y strwythur rhynglywodraethol hwnnw. Nodaf hefyd mai un o’r cynigion yw creu cyngor dwyrain-gorllewin y DU, ond gwelaf ei fod yn cael ei ddisgrifio yn nhermau Gogledd Iwerddon a Phrydain. Tybed ble fydd llais Cymru yn hynny, oherwydd yn amlwg, byddai hwnnw’n fater o gryn bwysigrwydd i ni.

Yn amlwg, rwy'n credu y bydd yna faterion ariannol pwysig yn codi. Mae fformiwla Barnett yn rhan o’n strwythur cyfansoddiadol. Rwy'n falch iawn o weld y sôn am sefydlu fformiwla sy'n seiliedig ar anghenion. Ers pryd y buom yn dadlau dros fformiwla sy’n seiliedig ar anghenion i Gymru? Felly, credaf mai'r cyfan y dylwn ei ddweud ar hyn o bryd, ar y pwyntiau penodol a godwyd gennych, yw bod hyn o bwys i Gymru, ei fod o bwys i’r berthynas gyfansoddiadol, y berthynas economaidd. Bydd y manylion yn bwysig iawn, a bydd angen edrych yn ofalus tu hwnt ar yr holl faterion a godwyd gennych, yn gwbl briodol, heddiw.

Credaf ei bod yn bwysig fod y cwestiwn hwn wedi’i gyflwyno heddiw, ond mae'n rhaid imi ddweud fy mod wedi fy siomi gan iaith y Cwnsler Cyffredinol, ac yn wir, yr Aelod dros Flaenau Gwent wrth gyfeirio ato. Mae hwn yn ddiwrnod da; mae’n ddiwrnod da i ddatganoli, yn enwedig i bobl yng Ngogledd Iwerddon, sydd wedi bod yn crefu am adfer y Llywodraeth ddatganoledig, a Stormont yn wir. Credaf fod angen inni ganmol Syr Jeffrey Donaldson am lunio cytundeb, yn groes i ewyllys llawer o bobl yn ei blaid ei hun ac yn y gymuned unoliaethol, a gwneud y penderfyniad dewr a beiddgar hwnnw er mwyn cael y cytundeb hwn. Ac wrth gwrs, dylem dalu teyrnged hefyd i Rishi Sunak am y gwaith y mae ef yn bersonol wedi'i wneud er mwyn cael y cytundeb wedi'i drefnu. Gwyddom fod fframwaith Windsor wedi arwain at naid enfawr ymlaen. Gwyddom fod yr UE yn cefnogi’r cytundeb hwn hefyd.

Rwyf wedi edrych ar y papur gorchymyn. Fel chithau, Weinidog, nid wyf wedi cael amser i’w ystyried yn fanwl, ond mae’n amlwg iawn, yn y trefniadau newydd hyn, y bydd gan Gymru lais. Fe sonioch chi, Gwnsler Cyffredinol, am y cyngor dwyrain-gorllewin. Mae’n nodi y byddai hwnnw'n cynnwys cynrychiolwyr o bob un o rannau cyfansoddol a Llywodraethau’r DU. Mae hynny’n iawn ac yn briodol, ac rwy'n gobeithio y bydd Cymru’n chwarae ei rhan lawn. Yr agwedd bwysig arall ar ei waith fydd Intertrade UK, y corff newydd a fydd yn cael ei sefydlu er mwyn diogelu ein marchnad fewnol yn y DU. Ac mae'n rhaid inni beidio ag anghofio na fu erioed unrhyw gwynion yn y Siambr hon am farchnad sengl yr UE, a gorfod rhoi rheolau penodol ar waith ar gyfer ein nwyddau a’n gwasanaethau er mwyn iddynt allu mynd i mewn i farchnad sengl yr UE. Felly, nid wyf yn gweld pam fod dadl mor enfawr yn erbyn y farchnad fewnol yn mynd rhagddi yma heddiw. Rwy’n sylweddoli y bydd goblygiadau i’n porthladdoedd, rwy’n sylweddoli y bydd goblygiadau i fasnach, a dyna pam ei bod yn bwysig sefydlu cyngor dwyrain-gorllewin lle mae llais gan Gymru, a bod busnesau Cymreig allweddol yn rhan o gorff Intertrade UK.

Mae un peth nad oes sôn amdano yn y papur gorchymyn, a chredaf fod hwn yn ddiffyg ynddo y gobeithiaf y gallai'r Cwnsler Cyffredinol ei godi gyda Llywodraeth y DU. Credaf fod angen cynulliad dwyrain-gorllewin i ddwyn y cyngor dwyrain-gorllewin hwnnw i gyfrif. Yn yr un modd ag y mae gennym y cyfarpar hwn gyda'r Cynulliad Seneddol Prydeinig-Gwyddelig, sy'n gwneud y gwaith o ddwyn y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig i gyfrif, mae arnom angen sefydliad a strwythur tebyg i wneud y gwaith hwnnw hefyd. Felly, a gaf i ofyn i chi, Gwnsler Cyffredinol, beth fyddwch chi'n ei wneud i sicrhau bod hynny'n nodwedd o'r trefniadau gweithio newydd, fel y gallwn roi cefnogaeth wirioneddol i'r gwaith a wnaed i ddod â'r datblygiad newydd hwn at y bwrdd heddiw, sydd, fel y dywedaf, yn newyddion da, yn enwedig i Ogledd Iwerddon, ond hefyd i undeb y Deyrnas Unedig?

Diolch am y sylwadau hynny. Mae'n ddrwg gennyf os oeddwn yn swnio fel pe bawn braidd yn galed arno. Credaf ei bod bob amser yn anodd pan fydd cam pwysig iawn yn digwydd, ac yn amlwg, fod iddo oblygiadau, ac na chafwyd yr ymgysylltu hwnnw, ac ymgysylltu a allai fod wedi digwydd, yn amlwg. Ond rydych yn llygad eich lle; mae'n ddiwrnod da iawn.

Rwy’n cofio ymweld â Gogledd Iwerddon ar sawl achlysur yn y 1970au, ac eto, yn fwy diweddar. Mae'r pontio a phwysigrwydd cael y sefydliadau democrataidd hynny yn ôl ar waith yn bwysig. Mae'n bwysig i'r DU gyfan; mae'n bwysig i holl wahanol bobloedd a chenhedloedd y DU. Rydym yn sylwi ar y diffyg gallu i gymryd rhan yn y cysylltiadau rhynglywodraethol sydd gennym, ac yn wir, cwblhad rhai o’r materion sy’n ymwneud â’r fframweithiau cyffredin.

Fe godoch chi'r pwynt, yn gywir ddigon, ynglŷn â llais Cymru, ac wrth gwrs, mae'n rhaid inni fod yn glir ynghylch beth ddylai llais Cymru fod—llais Cymru sy'n amlwg yn gysylltiedig â'r meysydd sydd wedi'u datganoli, felly mae'n rhaid cael strwythur cyfansoddiadol parchus a phriodol i hynny. Ond mae'r rhain oll yn faterion y mae'n amlwg fod angen eu hystyried yn ofalus tu hwnt. Rwyf wedi dechrau edrych ar y papur a gyhoeddwyd ddwy awr yn ôl yn llythrennol. Yn sicr, mae'n cynnwys llawer o amcanion fframwaith, felly, fel y dywedaf, bydd yn ymwneud ag union fanylion hynny.

Edrychaf ymlaen yn fawr, er enghraifft, at bresenoldeb Gogledd Iwerddon yn y Grŵp Rhyngweinidogol nesaf dros Gyfiawnder. Mae gennym gynrychiolwyr cyfreithiol Gogledd Iwerddon yno wrth gwrs, ond nodi ffeithiau a chanlyniadau yw'r unig ffordd y gallant gymryd rhan mewn gwirionedd, gan na allant wneud unrhyw beth o ran y polisïau, y polisïau diwygio, a threfniadau cyffredin ac yn y blaen.

Rydych yn codi pwynt diddorol ynghylch cynulliad dwyrain-gorllewin, ac rwy’n siŵr fod y rheini’n faterion y bydd Gweinidog yr Economi, a Gweinidogion eraill, yn ymchwilio’n fanwl iawn iddynt, ac y byddant yn ystyried yr holl faterion sy'n cael eu codi heddiw.

Rwy’n ddiolchgar i’r Aelod dros Flaenau Gwent am gyflwyno’r cwestiwn amserol hwn heddiw, fel y gwnaethom ninnau; mae’n bwysig inni gael cyfle i drafod hyn. A gaf i ddechrau drwy ddweud fy mod innau hefyd ar ran Plaid Cymru yn croesawu'r newyddion fod Plaid yr Unoliaethwyr Democrataidd wedi cytuno i gytundeb i adfer rhannu grym yng Ngogledd Iwerddon? Hoffwn ddweud, serch hynny, ei bod wedi bod braidd yn anodd dygymod dros y misoedd diwethaf â'r ffaith iddynt wrthod mynediad deuol at farchnadoedd yr UE a’r DU, o ystyried mai dyna’r math o sefyllfa y byddem yn rhoi ein braich dde i fod ynddi yma yng Nghymru.

Serch hynny, edrychaf ymlaen, wrth gwrs, at weld Gweithrediaeth Gogledd Iwerddon newydd yn cael ei phenodi maes o law, a dylwn ychwanegu hefyd fod penodi Prif Weinidog o Sinn Féin yn cynrychioli newid sylweddol yng ngwleidyddiaeth yr ynysoedd hyn. Mae adfer datganoli yng Ngogledd Iwerddon yn achlysur i’w ddathlu, ac rwy'n dymuno'r gorau i’n cyfaill Michelle O’Neill yn ei swydd.

Ond mae telerau’r cytundeb a arweiniodd at adfer yn codi cwestiynau i ni yng Nghymru, a thra bo angen inni graffu ymhellach ar y cytundeb, mae rhai cwestiynau uniongyrchol yr hoffwn eu gofyn i’r Gweinidog y prynhawn yma. A oes gennym unrhyw syniad ar hyn o bryd ynglŷn â beth y gallai telerau’r cytundeb ei olygu'n ymarferol i weithrediad fframwaith Windsor, a beth fydd y goblygiadau ar gyfer rheoliadau masnach allweddol a gwiriadau nwyddau, y mae Llywodraeth Cymru yn gyfrifol amdanynt wrth gwrs?

Mae’r Gweinidog wedi nodi'n glir ei fod yn cytuno â mi, o ystyried yr effaith bosibl ar feysydd lle mae cymhwysedd wedi'i ddatganoli, y dylai Llywodraeth Cymru fod wedi cael mwy o fewnbwn gyda negodi’r cytundeb hwn, gydag ymgysylltu â’r cytundeb. Tybed a oes syniadau ar sut y symudwn ymlaen o hyn er mwyn sicrhau bod gwersi’n cael eu dysgu o hynny.

Ac yn olaf, a yw'r Gweinidog yn cytuno ei bod yn amlwg fod y pecyn ariannol o £3 biliwn sy'n sail i'r cytundeb yn cynnig setliad ariannu mwy ffafriol i Ogledd Iwerddon nag sydd gennym yma yng Nghymru? Pryd y cawn wybod pa gyllid canlyniadol a ddaw i Gymru yn sgil y pecyn hwn, a beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn ymarferol i geisio sicrhau hynny?

Diolch am y pwyntiau hynny. Mae’n debyg mai’r gwir amdani yw y byddwn yn gwybod mwy am y canlyniadau ariannol hynny pan fyddwn yn gwybod mwy am y manylion. Gwn fod rhywfaint o waith eisoes wedi mynd rhagddo. Mae'n amlwg iawn fod rhywfaint o'r swm hwnnw'n ymwneud â dyfarniadau cyflog yn y gorffennol, cyllid canlyniadol a ddarparwyd yn y gorffennol ledled y DU, ond nad oedd modd ei weithredu o fewn Gogledd Iwerddon. Felly, nid yw'n glir ai'r cyfan sy'n digwydd mewn gwirionedd yw bod ôl-groniad yr holl bethau hynny yn cael ei ddarparu gyda'i gilydd er mwyn gwneud iawn am yr ychydig flynyddoedd diwethaf.

Ar Ddeddf y farchnad fewnol wrth gwrs, rydym yn awyddus i wybod sut mae hynny'n gweithio. A dweud y gwir, credaf ein bod am ei gweld yn cael ei dileu, a newid yn ôl i'r fframweithiau cyffredin sydd wedi’u gwthio i'r naill ochr o ganlyniad i’r Ddeddf honno.

O ran beth yw'r goblygiadau i gytundeb Windsor—. Wel, a gaf i ddweud, yn gyntaf, fy mod yn credu eich bod yn llygad eich lle? Yr hyn y mae Gogledd Iwerddon bellach wedi llwyddo i’w negodi yw holl fanteision bod yn yr UE, manteision yr ydym ni wedi’u colli, yn ogystal ag unrhyw fanteision sydd i'w cael mewn perthynas â marchnad fewnol y DU. A dweud y gwir, bron nad ymddengys i mi mai’r hyn sydd wedi digwydd yw bod Brexit wedi’i ddiddymu bron at ddibenion trefniadau Gogledd Iwerddon, ac mae hynny’n amlwg yn newyddion da iawn yn economaidd i Ogledd Iwerddon. Yn amlwg, bydd ystyriaethau y gwn y bydd Gweinidogion eraill yn eu hystyried o ran y materion masnach, trefniadau trawsffiniol, ac yn y blaen, ac rwy’n siŵr y bydd datganiadau gan Weinidog yr Economi, a heb os, gan y Prif Weinidog maes o law ynghylch hyn a’r canlyniadau.

Y tu hwnt i hynny, mae arnaf ofn mai ychydig iawn y gallaf ei ddweud, mae'n debyg. Fel y dywedaf, dogfen fframwaith i raddau helaeth yw'r ddogfen hon, nad ydym ond newydd ei gweld; bydd y manylion yn hollbwysig. Ond mae angen inni ystyried yn ofalus iawn beth yw’r manylion hynny a’u goblygiadau i Gymru. Ond i ailadrodd y man cychwyn efallai, mae hwn yn ddiwrnod da iawn, a dylai pob un ohonom ei groesawu i Ogledd Iwerddon.

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad. 

Fe symudwn ni ymlaen, nawr, at eitem 5, sef datganiadau 90 eiliad. Jayne Bryant.

Mae hi'n Wythnos Lleoliadau Annibynnol, ac mae Casnewydd yn falch o fod yn gartref i sîn gerddoriaeth annibynnol ffyniannus. Mae Le Pub yn enghraifft o lwyddiant gan ei fod yn dangos sut y gall ymagwedd gydweithredol fynd o nerth i nerth, ac mae’n amser cyffrous i leoliad newydd y Corn Exchange, a arweinir gan fenywod. Ac eto, mae gormod o leoliadau cerddoriaeth llawr gwlad ledled y DU wedi cau yn y blynyddoedd diwethaf. Byddai mwy o leoliadau wedi cau heb gymorth a chyllid ystyrlon gan sefydliadau fel yr Ymddiriedolaeth Lleoliadau Cerddoriaeth. Yr wythnos diwethaf, roeddwn yn falch o allu cynnal lansiad adroddiad blynyddol yr Ymddiriedolaeth Lleoliadau Cerddoriaeth, eu digwyddiad cyntaf erioed yma yn y Senedd. Mae’r adroddiad yn nodi bod bron i 1.3 miliwn o bobl wedi mynychu digwyddiadau mewn lleoliadau cerddoriaeth llawr gwlad yng Nghymru y llynedd, gan gyfrannu dros £24 miliwn i economi Cymru. Mae bandiau, lleoliadau, peirianwyr sain, ffotograffwyr a labeli recordiau oll yn dibynnu ar leoliadau llawr gwlad, a bydd ein cymunedau yn ffynnu os ydym yn cydnabod eu gwerth i gymdeithas. Mae’r wythnos hon yn ein hatgoffa nad yw'n rhy hwyr i weithredu er mwyn sicrhau bod ein lleoliadau cerddoriaeth llawr gwlad nid yn unig yn goroesi ond yn ffynnu.

Diolch.

Fe symudwn ni ymlaen nawr at eitem 6, sef cynnig o dan Reol Sefydlog 26.17 mewn perthynas â Bil Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau). Dwi'n galw ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig. Heledd Fychan.

Yn ffurfiol.

Diolch. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, does dim gwrthwynebiad. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Fe symudwn ni ymlaen, felly, at eitem 7, sef cynnig i ddiwygio Rheolau Sefydlog—adolygiad cyfyngedig o weithdrefnau Biliau cydgrynhoi. Dwi unwaith eto yn galw ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol. Heledd Fychan. 

Cynnig yn ffurfiol. 

Y cwestiwn yw: a ddylid diwygio'r Rheolau Sefydlog? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Symudwn ni ymlaen at eitem 8 ar ein hagenda, sef dadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod: Bil i sefydlu goruchwyliaeth strwythuredig o reolwyr y gwasanaeth iechyd gwladol. Dwi'n galw ar Mabon ap Gwynfor i wneud y cynnig.

Dwi'n cynnig yn ffurfiol. Yr NHS ydy un o lwyddiannau mwyaf y ganrif ddiwethaf o ran gwasanaethau cyhoeddus. Mae sicrhau gwasanaethau meddygol am ddim i bawb wedi gwneud ein bywydau ni i gyd yn well ac yn fwy diogel. Wrth reswm, mae'r NHS yn sefydliad anferth ac yn gofyn am weithwyr sydd â phob math o arbenigedd a galluoedd gwahanol. O lanhawyr i feddygon ymgynghorol, a phopeth arall rhwng y ddau, mae yna amrywiaeth eithriadol o bobl yn gweithio yn y gwasanaeth iechyd, ac maent yn cael eu dwyn i gyfrif i'r safonau uchaf, fel y dylen nhw. Fodd bynnag, ni ellir dweud yr un peth am y rheolwyr sy'n gwneud y penderfyniadau sy'n gallu cael effaith fawr ar drefniadau gweithredu'r gwasanaeth hwn sy'n achub bywydau o ddydd i ddydd. 

Ers degawdau, rydyn ni wedi gweld ymroddiad gweithwyr gofal iechyd proffesiynol di-ri—meddygon, nyrsys, therapyddion, a llawer iawn o weithwyr eraill—sy'n ymroi'n llwyr i ddiogeli iechyd y cyhoedd. Ac eto, mae eu hymdrechion yn cael eu llesteirio’n aml gan system sydd ddim yn ddigon atebol ar lefel reoli. Mae'n hen bryd inni sicrhau newid dewr ac angenrheidiol, sef sefydlu corff rheoleiddiol i reolwyr yr NHS, yn debyg i'r Cyngor Meddygol Cyffredinol ar gyfer meddygon neu Gyngor y Gweithlu Addysg ar gyfer athrawon.

Mae gwahanol broffesiynau yn gweithredu o fewn fframwaith cyrff rheoleiddio cadarn. Mae'r Awdurdod Rheoleiddio Cyfreithwyr yn sicrhau ymddygiad moesegol a chymhwysedd ymysg cyfreithwyr, gan ddiogeli ymddiriedaeth y cyhoedd. Mae'r Cyngor Meddygol Cyffredinol yn cynnal y safonau ymarfer meddygol uchaf, gan flaenoriaethu diogelwch cleifion a phroffesiynoldeb. Yn yr un modd, mae Cyngor y Gweithlu Addysg yn hyrwyddo addysg o ansawdd, gan hyrwyddo llesiant myfyrwyr ac athrawon. Mae'r cyrff hyn yn gwella safonau proffesiynol, wedi rhoi hyder i'r cyhoedd ac wedi meithrin diwylliant o ymarfer moesegol o fewn eu meysydd perthnasol. Felly, gallwn weld bod yna ddolen hanfodol yn y gadwyn hon o atebolrwydd heb ei reoleiddio o gwbl, sef y rheolwyr sy'n goruchwylio'r gweithwyr proffesiynol hyn ac yn llywio diwylliant ein sefydliadau gofal iechyd.

Ystyriwch achos bwrdd Betsi Cadwaladr, sydd wedi bod yn destun mesurau arbennig ddwywaith oherwydd methiannau systemig, neu’r digwyddiadau trasig yng Nghwm Taf, lle na roddwyd sylw i rybuddion am ofal mamolaeth annigonol, gan arwain at farwolaethau y gellid bod wedi’u hosgoi. Nid yw’r rhain yn ddigwyddiadau neilltuol, maent yn ein hatgoffa fod ein system bresennol, heb oruchwyliaeth briodol ar drefniadau rheoli, yn caniatáu i ddiwylliant o dawelwch ac anghosbedigaeth gronni, gan beryglu diogelwch a llesiant cleifion yn y pen draw.

Pam y dylai athrawon, cyfreithwyr a meddygon orfod cydymffurfio â chodau moesegol a phrosesau disgyblu trwyadl, tra bo'r rheini sydd wrth y llyw yn ein system gofal iechyd yn gweithredu mewn gwagle rheoleiddiol? Mae'r ateb yn glir: mae'n annerbyniol. Mae arnom angen system sy’n ennyn hyder cleifion a’r cyhoedd, gan wybod y bydd eu pryderon yn cael eu clywed ac yr eir i'r afael â hwy. Mae arnom angen system sy’n sicrhau atebolrwydd ac sy’n amddiffyn y chwythwyr chwiban sy’n tynnu sylw at gamweddau, gan atal trasiedïau yn y dyfodol.

Dyna pam fy mod yn cynnig sefydlu corff rheoleiddio penodedig tebyg i'r Cyngor Meddygol Cyffredinol neu Gyngor y Gweithlu Addysg ar gyfer rheolwyr y GIG. Ni fyddai’r corff hwn yn fraich gosbol, ond byddai'n amddiffyniad hanfodol i gleifion, staff a’r GIG ei hun. Dychmygwch fframwaith sy'n nodi safonau moesegol clir a chod ymddygiad cadarn ar gyfer holl reolwyr y GIG; sy'n sefydlu system annibynnol, dryloyw ar gyfer ymdrin â chwynion ac ymchwiliadau; sy'n grymuso bwrdd a chanddo gryfder ac annibyniaeth i ddwyn rheolwyr i gyfrif am fethiannau; sy'n darparu prosesau disgyblu teg a chyfiawn er mwyn sicrhau sancsiynau priodol am gamymddwyn; ac sy'n hyrwyddo diwylliant o ddysgu a gwella, gan feithrin datblygiad proffesiynol parhaus.

Nid ymosodiad ar reolwyr unigol mo hwn, ond galwad am GIG cryfach a mwy gwydn. Drwy ddod â rheolwyr o dan yr un safonau trwyadl â gweithwyr gofal iechyd proffesiynol eraill, rydym yn dyrchafu'r system gyfan, yn diogelu cleifion rhag niwed, yn grymuso staff i leisio pryderon ac yn adeiladu diwylliant o hyder a pharch.

Mae arnom angen corff annibynnol ymroddedig sydd â'r dannedd i ddwyn rheolwyr i gyfrif a'r sensitifrwydd i feithrin diwylliant o welliant. Nid yw hyn yn ymwneud â chreu beichiau gweinyddol neu fygu arloesedd, mae'n ymwneud â sicrhau bod pob penderfyniad, pob cam gweithredu yn blaenoriaethu diogelwch a lles cleifion. Mae'n ymwneud ag adeiladu GIG lle mae staff wedi'u grymuso i godi eu llais, lle eir i'r afael â phryderon yn gyflym ac yn effeithiol, a lle mae methiannau'n arwain at atebolrwydd a dysgu. Mae'n ymwneud â chreu gwaddol o atebolrwydd go iawn yn y GIG. Gwaddol sy'n deilwng o'r hyder sydd gennym ynddo. Gwaddol lle mae pob bywyd, pob stori, pob pryder yn cael ei glywed a chamau'n cael eu cymryd i'w unioni. Gwaddol lle mai'r hyn sy'n hollbwysig yw iechyd a lles ein dinasyddion, nid biwrocratiaeth neu fudd personol.

A allwch chi ddychmygu llawfeddyg yn rhoi llawdriniaeth heb oruchwyliaeth? Nyrs yn dosbarthu meddyginiaeth heb ei gwirio neu therapydd yn cynnig triniaeth heb unrhyw graffu? Mae'r senarios hyn y tu hwnt i amgyffred. Ym maes gofal iechyd, mae rheoleiddio proffesiynol trwyadl yn diogelu cleifion a gweithwyr proffesiynol, ac eto, mae dolen hanfodol ar goll o hyd—rheolwyr y GIG. Mae'r unigolion sy'n arwain yr union weithwyr proffesiynol hyn ac sy'n llywio diwylliant ysbytai a chlinigau yn gweithredu mewn gwagle rheoleiddiol i raddau helaeth.

Mae'r anghysondeb hwn yn amlwg ac yn broblemus. Mae meddygon, nyrsys a gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd yn cael eu dwyn i gyfrif, a hynny’n gwbl briodol, yn ôl y safonau uchaf, gan sicrhau y cedwir at godau moesegol a chymwyseddau. Mae hyn yn diogelu cleifion, yn meithrin datblygiad proffesiynol, ac yn adeiladu hyder y cyhoedd. Ond nid oes gan reolwyr y GIG, sydd â dylanwad enfawr dros ddyrannu adnoddau, penderfyniadau staffio a darparu gwasanaethau, fframwaith rheoleiddio tebyg. Nawr yw’r amser i gael trefn reoleiddio deilwng a chadarn i reolwyr y GIG. Gadewch inni ddangos heddiw ein bod yn unedig yn ein hymrwymiad i ddiogelwch cleifion, grymuso staff, a GIG gwirioneddol iach i bawb, ac adeiladu system lle mae pob penderfyniad, pob cam gweithredu, yn adlewyrchu gwerthoedd didwylledd, gonestrwydd, uniondeb, ac yn bwysicaf oll, yr hawl sylfaenol i iechyd ac urddas. Diolch.

Hoffwn ddiolch i Mabon ap Gwynfor am gyflwyno'r cynnig deddfwriaethol gan Aelod heddiw. Fel eiriolwr gydol oes ar ran ein hannwyl GIG yng Nghymru, ynghyd â’m cyd-Aelodau o'r Ceidwadwyr Cymreig ar y meinciau hyn, rydym yn credu’n gryf ym mhotensial di-ben-draw'r GIG, ond nid yw'r potensial ond yn ffynnu pan gaiff ei feithrin gan atebolrwydd, rhagoriaeth ac ymrwymiad ar y cyd i wasanaethu’r bobl sy'n dibynnu fwyaf arno. Dyna pam fy mod i a fy ngrŵp yn cefnogi’r cynnig hwn yn llawn, gan fod hyn wedi’i gynnwys ym maniffesto'r Ceidwadwyr Cymreig, felly mae’n hyfryd gweld bod yr Aelod wedi bod yn darllen ein maniffesto ac yn nodi'r darnau gorau ohono ac yn awyddus i sicrhau ei fod yn dwyn ffrwyth.

I sefydlu corff rheoleiddio penodedig ar gyfer rheolwyr y GIG yng Nghymru—nid ymarfer biwrocrataidd mo hwn, mae'n gam trawsnewidiol tuag at ddyfodol mwy disglair, mwy atebol i'n system gofal iechyd yma yng Nghymru. Am lawer gormod o amser, mae pryderon wedi bod ynglŷn â rheolaeth y GIG, mae penderfyniadau wedi'u gwneud y tu ôl i ddrysau caeedig, a rhwystredigaeth pobl heb arwain at ddim heblaw tawelwch. Weithiau, ni chaiff cwestiynau ynghylch cymhwysedd mo'u hateb. Nid yw hon yn system sy’n ennyn hyder, ac nid yw ychwaith yn grymuso’r rheini sydd â'r mwyaf i'w golli: cleifion, staff a’r cymunedau y maent yn eu gwasanaethu. Rydym ni fel Ceidwadwyr Cymreig—a gwn, bellach, fod yr Aelod hefyd—yn credu mewn llwybr gwahanol, un sy’n cael ei lywio gan safonau clir, atebolrwydd teg, a hyder newydd, llwybr a grëwyd drwy sefydlu’r corff rheoleiddio penodedig hwnnw a chanddo rym i ddiffinio a chynnal rhagoriaeth broffesiynol, nid drwy ddisgwyliadau niwlog, ond drwy fframwaith cadarn sy’n amlinellu’r hyn y mae bod yn rheolwr GIG yma yng Nghymru yn ei olygu mewn gwirionedd, rhywun sy’n hyrwyddo gofal cleifion, yn meithrin cydweithio ac yn croesawu tryloywder a didwylledd yn y system. Credwn y bydd hefyd yn darparu llwyfan i atebolrwydd, fel y dywedais yn gynharach, nid drwy hunanasesiadau ac nid drwy ystrydebau, ond drwy gorff teg ac annibynnol wedi’i rymuso i ymchwilio i gwynion a chyhoeddi sancsiynau a sicrhau nad oes lle i berfformiad gwael yn ein GIG yma yng Nghymru.

Gallwn ailadeiladu hyder fricsen wrth fricsen, nid drwy ffydd ddall, ond drwy system sy’n grymuso ein cleifion a’n staff i gymryd rhan, i sicrhau bod eu lleisiau’n cael eu clywed, ac i wybod bod eu pryderon yn bwysig, yn ogystal â phryderon y chwythwyr chwiban sy’n gweithio yn ein GIG ac sydd am hysbysu pobl am arferion rheoli gwael. Byddai corff annibynnol yn caniatáu i hynny ddigwydd ac yn rhoi hyder i chwythwyr chwiban godi’r pryderon hynny.

Mae a wnelo'r cynnig hwn ag adeiladu diwylliant o welliant, tirlun arweinyddol lle caiff pob penderfyniad ei roi ar waith a'i ddal i'r safonau uchaf. Ond mae a wnelo ag arfogi ein rheolwyr â'r fframwaith sydd ei angen arnynt i ragori, gan wybod bod ganddynt y cymorth a'r atebolrwydd i arwain yn hyderus yn ein byrddau iechyd ac yn ein lleoliadau ysbyty. Efallai y bydd rhai'n dadlau: a yw hyn yn tanseilio hyder yn ein rheolwyr yn y GIG? Ni chredaf ei fod yn gwneud hynny o gwbl. Mae'n ei gryfhau. Mae’n dangos ein bod yn gwerthfawrogi eu rôl, ein bod yn credu yn eu potensial, a’n bod yn buddsoddi yn eu llwyddiant. Drwy sefydlu disgwyliadau clir a darparu system deg ar gyfer adborth ac atebolrwydd, rydym yn grymuso rheolwyr i arwain yn hyderus, gan wybod bod ganddynt y cymorth a’r fframwaith o’u cwmpas i wneud y penderfyniadau y mae angen iddynt eu gwneud.

Mae'n rhaid i’r Aelod ddirwyn i ben nawr.

Rwy'n agos iawn. Nid mater gwleidyddol mo hwn—mae'n fater dynol. Mae a wnelo â sicrhau bod pob claf ym mhob cwr o Gymru yn cael y gofal gorau posibl. Mae a wnelo â sefyll dros ein staff ymroddedig sy'n rhoi eu calonnau a'u heneidiau i'r GIG, ac yn gyfnewid am hynny maent yn haeddu system sy'n eu gwerthfawrogi. Gwn y gall y Gweinidog—. Rwy’n agos iawn at y diwedd, Ddirprwy Lywydd—

Mae'n rhaid i chi ddirwyn i ben nawr.

Iawn. Gwn efallai y bydd y Gweinidog yn poeni am gostau, ond rwy’n adnabod fy ngrŵp, ac rwy’n siŵr yr hoffai’r Aelod sy’n gyfrifol am hyn eistedd gyda’r Gweinidog i drafod sut y gallwn ariannu hyn, gan fy mod yn credu o ddifrif y gall hyn wneud gwahaniaeth clir a gwella’r lefelau rheoli yn ein GIG yma yng Nghymru.

Dwi'n galw ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Eluned Morgan.

Diolch yn fawr, Llywydd dros dro.

Rwy'n croesawu'r cyfle i ymateb i’r ddadl hon, a diolch i Mabon ap Gwynfor am gyflwyno’r cynnig. Amcan trosfwaol rheoleiddio proffesiynol yw diogelu'r cyhoedd. Mae’n system statudol, sy’n annibynnol ar y Llywodraeth. Mae'n rhaid i unrhyw fframwaith sy’n cyflwyno trefniadau rheoleiddio statudol newydd ar gyfer gweithwyr y GIG, yn y lle cyntaf ac yn bennaf oll, gefnogi a gwella diogelwch y cyhoedd. Mae'n rhaid iddo ennyn hyder unrhyw un sy'n mynegi pryderon, a'r cyhoedd yn arbennig. Mae sicrhau bod rheoleiddio statudol yn darparu’r dull mwyaf effeithiol a chymesur o ddiogelu’r cyhoedd ymhellach yn ganolog i unrhyw ystyriaeth i reoleiddio proffesiwn newydd. Bydd yr Aelodau’n ymwybodol fod rheoleiddio gweithwyr iechyd proffesiynol yn fater a gedwir yn ôl gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig, ac mae’r system reoleiddio bresennol at ei gilydd yn un ar gyfer y DU gyfan. Mae manteision clir i fframwaith ar gyfer y DU, gan ei fod yn sicrhau safonau addysg a phroffesiynol cyson ac yn galluogi symudedd parhaus y gweithlu iechyd proffesiynol rhwng gwledydd y DU.

Nawr, fe wnaeth y digwyddiadau ofnadwy yn ysbyty Iarlles Caer ac euogfarn Lucy Letby daflu goleuni yn gwbl briodol ar lywodraethiant a systemau diogelwch yn ein sefydliadau GIG, ac rydym yn mynd i ystyried argymhellion a chanfyddiadau’r Arglwyddes Ustus Thirlwall yn ofalus iawn pan fyddant ar gael.

Mae rheoleiddio rheolwyr y GIG yn fater sydd eisoes wedi’i godi a’i ystyried yn ddifrifol iawn gan Lywodraeth Cymru. Canfuwyd gennym y byddai rhwystrau ymarferol sylweddol rhag rheoleiddio rheolwyr y GIG yng Nghymru yn unig, ac y byddai sefydlu system ar gyfer Cymru yn unig yn galw am fecanwaith sylweddol a chreu corff rheoleiddio i Gymru ar gost sylweddol. Daw rheolwyr y GIG o amrywiaeth o gefndiroedd proffesiynol gwahanol, a byddai angen ystyried materion megis cydbwysedd cyfrifoldeb rhwng y cyflogwr ac unrhyw reoleiddiwr yn ofalus. Mae rhai o reolwyr y GIG eisoes yn destun rheoleiddio proffesiynol, drwy gyrff fel y Cyngor Meddygol Cyffredinol a'r Cyngor Nyrsio a Bydwreigiaeth. Felly, byddai angen i unrhyw system newydd ystyried mater rheoleiddio deuol a cheisio osgoi dyblygu ymdrech a phwrpas. Mae’n bosibl na fyddai unigolyn sy'n cael eu hatal neu eu tynnu oddi ar gofrestr corff rheoleiddio rheolwyr penodol i Gymru yn cael eu hatal rhag gweithio yn rhywle arall yn y Deyrnas Unedig. Mae Llywodraeth Cymru o'r farn y byddai'n well bwrw ymlaen ag unrhyw fframwaith rheoleiddio newydd ar gyfer rheolwyr y GIG ar sail y pedair gwlad, yn gyson â'r trefniadau presennol ar gyfer meddygon, nyrsys, proffesiynau perthynol i iechyd a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol eraill.

Mae arweinyddiaeth ragorol a thosturiol, sy’n meithrin y diwylliant cywir yn GIG Cymru, yn hollbwysig i sicrhau’r canlyniadau iechyd gorau i bobl Cymru, ac roedd yn dda iawn cael sgwrs wirioneddol drylwyr am y mater hwn gyda bwrdd Betsi Cadwaladr y bore yma. Mae rheolwyr ac arweinwyr y GIG yn chwarae rhan hanfodol yn creu’r amodau cywir i alluogi eu sefydliadau i ffynnu a darparu’r gwasanaethau mwyaf effeithiol.

Yn y gwasanaeth iechyd yng Nghymru, rŷn ni wedi datblygu dull o ddethol a phenodi uwch-arweinwyr sy'n unol ag arferion da. Mae hyn yn sicrhau bod gyda ni brosesau recriwtio agored a thryloyw, a meini prawf dethol cadarn ar gyfer rolau uwch. Rhaid i ymgeiswyr gwblhau gwiriadau cyn-cyflogi yn llwyddiannus ac mae proses ar gyfer rheoli perfformiad ar ôl penodi. Cyfrifoldeb cyflogwyr yw sicrhau bod mesurau cadarn ar waith o ran y broses benodi. Yn ogystal, mae rheolwyr y gwasanaeth iechyd yng Nghymru yn atebol i god ymddygiad sy'n nodi’r safonau craidd mae disgwyl i holl reolwyr y gwasanaeth eu cyrraedd. Rŷn ni'n dal i ganolbwyntio ar ddatblygu diwylliant o arweinyddiaeth ragorol ar draws y gwasanaeth iechyd, a hefyd, fel rhan o strategaeth y gweithlu ar gyfer iechyd a gofal, rŷn ni'n datblygu diwylliant o arweinyddiaeth dosturiol ac yn cefnogi talent a chynllunio ar gyfer olyniaeth. Fis Hydref diwethaf, fe wnaeth Llywodraeth Cymru gyhoeddi fframwaith 'Codi Llais Heb Ofn' ar gyfer y gwasanaeth iechyd.

Rwy’n siŵr y bydd yr Aelodau’n falch iawn o glywed bod y fframwaith hwnnw ynglŷn â chodi eich llais yn nodi’n glir iawn beth yw'r rôl a’r system ar gyfer chwythwyr chwiban yn y GIG.

Mae hwn yn nodi cyfrifoldebau timau gweithredol ac uwch-arweinwyr, gan fynd ati ymhellach i feithrin diwylliant lle mae codi llais yn cael ei gefnogi mewn amgylchedd diogel. Fe fyddai angen ystyried ac adolygu yn ofalus unrhyw gynigion deddfwriaethol ar gyfer Bil gan y Senedd ar reoleiddio rheolwyr yn y gwasanaeth iechyd. Fe fyddai angen inni fod yn glir, o ran cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd, nad yw hyn yn dod o dan y mater o reoleiddio gweithwyr iechyd proffesiynol, sydd wedi'i gadw yn ôl. Fel sy'n arferol gyda chynnig deddfwriaethol gan Aelod, bydd y Llywodraeth yn ymatal yn y bleidlais ar y cynnig heddiw. Diolch.

Dwi'n galw nawr ar Mabon ap Gwynfor i ymateb i'r ddadl.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd dros dro, a diolch yn fawr iawn i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y drafodaeth yma. Mae'n werth nodi, mae'n siŵr, cyfraniad gwerthfawr Helen Mary Jones, cyn Aelod o'r Senedd yma. Bydd nifer ohonoch chi yn ymwybodol o'r gwaith ddaru hi ei wneud ar y pwnc yma rhai blynyddoedd yn ôl. Dwi hefyd yn ddiolchgar iawn i James Evans am ei gyfraniad ar ran y Ceidwadwyr. 

Rydych yn llygad eich lle ei fod yn rhywbeth y buoch yn ei hyrwyddo, ond mae'n rhywbeth y mae nifer o bobl wedi bod yn ei hyrwyddo. Gwn fod Cymdeithas Feddygol Prydain yn cefnogi’r cynnig hwn hefyd. Mae ganddo gefnogaeth drawsbleidiol, sy’n beth da i’w weld a’i ddeall.

Nawr, cyfeiriodd y Gweinidog at y ffaith bod y trefniadau rheoleiddio proffesiynol ar waith er mwyn diogelu'r cyhoedd; dyna'n union y bwriadwn ei sefydlu yma. Deallaf fod gan y Gweinidog bryderon ynghylch y ffaith ei fod yn fater a gedwir yn ôl gan Lywodraeth y DU, ond efallai y bydd cyfleoedd yng Nghymru, er ei bod yn anodd, i sefydlu corff rheoleiddio. Rwy'n optimist, felly mae gobaith; nid oes unrhyw reswm pam na allwn wneud hyn, felly buaswn yn annog pobl i ystyried hynny, nad yw'n amhosibl, ei fod yn rhywbeth y gallem ei ystyried. Mae problem mewn perthynas â chyllid; nid yw'n mynd i ddigwydd dros nos. Felly, gadewch inni edrych ar egwyddor sefydlu hyn i ddechrau, a dylai'r Aelodau yma ystyried cefnogi hyn mewn egwyddor, o leiaf.

Yn olaf, hoffwn rannu dyfyniad gan Dr Bill Kirkup. Bydd llawer ohonoch yn gwybod am Dr Bill Kirkup. Dywedodd mewn rhaglen nos Lun, ar Panorama:

'Mae diwylliant eang yn y GIG lle mai'r peth iawn i'w wneud os ydych yn cael eich beirniadu yw gweithio gyda'ch gilydd i ddiogelu eich hunain, i reoli eich enw da.'

'Y cam cyntaf er mwyn gwneud hynny, fel arfer, yw gwadu a dargyfeirio bai, ac mae hynny'n cuddio'r problemau.'

Yn anffodus, mae hynny'n wir am lawer gormod o bobl, a chlywsom yn ddiweddar am broblemau ym Mwrdd Iechyd Bae Abertawe gyda'r unedau mamolaeth yno, a theulu Channon yn dweud eu bod yn pryderu bod y gwir wedi'i gelu. Felly, er mwyn osgoi hynny, er mwyn cryfhau a rhoi’r cymorth sydd ei angen arnynt i reolwyr, dyna pam fod angen inni weld corff rheoleiddio'n cael ei sefydlu yma yng Nghymru, fel y gallwn weld gwelliant nid yn unig o ran diwylliant, ond wrth godi safonau a meithrin hyder ymhlith y cleifion. Felly, hoffwn ofyn i bawb ystyried cefnogi’r cynnig hwn heddiw. Diolch yn fawr iawn.

Y cwestiwn yw: a ddylid nodi'r cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, gohiriaf y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio. 

Symudwn ni ymlaen, felly, i eitem 9, sef dadl ar ddeiseb P-06-1359 a deiseb P-06-1362 ynghylch cymorth ar gyfer costau gofal plant. Dwi'n galw ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Jack Sargeant. 

Diolch yn fawr, Llywydd dros dro. Ar ran y Pwyllgor Deisebau, diolch am y cyfle i gyflwyno'r ddadl bwysig hon.

A gaf i ddiolch hefyd i aelodau’r Pwyllgor Busnes am ein galluogi i amserlennu’r ddadl hon yn ystod y cyfnod pan fydd Llywodraeth Cymru yn cwblhau ei chyllideb derfynol? Gwelaf fod y Gweinidog cyllid yma gyda ni heddiw. Lywydd, oherwydd, yn eu hanfod, mae’r deisebau yr ydym yn eu trafod heddiw yn ymwneud â’r dewisiadau a wnawn yma yng Nghymru ar ran pobl Cymru ynglŷn â sut y gwariwn eu harian.

Lywydd, rydym yn trafod dwy ddeiseb heddiw sy'n cyffwrdd â dau fater tebyg iawn. Mae deiseb P-06-1359, 'Dylid cynnig yr un cymorth ariannol ar gyfer gofal plant i rieni sy'n gweithio yng Nghymru â'r hyn sydd ar gael yn Lloegr' yn nodi, ac rwy'n dyfynnu:

'Yn Lloegr, o fis Ebrill 24, bydd pob rhiant sy'n gweithio â phlant 2 oed yn cael 15 awr o ofal plant am ddim. O fis Medi 24, bydd hyn yn cael ei estyn i rieni â phlant 9 mis oed a hŷn. O fis Medi 25, bydd nifer yr oriau o ofal plant am ddim yn cynyddu i 30.'

'Mewn cymhariaeth, yng Nghymru, bydd yn cymryd tan fis Medi 25 i ddarparu 12.5 awr o ofal plant am ddim i bob rhiant â phlant 2 oed. A hynny heb gynllun ar waith i rieni â phlant 9 mis oed a hŷn na chynyddu nifer yr oriau i 15 neu 30.'

'Rydym mewn argyfwng costau byw lle y mae gan Lywodraeth Cymru y gallu i gefnogi rhieni sy'n gweithio ond nid yw’n gwneud hynny.'

Lywydd, cyflwynwyd y ddeiseb hon gan Jade Richards, gyda chyfanswm o 10,820 o lofnodion, ac mae Jade yma yn y Senedd heddiw.

Cyflwynwyd y ddeiseb arall, P-06-1362, 'Dylid darparu cynnig cyfatebol yng Nghymru i’r cynnig gofal plant newydd yn Lloegr, sef 15 awr, ar gyfer plant 2 flwydd oed o fis Ebrill 2024' gan Madelaine Hallam, gyda 407 o lofnodion, ac rwy'n siŵr, Lywydd, y gallwch weld pam ein bod wedi uno’r ddwy ddeiseb ar gyfer eu trafod heddiw. Ond nid y deisebau hyn yw'r unig gyfraniadau i'r ddadl ynghylch gofal plant yng Nghymru. Ym mis Tachwedd 2023, cyhoeddodd Oxfam waith a wnaed ar ran y gynghrair Gwneud Gofal yn Deg. Roedd y gwaith hwnnw’n glir: mae’r system bresennol yn gwneud rhai pethau’n dda, ond nid y system bresennol yw'r ateb. Roeddent yn dweud:

'Er bod camau breision wedi’u cymryd o ran darpariaeth gofal plant ac addysg gynnar yng Nghymru, mae’r her barhaus o sicrhau mynediad syml, teg at ofal plant fforddiadwy o ansawdd uchel yn parhau i fod yn bryder difrifol.'

Maent yn dweud bod costau gofal plant, 

'yn gorfodi rhieni Cymru i dlodi ac yn eu hatal rhag cael mwy o blant.'

A dyna pam ein bod yma heddiw, Lywydd. Dyna pam hefyd y lansiodd y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol ei ymchwiliad dilynol i ofal plant ar ddechrau'r flwyddyn. Yn eu hadroddiad gwreiddiol ddiwedd mis Ionawr 2022, galwodd y pwyllgor am newidiadau i’r ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn darparu ei chynnig gofal plant i rieni sy’n gweithio. Roedd yr adroddiad, 'Gwarchod y dyfodol: y rhwystr gofal plant sy'n wynebu rhieni sy'n gweithio' yn dadansoddi'r system bresennol, fel yr oedd bryd hynny, a daeth i'r casgliad fod rhieni yng Nghymru yn wynebu amrywiaeth o rwystrau rhag cael mynediad at y gofal y mae ganddynt hawl iddo. Rwy'n falch o weld bod y gwaith hwnnw'n cael ei ailystyried i weld pa gynnydd a wnaed a pha rwystrau sy'n parhau i fodoli, a gwelaf Gadeirydd y pwyllgor o'n blaenau heddiw, a gallai roi mwy o fanylion i ni, efallai.

Lywydd, mae hwn yn fater y mae Llywodraeth Cymru wedi cymryd camau gweithredol arno. Mae'n faes a grybwyllir yn benodol yn y cytundeb partneriaeth sy'n nodi blaenoriaethau'r Llywodraeth hon yng Nghymru, ac mae'r ddogfen honno'n nodi:

'Mae gennym uchelgais cyffredin i ddarparu addysg a gofal o ansawdd da i bob plentyn yng Nghymru yn ystod ei blentyndod cynnar. Bydd adnoddau cyfalaf a refeniw sylweddol yn cael eu neilltuo er mwyn gwireddu’r uchelgais hwn yn ystod cyfnod y cytundeb hwn, gan ganolbwyntio ar blant dwy flwydd oed.'

Ond Lywydd, mae llawer o ddryswch ynglŷn â beth sy'n cael ei gynnig yma yng Nghymru a beth sy'n cael ei gynnig yn Lloegr. Mae angen eglurder ar rieni, ac maent yn ei haeddu. Gall unrhyw un sydd wedi dilyn y ddadl ynglŷn â gofal plant yn Lloegr weld bod amheuaeth a ellir cyflawni datganiadau Llywodraeth y DU, ond mae'n glir hefyd, Lywydd, fod nifer sylweddol o bobl yng Nghymru, pobl a lofnododd y ddwy ddeiseb hyn, yn anfodlon ynghylch y cynnig presennol a’r ffordd y caiff ei roi ar waith yma.

Bydd llawer ohonom ar draws y Siambr yn cael sgyrsiau ag etholwyr sydd angen cymorth yn fawr ac sy’n teimlo’n rhwystredig oherwydd arafwch y newid. Bydd hyn yn cynnwys pobl sy'n byw ar y stryd agosaf i gymdogion sy’n cael cymorth drwy Dechrau’n Deg, ond eto, nid ydynt hwy'n cael unrhyw gymorth o gwbl. A gallai fod yn berffaith debygol a phosibl y gallai rhieni nad ydynt yn cael cymorth fod o dan fwy o bwysau ariannol na'r rheini sy'n byw rownd y gornel. A Lywydd, mae'r deisebwyr wedi dweud wrthyf nad ydynt yn erbyn egwyddor Dechrau'n Deg a'r syniad o Dechrau'n Deg, ond maent yn cwestiynu'r ffordd y caiff ei roi ar waith yn ymarferol.

Ac mae angen i'r Gweinidog ymateb i enghreifftiau fel y rhain, ac eraill, sydd wedi'u codi'n uniongyrchol gan y deisebydd. Rwy'n gobeithio bod y ddadl heddiw yn rhoi cyfle i’r Gweinidog ddarparu’r eglurder y mae rhieni'n ei haeddu a’i angen, i weld y cynnydd y mae Llywodraeth Cymru wedi’i wneud ar gyflawni eu haddewid presennol yn y cytundeb partneriaeth a’r camau nesaf ar y daith honno. Rwy'n gobeithio hefyd y bydd y ddadl yn egluro i rieni beth sydd ar gael iddynt a beth nad yw ar gael, pam fod gan Lywodraeth Cymru y blaenoriaethau sydd ganddi, a’r dewisiadau gwariant yn sgil hynny ac os ydynt yn wahanol i Loegr, pam hynny.

Lywydd, os caf, cwestiwn uniongyrchol gan y deisebydd tua hanner awr yn ôl i’r Gweinidog oedd: 'A gaf i ofyn i chi, Weinidog, ynghylch yr arian y mae Llywodraeth Cymru wedi’i gael o gyhoeddiad Llywodraeth y DU ac o’r cynnig y maent wedi’i wneud yn Lloegr, ar beth y mae'r arian hwnnw wedi’i wario’n uniongyrchol?' Dyna oedd y cwestiwn gan y deisebydd yr wyf newydd gyfarfod â hwy i fyny'r grisiau.

Lywydd, edrychaf ymlaen at y ddadl hon. Edrychaf ymlaen at ymateb y Gweinidog. Mae hwn yn fater o gryn bryder i rieni ledled Cymru. Rwy'n gobeithio y gallwn roi rhywfaint o eglurder iddynt yn y ddadl hon heddiw. Diolch.