Y Cyfarfod Llawn
Plenary
10/01/2024Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf y prynhawn yma fydd y cwestiynau i Weinidog yr Economi, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Sioned Williams.
Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. The first item this afternoon will be questions to the Minister for Economy, and the first question is from Sioned Williams.
1. A wnaiff y Gweinidog roi diweddariad ar y posibilrwydd o golli swyddi yn Tata Steel ym Mhort Talbot? OQ60456
1. Will the Minister provide an update regarding the potential job losses at Tata Steel in Port Talbot? OQ60456
Diolch am y cwestiwn.
Thank you for the question.
Tata Steel UK are yet to announce details of proposals for the future at Port Talbot whilst informal consultation with trade unions is still ongoing. I have continued to make the case for increased investment from the UK Government to safeguard the steel sector as a sovereign asset. The First Minister and I continue to engage with the company and with trade unions.
Nid yw Tata Steel UK wedi cyhoeddi manylion cynigion ar gyfer y dyfodol ym Mhort Talbot eto tra bo'r ymgynghoriad anffurfiol gydag undebau llafur yn parhau. Rwyf wedi parhau i ddadlau’r achos dros fwy o fuddsoddiad gan Lywodraeth y DU i ddiogelu’r sector dur fel ased sofran. Mae’r Prif Weinidog a minnau’n parhau i ymgysylltu â’r cwmni a chydag undebau llafur.
Diolch, Weinidog. It's good to hear that, because many people in the region I represent are facing a terrifically hard new year. As the workers employed at Tata Steel, their families, those in the town and its neighbouring communities look ahead, the picture is still one of terrible uncertainty, deep worry and concern. There's still no firm news, as you've indicated, no clear indication of what this next year holds for those skilled workers and their families, and many are finding themselves now forced to look for other employment in order to be assured that they will be able to continue to pay their bills and provide for themselves and their families. And local companies also, in the wider supply chain, are finding it difficult to plan, and those whose trade relies on the works and the workforce are facing, obviously, an equally anxious year. So, could you describe exactly what the Welsh Government is doing to put the case to save those jobs, as you've outlined, and retain that skilled workforce in the Port Talbot area? Also, are you ensuring that all developments are communicated promptly, directly and clearly to those affected, because this is especially important as the workforce and those who work in the supply chains live across a wide area—in Neath Port Talbot, in Bridgend, in Swansea, indeed from Cardiff to Carmarthen?
Diolch, Weinidog. Mae’n dda clywed hynny, gan fod llawer o bobl yn y rhanbarth rwy'n ei gynrychioli yn wynebu blwyddyn newydd ofnadwy o anodd. Wrth i’r gweithwyr a gyflogir yn Tata Steel, eu teuluoedd, y rhai yn y dref a’r cymunedau cyfagos edrych tua'r dyfodol, mae’r darlun yn dal i fod yn un o ansicrwydd ofnadwy, gofid dwys a phryder. Nid oes unrhyw newyddion cadarn o hyd, fel rydych wedi'i nodi, dim arwydd clir o'r hyn sydd gan y flwyddyn nesaf i'w gynnig i'r gweithwyr crefftus hynny a'u teuluoedd, ac mae llawer bellach yn cael eu gorfodi i chwilio am gyflogaeth arall er mwyn cael sicrwydd y byddant yn gallu parhau i dalu eu biliau a darparu ar gyfer eu hunain a'u teuluoedd. Ac mae cwmnïau lleol hefyd, yn y gadwyn gyflenwi ehangach, yn ei chael hi’n anodd cynllunio, ac mae’r rheini y mae eu crefft yn dibynnu ar y gwaith a’r gweithlu yn wynebu blwyddyn yr un mor bryderus, yn amlwg. Felly, a wnewch chi ddisgrifio beth yn union y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ddadlau'r achos dros achub y swyddi hynny, fel rydych wedi'i amlinellu, a chadw'r gweithlu crefftus hwnnw yn ardal Port Talbot? Hefyd, a ydych yn sicrhau bod unrhyw ddatblygiadau'n cael eu cyfleu'n brydlon, yn uniongyrchol ac yn glir i'r rhai yr effeithir arnynt, gan fod hyn yn arbennig o bwysig oherwydd bod y gweithlu a'r rhai sy'n gweithio yn y cadwyni cyflenwi yn byw ar draws ardal eang—yng Nghastell-nedd Port Talbot, ym Mhen-y-bont ar Ogwr, yn Abertawe, yn wir, o Gaerdydd i Gaerfyrddin?
I understand very well the uncertainty both for the directly employed workforce and, indeed, for those people who have jobs and businesses that are indirectly reliant on current activities in Port Talbot—not just in Port Talbot, but much further afield as well, which is why I visited Llanwern and Trostre as well. So, I understand that this is a significant employer with a significant footprint. It's part of the reason why we've been so directly engaged not just with the company and trade unions but also in making the case to the UK Government, in writing, certainly, and with Ministers that we have met, about why Tata should be seen as a sovereign asset. For the future of steel making, for the economy we wish to create as well as the one we have today, we'll need to be able to produce our own steel and the types of steel as well. My concern is, in doing that—and we have been very clear and consistent in each of our conversations about what we want to see happen—if we can't move the UK Government, and the current UK Government are only prepared to invest in the future in the way they are, that potentially, I think, sets a horizon for what the company can do. If there is an alternative UK Government that is prepared to invest more, then actually that sets a different horizon. And the time frame in which choices need to be made is all part of this.
Now, I think most people engaged in and around the sector understand that very well. What I can't and won't do is give a running commentary on each of the conversations, as I think that will add to the uncertainty, because whilst the direct negotiations are taking place, they're in the informal stage, not the formal stage, and I think that's important, too. I don't want to give the impression that there is guaranteed to be a large number of job losses. It's entirely plausible that will not happen if another agreement is reached. So, I recognise the uncertainty, but I think that is better than setting out a path where there are guaranteed job losses that are not certain. In the meantime, we will carry on doing the work, indeed, with the UK Government, trade unions and the company itself until we have a further announcement. As soon as there is a more definitive announcement, you can be sure that I'll return to the Chamber to update Members.
Rwy’n deall yn iawn yr ansicrwydd i'r gweithlu a gyflogir yn uniongyrchol ac yn wir i'r bobl sydd â swyddi a busnesau sy’n dibynnu’n anuniongyrchol ar y gweithgarwch presennol ym Mhort Talbot—nid yn unig ym Mhort Talbot, ond yn llawer pellach hefyd, sef y rheswm pam yr ymwelais â Llan-wern a Throstre hefyd. Felly, deallaf fod hwn yn gyflogwr pwysig a chanddo ôl troed sylweddol. Mae'n rhan o'r rheswm pam ein bod wedi ymgysylltu mor uniongyrchol nid yn unig â'r cwmni a'r undebau llafur, ond hefyd wrth ddadlau'r achos i Lywodraeth y DU, yn ysgrifenedig, yn sicr, a chyda Gweinidogion rydym wedi cyfarfod â nhw, ynghylch pam y dylid ystyried Tata yn ased sofran. Ar gyfer dyfodol cynhyrchu dur, ar gyfer yr economi yr ydym am ei chreu yn ogystal â’r un sydd gennym heddiw, bydd angen inni allu cynhyrchu ein dur ein hunain a’r mathau o ddur hefyd. Fy mhryder, wrth wneud hynny—ac rydym wedi nodi'n glir ac yn gyson iawn ym mhob un o’n sgyrsiau yr hyn yr ydym am ei weld yn digwydd—os na allwn newid safbwynt Llywodraeth y DU, ac nad yw Llywodraeth bresennol y DU ond yn barod i fuddsoddi yn y dyfodol yn y ffordd a wnânt ar hyn o bryd, yw bod hynny, o bosibl, yn fy marn i, yn gosod terfyn ar yr hyn y gall y cwmni ei wneud. Pe bai Llywodraeth y DU wahanol yn barod i fuddsoddi mwy, yna mewn gwirionedd, mae hynny’n sicrhau dyfodol gwahanol. Ac mae'r amserlen ar gyfer gwneud dewisiadau yn rhan fawr o hyn.
Nawr, credaf fod y rhan fwyaf o bobl sy'n ymwneud â'r sector ac o'i gwmpas yn deall hynny'n dda iawn. Yr hyn na allaf ac na fyddaf yn ei wneud yw rhoi sylwebaeth barhaus ar bob un o'r sgyrsiau, gan y credaf y bydd hynny'n ychwanegu at yr ansicrwydd, oherwydd tra bo'r trafodaethau uniongyrchol yn mynd rhagddynt, maent yn y cyfnod anffurfiol, nid y cyfnod ffurfiol, a chredaf fod hynny'n bwysig hefyd. Nid wyf am roi'r argraff fod nifer fawr o swyddi'n sicr o gael eu colli. Mae'n gwbl bosibl na fydd hynny'n digwydd pe gellir dod i gytundeb arall. Felly, rwy’n cydnabod yr ansicrwydd, ond credaf fod hynny’n well na gosod llwybr lle bydd swyddi'n bendant yn cael eu colli er nad oes sicrwydd o hynny. Yn y cyfamser, byddwn yn parhau i wneud y gwaith gyda Llywodraeth y DU, undebau llafur a’r cwmni ei hun hyd nes y cawn gyhoeddiad pellach. Cyn gynted ag y bydd cyhoeddiad mwy pendant, gallwch fod yn sicr y byddaf yn dychwelyd i’r Siambr i roi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Aelodau.
Thank you, Sioned, for raising this question. Minister, Christmas and the new year has been a period of great uncertainty and worry for the workforce at Tata Steel in Port Talbot, with potentially up to 3,000 job losses. The UK Government has shown its commitment to producing steel in a cleaner way by providing up to £500 million of funding to help keep the plant open. However, the executive vice-president of Sweden's H2 Green Steel company said in December that Tata's Port Talbot plant may have to give up on making new steel and should focus on recycled steel instead. What discussions have you had, Minister, with Tata on this issue and can you confirm that the Welsh Government remains committed to making Port Talbot greener, protecting as many jobs as possible? Thank you.
Diolch, Sioned, am godi’r cwestiwn hwn. Weinidog, mae’r Nadolig a’r flwyddyn newydd wedi bod yn gyfnod o ansicrwydd mawr a chryn bryder i weithlu Tata Steel ym Mhort Talbot, gyda’r posibilrwydd y gallai hyd at 3,000 o swyddi gael eu colli. Mae Llywodraeth y DU wedi dangos ei hymrwymiad i gynhyrchu dur mewn ffordd lanach drwy ddarparu hyd at £500 miliwn o gyllid i helpu i gadw’r safle ar agor. Fodd bynnag, dywedodd is-lywydd gweithredol cwmni H2 Green Steel o Sweden ym mis Rhagfyr y gallai fod yn rhaid i ffatri Tata ym Mhort Talbot roi’r gorau i gynhyrchu dur newydd ac y dylai ganolbwyntio ar ddur wedi’i ailgylchu yn lle hynny. Pa drafodaethau a gawsoch chi, Weinidog, gyda Tata ar y mater hwn, ac a allwch gadarnhau bod Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn ymrwymedig i wneud Port Talbot yn wyrddach, gan ddiogelu cymaint o swyddi â phosibl? Diolch.
I think the difficulty with what the Member has said is that his last point about protecting as many jobs as possible doesn’t match up with the start about giving the biggest possible job loss figures. And I’ve made that point clear to UK Ministers, including the Secretary of State for Wales, and I don’t think it’s helpful to keep on socialising the biggest and worst possible outcome. I actually think that the negotiations that are taking place need to have the space to take place on the scale of the transition, because the transition to greener steel making is envisaged by all sides in this.
Since I became the economy Minister, and we can remember back to when Kwasi Kwarteng wasn’t a short-lived Chancellor but was the business, energy and industrial strategy Secretary of State, there were conversations then, which had been taking place for some time before, about how a transition to a greener form of steel making should take place. What I don’t accept is that that should take place on the basis that Welsh workers’ jobs are off-shored to other parts of the world where steel making won’t be greener than the process we have now, and actually the potential increase in emissions not just from a different steel-making process that isn’t in itself greener, but then in the emissions cost of transferring that steel to be rolled in the UK. And that, again, is why I think it should be seen as a sovereign asset, because it is essential for the future of the UK that we can produce steel, but different grades of it. Recycled steel will be part of that. I have an electric-arc-furnace-producing steel company in my constituency. You can see it when you walk outside the Senedd—you can see where CELSA is in my constituency. It’s part of the answer, but also it’s about those different types of steel making and how you go on a journey to decarbonising that delivers a genuinely just transition.
Credaf mai’r hyn sy'n anodd gyda’r hyn y mae’r Aelod wedi’i ddweud yw nad yw ei bwynt olaf ynglŷn â diogelu cymaint o swyddi â phosibl yn cyd-fynd â’r dechrau ynglŷn â rhoi’r ffigurau mwyaf posibl o ran colli swyddi. Ac rwyf wedi gwneud y pwynt hwnnw’n glir i Weinidogion y DU, gan gynnwys Ysgrifennydd Gwladol Cymru, ac ni chredaf ei bod o gymorth i barhau i gymdeithasoli'r canlyniad mwyaf a gwaethaf posibl. Credaf fod angen i’r trafodaethau sy’n mynd rhagddynt gael lle i fynd rhagddynt ar faint y pontio, gan fod y pontio i gynhyrchu dur mewn ffordd wyrddach yn cael ei ragweld gan bob ochr yn hyn o beth.
Ers imi ddod yn Weinidog yr Economi, a gallwn gofio yn ôl i adeg pan nad oedd Kwasi Kwarteng yn Ganghellor byrhoedlog ond yn Ysgrifennydd Gwladol dros fusnes, ynni a strategaeth ddiwydiannol, cafwyd sgyrsiau bryd hynny, a oedd wedi bod yn mynd rhagddynt ers peth amser eisoes, ynglŷn â sut y dylid pontio i ffordd wyrddach o gynhyrchu dur. Yr hyn nad wyf yn ei dderbyn yw y dylai hynny ddigwydd ar y sail fod swyddi gweithwyr Cymru yn cael eu hallanoli i rannau eraill o'r byd, lle na fydd y broses o gynhyrchu dur yn wyrddach na'r broses sydd gennym nawr, ac mewn gwirionedd, y cynnydd posibl mewn allyriadau nid yn unig o broses wahanol o gynhyrchu dur nad yw ynddi’i hun yn wyrddach, ond wedyn yn y gost o ran allyriadau wrth drosglwyddo’r dur hwnnw i’w rolio yn y DU. A dyna, unwaith eto, pam y credaf y dylid ei ystyried yn ased sofran, am ei bod yn hanfodol ar gyfer dyfodol y DU ein bod yn gallu cynhyrchu dur, ond graddau gwahanol ohono. Bydd dur wedi'i ailgylchu yn rhan o hynny. Mae gennyf gwmni dur sy’n cynhyrchu dur gyda ffwrneisi arc trydan yn fy etholaeth. Gallwch ei weld pan fyddwch yn cerdded y tu allan i’r Senedd—gallwch weld lle mae CELSA yn fy etholaeth. Mae’n rhan o’r ateb, ond hefyd, mae'n ymwneud â’r mathau gwahanol o gynhyrchu dur a sut rydych yn mynd ar daith i ddatgarboneiddio sy’n sicrhau y ceir pontio gwirioneddol deg.
As someone who used to work in iron and steel making, known as the heavy end, for British Steel, I believe we need the production of steel from iron into the finished product. An electric arc furnace depends on cheap and available scrap, plus cheap electricity, both of which we know are not certain. The trade unions have put forward a proposal that will see Tata transition to a decarbonised steel-making industry that also looks to keep more steelworkers employed at Port Talbot and that will open the door for the continuation of virgin steel making, allowing the quality of steel produced to feed other sites and markets across the UK. Will you press Tata to accept this pathway for the future of steel making in Wales and will you call on the UK Government to ensure that steel making in Wales has the greatest combination of steel-making processes?
Fel rhywun a fu'n gweithio ym maes haearn a dur, sef yr hyn a elwir yn ben trwm, ar gyfer Dur Prydain, credaf fod arnom angen gwaith cynhyrchu dur o haearn i'r cynnyrch gorffenedig. Mae ffwrnais arc trydan yn dibynnu ar sgrap rhad sydd ar gael, ynghyd â thrydan rhad, a gwyddom nad yw'r ddau beth hynny'n sicr. Mae’r undebau llafur wedi cyflwyno cynnig lle byddai Tata yn trosglwyddo i ddiwydiant cynhyrchu dur datgarbonedig sydd hefyd yn ceisio cadw mwy o weithwyr dur wedi'u cyflogi ym Mhort Talbot, a bydd hynny'n agor y drws i barhad y diwydiant cynhyrchu dur crai, gan ganiatáu i ansawdd y dur a gynhyrchir fwydo safleoedd a marchnadoedd eraill ledled y DU. A wnewch chi ofyn i Tata dderbyn y llwybr hwn ar gyfer dyfodol cynhyrchu dur yng Nghymru, ac a wnewch chi alw ar Lywodraeth y DU i sicrhau bod gan gynhyrchiant dur yng Nghymru y cyfuniad mwyaf o brosesau cynhyrchu dur?
This has been part of our consistent ask on all sides in this, and it's why I make the point about the co-investment that the UK Government are prepared to make matters for the end product that will happen. It matters about the length of time of any transition. And whilst electric arc steel is part of the future and, I think, we would expect that there are different grades of steel that could be made by electric arc in the future, actually, we also understand that virgin steel, as it's often called in the sector, is also part of what we're going to need. If we want to have steel plate produced in larger numbers to help take advantage of not just the opportunity to decarbonise power, but the economic development and jobs opportunities that exist off our shoreline, then we're going to need more plate steel, and I would much rather that that is produced within the UK, within Wales, and that would then mean that we're not as vulnerable to other parts of the world for the imports we would otherwise need. So, it continues to be part of our case that we would want to see the maximum amount of steel being produced and in more than one process to safeguard not just the jobs that exist here—and, as has already been said, not just in the Neath Port Talbot area—but much further afield, and what that also means for downstream businesses. So, that continues to be our case and we will continue to make that case with all partners: the trade unions, the company and, indeed, the UK Government.
Mae hyn wedi bod yn rhan o'n galwadau cyson ar bob ochr ynghylch hyn, a dyna pam y gwnaf y pwynt fod y cyd-fuddsoddiad y mae Llywodraeth y DU yn barod i'w wneud yn bwysig ar gyfer y cynnyrch terfynol. Mae'n bwysig o ran hyd unrhyw gyfnod pontio. Ac er bod dur arc trydan yn rhan o'r dyfodol, ac yn fy marn i, byddem yn disgwyl y gellir cynhyrchu graddau gwahanol o ddur drwy ddefnyddio arc trydan yn y dyfodol, mewn gwirionedd, rydym hefyd yn deall bod y dur crai hwnnw, fel y'i gelwir yn aml yn y sector, hefyd yn rhan o'r hyn y bydd ei angen arnom. Os ydym am weld mwy o ddur plât yn cael ei gynhyrchu i helpu i fanteisio nid yn unig ar y cyfle i ddatgarboneiddio pŵer ond ar y cyfleoedd am swyddi a datblygu economaidd sy'n bodoli oddi ar ein harfordir, rydym yn mynd i fod angen mwy o ddur plât, a byddai'n llawer gwell gennyf pe bai hwnnw'n cael ei gynhyrchu yn y DU, yng Nghymru, a byddai hynny wedyn yn golygu nad ydym mor ddibynnol ar rannau eraill o'r byd ar gyfer y mewnforion y byddai eu hangen arnom fel arall. Felly, mae'n parhau i fod yn rhan o'n dadl y byddem yn dymuno gweld cymaint â phosibl o ddur yn cael ei gynhyrchu a thrwy fwy nag un broses er mwyn diogelu nid yn unig y swyddi sy'n bodoli yma—ac fel y dywedwyd eisoes, nid yn unig yn ardal Castell-nedd Port Talbot—ond yn llawer pellach, a'r hyn y mae hynny hefyd yn ei olygu i fusnesau ymhellach i lawr y gadwyn gyflenwi. Felly, dyna yw ein dadl o hyd, a byddwn yn parhau i ddadlau'r achos hwnnw gyda'r holl bartneriaid: yr undebau llafur, y cwmni, ac yn wir, Llywodraeth y DU.
2. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi swyddi gwyrdd? OQ60484
2. What is the Welsh Government doing to support green jobs? OQ60484
Thank you for the question. Our economic mission identifies just transition and green prosperity as one of our four national priority areas. This includes realising the enormous net-zero opportunities across Wales from our natural environment to support business growth, good jobs and a just transition.
Diolch am eich cwestiwn. Mae ein cenhadaeth economaidd yn nodi pontio teg a ffyniant gwyrdd fel un o'n pedwar maes blaenoriaeth cenedlaethol. Mae hyn yn cynnwys gwireddu’r cyfleoedd sero net enfawr ledled Cymru drwy ein hamgylchedd naturiol i gefnogi twf busnes, swyddi da, a phontio teg.
Thank you for that answer, Minister. There's a lot to welcome, but do you share my concerns that the UK Government is falling behind in the race for green jobs—for example, its failure to get any bids over the line for offshore wind at the last Government auction? Not only is this a blow to our renewable power strategy, but it's a huge missed opportunity to secure the future of green jobs. Have you had any discussions with UK Ministers on this, and do you share my hope that the next round will deliver new projects?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae llawer i’w groesawu, ond a ydych yn rhannu fy mhryderon fod Llywodraeth y DU ar ei hôl hi yn y ras am swyddi gwyrdd—er enghraifft, ei methiant i sicrhau unrhyw gynigion llwyddiannus ar gyfer ynni gwynt ar y môr yn arwerthiant diwethaf y Llywodraeth? Nid yn unig fod hyn yn ergyd i’n strategaeth ynni adnewyddadwy, ond mae’n gyfle enfawr a gollwyd i sicrhau dyfodol swyddi gwyrdd. A ydych chi wedi cael unrhyw drafodaethau gyda Gweinidogion y DU ynglŷn â hyn, ac a ydych chi'n rhannu fy ngobaith y bydd y rownd nesaf yn arwain at brosiectau newydd?
I think Joyce Watson is entirely right—it was a significant missed opportunity in the last round not to have a better and more significant strike price, the support available for new technologies. That meant that not a single offshore wind project came forward—there were no bids made by the whole sector anywhere in the UK. And it came because the UK Government refused to listen to what they were being told by the industry and, indeed, by this Government. Both I and the climate change Minister made clear that this would not see projects being bid for and delivered. And the risk is the advantage we currently enjoy now can be lost. So, I hope that, in the next phase, we will see projects being able to be taken forward. The UK Government have moved; there is a much more significant strike price available now, the support. If that had been available in the last round, as we said it should do, we could see, for example, project Erebus, from the Member's region, already well on the way to deployment. And the Welsh Government made significant moves to make sure that it was consented and available. This is about greener power. It's also about the significant amounts of greener jobs for the future. I want to see those here in Wales. I'm committed to using our powers here in the Welsh Government to do so, and, indeed, I hope that the future UK Labour Government have much greater pace in taking advantage of the opportunities available.
Credaf fod Joyce Watson yn llygad ei lle—roedd yn gyfle pwysig a gollwyd yn y rownd ddiwethaf i beidio â chael pris taro gwell a mwy sylweddol, sef y cymorth sydd ar gael ar gyfer technolegau newydd. Roedd hynny’n golygu na chyflwynwyd yr un prosiect ynni gwynt ar y môr—ni wnaed unrhyw geisiadau gan y sector cyfan yn unrhyw le yn y DU. Ac fe ddaeth am fod Llywodraeth y DU wedi gwrthod gwrando ar yr hyn yr oedd y diwydiant, ac yn wir, y Llywodraeth hon, yn ei ddweud wrthynt. Dywedais i a’r Gweinidog Newid Hinsawdd yn glir na fyddai hyn yn arwain at brosiectau’n cael eu cynnig a’u cyflawni. A'r risg yw y gellir colli'r fantais sydd gennym ar hyn o bryd. Felly yn y cam nesaf, rwy'n gobeithio y byddwn yn gweld prosiectau’n gallu cael eu symud ymlaen. Mae Llywodraeth y DU wedi cymryd camau; mae pris taro llawer mwy sylweddol ar gael bellach, y cymorth. Pe bai hwnnw wedi bod ar gael yn y rownd ddiwethaf, fel y dywedasom y dylai fod, gallem fod yn gweld, er enghraifft, prosiect Erebus, o ranbarth yr Aelod, eisoes ar y ffordd i fod yn weithredol. A chymerodd Llywodraeth Cymru gamau sylweddol i sicrhau ei fod yn cael cydsyniad a'i fod ar gael. Mae'n ymwneud â phŵer gwyrddach. Mae'n ymwneud hefyd â'r nifer sylweddol o swyddi gwyrddach ar gyfer y dyfodol. Rwyf am weld y rheini yma yng Nghymru. Rwyf wedi ymrwymo i ddefnyddio ein pwerau yma yn Llywodraeth Cymru i wneud hynny, ac yn wir, rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Lafur y DU yn y dyfodol yn manteisio'n llawer cyflymach ar y cyfleoedd sydd ar gael.
Minister, you'll be aware of the green energy opportunities that lie in west Wales, not least because I've continuously raised them, but also you seem to be spending an awful lot of time in west Wales of late. But these aren't just opportunities; there is an absolute necessity to get this right, from futureproofing skills to supporting decarbonisation so that industries in Carmarthen West and South Pembrokeshire, and right across the south Wales industrial cluster, are given the very best conditions to not only survive but to thrive too. And I've previously raised the need to look at the geographical area of SWIC not just as an industrial cluster but also as a skills and academic space, given the transferability of skills and the proximity of industries in that region. Now, I wonder what further consideration, Minister, you've given to this, or could it even make its way into your leadership manifesto?
Weinidog, fe fyddwch yn ymwybodol o’r cyfleoedd ynni gwyrdd yng ngorllewin Cymru, yn enwedig gan fy mod wedi eu codi’n barhaus, ond ymddengys hefyd eich bod yn treulio llawer iawn o amser yng ngorllewin Cymru yn ddiweddar. Ond nid cyfleoedd yn unig yw’r rhain; mae'n hollbwysig gwneud hyn yn iawn, o ddiogelu sgiliau at y dyfodol i gefnogi datgarboneiddio fel bod diwydiannau yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro, ac ar draws clwstwr diwydiannol de Cymru, yn cael yr amodau gorau oll nid yn unig i oroesi ond i ffynnu hefyd. Ac rwyf wedi codi yn y gorffennol yr angen i edrych ar ardal ddaearyddol clwstwr diwydiannol de Cymru nid yn unig fel clwstwr diwydiannol ond hefyd fel ardal sgiliau ac academaidd, o ystyried pa mor drosglwyddadwy yw sgiliau ac agosrwydd diwydiannau yn y rhanbarth hwnnw. Nawr, tybed pa ystyriaeth bellach a roddwyd gennych i hyn, Weinidog, neu a allai fod yn rhan o'ch maniffesto arweinyddiaeth hyd yn oed?
Well, skills for the future are part of what we set out in the economic mission that I've already set out. Skills for the future have been part of the conversation I've had with Joyce Watson and other stakeholders in Pembrokeshire, and beyond. The challenge, though, is our resources to be able to accelerate and take up the opportunities that are available. That's why Joyce Watson's initial question and supplementary are so important. It is making sure that UK levers are in the right place to ensure that we do take advantage of the opportunities that, to be fair, Samuel Kurtz has mentioned in the past. To see that potential become realised, we need stability in the UK Government, predictability and investment in our future, and I look forward to that being the case, if not with the current Government, then certainly with the one that I hope will follow.
Wel, mae sgiliau ar gyfer y dyfodol yn rhan o'r hyn a nodwyd gennym yn y genhadaeth economaidd yr wyf eisoes wedi'i nodi. Mae sgiliau ar gyfer y dyfodol wedi bod yn rhan o’r sgwrs a gefais gyda Joyce Watson a rhanddeiliaid eraill yn sir Benfro, a thu hwnt. Yr her, serch hynny, yw ein hadnoddau i allu cyflymu a manteisio ar y cyfleoedd sydd ar gael. Dyna pam fod cwestiwn cychwynnol a chwestiwn atodol Joyce Watson mor bwysig. Mae'n ymwneud â sicrhau bod ysgogiadau’r DU yn y lle iawn i sicrhau ein bod yn manteisio ar y cyfleoedd y mae Samuel Kurtz, a bod yn deg, wedi’u crybwyll yn y gorffennol. Er mwyn i'r potensial hwnnw gael ei wireddu, mae angen sefydlogrwydd yn Llywodraeth y DU, rhagweladwyedd a buddsoddiad yn ein dyfodol, ac edrychaf ymlaen at weld hynny’n digwydd, os nad gyda’r Llywodraeth bresennol, yna'n sicr gyda’r un y gobeithiaf y bydd yn ei dilyn.
Good afternoon, Minister. I'm following through as well on the same sort of issue around FLOW, which I know both Samuel and Joyce are very committed to. And it is about skills. I think I've used this statistic before, but I think it's worth repeating: experts estimate that 10,000 new jobs are needed to manufacture just 1 GW of floating offshore wind. And we could be looking at 4.5 GW going through until 2030, which would be around 20,000 new jobs, which is a real asset for west Wales. But it is about those skills, which you touched on, I realise, in your last response. But there is, as far as I understand it, some capacity and influence that the Welsh Government has, particularly over the net-zero skills action plan. So, it's trying to understand, if I may, from you, Minister, what action needs to be in place for us to accelerate that net-zero skills action plan. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Weinidog. Rwyf innau am ganolbwyntio ar yr un math o fater mewn perthynas ag ynni gwynt arnofiol ar y môr, mater y gwn fod Samuel a Joyce yn ymroddedig iawn iddo. Ac mae'n ymwneud â sgiliau. Credaf fy mod wedi defnyddio'r ystadegyn hwn o'r blaen, ond credaf ei bod yn werth ei ailadrodd: mae arbenigwyr yn amcangyfrif bod angen 10,000 o swyddi newydd i gynhyrchu 1 GW yn unig o ynni gwynt ar y môr. A gallem fod yn edrych ar 4.5 GW hyd at 2030, sef oddeutu 20,000 o swyddi newydd, sy'n ased gwirioneddol i orllewin Cymru. Ond mae'n ymwneud â'r sgiliau hynny, y gwnaethoch eu crybwyll, rwy'n sylweddoli, yn eich ymateb diwethaf. Ond hyd y deallaf, mae gan Lywodraeth Cymru rywfaint o gapasiti a dylanwad, yn enwedig dros y cynllun gweithredu sgiliau sero net. Felly, mae'n ymwneud â cheisio deall gennych, os caf, Weinidog, pa gamau sydd angen eu rhoi ar waith er mwyn inni gyflymu'r cynllun gweithredu sgiliau sero net hwnnw. Diolch yn fawr iawn.
Thank you for the question. In fact, the net-zero skills consultation that follows the plan has recently closed, and it will help us to build an evidence base, and then understand the current position on skills, because there is investment already taking place. There's innovation in understanding what the sectors will need, and as to what we then do to support the development of more specific sector skills acquisition. We already have some of that in place, though. For example, there's a flexible skills programme that I launched last October. It's aimed at employers and provides 50 per cent of the funding to support a range of courses for businesses to help their workforce to adapt. So, it isn't simply about looking at the longer term future; it's actually about investing in the workforce in the here and now to make sure they have the right skills in place.
But you're right to point out that it's a significant economic opportunity. It's why, going back to Joyce Watson's question, it is so important to get the UK level right as well, because all of those jobs don't have to be created here in Wales. And, as an example, I know there's a demonstrator—an offshore wind demonstrator—that's been created in the Netherlands and floated up off the shore of Scotland. Now, that's great news for the port of Rotterdam, not great news for the jobs that could and should be created here in Wales for the future. So, it shows that the risk of inaction is real. Other parts of the world are not just watching, they're acting, and that's what I want the UK Government to do. And the Welsh Government, with the resources we have available, will do all in our power to take advantage of the opportunities that, undoubtedly, do exist.
Diolch am eich cwestiwn. Mewn gwirionedd, mae’r ymgynghoriad sgiliau sero net sy’n dilyn y cynllun wedi dod i ben yn ddiweddar, a bydd yn ein helpu i adeiladu sylfaen dystiolaeth, ac yna deall y sefyllfa bresennol o ran sgiliau, gan fod buddsoddiad eisoes yn cael ei wneud. Ceir arloesedd o ran deall yr hyn y bydd ei angen ar y sectorau, a'r hyn a wnawn wedyn i gefnogi datblygiad caffael sgiliau mwy penodol ar gyfer y sector. Mae rhywfaint o hynny eisoes ar waith gennym, serch hynny. Er enghraifft, lansiais raglen sgiliau hyblyg fis Hydref diwethaf. Mae wedi'i hanelu at gyflogwyr, ac mae'n darparu 50 y cant o'r cyllid i gefnogi ystod o gyrsiau i fusnesau i helpu eu gweithlu i addasu. Felly, nid yw'n ymwneud ag edrych ar y dyfodol mwy hirdymor yn unig; mewn gwirionedd, mae'n ymwneud â buddsoddi yn y gweithlu presennol, a sicrhau bod ganddynt y sgiliau cywir ar waith.
Ond rydych yn iawn i nodi ei fod yn gyfle economaidd sylweddol. Dyna pam, gan ddychwelyd at gwestiwn Joyce Watson, ei bod mor bwysig gwneud pethau'n iawn ar lefel y DU hefyd, gan nad oes yn rhaid creu’r holl swyddi hynny yma yng Nghymru. Ac fel enghraifft, gwn fod arddangoswr—arddangoswr ynni gwynt ar y môr—wedi'i greu yn yr Iseldiroedd ac wedi'i leoli oddi ar arfordir yr Alban. Nawr, mae hynny'n newyddion gwych i borthladd Rotterdam, ond nid yw'n newyddion gwych ar gyfer y swyddi y gellid ac y dylid eu creu yma yng Nghymru ar gyfer y dyfodol. Felly, mae’n dangos bod y risg o beidio â gweithredu'n real. Nid gwylio'n unig y mae rhannau eraill o’r byd, maent yn gweithredu, a dyna rwyf am i Lywodraeth y DU ei wneud. A bydd Llywodraeth Cymru, gyda'r adnoddau sydd ar gael i ni, yn gwneud popeth yn ein gallu i fanteisio ar y cyfleoedd sydd, heb os, yn bodoli.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Paul Davies.
Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Paul Davies.
Diolch, Llywydd. Happy new year, Minister: 2024 promises to be a very interesting year for the Welsh economy, and a very interesting year for you too, perhaps. [Laughter.] Now, according to the Welsh Government's own dashboard figures, Wales's employment rate ranks ninth out of 12 UK countries and regions. So, Minister, what new, measurable outcomes will you be taking this year to increase Wales's employment rate, so that we don't continue to lag in the bottom half of the rankings for the foreseeable future?
Diolch, Lywydd. Blwyddyn newydd dda, Weinidog: mae 2024 yn argoeli i fod yn flwyddyn ddiddorol iawn i economi Cymru, ac yn flwyddyn ddiddorol iawn i chithau hefyd, o bosibl. [Chwerthin.] Nawr, yn ôl ffigurau dangosfwrdd Llywodraeth Cymru, mae cyfradd cyflogaeth Cymru yn y nawfed safle o blith 12 o wledydd a rhanbarthau’r DU. Felly, Weinidog, pa ganlyniadau newydd, mesuradwy y byddwch yn eu sicrhau eleni i gynyddu cyfradd cyflogaeth Cymru, fel nad ydym yn parhau i lusgo ar ôl yn hanner gwaelod y tabl am y dyfodol rhagweladwy?
Actually, it's been one of the success stories of devolution. We've made real progress in the employment rate, and, indeed, the unemployment figures as well. We are in a much better position now compared to the start of devolution. And when it comes, not just to that progress, where at the start, of course, we were always significantly behind the UK rate of unemployment, with much higher unemployment rates here, you now see that we regularly track or are below the UK rate. And that is real progress. And when it then comes to the employment rate, we are still a little behind the UK figures, but, actually, again, we've seen real progress in that. So, devolution has seen progress; it's about the rate of progress we can still make.
And, of course, you'll know this: that we're affected by UK-wide choices. When the economy is slowing down across the UK, it affects us here in Wales too. The reality of, essentially, zero growth in the UK economy affects us here in Wales, as indeed it does other regions outside London and the south-east. I look forward to stability and purpose in the UK Government, and you will find, here, that the stability and purpose of this Government will match and go beyond that to create more jobs and better jobs here in Wales.
A dweud y gwir, mae wedi bod yn un o lwyddiannau datganoli. Rydym wedi gwneud cynnydd gwirioneddol ar y gyfradd gyflogaeth, ac yn wir, y ffigurau diweithdra hefyd. Rydym mewn sefyllfa well o lawer bellach o gymharu â dechrau datganoli. Ac ar y cynnydd hwnnw, lle ar y dechrau, wrth gwrs, roeddem bob amser ymhell ar ôl cyfradd ddiweithdra'r DU, gyda chyfraddau diweithdra llawer uwch yma, rydych yn gweld bellach ein bod cystal neu'n is na chyfradd y DU. Ac mae hwnnw’n gynnydd gwirioneddol. A'r gyfradd gyflogaeth wedyn, rydym yn dal i fod ychydig ar ei hôl hi o gymharu â ffigurau'r DU, ond mewn gwirionedd, unwaith eto, rydym wedi gweld cynnydd gwirioneddol ar hynny. Felly, mae datganoli wedi arwain at gynnydd; mae'n ymwneud â chyfradd y cynnydd y gallwn ei wneud o hyd.
Ac wrth gwrs, fe fyddwch yn gwybod hyn: ein bod yn cael ein heffeithio gan ddewisiadau a wneir ar lefel y DU gyfan. Pan fydd yr economi’n arafu ledled y DU, mae’n effeithio arnom ninnau yma yng Nghymru hefyd. Mae realiti diffyg unrhyw dwf, yn y bôn, yn economi’r DU yn effeithio arnom ninnau yma yng Nghymru, fel yn wir y mae’n effeithio ar ranbarthau eraill y tu allan i Lundain a de-ddwyrain Lloegr. Edrychaf ymlaen at sefydlogrwydd a phwrpas yn Llywodraeth y DU, ac fe fyddwch yn gweld yma y bydd sefydlogrwydd a phwrpas y Llywodraeth hon yn cyfateb ac yn mynd y tu hwnt i hynny i greu mwy o swyddi a swyddi gwell yma yng Nghymru.
Well, we can see that the Minister is already practising his First Minister's questions by blaming someone else for Wales's economic woes.
Wel, gallwn weld bod y Gweinidog eisoes yn ymarfer ateb cwestiynau i'r Prif Weinidog drwy feio rhywun arall am broblemau economaidd Cymru.
Well, if you don't like the truth, Paul.
Wel, os nad ydych chi'n hoffi'r gwir, Paul.
Nothing constructive to turn things around, just political pot shots as usual. Perhaps he's spent too much time campaigning lately rather than focusing on the job he currently has.
Well, Minister, that's not the only data that presents a real challenge for the Welsh economy. The same dashboard shows that Wales is ranked eighth when it comes to median gross weekly earnings for full-time employees, and also ranks eleventh out of 12 when it comes to gross value added per head compared to other parts of the UK, again demonstrating the need for new ideas and new measures.
Of course, we've heard from his colleague the education Minister about his thoughts on the Welsh economy. He's pledged to direct the establishment of a new national economic council to advise the Government on strategic policies to deliver sustainable economic prosperity and solidarity. So, Minister, do you agree with your colleague, and, if you do, why haven't you already established a new economic council to advise the Government on economic matters, like improving Wales's employment rate and supporting businesses?
Dim byd adeiladol i drawsnewid pethau, dim ond gwawdio gwleidyddol fel arfer. Efallai ei fod wedi treulio gormod o amser yn ymgyrchu yn ddiweddar yn hytrach na chanolbwyntio ar y swydd sydd ganddo ar hyn o bryd.
Wel, Weinidog, nid dyna’r unig ddata sy’n peri her wirioneddol i economi Cymru. Mae’r un dangosfwrdd yn dangos bod Cymru yn yr wythfed safle o ran enillion wythnosol gros canolrifol ar gyfer gweithwyr llawn amser, ac mae hefyd yn yr unfed safle ar ddeg allan o 12 o ran gwerth ychwanegol gros y pen o gymharu â rhannau eraill o’r DU, gan ddangos unwaith eto yr angen am syniadau newydd a mesurau newydd.
Wrth gwrs, rydym wedi clywed barn ei gyd-Aelod, y Gweinidog addysg, ar economi Cymru. Mae wedi addo cyfarwyddo'r gwaith o sefydlu cyngor economaidd cenedlaethol newydd i gynghori'r Llywodraeth ar bolisïau strategol i sicrhau undod a ffyniant economaidd cynaliadwy. Felly, Weinidog, a ydych chi'n cytuno â’ch cyd-Aelod, ac os ydych chi, pam nad ydych eisoes wedi sefydlu cyngor economaidd newydd i gynghori’r Llywodraeth ar faterion economaidd, fel gwella cyfradd gyflogaeth Cymru a chefnogi busnesau?
Of course, we do already have a range of advice available to us from external stakeholders that I enjoy good and constructive relationships with. I think the Member needs to return to the truth of some of the matters here. It's always a brave Tory attempt to say that everything is the responsibility of someone who isn't the UK Prime Minister or the UK Chancellor. There have been many changes in those offices, and I do appreciate he'll struggle to keep up, but the truth is that not just 13 years and counting, nearly 14 years of austerity, has had a real impact on the economy.
The reason why we have had the biggest fall in living standards on record comes from the occupants of Downing Street; the reason why we have the highest tax burden on working people comes directly from the occupants of Downing Street. It's fine for Tories to come here and say, 'It's all someone else's fault.' I think people in Wales and beyond know very well who is responsible for the economic future we face, if there is any further increase in the time available for the Tories in Downing Street. I look forward to seeing you swept from power across the UK and an entirely different future available.
Wrth gwrs, mae gennym eisoes amrywiaeth o gyngor ar gael i ni gan randdeiliaid allanol y mae gennyf berthynas dda ac adeiladol â nhw. Credaf fod angen i’r Aelod ddychwelyd at wirionedd rhai o’r materion yma. Mae bob amser yn ymgais ddewr gan y Torïaid i ddweud bod popeth yn gyfrifoldeb i rywun heblaw am Brif Weinidog y DU neu Ganghellor y DU. Bu llawer o newidiadau yn neiliaid y swyddi hynny, ac rwy’n derbyn y bydd yn cael trafferth dal i fyny, ond y gwir amdani yw bod 13 mlynedd, bron i 14 mlynedd o gyni wedi cael effaith wirioneddol ar yr economi.
Mae'r rheswm pam ein bod wedi gweld y gostyngiad mwyaf erioed mewn safonau byw yn deillio o Stryd Downing; mae’r rheswm pam fod gennym y baich treth mwyaf ar bobl sy’n gweithio yn deillio'n uniongyrchol o Stryd Downing. Mae'n hawdd i'r Torïaid ddod yma a dweud, 'Bai rhywun arall yw'r cyfan.' Credaf fod pobl yng Nghymru a thu hwnt yn gwybod yn iawn pwy sy’n gyfrifol am y dyfodol economaidd sy’n ein hwynebu, os oes unrhyw gynnydd pellach yn yr amser sydd ar gael i’r Torïaid yn Stryd Downing. Edrychaf ymlaen at eich gweld yn colli eich grym ledled y DU, a dyfodol cwbl wahanol yn cael ei gynnig.
Well, clearly you don't agree with your colleague the education Minister, but I suppose we'll have to wait and see whether the creation of a new economic council becomes a reality later this year. Now, in the meantime, the Welsh Government has published its draft budget, a budget that sees funding for apprenticeships cut significantly, despite the Minister only recently emphasising the importance of creating employment, self-employment and training opportunities for young people in his renewed economic mission. The same budget sees a reduction in funding for business and trade support and for those working in retail, hospitality and leisure. There is also a reduction in support via the non-domestic rates relief for these sectors.
So, whilst there is pressure on all Government budgets, politics is a language of priorities and your renewed economic mission, all four points of it, prioritises skills and investing for growth, yet almost every area of the economy is facing a cut in the Welsh Government's draft budget, and your department's overall budget is itself receiving a real-terms cut. Therefore, can you tell us how you realistically plan to improve the Welsh economy when your department is facing a real-terms cut? How can the Welsh Government help employers to upskill their workforce and grow their businesses by cutting the budget for apprenticeships? And how can Welsh businesses have any confidence in a Government that launches a renewed economic mission just to self-sabotage it by slashing funding to those areas that directly underpin that mission?
Wel, yn amlwg, nid ydych yn cytuno â'ch cyd-Aelod, y Gweinidog addysg, ond mae'n debyg y bydd yn rhaid inni aros i weld a ddaw'r syniad o greu cyngor economaidd newydd yn realiti yn nes ymlaen eleni. Nawr, yn y cyfamser, mae Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi ei chyllideb ddrafft, cyllideb sy’n torri cyllid ar gyfer prentisiaethau yn sylweddol, er mai dim ond yn ddiweddar y pwysleisiodd y Gweinidog bwysigrwydd creu cyfleoedd cyflogaeth, hunangyflogaeth a hyfforddiant i bobl ifanc yn ei genhadaeth economaidd newydd. Mae’r un gyllideb yn cynnwys gostyngiad yn y cyllid ar gyfer cymorth i fusnesau a masnach ac ar gyfer y rheini sy’n gweithio ym maes manwerthu, lletygarwch a hamdden. Mae gostyngiad hefyd yn y cymorth drwy’r rhyddhad ardrethi annomestig ar gyfer y sectorau hyn.
Felly, er bod pwysau ar bob un o gyllidebau'r Llywodraeth, mae gwleidyddiaeth yn golygu blaenoriaethau, ac mae eich cenhadaeth economaidd newydd, pob un o’i phedwar pwynt, yn blaenoriaethu sgiliau a buddsoddi ar gyfer twf, ac eto, mae pob rhan o’r economi, bron â bod, yn wynebu toriad yng nghyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru, ac mae cyllideb gyffredinol eich adran eich hun yn wynebu toriad mewn termau real. Felly, a allwch ddweud wrthym sut, yn realistig, y bwriadwch wella economi Cymru pan fo’ch adran yn wynebu toriad mewn termau real? Sut y gall Llywodraeth Cymru helpu cyflogwyr i uwchsgilio eu gweithlu a thyfu eu busnesau drwy dorri’r gyllideb ar gyfer prentisiaethau? A sut y gall busnesau Cymru fod ag unrhyw hyder mewn Llywodraeth sy’n lansio cenhadaeth economaidd newydd cyn ei thanseilio drwy dorri cyllid i’r meysydd sy’n sylfaen uniongyrchol i’r genhadaeth honno?
I think people understand full well who the saboteurs are for the Welsh and UK economy, Mr Davies, and it's you and your party. [Interruption.] Yesterday was an extraordinary exercise in denying the truth: speech after speech from the Tories, bemoaning the realities of our budget, demanding spending pledges in every area, more money for health, more money for local government, more money for education and schools, and yet nowhere did they explain where the money would come from. Nowhere did they take responsibility for the fact that our budget has been cut yet again in real terms by the Tories. And when it comes to apprenticeships, in the last year, we invested £147 million in apprenticeships, the highest figure spent in any single year since devolution began.
The difficult choices we face are a direct result of the Conservative Party being in power across the UK. And, of course, this is a party that has celebrated and welcomed the loss of former EU funds and powers from Wales. That was in their manifesto. They welcomed the new approach, and that has actually meant that, in apprenticeships, that money has disappeared. I'm very proud of the fact that I've led on making sure there is a commitment from a future UK Labour Government for powers and money to come back here. I'm very clear that if and when that happens I will ensure there is a new national apprenticeship approach the Tories chose to destroy. That is a solution, that is a commitment from this Government, a commitment made by UK leadership, a decision that the Conservatives will not take and a decision that others in this place cannot take. I'm proud to be on the right side of this argument and in favour of reality.
Credaf fod pobl yn deall yn iawn pwy yw'r tanseilwyr mewn perthynas ag economïau Cymru a'r DU, Mr Davies, sef chi a'ch plaid. [Torri ar draws.] Roedd ddoe yn ymarfer rhyfeddol mewn gwadu’r gwir: araith ar ôl araith gan y Torïaid, yn cwyno am wirioneddau ein cyllideb, yn mynnu addewidion gwariant ym mhob maes, mwy o arian ar gyfer iechyd, mwy o arian ar gyfer llywodraeth leol, mwy o arian ar gyfer addysg ac ysgolion, ac eto, ni wnaethant egluro o ble fyddai'r arian yn dod. Ni wnaethant gymryd unrhyw gyfrifoldeb am y ffaith bod ein cyllideb wedi’i thorri unwaith eto mewn termau real gan y Torïaid. Ac ar brentisiaethau, yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, fe wnaethom fuddsoddi £147 miliwn mewn prentisiaethau, y ffigur uchaf a wariwyd mewn unrhyw flwyddyn ers dechrau datganoli.
Mae’r dewisiadau anodd sy’n ein hwynebu yn ganlyniad uniongyrchol i’r ffaith bod y Blaid Geidwadol mewn grym ledled y DU. Ac wrth gwrs, mae hon yn blaid sydd wedi dathlu a chroesawu colli cronfeydd a phwerau blaenorol yr UE yng Nghymru. Roedd hynny yn eu maniffesto. Fe wnaethant groesawu’r dull newydd, ac mae hynny wedi golygu, ym maes prentisiaethau, fod yr arian hwnnw wedi diflannu. Rwy'n falch iawn o'r ffaith fy mod wedi arwain ar sicrhau y ceir ymrwymiad gan Lywodraeth Lafur y DU yn y dyfodol i anfon pwerau ac arian yn ôl yma. Rwy'n glir iawn, os a phan fydd hynny'n digwydd, y byddaf yn sicrhau y ceir dull prentisiaeth genedlaethol newydd y mae'r Torïaid wedi dewis ei ddinistrio. Mae hynny'n ateb, yn ymrwymiad gan y Llywodraeth hon, ymrwymiad a wnaed gan arweinyddiaeth y DU, penderfyniad na fydd y Ceidwadwyr yn ei wneud a phenderfyniad na all eraill yn y lle hwn ei wneud. Rwy'n falch o fod ar ochr iawn y ddadl hon ac o blaid realiti.
Llefarydd Plaid Cymru, Luke Fletcher.
Plaid Cymru spokesperson, Luke Fletcher.
Diolch, Llywydd. The cost of living easily translated into the cost of doing business, and, in recent months, we've seen that very clearly. A number of businesses from across Wales, particularly in the hospitality sector, have been clear that they are struggling, and, no doubt, the reduction in business rates relief hasn't helped. The Government has made clear why they've made that decision in the draft budget, but what I'd like to understand is whether the Minister believes that now is the right time to reduce business rates relief, and what he would say to those businesses who have done the maths and have come to the conclusion that they cannot continue to trade.
Diolch, Lywydd. Arweiniodd yr argyfwng costau byw yn hawdd at yr argyfwng cost gwneud busnes, ac yn ystod y misoedd diwethaf, rydym wedi gweld hynny’n glir iawn. Mae nifer o fusnesau o bob rhan o Gymru, yn enwedig yn y sector lletygarwch, wedi dweud yn glir eu bod yn ei chael hi'n anodd, a heb os, nid yw’r gostyngiad mewn rhyddhad ardrethi busnes wedi helpu. Mae'r Llywodraeth wedi egluro pam eu bod wedi gwneud y penderfyniad hwnnw yn y gyllideb ddrafft, ond yr hyn yr hoffwn ei ddeall yw a yw'r Gweinidog yn credu mai nawr yw'r amser i leihau rhyddhad ardrethi busnes, a beth a ddywedai wrth y busnesau hynny sydd wedi gwneud y symiau ac wedi dod i'r casgliad na allant barhau i fasnachu.
The reality is, as the Member said, the cost-of-living crisis translates into the cost-of-doing-business crisis. The reality is that the cost of goods and services is much higher than it was even a year ago, even as the rate of inflation has reduced from those record highs. That also means there is less money in the pockets of people who come into those small businesses, and it goes back to the point I made to the Conservative spokesperson, that under the Conservatives' watch, after nearly 14 years in office, we have seen the biggest fall in living standards and the biggest rise in the tax burden for working people.
The challenge we have is in setting a sense of priority, and if health and local government are to be our priorities, that has consequences in every other part of the budget, and small businesses owners, for example, understand that. Not just because they're users of the service, but some of them are also contractors with those services as well. So, I think people see there's an honest choice by this Government to prioritise areas where we can make the biggest possible difference, to make sure we continue to provide support for, in particular, small businesses across the economy, but to do so in a way that has honesty around it. Again, I respect the fact that other people want different choices to be made. When we go through budget scrutiny, it will be interesting to see if there are proposals about where to take money from to provide extra resources in some areas of the Government. There is no way of avoiding the reality of the choices that we have to make.
Y realiti yw, fel y dywedodd yr Aelod, fod yr argyfwng costau byw yn troi'n argyfwng cost gwneud busnes. Y realiti yw bod cost nwyddau a gwasanaethau yn llawer uwch na'r hyn ydoedd hyd yn oed flwyddyn yn ôl, hyd yn oed wrth i gyfradd chwyddiant ostwng o’r lefelau uchaf erioed hynny. Mae hynny hefyd yn golygu bod llai o arian ym mhocedi pobl sy’n dod i mewn i’r busnesau bach hynny, ac mae'n ymwneud â'r pwynt a wneuthum i lefarydd y Ceidwadwyr, ein bod wedi gweld, o dan oruchwyliaeth y Ceidwadwyr, ar ôl bron i 14 mlynedd wrth y llyw, y cwymp mwyaf mewn safonau byw a’r cynnydd mwyaf yn y baich treth ar bobl sy’n gweithio.
Yr her sydd gennym yw creu ymdeimlad o flaenoriaeth, ac os mai iechyd a llywodraeth leol yw ein blaenoriaethau, mae canlyniadau i hynny ym mhob rhan arall o’r gyllideb, ac mae perchnogion busnesau bach, er enghraifft, yn deall hynny. Nid yn unig am eu bod yn defnyddio gwasanaethau, ond mae rhai ohonynt hefyd yn gontractwyr gyda'r gwasanaethau hynny hefyd. Felly, credaf fod pobl yn gweld bod dewis gonest gan y Llywodraeth hon i flaenoriaethu meysydd lle gallwn wneud y gwahaniaeth mwyaf posibl, i sicrhau ein bod yn parhau i ddarparu cymorth, yn enwedig i fusnesau bach ar draws yr economi, ond i wneud hynny mewn ffordd onest. Unwaith eto, rwy’n parchu’r ffaith bod pobl eraill am i ddewisiadau gwahanol gael eu gwneud. Pan awn drwy'r broses o graffu ar y gyllideb, bydd yn ddiddorol gweld a oes cynigion ynglŷn â ble i fynd ag arian ohono i ddarparu adnoddau ychwanegol mewn rhai o feysydd y Llywodraeth. Nid oes unrhyw ffordd o osgoi realiti’r dewisiadau y mae'n rhaid i ni eu gwneud.
The question I asked was whether or not you believed it was the right time to reduce business rates relief, and you set out, quite rightly, why now is not the right time to do so when businesses are facing rising costs through inflation and rising energy prices. I think the very fact that businesses rely so heavily on rates relief shows that business rates need reform.
Previously, the Government has talked about its interest in exploring reform, so where is the Government on that? Now, the Government has previously said that, eventually, there would be a taper off of support. So, you knew that this would happen. You knew it was coming. So, what have you done with the time? Because businesses need a better system.
Y cwestiwn a ofynnais oedd a oeddech chi'n credu mai dyma’r amser i leihau rhyddhad ardrethi busnes ai peidio, ac fe wnaethoch nodi, yn gwbl briodol, pam nad nawr yw’r amser i wneud hynny pan fo busnesau’n wynebu costau cynyddol oherwydd chwyddiant a phrisiau ynni cynyddol. Credaf fod yr union ffaith bod busnesau’n dibynnu cymaint ar ryddhad ardrethi yn dangos bod angen diwygio ardrethi busnes.
Yn flaenorol, mae’r Llywodraeth wedi sôn am ei diddordeb mewn archwilio diwygio, felly ble mae’r Llywodraeth arni ar hynny? Nawr, mae'r Llywodraeth wedi dweud o'r blaen y byddai gostyngiad graddol yn y cymorth yn y pen draw. Felly, roeddech yn gwybod y byddai hyn yn digwydd. Roeddech yn gwybod ei fod yn dod. Felly, beth a wnaethoch gyda'r amser? Oherwydd mae angen system well ar fusnesau.
And that's work that the finance Minister is leading on. We've taken steps, for example, on reducing the multiplier here in Wales. That provides a permanent and long-term benefit, whereas rate relief is for one year only. And he also needs to look at the fact, in terms of comparing ourselves to other parts of the country, that we have lower ratable values on property here in Wales than other parts of the UK. So, actually, that's part of the factor about the base of costs.
I recognise it's a really difficult time for businesses across the economy, because growth has been so sclerotic across the UK. The challenge is: what can we do with the resources we have, and what can we do in resetting what can and will take place across the UK? That will allow the business rate reform that our finance Minister is already looking at to take place in a different context. I am optimistic about the future despite our current difficulties, and I look forward to creating that future in partnership with a very different Government across the UK, with a different set of values that align with where this Government wants to take the economy for the people of Wales.
A dyna waith y mae'r Gweinidog cyllid yn arwain arno. Rydym wedi cymryd camau, er enghraifft, ar leihau’r lluosydd yma yng Nghymru. Mae hynny’n darparu budd parhaol a hirdymor, tra bo rhyddhad ardrethi yn para blwyddyn yn unig. Ac mae angen iddo edrych hefyd ar y ffaith, o ran cymharu ein hunain â rhannau eraill o'r wlad, fod gennym werthoedd ardrethol is ar eiddo yma yng Nghymru na rhannau eraill o'r DU. Felly, mewn gwirionedd, mae hynny'n rhan o'r ffactor ynglŷn â sylfaen costau.
Rwy’n cydnabod ei bod yn gyfnod anodd iawn i fusnesau ar draws yr economi, gan fod twf wedi bod mor farwaidd ledled y DU. Yr her yw: beth y gallwn ei wneud gyda’r adnoddau sydd gennym, a beth y gallwn ei wneud i ailosod yr hyn a all ac a fydd yn digwydd ledled y DU? Bydd hynny’n caniatáu i’r diwygiadau ardrethi busnes y mae ein Gweinidog cyllid eisoes yn eu hystyried fynd rhagddynt mewn cyd-destun gwahanol. Rwy’n obeithiol am y dyfodol er gwaethaf ein hanawsterau presennol, ac edrychaf ymlaen at greu’r dyfodol hwnnw mewn partneriaeth â Llywodraeth wahanol iawn ar draws y DU a chanddi set wahanol o werthoedd sy’n cyd-fynd â lle mae’r Llywodraeth hon yn dymuno mynd â’r economi ar ran pobl Cymru.
3. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o effaith ddisgwyliedig y terfyn cyflymder cyffredinol o 20mya ar economi Cymru? OQ60476
3. What assessment has the Minister made of the expected impact of the blanket 20mph speed limit on the Welsh economy? OQ60476
There is no blanket speed limit in place. Our regulatory impact assessment of the 20 mph default estimates wider economic benefits due to improved road safety of £1.4 billion, environmental and health benefits from more active travel of £0.5 billion, and further unquantified benefits from more vibrant and connected local economies.
Nid oes terfyn cyflymder cyffredinol ar waith. Mae ein hasesiad effaith rheoleiddiol o’r terfyn 20 mya diofyn yn amcangyfrif manteision economaidd ehangach o £1.4 biliwn yn sgil gwell diogelwch ar y ffyrdd, manteision amgylcheddol ac iechyd o £0.5 biliwn yn sgil mwy o deithio llesol, a buddion pellach difesur o ganlyniad i economïau lleol mwy bywiog a chysylltiedig.
Minister, it's been several months now since the introduction of the 20 mph blanket speed limit, a measure forced on the Welsh public. [Interruption.] It caused outrage right across the board. Nearly 0.5 million people were motivated—[Interruption.] Half a million people were motivated to sign the petition to reverse the policy.
You and your leadership election rival have both committed to a review of the policy, which would lead me to believe that you are now finally aware of its unpopularity, even within your own party. It has been widely criticised by pivotal front-line services as it can hamper emergency response times, as well as the potential disastrous £4.5 billion knock-on effect on the Welsh economy. Minister, you have been happy to go along with the policy to date, surely understanding the damage it will cause to the Welsh economy. It's clear from both yours and Jeremy Miles’s leadership proposals that you realise this policy is a non-starter, and people just aren't adhering to it, yet you plough on anyway. Can you explain why you supported it, and continue to do so?
Weinidog, mae sawl mis wedi bod bellach ers cyflwyno’r terfyn cyflymder cyffredinol o 20 mya, mesur a orfodwyd ar y cyhoedd yng Nghymru. [Torri ar draws.] Achosodd ddicter ym mhobman. Cafodd bron i 0.5 miliwn o bobl eu cymell—[Torri ar draws.] Cafodd 0.5 miliwn o bobl eu cymell i lofnodi’r ddeiseb i wrthdroi’r polisi.
Rydych chi a'ch cydymgeisiwr yn yr etholiad arweinyddiaeth eich dau wedi ymrwymo i adolygiad o'r polisi, a fyddai'n fy arwain i gredu eich bod, o'r diwedd, yn ymwybodol o'i amhoblogrwydd, hyd yn oed o fewn eich plaid eich hun. Mae wedi'i feirniadu’n hallt gan wasanaethau rheng flaen hollbwysig, gan y gallai amharu ar amseroedd ymateb i argyfwng, yn ogystal â’r effaith ganlyniadol drychinebus bosibl o £4.5 biliwn ar economi Cymru. Weinidog, rydych wedi bod yn barod i gefnogi'r polisi hyd yn hyn, er bod yn rhaid eich bod yn deall y niwed y bydd yn ei wneud i economi Cymru. Mae'n amlwg o'ch cynigion arweinyddiaeth chi a Jeremy Miles eich bod yn sylweddoli nad yw'r polisi hwn yn dda i ddim, ac nad yw pobl yn cydymffurfio ag ef, ac eto, rydych yn bwrw ymlaen ag ef er gwaethaf hynny. A allwch egluro pam y gwnaethoch ei gefnogi, a pham eich bod yn parhau i'w gefnogi?
Well, I think David Melding would be very unhappy to hear a supposed Conservative say that about a proposal he championed. I also think that if you went to Portsmouth, with its Conservative Member of Parliament who's regularly been in favour of the comprehensive default approach to speed limits there where 20 mph is the norm, I think Penny Mordaunt might find that she's quite happy with that there. And if you look at what we are doing, we've committed to a review because we want to understand the point around implementation and to listen to what the public have to say where there are specific issues in specific parts of the country. The policy isn't going to get junked; it's about how we make sure we listen, learn and move forward.
Wel, credaf y byddai David Melding yn anhapus iawn wrth glywed Ceidwadwr honedig yn dweud hynny am gynnig a gefnogwyd ganddo. Credaf hefyd, pe baech yn mynd i Portsmouth, gyda’u Haelod Seneddol Ceidwadol sydd wedi bod yn gyson o blaid y dull diofyn cynhwysfawr o ymdrin â therfynau cyflymder yno, lle mae 20 mya yn norm, credaf y byddai Penny Mordaunt yn dweud ei bod yn eithaf bodlon ar hynny yno. Ac os edrychwch ar yr hyn rydym yn ei wneud, rydym wedi ymrwymo i adolygiad am ein bod yn awyddus i ddeall y pwynt ynghylch gweithredu a gwrando ar yr hyn sydd gan y cyhoedd i'w ddweud lle mae materion penodol yn codi mewn rhannau penodol o'r wlad. Nid yw'r polisi'n mynd i gael ei ddiddymu; mae'n ymwneud â sut rydym yn sicrhau ein bod yn gwrando, yn dysgu ac yn symud ymlaen.
4. Beth yw strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer helpu a chefnogi sector y celfyddydau a'r sector diwylliant yng Nghymru? OQ60471
4. What is the Welsh Government's strategy for helping and supporting the arts and culture sectors in Wales? OQ60471
Wales's culture sectors are an integral part of society and the nation's well-being. The Welsh Government provides direct funding to support the arts and culture sectors, sets out strategic priorities for our cultural arm's-length bodies and acts as the development agency for the local museums, libraries and archives sectors.
Mae sectorau diwylliant Cymru yn rhan annatod o gymdeithas a llesiant y genedl. Mae Llywodraeth Cymru yn darparu cyllid uniongyrchol i gefnogi sectorau'r celfyddydau a diwylliant, yn nodi blaenoriaethau strategol ar gyfer ein cyrff hyd braich diwylliannol ac yn gweithredu fel asiantaeth ddatblygu ar gyfer y sectorau amgueddfeydd, llyfrgelloedd ac archifau lleol.
Thank you to the Deputy Minister for her answer. In the Welsh Labour Government's recent budget, we've seen a significant cut to your culture portfolio, Minister. It's particularly disappointing coming off the back of warnings from a range of organisations about the impact that those decisions are having. For example, you announced a 10.5 per cent cut for Amgueddfa Cymru in the budget, and that's despite them saying they have a £90 million shortfall in their maintenance works. They mentioned works literally being at risk because of leaking walls and roofs, and buckets being in place to collect the rainwater at a number of their sites. But the Welsh Government only found £4.7 million of the £90 million required to support Amgueddfa Cymru for capital works. So, whilst the Scottish Government are increasing spending on arts and culture, the Welsh Government is cutting it, and prioritising pet projects like 20 mph speed limits and more politicians. For the first time in my life, I'm starting to wonder whether Plaid Cymru were right, because your co-operation agreement partners said that there was no champion for the arts sector around the Welsh Government Cabinet table. The evidence shows they're right, doesn't it?
Diolch i'r Dirprwy Weinidog am ei hateb. Yng nghyllideb ddiweddar Llywodraeth Lafur Cymru, rydym wedi gweld toriad sylweddol i'ch portffolio diwylliant, Weinidog. Mae'n arbennig o siomedig yn dilyn rhybuddion gan ystod o sefydliadau am yr effaith y mae'r penderfyniadau hynny'n ei chael. Er enghraifft, fe wnaethoch chi gyhoeddi toriad o 10.5 y cant i Amgueddfa Cymru yn y gyllideb, a hynny er eu bod yn dweud bod ganddynt ddiffyg o £90 miliwn yn eu gwaith cynnal a chadw. Roeddent yn dweud bod gwaith mewn perygl yn llythrennol oherwydd bod waliau a thoeau'n gollwng, a bod bwcedi yn eu lle i gasglu'r dŵr glaw mewn nifer o'u safleoedd. Ond dim ond £4.7 miliwn o'r £90 miliwn a oedd ei angen i gefnogi Amgueddfa Cymru ar gyfer gwaith cyfalaf y daeth Llywodraeth Cymru o hyd iddo. Felly, er bod Llywodraeth yr Alban yn cynyddu gwariant ar y celfyddydau a diwylliant, mae Llywodraeth Cymru yn ei dorri, ac yn blaenoriaethu hoff brosiectau fel terfynau cyflymder 20 mya a mwy o wleidyddion. Am y tro cyntaf yn fy mywyd, rwy'n dechrau meddwl tybed a oedd Plaid Cymru yn iawn, oherwydd dywedodd eich partneriaid cytundeb cydweithio nad oedd unrhyw un sy'n hyrwyddo'r sector celfyddydau o amgylch bwrdd Cabinet Llywodraeth Cymru. Mae'r dystiolaeth yn dangos eu bod yn gywir, onid yw?
I'd like to say I thank Tom Giffard for that question, but I'm not sure I do, because I really find it very difficult to take lectures from a party that has waged preventable austerity on culture, arts and sport, while trashing the UK's reputation globally. The Welsh Government is now facing, as we've heard over the last few weeks and months, the greatest shortfall in funding since the devolution era. And that's not unique to Wales; we've got local authorities in England, a lot of which are Tory-controlled councils, that have issued section 114 notices, indicating that they may become bankrupt soon. And you will have seen coverage, no doubt, this week, about Tory-controlled Suffolk County Council, which has withdrawn all its culture and sport budgets from there because they have no money to deliver it. This isn't a coincidence; this is a consequence of a decade of austerity and failing growth.
The UK Government has trashed our reputation on a global stage. Do you know that there have been seven culture secretaries since 2018 alone? And let's just look at their notable contributions, shall we, to what they've done. Nadine Dorries and Matt Hancock: when they're not using their profile to launch their reality tv careers, they're publishing works of fiction. They've brought shame to public office and put themselves before the sector. From my point of view, as the Minister for culture, I'm working closely with our colleagues in Plaid Cymru on developing our culture strategy, we're taking that forward, and we're having to do so against a backdrop of an extremely difficult financial position.
And one other thing to add into the mix: in terms of Amgueddfa Cymru and their concern around the protection of their collections, we gave them an additional £5 million capital funding last year to provide some immediate support for that. Our budget this year has increased, in total—the capital budget for Wales this year, for the whole of the Welsh Government—by £6 million. How on earth do you think that we as a Welsh Government are going to be able to do anything to plug a £50 million gap that Amgueddfa Cymru has identified in terms of capital works that they need done? If you can tell us where we can find that kind of money, Tom Giffard, then I'd be happy to sit down with you and with Amgueddfa Cymru and make sure that that is delivered.
Hoffwn ddiolch i Tom Giffard am y cwestiwn hwnnw, ond nid wyf yn siŵr fy mod yn cytuno, oherwydd rwy'n ei chael hi'n anodd iawn derbyn pregeth gan blaid sydd wedi gorfodi cyni ataliadwy ar ddiwylliant, y celfyddydau a chwaraeon, tra bo'n maeddu enw da'r DU yn fyd-eang. Fel y clywsom dros yr wythnosau a'r misoedd diwethaf, mae Llywodraeth Cymru bellach yn wynebu'r diffyg mwyaf mewn cyllid ers dechrau datganoli. Ac nid yw hynny'n unigryw i Gymru; mae gennym awdurdodau lleol yn Lloegr, llawer ohonynt yn gynghorau sy'n cael eu rheoli gan y Torïaid, sydd wedi cyhoeddi hysbysiadau adran 114, i nodi y gallent fynd yn fethdalwr yn fuan. A diau y byddwch wedi gweld y newyddion yr wythnos hon am Gyngor Sir Suffolk, sy'n cael ei reoli gan y Torïaid, yn diddymu eu holl gyllidebau diwylliant a chwaraeon oherwydd nad oes ganddynt unrhyw arian i'w gyflawni. Nid cyd-ddigwyddiad yw hyn; mae'n ganlyniad i ddegawd o gyni a diffyg twf.
Mae Llywodraeth y DU wedi maeddu ein henw da ar lwyfan byd-eang. A ydych chi'n gwybod ein bod wedi cael cymaint â saith ysgrifennydd diwylliant ers 2018 yn unig? A gadewch inni edrych ar eu cyfraniadau nodedig, a'r hyn y maent wedi'i wneud. Nadine Dorries a Matt Hancock: pan nad ydynt yn defnyddio eu proffil i lansio eu gyrfaoedd mewn rhaglenni realiti ar y teledu, maent yn cyhoeddi gweithiau ffuglen. Maent wedi codi cywilydd ar swyddi cyhoeddus ac wedi rhoi eu hunain o flaen y sector. O'm safbwynt i, fel y Gweinidog diwylliant, rwy'n gweithio'n agos gyda'n cyd-Aelodau ym Mhlaid Cymru ar ddatblygu ein strategaeth ddiwylliant, rydym yn bwrw ymlaen â hwnnw, ac rydym yn gorfod gwneud hynny mewn sefyllfa ariannol anodd dros ben.
Ac un peth arall i'w ychwanegu i'r gymysgedd: o ran Amgueddfa Cymru a'u pryder ynghylch diogelu eu casgliadau, fe wnaethom roi £5 miliwn o gyllid cyfalaf ychwanegol iddynt y llynedd i ddarparu cymorth ar unwaith ar gyfer hynny. Mae cyfanswm ein cyllideb eleni—y gyllideb gyfalaf i Gymru eleni, ar gyfer Llywodraeth Cymru gyfan—wedi cynyddu £6 miliwn. Sut ar y ddaear ydych chi'n meddwl y byddwn ni fel Llywodraeth Cymru yn gallu gwneud unrhyw beth i lenwi bwlch o £50 miliwn y mae Amgueddfa Cymru wedi'i nodi ar gyfer gwaith cyfalaf y maent angen ei wneud? Os gallwch ddweud wrthym lle gallwn ddod o hyd i'r math hwnnw o arian, Tom Giffard, buaswn yn hapus i drafod gyda chi a chydag Amgueddfa Cymru a gwneud yn siŵr bod hynny'n cael ei ddarparu.
Minister, unlike the Conservatives, I'm not crying crocodile tears about the lack of funding for arts and culture in Wales, when they will not will the means to actually provide that through the UK Treasury budget, and at the same time they decry every challenge within the Welsh Government and they demand further funding. It's completely preposterous. But, Minister, you visited recently, in my constituency—[Interruption.] And we can hear them chuntering behind, because they do not like hearing the truth, that the cuts that we are facing in Wales are a direct result of decisions by their Chancellor and their Prime Minister, Rishi Sunak, who held the coat strings for the Treasury while all these decisions were made.
Minister, you recently made a visit to groups in my constituency, including the Blaengarw Workmen's Hall, Awen Cultural Trust. We also have Tanio, who invest significantly in community arts, with support of the arm's-length organisation the Arts Council of Wales. We also have massive investment going into Maesteg Town Hall, a partnership with the local authority, and we're looking forward to that being brought forward and completed as well. Would she agree with me that it's important that the Welsh Government gives the signal that from high arts to low arts—even though I hate those signals—from community arts and popular arts to the Welsh National Opera and others, we need to look to those good times and we need to look to a Government that will come in and who'll invest properly in Wales and in the arts and cultural sector?
Weinidog, yn wahanol i'r Ceidwadwyr, nid wyf yn crïo dagrau crocodeil am y diffyg cyllid ar gyfer y celfyddydau a diwylliant yng Nghymru, pan nad ydynt yn dymuno modd o ddarparu hynny drwy gyllideb Trysorlys y DU, ac ar yr un pryd maent yn difrïo pob her o fewn Llywodraeth Cymru ac yn mynnu cyllid pellach. Mae'n hollol hurt. Ond Weinidog, fe wnaethoch chi ymweld yn ddiweddar, yn fy etholaeth i—[Torri ar draws.] A gallwn eu clywed yn mwmian y tu ôl i ni, oherwydd nad ydynt yn hoffi clywed y gwir, sef bod y toriadau a wynebwn yng Nghymru yn ganlyniad uniongyrchol i benderfyniadau gan eu Canghellor a'u Prif Weinidog, Rishi Sunak, a oedd yn dal llinynnau'r pwrs ar gyfer y Trysorlys tra bod yr holl benderfyniadau hyn yn cael eu gwneud.
Weinidog, fe wnaethoch ymweld â grwpiau yn fy etholaeth yn ddiweddar, gan gynnwys Neuadd y Gweithwyr Blaengarw ac Ymddiriedolaeth Ddiwylliannol Awen. Mae gennym hefyd Tanio, sy'n buddsoddi'n sylweddol mewn celfyddydau cymunedol, gyda chefnogaeth sefydliad hyd braich Cyngor Celfyddydau Cymru. Mae gennym hefyd fuddsoddiad enfawr yn mynd tuag at Neuadd y Dref Maesteg, partneriaeth gyda'r awdurdod lleol, ac rydym yn edrych ymlaen at weld hynny'n cael ei gyflwyno a'i gwblhau hefyd. O'r celfyddydau uchel i'r celfyddydau isel, a fyddai hi'n cytuno â mi ei bod hi'n bwysig fod Llywodraeth Cymru'n rhoi arwydd—er fy mod yn casáu'r arwyddion hynny—o gelfyddydau cymunedol a chelfyddydau poblogaidd i Opera Cenedlaethol Cymru ac eraill, fod angen inni edrych tuag at yr amseroedd da a thuag at Lywodraeth a fydd yn dod i mewn ac yn buddsoddi'n briodol yng Nghymru ac yn sector y celfyddydau a'r sector diwylliant?
Thank you for that question, because as I've said many times, the Welsh Government absolutely recognises the value of arts and culture sectors and the important part that they play in the well-being of our communities. So, for me, it was absolutely brilliant to come with you and visit Blaengarw Workmen's Hall, and let's not forget the football club, because they were fantastic as well, both of whom have benefited from Welsh Government and local authority funding. And I think in direct contrast to what I mentioned earlier on about Conservative-controlled Suffolk County Council, who have just scrapped their culture budget, what we've seen in Wales is Labour authorities, where they have the ability to do so, supporting local cultural organisations. And to see the work that's gone on, the £8 million investment in Maesteg Town Hall, and what that has done for the local community, cultural organisations and delivery in that area—that's in stark contrast to what we see in those other areas.
What I'd say, Huw, is, in short, that despite the challenging financial positions that we face—and all of that was starkly set out yesterday in the budget debate that we had—we will continue to work as closely as we can with our arm's-length bodies, and with local cultural organisations, to ensure that we can operate within the revised budget and still deliver the kind of community cultural cohesion that we need to see locally. Because as somebody said yesterday—I think it was Rhun ap Iorwerth—when quoting the Royal College of Nursing, it's not necessarily always about the amount of money that you have; it's what you do effectively with the money that you do have. And those are the conversations, clearly, that we have to have, going forward.
Diolch am y cwestiwn hwnnw, oherwydd fel rwyf wedi'i ddweud droeon, mae Llywodraeth Cymru yn llwyr gydnabod gwerth sectorau'r celfyddydau a diwylliant a'r rhan bwysig y maent yn ei chwarae yn llesiant ein cymunedau. Felly, i mi, roedd hi'n hollol wych cael dod atoch ac ymweld â Neuadd y Gweithwyr Blaengarw, a gadewch inni beidio ag anghofio'r clwb pêl-droed, oherwydd roedden nhw'n wych hefyd, ac mae'r ddau wedi elwa o gyllid Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol. Ac rwy'n credu, mewn cyferbyniad uniongyrchol â'r hyn y soniais amdano yn gynharach am Gyngor Sir Suffolk sy'n cael ei reoli gan y Ceidwadwyr ac sydd newydd ddiddymu eu cyllideb ddiwylliant, yr hyn rydym wedi'i weld yng Nghymru yw awdurdodau Llafur yn cefnogi sefydliadau diwylliannol lleol, lle mae ganddynt y gallu i wneud hynny. Ac mae gweld y gwaith sydd wedi cael ei wneud, y buddsoddiad o £8 miliwn yn Neuadd y Dref Maesteg, a'r hyn y mae hynny wedi ei wneud i'r gymuned leol, sefydliadau diwylliannol a'r ddarpariaeth yn yr ardal honno—mae hynny mewn gwrthgyferbyniad llwyr â'r hyn a welwn yn y mannau eraill hynny.
Hoffwn ddweud yn fyr, Huw, er gwaethaf y sefyllfa ariannol heriol sy'n ein hwynebu—ac fe gafodd hynny ei nodi'n bendant ddoe yn y ddadl a gawsom ar y gyllideb—byddwn yn parhau i weithio mor agos ag y gallwn gyda'n cyrff hyd braich, a chyda sefydliadau diwylliannol lleol, i sicrhau y gallwn weithredu o fewn y gyllideb ddiwygiedig a pharhau i ddarparu'r math o gydlyniant diwylliannol cymunedol y mae angen inni ei weld yn lleol. Oherwydd fel y dywedodd rhywun ddoe—Rhun ap Iorwerth rwy'n credu—wrth ddyfynnu'r Coleg Nyrsio Brenhinol, nid yw bob amser yn ymwneud o reidrwydd â faint o arian sydd gennych; mae'n ymwneud â'r hyn a wnewch yn effeithiol gyda'r arian sydd gennych chi. A dyna'r sgyrsiau, yn amlwg, y mae'n rhaid inni eu cael, wrth symud ymlaen.
5. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith y bwriad arfaethedig i gau canolfannau hamdden ar chwaraeon cymunedol, gweithgarwch corfforol a gweithgareddau hamdden egnïol yn ardal Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili? OQ60458
5. What assessment has the Welsh Government made of the impact of proposed closures of leisure centres on community sport, physical activity and active recreation in the Caerphilly County Borough Council area? OQ60458
I thank Delyth Jewell for that question. Of course, this is matter for local consideration by Caerphilly County Borough Council. As part of any local decision making, local authorities are responsible for their own assessments of the provision of local services that may impact on people in that area.
Diolch i Delyth Jewell am y cwestiwn hwnnw. Wrth gwrs, mater i'w ystyried yn lleol gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili yw hwn. Fel rhan o'r broses o wneud unrhyw benderfyniadau lleol, mae awdurdodau lleol yn gyfrifol am eu hasesiadau eu hunain o ddarpariaeth gwasanaethau lleol a allai effeithio ar bobl yn yr ardal honno.
Diolch, Gweinidog. Leisure centres provide benefits to communities that can't only be measured in monetary terms. When they're gone, people's health and well-being will suffer hugely. You'll be aware, Minister, that there's a threat in my region to two leisure facilities: Pontllanfraith leisure centre and Risca hockey pitch are amongst the facilities at risk of closure. There is an active campaign in the area calling to save our leisure centre. I know this problem is being replicated in areas across Wales, and with cuts to Sport Wales, there's a knock-on effect on how much the Football Association of Wales and other bodies can invest in grass-roots facilities when council budgets are diminishing. Many local authorities rely on investment from organisations like these to invest in third generation pitches and changing rooms. What hope can be given to communities like Pontllanfraith, like Risca—indeed, across Wales—that their well-being won't suffer?
Diolch, Weinidog. Mae canolfannau hamdden yn darparu buddion i gymunedau na ellir ond eu mesur mewn termau ariannol yn unig. Pan fyddant wedi mynd, bydd iechyd a llesiant pobl yn dioddef yn sylweddol. Fe fyddwch yn ymwybodol, Weinidog, fod bygythiad yn fy rhanbarth i i ddau gyfleuster hamdden: mae canolfan hamdden Pontllan-fraith a chae hoci Rhisga ymhlith y cyfleusterau sydd mewn perygl o gael eu cau. Mae ymgyrch weithredol yn yr ardal yn galw am achub ein canolfan hamdden. Rwy'n gwybod bod y broblem hon wedi codi mewn ardaloedd ledled Cymru, a chyda thoriadau i Chwaraeon Cymru, mae effaith ganlyniadol ar faint y gall Cymdeithas Bêl-droed Cymru a chyrff eraill fuddsoddi mewn cyfleusterau llawr gwlad pan fo cyllidebau cynghorau yn lleihau. Mae llawer o awdurdodau lleol yn dibynnu ar fuddsoddiad gan sefydliadau fel y rhain i fuddsoddi mewn caeau trydydd cenhedlaeth ac ystafelloedd newid. Pa obaith y gellir ei roi i gymunedau fel Pontllan-fraith, fel Rhisga—yn wir, ledled Cymru—na fydd eu llesiant yn dioddef?
Thank you for that supplementary question. Obviously, there are two parts to your question. I'm very clear that the democratically elected bodies, the local authorities, are best placed to manage and organise their leisure services. Caerphilly County Borough Council, who you're quoting there, I know have a sports and active recreation strategy, which they're working to deliver at the moment. There has been extensive consultation across the county borough, and I understand decisions are yet to be made about what that future provision is going to look like. But I think to be very clear, in terms of Sport Wales funding, the reduction that we're having to look at as far as Sport Wales funding is concerned is primarily around revenue funding; there has been no cut to their capital funding. The capital funding for grass-roots facilities still remains at £8 million a year, so there is still a significant amount of work that can be done with local organisations, through both Sport Wales and the FAW, particularly on the use of multisport pitches, 3G pitches that can be used for more than one sport. I know the FAW have been very proactive in working with other national governing bodies to develop pitches that are not just for football, but for rugby and hockey, and so on. So, we have two things going on there, but I am confident that there is still enough within the budget of Sport Wales to be able to significantly support those grass-roots facilities in terms of capital projects that they need.
Diolch am y cwestiwn atodol hwnnw. Yn amlwg, mae dwy ran i'ch cwestiwn. Rwy'n glir iawn mai'r cyrff a etholir yn ddemocrataidd, yr awdurdodau lleol, sydd yn y lle gorau i reoli a threfnu eu gwasanaethau hamdden. Rwy'n gwybod bod gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, yr ydych chi'n cyfeirio ato yno, strategaeth chwaraeon a gweithgareddau hamdden egnïol, a gwn eu bod yn gweithio i'w chyflwyno ar hyn o bryd. Mae ymgynghori helaeth wedi bod ar draws y fwrdeistref sirol, ac rwy'n deall bod penderfyniadau i'w gwneud o hyd ynglŷn â sut olwg fydd ar y ddarpariaeth honno yn y dyfodol. Ond i fod yn glir iawn, o ran cyllid Chwaraeon Cymru, rwy'n credu bod y gostyngiad sy'n rhaid inni edrych arno mewn perthynas â chyllid Chwaraeon Cymru yn ymwneud yn bennaf ag arian refeniw; ni fu toriad i'w cyllid cyfalaf. Mae'r cyllid cyfalaf ar gyfer cyfleusterau llawr gwlad yn dal i fod yn £8 miliwn, felly mae cryn dipyn o waith y gellir ei wneud gyda sefydliadau lleol, drwy Chwaraeon Cymru a Chymdeithas Bêl-droed Cymru, yn enwedig ar ddefnyddio caeau aml-gamp, caeau 3G y gellir eu defnyddio ar gyfer mwy nag un gamp. Rwy'n gwybod bod Cymdeithas Bêl-droed Cymru wedi bod yn rhagweithiol iawn wrth weithio gyda chyrff llywodraethu cenedlaethol eraill i ddatblygu caeau sy'n addas ar gyfer rygbi a hoci ac yn y blaen yn ogystal â phêl-droed. Felly, mae gennym ddau beth yn digwydd yno, ond rwy'n hyderus fod digon o fewn cyllideb Chwaraeon Cymru o hyd i allu cynnig cefnogaeth sylweddol i gyfleusterau llawr gwlad gyda'r prosiectau cyfalaf sydd eu hangen arnynt.
Minister, leisure centres are incredibly important facilities to so many people and communities up and down the country. I know my colleague Delyth Jewell has mentioned Pontllanfraith, a leisure centre in my region of south-east Wales, which is a vital community asset that residents are now rallying to save from closure. As I'm sure you can appreciate, leisure centres often offer residents an array of activities. People use them to stay fit, children often learn how to swim at leisure centres, and I know I was one of those as well. I can honestly say I spent many happy days of my childhood riding the waves at Newport leisure centre and going down the slide in a centre that's now been demolished. So, it's important that we protect these cherished facilities for the communities. However, it is keeping leisure centres running that is becoming an increasingly difficult task. So, Minister, I appreciate what you mentioned, that it's councils' responsibility, but as the Welsh Government, I know that ultimate guidance comes down from here. So, what guidance, what support and what acknowledgement are you going to be giving local councils to ensure that leisure centres can stay open, and ultimately thrive and survive as well? Thank you.
Weinidog, mae canolfannau hamdden yn gyfleusterau hynod bwysig i gynifer o bobl a chymunedau ledled y wlad. Rwy'n gwybod bod fy nghyd-Aelod Delyth Jewell wedi sôn am Bontllan-fraith, canolfan hamdden yn fy rhanbarth yn ne-ddwyrain Cymru, sy'n ased cymunedol hanfodol y mae trigolion bellach yn ymgyrchu i'w arbed rhag cau. Fel rwy'n siŵr y gallwch chi ddeall, mae canolfannau hamdden yn aml yn cynnig amrywiaeth o weithgareddau i breswylwyr. Mae pobl yn eu defnyddio i gadw'n heini, mae plant yn aml yn dysgu sut i nofio mewn canolfannau hamdden, ac rwy'n gwybod yr oeddwn i'n un o'r rheini hefyd. Gallaf ddweud yn onest fy mod wedi treulio llawer o ddyddiau hapus fy mhlentyndod yn y tonnau yng nghanolfan hamdden Casnewydd ac yn mynd i lawr y sleid mewn canolfan sydd bellach wedi'i dymchwel. Felly, mae'n bwysig ein bod yn diogelu'r cyfleusterau annwyl hyn ar gyfer y cymunedau. Fodd bynnag, mae cynnal canolfannau hamdden yn dasg gynyddol anodd. Felly, Weinidog, rwy'n derbyn yr hyn a nodoch chi, sef mai cyfrifoldeb cynghorau ydyw, ond fel Llywodraeth Cymru, gwn fod y canllawiau terfynol yn dod o'r fan hon. Felly, pa arweiniad, pa gefnogaeth a pha gydnabyddiaeth ydych chi am eu rhoi i gynghorau lleol i sicrhau bod canolfannau hamdden yn gallu aros ar agor, a ffynnu a goroesi yn y pen draw hefyd? Diolch.
Thank you, Natasha Asghar, for that supplementary question, but again I have to reiterate that what local authorities do with their rate support grant is a matter for the local authority. They are not hypothecated. The funding that local authorities receive is unhypothecated, and it's a matter for them how they determine their priorities in terms of what leisure services they need to deliver for their local electorate. They, of course, have to be mindful of a whole range of issues when they determine their priorities, not least public sector equalities duties, and whether closing one particular leisure centre is going to mean it's far more difficult for somebody from another part of that county borough to get to a particular area to undertake their leisure pursuits. Local authorities, like us, are all having to make really tough decisions about where their money is spent, and that will be a matter that I'm sure all of them at the moment are going through, and having to consider some of those very tough decisions in how they deliver not just leisure services but other services as well, both on the front line and in some of the more non-statutory services.
Diolch, Natasha Asghar, am y cwestiwn atodol hwnnw, ond unwaith eto mae'n rhaid imi ailadrodd bod yr hyn y mae awdurdodau lleol yn ei wneud gyda'u grant cymorth ardrethi yn fater i'r awdurdod lleol. Nid yw wedi'i neilltuo. Nid yw'r cyllid y mae awdurdodau lleol yn ei dderbyn wedi'i neilltuo, a mater iddyn nhw yw sut maent yn pennu eu blaenoriaethau o ran pa wasanaethau hamdden y mae angen iddynt eu darparu ar gyfer eu hetholwyr lleol. Wrth gwrs, mae'n rhaid iddynt fod yn ymwybodol o ystod eang o faterion pan fyddant yn pennu eu blaenoriaethau, yn enwedig dyletswyddau cydraddoldeb y sector cyhoeddus, ac a fydd cau un ganolfan hamdden benodol yn golygu ei bod yn llawer anos i rywun o ran arall o'r fwrdeistref sirol honno gyrraedd ardal benodol i wneud eu gweithgareddau hamdden. Mae awdurdodau lleol, fel ni, yn gorfod gwneud penderfyniadau anodd iawn ynglŷn â ble caiff eu harian ei wario, ac rwy'n siŵr fod pob un ohonynt yn gorfod wynebu hynny ar hyn o bryd, ac yn gorfod ystyried rhai o'r penderfyniadau anodd iawn hynny ynghylch sut maent yn darparu nid yn unig gwasanaethau hamdden ond gwasanaethau eraill hefyd, ar y rheng flaen ac yn rhai o'r gwasanaethau mwy anstatudol.
6. Beth yw cynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer cefnogi busnesau bach yn 2024? OQ60468
6. What are the Welsh Government's plans for supporting small businesses in 2024? OQ60468
Our economic mission sets out key economic priorities for the coming year that will support small businesses to build resilience and capitalise on opportunities for innovation and sustainable growth. We will provide dedicated support available through our Business Wales service, Social Business Wales and, indeed, the Development Bank of Wales.
Mae ein cenhadaeth economaidd yn nodi blaenoriaethau economaidd allweddol ar gyfer y flwyddyn i ddod a fydd yn cefnogi busnesau bach i feithrin cydnerthedd a manteisio ar gyfleoedd ar gyfer arloesi a thwf cynaliadwy. Byddwn yn darparu cymorth penodol sydd ar gael drwy ein gwasanaeth Busnes Cymru, Busnes Cymdeithasol Cymru, ac yn wir, Banc Datblygu Cymru.
Thank you, Minister, for your answer. The first meeting of the year for me was on 2 January, when I was invited by a lady called Jaz Hudson, who is well known for making delicious foods and cakes in her cafe at Glansevern Hall between Newtown and Welshpool. She was organising a Better Business Network event, where she invited a number of business locally to come together to share ideas and support each other. I mentioned that I was going to be asking you a question this week, and they suggested a question to put to you, which I thought was apt, considering we are at the beginning of a new year and your leadership aspirations. But they asked what is the single most important change that you could make to support business growth and what is it that is preventing you from doing so at the moment. And further to that, they also wanted me to extend an invitation to you to join them at their next networking event.
Diolch am eich ateb, Weinidog. Roedd cyfarfod cyntaf y flwyddyn i mi ar 2 Ionawr, pan gefais wahoddiad gan ddynes o'r enw Jaz Hudson, sy'n adnabyddus am wneud bwydydd a chacennau blasus yn ei chaffi yn Neuadd Glansevern rhwng y Drenewydd a'r Trallwng. Roedd hi'n trefnu digwyddiad Rhwydwaith Gwell Busnes, lle gwahoddodd nifer o fusnesau lleol i ddod at ei gilydd i rannu syniadau a chefnogi ei gilydd. Soniais fy mod am ofyn cwestiwn i chi yr wythnos hon, ac fe wnaethant awgrymu cwestiwn i'w ofyn i chi, rhywbeth y credwn ei fod yn briodol, o ystyried ein bod ar ddechrau blwyddyn newydd a'ch dyheadau ar gyfer yr arweinyddiaeth. Ond roeddent yn gofyn beth yw'r newid pwysicaf y gallech chi ei wneud i gefnogi twf busnes a beth sy'n eich atal chi rhag gwneud hynny ar hyn o bryd. Ac ymhellach, roeddent hefyd eisiau imi estyn gwahoddiad i chi ymuno â nhw yn eu digwyddiad rhwydweithio nesaf.
I actually think that what we could do in terms of the powers we have is all about the skills that people have, including the small business sector. I'd like to invest more in the support, advice and qualifications for people, as we did successfully with our EU funding. It made a real difference. The biggest barrier is the fact that we don't have access to that. We don't have the ability to make those choices anymore because of choices that have been made about the way that former EU funds have been allocated—not just the amount, but the fact that we can’t use them on an all-Wales level to design programmes that really do make a difference. Whether it’s apprenticeships, whether it’s having people gaining their qualifications, whether it’s the ability to trade with confidence and success, I’m afraid, Russell, that for you, at least, the biggest thing that we could do to have the ability to do that in the future is to elect a new Government across the UK.
Rwy'n credu bod yr hyn y gallem ei wneud gyda'r pwerau sydd gennym yn ymwneud â'r sgiliau sydd gan bobl, gan gynnwys y sector busnesau bach. Hoffwn fuddsoddi mwy yn y cymorth, y cyngor a'r cymwysterau i bobl, fel y gwnaethom yn llwyddiannus gyda'n cyllid UE. Fe wnaeth wahaniaeth go iawn. Y rhwystr mwyaf yw'r ffaith nad oes gennym fynediad at hwnnw. Nid oes gennym allu i wneud y dewisiadau hynny mwyach oherwydd dewisiadau a wnaed am y ffordd y cafodd cronfeydd blaenorol yr UE eu dyrannu—nid yn unig y swm, ond y ffaith na allwn eu defnyddio ar lefel Cymru gyfan i lunio rhaglenni sy'n gwneud gwahaniaeth go iawn. Boed yn brentisiaethau, yn bobl yn cael eu cymwysterau, yn allu i fasnachu gyda hyder a llwyddiant, mae arnaf ofn, Russell, i chi, o leiaf, mai'r peth mwyaf y gallem ei wneud i allu gwneud hynny yn y dyfodol yw ethol Llywodraeth newydd ledled y DU.
Dod o hyd i staff ydy un o'r heriau mwyaf sy'n wynebu busnesau bach. Yn Ynys Môn, mae Môn CF wedi gweithio'n galed i adeiladu perthynas efo busnesau er mwyn adnabod eu hanghenion staffio nhw a cheisio dod o hyd i gyfleon i bobl ddi-waith. Yn anffodus, maen nhw'n wynebu toriad o dros 40 y cant yn eu cyllideb drwy'r rhaglen Communities for Work, er eu bod nhw wedi mwy na dyblu eu targed o ran creu swyddi. Rŵan, mae yna amrywiaeth mawr ym mherfformiad y rhaglenni yma ar draws Cymru, ond all y Gweinidog edrych eto, ac o leiaf sicrhau bod y rheini sydd wedi cyrraedd neu fynd y tu hwnt i'w targedau yn cael eu gwarchod rhag toriadau er mwyn sicrhau eu bod nhw'n gallu parhau efo'r gwaith da o greu swyddi? Dwi wedi ysgrifennu at y Gweinidog ar y mater yma yn gynharach heddiw, a dwi'n edrych ymlaen at obeithio gallu rhoi rhywfaint o newyddion da i Môn CF fod modd edrych eto ar y newyddion sydd wedi cael ei roi iddyn nhw'n barod.
Finding staff is one of the greatest challenges facing small businesses. Anglesey's Môn CF has worked hard to build a relationship with businesses to identify their staffing needs and try and find opportunities for unemployed people. Unfortunately, they're facing a cut of over 40 per cent in their funding through the Communities for Work programme, although they have more than doubled their target in terms of job creation. Now, there's a great variation in the performance of these programmes across Wales, but can the Minister look again, and at least ensure that those who have reached or gone beyond their targets are protected from cuts in order to ensure that they can continue with the good work of job creation? I will be writing to the Minister on this issue—I did so earlier today, in fact, and I look forward to providing some good news to Môn CF, that it would be possible to look again at the news that they've been given.
Diolch am y cwestiwn.
Thank you for the question.
I need to be just direct and upfront about the budget position. We really have got £1.3 billion less in real terms than two years ago, and you can't hide that scale of reduction in our spending power. If we are going, as we have chosen to, to protect the local government settlement, to invest more in health, that has budget consequences everywhere else in the Government. And I think that is the right choice that we have made as a Government. That therefore means that you have to make reductions in other parts of spending. So, in all of the employability areas that I would like to invest more in, in the shorter term we can’t if we’re going to meet our budget challenge. So, it doesn’t just affect Communities for Work, it affects other areas too as well.
I know your colleague Luke Fletcher has talked about apprenticeships, but, actually, if you’re going to be honest with him you’ve got to set out that, if you want to meet the bottom line, and if health and local government are priorities for all the things they do, you’ve got to make some other choices. I’d like to see—. And if there is a way to look at alternatives within the budget, to put more money into other areas, I’d be very interested in seeing what that looks like. As Rebecca Evans said yesterday, the Conservatives have taken more than a decade before they've actually proposed an alternative budget. We don’t just face scrutiny about why we can’t find more money in the process through committees—we still have to lay a budget that this Senedd can pass, and which will balance.
So, I’d be more than happy to look at the correspondence from the Member, but what I can’t tell him is that I have an extra sum of money waiting to be spent. So, I’d be very grateful to see the correspondence, to consider it, and actually we’re reviewing already how our employability and skills programmes work and work together. That’s work we’re looking to do jointly with local government and others, because we recognise the value of what we’ve done, and we’re trying to protect and enhance that for the future, and have a model we can invest more in in the future if we do have a different financial settlement moving forwards.
Mae angen imi fod yn uniongyrchol ac yn onest ynglŷn â sefyllfa'r gyllideb. Mae gennym £1.3 biliwn yn llai mewn termau real nag a oedd gennym ddwy flynedd yn ôl, ac ni allwch guddio'r raddfa honno o ostyngiad yn ein pŵer gwariant. Os ydym am ddiogelu'r setliad llywodraeth leol, a buddsoddi mwy mewn iechyd, fel rydym wedi dewis ei wneud, bydd hynny'n arwain at ganlyniadau cyllideb ym mhobman arall yn y Llywodraeth. Ac rwy'n credu mai dyna'r dewis cywir a wnaethom fel Llywodraeth. Mae hynny'n golygu felly fod yn rhaid i chi wneud gostyngiadau mewn rhannau eraill o wariant. Felly, ym mhob un o'r meysydd cyflogadwyedd yr hoffwn fuddsoddi mwy ynddynt, yn y tymor byrrach ni allwn wneud hynny os ydym am oresgyn ein her gyllidebol. Felly, nid ar Cymunedau am Waith yn unig y mae'n effeithio, mae'n effeithio ar bethau eraill hefyd.
Rwy'n gwybod bod eich cyd-Aelod Luke Fletcher wedi siarad am brentisiaethau, ond mewn gwirionedd, os ydych chi am fod yn onest ag ef, mae'n rhaid ichi nodi, os ydych chi eisiau gwneud y pethau sylfaenol, ac os yw iechyd a llywodraeth leol yn flaenoriaethau ar gyfer yr holl bethau y maent yn eu gwneud, mae'n rhaid ichi wneud dewisiadau eraill. Hoffwn weld—. Ac os oes ffordd o edrych ar ddewisiadau amgen o fewn y gyllideb, i roi mwy o arian i feysydd eraill, byddai gennyf ddiddordeb mawr mewn gweld sut y byddai hynny'n edrych. Fel y dywedodd Rebecca Evans ddoe, mae'r Ceidwadwyr wedi cymryd mwy na degawd i gynnig cyllideb amgen. Rydym yn wynebu mwy na chraffu ynghylch pam na allwn ddod o hyd i fwy o arian yn y broses drwy bwyllgorau—mae'n rhaid inni osod cyllideb y gall y Senedd hon ei phasio, ac un y gellir ei mantoli.
Felly, buaswn yn fwy na pharod i edrych ar yr ohebiaeth gan yr Aelod, ond yr hyn na allaf ei ddweud wrtho yw bod gennyf swm ychwanegol o arian yn aros i gael ei wario. Felly, buaswn yn falch iawn o weld yr ohebiaeth, i'w hystyried, ac mewn gwirionedd rydym eisoes yn adolygu sut mae ein rhaglenni cyflogadwyedd a sgiliau yn gweithio a sut maent yn gweithio gyda'i gilydd. Rydym yn bwriadu gwneud y gwaith hwnnw ar y cyd â llywodraeth leol ac eraill, oherwydd rydym yn cydnabod gwerth yr hyn rydym wedi'i wneud, ac rydym yn ceisio amddiffyn a gwella hynny ar gyfer y dyfodol, ac mae gennym fodel y gallwn fuddsoddi mwy ynddo yn y dyfodol os bydd gennym setliad ariannol gwahanol wrth symud ymlaen.
Minister, in the run-up to Christmas, Aberdare business improvement district put on an exciting programme of events to encourage people into the town centre. Key to this were interventions to promote the fantastic small businesses that we have in the town, for example through a Christmas loyalty scheme offering people vouchers to spend in local shops. So, Minister, will you join me in congratulating Aberdare BID for their amazing Aberdare Christmas festival? But more generally, what sort of interventions are you and colleagues across Welsh Government taking to support and develop those small businesses that we have in our town centres?
Weinidog, yn y cyfnod cyn y Nadolig, cynhaliodd ardal gwella busnes Aberdâr raglen gyffrous o ddigwyddiadau i ddenu pobl i ganol y dref. Yn allweddol i hyn roedd ymyriadau i hyrwyddo'r busnesau bach gwych sydd gennym yn y dref, er enghraifft drwy gynllun teyrngarwch y Nadolig oedd yn cynnig talebau i bobl eu gwario mewn siopau lleol. Felly, Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i longyfarch ardal gwella busnes Aberdâr ar ŵyl Nadolig anhygoel Aberdâr? Ond yn fwy cyffredinol, pa fath o ymyriadau rydych chi a chyd-Weinidogion ledled Llywodraeth Cymru yn eu gwneud i gefnogi a datblygu'r busnesau bach sydd gennym yng nghanol ein trefi?
Thank you. Some Members will know what a BID involves. It involves a bid from local businesses working with their local authorities to then look at priorities for investing in small businesses, and if successful there'll be a levy that everyone pays that then allows them to invest in those priorities. And 'shop local' schemes are very much a part of that. What we will continue to do is to provide not just insight for opportunities for development and growth, but look to work with the Business Wales service to understand how we can help different local businesses to see a future where there is more local trade coming in. Some parts of Wales are very successful at it, whether it's Narberth or whether it's some towns in the Valleys as well, where they've got very vibrant, local small businesses, often driven by independents within that sector. So, we will carry on looking to work directly with those businesses to make sure we continue to not just recognise the future of the retail sector, but more than that, to help people to start new businesses as well. That's why I have been pleased to announce a further round of our start-up grant to help new entrepreneurs with up to £2,000 to set up a business—not just the money, but the advice that comes alongside it.
Diolch. Bydd rhai Aelodau'n gwybod beth mae ardal gwella busnes yn ei olygu. Mae'n cynnwys cais gan fusnesau lleol sy'n gweithio gyda'u hawdurdodau lleol i edrych ar flaenoriaethau ar gyfer buddsoddi mewn busnesau bach, ac os bydd yn llwyddiannus bydd pawb yn talu ardoll i ganiatáu iddynt fuddsoddi yn y blaenoriaethau hynny. Ac mae cynlluniau 'siopa'n lleol' yn rhan o hynny i raddau helaeth. Byddwn yn parhau i ddarparu mewnwelediad ar gyfer cyfleoedd i ddatblygu a thyfu, ac yn gweithio gyda gwasanaeth Busnes Cymru i ddeall sut y gallwn helpu gwahanol fusnesau lleol i weld dyfodol lle mae mwy o fasnach leol yn dod i mewn. Mae rhai rhannau o Gymru yn llwyddiannus iawn, boed yn Arberth neu rai trefi yn y Cymoedd hefyd, lle mae ganddynt fusnesau bach bywiog iawn a lleol, sy'n aml yn cael eu rhedeg gan gwmnïau annibynnol yn y sector hwnnw. Felly, byddwn yn parhau i geisio gweithio'n uniongyrchol gyda'r busnesau hynny i sicrhau ein bod yn parhau i gydnabod dyfodol y sector manwerthu, ond yn fwy na hynny, ein bod yn parhau i helpu pobl i ddechrau busnesau newydd hefyd. Dyna pam rwy'n falch o gyhoeddi rownd arall o'n grant cychwyn busnes sy'n cynnig hyd at £2,000 i helpu entrepreneuriaid i sefydlu busnes—nid yr arian yn unig, ond y cyngor sy'n dod gydag ef hefyd.
7. Pa sgyrsiau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda chyrff chwaraeon ynghylch brwydro yn erbyn trais ar sail rhywedd? OQ60474
7. What conversations has the Minister had with sporting bodies about combating gender-based violence? OQ60474
Can I thank Jenny Rathbone for that question? The Welsh Government will not be a bystander to any form of abuse, including gender-based violence. The Welsh Government’s whole-society approach to tackling violence against women, based on prevention and early intervention, will help us to directly challenge and change these behaviours across all sectors, including sport.
A gaf fi ddiolch i Jenny Rathbone am y cwestiwn hwnnw? Ni fydd Llywodraeth Cymru yn cadw'n dawel am unrhyw fath o gamdriniaeth, gan gynnwys trais ar sail rhywedd. Bydd dull cymdeithas gyfan Llywodraeth Cymru o fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod, yn seiliedig ar atal ac ymyrraeth gynnar, yn ein helpu i herio a newid yr ymddygiadau hyn yn uniongyrchol ar draws pob sector, gan gynnwys chwaraeon.
Thank you, Minister, for that response. I'm sure we're all older and wiser as a result of the—. It's nearly a year ago that we heard about the existential threat to one of our most prominent sporting bodies and I congratulate the leadership of the Welsh Rugby Union for the action that they are taking to rectify the problems of the past. But clearly we need to look as widely as possible at what can be a threat to the progress we want to make. For example, there's a strong push to include more women officials in sport, and particularly in women supervising games played by men. And given that there are already instances of abuse targeted towards officials in spectator games, what plans does the Welsh Government have to work with sporting bodies to ensure female officials are protected from even further abuse and are not put off by taking on these responsibilities?
Diolch yn fawr am yr ateb hwnnw, Weinidog. Rwy'n siŵr ein bod ni i gyd yn hŷn ac yn ddoethach o ganlyniad i'r—. Mae bron i flwyddyn ers inni glywed am y bygythiad dirfodol i un o'n cyrff chwaraeon amlycaf ac rwy'n llongyfarch arweinyddiaeth Undeb Rygbi Cymru am y camau y maent yn eu cymryd i unioni problemau'r gorffennol. Ond yn amlwg mae angen inni edrych mor eang â phosibl ar yr hyn a all fod yn fygythiad i'r cynnydd y dymunwn ei wneud. Er enghraifft, mae yna ymdrech gref i gynnwys mwy o swyddogion benywaidd mewn chwaraeon, ac yn enwedig menywod i oruchwylio gemau sy'n cael eu chwarae gan ddynion. Ac o ystyried bod yna enghreifftiau eisoes o gamdriniaeth wedi'i thargedu at swyddogion mewn gemau gwylwyr, pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i weithio gyda chyrff chwaraeon i sicrhau bod swyddogion benywaidd yn cael eu hamddiffyn rhag mwy fyth o gamdriniaeth ac nad ydynt yn cael eu digalonni rhag ymgymryd â'r cyfrifoldebau hyn?
Can I thank Jenny Rathbone for that very important supplementary question? And before I answer, perhaps it would be just worth acknowledging that it's really good to see female officials coming through the ranks, such as Cheryl Foster, the Welsh football referee and former player, of course; Rebecca Welch—she was the first female referee to officiate in the Premier League in December last year; and Hollie Davidson, the Scottish rugby referee—all officiating at the highest level of professional sport. And that's to be welcomed, and I think I want to have that on record. Because, you know, without these officials our sports can't flourish and can't even take place. So, it's important that they come forward.
But our starting point is that the programme for government that we have is about encouraging the participation of women in all aspects of sport, so that is whether they come forward as officials, whether they want to participate in sport, or whether they just want to be spectators of sport. There should be nothing that provides a barrier to women coming forward to be involved in sport. And as you quite rightly say, Jenny, what we saw with the WRU just over a year ago now was a major wake-up call. It was something that we had to respond to quickly and that the WRU had to respond to quickly, and so far all the signs are very positive in terms of how that organisation is dealing with that.
But we have a duty to challenge ourselves, don't we, when it comes to violence against women and misogyny and the gender inequality that lies behind that. So, there are discussions that are going on with sports organisations on the important role that they can play to support combating gender-related violence. And in addition to the existing provision that we have in that area, including, as you'll be well aware of, the long-standing Live Fear Free helpline that we established some time ago, the Welsh Government has established a major new campaign encouraging young men to reflect on their own behaviours when it comes to violence against women, domestic abuse and sexual violence, because it's important that we take a whole-society approach to this.
One of the things that I've said on many occasions is what we saw in the WRU, what we've seen again in the South Wales Fire and Rescue Service this year, what we've seen in other organisations, S4C, and we saw similar in the Confederation of British Industry as well with complaints coming through there—this is a societal issue. This is not an issue that relates to any particular organisation. What is important, however, is that those organisations have policies and procedures in place. Of course, that's important, but more important than that is how they use those policies and procedures, and how they develop a culture within those organisations that makes the use of those policies and procedures safe for women to come into. So, we saw, for instance, in the WRU, and I think we saw with the south Wales fire service as well, that all of those kinds of procedures were in place. Women coming forward, however, were not taken seriously and so those procedures are only as good as how seriously the people that run those organisations take the complaints that come forward and how they deal with them, and that's the key to it: it's how we actually deal with it. I'm confident that we are putting in place procedures, policies and strategies, working with organisations and with society as a whole, to try to change the cultural approach to women in society.
A gaf fi ddiolch i Jenny Rathbone am y cwestiwn atodol pwysig iawn hwnnw? A chyn imi ateb, efallai y byddai'n werth cydnabod ei bod yn dda iawn gweld swyddogion benywaidd yn codi o'r rhengoedd, fel Cheryl Foster, dyfarnwr pêl-droed Cymru a chyn-chwaraewr, wrth gwrs; Rebecca Welch—hi oedd y dyfarnwr benywaidd cyntaf i weinyddu yn yr Uwch Gynghrair ym mis Rhagfyr y llynedd; a Hollie Davidson, dyfarnwr rygbi'r Alban—i gyd yn gweinyddu ar y lefel uchaf o chwaraeon proffesiynol. Ac mae hynny i'w groesawu, ac rwy'n credu fy mod eisiau cofnodi hynny. Oherwydd, wyddoch chi, heb y swyddogion hyn, ni all ein campau ffynnu ac ni allant ddigwydd hyd yn oed. Felly, mae'n bwysig eu bod yn gwneud y gwaith hwnnw.
Ond ein man cychwyn yw bod y rhaglen lywodraethu sydd gennym yn ymwneud ag annog cyfranogiad menywod ym mhob agwedd ar chwaraeon, boed hynny ar gyfer mynd yn swyddogion, cymryd rhan mewn chwaraeon, neu fod yn wylwyr chwaraeon yn unig. Ni ddylai unrhyw beth rwystro menywod rhag cymryd rhan mewn chwaraeon. Ac fel y dywedwch yn gywir, Jenny, fe wnaeth yr hyn a welsom gydag Undeb Rygbi Cymru ychydig dros flwyddyn yn ôl bellach ein deffro i'r hyn a oedd yn digwydd. Bu'n rhaid i ni ac Undeb Rygbi Cymru ymateb yn gyflym, a hyd yma mae'r holl arwyddion yn gadarnhaol iawn o ran sut mae'r sefydliad yn ymdrin â hynny.
Ond mae gennym ddyletswydd i herio ein hunain, onid oes, mewn perthynas â thrais yn erbyn menywod a chasineb at fenywod a'r anghydraddoldeb rhywedd y tu ôl i hynny. Felly, mae yna drafodaethau'n mynd rhagddynt gyda sefydliadau chwaraeon ynglŷn â'r rôl bwysig y gallant ei chwarae i gefnogi'r frwydr yn erbyn trais ar sail rhywedd. Ac yn ogystal â'r ddarpariaeth bresennol sydd gennym yn y maes hwnnw, gan gynnwys, fel y byddwch yn gwybod, llinell gymorth hirsefydlog Byw Heb Ofn a sefydlwyd gennym beth amser yn ôl, mae Llywodraeth Cymru wedi sefydlu ymgyrch fawr newydd sy'n annog dynion ifanc i fyfyrio ar eu hymddygiad eu hunain o ran trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, oherwydd mae'n bwysig ein bod yn mabwysiadu ymagwedd cymdeithas gyfan tuag at hyn.
Un o'r pethau rwyf wedi'i ddweud droeon yw bod yr hyn a welsom yn Undeb Rygbi Cymru, yr hyn rydym wedi'i weld eto yng Ngwasanaeth Tân ac Achub De Cymru eleni, yr hyn a welsom mewn sefydliadau eraill, S4C, ac fe welsom rywbeth tebyg yng Nghydffederasiwn Diwydiant Prydain hefyd gyda chwynion yn dod i'r amlwg yno—mae hwn yn fater cymdeithasol. Nid yw'n fater sy'n ymwneud ag unrhyw sefydliad penodol. Yr hyn sy'n bwysig, fodd bynnag, yw bod gan y sefydliadau hynny bolisïau a gweithdrefnau ar waith. Wrth gwrs, mae hynny'n bwysig, ond yr hyn sy'n bwysicach na hynny yw'r ffordd maent yn defnyddio'r polisïau a'r gweithdrefnau hynny, a sut maent yn datblygu diwylliant o fewn y sefydliadau sy'n sicrhau bod y polisïau a'r gweithdrefnau hynny'n ddiogel i fenywod. Felly, fe welsom, er enghraifft, yn Undeb Rygbi Cymru, ac rwy'n credu ein bod wedi gweld gyda gwasanaeth tân de Cymru hefyd fod yr holl fathau hynny o weithdrefnau ar waith. Fodd bynnag, ni roddwyd ystyriaeth ddifrifol i'r menywod a gododd eu llais ac felly mae pa mor dda mae'r gweithdrefnau hynny'n gweithio yn dibynnu ar ba mor ddifrifol y mae'r bobl sy'n rhedeg y sefydliadau hynny'n ystyried y cwynion sy'n dod i law a sut maent yn ymdrin â nhw, a dyna'r allwedd i hyn: mae'n ymwneud â sut rydym yn ymdrin â'r mater mewn gwirionedd. Rwy'n hyderus ein bod yn rhoi gweithdrefnau, polisïau a strategaethau ar waith, gan weithio gyda sefydliadau a chymdeithas yn gyffredinol, i geisio newid yr ymagwedd ddiwylliannol tuag at fenywod mewn cymdeithas.
I'm glad to hear you're so supportive of women and girls in sport. I've been a bit concerned with some of the comments that you've made recently on that, because of the absolute importance that women and girls have their own changing rooms and have their own sports, and that we do not allow gender ideology to take over in sport. It is so important—sex over gender—in terms of the safety of girls and women in sport. Would you agree with that?
Rwy'n falch o glywed eich bod mor gefnogol i fenywod a merched mewn chwaraeon. Rwyf wedi bod yn pryderu ychydig am rai o'r sylwadau rydych chi wedi'u gwneud yn ddiweddar ar hynny, oherwydd y pwysigrwydd absoliwt fod gan fenywod a merched eu hystafelloedd newid eu hunain a bod ganddynt eu campau eu hunain, ac nad ydym yn caniatáu ideoleg rhywedd i gymryd drosodd mewn chwaraeon. Mae mor bwysig—rhyw dros rywedd—o ran diogelwch merched a menywod mewn chwaraeon. A fyddech chi'n cytuno â hynny?
The Welsh Government's position on that, Laura, is that decisions on trans people's participation in any part of society comes from the starting point of inclusion. We really have to avoid plunging further into what is often a very cruel and hostile debate surrounding the rights of trans people, and the attempt to insinuate, directly or otherwise, that somehow they are predatory and present a danger to the public. So, I make no apologies for supporting the trans community. They remain one of the few groups in society today where it appears to be acceptable to discriminate, to abuse, to intimidate and to be the subject of physical violence and attacks, and even murder.
It is a complex issue, and I think it's incumbent on us to recognise that people do not enter into the gender reassignment process lightly. When they choose to do so, they should be supported and not judged, and that anti-trans rhetoric really undermines the good work that's going on in so many settings to support trans people, including in our education system. So, I don't stand by and allow an anti-trans narrative to go unchallenged, and I will not be drawn into right-wing populist rabbit holes of demonising the trans community. I urge greater understanding and compassion for them.
Safbwynt Llywodraeth Cymru ar hynny, Laura, yw bod penderfyniadau ar gyfranogiad pobl drawsryweddol mewn unrhyw ran o gymdeithas yn dod o gynhwysiant fel man cychwyn. Mae'n rhaid i ni osgoi plymio ymhellach i'r hyn sy'n aml yn ddadl greulon a gelyniaethus iawn ynghylch hawliau pobl drawsryweddol, a'r ymgais i awgrymu, yn uniongyrchol neu fel arall, eu bod rywsut yn rheibus ac yn berygl i'r cyhoedd. Felly, nid wyf yn ymddiheuro am gefnogi'r gymuned drawsryweddol. Mae'n parhau i fod yn un o'r ychydig grwpiau mewn cymdeithas heddiw lle mae'n ymddangos ei bod yn dderbyniol i wahaniaethu yn eu herbyn, i'w cam-drin, i'w dychryn ac ymddengys ei bod yn dderbyniol iddynt fod yn destun trais corfforol ac ymosodiadau, a hyd yn oed llofruddiaeth.
Mae'n fater cymhleth, ac rwy'n credu ei bod yn ddyletswydd arnom i gydnabod nad yw pobl yn dechrau ar y broses o ailbennu rhywedd ar chwarae bach. Pan fyddant yn dewis gwneud hynny, dylid eu cefnogi ac ni ddylid eu barnu, ac mae'r rhethreg wrth-drawsryweddol honno'n tanseilio'r gwaith da sy'n digwydd mewn cymaint o leoliadau i gefnogi pobl drawsryweddol, gan gynnwys yn ein system addysg. Felly, nid wyf am gadw'n dawel a chaniatáu i naratif gwrth-drawsryweddol fynd heb ei herio, ac ni fyddaf yn cael fy nhynnu i mewn i bydew diwaelod poblyddol asgell dde o bardduo'r gymuned drawsryweddol. Rwy'n apelio am fwy o ddealltwriaeth a chydymdeimlad tuag atynt.
8. A wnaiff y Gweinidog roi diweddariad ar genhadaeth economaidd Llywodraeth Cymru? OQ60475
8. Will the Minister provide an update on the Welsh Government's economic mission? OQ60475
Yes, I set out my four priorities for a stronger economy on 28 November last year. This should enable us to drive forward the economic mission across Wales to recognise the significant economic pressures that we face. However, we put a focus on green growth, backing young people, delivering across regions of Wales and, in particular, investing in growth in good jobs for the future of the economy.
Gwnaf, nodais fy mhedair blaenoriaeth ar gyfer economi gryfach ar 28 Tachwedd y llynedd. Dylai hyn ein galluogi i fwrw ymlaen â'r genhadaeth economaidd ledled Cymru er mwyn cydnabod y pwysau economaidd sylweddol sy'n ein hwynebu. Fodd bynnag, rydym yn canolbwyntio ar dwf gwyrdd, cefnogi pobl ifanc, cyflawni ar draws rhanbarthau Cymru, ac yn benodol, buddsoddi i sicrhau twf mewn swyddi da ar gyfer dyfodol yr economi.
With regard to those jobs, I listened to Paul Davies with interest. As he knows, I've got a great deal of respect for him, but the primary driver for the problems with apprenticeships has been Brexit, which the Minister opposed, and also, of course, the disastrous UK Government apprenticeship levy, which is, effectively, a tax on employers in Wales without very much return here. We need a better settlement, so will the Minister, therefore, outline what more the UK Government could be doing to enable the Welsh Government to expand apprenticeships, including with reference to the apprenticeship levy, and has he had any discussions with Westminster representatives around this?
Ar y swyddi hynny, gwrandewais ar Paul Davies gyda diddordeb. Fel y gŵyr, mae gennyf barch mawr tuag ato, ond y prif sbardun ar gyfer y problemau gyda phrentisiaethau yw Brexit, a wrthwynebwyd gan y Gweinidog, a hefyd, wrth gwrs, ardoll brentisiaethau drychinebus Llywodraeth y DU, sydd, i bob pwrpas, yn dreth ar gyflogwyr yng Nghymru heb fawr ddim elw yma. Mae angen setliad gwell arnom, felly a wnaiff y Gweinidog amlinellu beth arall y gallai Llywodraeth y DU ei wneud i alluogi Llywodraeth Cymru i ehangu prentisiaethau, gan gyfeirio at yr ardoll brentisiaethau, ac a yw wedi cael unrhyw drafodaethau gyda chynrychiolwyr San Steffan ynglŷn â hyn?
Yes, we find it very difficult and frustrating, in a sense. When the apprenticeship levy was introduced, the then finance Minister, Mark Drakeford, was told there would be £109 million coming to Wales; he then read that £117 million would be taken away because of other changes in apprenticeship funding. So, the introduction of the levy saw a net reduction of £8 million in the funding formula for apprentices in Wales. So, actually, when people try to compare the apprenticeship levy in England here in Wales, we're not comparing like with like. Those employers that get their own money to spend in accounts in England have actually paid for it and more, and we have still seen a reduction.
What we have done with our own resources is invest even more in apprenticeship funding, and I'm pleased to see Ken Skates on the screen and, indeed, my colleague Eluned Morgan here, because when they have been Ministers with responsibility for skills, we have not just looked again at what we're doing and how fit for purpose it is, we've made real choices about how much to invest. I believe that a future UK Labour Government, keeping its promise to return the money and the powers over former EU funds, is one of the best things we could possibly see happen for the future of apprenticeships. It would allow us to reintroduce a national strategic all-Wales apprenticeship programme that was deliberately put to one side by the Tories when they designed the shared prosperity fund. It isn't just the mechanics of politics; it really does matter. We'd see more money being put to an even better purpose. And I look forward to campaigning for the return of those moneys and the powers that this Senedd should be able to scrutinise and help the Government to direct.
Ie, rydym yn ei chael hi'n anodd iawn ac yn rhwystredig, mewn ffordd. Pan gyflwynwyd yr ardoll brentisiaethau, dywedwyd wrth y Gweinidog cyllid ar y pryd, Mark Drakeford, y byddai £109 miliwn yn dod i Gymru; yna darllenodd y byddai £117 miliwn yn cael ei dynnu'n ôl oherwydd newidiadau eraill mewn cyllid prentisiaethau. Felly, wrth gyflwyno'r ardoll gwelwyd gostyngiad net o £8 miliwn yn y fformiwla ariannu ar gyfer prentisiaid yng Nghymru. Felly, mewn gwirionedd, pan fo pobl yn ceisio cymharu'r ardoll brentisiaethau yn Lloegr â'r un sydd gennym yma yng Nghymru, nid ydym yn cymharu'r un pethau. Mae'r cyflogwyr sy'n cael eu harian eu hunain i'w wario mewn cyfrifon yn Lloegr wedi talu amdano a mwy, ac rydym yn dal i fod wedi gweld gostyngiad.
Yr hyn a wnaethom gyda'n hadnoddau ein hunain yw buddsoddi hyd yn oed mwy mewn cyllid prentisiaethau, ac rwy'n falch o weld Ken Skates ar y sgrin, ac yn wir, fy nghyd-Weinidog Eluned Morgan yma, oherwydd pan oeddent yn Weinidogion â chyfrifoldeb am sgiliau, fe wnaethom fwy nag edrych eto ar yr hyn a wnawn yn unig a pha mor addas i'r diben ydyw, fe wnaethom ddewisiadau go iawn ynghylch faint i'w fuddsoddi. Credaf fod Llywodraeth Lafur y DU yn y dyfodol, wrth gadw ei haddewid i roi'r arian a'r pwerau dros gronfeydd blaenorol yr UE yn ôl, yn un o'r pethau gorau a allai ddigwydd ar gyfer dyfodol prentisiaethau. Byddai'n caniatáu i ni ailgyflwyno rhaglen brentisiaethau strategol genedlaethol ar gyfer Cymru gyfan, rhywbeth a gafodd ei roi i'r naill ochr yn fwriadol gan y Torïaid pan wnaethant lunio'r gronfa ffyniant gyffredin. Nid mecaneg gwleidyddiaeth yn unig mohono; mae'n wirioneddol bwysig. Byddem yn gweld mwy o arian yn cael ei roi tuag at bwrpas hyd yn oed yn well. Ac edrychaf ymlaen at ymgyrchu dros ddychwelyd y pwerau a'r arian y dylai'r Senedd hon allu craffu arnynt a helpu'r Llywodraeth i'w cyfeirio.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Y cwestiynau nesaf fydd y rhai i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Altaf Hussain.
The next questions will be to the Minister for Health and Social Services. The first question is from Altaf Hussain.
1. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o'r effaith y bydd toriadau i wasanaethau cymdeithasol awdurdodau lleol yn ei chael ar amseroedd aros y GIG yn 2024? OQ60459
1. What assessment has the Minister made of the impact that cuts to local authority social services will have on NHS waiting times in 2024? OQ60459
While funding is not being reduced, the value, in real terms, may impact on what can be achieved. How local authority budgets are allocated is down to local councillors. Improved partnership working, as monitored through the pathways of care reporting, will assess the impact, and planned care has actions to reduce reliance on acute beds.
Er nad yw'r cyllid yn cael ei leihau, gall y gwerth, mewn termau real, effeithio ar yr hyn y gellir ei gyflawni. Cynghorwyr lleol sy'n gyfrifol am y ffordd y mae cyllidebau awdurdodau lleol yn cael eu dyrannu. Bydd gwell gweithio mewn partneriaeth, fel y caiff ei fonitro drwy adrodd ar lwybrau gofal, yn asesu'r effaith, ac mae gan ofal wedi'i gynllunio gamau i leihau'r ddibyniaeth ar welyau acíwt.
Thank you, Minister. Social care services play a vital role by keeping people well for longer outside of hospital and enabling faster, safer discharges home. Recent research by the Institute for Fiscal Studies found that reductions in social care spending led to a substantial increase in the use of accident and emergency departments by individuals aged 65 and above. The impacts were most pronounced amongst the very oldest, that is, those aged 85 and above, and those living in more deprived neighbourhoods. The pandemic has highlighted the importance of co-ordination between hospitals and social care providers. Since social services in Wales have forecasted a budget gap of £646 million over the next three years, does the Minister accept that waiting times will continue to worsen under this Welsh Government?
Diolch, Weinidog. Mae gwasanaethau gofal cymdeithasol yn chwarae rhan hanfodol yn cadw pobl yn iach am fwy o amser y tu allan i'r ysbyty a'i gwneud yn bosibl rhyddhau cleifion i'w cartrefi yn gyflymach ac yn fwy diogel. Canfu ymchwil ddiweddar gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid fod gostyngiadau mewn gwariant gofal cymdeithasol wedi arwain at gynnydd sylweddol yn y defnydd o adrannau damweiniau ac achosion brys gan unigolion 65 oed a hŷn. Roedd yr effeithiau yn fwyaf amlwg ymhlith yr hynaf oll, hynny yw, y rhai 85 oed a hŷn, a'r rhai sy'n byw mewn cymdogaethau mwy difreintiedig. Mae'r pandemig wedi tynnu sylw at bwysigrwydd cydlynu rhwng ysbytai a darparwyr gofal cymdeithasol. Gan fod gwasanaethau cymdeithasol yng Nghymru wedi rhagweld bwlch cyllidebol o £646 miliwn dros y tair blynedd nesaf, a yw'r Gweinidog yn derbyn y bydd amseroedd aros yn parhau i waethygu o dan y Llywodraeth hon yng Nghymru?
Thank you very much. Well, you're quite right that, actually, the relationship between social care and health is one that has to be taken very, very seriously. And the fact is that, in Wales, we spend 40 per cent more money in Wales compared to England on adult social care. But it's clear that that's still not enough, and the fact that over 2,000 social care workers went home after Brexit and they haven't come back has actually made a difference. And I know you don't like hearing that, but that is the reality, particularly in areas like west Wales, where it has been very difficult to recruit and where there are other areas of the economy that are now sucking in those people who were doing social care. A lot of them have now gone into hospitality and other areas where there are now gaps, again left as a result of Brexit.
The fact is that we actually spend a lot of money and time co-ordinating our efforts in Wales between the NHS and local government. We've got a very firm budget that has been set up, the regional integration fund—£144 million annually specifically in order to make sure that that integrated work carries on. Because you're quite right, if we don't get the flow through the hospitals, it does have an impact on planned care. And obviously that's something that we want to avoid, and it's a reason why not only are we making sure that the work that we're carrying out in relation to assessments and things is very proactive, but also we're trying to follow the recommendation that top medics suggest, which is that actually you should be increasing significantly the amount of day care operations that you carry out. We do too many operations that necessitate an overnight stay.
Diolch yn fawr iawn. Wel, rydych chi'n llygad eich lle, mewn gwirionedd, fod y berthynas rhwng gofal cymdeithasol ac iechyd yn un y mae'n rhaid inni fod yn gyfan gwbl o ddifrif yn ei chylch. A'r gwir amdani yw ein bod ni yng Nghymru'n gwario 40 y cant yn fwy o arian yng Nghymru o'i gymharu â Lloegr ar ofal cymdeithasol i oedolion. Ond mae'n amlwg nad yw hynny'n ddigon o hyd, ac mae'r ffaith bod dros 2,000 o weithwyr gofal cymdeithasol wedi mynd adref ar ôl Brexit ac nad ydynt wedi dychwelyd wedi gwneud gwahaniaeth mawr. Ac rwy'n gwybod nad ydych chi'n hoffi clywed hynny, ond dyna'r realiti, yn enwedig mewn ardaloedd fel gorllewin Cymru, lle mae wedi bod yn anodd iawn recriwtio a lle mae rhannau eraill o'r economi bellach yn amsugno'r bobl a oedd yn arfer gwneud gwaith gofal cymdeithasol. Mae llawer ohonynt bellach wedi troi at letygarwch a meysydd eraill lle mae bylchau erbyn hyn, unwaith eto o ganlyniad i Brexit.
Y gwir amdani yw ein bod yn gwario llawer o arian ac yn treulio llawer mwy o amser yn cydlynu ein hymdrechion yng Nghymru rhwng y GIG a llywodraeth leol. Mae gennym gyllideb gadarn iawn wedi'i sefydlu, y gronfa integreiddio rhanbarthol—£144 miliwn yn flynyddol yn benodol er mwyn sicrhau bod y gwaith integredig hwnnw'n parhau. Oherwydd rydych chi'n llygad eich lle, os nad ydym yn cael y llif drwy'r ysbytai, mae'n cael effaith ar ofal wedi'i gynllunio. Ac yn amlwg mae hynny'n rhywbeth yr hoffem ei osgoi, ac mae'n rheswm pam ein bod nid yn unig yn sicrhau bod y gwaith a wnawn mewn perthynas ag asesiadau a phethau yn rhagweithiol iawn, ond hefyd pam ein bod yn ceisio dilyn yr argymhelliad y mae meddygon gorau yn ei awgrymu, sef y dylech chi gynyddu'n sylweddol faint o lawdriniaethau gofal dydd a wnewch. Rydym yn gwneud gormod o lawdriniaethau sy'n galw am arhosiad dros nos.
2. Beth yw asesiad presennol Llywodraeth Cymru o argaeledd gwasanaethau gofal iechyd sylfaenol yn Nwyrain Casnewydd? OQ60481
2. What is the Welsh Government's current assessment of the availability of primary healthcare services in Newport East? OQ60481
Aneurin Bevan University Health Board continues to invest and work to improve access to primary care services in Newport East, to deliver our vision of 'A Healthier Wales'.
Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan yn parhau i fuddsoddi a gweithio i wella mynediad at wasanaethau gofal sylfaenol yn Nwyrain Casnewydd, er mwyn cyflawni ein gweledigaeth ar gyfer 'Cymru Iachach'.
Thank you for that, Minister. It's very good to see ongoing investment in those primary healthcare services, and I'm very pleased that, in Ringland in Newport East, we will have a new integrated health and well-being centre hopefully opening in around a year's time. But in other parts of Newport East there is considerable community concern regarding the lack of adequate primary healthcare services, Minister. In Severnside, in Magor and Undy, there's quite a rapidly growing population, with lots of new housing having been built and still ongoing, and just a satellite outreach GP service, with limited hours, from the Gray Hill Surgery in Caldicot. People feel very strongly there, in Magor and Undy, that the rate of population growth and new housing hasn't been matched by the availability and development of services, very much including primary healthcare. So, I just wonder what you see as a mechanism, Minister, for communities to make those concerns known and to work with the health board, the local authority and Welsh Government to make sure that better provision comes about in the near future.
Diolch am hynny, Weinidog. Mae'n dda iawn gweld buddsoddiad parhaus yn y gwasanaethau gofal iechyd sylfaenol hynny, ac rwy'n falch iawn, yn Ringland yn Nwyrain Casnewydd, y bydd gennym ganolfan iechyd a lles integredig newydd yn agor, ymhen tua blwyddyn, gobeithio. Ond mewn rhannau eraill o Ddwyrain Casnewydd mae cryn bryder yn y gymuned ynglŷn â diffyg gwasanaethau gofal iechyd sylfaenol digonol, Weinidog. Yng Nglannau Hafren, ym Magwyr a Gwndy, mae yna boblogaeth sy'n tyfu'n gyflym, gyda llawer o dai newydd wedi'u hadeiladu ac yn dal i gael eu hadeiladu, a dim ond gwasanaeth meddygon teulu allgymorth ategol, gydag oriau cyfyngedig, o Feddygfa Gray Hill yng Nghil-y-coed. Mae pobl yn teimlo'n gryf iawn yno, ym Magwyr a Gwndy, nad oes gwasanaethau, gan gynnwys gofal iechyd sylfaenol, ar gael ac yn cael eu datblygu i gyd-fynd â chyfradd dwf y boblogaeth a thai newydd. Felly, tybed beth rydych chi'n ei weld fel mecanwaith, Weinidog, i gymunedau wneud y pryderon hynny'n hysbys ac i weithio gyda'r bwrdd iechyd, yr awdurdod lleol a Llywodraeth Cymru i sicrhau bod gwell darpariaeth ar gael yn y dyfodol agos.
Great. Thanks very much, and thank you for that welcome development in Ringland—£28 million-worth of funding going into that development, and, as you say, we hope that that will be there for all to use by this time next year.
We know that there's a lot of pressure on GP surgeries in particular at the moment. That's why what we're trying to do is to take the pressure off them through things like making sure that pharmacies can take some pressure off. Lots of pharmacies now are able to prescribe, and, obviously, we have the common ailments scheme, which has already been rolled out across the whole of Wales.
But when it comes to what happens next, we're obviously very keen to make sure that we do see more integration, in particular between health and social care hubs, bringing those local public services together. But our programme—and there's a lot of money dedicated to this programme—is informed by those strategic capital plans that are presented to us by the regional partnership boards. So, if people in those communities have any concerns, the thing for them to do is to speak to the local health board, which will then determine whether this, indeed, is one of their priorities within the broad complex of all of the other things that they may want to do. And then there's a prioritisation exercise, obviously, in the light of affordability, just to make sure that we develop that pipeline that is fair then across the whole of Wales.
Gwych. Diolch yn fawr iawn, a diolch am y datblygiad yn Ringland sydd i'w groesawu—gwerth £28 miliwn o gyllid yn mynd tuag at y datblygiad hwnnw, ac fel y dywedwch, rydym yn gobeithio y bydd hwnnw yno i bawb ei ddefnyddio erbyn yr adeg hon y flwyddyn nesaf.
Fe wyddom fod llawer o bwysau ar feddygfeydd meddygon teulu yn arbennig ar hyn o bryd. Dyna pam mai'r hyn y ceisiwn ei wneud yw tynnu'r pwysau oddi arnynt trwy bethau fel sicrhau bod fferyllfeydd yn gallu ysgwyddo rhywfaint ohono. Mae llawer o fferyllfeydd bellach yn gallu presgripsiynu, ac yn amlwg, mae gennym y cynllun anhwylderau cyffredin, sydd eisoes wedi'i gyflwyno ledled Cymru gyfan.
Ond o ran yr hyn sy'n digwydd nesaf, rydym yn amlwg yn awyddus iawn i sicrhau ein bod yn gweld mwy o integreiddio, yn enwedig rhwng canolfannau iechyd a gofal cymdeithasol, gan ddod â'r gwasanaethau cyhoeddus lleol hynny at ei gilydd. Ond mae ein rhaglen—ac mae llawer o arian wedi'i neilltuo i'r rhaglen hon—yn cael ei llywio gan y cynlluniau cyfalaf strategol a gyflwynir i ni gan y byrddau partneriaeth rhanbarthol. Felly, os oes gan bobl yn y cymunedau hynny unrhyw bryderon, y peth i'w wneud yw siarad â'r bwrdd iechyd lleol, a fydd wedyn yn penderfynu a yw hyn, yn wir, yn un o'u blaenoriaethau o fewn cymhlethdod eang yr holl bethau eraill y gallent fod eisiau eu gwneud. Wedyn, fe fydd yna ymarfer blaenoriaethu, yn amlwg, yng ngoleuni fforddiadwyedd, i wneud yn siŵr ein bod yn datblygu darpariaeth sy'n deg ar draws Cymru gyfan.
Minister, I'm going to ask you a question that I'm sure many Members have already asked in the past, but getting a dentist appointment is quite frankly becoming a living hell for many people, and it's something that I am contacted about on a daily basis. Residents across south-east Wales now are being forced to tolerate pain as they struggle to secure an appointment or even find a dentist on the NHS in the first place. One elderly constituent of mine was forced to travel across the border to England to pay for private treatment as she struggled to find a local practice to see her on the NHS. And I'll even put my hands up here today in the Chamber and confess that, unashamedly, I took my own mother across the border because the dental practice that she was a patient of refused to deal with her when she was suffering with the pain and anguish of a toothache. And it felt to me, personally, that their desire to have her on a monthly pay-as-you-go package was bigger and far greater than giving her the medical treatment that she needed.
Now, Minister, going private, quite frankly, simply isn't an option for many of my constituents. I'm sure that you'll agree, Minister, that stories like the ones I've just shared aren't acceptable and that people all across Wales should have easy access to NHS dentists. So, Minister, what steps are the Welsh Government going to take to make sure that more people can be seen by NHS dentists within a reasonable time frame?
Weinidog, rwy'n mynd i ofyn cwestiwn i chi y credaf yn siŵr fod llawer o Aelodau eisoes wedi'i ofyn yn y gorffennol, ond mae ceisio cael apwyntiad deintydd yn uffern i lawer o bobl, ac mae'n rhywbeth y bydd pobl yn cysylltu â mi yn ei gylch yn ddyddiol. Mae trigolion ar draws de-ddwyrain Cymru bellach yn cael eu gorfodi i ddioddef poen wrth iddynt ymdrechu i gael apwyntiad neu hyd yn oed ddod o hyd i ddeintydd ar y GIG yn y lle cyntaf. Gorfodwyd un o fy etholwyr oedrannus i deithio dros y ffin i Loegr i dalu am driniaeth breifat wedi iddi gael trafferth dod o hyd i bractis lleol i'w gweld ar y GIG. Ac rwyf am gyfaddef yma heddiw yn y Siambr, heb unrhyw gywilydd, fy mod wedi mynd â fy mam fy hun dros y ffin am fod y practis deintyddol lle roedd hi'n glaf wedi gwrthod ymdrin â hi pan oedd hi'n dioddef poen a gofid y ddannoedd. Ac yn bersonol, teimlwn fod eu hawydd i'w chael hi ar becyn talu-wrth-fynd misol yn llawer mwy na rhoi'r driniaeth feddygol roedd hi ei hangen iddi.
Nawr, Weinidog, nid yw mynd yn breifat yn opsiwn i lawer o fy etholwyr. Rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno, Weinidog, nad yw straeon fel y rhai rwyf newydd eu rhannu yn dderbyniol ac y dylai pobl ledled Cymru gael mynediad hawdd at ddeintyddion y GIG. Felly, Weinidog, pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod mwy o bobl yn gallu cael eu gweld gan ddeintyddion y GIG o fewn amser rhesymol?
Thanks very much. Well, the Member will be aware that, actually, we have spent a significant amount of time trying to reorganise what is a fundamentally challenged area through introducing a new contract, and that new contract has meant that, for the first time in many, many years, those dentists are taking on new patients. Now, are they taking on enough? No, because, obviously, there's been a reduction, partly as a result of the pandemic and new methods that you have to do to make sure that there's no spread of infections. But the fact is that nearly 290,000 new patients have received treatment since April 2022, which is not an insignificant amount, including 50,000 people within the Aneurin Bevan University Health Board area. Now, while I accept that the people you are talking about are not part of those, but, obviously, we have asked them now to come up with these central lists so that we are much clearer about what we need to do. But you can't switch on dentists overnight. Dentists determine whether they want to work for the NHS or the private sector. Most of them work for both, frankly. But it's not something that you can browbeat people into, particularly when our budgets are limited. That's why one of the things that we're trying to do is to expand the opportunities for people to see dental therapists. We're training more dental therapists than ever before, just to make sure that we can take that pressure off, because, actually, the National Institute for Health and Care Excellence suggest that you shouldn't need to see a dentist, if you've got healthy teeth, more than once every two years. And the fact is that most of us are in a routine of saying, 'Right, let's just go for our six-monthly check-up' when it's unnecessary. And so we need to kind of make room for those people who really need those appointments, and that's what we've tried to do.
Diolch yn fawr. Wel, bydd yr Aelod yn ymwybodol ein bod wedi treulio cryn dipyn o amser yn ceisio ad-drefnu maes sy'n wynebu heriau mawr trwy gyflwyno contract newydd, ac mae'r contract newydd hwnnw wedi golygu, am y tro cyntaf ers blynyddoedd lawer, fod y deintyddion hynny'n derbyn cleifion newydd. Nawr, a ydynt yn derbyn digon? Nac ydynt, oherwydd, yn amlwg, bu gostyngiad, yn rhannol o ganlyniad i'r pandemig a dulliau newydd y mae'n rhaid ichi eu gwneud i sicrhau nad oes unrhyw heintiau'n lledaenu. Ond y ffaith amdani yw bod bron i 290,000 o gleifion newydd wedi cael triniaeth ers mis Ebrill 2022, nifer go sylweddol, gan gynnwys 50,000 o bobl yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan. Nawr, rwy'n derbyn nad yw'r bobl y soniwch chi amdanynt wedi'u cynnwys ymhlith y rheini, ond yn amlwg, rydym wedi gofyn iddynt feddwl am y rhestrau canolog hyn fel ein bod yn llawer cliriach am yr hyn sydd angen inni ei wneud. Ond ni allwch greu deintyddion dros nos. Mae deintyddion yn penderfynu a ydynt am weithio i'r GIG neu'r sector preifat. Mae'r rhan fwyaf ohonynt yn gweithio i'r ddau, a bod yn onest. Ond nid yw'n rhywbeth y gallwch chi orfodi pobl i'w wneud, yn enwedig pan fo'n cyllidebau'n gyfyngedig. Dyna pam mai un o'r pethau y ceisiwn ei wneud yw ehangu'r cyfleoedd i bobl weld therapyddion deintyddol. Rydym yn hyfforddi mwy o therapyddion deintyddol nag erioed o'r blaen, er mwyn sicrhau y gallwn leihau'r pwysau, oherwydd, mewn gwirionedd, mae'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal yn awgrymu na ddylai fod angen ichi weld deintydd fwy nag unwaith bob dwy flynedd os oes gennych ddannedd iach. A'r ffaith amdani yw bod y rhan fwyaf ohonom wedi dod i arfer dweud, 'Iawn, gadewch inni fynd am ein harchwiliad chwe mis' pan nad yw'n angenrheidiol. Ac felly mae angen inni wneud lle i'r bobl sydd angen yr apwyntiadau hynny mewn gwirionedd, a dyna rydym wedi ceisio ei wneud.
Following on from Natasha's question, there have been warnings, obviously, for the last year that NHS dentistry in Wales has reached crisis point. It may be true that backlogs for those waiting for treatment have been reduced, but they are yet to return to pre-pandemic levels. What's also true is that it's become incredibly difficult to get an NHS dentist, leaving expensive private dental care the only other option. This is a particular issue for veterans who have returned to civilian life after decades of performing a difficult and stressful role. I have a constituent who has been out of the armed forces for a decade and still cannot get an NHS dentist. One constituent said: 'This is a massive issue. I left in 2014 and still have to go private. There is no support for that, yet health is part of the armed forces' covenant. We should get an automatic place, I believe. It's not our fault we didn't live in our local village since birth.' Minister, what would you say to the veterans, as well as those who didn't serve in the forces, who are waiting and waiting and waiting for an NHS dentist?
Yn dilyn cwestiwn Natasha, mae rhybuddion wedi bod, yn amlwg, dros y flwyddyn ddiwethaf fod deintyddiaeth y GIG yng Nghymru wedi cyrraedd pwynt argyfwng. Efallai ei bod yn wir fod ôl-groniadau ar gyfer y rhai sy'n aros am driniaeth wedi cael eu lleihau, ond maent eto i ddychwelyd i lefelau cyn y pandemig. Mae hefyd yn wir ei bod bellach yn anhygoel o anodd cael deintydd GIG, gan olygu mai gofal deintyddol preifat drud yw'r unig opsiwn arall. Mae'n broblem arbennig i gyn-filwyr sydd wedi dychwelyd i fywyd sifil ar ôl degawdau o gyflawni rôl anodd a llawn straen. Mae gennyf etholwr sydd wedi gadael y lluoedd arfog ers degawd ac sy'n dal yn methu cael deintydd GIG. Dywedodd un etholwr: 'Mae hon yn broblem enfawr. Fe adewais yn 2014 ac rwy'n dal i orfod mynd yn breifat. Nid oes cymorth ar gyfer gwneud hynny, ond eto mae iechyd yn rhan o gyfamod y lluoedd arfog. Mae'n rhaid inni gael lle awtomatig, rwy'n credu. Nid yw'n fai arnom ni nad ydym wedi byw yn ein pentref lleol ers ein geni.' Weinidog, beth fyddech chi'n ei ddweud wrth y cyn-filwyr, yn ogystal â phobl nad ydynt wedi gwasanaethu yn y lluoedd arfog, sy'n aros ac yn aros am ddeintydd GIG?
Well, thanks very much. Well, what I would say is that they should ensure that they do get their name down on a list, because, obviously, this is part of a process, and, every year, we are encouraging those NHS dentists to take on new patients. And obviously, we're doing really well on that. If you compare how we're doing with new NHS patients compared to England, we are miles ahead of where they are in England. Now, it's not enough, and we're very well aware that the demand is greater than the supply. But, as I say, you can't switch these people on overnight, and we are in the process of training new people up.
We are particularly aware of the challenges in rural areas, which is why one of the things we've tried to do is to incentivise people to train in those more rural areas, with an extra £5,000 to make sure that they can get not just that additional funding, but also additional support, and, hopefully, then, they will stay in those areas.
In relation to veterans, I'm happy to have a look at what more we can do in that space, because, obviously, we do have that covenant, and I'll get back to you on that issue.
Wel, diolch yn fawr iawn. Wel, fe fyddwn i'n dweud y dylent sicrhau bod eu henw ar restr, oherwydd, yn amlwg, mae hyn yn rhan o broses, a bob blwyddyn, rydym yn annog deintyddion y GIG i dderbyn cleifion newydd. Ac wrth gwrs, rydym yn gwneud yn dda iawn ar hynny. Os cymharwch sut rydym ni'n gwneud gyda chleifion newydd y GIG o'i gymharu â Lloegr, rydym ni filltiroedd ar y blaen i ble maent arni yn Lloegr. Nawr, nid yw'n ddigon, ac rydym yn ymwybodol iawn fod y galw'n fwy na'r ddarpariaeth. Ond fel rwy'n dweud, ni allwch ddarparu'r bobl hyn dros nos, ac rydym wrthi'n hyfforddi pobl newydd.
Rydym yn arbennig o ymwybodol o'r heriau mewn ardaloedd gwledig, a dyna pam mai un o'r pethau y gwnaethom geisio ei wneud yw cymell pobl i hyfforddi mewn ardaloedd mwy gwledig, gyda £5,000 ychwanegol i sicrhau y gallant gael nid yn unig y cyllid ychwanegol hwnnw, ond cefnogaeth ychwanegol hefyd, a gobeithio wedyn y byddant yn aros yn yr ardaloedd hynny.
Mewn perthynas â chyn-filwyr, rwy'n hapus i gael golwg ar beth arall y gallwn ei wneud, oherwydd, yn amlwg, mae gennym y cyfamod, ac fe ddof yn ôl atoch ar y mater hwnnw.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Gareth Davies.
Questions now from the party spokespeople. The Welsh Conservative spokesperson, Gareth Davies.
Diolch, Llywydd, Deputy Minister, the Welsh Local Government Association and the Association of Directors of Social Services have forecast a budget gap in social services of £646 million over the next three years, as alluded to by my colleague, Altaf Hussain, in his first question—a spending cut that will affect the most vulnerable people in Wales. A WLGA spokesperson said that departments receive more than 1,000 calls a day from people concerned about children at risk of abuse or neglect, as well as families that struggle to support elderly relatives or relatives with learning difficulties. We need swift action to ensure that the most vulnerable people in society are not plunged into hardship or put at risk of neglect. The WLGA has also raised concerns regarding the cap limiting the amount that people pay for homecare, which means that the wealthiest in society are not paying the full cost of their care. Can the Deputy Minister outline whether the Welsh Government has any plans to reassess the cap in order to ensure the burden is shared fairly?
Diolch, Lywydd. Ddirprwy Weinidog, mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a'r Gymdeithas Cyfarwyddwyr Gwasanaethau Cymdeithasol wedi rhagweld bwlch cyllidebol o £646 miliwn yn y gwasanaethau cymdeithasol dros y tair blynedd nesaf, fel y crybwyllodd fy nghyd-Aelod Altaf Hussain yn ei gwestiwn cyntaf—toriad mewn gwariant a fydd yn effeithio ar y bobl fwyaf agored i niwed yng Nghymru. Dywedodd llefarydd ar ran Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru fod adrannau'n cael mwy na 1,000 o alwadau y dydd gan bobl sy'n poeni am blant sydd mewn perygl o gael eu cam-drin neu eu hesgeuluso, yn ogystal â theuluoedd sy'n ei chael hi'n anodd cefnogi perthnasau oedrannus neu berthnasau ag anawsterau dysgu. Mae angen gweithredu'n gyflym i sicrhau nad yw'r bobl fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas yn dioddef caledi nac yn wynebu risg o gael eu hesgeuluso. Mae CLlLC hefyd wedi codi pryderon ynglŷn â'r cap sy'n cyfyngu ar faint mae pobl yn ei dalu am ofal yn y cartref, sy'n golygu nad yw'r cyfoethocaf mewn cymdeithas yn talu cost lawn eu gofal. A wnaiff y Dirprwy Weinidog ddweud a oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw gynlluniau i ailasesu'r cap er mwyn sicrhau bod y baich yn cael ei rannu'n deg?
I thank Gareth Davies for those questions. I'm aware of the comments of the WLGA and the ADSS, and I'm aware that, in social care, we are working to help and promote the well-being of some of the most vulnerable people in society, so the budget is very important. As he's aware, the vast majority of the budget is delivered by local government, and I'm sure he's aware that we've protected the local government budget, in fact increasing it by 3.5 per cent. And I think he's also aware, as the Minister said in one of her responses, that we actually spend 43 per cent more on social care in Wales than in England, if you want to have a look at a comparator.
But, obviously, we've had to make difficult decisions, and we are doing our best to protect those public services that are the most important. In terms of the cap for homecare, he is right, the WLGA has requested us to look at the amount of cap for domiciliary care services, and we are considering that.
Diolch i Gareth Davies am y cwestiynau hynny. Rwy'n ymwybodol o sylwadau CLlLC a'r Gymdeithas Cyfarwyddwyr Gwasanaethau Cymdeithasol, ac rwy'n ymwybodol, ym maes gofal cymdeithasol, ein bod yn gweithio i helpu a hyrwyddo llesiant rhai o'r bobl fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas, felly mae'r gyllideb yn bwysig iawn. Fel y mae'n gwybod, mae mwyafrif helaeth y gyllideb yn cael ei darparu gan lywodraeth leol, ac rwy'n siŵr ei fod yn ymwybodol ein bod wedi diogelu'r gyllideb i lywodraeth leol, gan ei chynyddu 3.5 y cant mewn gwirionedd. Ac rwy'n credu ei fod hefyd yn gwybod, fel y dywedodd y Gweinidog yn un o'i hymatebion, ein bod yn gwario 43 y cant yn fwy ar ofal cymdeithasol yng Nghymru nag yn Lloegr, os ydych chi am edrych ar gymharydd.
Ond yn amlwg, rydym wedi gorfod gwneud penderfyniadau anodd, ac rydym yn gwneud ein gorau i ddiogelu'r gwasanaethau cyhoeddus pwysicaf. Ar y cap ar gyfer gofal yn y cartref, mae'n iawn, mae CLlLC wedi gofyn inni edrych ar faint y cap ar gyfer gwasanaethau gofal cartref, ac rydym yn ystyried hynny.
Thank you very much. Any additional funding that can be allocated to social services is money that would make a huge difference to the quality of vulnerable people's lives, and is money that would ensure more people are able to live with dignity. I would wager that the majority of people in Wales would prioritise the care and dignity of the most vulnerable people in society over pet projects such as blanket 20 mph speed restrictions, Senedd expansion, universal basic income pilot schemes and other big state vanity schemes that seldom have a positive impact on people's lives but serve only to exhibit the socialist credentials of the Welsh Government in the hope of attracting kudos from the media. Can the Deputy Minister outline what action the Welsh Government is taking to work with local authorities to find a way to plug this gap using a proportion of their reserves to ensure that social services are properly resourced?
Diolch yn fawr iawn. Mae unrhyw gyllid ychwanegol y gellir ei ddyrannu i wasanaethau cymdeithasol yn arian a fyddai'n gwneud gwahaniaeth enfawr i ansawdd bywydau pobl fregus, ac mae'n arian a fyddai'n sicrhau bod mwy o bobl yn gallu byw gydag urddas. Buaswn yn fodlon betio y byddai'r mwyafrif o bobl yng Nghymru yn blaenoriaethu gofal ac urddas y bobl fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas dros hoff brosiectau fel cyfyngiadau cyflymder cyffredinol o 20 mya, ehangu'r Senedd, cynlluniau peilot incwm sylfaenol cyffredinol a chynlluniau porthi balchder 'gwladwriaeth fawr' eraill sydd ond yn cael effaith gadarnhaol ar fywydau pobl yn bur anaml, ac sy'n gwneud dim mwy nag arddangos cymwysterau sosialaidd Llywodraeth Cymru yn y gobaith o ddenu clodydd y cyfryngau. A wnaiff y Dirprwy Weinidog amlinellu pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i weithio gydag awdurdodau lleol i ddod o hyd i ffordd o lenwi'r bwlch gan ddefnyddio cyfran o'u cronfeydd wrth gefn i sicrhau bod gan wasanaethau cymdeithasol adnoddau priodol?
Yes. We are certainly working with local authorities all the time. We are in continuous dialogue with them. We've obviously had discussions with them about the budget. We understand their concerns, which have been expressed, and we've done all we can in the budget to protect the most vulnerable services. And, as I would like to repeat, we spend 43 per cent more on social care in Wales than is spent in England. They are a priority for us. Social services and social care in the community, I absolutely agree, are absolutely crucial and we are in continuous dialogue with our partners.
Ie. Rydym yn sicr yn gweithio gydag awdurdodau lleol drwy'r amser. Rydym mewn trafodaethau parhaus gyda nhw. Rydym yn amlwg wedi cael trafodaethau gyda nhw am y gyllideb. Rydym yn deall eu pryderon, sydd wedi'u mynegi, ac rydym wedi gwneud popeth yn ein gallu yn y gyllideb i ddiogelu'r gwasanaethau mwyaf bregus. Ac fel rwyf am ailadrodd, rydym yn gwario 43 y cant yn fwy ar ofal cymdeithasol yng Nghymru nag a werir yn Lloegr. Maent yn flaenoriaeth i ni. Rwy'n cytuno'n llwyr fod gwasanaethau cymdeithasol a gofal cymdeithasol yn y gymuned yn gwbl hanfodol ac rydym mewn trafodaethau parhaus gyda'n partneriaid.
Thanks again, Deputy Minister. You say you're protecting the most vulnerable in society, but can you really stand here this afternoon and say that the most vulnerable people in society are protected by the priorities of this Welsh Government when favouring such schemes as blanket 20 mph, Senedd expansion and the UBI pilot that I've just mentioned? Granted, it doesn't go all the way to solving every problem in social care, but can you obviously say that the cost of those schemes could be spent better to protect some of the most vulnerable people in society and improve our health and social care systems across Wales as a whole? But I'd be grateful if the Deputy Minister could address the Healthcare Inspectorate Wales review finding that there are still consistent challenges caused by poor patient flow through wards as a result of social care issues. Difficulty discharging patients to more appropriate placements or back home with support is causing a bottleneck effect in hospitals, with patients occupying valuable beds when they are medically fit to leave. This situation, I am sure the Deputy Minister can appreciate, is not ideal for the patient or the hospital who need the space for other patients. Could the Deputy Minister please lay out what the Welsh Government is doing to ensure that all parts of the health and social care sector work together as effectively as possible to address patient flow issues? Thank you.
Diolch unwaith eto, Ddirprwy Weinidog. Rydych chi'n dweud eich bod chi'n amddiffyn y rhai mwyaf bregus mewn cymdeithas, ond a allwch chi sefyll yma y prynhawn yma a dweud bod blaenoriaethau'r Llywodraeth hon yn amddiffyn y bobl fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas wrth ffafrio cynlluniau fel 20 mya cyffredinol, ehangu'r Senedd a'r peilot incwm sylfaenol cyffredinol yr wyf newydd eu crybwyll? Rwy'n derbyn nad yw'n mynd yr holl ffordd i ddatrys pob problem ym maes gofal cymdeithasol, ond a allwch chi ddweud y gellid gwario cost y cynlluniau hynny'n well i ddiogelu rhai o'r bobl fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas a gwella ein systemau iechyd a gofal cymdeithasol ledled Cymru gyfan? Ond hoffwn i'r Dirprwy Weinidog roi sylw i ganfyddiad adolygiad Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru fod heriau cyson yn dal i gael eu hachosi gan lif cleifion gwael trwy wardiau o ganlyniad i broblemau gofal cymdeithasol. Mae anhawster i ryddhau cleifion i leoliadau mwy priodol neu yn ôl adref gyda chymorth yn achosi tagfeydd mewn ysbytai, gyda chleifion yn defnyddio gwelyau gwerthfawr a hwythau'n feddygol ffit i adael. Rwy'n siŵr y gall y Dirprwy Weinidog dderbyn nad yw'r sefyllfa hon yn ddelfrydol i'r claf na'r ysbyty sydd angen lle ar gyfer cleifion eraill. A allai'r Dirprwy Weinidog nodi'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod pob rhan o'r sector iechyd a gofal cymdeithasol yn gweithio gyda'i gilydd mor effeithiol â phosibl i fynd i'r afael â phroblemau llif cleifion? Diolch.
Thank you, Gareth. I am very proud of this Government's protection of the most vulnerable people in society and I think we have a record that I am proud to stand on. In terms of the poor patient flow, that's something that we've been working on very closely—health and social services working very closely together, in health boards and local government—and we have been able to bring down the number of people who are staying in hospital because there is no social package available for them. That has been coming down. It's still far too high, and we've got an awful lot of work to do there, but we are working together on it. We have got an action committee—a care action committee—that consists of key people in the field, who meet regularly to discuss what steps can be taken. The Minister for Health and Social Services delegated money to increase support at home over the weekends, for example, and for end-of-life care, in order that we don't have the upsetting situations of people going into hospital who would be much better off at home. And the other area that we really have to concentrate on is stopping people going into hospital when they are better off at home, and we continue to put those extra resources in. So, we do have a plan. We are seeing progress, but it is a long-term plan, and we have to work very hard at it. But I reiterate that I'm very proud of the work that this Labour Welsh Government has done in social care, in the health service, and I think we are seeing progress.
Diolch yn fawr, Gareth. Rwy'n falch iawn o'r ffordd y mae'r Llywodraeth hon yn amddiffyn y bobl fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas ac rwy'n credu bod gennym record rwy'n falch o'i harddel. Ar lif gwael cleifion drwy'r ysbyty, mae hynny'n rhywbeth y buom yn gweithio arno'n agos iawn—gwasanaethau iechyd a chymdeithasol yn gweithio'n agos iawn gyda'i gilydd, mewn byrddau iechyd a llywodraeth leol—ac rydym wedi gallu gostwng nifer y bobl sy'n aros yn yr ysbyty am nad oes pecyn cymdeithasol ar gael ar eu cyfer. Mae hynny wedi dod i lawr. Mae'n dal i fod yn llawer rhy uchel, ac mae gennym lawer iawn o waith i'w wneud, ond rydym yn gweithio gyda'n gilydd arno. Mae gennym bwyllgor gweithredu—pwyllgor gweithredu gofal—sy'n cynnwys pobl allweddol yn y maes, sy'n cyfarfod yn rheolaidd i drafod pa gamau y gellir eu cymryd. Dyrannodd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol arian i gynyddu cymorth yn y cartref ar benwythnosau er enghraifft, ac ar gyfer gofal diwedd oes, fel nad oes gennym sefyllfaoedd gofidus gyda phobl yn mynd i'r ysbyty a fyddai'n llawer gwell eu byd gartref. A'r maes arall y mae'n rhaid inni ganolbwyntio arno o ddifrif yw atal pobl rhag mynd i'r ysbyty pan fyddant yn well eu byd gartref, ac rydym yn parhau i roi'r adnoddau ychwanegol hynny i mewn. Felly, mae gennym gynllun. Rydym yn gweld cynnydd, ond mae'n gynllun hirdymor, ac mae'n rhaid inni weithio'n galed iawn arno. Ond rwy'n ailadrodd fy mod yn falch iawn o'r gwaith y mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi'i wneud ym maes gofal cymdeithasol, yn y gwasanaeth iechyd, ac rwy'n credu ein bod yn gweld cynnydd.
Llefarydd Plaid Cymru, Mabon ap Gwynfor.
The Plaid Cymru spokesperson, Mabon ap Gwynfor.
Diolch, Llywydd. Last week, the director of the RCN in Wales, Helen Whyley, issued a stark warning to the health Minister that things need to change in 2024. Given the relentless pressures endured by our dedicated healthcare workers throughout the course of last year, she was right to do so. As I mentioned yesterday during the budget debate, business as usual is simply not an option if we want a sustainable future for the NHS. It was disappointing, therefore, that the Minister's response was to flippantly state that the RCN had not been paying attention. But maybe it's the Government who is guilty of not being attentive to the legitimate concerns of the RCN, which is exemplified by the recent news that the Welsh Government is considering introducing a regulated band 4 nursing associate role in Wales, without prior consultation and parliamentary scrutiny. We're not opposed in principle to reforms of this nature, but they must always, without exception, be developed fully above board in collaboration with relevant staff representatives. Will the Minister therefore confirm whether the Welsh Government is intending to introduce nursing associates into the Welsh NHS, and, if so, will the plans be submitted to the RCN for consultation and approval prior to their implementation?
Diolch, Lywydd. Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd cyfarwyddwr y Coleg Nyrsio Brenhinol yng Nghymru, Helen Whyley, rybudd amlwg i'r Gweinidog iechyd fod angen i bethau newid yn 2024. O ystyried y pwysau di-baid a ddioddefwyd gan ein gweithwyr gofal iechyd ymroddedig drwy gydol y llynedd, roedd hi'n iawn i wneud hynny. Fel y soniais ddoe yn ystod y ddadl ar y gyllideb, nid yw busnes fel arfer yn opsiwn os ydym am gael dyfodol cynaliadwy i'r GIG. Roedd yn siomedig, felly, mai ymateb y Gweinidog oedd datgan yn wamal nad oedd y Coleg Nyrsio Brenhinol wedi bod yn talu sylw. Ond efallai mai'r Llywodraeth sy'n euog o beidio â thalu sylw i bryderon dilys y Coleg Nyrsio Brenhinol, fel yr amlygir gan y newyddion diweddar fod Llywodraeth Cymru yn ystyried cyflwyno rôl cydymaith nyrsio band 4 wedi'i rheoleiddio yng Nghymru, heb ymgynghori ymlaen llaw a chraffu seneddol. Nid oes gennym wrthwynebiad mewn egwyddor i ddiwygiadau o'r math hwn, ond mae'n rhaid iddynt bob amser, yn ddieithriad, gael eu datblygu'n llawn ac yn agored mewn cydweithrediad â chynrychiolwyr staff perthnasol. A wnaiff y Gweinidog gadarnhau felly a yw Llywodraeth Cymru yn bwriadu cyflwyno cymdeithion nyrsio i GIG Cymru, ac os felly, a fydd y cynlluniau'n cael eu cyflwyno i'r Coleg Nyrsio Brenhinol ar gyfer ymgynghori yn eu cylch a'u cymeradwyo cyn eu gweithredu?
Thanks very much. Obviously, we have very frequent conversations with the Royal College of Nursing. We absolutely need the incredible work that they do in our hospitals, and I'd like to thank all nurses and all healthcare workers for the incredible work that they've carried out over the most pressurised time of the year. They are right—things need to change. But I've got to underline that, actually, things are changing. There is a whole host of things that I've changed in the past two years. We didn't have urgent primary care centres two years ago. We didn't have same-day emergency care centres two years ago. We have significantly more ambulance workers this year than we had two years ago, and we've got the '111 press 2' system, which is taking a lot of pressure off our hospitals. So, I think it is fair to say that they haven't been paying attention because, actually, those are all things that demonstrate that the system is changing. But, in relation to the band 4 nursing associate role, I think it is important for us to make sure that we understand that there is a role for nurses, but I think it's a conversation that is definitely worth having in terms of the introduction of nursing associates. What we need, though, is to make sure that safety is a priority, and we need to make sure that patient safety is put first, and, in order to do that, you may need to regulate and that's why we're looking into this area. But if we do introduce it, of course there will be a consultation in relation to that.
Diolch yn fawr. Yn amlwg, rydym yn cael sgyrsiau aml iawn gyda'r Coleg Nyrsio Brenhinol. Mae gwir angen y gwaith anhygoel y maent yn ei wneud yn ein hysbytai, a hoffwn ddiolch i'r holl nyrsys a'r holl weithwyr gofal iechyd am y gwaith anhygoel y maent wedi'i wneud dros yr adeg fwyaf anodd o'r flwyddyn. Maent yn iawn—mae angen i bethau newid. Ond mae'n rhaid imi bwysleisio bod pethau'n newid. Rwyf wedi newid llawer o bethau yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf. Nid oedd gennym ganolfannau gofal sylfaenol brys ddwy flynedd yn ôl. Nid oedd gennym ganolfannau gofal argyfwng yr un diwrnod ddwy flynedd yn ôl. Mae gennym lawer mwy o weithwyr ambiwlans eleni nag a oedd gennym ddwy flynedd yn ôl, ac mae gennym system '111 pwyso 2', sy'n tynnu llawer o bwysau oddi ar ein hysbytai. Felly, rwy'n credu ei bod yn deg dweud nad ydynt wedi bod yn talu sylw oherwydd, mewn gwirionedd, mae'r rhain i gyd yn bethau sy'n dangos bod y system yn newid. Ond mewn perthynas â rôl cydymaith nyrsio band 4, rwy'n credu ei bod yn bwysig inni sicrhau ein bod yn deall bod yna rôl i nyrsys, ond rwy'n credu ei bod yn sgwrs sy'n bendant yn werth ei chael ar gyflwyno cymdeithion nyrsio. Fodd bynnag, mae angen inni sicrhau bod diogelwch yn flaenoriaeth, ac mae angen inni sicrhau bod diogelwch cleifion yn cael ei roi yn gyntaf, ac er mwyn gwneud hynny, efallai y bydd angen ichi reoleiddio a dyna pam ein bod yn edrych ar hyn. Ond os ydym yn ei gyflwyno, cynhelir ymgynghoriad ynglŷn â hynny wrth gwrs.
Thank you for that answer. We fully acknowledge the potential benefits that nursing associates could bring to the workforce, especially in terms of offering new routes for entering the nursing profession, but it's essential that their introduction doesn't end up becoming the Government's de facto solution to filling the long-standing vacancy gaps in Wales's cohort of registered nurses. As the RCN rightly notes, inadequate nursing levels carry the risk of up to 26 per cent higher patient mortality, longer hospital stays and higher infection rates. Any future proposals for nursing associates must therefore be predicated first and foremost on the fundamental premise that there will be no regression in registered nurse capacity. So, how will the Government's plans in this area interact with the Nurse Staffing Levels (Wales) Act 2016? There would also need to be a coherent strategy for their effective integration within the workforce, as well as clear pathways for career development, which were identified in a recent study by King's College London as key shortcomings of the approach undertaken in England. We need clarity on how the Welsh Government aims to fund these new roles. So, can the Minister guarantee that any plans to introduce nursing associates will not affect existing funding streams for registered nurses, including those for education and training programmes? And will the Minister commit to ensuring that the distinction between nursing associates and registered nurses is made explicit in all future Welsh Government planning, reporting and data collection on the NHS workforce?
Diolch am yr ateb hwnnw. Rydym yn cydnabod yn llawn y manteision posibl y gallai cymdeithion nyrsio eu cynnig i'r gweithlu, yn enwedig y llwybrau newydd ar gyfer ymuno â'r proffesiwn nyrsio, ond mae'n hanfodol nad yw eu cyflwyno'n dod yn ateb de facto y Llywodraeth yn y pen draw i lenwi'r bylchau gwag hirsefydlog yn y cohort o nyrsys cofrestredig yng Nghymru. Fel y noda'r Coleg Nyrsio Brenhinol yn gywir, mae lefelau nyrsio annigonol yn creu risg o gynyddu cyfraddau marwolaeth cleifion hyd at 26 y cant, arosiadau hwy yn yr ysbyty a chyfraddau heintio uwch. Felly, mae'n rhaid i unrhyw gynigion yn y dyfodol ar gyfer cymdeithion nyrsio fod yn seiliedig uwchlaw dim arall ar y cynsail na fydd capasiti nyrsys cofrestredig yn lleihau. Felly, sut y bydd cynlluniau'r Llywodraeth yn y maes hwn yn rhyngweithio â Deddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016? Byddai angen strategaeth gydlynol hefyd ar gyfer eu hintegreiddio'n effeithiol o fewn y gweithlu, yn ogystal â llwybrau clir ar gyfer datblygu gyrfa, a nodwyd mewn astudiaeth ddiweddar gan Goleg y Brenin Llundain fel diffygion allweddol yn y dull a weithredir yn Lloegr. Mae angen eglurder ynglŷn â sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ariannu'r rolau newydd hyn. Felly, a all y Gweinidog warantu na fydd unrhyw gynlluniau i gyflwyno cymdeithion nyrsio yn effeithio ar ffrydiau cyllido presennol ar gyfer nyrsys cofrestredig, gan gynnwys y rhai ar gyfer rhaglenni addysg a hyfforddiant? Ac a wnaiff y Gweinidog ymrwymo i sicrhau bod y gwahaniaeth rhwng cymdeithion nyrsio a nyrsys cofrestredig yn cael ei wneud yn eglur ym mhob gwaith cynllunio, adrodd a chasglu data gan Lywodraeth Cymru yn y dyfodol ar weithlu'r GIG?
Thanks very much. I'm glad that the Member understands that, actually, we need multiple routes into nursing, and it was really heartening to see, at the end of last week, with my colleague, the way that apprenticeships start people on their career. They start through being care workers and then lots of them work up, and their ambition is to become nurses, but that is the route through, and they don't want to go to university, and I think that's something that should be commended. Now, you're not asking questions about that, and I think that's absolutely right, but the point is, at the moment, you keep on asking week after week, 'What are you going to do about bringing down the number of agency staff?' This is part of the answer, to make sure that we've got routes into nursing that are not just via people coming straight from university. Now, I think the key thing to remember here is that there will be a distinction, and there will always be a distinction between those band 4 nurse associates, but what we hope would happen is that it would release nurses to work at the top of their licence. Certainly, what is important, as far as we're concerned, is that, actually, we have a team around wards to make sure that it doesn't all fall on one part of the profession.
Diolch yn fawr. Rwy'n falch fod yr Aelod yn deall bod angen sawl llwybr i mewn i nyrsio, ac roedd yn galonogol iawn gweld, ddiwedd yr wythnos diwethaf, gyda fy nghyd-Aelod, y ffordd y mae prentisiaethau'n dechrau pobl ar eu gyrfa. Maent yn dechrau drwy fod yn weithwyr gofal ac yna mae llawer ohonynt yn gweithio'u ffordd i fyny, a'u huchelgais yw dod yn nyrsys, ond dyna'r llwybr drwodd, ac nid ydynt eisiau mynd i'r brifysgol, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y dylid ei ganmol. Nawr, nid ydych yn gofyn cwestiynau ynglŷn â hynny, a chredaf fod hynny'n hollol gywir, ond y pwynt yw, ar hyn o bryd, rydych chi'n parhau i ofyn wythnos ar ôl wythnos, 'Beth a wnewch ynglŷn â gostwng nifer y staff asiantaeth?' Mae hyn yn rhan o'r ateb, gwneud yn siŵr fod gennym lwybrau i mewn i nyrsio ar wahân i bobl yn dod yn syth o'r brifysgol. Nawr, rwy'n credu mai'r peth allweddol i'w gofio yma yw y bydd gwahaniaeth, a bydd gwahaniaeth bob amser rhwng cymdeithion nyrsio band 4, ond gobeithiwn mai'r hyn a fyddai'n digwydd yw y byddai'n rhyddhau nyrsys i weithio ar frig eu trwydded. Yn sicr, o'n rhan ni, mae'n bwysig fod gennym dîm o amgylch wardiau i sicrhau nad yw'r cyfan yn disgyn ar ysgwyddau un rhan o'r proffesiwn.
3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am sut mae GIG Cymru yn ymdrin â phwysau'r gaeaf? OQ60473
3. Will the Minister make a statement on how the Welsh NHS is dealing with winter pressures? OQ60473
It's been a challenging winter to date for NHS Wales and partners caused partially by spikes in demand, acuity and complexity of patient need, and patient flow issues. Local authorities and health boards have integrated plans and actions in place, enabling greater system resilience despite additional pressure on services.
Mae wedi bod yn aeaf heriol hyd yma i GIG Cymru a phartneriaid, yn rhannol oherwydd ymchwydd yn y galw, difrifoldeb a chymhlethdod angen cleifion, a phroblemau llif cleifion. Mae gan awdurdodau lleol a byrddau iechyd gynlluniau a chamau gweithredu integredig ar waith, i alluogi mwy o gydnerthedd yn y system er gwaethaf pwysau ychwanegol ar wasanaethau.
Thank you, Minister, for that answer. I heard in exchanges with the Deputy Minister about delayed transfers of patients out of hospitals who are medically fit back into the community. This time last year, you gave a statement to the Chamber that indicated 12 per cent of beds were occupied by those who are medically fit and able to be discharged, and you'd also allocated in the April before that £145 million for a five-year programme to assist that discharge scheme. Can you update today what the situation is within the Welsh NHS of people who are medically fit to be discharged, and the number of beds that they're occupying, and has there been any material improvement in the flow of patients in Welsh hospitals that you were indicating would happen when this programme was put in place by you nearly two years ago now, because, as we all know, delayed transfers of care is a huge pressure point during the winter months?
Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Clywais mewn trafodaethau â'r Dirprwy Weinidog am oedi wrth drosglwyddo cleifion sy'n ffit yn feddygol allan o ysbytai yn ôl i'r gymuned. Yr adeg hon y llynedd, fe roesoch ddatganiad i'r Siambr a oedd yn nodi bod 12 y cant o welyau yn cael eu defnyddio gan bobl sy'n ffit yn feddygol ac yn gallu cael eu rhyddhau, ac roeddech chi hefyd wedi dyrannu £145 miliwn y mis Ebrill cyn hynny ar gyfer rhaglen bum mlynedd i gynorthwyo'r cynllun rhyddhau hwnnw. A allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf heddiw am y sefyllfa o fewn GIG Cymru o ran y bobl sy'n ffit yn feddygol i gael eu rhyddhau, a nifer y gwelyau y maent yn eu defnyddio, ac a fu unrhyw welliant sylweddol yn llif cleifion yn ysbytai Cymru fel y dywedoch chi y byddai'n digwydd yn sgil rhoi'r rhaglen hon ar waith gennych bron i ddwy flynedd yn ôl bellach, oherwydd, fel y gwyddom i gyd, mae oedi wrth drosglwyddo gofal yn creu pwysau enfawr yn ystod misoedd y gaeaf?
Thanks very much. The number of medically fit in our hospitals still remains way too high, but we have a very systematic approach to that now. We've got a very detailed mechanism to assess exactly why they're in hospital. It's now a system that is understood throughout Wales, where, for everybody, why they're in hospital is coded, so everybody knows exactly and so there's not this blame game between health boards and local authorities. Everybody knows exactly why they're there.
So, we still have over 1,000 people in our hospitals who are delayed transfers, but, actually, because we've put so much work into this—in particular, the No. 1 reason for people remaining in hospital is a delayed assessment, so they need to be assessed for their care requirements—and because of the investment that we've put into this in terms of time, energy and resources between us, local government and the health boards, we have seen a reduction in terms of the delays to assessments by 24 per cent between February and November 2023. So, it's really heartening to see that where we really focus on an issue, those numbers comes down. That's one of the areas where I think we should be quite proud. Also, on the delays due to social worker allocation, which was another reason, we've seen a significant reduction in that—a 61 per cent reduction there. So, things are getting better. The fact that we can really identify why people are still there is absolutely key, because then we can genuinely run after them.
Diolch yn fawr. Mae nifer y bobl sy'n ffit yn feddygol yn ein hysbytai yn dal i fod yn llawer rhy uchel, ond mae gennym ddull systematig iawn o ymdrin â hynny nawr. Mae gennym fecanwaith manwl iawn i asesu'n union pam eu bod yn yr ysbyty. Mae bellach yn system sy'n cael ei deall ledled Cymru, lle caiff y rheswm pam fod pawb yn yr ysbyty ei godio, felly mae pawb yn gwybod yn union ac felly nid oes gêm feio rhwng byrddau iechyd ac awdurdodau lleol. Mae pawb yn gwybod yn union pam eu bod yno.
Felly, mae gennym dros 1,000 o bobl yn ein hysbytai o hyd yn sgil oedi wrth drosglwyddo, ond mewn gwirionedd, oherwydd ein bod wedi gwneud cymaint o waith ar hyn—yn fwyaf arbennig, y rheswm pennaf pam mae pobl yn aros yn yr ysbyty yw oedi cyn cael asesiad, felly mae angen eu hasesu ar gyfer eu gofynion gofal—ac oherwydd y buddsoddiad a wnaethom tuag at hyn ar ffurf amser, egni ac adnoddau rhyngom ni, llywodraeth leol a'r byrddau iechyd, rydym wedi gweld gostyngiad o 24 y cant yn y lefelau oedi cyn cael asesiad rhwng mis Chwefror a mis Tachwedd 2023. Felly, mae'n galonogol iawn gweld lle rydym yn canolbwyntio'n wirioneddol ar fater, fod y niferoedd hynny'n gostwng. Dyna un o'r meysydd lle rwy'n credu y dylem fod yn eithaf balch ohonynt. Hefyd, ar yr oedi cyn dyrannu gweithwyr cymdeithasol, a oedd yn rheswm arall, rydym wedi gweld gostyngiad sylweddol yn hynny—gostyngiad o 61 y cant yno. Felly, mae pethau'n gwella. Mae'r ffaith ein bod yn gallu nodi'n union pam mae pobl yn dal i fod yno yn gwbl allweddol, oherwydd gallwn fynd ar eu holau'n iawn drwy wneud hynny.
The sight of long lines of ambulances queueing outside our hospitals has become normalised. It seems that ambulances are almost new waiting rooms, and last year I raised my worries about how the fumes from these queueing ambulances with their engines running will be polluting the air outside A&E departments where people are already vulnerable and very poorly. Since the end of last year, fans have had to be placed at the doors of Gwent accident and emergency hospital in the Grange to disperse those fumes from the ambulances, and that wasn't just a temporary emergency measure; the fans are still there. They'll stay there, presumably, until the ambulances no longer have to queue to discharge their patients. Minister, when do you think that will be? And what urgent discussions are you having about the dirty polluted air outside our hospitals, because of these queueing ambulances?
Mae gweld rhesi hir o ambiwlansys yn ciwio y tu allan i'n hysbytai wedi cael ei normaleiddio. Mae'n ymddangos bod ambiwlansys bron yn ystafelloedd aros newydd, a'r llynedd fe nodais fy mhryderon ynghylch y ffordd y bydd y mygdarth o'r ambiwlansys yn ciwio gyda'u hinjans yn rhedeg yn llygru'r aer y tu allan i adrannau damweiniau ac achosion brys lle mae pobl eisoes yn fregus ac yn wael iawn. Ers diwedd y llynedd, bu'n rhaid gosod ffaniau wrth ddrysau damweiniau ac achosion brys ysbyty'r Faenor i wasgaru'r mygdarth o'r ambiwlansys, ac nid mesur brys dros dro yn unig oedd hynny; mae'r ffaniau'n dal i fod yno. Byddant yn aros yno, yn ôl pob tebyg, nes y daw adeg pan na fydd rhaid i ambiwlansys giwio mwyach i ryddhau eu cleifion. Weinidog, pryd ydych chi'n meddwl y bydd hynny? A pha drafodaethau brys rydych chi'n eu cael am yr aer llygredig budr y tu allan i'n hysbytai o ambiwlansys sy'n ciwio?
Thanks very much. Well, I was very privileged to spend the day with our valiant ambulance workers before Christmas, and it was really useful just to see the kind of pressure they're under and the frustrations that they suffer standing outside hospitals for hours on end. It's not something that they want to be doing; they're trained to do a job and they want to get on with that job. And on 2 January, which is probably the most pressurised day in the NHS, I dropped in to three hospitals unannounced, just to really get a sense of how it felt, and it is significant, and there were people who were extremely frustrated.
In relation to the fumes and the ambulances—the issues that you highlighted there—this was something that we acted upon last year. So, one of the things we've done is we've put charging posts into many emergency departments, so that they can plug in their ambulances, to avoid those fumes. So, those are in place now across many emergency departments in Wales; I've seen them myself, so they are in place. We probably need a few more of them, but until that happens, then I think it's absolutely right that we do carry on trying to disperse those fumes with fans, or whatever else needs to be done in order to protect our patients, and obviously the ambulance workers themselves.
The key thing, though, is to try and address the issue of how do we get that flow going; how do we fix the issue in relation to social care; and how do we try and avoid people coming into hospital in the first place, and I think that's the real challenge for us. It was interesting, I heard just today that most of the people who've been given a bed in Hywel Dda in the past few days are over 90 years old. Now, you have got to start questioning, 'Look, is that the right place? Wouldn't they rather be at home, and how do we put more resources into making that shift into supporting them into the community?' We did that; we've been doing that. We've put an extra £8.5 million into that this financial year, trying to put that protective support in place for the palliative care that the Deputy Minister was talking about, and also putting that district nursing care in place, so that they're in place not just from nine to five on weekdays, but also on weekends and during the evenings as well.
Diolch yn fawr. Wel, cefais y fraint fawr o dreulio'r diwrnod gyda'n gweithwyr ambiwlans dewr cyn y Nadolig, ac roedd yn ddefnyddiol iawn gweld y math o bwysau sydd arnynt a'r rhwystredigaethau y maent yn eu dioddef yn sefyll y tu allan i ysbytai am oriau maith. Nid yw'n rhywbeth y maent eisiau ei wneud; maent wedi'u hyfforddi i wneud gwaith ac maent am fwrw ymlaen â'r gwaith hwnnw. Ac ar 2 Ionawr, sef y diwrnod y mae'r GIG dan fwyaf o bwysau mae'n debyg, fe alwais heibio i dri ysbyty yn ddirybudd, er mwyn cael syniad iawn o sut deimlad ydoedd, ac mae'n sylweddol, ac roedd yno bobl a oedd yn hynod rwystredig.
Ar y mygdarth a'r ambiwlansys—y materion a nodoch chi yno—roedd hyn yn rhywbeth y gwnaethom weithredu arno y llynedd. Felly, un o'r pethau yr ydym wedi'i wneud yw rhoi mannau gwefru mewn llawer o adrannau brys, fel y gallant blygio eu hambiwlansys i mewn iddynt, er mwyn osgoi'r mygdarthau hynny. Felly, mae'r rheini yn eu lle nawr ar draws nifer o adrannau brys yng Nghymru; rwyf wedi eu gweld fy hun, felly, maent yn eu lle. Mae'n debygol y bydd angen ychydig mwy ohonynt, ond hyd nes y bydd hynny'n digwydd, rwy'n meddwl ei bod hi'n hollol iawn ein bod yn parhau i geisio gwasgaru'r mygdarthau hynny gyda ffaniau, neu beth bynnag arall sydd angen ei wneud i ddiogelu ein cleifion, a'r gweithwyr ambiwlans eu hunain wrth gwrs.
Y peth allweddol, serch hynny, yw ceisio mynd i'r afael â sut i gael y llif hwnnw i symud; sut i ddatrys y broblem mewn perthynas â gofal cymdeithasol; a sut y gallwn geisio osgoi cael pobl yn dod i'r ysbyty yn y lle cyntaf, ac rwy'n meddwl mai dyna'r her wirioneddol i ni. Roedd yn ddiddorol, clywais heddiw fod y rhan fwyaf o'r bobl sydd wedi cael gwely yn Hywel Dda yn y dyddiau diwethaf dros 90 oed. Nawr, mae'n rhaid ichi ddechrau holi, 'Edrychwch, ai dyma'r lle iawn? Oni fyddai'n well ganddynt fod gartref, a sut y gallwn roi mwy o adnoddau tuag at wneud y newid hwnnw i'w cefnogi yn y gymuned?' Rydym wedi gwneud hynny; rydym wedi bod yn gwneud hynny. Rydym wedi rhoi £8.5 miliwn ychwanegol tuag at hynny yn ystod y flwyddyn ariannol hon, a cheisio rhoi'r cymorth amddiffynnol hwnnw ar waith ar gyfer y gofal lliniarol yr oedd y Dirprwy Weinidog yn sôn amdano, a rhoi gofal nyrsys ardal ar waith hefyd, fel eu bod ar waith nid yn unig o naw tan bump yn ystod yr wythnos, ond hefyd ar benwythnosau a chyda'r nos hefyd.
4. Sut mae'r Llywodraeth yn sicrhau bod gan bobl sy'n byw yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe hyder mewn gwasanaethau iechyd lleol? OQ60457
4. How is the Government ensuring that people living in the Swansea Bay University Health Board area have confidence in local health services? OQ60457
Y byrddau iechyd sy'n gyfrifol am ddarparu gwasanaethau iechyd ar gyfer eu poblogaeth leol. Mae Llywodraeth Cymru yn eu dal yn atebol am y gwasanaethau maen nhw’n eu darparu, ac yn gweithio gyda nhw i sicrhau bod cleifion yn gallu cael mynediad at wasanaethau o safon uchel.
The health boards are responsible for delivery of health services for their local population. Welsh Government holds them accountable for the services that they deliver and works with them to ensure that patients are able to access high-quality services.
Diolch, Weinidog. Yr wythnos diwethaf, bu’n rhaid i saith ward yn Ysbyty Treforys gau oherwydd achosion o norofeirws, COVID, ffliw a C. difficile, ac roedd yr heintiau yn lledu i’r fath raddau fel y bu’n rhaid i’r ysbyty gau i ymwelwyr am chwe diwrnod. Dim ond ddoe llwyddodd y bwrdd iechyd i ailagor i ymwelwyr, er bod un ward yn dal i fod ar gau i ymwelwyr. Roedd e’n gyfnod pryderus iawn i fy etholwyr sydd â theulu a ffrindiau yn yr ysbyty. Roedden nhw’n poeni y bydden nhw’n dal heintiau a all fod yn hynod ddifrifol, wrth gwrs, i rai sydd eisoes yn sâl.
Felly, pa asesiad ydych chi wedi ei wneud, Gweinidog, o'r hyn sydd wedi arwain at ddiffyg hyder y cyhoedd yng ngallu’r gwasanaethau iechyd i’w cadw rhag heintiau fel hyn yn ein hysbytai? Pa ystyriaeth sydd wedi ei rhoi, er enghraifft, i gyngor diweddar Sefydliad Iechyd y Byd y dylid gwisgo mwgwd yn fandadol mewn lleoliadau iechyd, yn unol â dymuniad Coleg Brenhinol y Nyrsys mewn llythyr at Brif Swyddog Nyrsio Cymru, ac hefyd gwella awyru mewn wardiau, clinigau cleifion allanol a mannau aros, er mwyn ceisio atal heintiau resbiradol fel COVID rhag rhoi pwysau ychwanegol ar staff a gwasanaethau, a dwysáu sefyllfaoedd fel yr un gododd yn Nhreforys?
Thank you, Minister. Last week, seven wards at Morriston Hospital had to close due to cases of norovirus, COVID, flu and C. difficile, and the infections had spread to such an extent that the hospital had to close to visitors for six days. It was only yesterday that the health board was able to reopen to visitors, although one ward is still closed to visitors. It was a very worrying time for my constituents who have family and friends in hospital, who were concerned that they would be exposed to these infections, which can of course be extremely serious for those who are already sick or weak.
Minister, what assessment have you made of what has led to a lack of public confidence in the ability of health services to protect them from infections like this in our hospitals? And what consideration has been given to the recent advice, for example, of the World Health Organization, that wearing a mask should be made mandatory in health settings, in accordance with the wishes of the Royal College of Nursing, expressed in a letter to the Chief Nursing Officer for Wales, and that ventilation in wards, out-patient clinics and waiting areas should be improved, in order to try and prevent respiratory infections such as COVID from putting extra pressure on staff and services, and exacerbating situations like the one that arose at Morriston Hospital?
Diolch yn fawr. Mae cyfraddau norofeirws, COVID a ffliw yn dechrau codi. Maen nhw'n codi ar draws Cymru ac, yn sicr, o ran beth welon ni yn Abertawe, dwi'n meddwl mai dyna oedd y peth doeth i'w wneud. Os ydych chi'n gweld rhywbeth yn dod tuag atoch chi, y peth i'w wneud yw atal y sefyllfa rhag codi ymhellach trwy gymryd camau cyn i'r sefyllfa waethygu, a dyna beth wnaethon nhw yn Abertawe. Roeddwn i'n falch i weld eu bod nhw wedi cymryd y camau hynny ac wrth gwrs yn falch i weld eu bod nhw'n teimlo eu bod nhw'n gallu ymlacio ar hynny.
Jest o ran heintiau a monitro, wrth gwrs mae'n rhaid iddyn nhw gyrraedd safonau. Mae hwn yn un o'r pethau rŷn ni'n gofyn amdanynt ac rŷn ni'n monitro gyda'r byrddau iechyd, i wneud yn siŵr eu bod nhw yn glanhau, eu bod nhw'n cadw pethau yn lân. Hefyd, wrth gwrs, rŷn ni wastad yn cymryd beth maen nhw'n cynghori o ddifri, ond hefyd mae'n rhaid inni ystyried y World Health Organization, mae'n rhaid inni hefyd ystyried materion eraill a sicrhau bod beth rŷn ni'n ei gyflwyno yn ein hysbytai ni yn cael ei 'back-o' lan gydag efidens i wneud yn siŵr bod yna reswm dros wneud hynny. Mae'n rhaid i chi gadw rhai pethau nôl ar gyfer pryd mae'n wirioneddol yn mynd yn galed iawn, a dŷn ni ddim yn y sefyllfa lle yr oedden ni, er enghraifft, gyda COVID yn y gorffennol.
Thank you very much. Norovirus, COVID and flu rates are starting to increase. They're increasing across Wales and, certainly, in terms of what we saw in Swansea, I think that that was the proper thing to do. If you see a problem approaching you, the thing to do is to prevent the situation from deteriorating further by taking pre-emptive steps before the situation gets worse, and that's what happened in Swansea. I was pleased to see that they had taken those steps and also pleased to see that they feel that they can relax those rules now.
Just in terms of infection and monitoring, of course they do have to meet certain standards. This is one of the things that we do ask about and monitor with health boards, in order to ensure that they are hygienic and that things are kept clean. Also, we always take their advice seriously, but we also have to consider the World Health Organization's evidence, and we have to consider other issues and ensure that what we introduce in our hospitals is backed up by evidence in order to ensure that there's a reason for taking certain actions. You do have to hold certain things back for when it gets very difficult indeed, and we're not in the situation where we were with COVID in the past, for example.
Minister, the winter months have been really difficult for Morriston Hospital. As you know, back in November, the hospital issued a black alert due to high levels of pressure brought on by a number of patients waiting for beds, and then, a few days later, another black alert was issued for different reasons, and as we've heard already, just last week, we saw bans on visitors to the hospital due to rising levels of viral infection at Morriston Hospital too. People in Swansea and beyond, myself included, value Morriston Hospital and the role the staff there play in helping patients in their time of need, and I just wanted to use this opportunity to place on record the care that my grandfather received at Morriston Hospital for the few weeks he stayed there over the winter months: it was greatly appreciated. It's really important too that people have the confidence that it can operate as effectively as they know that it can. So, what steps have you taken to reassure the public that Morriston Hospital is the safe, effective hospital that people know it can be, particularly over the winter period, when it deals with additional seasonal pressures?
Weinidog, mae misoedd y gaeaf wedi bod yn anodd iawn i Ysbyty Treforys. Fel y gwyddoch, yn ôl ym mis Tachwedd, cyhoeddodd yr ysbyty rybudd du oherwydd lefelau uchel o bwysau a achoswyd gan nifer o gleifion yn aros am welyau, ac yna, ychydig ddyddiau'n ddiweddarach, cyhoeddwyd rhybudd du arall am resymau gwahanol, ac fel y clywsom eisoes, yr wythnos diwethaf fe welsom waharddiadau ar ymwelwyr i'r ysbyty oherwydd lefelau cynyddol o haint feirysol yn Ysbyty Treforys hefyd. Mae pobl yn Abertawe a thu hwnt, gan gynnwys fi fy hun, yn gweld gwerth Ysbyty Treforys a'r rôl y mae'r staff yno yn ei chwarae yn helpu cleifion pan fyddant angen help, ac roeddwn am ddefnyddio'r cyfle hwn i gofnodi'r gofal a gafodd fy nhad-cu yn Ysbyty Treforys am yr ychydig wythnosau y bu'n aros yno dros fisoedd y gaeaf; roeddem yn ei werthfawrogi'n fawr. Mae'n bwysig iawn hefyd fod gan bobl hyder y gall weithredu mor effeithiol ag y gwyddant y gall. Felly, pa gamau a roddwyd ar waith gennych i sicrhau'r cyhoedd fod Ysbyty Treforys yn ysbyty diogel ac effeithiol fel y mae pobl yn gwybod y gall fod, yn enwedig dros gyfnod y gaeaf, pan fo'n ysgwyddo pwysau tymhorol ychwanegol?
Thanks very much. Well, Morriston was one of the hospitals that I visited on my visit on 2 January, and there was no question about it, it was under intense pressure, and it was really good to have the opportunity to speak to the consultants on the front line and the nurses and some of those ambulance workers, who were very keen to share some of their experiences and their concerns.
Just in relation to assurances, of course, responsibility for the delivery of NHS care is actually delegated from me to the health boards, and what we do as a Government is we seek assurance and we provide challenge on a regular basis. We do this through the joint executive team meetings that we have every six months and we have integrated quality planning and delivery arrangements with local health, monthly, just to check out what is going on. At this time of year, frankly, we're in daily contact with them just to find out, 'Right, what's the pressure you're under? Is there anything more we can do to help? Do we need to look at whether other health boards can come and support you?' So, there are some very clear and deliverable targets that we expect health boards to deliver, and I think it is important, though, for people in that community to understand that the vast, vast majority of people are receiving quality care on a very timely basis.
Diolch yn fawr. Wel, Treforys oedd un o'r ysbytai yr ymwelais â nhw ar fy ymweliad ar 2 Ionawr, ac nid oedd amheuaeth ei fod o dan bwysau dwys, ac roedd yn dda iawn cael cyfle i siarad gyda'r meddygon ymgynghorol a'r nyrsys ar y rheng flaen a rhai o'r gweithwyr ambiwlans, a oedd yn awyddus iawn i rannu rhai o'u profiadau a'u pryderon.
Ar sicrwydd, rwy'n dirprwyo cyfrifoldeb dros ddarparu gofal y GIG i'r byrddau iechyd, a'r hyn a wnawn fel Llywodraeth yw ceisio sicrwydd ac rydym yn darparu her yn rheolaidd. Rydym yn gwneud hyn drwy gyfarfodydd y cyd-dîm gweithredol sydd gennym bob chwe mis ac mae gennym gynlluniau ansawdd integredig a threfniadau darparu gyda byrddau iechyd lleol, bob mis, i gadw llygad ar beth sy'n digwydd. Ar yr adeg hon o'r flwyddyn, rydym mewn cysylltiad dyddiol â nhw a dweud y gwir, i gael gwybod, 'Iawn, beth yw'r pwysau sydd arnoch chi? A oes unrhyw beth arall y gallwn ei wneud i helpu? A oes angen inni edrych a all byrddau iechyd eraill ddod i'ch cefnogi?' Felly, mae rhai targedau clir a chyflawnadwy iawn yr ydym yn disgwyl i fyrddau iechyd eu cyflawni, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig, serch hynny, i bobl yn y gymuned honno ddeall bod y mwyafrif helaeth o bobl yn cael gofal o safon yn amserol iawn.
5. Sut mae Llywodraeth Cymru yn helpu i gadw a recriwtio therapyddion iaith a lleferydd yng Nghymru? OQ60465
5. How is the Welsh Government helping to retain and recruit speech and language therapists in Wales? OQ60465
We invest £281 million each year in health professional education. Our bursary supports students through education. We are committed to post-registration development and career pathways, with clinical supervision, professional development and preceptorship opportunities enabling speech and language therapists to develop their skills and become members of a professional network of SLTs across Wales.
Rydym yn buddsoddi £281 miliwn bob blwyddyn mewn addysg broffesiynol ym maes iechyd. Mae ein bwrsariaeth yn cefnogi myfyrwyr drwy addysg. Rydym wedi ymrwymo i ddatblygu ôl-gofrestru a llwybrau gyrfa, gyda goruchwyliaeth glinigol, datblygiad proffesiynol a chyfleoedd tiwtoriaeth i alluogi therapyddion lleferydd ac iaith i ddatblygu eu sgiliau a dod yn aelodau o rwydwaith proffesiynol o therapyddion lleferydd ac iaith ledled Cymru.
I should declare I have direct personal experience of the vital role that speech and language therapists play in enabling a child to grow into a successful adult.
The Royal College of Speech and Language Therapists has been calling for an increase in the commissioning number for speech and language therapists in Wales in 2024-25, and better workforce planning for the profession in Wales as part of an allied health professional workforce plan. They stated last year that their membership data reveals that there are fewer speech and language therapists per head of the population in Wales than in any other part of the UK. How do you therefore respond to the Anglesey parent who shared a letter from the head of the speech and language therapy service at Betsi Cadwaladr University Local Health Board, received three days before Christmas, which stated that in consequence of the,
'challenges relating to the recruitment and retention of speech and language therapy staff within the department, which is also reflected across the NHS',
they,
'have been unsuccessful in recruiting to speech and language therapy for the special schools',
and,
'there is currently no speech and language therapy provision for the special schools'?
They identified schools in Llangefni, Caernarfon and Penrhyndeudraeth.
Dylwn ddatgan bod gennyf brofiad personol uniongyrchol o'r rôl hanfodol y mae therapyddion lleferydd ac iaith yn ei chwarae wrth alluogi plentyn i dyfu'n oedolyn llwyddiannus.
Mae Coleg Brenhinol y Therapyddion Lleferydd ac Iaith wedi bod yn galw am gynnydd yn nifer y therapyddion lleferydd ac iaith a gomisiynir yng Nghymru yn 2024-25, a chynllunio gweithlu gwell ar gyfer y proffesiwn yng Nghymru fel rhan o gynllun gweithlu proffesiynol perthynol i iechyd. Dywedasant y llynedd fod eu data aelodaeth yn datgelu bod llai o therapyddion lleferydd ac iaith y pen o'r boblogaeth yng Nghymru nag yn unrhyw ran arall o'r DU. Felly, sut rydych chi'n ymateb i'r rhiant o Ynys Môn a rannodd lythyr gan bennaeth y gwasanaeth therapi lleferydd ac iaith ym Mwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr, a ddaeth i law dridiau cyn y Nadolig, a oedd yn nodi, o ganlyniad i'r
'heriau'n ymwneud â recriwtio a chadw staff therapi lleferydd ac iaith o fewn yr adran, sydd hefyd wedi ei adlewyrchu ar draws y GIG',
roeddent
'wedi methu recriwtio i therapi lleferydd ac iaith ar gyfer yr ysgolion arbennig',
ac
'nid oes darpariaeth therapi lleferydd ac iaith ar gyfer yr ysgolion arbennig ar hyn o bryd'?
Fe wnaethant nodi ysgolion yn Llangefni, Caernarfon a Phenrhyndeudraeth.
Thanks very much. Well, as I say, we are investing significantly in training the next generation of NHS workers, and that includes speech and language therapists, and training places have indeed increased by 11 per cent from 2018. So, we are increasing those numbers. Of course, on top of that, I earmarked £5 million-worth of funding to create additional allied healthcare professional posts in primary and community services, which include speech and language therapy posts.
What I will say in relation to north Wales is that Health Education and Improvement Wales introduced a brand-new speech and language therapy course in north Wales at Wrexham Glyndŵr University, and the first intake started in 2022-23, so they will be coming out. They're obviously not ready yet, but I hope that that will give some comfort to those special schools that, actually, that pipeline of recruitment should be delivering in the next few years.
Diolch yn fawr. Wel, fel y dywedais, rydym yn buddsoddi'n sylweddol mewn hyfforddi'r genhedlaeth nesaf o weithwyr y GIG, ac mae hynny'n cynnwys therapyddion lleferydd ac iaith, ac mae lleoedd hyfforddi wedi cynyddu 11 y cant ers 2018. Felly, rydym yn cynyddu'r niferoedd hynny. Wrth gwrs, ar ben hynny, fe glustnodais werth £5 miliwn o gyllid i greu swyddi proffesiynol perthynol i ofal iechyd ychwanegol mewn gwasanaethau sylfaenol a chymunedol, sy'n cynnwys swyddi therapi lleferydd ac iaith.
Yr hyn rwyf am ei ddweud mewn perthynas â gogledd Cymru yw bod Addysg a Gwella Iechyd Cymru wedi cyflwyno cwrs therapi lleferydd ac iaith newydd sbon yng ngogledd Cymru ym Mhrifysgol Glyndŵr Wrecsam, a dechreuodd y garfan gyntaf yn 2022-23, felly, byddant yn dod drwodd. Mae'n amlwg nad ydynt yn barod eto, ond rwy'n gobeithio y bydd hynny'n rhoi rhywfaint o gysur i'r ysgolion arbennig y dylai'r llif recriwtio hwnnw fod yn weithredol yn y blynyddoedd nesaf.
6. Beth yw strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer cynyddu bwydo ar y fron? OQ60472
6. What is the Welsh Government's strategy for increasing breastfeeding? OQ60472
The aim of the all-Wales breastfeeding action plan is that more babies in Wales will be breastfed, and for longer, with a reduction in inequalities. The plan identifies strategic goals, setting out local and national actions to ensure that breastfeeding is a culturally accepted and supported norm.
Nod cynllun gweithredu bwydo ar y fron Cymru gyfan yw sicrhau bod mwy o fabanod yng Nghymru yn cael eu bwydo ar y fron, ac am gyfnod hwy, gyda gostyngiad mewn anghydraddoldebau. Mae'r cynllun yn nodi nodau strategol, gan osod camau gweithredu lleol a chenedlaethol i sicrhau bod bwydo ar y fron yn norm a dderbynnir yn ddiwylliannol ac a gefnogir.
Minister, you'll be well aware that the National Institute for Health and Care Excellence guidance says that women should exclusively breastfeed for the first six months of the baby's life, due to the well-documented lifelong benefits for both the child and the mother. I was devastated to learn, at a recent cross-party group on nursing and midwifery, that the breastfeeding lead at Public Health Wales revealed that the number of mothers who successfully breastfeed their child for the full six months has fallen to one in 100—1 per cent. That is pretty depressing news, as I'm sure you will agree.
We know that breastfeeding isn't easy, and new mums often can't draw on the experience of their own mother or other relatives to help them successfully breastfeed, even though that is their expressed wish. An undiagnosed tongue-tie poses an additional challenge, which needs swift intervention to rectify that physical barrier to successful breastfeeding. I don't expect highly trained midwives to have the time to help new mums with the sometimes or often time-consuming task of successful breastfeeding, but we do need multidisciplinary teams. So, I want to know how many midwives have breastfeeding support workers as part of their multidisciplinary team, and how many breastfeeding support workers are there in community midwife teams across Wales to tackle what is a serious public health challenge?
Weinidog, fe fyddwch yn ymwybodol iawn fod canllawiau'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal yn dweud y dylai menywod fwydo ar y fron yn unig am y chwe mis cyntaf o fywyd y baban, oherwydd y manteision gydol oes a ddogfennwyd yn dda i'r plentyn a'r fam. Cefais fy niflasu wrth glywed, mewn grŵp trawsbleidiol diweddar ar nyrsio a bydwreigiaeth, fod yr arweinydd bwydo ar y fron yn Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi datgelu bod nifer y mamau sy'n bwydo eu plentyn ar y fron yn llwyddiannus am y chwe mis llawn wedi gostwng i un o bob 100—1 y cant. Mae hynny'n newyddion eithaf digalon, rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno.
Rydym yn gwybod nad yw bwydo ar y fron yn hawdd, ac yn aml ni all mamau newydd dynnu ar brofiad eu mam neu berthnasau eraill i'w helpu i fwydo ar y fron yn llwyddiannus, er mai dyna yw eu dymuniad. Mae cwlwm tafod heb ei ddiagnosio yn her ychwanegol, sydd angen ymyrraeth gyflym i unioni'r rhwystr corfforol hwnnw i fwydo ar y fron yn llwyddiannus. Nid wyf yn disgwyl y bydd gan fydwragedd sydd wedi'u hyfforddi'n dda amser i helpu mamau newydd gyda'r dasg o fwydo ar y fron yn llwyddiannus, tasg sydd weithiau neu'n aml yn cymryd llawer o amser, ond mae angen timau amlddisgyblaeth arnom. Felly, rwyf am wybod faint o fydwragedd sydd â gweithwyr cymorth bwydo ar y fron fel rhan o'u tîm amlddisgyblaeth, a faint o weithwyr cymorth bwydo ar y fron sydd ar gael mewn timau bydwragedd cymunedol ledled Cymru i fynd i'r afael â'r hyn sy'n her ddifrifol o ran iechyd cyhoeddus?
Thanks very much. I was really stunned when I saw that figure of 1 per cent, and very, very concerned. I've looked into it, and my understanding is that that was from an infant feeding survey that was produced in 2010. So, the good news is that Stats Wales highlights that just over 20 per cent of Welsh babies are being exclusively breastfed and more than 25 per cent are breastfed at six months. That's much better than the figures that you talked about. I must say I was very relieved to hear that, because we all know that breastfeeding is very good for the well-being both of the babies and the mothers as well. Fewer babies suffer from infections, diarrhoea, vomiting. They have fewer visits to primary and secondary care settings. There are lots and lots of things. I don't need to list them to you, Jenny. You're more than aware of how important this matter is. But what I can tell you is that I think it's important that there's recognition that there are infant feeding leads in all local health boards across Wales. It's also important to recognise that all neonatal nurses, maternity support workers and midwives play a vital role in supporting mothers to breastfeed. So, it's not just about breastfeeding support workers—it is about that broader team, and that's the way that I hope that health boards will look at this.
Diolch yn fawr. Cefais fy syfrdanu pan welais y ffigur o 1 y cant, ac roeddwn yn bryderus iawn. Rwyf wedi edrych arno, a fy nealltwriaeth i yw bod hwnnw o arolwg bwydo babanod a gynhyrchwyd yn 2010. Felly, y newyddion da yw bod StatsCymru yn nodi bod ychydig dros 20 y cant o fabanod Cymru yn cael eu bwydo ar y fron yn unig a bod mwy na 25 y cant yn cael eu bwydo ar y fron yn chwe mis oed. Mae hynny'n llawer gwell na'r ffigurau yr oeddech chi'n sôn amdanynt. Mae'n rhaid imi ddweud fy mod yn falch iawn o glywed hynny, oherwydd rydym i gyd yn gwybod bod bwydo ar y fron yn dda iawn i lesiant y babanod a'r mamau hefyd. Mae llai o fabanod yn dioddef o heintiau, dolur rhydd, chwydu. Ceir llai o ymweliadau â lleoliadau gofal sylfaenol ac eilaidd. Mae yna lawer iawn o bethau. Nid oes rhaid i mi eu rhestru i chi, Jenny. Rydych yn hynod o ymwybodol o ba mor bwysig yw hyn. Ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych yw fy mod yn credu ei bod yn bwysig cydnabod bod yna arweinwyr bwydo babanod ym mhob bwrdd iechyd lleol ledled Cymru. Mae hefyd yn bwysig cydnabod bod pob nyrs newyddenedigol, gweithiwr cymorth mamolaeth a bydwraig yn chwarae rhan hanfodol yn cynorthwyo mamau i fwydo ar y fron. Felly, mae'n ymwneud â mwy na gweithwyr cymorth bwydo ar y fron yn unig—mae'n ymwneud â'r tîm ehangach hwnnw, a dyna'r ffordd y gobeithiaf y bydd byrddau iechyd yn edrych ar hyn.
Breast is best. Breastfed babies have a lower risk of asthma, obesity, type 1 diabetes and sudden infant death syndrome. Breastfed babies are also less likely to have ear infections and stomach bugs. However, not all new mums can achieve this, and they do struggle. Given the pressures on our wards, I'd like to know how this is being addressed. A study that included all women in Wales who gave birth between 2018 and 2021 found breastfeeding rates at six months went up from 16.6 per cent, before the pandemic, to 20 per cent. This study’s lead author, Hope Jones, attributed the increase to family spending more time at home—obviously during COVID, you see. What steps are you taking, Minister, and the Welsh Government, to ensure that the percentage doesn't go back down, that the health sector in Wales is empowering mothers to actually realise that breast is best, and has actually got methodologies in place to help struggling mums? Diolch.
Y fron sydd orau. Mae gan fabanod sy'n bwydo ar y fron lai o risg o asthma, gordewdra, diabetes math 1 a syndrom marwolaeth sydyn babanod. Mae babanod sy'n cael eu bwydo ar y fron hefyd yn llai tebygol o gael heintiau ar y glust a'r stumog. Fodd bynnag, ni all pob mam newydd gyflawni hyn, ac maent yn ei chael hi'n anodd. O ystyried y pwysau ar ein wardiau, hoffwn wybod pa sylw sy'n cael ei roi i hyn. Canfu astudiaeth a oedd yn cynnwys yr holl fenywod yng Nghymru a roddodd enedigaeth rhwng 2018 a 2021 fod cyfraddau bwydo ar y fron yn chwe mis oed wedi cynyddu o 16.6 y cant, cyn y pandemig, i 20 y cant. Priodolodd prif awdur yr astudiaeth, Hope Jones, y cynnydd i'r ffaith bod teuluoedd yn treulio mwy o amser gartref—yn amlwg yn ystod COVID. Pa gamau yr ydych yn eu cymryd, Weinidog, a Llywodraeth Cymru, i sicrhau nad yw'r ganran yn mynd yn ôl i lawr, fod y sector iechyd yng Nghymru yn grymuso mamau i sylweddoli mai'r fron sydd orau, a bod methodolegau ar waith i helpu mamau sy'n ei chael hi'n anodd? Diolch.
Thanks very much. I think that is quite interesting, isn't it, just to see the switch from pre pandemic to post pandemic. And, of course, part of that was probably because people were working from home during that time. What I don't want to give is a message that women should stay at home. Let me be absolutely clear about that. But I think what we should do is to emphasise that point that you were making of all the huge benefits in relation to breastfeeding. What we are doing at the moment is some mapping work to understand what the current arrangements are across Wales, and then we're going to focus on developing a national framework this year to look at this very issue.
Diolch yn fawr. Rwy'n credu ei bod yn eithaf diddorol gweld y newid o'r cyfnod cyn-bandemig i'r cyfnod ôl-bandemig. Ac wrth gwrs, rhan o hynny, mae'n debyg, oedd oherwydd bod pobl yn gweithio o adref yn ystod y cyfnod hwnnw. Nid wyf am roi neges y dylai menywod aros gartref. Gadewch imi fod yn hollol glir ynglŷn â hynny. Ond rwy'n credu mai'r hyn y dylem ei wneud yw pwysleisio'r pwynt yr oeddech yn ei wneud am yr holl fanteision enfawr mewn perthynas â bwydo ar y fron. Ar hyn o bryd rydym yn gwneud gwaith mapio i ddeall beth yw'r trefniadau presennol ledled Cymru ac yna, rydym yn mynd i ganolbwyntio ar ddatblygu fframwaith cenedlaethol eleni i edrych ar yr union fater hwn.
7. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella'r ddarpariaeth iechyd meddwl mewn cymunedau gwledig yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OQ60480
7. What is the Welsh Government doing to improve mental health provision in rural communities in Mid and West Wales? OQ60480
I'm expecting your microphone to be switched on. Lynne Neagle.
Rwy'n disgwyl i'ch meicroffon gael ei agor. Lynne Neagle.
Thank you, Llywydd. In addition to sustained funding for mental health services, we're providing dedicated resource for mental health in the NHS executive. This includes the development of a strategic mental health programme to drive improvements and more standardised mental health services, including in rural communities.
Diolch yn fawr, Lywydd. Yn ogystal â chyllid parhaus ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl, rydym yn darparu adnodd pwrpasol ar gyfer iechyd meddwl yng ngweithrediaeth y GIG. Mae hyn yn cynnwys datblygu rhaglen iechyd meddwl strategol i ysgogi gwelliannau a gwasanaethau iechyd meddwl mwy safonedig, gan gynnwys mewn cymunedau gwledig.
Diolch yn fawr iawn. Fel rŷn ni'n gwybod, yng nghanol tywyllwch y gaeaf, yng nghanol y glaw a'r oerfel, y gorwariant dros y Nadolig, a'r biliau i'w talu, gall mis Ionawr fod yn gyfnod heriol yn feddyliol i nifer fawr o bobl, yn arbennig yn y gymuned amaethyddol. Yng nghymunedau gwledig Canolbarth a Gorllewin Cymru, mae'r argyfwng iechyd meddwl yn aml yn cuddio dan y wyneb, ac mae arolwg diweddar gan y Farm Safety Foundation yn nodi bod 94 y cant o ffermwyr yn credu taw iechyd meddwl difrifol yw’r brif her sy'n wynebu'r sector. Wrth gwrs, mae rhesymau am y straen meddyliol hwn yn gallu bod yn amrywiol a dyrys iawn, fel straen effeithiau TB, gwaith papur affwysol, pwysau ariannol, a'r ffaith bod bywyd ffermwr yn gallu bod yn fywyd unig iawn—oriau di-ben-draw yn gweithio heb efallai weld neb. Does dim dwywaith bod elusennau pwysig fel DPJ, RABI a Tir Dewi yn gwneud gwaith aruthrol, ond mae'r ddarpariaeth ar gyfer cefnogaeth arbenigol o fewn y gwasanaeth iechyd yn anghyson a phrin iawn. Felly gaf i ofyn ichi pa gamau mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i ehangu’r ddarpariaeth a'r gefnogaeth iechyd meddwl i'n ffermwyr o fewn ein cymunedau gwledig?
Thank you very much. As we know, in the midst of the darkness of winter, the rain and cold, the overspending over Christmas, and bills to be paid, January can be a very challenging time, mentally, for many people, particularly in the agricultural community. In rural communities in Mid and West Wales, the mental health crisis is often hidden under the surface, and a recent survey by the Farm Safety Foundation notes that 94 per cent of farmers believe that serious mental health problems are the main challenge facing the sector. Of course, the reason for this mental stress can vary and be very complex indeed, from the impacts of TB to the appalling paperwork they have to do, financial pressures, and the fact that a farmer's life can be very lonely—very long hours working without seeing a soul. There's no doubt that important charities such as DPJ, RABI and Tir Dewi do excellent work, but the provision for specialist support within the health service is inconsistent and scarce. So, can I ask you what steps the Government is taking to expand mental provision and mental health support for our farmers within our rural communities?
Can I thank Cefin Campbell for that supplementary question and recognise the importance of what he said about the need for mental health support for farming communities? I do recognise that people who are involved in farming do have specific mental health pressures, so he's made a very important point today. Of course, what we're doing is trying to make sure that everybody can access mental health services at the point that they need them. It's about the 'no wrong door' approach to mental health services. That includes specialist services, but it also includes the work that we've done through promoting the '111 press 2' for mental health, which is available 24/7, which I think is very useful for people in the farming community who are tied to their jobs during the day.
We've also prioritised funding for online cognitive behavioural therapy, things like SilverCloud; we've funded the DPJ Foundation, who I know do excellent work in rural communities with their bereavement services, and we have continued to prioritise investment in specialist services: £26.5 million last year and the year before to support key priority areas in the 'Together for Mental Health' delivery plan. So, we are continuing to prioritise that investment; we've continued to see health boards receiving increases in referrals, higher acuity and complexity of mental health referrals, and although we have seen some improvements in performance across services for both adults and child and adolescent mental health services, all health boards are having challenges meeting waiting times on a sustainable basis, and all health boards have developed revised trajectories to improve performance towards targets and to reduce waiting lists. The newly formed NHS executive is actively monitoring progress against the trajectories in monthly meetings with the health boards.
Just in relation to Hywel Dda and Powys, the areas Cefin Campbell covers, I'd just like to confirm that progress against trajectories to improve performance over the spring period are on course to be achieved.
A gaf fi ddiolch i Cefin Campbell am y cwestiwn atodol hwnnw a chydnabod pwysigrwydd yr hyn a ddywedodd am yr angen am gymorth iechyd meddwl i gymunedau ffermio? Rwy'n cydnabod bod gan bobl sy'n ymwneud â ffermio bwysau iechyd meddwl penodol, felly, mae wedi gwneud pwynt pwysig iawn heddiw. Wrth gwrs, yr hyn y ceisiwn ei wneud yw sicrhau bod pawb yn gallu cael mynediad at wasanaethau iechyd meddwl pan fydd eu hangen arnynt. Mae'n ymwneud â'r dull 'dim drws anghywir' ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl. Mae hynny'n cynnwys gwasanaethau arbenigol, ond mae hefyd yn cynnwys y gwaith a wnaethom drwy hyrwyddo '111 pwyso 2' ar gyfer iechyd meddwl, sydd ar gael ddydd a nos, ac sy'n ddefnyddiol iawn i bobl yn y gymuned ffermio sydd ynghlwm wrth eu gwaith yn ystod y dydd.
Rydym hefyd wedi blaenoriaethu cyllid ar gyfer therapi gwybyddol ymddygiadol ar-lein, pethau fel SilverCloud; rydym wedi ariannu Sefydliad DPJ, y gwn ei fod yn gwneud gwaith rhagorol mewn cymunedau gwledig gyda'u gwasanaethau profedigaeth, ac rydym wedi parhau i flaenoriaethu buddsoddiad mewn gwasanaethau arbenigol: £26.5 miliwn y llynedd a'r flwyddyn flaenorol i gefnogi meysydd blaenoriaeth allweddol yng nghynllun cyflawni 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl'. Felly, rydym yn parhau i flaenoriaethu'r buddsoddiad hwnnw; rydym wedi parhau i weld cynnydd yn nifer atgyfeiriadau byrddau iechyd, atgyfeiriadau iechyd meddwl mwy difrifol a chymhleth, ac er ein bod wedi gweld rhai gwelliannau mewn perfformiad ar draws y gwasanaethau iechyd meddwl i oedolion a gwasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed, mae pob bwrdd iechyd yn wynebu heriau wrth gyflawni amseroedd aros ar sail gynaliadwy, ac mae pob bwrdd iechyd wedi datblygu taflwybrau diwygiedig i wella perfformiad tuag at dargedau a lleihau rhestrau aros. Mae gweithrediaeth newydd y GIG yn monitro'r cynnydd yn weithredol yn ôl y taflwybrau mewn cyfarfodydd misol gyda'r byrddau iechyd.
Mewn perthynas â Hywel Dda a Phowys, yr ardaloedd y mae Cefin Campbell yn eu cynrychioli, hoffwn gadarnhau bod cynnydd yn ôl y taflwybrau i wella perfformiad dros gyfnod y gwanwyn ar y trywydd iawn i gael ei gyflawni.
Deputy Minister, in rural areas, our pharmacies do play a very key role of helping us with mental health problems across Wales, but do you agree with me that there should be a more formal route for our pharmacists to actually refer people who go to them with mental health problems directly to mental health professionals and the provision that they actually need?
Ddirprwy Weinidog, mewn ardaloedd gwledig, mae ein fferyllfeydd yn chwarae rhan allweddol iawn yn ein helpu gyda phroblemau iechyd meddwl ledled Cymru, ond a ydych chi'n cytuno â mi y dylai fod llwybr mwy ffurfiol i'n fferyllwyr allu atgyfeirio pobl sy'n mynd atynt gyda phroblemau iechyd meddwl yn uniongyrchol at weithwyr iechyd meddwl proffesiynol a'r ddarpariaeth sydd ei hangen arnynt?
Can I thank James Evans for that question? It is important to acknowledge the important role of pharmacists, some of whom will be the first port of call for people who are feeling distressed. I do think that there's more that we can do to make sure that pharmacists are able to pass people on to appropriate services. I know that there's already good practice in some places in Wales in relation to pharmacists signposting to services like '111 press 2', but as we develop our new mental health strategy for Wales and have such a strong focus on our workforce, it's going to be very important that we look to maximise further opportunities in that space, especially as pharmacy presents particular opportunities in rural communities.
A gaf fi ddiolch i James Evans am y cwestiwn hwnnw? Mae'n bwysig cydnabod rôl bwysig fferyllwyr, a rhai ohonynt fydd y man galw cyntaf i bobl sy'n teimlo'n ofidus. Rwy'n credu bod mwy y gallwn ei wneud i sicrhau bod fferyllwyr yn gallu trosglwyddo pobl i wasanaethau priodol. Gwn fod arferion da eisoes mewn rhai mannau yng Nghymru mewn perthynas â fferyllwyr yn cyfeirio at wasanaethau fel '111 pwyso 2', ond wrth inni ddatblygu ein strategaeth iechyd meddwl newydd yng Nghymru a chael ffocws mor gryf ar ein gweithlu, bydd yn bwysig iawn ein bod yn ceisio manteisio i'r eithaf ar gyfleoedd pellach yn y gofod hwnnw, yn enwedig gan fod fferylliaeth yn darparu cyfleoedd penodol mewn cymunedau gwledig.
Good afternoon, Deputy Minister. I just wanted to continue the discussion on mental health in rural areas, particularly what we would call dual diagnosis—that's the co-occurence of a mental health diagnosis potentially with substance misuse or alcohol misuse. They can go together, and a recent study from Swansea University found that 70 per cent of young people in Wales with substance abuse records also had documentation of mental illness. So, it's a big issue, and it's trying to think, in rural areas, particularly in Powys, how we can meet those needs. There's an organisation called Kaleidoscope that works with those people with both dual diagnosis and substance use, and they want to set up a service in Ystradgynlais. They currently only have one in Brecon, so anybody in south Powys, for example, has a real journey to undertake and is unlikely to seek help. So, I was just wondering what actions the Welsh Government can take to improve access to those really valuable services for people with co-occurring mental health and substance misuse disorders in rural communities. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Ddirprwy Weinidog. Roeddwn am barhau â'r drafodaeth ar iechyd meddwl mewn ardaloedd gwledig, yn enwedig yr hyn y byddem yn ei alw'n ddiagnosis deuol—sef y posibilrwydd fod diagnosis iechyd meddwl yn cyd-ddigwydd gyda chamddefnyddio sylweddau neu gamddefnyddio alcohol. Gallant ddigwydd gyda'i gilydd, a chanfu astudiaeth ddiweddar gan Brifysgol Abertawe fod salwch meddwl wedi'i nodi hefyd yn achos 70 y cant o'r bobl ifanc yng Nghymru y nodwyd eu bod yn camddefnyddio sylweddau. Felly, mae'n broblem fawr, ac mae'n rhaid ceisio meddwl sut y gallwn ddiwallu'r anghenion hynny mewn ardaloedd gwledig, yn enwedig ym Mhowys. Mae yna sefydliad o'r enw Kaleidoscope sy'n gweithio gyda phobl sydd wedi cael diagnosis deuol ac o gamddefnyddio sylweddau, ac maent am sefydlu gwasanaeth yn Ystradgynlais. Dim ond un sydd ganddynt ar hyn o bryd yn Aberhonddu, felly, mae gan unrhyw un yn ne Powys, er enghraifft, daith wirioneddol i'w gwneud ac maent yn annhebygol o ofyn am help. Felly, roeddwn yn meddwl tybed pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i wella mynediad at y gwasanaethau gwerthfawr hynny i bobl ag anhwylderau iechyd meddwl a chamddefnyddio sylweddau sy'n cyd-ddigwydd mewn cymunedau gwledig. Diolch yn fawr iawn.
Thank you very much, Jane. You highlight a very important issue about co-occurring mental health and substance misuse issues. You'll be aware that we've protected funding for substance misuse issues in Wales. We're increasing funding again in the budget that we've just published, and that will include funding for people with complex needs, so people with mental health issues and substance misuse issues. It is a challenging area and we need to be mindful, always, that there can be a tendency to slip into silos, and what we want to do is get away from a situation where, just because somebody's got an addiction problem, they don't get their mental health support and vice versa. We want that 'no wrong door' approach to be there in services for people with complex needs as well.
In terms of funding for the services that you've described, the funding is ring-fenced that goes to area planning boards. I'm well aware of the good work of Kaleidoscope in other parts of Wales, and I would definitely advise them to engage with their area planning board about their plans. Just to add that we've issued guidance to area planning boards on people with co-occurring conditions, and we've got a special deep-dive group that focuses on it that meets quarterly, to try to make sure that we are sustaining progress in that area. Diolch.
Diolch yn fawr iawn, Jane. Rydych chi'n tynnu sylw at fater pwysig iawn ynglŷn â materion iechyd meddwl a chamddefnyddio sylweddau sy'n cyd-ddigwydd. Fe fyddwch yn ymwybodol ein bod wedi diogelu cyllid ar gyfer problemau camddefnyddio sylweddau yng Nghymru. Rydym yn cynyddu cyllid eto yn y gyllideb yr ydym newydd ei chyhoeddi, a bydd hynny'n cynnwys cyllid ar gyfer pobl ag anghenion cymhleth, fel pobl â phroblemau iechyd meddwl a phroblemau camddefnyddio sylweddau. Mae'n faes heriol ac mae angen inni ystyried bob amser y gall fod tueddiad i lithro i mewn i seilos, ac rydym am osgoi sefyllfa lle nad yw rhywun yn cael cymorth iechyd meddwl oherwydd bod ganddynt broblem caethiwed, ac fel arall. Rydym am i'r dull 'dim drws anghywir' fod yno mewn gwasanaethau i bobl ag anghenion cymhleth hefyd.
Ar gyllid ar gyfer y gwasanaethau yr ydych wedi'u disgrifio, mae'r cyllid sy'n mynd i fyrddau cynllunio ardal wedi'i neilltuo. Rwy'n ymwybodol iawn o waith da Kaleidoscope mewn rhannau eraill o Gymru, a buaswn yn bendant yn eu cynghori i ymgysylltu â'u bwrdd cynllunio ardal ynglŷn â'u cynlluniau. Hoffwn ychwanegu hefyd ein bod wedi cyhoeddi canllawiau i fyrddau cynllunio ardal ar bobl â chyflyrau sy'n cyd-ddigwydd, ac mae gennym grŵp archwiliad dwfn arbennig sy'n canolbwyntio ar hynny ac sy'n cyfarfod bob chwarter i geisio sicrhau ein bod yn parhau i wneud cynnydd yn y maes hwnnw. Diolch.
Yn olaf, cwestiwn 8, Russell George.
Finally, question 8, Russell George.
8. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y galw presennol ar wasanaethau meddygon teulu? OQ60469
8. Will the Minister make a statement on the current demand on GP services? OQ60469
The current level of demand on GP services is very high, as you would expect at this time of year, with GPs and their staff working extremely hard to provide care and advice to patients.
Mae'r lefel bresennol o alw am wasanaethau meddyg teulu yn uchel iawn, fel y byddech yn ei ddisgwyl ar yr adeg hon o'r flwyddyn, gyda meddygon teulu a'u staff yn gweithio'n eithriadol o galed i ddarparu gofal a chyngor i gleifion.
Thank you for your answer, Minister. I met, at the back end of last year, with Dr Gareth Oelmann, who's the chair of the GP committee at BMA Wales, and we discussed in more detail the Save our Surgeries campaign. I'm also due to meet with Newtown Medical Practice doctors at the end of this week. When I met with Dr Oelmann, he spoke about GPs being forced to try and cope with inadequate resources and an unsustainable workload. He went on to talk about the pressures across the whole of Wales and some areas of Wales in crisis, exacerbated as well, of course, by burnout. As well as presenting the problems, the Save our Surgeries campaign brings forward solutions, and one of those solutions is a commitment to funding, restoring the proportion of the NHS Wales budget spend on general practices to the historic level of 8.7 per cent over the next three years. Other asks include investing in the workforce, producing a workforce strategy and also addressing staff well-being. I wonder, Minister, if you can provide an update on some of those asks, particularly with regard to negotiations around funding.
Diolch am eich ateb, Weinidog. Ddiwedd y llynedd, cyfarfûm â Dr Gareth Oelmann, sef cadeirydd pwyllgor meddygon teulu BMA Cymru, a buom yn trafod yn fanylach yr ymgyrch Achub ein Meddygfeydd. Rwyf i fod i gyfarfod â meddygon practis meddygol y Drenewydd ddiwedd yr wythnos hon hefyd. Pan gyfarfûm â Dr Oelmann, soniodd am feddygon teulu yn cael eu gorfodi i geisio ymdopi ag adnoddau annigonol a llwyth gwaith anghynaliadwy. Aeth rhagddo i siarad am y pwysau ledled Cymru gyfan a rhai ardaloedd o Gymru sydd mewn argyfwng, sy'n cael ei waethygu hefyd, wrth gwrs, gan orweithio. Yn ogystal â chyflwyno'r problemau, mae ymgyrch Achub ein Meddygfeydd yn cyflwyno atebion, ac un o'r atebion hynny yw ymrwymiad i gyllid, ac adfer cyfran gwariant cyllideb GIG Cymru ar bractisau cyffredinol i'r lefel hanesyddol o 8.7 y cant dros y tair blynedd nesaf. Ymhlith y gofynion eraill mae buddsoddi yn y gweithlu, cynhyrchu strategaeth ar gyfer y gweithlu a mynd i'r afael â llesiant staff. Weinidog, tybed a allwch roi'r wybodaeth ddiweddaraf am rai o'r gofynion hynny, yn enwedig mewn perthynas â thrafodaethau ynghylch cyllid.
Thanks very much. Clearly, there is a real funding challenge at the moment, and you'll be aware of how serious that is. So, it's going to be extremely difficult for us to find any additional funding for GPs, as it will be for anything in relation to health. I've got to first of all thank my colleagues from around the Government table, who have been willing to tap into their own resources in order to shore up the kind of pressures that we've seen in the NHS.
The fact is the UK Government spends about 10 per cent of the total Government spending at the moment on servicing debt. That's where the money's going. That's where UK money is going—it's servicing debt. That's £110 billion on servicing debt, and the entire UK health budget is £181 billion. So—[Interruption.] Well, let me come to this, because the fact is, if they don't spend money on health, we don't get a consequential and it's difficult for us to spend money on health. That's the way it goes, okay? So, we're spending 8 per cent more—[Interruption.] We're spending 8 per cent more, but if they're not spending it—. And if you look at the increase in funding between what happened in 2010, when the Tories came into power, to about 2019, it's gone up by about 15 per cent overall, the health budget. In Germany, it's gone up by about 35 per cent. There is a difference. We are way behind. We are way behind the rest of the EU when it comes to spending on healthcare.
I think, just in relation to GPs, the one thing that I will say is that, actually, our approach has been very clear that what we're trying to do is to build support around GPs. The fact is that we've got 379 active GP practices. We've increased the head count by 3.8 per cent. We've got an increase in GP registrars. So, those are increasing in Wales, but the demand just keeps on coming, which is why what we're trying to do is to make sure that we have alternatives for people. They can go to their pharmacies, they can go to their 111 service. And they're using them, this is what's amazing—the 111 service is used by about 70,000 people per month. It is taking pressure away from those GP services.
Now, I recognise, as somebody who is married to a GP, that there is a lot of pressure in the system at the moment, but that what we do need to do is to make sure that we try and build that support, get them to work in clusters, make sure that the system is more robust. But I do recognise that, in an ideal world, I want to see a shift from secondary care and more money going into prevention and to primary care. I'm very, very keen to see that, but you've got to be a very, very brave person, when you see those ambulances outside those hospital doors, when you see waiting lists, to say, 'Right, I'm going to cut secondary care.' So, we've got to get the balance right; we've go to do it slowly. We are doing it. The fact is that we've moved that extra money into our community—as I say, £8.5 million just this winter, just to make sure that we've got that support in the community to stop people from going into hospitals.
Diolch yn fawr. Yn amlwg, mae yna her wirioneddol o ran cyllid ar hyn o bryd, ac fe fyddwch yn ymwybodol o ba mor ddifrifol yw honno. Felly, mae'n mynd i fod yn anodd iawn inni ddod o hyd i unrhyw gyllid ychwanegol ar gyfer meddygon teulu, fel y bydd ar gyfer unrhyw beth mewn perthynas ag iechyd. Mae'n rhaid imi ddiolch yn gyntaf i'm cyd-Aelodau o gwmpas bwrdd y Llywodraeth, sydd wedi bod yn barod i gyfrannu o'u hadnoddau eu hunain er mwyn gwella'r mathau o bwysau a welsom yn y GIG.
Y ffaith amdani yw bod Llywodraeth y DU yn gwario tua 10 y cant o gyfanswm gwariant y Llywodraeth ar hyn o bryd ar dalu dyled. Dyna lle mae'r arian yn mynd. Dyna lle mae arian y DU yn mynd—i dalu dyled. Mae hynny'n golygu £110 biliwn ar dalu dyled, a chyllideb iechyd gyfan y DU yw £181 biliwn. Felly—[Torri ar draws.] Wel, gadewch imi ddod at hyn, oherwydd y ffaith amdani yw, os nad ydynt yn gwario arian ar iechyd, nid ydym yn cael cyllid canlyniadol ac mae'n anodd inni wario arian ar iechyd. Dyna sut mae'n mynd, iawn? Felly, rydym yn gwario 8 y cant yn fwy—[Torri ar draws.] Rydym yn gwario 8 y cant yn fwy, ond os nad ydynt yn ei wario—. Ac os edrychwch ar y cynnydd yn y cyllid rhwng yr hyn a ddigwyddodd yn 2010, pan ddaeth y Torïaid i rym, hyd at oddeutu 2019, mae wedi cynyddu tua 15 y cant i gyd, y gyllideb iechyd. Yn yr Almaen, mae wedi cynyddu tua 35 y cant. Mae yna wahaniaeth. Rydym ymhell ar ei hôl hi. Rydym ymhell ar ôl gweddill yr UE gyda gwariant ar ofal iechyd.
Ar feddygon teulu, rwy'n credu mai'r un peth rwyf am ei ddweud yw bod ein dull o weithredu wedi bod yn glir iawn mai'r hyn y ceisiwn ei wneud yw adeiladu cefnogaeth o amgylch meddygon teulu. Y gwir amdani yw bod gennym 379 o bractisau meddygon teulu gweithredol. Rydym wedi cynyddu'r niferoedd 3.8 y cant. Mae gennym gynnydd mewn cofrestryddion mewn practisiau cyffredinol. Felly, mae'r rheini'n cynyddu yng Nghymru, ond mae'r galw'n parhau i ddod, a dyna pam mai'r hyn y ceisiwn ei wneud yw sicrhau bod gennym ddewisiadau amgen i bobl. Gallant fynd i'w fferyllfeydd, gallant droi at eu gwasanaeth 111. Ac maent yn eu defnyddio, dyma beth sy'n anhygoel—mae'r gwasanaeth 111 yn cael ei ddefnyddio gan tua 70,000 o bobl bob mis. Mae'n tynnu pwysau oddi ar y gwasanaethau meddyg teulu.
Nawr, fel rhywun sy'n briod â meddyg teulu, rwy'n cydnabod bod llawer o bwysau yn y system ar hyn o bryd, ond mai'r hyn sydd angen inni ei wneud yw sicrhau ein bod yn ceisio adeiladu'r gefnogaeth honno, eu cael i weithio mewn clystyrau, sicrhau bod y system yn fwy cadarn. Ond rwy'n cydnabod, mewn byd delfrydol, fy mod am weld newid o ofal eilaidd a mwy o arian yn mynd tuag at atal ac i ofal sylfaenol. Rwy'n awyddus iawn i weld hynny, ond mae'n rhaid ichi fod yn berson dewr iawn, pan welwch yr ambiwlansys y tu allan i ddrysau ysbytai, pan welwch restrau aros, i ddweud, 'Iawn, rwy'n mynd i dorri gofal eilaidd.' Felly, mae'n rhaid inni gael y cydbwysedd yn iawn; mae'n rhaid inni ei wneud yn araf. Rydym yn gwneud hynny. Y ffaith amdani yw ein bod wedi symud yr arian ychwanegol hwnnw i mewn i'n cymunedau—fel rwy'n dweud, £8.5 miliwn y gaeaf hwn yn unig, i wneud yn siŵr fod gennym gymorth yn y gymuned i atal pobl rhag mynd i mewn i ysbytai.
Finally, finally, Huw Irranca-Davies.
Yn olaf, Huw Irranca-Davies.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Minister, in between the festivities over the recess, I spent the Christmas and the new year period visiting GP practices and community pharmacists throughout Ogmore and seeing first-hand—. And I thank them for the time they spent with me, because I saw first-hand the pressures they're under and the increasing range of services they provide to do what we all want to see, which is taking the load off secondary and acute care, off our hospitals, indeed, and keeping people well for longer in their homes or closer to their homes. They are really committed to this mission, as is Welsh Government.
Now, we all know this is the right approach. We've got to shift from being a national illness service to a national health service, so we all need to work together to prevent illness early on, and that includes, I have to say, our contribution as individuals as well. But they are under real strain; they are under strain. And they're picking up the wider strains as well in secondary care.
GPs and community pharmacists also want to be able to reward their front-line staff better, including the receptionists. We call them 'receptionists'—they are far more now. The skills that these receptionists have and what they're doing behind the scenes—they are about far more now than answering phones. So, can I seek your assurance that you will engage with our primary care practitioners? And could I, at their request, invite you to come to Ogmore, to see some of the work that they're doing, to sit down with them and discuss how they can help you in this mission, over time, to achieve that common objective of keeping people well, in or closer to their homes, for longer and over time, redirecting funding towards primary care to save funds that we're spending very expensively on illness rather than keeping people well?
Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Weinidog, rhwng y dathliadau dros y toriad, treuliais gyfnod y Nadolig a’r flwyddyn newydd yn ymweld â phractisau meddygon teulu a fferyllwyr cymunedol ledled Ogwr a gweld â’m llygaid fy hun—. A diolch iddynt am yr amser y gwnaethant ei dreulio gyda mi, gan imi weld â’m llygaid fy hun y pwysau sydd arnynt a’r ystod gynyddol o wasanaethau y maent yn eu darparu i wneud yr hyn y mae pob un ohonom yn dymuno'i weld, sef lleihau’r baich ar ofal eilaidd ac acíwt, ar ein hysbytai yn wir, a chadw pobl yn iach am gyfnod hwy yn eu cartrefi neu'n nes at eu cartrefi. Maent yn wirioneddol ymrwymedig i'r genhadaeth hon, fel y mae Llywodraeth Cymru.
Nawr, fe ŵyr pob un ohonom mai dyma'r dull gweithredu cywir. Mae'n rhaid inni newid o fod yn wasanaeth salwch gwladol i fod yn wasanaeth iechyd gwladol, felly mae angen i bob un ohonom weithio gyda'n gilydd i atal salwch yn gynnar, ac mae hynny'n cynnwys ein cyfraniad ni fel unigolion hefyd, rhaid imi ddweud. Ond maent o dan straen go iawn; maent o dan straen. Ac maent yn ysgwyddo'r straen ehangach hefyd mewn gofal eilaidd.
Mae meddygon teulu a fferyllwyr cymunedol hefyd yn dymuno gallu talu eu staff rheng flaen yn well, gan gynnwys y derbynyddion. Rydym yn eu galw'n 'dderbynyddion'—maent yn llawer mwy bellach. Mae'r sgiliau sydd gan y derbynyddion hyn a'r hyn a wnânt y tu ôl i'r llenni—maent yn gwneud llawer mwy erbyn hyn nag ateb ffonau. Felly, a gaf fi ofyn am sicrwydd gennych y byddwch yn ymgysylltu â'n hymarferwyr gofal sylfaenol? Ac a gaf fi, ar eu cais, eich gwahodd i ddod i Ogwr, i weld peth o'r gwaith a wnânt, i eistedd i lawr gyda nhw a thrafod sut y gallant eich helpu yn y genhadaeth hon, dros amser, i gyflawni'r amcan cyffredin o gadw pobl yn iach, yn eu cartrefi neu’n agosach at eu cartrefi, am gyfnod hwy a thros amser, ailgyfeirio cyllid tuag at ofal sylfaenol i arbed arian yr ydym yn ei wario yn ddrud iawn ar salwch yn hytrach na chadw pobl yn iach?
Well, thanks very much. And if those GPs that you visited actually read our 'A Healthier Wales' document, they would recognise that that is absolutely our strategic plan. We are doing some of this; we are doing quite a lot of it, actually. The fact that pharmacies are now there to support GPs is part of what we're delivering—the 'A Healthier Wales' strategy. And we are doing the same thing—we just changed the law in relation to ophthalmology services so that we're keeping people out of hospital. They can see their optometrist in their community and there's a whole range of illnesses now that can be treated by those optometrists who are highly skilled professionals. We are using them and using their skills at the top of their licence.
So, we are doing quite a lot of this already. And you're quite right, what we need to do is to move from an illness to a health service. And you're quite right, we all have a contribution to make in relation to that. And you are quite right also to mention those receptionists, who are no longer receptionists, they are care navigators, and it's quite a difficult system to navigate, which is why it is important that they are trained up and they are rewarded. And one of the things we did when we offered the pay award to GPs this year was to make sure that there was an offer for the people that they employed involved in that as well.
Wel, diolch yn fawr. A phe bai’r meddygon teulu hynny y gwnaethoch ymweld â nhw yn darllen ein dogfen 'Cymru Iachach’, byddent yn cydnabod mai dyna’n union yw ein cynllun strategol. Rydym yn gwneud rhywfaint o hyn; rydym yn gwneud cryn dipyn ohono, mewn gwirionedd. Mae'r ffaith bod fferyllfeydd yno bellach i gefnogi meddygon teulu yn rhan o'r hyn rydym yn ei gyflawni—strategaeth 'Cymru Iachach'. Ac rydym yn gwneud yr un peth—rydym newydd newid y gyfraith mewn perthynas â gwasanaethau offthalmoleg fel ein bod yn cadw pobl allan o'r ysbyty. Gallant weld eu hoptometrydd yn eu cymuned, a cheir ystod eang o afiechydon bellach y gellir eu trin gan yr optometryddion hynny sy'n weithwyr proffesiynol medrus iawn. Rydym yn eu defnyddio nhw ac yn defnyddio'u sgiliau ar frig eu trwydded.
Felly, rydym yn gwneud cryn dipyn o hyn eisoes. Ac rydych yn llygad eich lle, yr hyn y mae angen inni ei wneud yw newid o wasanaeth salwch i wasanaeth iechyd. Ac rydych yn llygad eich lle, mae gan bob un ohonom gyfraniad i'w wneud mewn perthynas â hynny. Ac rydych yn llygad eich lle hefyd i sôn am y derbynyddion, nad ydynt yn dderbynyddion bellach, maent yn llyw-wyr gofal, ac mae'n system eithaf anodd ei llywio, a dyna pam ei bod yn bwysig eu bod yn cael eu hyfforddi ac yn cael eu gwobrwyo. Ac un o'r pethau a wnaethom pan wnaethom gynnig y dyfarniad cyflog i feddygon teulu eleni oedd sicrhau bod cynnig ar gyfer y bobl yr oeddent yn eu cyflogi yn rhan o hynny hefyd.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Cwestiynau amserol sydd nesaf. Mae'r cyntaf o'r rheini i'w ateb gan y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Cymdeithasol, ac i'w ofyn gan Jack Sargeant.
The topical questions are next, and the first of those will be answered by the Deputy Minister for Social Partnership, and will be asked by Jack Sargeant.
1. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o sut mae sgandal Horizon Swyddfa'r Post yn parhau i effeithio ar fywydau trigolion yng Nghymru? TQ941
1. What assessment has the Minister made of how the Post Office Horizon scandal continues to impact the lives of residents in Wales? TQ941
It is clear that this scandal has had a significant and devastating impact on the lives of all affected, which is why the Welsh Government has raised profound matters of concern relating to access to and miscarriage of justice issues in meetings with a succession of Secretaries of State for Justice.
Mae’n amlwg fod y sgandal hon wedi cael effaith sylweddol a dinistriol ar fywydau pawb yr effeithiwyd arnynt, a dyna pam fod Llywodraeth Cymru wedi codi materion sy’n peri pryder dwys mewn perthynas â mynediad at faterion cyfiawnder a chamweinyddu cyfiawnder mewn cyfarfodydd gyda chyfres o Ysgrifenyddion Gwladol dros Gyfiawnder.
I'm grateful for the Minister's response there. Presiding Officer, I'm sure I'm not alone in this Chamber when I say I am sickened by the scale of injustice of the Post Office Horizon scandal. So many lives impacted, so many lives ruined. It is truly a disgrace. People in authority complicit in this injustice, and many others unwilling to look and listen when campaigners like Alan Bates asked them to do so. The scales of justice in this country are tipped towards the powerful, and basic principles like a duty of candour are missing. This is why we need the UK Government to introduce a Hillsborough law now.
Llywydd, people have lost houses. They've been made bankrupt. They've lost their life savings. They have been waiting years to clear their names and to get adequate compensation. Presiding Officer, some have tragically taken their own lives by suicide. Others have lost their lives to ill health.
Minister, will you use your office to stress to the UK Government that the compensation has to be significant enough to recognise the reality of the situation? The initial £75,000 figure announced by the Prime Minister this afternoon for the group litigation order postmasters is simply not good enough. And whilst we await the finer details of the Prime Minister's proposals, particularly those to exonerate innocent victims, will you express to the UK Ministers that speed is of the essence here? People have already passed away waiting to clear their names, and the sub-postmasters and their families should not be waiting a second longer for the compensation, justice and truth they deserve.
Rwy’n ddiolchgar am ymateb y Gweinidog. Lywydd, rwy'n siŵr nad wyf ar fy mhen fy hun yn y Siambr hon pan ddywedaf fy mod wedi fy llorio gan anghyfiawnder sgandal Horizon Swyddfa'r Post. Cafodd cymaint o fywydau eu heffeithio, cymaint o fywydau eu difetha. Mae'n gwbl warthus. Y bobl mewn awdurdod a oedd yn rhannol gyfrifol am yr anghyfiawnder hwn, a llawer o rai eraill a oedd yn amharod i edrych a gwrando pan ofynnodd ymgyrchwyr fel Alan Bates iddynt wneud hynny. Mae mantol cyfiawnder yn y wlad hon yn gogwyddo at y pwerus, ac mae egwyddorion sylfaenol fel y ddyletswydd gonestrwydd ar goll. Dyma pam fod angen i Lywodraeth y DU gyflwyno deddf Hillsborough ar unwaith.
Lywydd, mae pobl wedi colli eu tai. Maent wedi cael eu gwneud yn fethdalwyr. Maent wedi colli eu holl gynilion. Maent wedi bod yn aros ers blynyddoedd i glirio eu henwau ac i gael iawndal digonol. Lywydd, yn drasig, mae rhai wedi lladd eu hunain. Mae eraill wedi colli eu bywydau oherwydd afiechyd.
Weinidog, a wnewch chi ddefnyddio eich swydd i bwysleisio i Lywodraeth y DU fod yn rhaid i’r iawndal fod yn ddigon sylweddol i gydnabod realiti’r sefyllfa? Nid yw’r ffigur cychwynnol o £75,000 a gyhoeddwyd gan Brif Weinidog y DU y prynhawn yma ar gyfer postfeistri'r gorchymyn ymgyfreitha grŵp yn ddigon da. Ac wrth inni aros am fanylion cynigion Prif Weinidog y DU, yn enwedig y rhai i ryddhau dioddefwyr diniwed o fai, a wnewch chi ddweud wrth Weinidogion y DU fod cyflymder yn hanfodol yma? Mae pobl eisoes wedi marw wrth aros i glirio eu henwau, ac ni ddylai’r is-bostfeistri a’u teuluoedd aros eiliad yn hwy am yr iawndal, y cyfiawnder a’r gwirionedd y maent yn eu haeddu.
I thank Jack Sargeant for bringing this matter to the attention of the Senedd today, and I speak for many when I say I'm sure he is certainly not alone in his shock and in being sickened at the scale of injustice that we've seen. And too often the justice system fails ordinary people, and time and time again, lives are ruined and, as you said, tragically lost by miscarriages of justice, and then exacerbated by reticence or downright refusal to right those wrongs. And whilst I join with you in recognising the Prime Minister's statement earlier today in the House of Commons as a step in the right direction to righting those wrongs, I agree that speed and the scale of response is also of the essence. And I would also say, actually, that it's a sad reflection of our times that the seriousness of the issue that we and others have raised is now only seemingly taken seriously on the back, actually, of a very good and impactful tv drama, Mr Bates vs The Post Office.
And I just want to assure Members that the Counsel General is shortly meeting with all four UK nations, and this profoundly distressing and long-lasting miscarriage of justice will be discussed together, alongside the fundamental changes that are absolutely needed to ensure that the rule of law is more than just a soundbite.
Diolch i Jack Sargeant am ddwyn y mater hwn i sylw’r Senedd heddiw, ac rwy’n siarad dros lawer pan ddywedaf fy mod yn sicr nad yw ar ei ben ei hun wrth gael ei synnu a'i lorio gan raddau’r anghyfiawnder a welsom. Ac yn rhy aml, mae'r system gyfiawnder yn methu ar ran pobl gyffredin, a dro ar ôl tro, mae bywydau'n cael eu difetha, ac fel y dywedoch chi, yn cael eu colli'n drasig o ganlyniad i gamweinyddu cyfiawnder, ac yna'n cael eu gwaethygu gan amharodrwydd neu wrthodiad llwyr i unioni'r camweddau hynny. Ac er fy mod yn ymuno â chi i gydnabod datganiad Prif Weinidog y DU yn gynharach heddiw yn Nhŷ'r Cyffredin fel cam i'r cyfeiriad cywir i unioni'r camweddau hynny, cytunaf fod cyflymder a graddau'r ymateb hefyd yn hanfodol. A buaswn hefyd yn dweud, mewn gwirionedd, ei fod yn adlewyrchiad trist o'r oes hon fod difrifoldeb y mater rydym ni ac eraill wedi'i godi bellach yn cael ei gymryd o ddifrif, yn ôl pob golwg, o ganlyniad i'r ddrama deledu dda iawn ac effeithiol iawn, Mr Bates vs The Post Office.
A hoffwn roi sicrwydd i'r Aelodau fod y Cwnsler Cyffredinol yn cyfarfod â phob un o bedair gwlad y DU cyn bo hir, ac y bydd y camweinyddu cyfiawnder trallodus a hirhoedlog hwn yn cael ei drafod gyda'i gilydd, ochr yn ochr â'r newidiadau sylfaenol y mae eu hangen yn daer i sicrhau bod rheolaeth y gyfraith yn fwy na sylw bachog yn unig.
I'd like to start by thanking my colleague Jack Sargeant for raising such an important topical question. The Horizon scandal is nothing more than a national tragedy, and it's appalling that postmasters and sub-postmasters and mistresses have been subjected to criminal proceedings and prison terms because of this. I think we all agree that the impact that it's had on so many people's lives has been devastating, and no amount of compensation can really make up for the distress that they and their families have endured.
What makes this case so alarming is that it's plainly obvious to any observer that if the Post Office was prosecuting, on average, one postmaster or mistress every week for 16 years, for exactly the same offence, then there is clearly a major flaw in the system being used, and it's scandalous that rather than properly investigate that flaw, the Post Office chose the side of software manufacturers over their own loyal and dedicated staff. Ultimately, we have to make sure that, in the digital age we now live in, systems are in place to protect workers when software problems arise and cause major discrepancies, like those seen with Horizon, and we have to face the fact that no software is foolproof, especially in this day and age of cyber crime and cyber warfare. With this in mind, Deputy Minister, for the purposes of stopping companies from erroneously prosecuting employees due to software or digital errors, what steps are the Welsh Government taking to monitor worker prosecutions? And what mechanisms do you have in place to be able to react when you observe an emerging trend? Thank you.
Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i’m cyd-Aelod, Jack Sargeant, am godi cwestiwn amserol mor bwysig. Mae sgandal Horizon yn drasiedi genedlaethol, ac mae’n warthus fod postfeistri ac is-bostfeistri wedi gorfod wynebu achosion llys a dedfrydau o garchar oherwydd hyn. Credaf fod pob un ohonom yn cytuno bod yr effaith y mae wedi'i chael ar fywydau cymaint o bobl wedi bod yn ddinistriol, ac ni all unrhyw swm o iawndal wneud iawn am y trallod y maen nhw a'u teuluoedd wedi'i ddioddef.
Yr hyn sy’n gwneud yr achos hwn mor frawychus yw ei bod yn amlwg i unrhyw sylwedydd, os oedd Swyddfa’r Post yn erlyn un postfeistr bob wythnos am 16 mlynedd ar gyfartaledd, am yr un drosedd yn union, yna mae’n amlwg fod nam sylweddol yn y system a gâi ei defnyddio, ac mae'n warthus fod Swyddfa'r Post, yn hytrach nag ymchwilio'n iawn i'r nam hwnnw, wedi ochri â gwneuthurwyr meddalwedd dros eu staff ffyddlon ac ymroddedig eu hunain. Yn y pen draw, mae'n rhaid inni sicrhau, yn yr oes ddigidol yr ydym yn byw ynddi bellach, fod systemau ar waith i amddiffyn gweithwyr pan fydd problemau meddalwedd yn codi ac yn achosi anghysondebau mawr, fel y rhai a welwyd gyda Horizon, ac mae'n rhaid inni wynebu’r ffaith nad oes unrhyw feddalwedd yn ddi-feth, yn enwedig yn yr oes o seiberdroseddu a seiber-ryfela sydd ohoni. Gyda hyn mewn golwg, Ddirprwy Weinidog, at ddibenion atal cwmnïau rhag erlyn gweithwyr ar gam oherwydd gwallau meddalwedd neu ddigidol, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fonitro erlyniadau gweithwyr? A pha fecanweithiau sydd gennych ar waith i allu ymateb pan fyddwch yn sylwi ar duedd sy'n dod i'r amlwg? Diolch.
I thank Joel James for his contribution on this important matter. And you rightly raise the impact the scandal has had on lives and, indeed, the absolute scale of it too, the scale of the horror and the devastation that that's caused, and the amount of years it has taken to get to where we are now to right those wrongs. You used the right word—it's 'scandalous' that those loyal postmasters and loyal servants of the post service, that mean so much to all of our communities, were dismissed and not believed at the cost of their livelihoods and, in some cases, tragically, their lives. And I think you raise some really valuable and important points in terms of making sure that we work collaboratively. Obviously, justice isn't devolved, and many of the levers around some of the issues that Joel James raised are reserves by the UK Government, but it is something we will certainly be taking forward, and I know my colleague the Counsel General will be doing that in his upcoming meetings as well.
Diolch i Joel James am ei gyfraniad ar y mater pwysig hwn. Ac yn gywir ddigon, fe godoch chi yr effaith y mae'r sgandal wedi'i chael ar fywydau, ac yn wir, ei maint hefyd, maint yr arswyd a'r dinistr y mae wedi'i achosi, a'r blynyddoedd y mae wedi'u cymryd i gyrraedd lle rydym nawr er mwyn unioni'r camweddau hynny. Fe wnaethoch chi ddefnyddio’r gair iawn—mae’n ‘sgandal’ fod y postfeistri ffyddlon hynny a gweision ffyddlon y gwasanaeth post, sy’n golygu cymaint i’n holl gymunedau, wedi’u diswyddo, ac na chawsant eu credu ar gost eu bywoliaeth, ac mewn rhai achosion, yn drasig, eu bywydau. A chredaf eich bod yn codi pwyntiau gwerthfawr a phwysig iawn ynghylch sicrhau ein bod yn gweithio ar y cyd. Yn amlwg, nid yw cyfiawnder wedi’i ddatganoli, ac mae llawer o’r ysgogiadau sy'n gysylltiedig â rhai o’r materion a godwyd gan Joel James wedi'u cadw yn ôl gan Lywodraeth y DU, ond mae’n rhywbeth y byddwn yn sicr yn bwrw ymlaen ag ef, a gwn y bydd fy nghyd-Aelod, y Cwnsler Cyffredinol, yn gwneud hynny yn ei gyfarfodydd nesaf hefyd.
The Horizon scandal is a tale of deep, deep injustice, and it's a tale of corporate greed, isn't it, where the shameful, unscrupulous behaviour of the powerful go unpunished, and the consequences of their failings are shifted on to ordinary, hard-working people, and the efforts of the campaigners for justice have been truly inspirational. They should never have had to put so much into such a campaign.
Mae sgandal Horizon yn stori am anghyfiawnder dwys iawn, ac mae'n stori am drachwant corfforaethol, onid yw, lle nad yw ymddygiad cywilyddus, diegwyddor y pwerus yn cael ei gosbi, a lle mae canlyniadau eu methiannau yn cael effaith ar bobl gyffredin, weithgar, ac mae ymdrechion yr ymgyrchwyr dros gyfiawnder wedi bod yn wirioneddol ysbrydoledig. Ni ddylent erioed fod wedi gorfod rhoi cymaint i ymgyrch o'r fath.
Allwn ni ddim talu teyrnged ddigonol iddyn nhw, i bobl fel Noel Thomas a Lorraine Williams, dau o fy etholwyr i, am eu gwaith nhw, yn ddygn yn mynnu cyfiawnder. Dwi wedi dod i adnabod Noel yn y blynyddoedd diwethaf. Mae o'n ddyn arbennig iawn, ac mae meddwl amdano fo mewn carchar, yn dathlu ei ben-blwydd yn 60 oed ar ei ben ei hun mewn carchar, yn dod â chymysgedd o rwystredigaeth, o dor calon ac o wylltineb hefyd, ac mae hynny yn rhywbeth sydd yn ein huno ni gyd, gobeithio.
I can't pay enough of a tribute to people like Noel Thomas and Lorraine Williams, two of my constituents, for their work insisting on justice. I've gotten to know Noel in recent years. He's a very special man, and thinking about him in a prison, celebrating his sixtieth birthday on his own in prison, brings a mixture of frustration, heartbreak and anger as well, and that's something that unifies us all, I hope.
There should not have been the need for a campaign. The justice wheel, tragically, has turned far too slowly for those who have died, taken their lives, while awaiting exoneration. Both the Post Office and the UK Government, which ignored the issue for years until the din of public outrage became impossible to block out, now have serious questions to answer. And the same is true, of course, of Fujitsu, the company at the centre of the software errors that led to the wrongful prosecutions of hundreds of guiltless postal workers.
Now, I'm aware that Welsh Government has had several dealings with the company over the years. Transport for Wales currently has a five-year support and maintenance contract with Fujitsu. I have no evidence to suggest that they have been responsible for similar failings at all in Wales. But in the interest of transparency, could the Minister update the Senedd on the number of active contracts that the Government has with Fujitsu? Could the Minister also tell us how the concerns regarding their involvement in the Horizon scandal were taken into consideration before they were awarded Welsh Government contracts? And what additional due diligence will be applied to the Government's relationship with Fujitsu, now and in the future, as a result of the new public understanding of the scale of the scandal that Fujitsu was involved in? Are they fit to have contracts with Welsh Government? Is Welsh Government comfortable having contracts with the company at the heart of such a scandal?
Finally, how has Welsh Government been feeding into the establishment of the UK public inquiry on this matter? Can the Minister share with us the assurances, which I hope Government has sought, that the scope of the inquiry will provide the answers and the closure that the long-suffering postal workers in Wales and their families deserve? Diolch yn fawr.
Ni ddylai fod angen ymgyrch. Mae olwyn cyfiawnder, yn drasig, wedi troi'n llawer rhy araf i'r rhai sydd wedi marw, wedi lladd eu hunain, wrth aros i gael eu rhyddhau o fai. Mae gan Swyddfa'r Post a Llywodraeth y DU, a anwybyddodd y mater am flynyddoedd hyd nes i lefel y dicter cyhoeddus ddod yn amhosibl i'w anwybyddu, eu dau gwestiynau difrifol i'w hateb. Ac mae'r un peth yn wir, wrth gwrs, am Fujitsu, y cwmni sydd wrth wraidd y gwallau meddalwedd a arweiniodd at erlyn cannoedd o weithwyr post dieuog yn anghyfiawn.
Nawr, rwy'n ymwybodol fod Llywodraeth Cymru wedi ymwneud â'r cwmni sawl tro dros y blynyddoedd. Ar hyn o bryd, mae gan Trafnidiaeth Cymru gontract cymorth a chynnal a chadw pum mlynedd gyda Fujitsu. Nid oes gennyf unrhyw dystiolaeth i awgrymu eu bod wedi bod yn gyfrifol am unrhyw fethiannau tebyg yng Nghymru. Ond er mwyn sicrhau tryloywder, a allai’r Gweinidog roi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Senedd am nifer y contractau gweithredol sydd gan y Llywodraeth gyda Fujitsu? A allai’r Gweinidog ddweud wrthym hefyd sut yr ystyriwyd y pryderon ynghylch eu rhan yn sgandal Horizon cyn dyfarnu contractau Llywodraeth Cymru iddynt? A pha ddiwydrwydd dyladwy ychwanegol a fydd yn cael ei gwblhau yng nghyswllt perthynas y Llywodraeth â Fujitsu, nawr ac yn y dyfodol, o ganlyniad i ddealltwriaeth newydd y cyhoedd o faint y sgandal yr oedd Fujitsu yn rhan ohoni? A ydynt yn gymwys i gael contractau gyda Llywodraeth Cymru? A yw Llywodraeth Cymru yn gyfforddus fod ganddi gontractau gyda'r cwmni sydd wrth wraidd y fath sgandal?
Yn olaf, sut mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn cyfrannu at y gwaith o sefydlu ymchwiliad cyhoeddus i'r mater hwn ar lefel y DU? A all y Gweinidog rannu gyda ni y sicrwydd, y gobeithiaf fod y Llywodraeth wedi’i geisio, y bydd cwmpas yr ymchwiliad yn rhoi’r atebion a’r diweddglo y mae gweithwyr post amyneddgar Cymru a’u teuluoedd yn ei haeddu? Diolch yn fawr.