Y Cyfarfod Llawn
Plenary
06/12/2023Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn heddiw. Y cwestiynau i'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol sydd gyntaf ar yr agenda. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Delyth Jewell.
1. Pa ystyriaeth roddodd y Gweinidog i'r angen i ariannu gwasanaethau hamdden wrth benderfynu ar gyllidebau awdurdodau lleol Dwyrain De Cymru? OQ60369
Wrth wneud ein penderfyniadau ar y gyllideb ar gyfer 2023-24, ystyriais yr holl wasanaethau y mae awdurdodau lleol yn eu darparu ar gyfer eu cymunedau ledled Cymru. Derbyniodd cynghorau yn Nwyrain De Cymru godiad cyfunol o 7.4 y cant. Mae hyn yn llawer gwell na’r disgwyl, ond mae'n dal i fod wedi golygu penderfyniadau anodd i gynghorau.
Diolch. Bydd y Gweinidog yn ymwybodol o’r strategaeth hamdden bresennol sydd ar waith yng Nghyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili—y cyngor yn cynnig lleihau nifer y cyfleusterau hamdden, fel canolfan hamdden Pontllan-fraith a chae hoci Rhisga. Mae grŵp ymgyrchu gweithgar yn yr ardal yn galw am ‘achub ein canolfan hamdden’, ac mae canolfannau hamdden yn darparu budd i gymunedau sy’n mynd y tu hwnt i'r ariannol.
Mae’r Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai yn y Senedd wedi nodi bod Archwilio Cymru wedi dweud yn gyffredinol fod ansawdd llywodraethu awdurdodau lleol a gwasanaethau hamdden yn darparu buddion iechyd a llesiant a buddion cymdeithasol i gymunedau. Mae Chwaraeon Cymru wedi dweud, am bob £1 a werir ar chwaraeon, fod yna elw cymdeithasol o £2.88. Ac mae Community Leisure UK Cymru yn dadlau bod ymddiriedolaethau hamdden yn creu £101 o werth cymdeithasol am bob unigolyn sy'n defnyddio eu cyfleusterau a'u gwasanaethau, wedi'i fesur drwy arbedion i'r GIG, ymhlith pethau eraill. Nawr, rwy’n cytuno â’r pwyllgor y dylai fod pwyslais ar werth cymdeithasol pan fydd awdurdodau lleol yn penderfynu ar y ffordd orau o ddarparu gwasanaethau hamdden, a gwasanaethau llyfrgell wrh gwrs. A ydych chi'n cytuno â nhw, Weinidog?
Nid oes unrhyw amheuaeth fod gwasanaethau hamdden, gan gynnwys llyfrgelloedd a chanolfannau chwaraeon a gwasanaethau hamdden lleol eraill, yn amlwg, yn cael effaith gymdeithasol enfawr ac yn hynod fuddiol. Wedi dweud hynny, rydym yn deall y pwysau enfawr sydd ar lywodraeth leol ar hyn o bryd o ganlyniad i effaith barhaus cyni ac effaith y lefelau chwyddiant presennol ar yr hyn y gallant ei ddarparu.
Credaf ei bod yn bwysig fod gan awdurdodau lleol ymreolaeth o ran y gwasanaethau hamdden y maent yn eu darparu, ond ar yr un pryd, mae gwir angen iddynt fod yn ymwybodol o anghenion eu cymunedau, ac wrth iddynt ddechrau ystyried eu cynlluniau cyllidebol ar gyfer y flwyddyn nesaf, i ymgynghori'n briodol â chymunedau ac ystyried y safbwyntiau hynny'n ofalus.
Ni chredaf ei bod yn briodol i’r Llywodraeth fod yn gwneud y penderfyniadau hynny ar wasanaethau a ddarperir yn lleol—mae’n rhan bwysig o ddemocratiaeth leol, a chredaf mai'r cyrff a etholir yn ddemocrataidd sydd yn y sefyllfa orau i wneud y penderfyniadau ynghylch beth i’w ddarparu’n lleol. Ond wedi dweud hynny, rwy’n llwyr gydnabod y pwysau aruthrol sydd ar y sector.
Mae'n amlwg o'r gyllideb nad yw'r Llywodraeth hon yn rhoi fawr o sylw i gyfleusterau hamdden a chyfleusterau chwaraeon yng Nghymru. Mae clybiau chwaraeon bach yn ei chael hi'n anodd gwneud gwaith cynnal a chadw ar hyn o bryd yn ogystal â’r costau ynni sydd eisoes wedi’u nodi y gaeaf hwn. Pan fyddwch yn cyfuno hyn, wrth gwrs, â'r canolfannau hamdden sy'n ei chael hi'n anodd ac yn wynebu cau ledled Cymru, ymddengys bod angen cyllid brys gan y Llywodraeth hon ar gyfer gwasanaethau hamdden ledled Cymru sydd wedi cael eu hanwybyddu a'u tanbrisio ac sy'n cael eu hymestyn i'r eithaf. Ac maent yn darparu gwasanaeth gwerthfawr, fel y nodwyd gan yr Aelod arall dros Ddwyrain De Cymru.
Mae Gweinidogion Cymru, o bryd i’w gilydd, wedi gwrthod galwadau am gyllid wedi’i dargedu ar gyfer lleoliadau a sefydliadau sy’n wynebu cau, ond sydd â dyfodol cynaliadwy y tu hwnt i argyfwng uniongyrchol. Serch hynny, ni welwn unrhyw weithredu. Felly, a wnaiff y Llywodraeth gynyddu cyllid i awdurdodau lleol i helpu i gynnal y gwasanaethau hollbwysig hyn, Weinidog?
Credaf fod yn rhaid inni fod yn realistig ynglŷn â’r heriau sy’n ein hwynebu. Mae cyllideb Llywodraeth Cymru yn gostwng mewn termau real y flwyddyn nesaf, ac yn amlwg, mae hynny'n mynd i gael effaith ar gyllidebau awdurdodau lleol hefyd. Pe bai cyllid ychwanegol wedi'i ddarparu yn natganiad yr hydref, rwy’n siŵr y byddem mewn sefyllfa i allu darparu cyllid ychwanegol i bob math o rannau o’r sector cyhoeddus sy’n ei chael hi’n anodd ar hyn o bryd ac i ystyried y codiad hwnnw yn ein cyllideb. Ond erys y ffaith na ddarparwyd cyllid ychwanegol ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus o ganlyniad i ddatganiad yr hydref. Felly, rydym yn wynebu cyllideb hynod o anodd a chredaf fod galwadau am gyllid ychwanegol ar gyfer pob math o bethau teilwng iawn yn afrealistig ar hyn o bryd. Yr hyn y mae angen inni feddwl amdano, o ran y gyllideb nesaf hon, yw sut rydym yn ail-lunio’r gyllideb honno i fynd i'r afael â'r pwysau mwyaf difrifol, yn enwedig y pwysau a welwn mewn rhannau o’r sector cyhoeddus. Felly, credaf fod galwadau am gyllid ychwanegol ar hyn o bryd yn afrealistig.
2. Pa gymorth ariannol y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i awdurdodau lleol i helpu trigolion yng nghanolbarth a gorllewin Cymru i reoli pwysau costau byw? OQ60383
Rydym wedi darparu cyllid i awdurdodau lleol gan y gwyddom fod ein cynghorau’n darparu llawer o wasanaethau sy’n hanfodol i lawer o bobl yn ein cymdeithas. Rydym wedi darparu dros £3 biliwn o gymorth i’r rhai yr effeithir arnynt fwyaf gan yr argyfwng costau byw, gan gynnwys cymorth a sianelir drwy awdurdodau lleol.
Diolch yn fawr iawn. Wel, fel rŷn ni'n gwybod, wrth gwrs, mae pobl ledled Cymru yn wynebu gaeaf caled oherwydd yr argyfwng costau byw parhaus. Ac yn y cyd-destun hwn, mae rôl allweddol i lywodraeth leol i gadarnhau bod pawb sy'n cael y cymorth y mae hawl gyda nhw iddo fe. Ac yn ôl adroddiad gan Policy in Practice ym mis Ebrill 2023, mae tua £19 biliwn o fudd-daliadau heb eu hawlio bob blwyddyn. Mae hyn yn cynnwys budd-daliadau allweddol i bobl oed gweithio, ac i bobl hŷn, yn ogystal â phethau fel tariffau cymdeithasol ar gyfer help gyda band eang, dŵr, trwyddedau teledu am ddim, ac yn y blaen, ac, yn fwy lleol, wrth gwrs, help gyda chymorth treth cyngor. Yn ddiweddar, fe ges i gyfle i ymweld â'r Hwb yng Nghaerfyrddin—un o'r nifer o hybiau sydd wedi cael eu sefydlu gan Gyngor Sir Gâr—ac mae yna gyngor a chymorth yn fanna i helpu pobl i gael y budd-daliadau y mae gyda nhw hawl iddyn nhw. Fe glywais i dystiolaeth am rai yn cael degau o filoedd o bunnoedd nad oedden nhw'n gwybod bod ganddyn nhw'r hawl i gael. Felly, ydy'r Gweinidog yn cytuno â mi bod hyn y fodel i'w efelychu a'i ehangu, ac, os felly, sut gellid cefnogi awdurdodau lleol ar draws Cymru i wneud mwy o hyn?
Rwy'n ddiolchgar iawn am eich cwestiwn. Mae'n ffaith bod yna gymaint o bobl ledled Cymru nad ydynt yn hawlio'r hyn sy'n ddyledus iddynt. Dyna pam fod y gwaith a wnawn drwy ein hymgyrch 'Hawliwch yr hyn sy’n ddyledus i chi' mor hanfodol bwysig i sicrhau bod pobl yn ymwybodol o'r cymorth sydd ar gael. Gwn fod y comisiynydd pobl hŷn, y cyfeirioch chi ati, wedi bod yn gwneud llawer iawn o waith ar gredydau pensiwn. Gwyddom fod £200 miliwn yn cael ei golli gan bobl ledled Cymru am nad ydynt yn hawlio credyd pensiwn, ac wrth gwrs, os ydych yn gallu hawlio credyd pensiwn, gallwch gael trwydded deledu am ddim os ydych dros 75, ac ystod gyfan o gymorth arall hefyd, megis gostyngiad yn y dreth gyngor. Felly, mae'n bwysig iawn fod pob un ohonom yn mynd ati i hyrwyddo'r math o gymorth sydd ar gael i'n cymunedau, ac yn annog pobl i ystyried yr hyn sy'n ddyledus iddynt.
Felly, mae 'Hawliwch yr hyn sy’n ddyledus i chi' yn bwysig iawn. Mae'r gwaith hwnnw'n cael ei arwain gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, ac yn ddiweddar, cafodd hi a minnau gyfarfod gyda llywodraeth leol, lle buom yn trafod siarter budd-daliadau Cymru, sydd, unwaith eto, yn ymwneud â gweithio gydag awdurdodau lleol i fod yn rhagweithiol iawn wrth nodi pobl y credwn y gallent fod yn gymwys i gael cymorth nad ydynt yn ei hawlio ar hyn o bryd. Felly, mae hwnnw’n waith pwysig sy’n mynd rhagddo gydag awdurdodau lleol ar hyn o bryd, ond lle ceir enghreifftiau o arferion gorau, mae gwir angen inni edrych arnynt. Un peth y mae angen inni ei ystyried, er enghraifft, yw cynllun gostyngiadau’r dreth gyngor. A byddai angen i bobl sydd ar gredyd cynhwysol ar hyn o bryd, yn y rhan fwyaf o achosion, wneud cais ychwanegol ar gyfer hynny; efallai eu bod wedi meddwl y byddai wedi cael ei ddarparu'n awtomatig, fel a ddigwyddai yn y gorffennol. Felly, rydym yn gweithio gydag awdurdodau lleol i geisio dod o hyd i ffordd symlach i bobl sydd ar gredyd cynhwysol gael cymorth drwy gynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, os ydynt yn gymwys i'w gael. Felly, mae llawer o waith yn mynd rhagddo yn y maes hwn, ond credaf fod unrhyw beth y gall pob un ohonom ei wneud yn unigol i hyrwyddo hyn yn ein cymunedau yn bwysig.
Weinidog, gan na ddisgwylir i gynlluniau ailfandio’r dreth gyngor effeithio ar filiau’r dreth gyngor tan 2025, mae Cyngor Sir Caerfyrddin wedi pennu cynnydd o 6.8 y cant ar gyfer eiddo band D yn y flwyddyn ariannol hon, gyda chynnydd tebyg yn debygol y flwyddyn nesaf. Mae hyn yn rhoi baich sylweddol ar fy etholwyr, yn enwedig y rheini ar incwm is na’r cyfartaledd, sydd eisoes yn ei chael hi'n anodd ymdopi â’r pwysau costau byw presennol. Mae gan lawer o gynghorau, gan gynnwys sir Gaerfyrddin, gronfeydd sylweddol wrth gefn. Mae'r ffigur diweddaraf yn dangos bod gan sir Gaerfyrddin £215 miliwn mewn cronfeydd wrth gefn. Felly, pa fesurau y gall Llywodraeth Cymru eu rhoi ar waith i annog cynghorau fel sir Gaerfyrddin i ddefnyddio rhywfaint o’r cronfeydd wrth gefn hyn i leihau baich y dreth gyngor i'w trigolion, gan ganiatáu iddynt gadw mwy o’u henillion? Diolch.
Wel, dylwn fod yn glir mai 2025 yw'r dyddiad cynharaf y gallai'r cynlluniau i ddiwygio'r dreth gyngor ddod i rym. Rydym yn ymgynghori ar hyn o bryd, ac mae rhan o hynny’n cynnwys cyflymder y diwygio, a allai ddigwydd yn 2028, neu ar ddyddiad arall. Felly, roeddwn am egluro hynny. Mae awdurdodau lleol eisoes yn defnyddio symiau sylweddol o'u cronfeydd wrth gefn eleni, ac rwy’n siŵr eu bod yn bwriadu gwneud hynny y flwyddyn nesaf hefyd, i sicrhau eu bod yn cadw codiadau yn y dreth gyngor mor fach â phosibl i’w cymunedau, a chydnabuwyd hynny yn y gwaith diweddar a wnaed gan uned dadansoddi cyllid Cymru, a oedd yn cydnabod yn benodol y rôl bwysig yr oedd defnyddio cronfeydd wrth gefn wedi’i chwarae i awdurdodau lleol yn y flwyddyn ariannol hon.
Yn y pen draw, mae'n ymwneud â'r diffyg cyllid ychwanegol gan Lywodraeth y DU ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus. Mae gwasanaethau cyhoeddus wedi colli llawer iawn o gyllid o ganlyniad i gyni, ac o ganlyniad i benderfyniad Llywodraeth y DU i wrthod buddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus. Pe bai mwy o arian ar gael i awdurdodau lleol, wrth gwrs, byddai’n golygu na fyddai'n rhaid iddynt wneud codiadau mor fawr yn y dreth gyngor. Ond yn y pen draw, mae ganddynt wasanaethau statudol i'w darparu. Rydym eisoes wedi cael trafodaeth am wasanaethau pwysig eraill, megis gwasanaethau hamdden, y mae’n rhaid iddynt eu hystyried hefyd. Ac mae'r rheini'n costio arian. Felly, os nad oes cyllid ychwanegol yn cael ei ddarparu gan Lywodraeth y DU, yn anffodus, mae'n rhaid iddynt edrych ar y dreth gyngor, sef un arall o'u dulliau pwysig o godi arian.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Sam Rowlands.
Diolch, Lywydd. Weinidog, a allwch amlinellu eich asesiad o allu awdurdodau lleol yng Nghymru i fantoli cyllidebau ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf?
Felly, fel y nodais yn fy sylwadau blaenorol, mae pethau’n edrych yn anodd iawn i awdurdodau lleol, ond wedi dweud hynny, rwy’n hyderus y bydd awdurdodau lleol yn mantoli cyllidebau ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf.
Iawn. Rwy’n falch o glywed eich bod yn hyderus o hynny, ond rwy’n siŵr eich bod yn ymwybodol o lythyr a anfonwyd atoch yn ddiweddar gan arweinydd Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy yn amlinellu ei bryderon difrifol ynghylch mantoli'r gyllideb y flwyddyn nesaf, gan adleisio llythyr tebyg a anfonwyd atoch gan arweinydd Cyngor Sir Ddinbych, yn ogystal â defnyddio’r gair ‘methdaliad’ am ddyfodol ei gyngor i fyny yn sir Ddinbych, mewn llythyr a anfonodd at gynghorwyr yn ddiweddar hefyd.
Yn y llythyr a anfonwyd atoch yn ddiweddar, mae arweinydd Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy yn tynnu sylw at y ffaith bod awdurdodau cyfagos yn cael oddeutu 10 neu 15 y cant yn rhagor o gyllid y pen nag a gânt yng Nghonwy, gan gyfeirio, yn ôl pob golwg, at y ffaith bod poblogaeth hŷn fel pe baent yn cael eu cosbi drwy'r fformiwla gyllido. Gwn eich bod wedi cyfeirio yn y gorffennol at edrych ar adolygu’r fformiwla gyllido ar yr adeg iawn, ac mae elfennau o’r fformiwla gyllido yn cael eu hystyried ar hyn o bryd. A allwch wneud ymrwymiad heddiw y bydd rhywfaint o’r adolygiad hwnnw'n cael ei gynnal cyn diwedd y flwyddyn ariannol hon, fel y gall arweinwyr yr awdurdodau lleol hynny fod yn hyderus fod eu fformiwla gyllido yn deg iddynt yn y flwyddyn ariannol nesaf?
Wel, mae’r fformiwla gyllido'n cael ei hadolygu’n gyson drwy waith is-grŵp dosbarthu Cyngor Partneriaeth Cymru, sy’n gweithio ochr yn ochr â’r is-grŵp cyllid, i bob pwrpas i bennu a diweddaru ffigurau sy'n ymwneud â’r fformiwla gyllido. Nid wyf yn cynnig adolygiad cyflawn o'r fformiwla gyllido, oherwydd pan fydd yn digwydd yn Lloegr mae'n cymryd blynyddoedd i'w gynnal. Ac mae'n rhaid inni gofio hefyd, fel rydym eisoes wedi'i drafod y prynhawn yma, ein bod yn edrych tuag at gyfnod o ddiwygio'r dreth gyngor, a chredaf fod angen inni fod yn ymwybodol y bydd hynny'n cael effaith ar awdurdodau lleol wrth gwrs. Ac un peth y byddai’n rhaid i ni ei ystyried fyddai cymorth pontio i awdurdodau lleol os a phan fydd y gwaith o ddiwygio’r dreth gyngor yn mynd rhagddo, ar ôl ystyried yr ymatebion i’r ymgynghoriad. Ac yn amlwg, bydd hynny’n arwain at lawer iawn o newid hefyd. Felly, rwy'n credu mai hyn a hyn o darfu y gall y system ymdopi ag ef ar un adeg. Felly, ni chredaf fod adolygiad cyflawn o'r fformiwla gyllido yn addas ar hyn o bryd, ac yn sicr, nid yw'n rhywbeth y mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru wedi bod yn galw amdano.
Diolch am eich ymateb, Weinidog. Mae’n anarferol, fodd bynnag, fod gan gynghorau cyfagos lefelau cyllid mor wahanol, yn seiliedig ar yr hyn sydd, yn ôl pob golwg, yn ysgogi hynny fwyaf, sef oedran y boblogaeth. [Torri ar draws.] Diolch am eich ymyriad diddorol. Ond mae darlun real iawn yma o gynghorau, o bosibl, yn mynd i'r wal yng Nghymru, ac mae arweinwyr cynghorau yn eich rhybuddio am hynny. Fe ddywedoch chi yn eich ymateb cyntaf eich bod yn hyderus y bydd cynghorau'n gallu mantoli'r gyllideb. Nid ymddengys eu bod yn rhannu’r un hyder o gwbl mewn gwirionedd, ac maent yn siarad yn agored am fethu mantoli cyllidebau, ac yn siarad yn agored am hysbysiadau adran 114. Felly, a ydych chi'n credu eich bod yn barod ar gyfer hynny, oherwydd, yn eich ymateb cyntaf, nid oeddech yn swnio fel pe baech, gan ichi ddweud eich bod yn hyderus y bydd y pethau hyn yn iawn? A ydych chi'n credu eich bod yn barod am y realiti y mae arweinwyr y cynghorau hyn yn ei hwynebu ar hyn o bryd?
Credaf fod arweinwyr y cynghorau eu hunain yn cydnabod nad yw hysbysiad adran 114 ynddo’i hun yn helpu’r sefyllfa o gwbl. Credaf y bydd arweinwyr y cynghorau'n gweithio'n galed iawn i fantoli eu cyllidebau ar gyfer y flwyddyn nesaf. Byddant yn meddwl am yr holl ddulliau gweithredu sydd ar gael iddynt—y cyllid drwy'r grant cynnal refeniw, y dreth gyngor, a dulliau eraill o godi arian yn lleol.
Ond mae hyn yn arddangos pa mor fain yw hi ar wasanaethau cyhoeddus ledled y DU, ac mae'n ymateb uniongyrchol i fethiant Llywodraeth y DU i fuddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus. Pe bai cyllideb Llywodraeth Cymru wedi tyfu yn unol â’r economi ers 2010, byddai gennym £3 biliwn yn rhagor i’w ddyrannu y flwyddyn nesaf. Dychmygwch y math o gyllideb y gallem fod yn ei chyflwyno, yn ei dadlau ac yn craffu arni yn y Senedd, pe bai gennym £3 biliwn yn rhagor i’w fuddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus a’n cyfrifoldebau eraill yng Nghymru. Felly, os yw’r Ceidwadwyr Cymreig yn poeni am gyllid llywodraeth leol ac yn poeni am wasanaethau cyhoeddus yn gyffredinol, mae angen iddynt ddadlau'r achos drostynt wrth Lywodraeth y DU, sydd â’r dulliau gweithredu yn y pen draw i ddarparu’r buddsoddiad sydd ei angen.
Llefarydd Plaid Cymru, Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Lywydd. Bydd arweinwyr cynghorau ledled Cymru wedi dychryn wrth glywed geiriau eich arweinydd, Keir Starmer, yn yr wythnos ddiwethaf ynglŷn â pheidio ag agor y tapiau gwariant pe bai'n ennill yr etholiad nesaf yn San Steffan. Mae Canolfan Llywodraethiant Cymru wedi amlinellu y rhagwelir y bydd y bwlch cyllido ar gyfer llywodraeth leol yn £354 miliwn yn ystod y flwyddyn ariannol nesaf, ac y gallai godi i £740 miliwn erbyn 2027-28. Ar bob metrig, mae cyllid llywodraeth leol ar drywydd anghynaladwy. Ar ôl cael eu gorfodi eisoes i dorri gwasanaethau i’r asgwrn dros y 13 mlynedd diwethaf o gyni, mae llawer o awdurdodau lleol yng Nghymru bellach mewn perygl dirfodol, ac wrth gwrs, mae’r darlun yn cael ei ailadrodd ledled y DU. Yr wythnos diwethaf, Nottingham oedd y diweddaraf ar restr gynyddol o awdurdodau lleol sydd wedi gorfod datgan methdaliad. Sut mae Llywodraeth Cymru yn monitro’r bygythiad hwn i Gymru? Pa gymorth sy'n cael ei gynnig i gynghorau i atal y posibilrwydd o wynebu methdaliad? Ac a yw’r Gweinidog yn cytuno â’i harweinydd Llafur yn y DU mai cyfyngu ar wariant cyhoeddus yw’r ffordd o wneud hyn?
Cefais gyfle yr wythnos hon i siarad â Rachel Reeves a Keir Starmer am rai o’u cynlluniau ar gyfer y dyfodol a rhai o’r pethau y byddant yn eu cynnig i bobl y Deyrnas Unedig. Ac un o'r pethau y maent eisoes wedi sôn amdanynt yn gyhoeddus yw mynd i'r afael â statws byw tu allan i'r wlad, mynd i'r afael â statws elusennol ysgolion yn Lloegr, a gallai'r ddau beth hynny arwain at gyllid canlyniadol i ni yma yng Nghymru. A dim ond dau beth yw'r rheini, fisoedd cyn etholiad cyffredinol, y maent yn awgrymu y gellid ymdrin â nhw pe bai'r Llywodraeth yn newid, a fyddai'n arwain at gyllid ychwanegol i ni. Felly, credaf y byddem yn amlwg mewn cysylltiad agos â thîm Llafur cyn yr etholiad, a chawsom gyfle, mewn gwirionedd, i nodi’n glir iawn y pwysau sydd ar Lywodraeth Cymru o ran ein cyllideb, ond hefyd, soniais yn glir iawn wrthynt am y pwysau ar lywodraeth leol hefyd.
Felly, credaf fod gwaith Canolfan Llywodraethiant Cymru wedi bod yn wirioneddol bwysig. Mae’n nodi’r pwysau y mae llywodraeth leol yn ei wynebu. Ni ddywedodd unrhyw beth wrthym nad wyf wedi’i glywed yn uniongyrchol gan lywodraeth leol drwy gyfarfodydd yr is-grŵp cyllid a fy nghyfarfodydd eraill gyda llywodraeth leol hefyd. Felly, ydy, mae hwn yn gyfnod anodd iawn i lywodraeth leol. Un peth y credaf sy’n wahanol yng Nghymru, ac sydd gennym o’n plaid, yw’r ffordd rydym yn gweithio mewn partneriaeth. Ac ni chredaf y gallwch roi pris ar y math hwnnw o waith ar y cyd a llawn parch tuag at lywodraeth leol, a bydd yn sicr yn rhywbeth y credaf y bydd yn ein cynnal drwy'r cyfnod anodd o'n blaenau.
Diolch am yr ateb yna.
Roedd yn ddiddorol iawn. Y penwythnos diwethaf, rhwng canu clodydd ymdeimlad o bwrpas Margaret Thatcher, y mae ei hetifeddiaeth ddinistriol yn dal i gael ei theimlo’n fawr gan gymunedau ar draws fy etholaeth, amlinellodd eich arweinydd Llafur yn y DU ei weledigaeth ar gyfer gwariant cyhoeddus mewn Llywodraeth, a rannodd gyda chi yn y cyfarfod, efallai, gweledigaeth sydd yn ei hanfod yn gyni 2.0. Drwy addo peidio ag agor y tapiau gwariant a pharhau ar lwybr cyni, er gwaethaf ei ganlyniadau dinistriol dros y 13 mlynedd diwethaf, mae Keir Starmer yn condemnio ein gwasanaethau cyhoeddus i ddyfodol ansicr iawn, ac mae’r goblygiadau i Gymru yn arbennig o enbyd.
Fel rwyf wedi sôn droeon yn y Siambr hon, rydym eisoes ar ein colled o ganlyniad i fodel ariannu Barnett nad yw’n rhoi cyfrif llawn am ein hanghenion cymdeithasol, tra bo cynhadledd dreth ddiweddar Llywodraeth Cymru yn nodi faint o bwysau a fydd yn cael ei roi ar gyllid Cymru dros y blynyddoedd nesaf, yn rhannol o ganlyniad i danfuddsoddi gan San Steffan. Mae’n fy arwain i feddwl tybed a oes gan arweinydd Llafur y DU unrhyw ddealltwriaeth wirioneddol o’r heriau presennol sy’n wynebu pobl Cymru a’n gwasanaethau cyhoeddus os yw’n credu mai dos arall o gyni sydd ei hangen. Peidiwch â derbyn fy ngair i; dyma a ddywedwyd gan bennaeth economeg y New Economics Foundation, melin drafod asgell chwith, a ddywedodd, yn dilyn araith Starmer:
'Mae Starmer yn twyllo'i hun os yw'n credu y gall gynnal y safonau byw presennol, heb sôn am eu gwella, heb ragor o wariant a buddsoddiad gan y llywodraeth.'
A gaf fi ofyn i chi, felly, am eich asesiad o sut y bydd bwriad Llafur yn y DU i gyfyngu ar wariant cyhoeddus yn effeithio ar gyflwr cyllid datganoledig yng Nghymru ar ôl yr etholiad cyffredinol? Ac a ydych yn rhannu cred y Prif Weinidog y bydd y Llywodraeth Lafur yn San Steffan yn darparu’r buddsoddiad sydd ei angen arnom yn ein gwasanaethau cyhoeddus, ac os felly, sut rydych chi'n cysoni hyn â’r realiti nad yw Keir Starmer yn ymrwymo i wrthdroi cyni mewn unrhyw ffordd ystyrlon?
Wel, Lywydd, nid wyf yn bwriadu ymladd etholiad cyffredinol nad yw hyd yn oed wedi’i alw mewn cwestiynau cyllid yn y Senedd hon, ond yr hyn a ddywedaf yw bod yn rhaid inni fod yn ymwybodol o’r hyn y byddai Llywodraeth Lafur newydd—os cawn un—yn ei etifeddu. Byddai’n etifeddu effeithiau methiant Llywodraeth y DU i fuddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus, yn ogystal â'r chwalfa a wnaeth Liz Truss o'r economi. Hynny yw, rydym yn dal i wynebu hynny, ac nid gwasanaethau cyhoeddus yn unig sy'n dal i wynebu hynny; mae unigolion yn wynebu hynny yng nghyllidebau eu cartref, a’r anawsterau y maent yn eu hwynebu wrth dalu eu morgeisi. Mae pob un ohonom yn gweld hynny yn ein gwaith achos, ac ni chredaf y gall unrhyw un wadu hynny. Yr hyn a welwch, rwy’n siŵr, fydd newid llwyr ym mlaenoriaethau Llywodraeth Lafur. Bydd gwasanaethau cyhoeddus yn flaenoriaeth, bydd pobl sy’n ddibynnol ar y gwasanaethau cyhoeddus hynny'n flaenoriaeth, bydd swyddi’n flaenoriaeth, ni fydd y bobl gyfoethocaf yn flaenoriaeth, ac fe fyddwch yn gweld hynny’n wahanol iawn, rwy'n credu, a bydd hynny oll yn cael ei nodi yn yr etholiad cyffredinol.
3. A wnaiff y Gweinidog gadarnhau'r amserlen ar gyfer cwblhau gwaith ailbrisio eiddo at ddibenion y dreth gyngor? OQ60370
Lansiais ymgynghoriad cam 2 ar dreth gyngor decach ar 14 Tachwedd. Rwy'n ceisio barn pobl ar raddfa a chyflymder diwygio. Mae’r ymgynghoriad yn nodi'n glir mai’r dyddiad cynharaf y gallai diwygio ddod i rym fyddai mis Ebrill 2025, a byddaf yn cyhoeddi’r ffordd ymlaen maes o law.
Diolch am eich ateb, Weinidog. Pan gynhaliodd y Llywodraeth Lafur ddiwethaf ailbrisiad yn ôl yn 2004 yma yng Nghymru, rhoddwyd mesurau pontio sylweddol ar waith ar gyfer eiddo a oedd yn symud ymhell i fyny’r bandiau yn ystod y broses ailbrisio honno. A ydych yn cytuno â mi, Weinidog, ni waeth beth yw ein barn ni am y broses ailbrisio, neu’n wir, beth y gallai canlyniad y broses honno fod, fod yn rhaid rhoi’r mesurau pontio hyn ar waith y tro hwn i sicrhau nad yw pobl yn symud ddau, dri, bedwar band i fyny o ganlyniad i ailbrisiad eich Llywodraeth, ac yn enwedig lle gallent fod yn unigolion o oedran pensiwn neu’n byw ar eu pen eu hunain, ac yn y pen draw, gallai’r naid honno yn y galw gan yr awdurdod lleol fod mor fawr fel y byddai y tu hwnt i'w gallu i aros yn yr eiddo y maent wedi byw ynddo drwy gydol eu hoes?
Rwy'n credu fy mod wedi bod yn gwbl glir ers lansio’r gwaith hwn y byddwn yn amlwg yn ystyried trefniadau pontio ar gyfer pobl y mae diwygio’r dreth gyngor yn effeithio arnynt o ran biliau’n codi. Ni allwn ddweud sut olwg fydd ar y trefniadau pontio hynny eto, gan nad ydym wedi cael canlyniad yr ymgynghoriad, ac nid ydym wedi modelu sut olwg fyddai ar y canlyniad hwnnw. Rydym wedi modelu ychydig o wahanol ddulliau o weithredu, a allai fod yn ddulliau i’w rhoi ar waith, yn y ddogfen ymgynghori. Byddai pob un o’r dulliau hynny'n arwain at filiau treth gyngor mwy o aelwydydd yn gostwng yn hytrach na chodi, ond rydym hefyd wedi dweud yn glir iawn yn yr ymgynghoriad, ac yn wir, yn y ddeddfwriaeth a gyflwynwyd gennym, na fydd y gostyngiad person sengl yn cael ei ddileu.
4. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ddefnydd Llywodraeth Cymru o'r model buddsoddi cydfuddiannol? OQ60355
Defnyddir y model buddsoddi cydfuddiannol i gyflwyno buddsoddiad cyfalaf pan fydd yr holl ffynonellau cyllido eraill wedi'u defnyddio. Fe’i defnyddiwyd i ariannu'r gwaith o ddeuoli rhannau 5 a 6 o’r A465, yn ogystal â phrosiectau adeiladu ysgolion yn sir y Fflint a Rhondda Cynon Taf.
Diolch, Weinidog. Mae’r ffaith bod gennyf bryderon ynghylch y model buddsoddi cydfuddiannol yn dra hysbys. Gellir ei ddisgrifio orau fel menter cyllid preifat heb wasanaethau porthorol parhaus. Bydd unrhyw fudd cymunedol yn cael ei brisio i mewn i'r contract, ac, os yw contract yn mynd i fethu, mae datodiad a gwneud cais i gael eu talu am waith a wnaed yn parhau i fod yn opsiwn i'r contractwr. Hefyd, mae'r model buddsoddi cydfuddiannol yn cael effaith ar gyllidebau refeniw ar gyfer y blynyddoedd i ddod. A wnaiff y Llywodraeth ystyried gohirio contractau hyd nes y gellir eu hariannu drwy'r opsiwn rhatach o ddefnyddio dyraniad cyfalaf neu fenthyca gan y Llywodraeth?
Rwy’n ddiolchgar i Mike Hedges am ei gwestiwn, ac yn awgrymu’n barchus fod gennym farn wahanol ynglŷn â'r model buddsoddi cydfuddiannol. Ac mae'n debyg mai'r ateb uniongyrchol i'r cwestiwn ynglŷn ag a fyddwn yn gohirio prosiectau hyd nes y gallwn eu hariannu drwy gyfalaf traddodiadol, mae arnaf ofn mai 'na fyddwn' yw'r ateb i hynny. Mae ein cyllideb gyfalaf yn gostwng 6 y cant mewn termau real y flwyddyn nesaf, ac mae ein cyllideb gyfalaf dan bwysau aruthrol fel y saif pethau ar hyn o bryd. Yn wahanol i gaffael traddodiadol, mae buddion cymunedol wedi’u prisio, a gellir cosbi methiant i ddarparu'r rheini. Fodd bynnag, yn ymarferol, drwy brosiect y model buddsoddi cydfuddiannol, rydym yn gweld contractwyr yn sicrhau manteision cymunedol rhagorol, ac rwy'n bwriadu ymhelaethu arnynt pan fyddaf yn cyhoeddi adroddiad nesaf y model buddsoddi cydfuddiannol yn y gwanwyn.
Felly, credaf mai’r cwestiwn yw: a ydym am i’r prosiectau hyn fynd rhagddynt? Felly, nid oes unrhyw ffordd y gallem fod wedi gwneud y lefel o waith sydd gennym ar yr A465 ar hyn o bryd heb y model buddsoddi cydfuddiannol; byddai hynny wedi cymryd llawer mwy o amser i ni. Ac rydym wedi dechrau adeiladu ysgolion yn sir y Fflint a Rhondda Cynon Taf nawr, ac mae gennym lif uchelgeisiol o ysgolion a cholegau ledled Cymru i ddarparu £0.5 biliwn o fuddsoddiad mawr ei angen mewn seilwaith addysgol. Felly, ni fuaswn yn dymuno gwneud i blant a phobl ifanc aros am yr amgylcheddau dysgu gwell hynny hyd nes bod gennym y cyfalaf traddodiadol ar gael i ni.
Weinidog, er bod y model buddsoddi cydfuddiannol yn gyfrwng pwysig i ysgogi datblygiad seilwaith heb ddisbyddu cyllidebau cyfalaf, mae’n rhaid iddo fod yn fforddiadwy gan y bydd ei brosiectau’n cael eu hariannu drwy refeniw. A gwyddom y bydd y tri phrif faes hynny sy'n cael eu hystyried ar hyn o bryd o dan y model buddsoddi cydfuddiannol yn cyfateb i oddeutu £1.3 biliwn, sydd fwy na thebyg yn mynd i gostio oddeutu £18 miliwn y flwyddyn i'w gwasanaethu, dros 30 mlynedd, pan fydd y prosiectau hynny wedi'u cwblhau. Mae’r A465 o Ddowlais i Hirwaun oddeutu £590 miliwn. Gwyddom fod hynny dros 30 mlynedd. Mae oddeutu £38 miliwn y flwyddyn, a rhagwelir y bydd y gost yn y tymor hir yn nes at £1.2 biliwn ar ddiwedd y 30 mlynedd. Ac mae'n debyg mai'r hyn yr hoffwn ei ddeall mewn gwirionedd, Weinidog, yw'r taliadau gwasanaeth blynyddol hynny: sut y cânt eu monitro? A ydynt yn yn fynegrifol? Sut maent yn rhoi cyfrif am chwyddiant, wrth symud ymlaen, gan ei bod yn anodd iawn gweld sut y gellid rhagamcanu’r ffigurau hynny 30 mlynedd ymlaen llaw i gyrraedd y costau fel y maent nawr? Felly, edrychaf ymlaen at weld eich cynllun wedi’i ddiweddaru yn y dyfodol agos, ond efallai y gallech ystyried y cwestiynau hynny.
Iawn. Pan fydd ased wedi'i chwblhau ac yn weithredol, mae'r sector cyhoeddus yn talu'r taliadau gwasanaeth blynyddol y cyfeirioch chi atynt, a chaiff hwnnw ei dalu i gwmni'r prosiect. Ac mae wedi'i fodelu i ddarparu ar gyfer cost cynllunio, adeiladu, cyllid, cynnal a chadw a chylch bywyd y prosiect. Ac mae hynny'n sefydlog drwy'r broses gaffael. Mae’n cynnwys costau llawn, a hefyd yn cynnwys y gost o drosglwyddo risg sylweddol oddi wrth y sector cyhoeddus. Ond fel y dywedoch chi, byddaf yn rhoi diweddariad llawn mewn adroddiad yn y flwyddyn newydd.
5. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd o ran datganoli pwerau mewn perthynas â threth tir gwag? OQ60358
Chwe blynedd yn ôl, fe wnaethom ddechrau'r broses o ddatganoli pwerau newydd ar gyfer treth ar dir gwag, ac nid ydym wedi gallu sicrhau’r pwerau hyn o hyd. Mae’n amlwg nad yw’r broses yn addas i’r diben.
Mae hyn yn peri rhwystredigaeth, oherwydd, fel y gŵyr y Gweinidog, pan wnaethom brofi archwaeth y cyhoedd yn anffurfiol gydag arolwg ar y cyfryngau cymdeithasol chwe blynedd yn ôl, dyma’r dreth, dyma’r ardoll fwyaf poblogaidd gyda phawb, gan fod pob un ohonom yn teimlo'n rhwystredig gyda pharseli o dir gwag sy’n ymddangos yn y cynllun datblygu lleol, neu lle maent wedi cael caniatâd cynllunio, ond maent yn parhau'n wag wrth i ddatblygwyr geisio cronni cyfoeth drwy’r cynnydd yng ngwerth eiddo’r tir hwnnw yn hytrach na’i ddatblygu. Yn y cyfamser, mae angen inni adeiladu mwy o dai fforddiadwy; yn y cyfamser, mae angen y gwaith datblygu arnom er mwyn darparu swyddi hefyd. Felly, tybed pa gymorth y gallwn ei roi fel cynrychiolwyr ar yr holl feinciau hyn i wneud y sylwadau hynny i Lywodraeth y DU yn San Steffan i ddweud, 'Datganolwch y pwerau hyn i ni fel y gallwn fwrw ymlaen â'r gwaith.'
Yn hollol, a chredaf, mewn gwirionedd, fod rôl sylweddol i’r Senedd ac i Aelodau’r Senedd bwysleisio i Lywodraeth y DU mai mater i’r Senedd, mewn gwirionedd, yw sut mae Llywodraeth Cymru yn defnyddio unrhyw bwerau a ddarperir iddi. Rydym yn credu bod gan Lywodraeth y DU fuddiant dilys o ran p'un a yw’r pwerau’n addas ar gyfer datganoli, ond mewn gwirionedd, mater i Aelodau'r Senedd yn sicr yw’r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud gyda’r pwerau hynny. A chredaf mai dyna fu'r rhwystr gyda hyn, yn yr ystyr ein bod wedi darparu llawer iawn o wybodaeth i Lywodraeth y DU, ond mae Llywodraeth y DU yn dal i fod yn awyddus i wybod rhagor o fanylion ynghylch sut y gallai'r dreth weithio, a mater i’r Senedd hon yw hynny, nid i Lywodraeth y DU. Ac rydych chi'n gweld y cyferbyniad oherwydd yn y cyfamser, mae'r Alban wedi bod yn gweithio gyda Llywodraeth y DU drwy'r broses y cytunwyd arni—yr un broses ag y gwnaethom ninnau ei dilyn—i sicrhau trethi newydd gyda'r bwriad o gyflwyno ardoll diogelwch adeiladau. A'r gwahaniaeth yno yw bod yr hyn y mae'r Alban am ei wneud yn adlewyrchu'r hyn y mae Llywodraeth y DU am ei wneud. Felly, os yw Llywodraeth y DU yn iawn gyda’r polisi a’i weithrediad, ymddengys ei bod yn fodlon datganoli’r dreth, ac nid dyna’r ffordd y dylai fod, gan fod hynny'n amharchu’r Senedd a’i rôl yn fy marn i.
Felly, cyfarfûm ag Ysgrifennydd Ariannol diweddaraf y Trysorlys dros yr ychydig wythnosau diwethaf, ac unwaith eto, maent yn gofyn am ragor o wybodaeth. Felly, y tro hwn, mae pryder ynghylch yr hyn y gallai hyn ei olygu i drethi yn Lloegr a'r hyn y gallai ei olygu i dai yn Lloegr ac ati. Wel, mewn gwirionedd, nid yw'n golygu unrhyw beth i drethi yn Lloegr gan mai un o'r rhesymau pam y gwnaethom ddewis hyn oedd am ei bod yn dreth mor fach, gul a phenodol, ac ni fyddai'n arwain at oblygiadau y tu hwnt i'n ffiniau. Felly, os na all weithio ar rywbeth mor benodol, sut y gall weithio ar gyfer uchelgeisiau eraill a allai fod gan bobl eraill?
Weinidog, yn hytrach na phwyso am fwy o bwerau eto a chreu mwy fyth o drethi, oni ddylech chi, Weinidog, fod yn gweithio i gymell adeiladwyr tai, yn hytrach na'i gwneud hi'n anoddach gwneud busnes yng Nghymru? Mae dau arbenigwr cenedlaethol yn y diwydiant eisoes wedi mynegi pryderon am ganlyniadau anfwriadol treth ar dir gwag, a allai rwystro yn hytrach na helpu datblygwyr newydd. Mae'n annerbyniol fod Llywodraeth Cymru yn gofyn i Senedd Cymru gytuno â datganoli treth ar dir gwag yn y dyfodol heb amlinellu argymhellion manwl ynglŷn â sut beth fyddai treth o'r fath, sut y byddai'n gweithio a pha effaith y byddai'n ei chael ar y diwydiant tai ac adeiladu. Rydym mewn argyfwng tai: mae 100,000 o gartrefi yng Nghymru yn hollol wag—mwy nag un o bob 10 cartref mewn rhai ardaloedd. Weinidog, oni ddylech chi ganolbwyntio ar ddod â'r cartrefi hynny yn ôl i ddefnydd yn hytrach na cheisio cosbi datblygwyr?
Wel, nid yw treth ar dir gwag yn cosbi datblygwyr; yr holl bwynt yw y dylai datblygwyr fod yn datblygu'r tir, felly nid oes unrhyw gosbi. Bwriad y dreth hon fyddai cyflwyno'r datblygiadau hynny ar dir sy'n aml yn falltod ar gymunedau, a hefyd, wyddoch chi, cyflwyno'r holl fuddion y clywsom amdanynt ar ffurf swyddi ac yn y blaen. Mae fy nghyd-Weinidog y Gweinidog Newid Hinsawdd yn amlwg yn gweithio'n galed iawn ar gartrefi gwag, ar gynyddu adeiladu tai ac yn enwedig gweithio ar yr agenda i gyflwyno tai cymdeithasol di-garbon yma yng Nghymru. Ond mewn gwirionedd, mae'r holl gwestiynau pwysig a ofynnwyd o ran sut beth fyddai'r dreth, sut y byddai'n gweithio'n ymarferol—cwestiynau i'w craffu yn y Senedd yw'r rheini. Ac rwy'n edrych ymlaen at y pwynt lle mae'r Senedd, ar ryw adeg yn y dyfodol, yn gallu craffu ar y cwestiynau hynny, oherwydd dyna lle mae angen craffu ar y cwestiynau, yn hytrach nag mewn cyfarfodydd â Gweinidogion Llywodraeth y DU.
6. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd ynghylch cyllid i amddiffyn cymunedau yn Alun a Glannau Dyfrdwy rhag llifogydd? OQ60377
Mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi £75 miliwn fel rhan o'n rhaglen llifogydd ar gyfer 2023-24, gyda £5.25 miliwn o gyllid refeniw ar gael i awdurdodau lleol. Rydym hefyd wedi sicrhau bod £12 miliwn o gyllid cyfalaf ar gael i gefnogi'r gwaith o ddatblygu a chyflawni gwaith adeiladu, y gall awdurdodau lleol gyflwyno ceisiadau ar ei gyfer.
Diolch i'r Gweinidog am ei hymateb, ac fe fydd hi'n gwybod fy mod wedi codi mater llifogydd diweddar cymunedau yn Alun a Glannau Dyfrdwy ar sawl achlysur yn y Senedd. Rwyf wedi mynychu cyfarfodydd cyhoeddus yn Sandycroft a Brychdyn, ac ar ôl bod mewn trafodaethau â Llywodraeth Cymru, gyda llywodraeth leol, Cyfoeth Naturiol Cymru ac eraill, rwy'n awyddus i weld y gwaith yn dechrau. Rwy'n ymwybodol fod sgyrsiau eisoes wedi digwydd rhwng Llywodraeth Cymru a swyddogion Cyngor Sir y Fflint ynghylch y ceisiadau cyllid posibl a fydd yn cael eu llywio gan ganlyniadau'r ymchwiliadau adran 19 sy'n mynd rhagddynt ar hyn o bryd. Mae hyn yn bwysig, Weinidog; mae'n rhaid inni gael hyn yn iawn. Mae'n rhaid i brosiectau fod yn seiliedig ar dystiolaeth i fod yn effeithiol. Fodd bynnag, mae'r trigolion yn amlwg yn awyddus i gael sicrwydd. A gaf fi ofyn pa sicrwydd y gallwch ei roi, mewn perthynas â cheisiadau am gyllid, fod cartrefi yr effeithir arnynt yn wael yn sir y Fflint yn flaenoriaeth go iawn?
Rwy'n ddiolchgar iawn am y cwestiwn. Rwy'n ofni na fuaswn i'n bersonol yn rhan o'r cynigion cyllido hynny, yn yr ystyr y byddai'n rhywbeth y mae'r adran newid hinsawdd yn ymdrin ag ef. Felly, nid wyf wedi bod yn gysylltiedig ag unrhyw un o'r trafodaethau rhwng Llywodraeth Cymru a Chyngor Sir y Fflint, ond rwy'n deall gan y Gweinidog Newid Hinsawdd fod Cyngor Sir y Fflint wedi nodi nifer o gynlluniau posibl, a fydd yn cael eu gwerthuso a'u blaenoriaethu ochr yn ochr â cheisiadau gan yr awdurdodau rheoli risg yng Nghymru, ac edrychwn ymlaen at gael y ceisiadau hynny.
Wrth eich holi yma fis diwethaf ar yr un mater, cyfeiriais at ddatganiad gan un o swyddogion Cyngor Sir y Fflint yng nghyfarfod cyhoeddus llifogydd Brychdyn 11 diwrnod ynghynt, y byddent yn cyflwyno ceisiadau i Lywodraeth Cymru am waith a nodwyd gan yr ymchwiliad llifogydd adran 19 yr oeddent bellach yn ei lansio gydag asiantaethau eraill ar ôl i eiddo ym Mrychdyn a Bretton ddioddef llifogydd unwaith eto. O ystyried yr adnoddau sydd gennych ar gael, gofynnais pa obaith oedd yna fod cynigion o'r fath—o'u drafftio a'u llunio'n iawn, ac o ddarparu tystiolaeth briodol ar eu cyfer—yn llwyddiannus. Fe ateboch chi, fel y gwnaethoch chi nawr, y byddai hynny'n fwy o gwestiwn i'r Gweinidog Newid Hinsawdd. Mewn gohebiaeth ddilynol, dywedodd y Gweinidog Newid Hinsawdd wrthyf fod ei swyddogion mewn cysylltiad rheolaidd â swyddogion perygl llifogydd yng Nghyngor Sir y Fflint, ar gyfer darparu cyngor ac arweiniad ar gyflwyniadau ar gyfer cyllid Llywodraeth Cymru ac y byddant yn ystyried unrhyw achosion busnes a gyflwynir gan yr awdurdod lleol. Wel, o ystyried eich cyfrifoldeb cyffredinol am y gyllideb, pa drafodaeth ddilynol a gawsoch chi felly gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd, ers fy nghwestiwn fis diwethaf, ynghylch darparu cyllid o fewn ei chyllideb i ddiwallu'r anghenion hyn?
Cefais fy hysbysu gan swyddogion y Gweinidog cyn y cwestiynau heddiw mewn perthynas â'r llifogydd yn sir y Fflint a'r ceisiadau a ddisgwylir. Ond i fod yn glir iawn, mater i'r Gweinidog Newid Hinsawdd yw hwn. Bydd unrhyw gyllid yn dod drwy ei chyllideb hi a thrwy'r cynlluniau y mae hi wedi'u sefydlu, y gall awdurdodau rheoli risg gael mynediad atynt, awdurdodau rheoli risg fel awdurdodau lleol a Cyfoeth Naturiol Cymru, sy'n gyfrifol am gyflawni cynlluniau lliniaru llifogydd yng Nghymru. Mater i'r Gweinidog portffolio ydyw, mae arnaf ofn. Ni fyddai'n rhywbeth y byddai gennyf rôl i wneud penderfyniadau yn ei gylch, oherwydd mater i'r adran newid hinsawdd ydyw.
7. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi llywodraeth leol i ddarparu gwasanaethau cyhoeddus? OQ60376
Bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i flaenoriaethu gwasanaethau cyhoeddus rheng flaen, gan gynnwys llywodraeth leol, cyn belled ag y bo modd yn ein penderfyniadau cyllidebol sydd ar y ffordd. Er bod y rhagolygon yn heriol, rwy'n croesawu ein ffordd bragmatig o gydweithio â llywodraeth leol i sicrhau ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu o fewn y cyllid sydd ar gael.
Diolch am eich ateb, Weinidog. Clywodd pawb ohonom y newyddion am Gyngor Dinas Nottingham yn cyhoeddi hysbysiad methdaliad adran 114 yr wythnos diwethaf, gyda 26 o awdurdodau lleol eraill yn Lloegr mewn perygl o gyhoeddi hysbysiadau tebyg dros y flwyddyn nesaf. Gallai datganiad Llywodraeth y DU yn yr hydref fod wedi gwella pethau, ond nid oedd yn cynnwys un geiniog ychwanegol ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus allweddol fel addysg neu ofal cymdeithasol. Ar y llaw arall, mae gan Lywodraeth Cymru hanes gwych o gefnogi cynghorau Cymru, ond mae llywodraeth leol yma yn teimlo'r pwysau. Felly, sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i flaenoriaethu cymorth i'r sector a'r gwasanaethau cyhoeddus y mae ein cymunedau i gyd yn dibynnu arnynt?
Rydym yn gweithio'n agos iawn gyda llywodraeth leol i ddeall y pwysau sylweddol y maent yn ei wynebu, ond rydym hefyd yn buddsoddi yn ein cymorth perfformiad hefyd. Fe fyddwch yn cofio bod Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 wedi rhoi trefn berfformio newydd dan arweiniad y sector ar waith i ysgogi gwelliant mewn awdurdodau lleol ledled Cymru, ac mewn llawer o achosion gall hynny geisio ysgogi rhai arbedion effeithlonrwydd, er mor galed yw hynny, mewn llywodraeth leol hefyd. Er mwyn cefnogi hynny, rwyf wedi cytuno ar gyllid o £800,000 ar gyfer rhaglen wella Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, i ddarparu ar gyfer dysgu ar y cyd a gwella corfforaethol ar draws y cynghorau. Felly, mae honno'n ffynhonnell ariannu sydd ar gael lle mae yna ddysgu i'w gael, a hefyd annog awdurdodau, wrth gwrs, i weithio ar y cyd ar faterion a heriau cyffredin.
8. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gydag awdurdodau lleol yn Nwyrain De Cymru mewn perthynas â'r Bil Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru)? OQ60353
Rwyf wedi trafod y Bil Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru) yn rheolaidd gydag awdurdodau lleol ledled Cymru. Mae'r materion a drafodir yn y Bil yn tynnu ar waith ymchwil helaeth ac wedi bod yn destun ymgynghoriadau y mae awdurdodau lleol yn Nwyrain De Cymru wedi cymryd rhan ynddynt.
Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae cryn bryder ymhlith y cyfryngau ynglŷn â'r newidiadau arfaethedig i hysbysiadau cyhoeddus. Mae'r Bil yn ceisio dileu'r gofyniad i gynghorau gyhoeddi newidiadau yng nghyfraddau'r dreth gyngor mewn hysbysiad cyhoeddus mewn papur newydd, a'u cyhoeddi ar-lein yn lle hynny. Mae hysbysiadau cyhoeddus yn darparu refeniw hanfodol i bapurau newydd, sydd, yn eu tro, yn eu galluogi i ddarparu sylw o ansawdd uwch i straeon lleol a chenedlaethol. Gyda lefelau uchel o allgáu digidol yng Nghymru, mae'n anochel fod papurau newydd yn chwarae rhan ganolog wrth roi'r wybodaeth ddiweddaraf i drigolion. Dywedodd Gavin Thompson, golygydd y South Wales Argus yn fy rhanbarth wrthyf, ac rwy'n dyfynnu:
'Mae dileu'r angen i gyhoeddi newidiadau i'r dreth gyngor mewn papurau newydd lleol yn ddechrau ar ddirywiad a allai arwain at ganlyniadau difrifol a pharhaol ar gyfer y ddarpariaeth o newyddion lleol ledled Cymru.'
Ychwanegodd:
'Nid nawr yw'r adeg i bentyrru rhagor o broblemau ar ein diwydiant.'
Felly, Weinidog, a fyddwn yn cael gwared ar y rhan hon o'r Bil ac yn hytrach, yn adfer cefnogaeth eich Llywodraeth i newyddion lleol yn y dyfodol?
Wel, mae adran 20 o'r Bil, fel y dywedwch, yn dileu'r gofyniad statudol i awdurdodau bilio gyhoeddi hysbysiadau treth gyngor mewn o leiaf un papur newydd sy'n cylchredeg yn eu hardal. Mae'n cael ei ddisodli gan ofyniad i gyhoeddi hysbysiadau yn electronig ar eu gwefan, ac rwy'n credu bod hynny'n bod yn realistig ynglŷn â'r ffordd y mae pobl yn derbyn ac yn defnyddio gwybodaeth y dyddiau hyn. Ond mae'r Bil hefyd yn gosod dyletswydd ar awdurdodau lleol i sicrhau bod yr wybodaeth yn hygyrch i bobl heb fynediad at wefan, felly gallai hynny olygu rhoi gwybodaeth mewn mannau cyhoeddus yn yr ardal leol—llyfrgelloedd, swyddfeydd cyngor—neu ei chyhoeddi yn eu cylchlythyrau eu hunain. Ac mae awdurdodau lleol hefyd yn darparu gwybodaeth am y dreth gyngor fel rhan o'u bil blynyddol i ddinasyddion hefyd. Felly, bydd ffyrdd eraill i bobl sydd wedi'u hallgáu'n ddigidol gael mynediad at yr wybodaeth honno. Ond wedi dweud hynny, rydym ar fin dechrau'r broses ymgysylltu a chraffu drwy'r Senedd ar hyn o bryd, felly rwy'n siŵr y bydd hynny'n rhywbeth y craffir arno'n fanwl iawn yn y pwyllgor. Ond fel y dywedais, mae'n ymwneud â bod yn realistig ynglŷn â sut mae pobl yn cyrchu gwybodaeth, ond gan roi mesurau ar waith hefyd ar gyfer y rhai sydd wedi'u hallgáu.
9. Pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i weithio gyda llywodraeth leol i hyrwyddo arfer da ar draws awdurdodau lleol wrth ddarparu gwasanaethau? OQ60392
Mae Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 wedi sefydlu trefn berfformio newydd dan arweiniad y sector i ysgogi gwelliant mewn awdurdodau lleol ledled Cymru. I gefnogi ei gweithrediad, rwyf wedi cytuno ar £800,000 o gyllid ar gyfer rhaglen gwella Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru i ddarparu ar gyfer dysgu ar y cyd a gwella corfforaethol ar draws y cynghorau.
Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Rwy'n credu ein bod yn gwybod, o edrych ar ein 22 awdurdod lleol, fod yna gryn amrywiaeth yn y modd y darparir gwasanaethau o hyd. Er gwaethaf amgylchiadau lleol, daearyddiaeth a demograffeg, rwy'n credu bod gwerthuso yn dangos bod gan awdurdodau lleol eu meysydd cryf wrth gwrs, ond hefyd meysydd o wendid cymharol o ran effeithiolrwydd darparu gwasanaethau. Weinidog, rydym yn byw mewn cyfnod lle mae'r angen yn fwyfwy dybryd i ddarparu'n fwy effeithiol gydag adnoddau cyfyngedig, a gwyddom fod cyllidebau awdurdodau lleol o dan bwysau cynyddol. Felly, gyda'r cyllid a nodwyd gennych, Weinidog, a fyddech chi nawr yn disgwyl gweld mwy o arloesi a datblygu yn ein hawdurdodau lleol, o ran nodi a lledaenu'r arferion da hynny?
Rwy'n credu mai ar adegau anodd y gwelwn beth o'r arloesedd hwnnw'n dod i'r amlwg amlaf. Ac un o'r pethau rwy'n ei wneud ar hyn o bryd yw trefnu digwyddiad ar gyfer byrddau gwasanaethau cyhoeddus, a gwneud hynny mewn partneriaeth â chomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, oherwydd wrth imi fynd o gwmpas Cymru yn ymweld ag awdurdodau lleol ac yn ymweld â byrddau gwasanaethau cyhoeddus, rwyf wedi bod yn gweld enghreifftiau cwbl wych o arloesedd a ffyrdd gwahanol o wneud pethau, a ffyrdd mwy effeithiol o wneud pethau, ond weithiau fe wyddom nad yw arferion da yn teithio'n dda iawn. Felly, un o'r pethau y mae comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol a minnau yn gweithio arnynt yw digwyddiad ar gyfer byrddau gwasanaethau cyhoeddus—yn gynnar yn y flwyddyn newydd rwy'n credu—lle gallwn ddechrau rhoi sylw go iawn i rywfaint o'r arloesedd a'r arferion da hynny.
Maes arall lle gallwch weld hynny'n digwydd hefyd yw drwy waith Ystadau Cymru. Felly, roeddwn yn falch iawn o gyflwyno gwobrau blynyddol Ystadau Cymru yr wythnos diwethaf ac unwaith eto, roedd hynny'n ymwneud â nodi meysydd o arferion da iawn lle mae'r sector cyhoeddus yn gweithio ar draws ffiniau sefydliadol i sicrhau eu bod yn darparu gwell gwasanaethau i bobl. Felly, rwy'n credu ein bod yn gweld arloesedd gwych yn digwydd ledled Cymru, ond yn hollol, mae angen inni gorlannu hynny a dod o hyd i ffordd o'i wneud yn norm, os mynnwch.
Yn olaf, cwestiwn 10, Sarah Murphy.
10. Pa effaith y mae datganiad yr hydref Llywodraeth y DU wedi'i chael ar gynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer ariannu llywodraeth leol? OQ60361
Mae gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru eisoes yn gwneud penderfyniadau anodd iawn ac mae awdurdodau lleol yn adrodd am heriau difrifol. Methodd Llywodraeth y DU gydnabod y pwysau hwn yn natganiad yr hydref. Byddwn yn parhau i flaenoriaethu gwasanaethau cyhoeddus rheng flaen, gan gynnwys llywodraeth leol, yn ein penderfyniadau cyllidebol sydd ar y ffordd cyn belled ag y bo modd.
Diolch yn fawr iawn, Weinidog. Rwy'n gwybod eich bod wedi cyffwrdd ar lawer o hyn y prynhawn yma gyda chwestiynau fy nghyd-Aelodau eraill, ond roedd yn ddiddorol iawn darllen yr adborth gan yr awdurdodau lleol yn Lloegr, a ddywedodd hefyd nad oedd dim byd o gwbl yn natganiad yr hydref i'w helpu, a hynny gyda phethau—. Ar gyfer gofal cymdeithasol i oedolion, dim byd, tai dros dro, dim byd. Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr, y tri pheth y mae'n rhaid iddynt wario'r rhan fwyaf o'u cyllideb arnynt yw digartrefedd, amddiffyn plant mewn gwasanaethau cymdeithasol ac yna cludiant o'r cartref i'r ysgol, mater a godais o'r blaen. Mae'r rhain yn bethau y mae'n rhaid iddynt eu darparu. Felly, methodd datganiad yr hydref ddiogelu unrhyw un o'r gwasanaethau y mae pobl yn dibynnu arnynt, ac mae'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid wedi dweud:
'Mae cynlluniau y tu hwnt i 2025 yn galw am doriadau i rai meysydd "heb eu diogelu" (fel llywodraeth leol, neu garchardai) ac yn galw am doriadau mawr i lefel buddsoddiad cyhoeddus.'
Felly, mae'n edrych yn eithaf llwm ar gyfer y dyfodol. Felly, roeddwn i'n meddwl, os ydych chi'n cael unrhyw sgyrsiau, a ydynt yn talu unrhyw sylw i'r hyn rydych chi'n ei ddweud yn Llywodraeth Cymru pan fyddwch chi'n galw am y pethau hyn—nid yn unig i Lywodraeth Cymru, mewn gwirionedd, ond i awdurdodau lleol ledled y DU.
Credaf fod y neges honno'n bwysig iawn, nad yw'r heriau yr ydym yn eu teimlo yng Nghymru yn unigryw i ni yma yng Nghymru, ond mae awdurdodau lleol dros y ffin yn Lloegr wedi bod yn pwysleisio'r union heriau hyn i Lywodraeth y DU. Ac mewn gwirionedd, ychydig wythnosau'n ôl yn unig, bydd cyd-Aelodau wedi gweld bod Llywodraeth yr Alban wedi cyhoeddi ymarfer tebyg yn ystod y flwyddyn i'r hyn y buom yn sôn amdano yn y Senedd o'r blaen. Fe fyddwch yn cofio y bu'n rhaid inni ailflaenoriaethu tua £900 miliwn, neu nodi cyllid ar gyfer y £900 miliwn, i gau'r bwlch yn ein cyllideb eleni o ganlyniad i chwyddiant. Wel, fe wnaeth yr Alban rywfaint o'r gwaith hwnnw y llynedd, felly fe wnaethant ailflaenoriaethu tua £600 miliwn, rwy'n credu, o'u cyllideb y llynedd, ac yna maent wedi gwneud ymarfer arall yn gwneud yr un peth eto eleni. Felly, mae'n bendant yn bwysau sy'n cael ei deimlo ledled y DU, a gallwch weld, yn amlwg, yr effaith yn Lloegr yn sgil methiant Llywodraeth y DU i fuddsoddi mewn llywodraeth leol, ac mae'r sefyllfa'n fwy difrifol yn Lloegr, ond nid yw'n lleihau'r heriau sydd gennym yma.
Diolch i'r Gweinidog.
Yr eitem nesaf, felly, bydd y cwestiynau i'r Gweinidog materion gwledig a'r gogledd, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Natasha Asghar.
1. Sut fydd y cynllun ffermio cynaliadwy yn cefnogi cynefinoedd yng Nghymru? OQ60378
Mae'r cynllun ffermio cynaliadwy arfaethedig yn cynnwys gofyniad i o leiaf 10 y cant o dir ar ffermydd yn y cynllun gael ei reoli fel cynefin er budd bioamrywiaeth yn rhan o'r broses barhaus o gynhyrchu bwyd yn gynaliadwy. Edrychaf ymlaen at lansio'r cynllun ffermio cynaliadwy yn ddiweddarach y mis hwn.
Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. A gaf fi dalu teyrnged yn gyflym i Buglife Cymru, a lansiodd eu mapiau ardaloedd infertebratau pwysig mewn digwyddiad gwych yma heddiw yn y Pierhead y prynhawn yma? Weinidog, rwy'n gofyn y cwestiwn hwn gan wisgo fy het hyrwyddwr gwybed Mai, rôl rwy'n falch iawn o'i chael. Mae'n bwysig i wybed Mai fod cynefinoedd eu hafonydd yn lân ac yn iach, ac yn cael eu rheoli'n sensitif ar gyfer bywyd gwyllt. Mae sefydliadau anllywodraethol wedi dweud wrthyf, er eu bod yn falch fod cynllun dros dro wedi'i sefydlu rhwng diwedd Glastir a dechrau'r cynllun ffermio cynaliadwy, fod ganddynt bryderon amrywiol am y cyfraddau talu gostyngedig a'r awgrym fod hyn yn golygu bod natur yn werth llai, yn enwedig pan gefnogir y cynllun ffermio cynaliadwy i sicrhau bod mwy o becynnau ffermio yn cyd-fynd ag adferiad natur, gan sicrhau hefyd fod busnesau'n hyfyw. Bydd cynlluniau fel hyn yn hanfodol i'n rhywogaethau sydd mewn perygl, ond eto nid oes data cynefin wedi'i ryddhau. Felly, Weinidog, hoffwn wybod a yw Cynefin Cymru wedi dod â mwy o gynefinoedd i mewn i gymorth rheoli nag a gâi ei ddarparu gan Glastir efallai, a faint o gynefinoedd sydd wedi gadael y cynllun. Hefyd, hoffwn wybod a fydd yr wybodaeth hon yn cael ei chyhoeddi yn y dyfodol. Diolch.
Diolch. Ni allaf ateb y cwestiynau hynny eto gan mai dim ond ar 10 Tachwedd y caeodd y cyfnod ymgeisio ar gyfer cynllun Cynefin Cymru. Rydym yn gwneud yr holl wiriadau gweinyddol ar hyn o bryd, ac yna bydd contractau'n cael eu dyfarnu.
2. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi ffermwyr yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro? OQ60366
Rydym wedi talu mwy na £30 miliwn o ragdaliadau cynllun y taliad sylfaenol 2023 i dros 96 y cant o hawlwyr yn sir Gaerfyrddin a sir Benfro ers 12 Hydref. Gall ffermwyr wneud cais i gynlluniau grant eraill hefyd wrth iddynt ddod ar gael. Yn ogystal, mae Cyswllt Ffermio yn darparu cymorth hanfodol i helpu busnesau fferm i wella a thyfu.
Diolch, Weinidog, ac mae'n ddiddorol eich bod yn sôn am 'grantiau eraill pan fyddant ar gael', oherwydd mae 14 mis wedi mynd heibio ers i Lywodraeth Cymru gyhoeddi, gyda chryn ffanffer, y byddai hyd at £20 miliwn o gyllid ychwanegol yn cael ei ddyrannu i gefnogi ffermwyr i gydymffurfio â'r rheoliadau adnoddau dŵr, sy'n gyfarwydd i lawer fel parthau perygl nitradau. Cafodd y cyhoeddiad groeso yn y diwydiant amaethyddol. Fodd bynnag, er bod 14 mis wedi mynd heibio, nid oes yr un geiniog o'r cyllid hwn a addawyd wedi'i wireddu, sy'n peri cryn dipyn o siom ac ansicrwydd i'r diwydiant. Mae asesiad effaith Llywodraeth Cymru ei hun yn amcangyfrif bod y costau ymlaen llaw o gydymffurfio â'r rheoliadau yn £360 miliwn, ffigur sydd bellach yn debygol o fod wedi cynyddu oherwydd y cynnydd mewn chwyddiant.
Mae'r modd y mae Llywodraeth Cymru yn addo cymorth posibl heb weithredu pendant wedi creu ymdeimlad o rwystredigaeth a diffyg ymddiriedaeth ymhlith ffermwyr. Felly, mae'n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn cadarnhau'r trefniadau cyllido ac yn cyflawni ei haddewidion i'r diwydiant amaethyddol. Gyda gofynion storio newydd yn cael eu cyflwyno fis Awst nesaf, a ffermwyr yn wynebu amseroedd cychwyn sylweddol oherwydd cyfyngiadau cynllunio ac amgylcheddol, a allwch chi gadarnhau ble mae'r cyllid hwn a phryd y caiff ei ryddhau?
Gallaf, yn sicr. Rwyf wedi sicrhau bod cyllid ar gael yn gyson dros nifer o flynyddoedd i wella rheoli maethynnau ar ffermydd. Yn 2022 fe wnaethom gynnig cyllideb gyfunol o £18 miliwn ar gyfer dau gynllun a oedd yn cefnogi buddsoddiadau seilwaith ar y fferm; ni ddefnyddiwyd dros 50 y cant o'r gyllideb a gynigiwyd yn 2022. Y bwriad yw agor cyfnod ymgeisio arall ar gyfer y cynllun gorchuddio iardiau, a byddwn hefyd yn ystyried rhagor o gyfnodau ymgeisio ar gyfer 2024, pan fydd y gyllideb wedi'i chadarnhau.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Samuel Kurtz.
Diolch, Lywydd. Weinidog, gydag ychydig dros dair wythnos hyd nes bod cynllun Cynefin Cymru yn dechrau, rydym yn dal heb unrhyw wybodaeth bendant ynghylch cyfanswm cyllideb y cynllun. Mae'r diffyg tryloywder hwn yn peri pryder mawr, yn enwedig o ystyried bod dyddiad lansio'r cynllun yn agosáu'n gyflym. Mae dros 3,200 o ffermwyr wedi mynegi diddordeb yn y cynllun, gyda thua 50 y cant o'r rheini heb gymryd rhan yn Glastir o'r blaen. Mae hyn yn awgrymu na fydd tua 1,500 o ffermwyr Glastir yng Nghymru yn cael cymorth ariannol ar gyfer mentrau amgylcheddol mwyach. Mewn llythyr diweddar, fe ddywedoch chi fod lefel o gymorth yn cael ei chynnal i ddeiliaid contractau Glastir presennol ar gyfer 2024. Fodd bynnag, mae'r honiad hwn yn gwrthddweud yn uniongyrchol y ffaith nad yw 50 y cant o ddeiliaid contractau Glastir wedi datgan diddordeb yng nghynllun Cynefin Cymru.
Rydych chi hefyd wedi sôn am gefnogaeth benodol i ffermwyr organig ond ni ddarparwyd manylion pellach. O ystyried bod y cynllun ar fin dechrau a'r diffyg eglurder ynghylch ei gyllido, a ydych chi'n credu ei bod yn dderbyniol fod ffermwyr Cymru yn dal i fod yn y tywyllwch ynghylch y cymorth ariannol sydd ar gael, a hefyd, a yw gweithrediad y cynllun hwn yn ennyn hyder y diwydiant amaethyddol yn y cynllun ffermio cynaliadwy?
Os gallaf fynd at eich cwestiwn ynghylch ffermio organig yn gyntaf, ymrwymais i ddarparu potiau bach o gyllid ar gyfer ffermio organig. Pan fydd cyllideb ddrafft 2024 wedi'i gosod, byddaf yn gallu cyflwyno ffigurau bryd hynny.
Ar gynllun Cynefin Cymru, fe fyddwch wedi fy nghlywed yn dweud, yn fy ateb cynharach i'ch cyd-Aelod Natasha Asghar, fy mod yn falch iawn, yn gyntaf oll, ynghylch nifer y ceisiadau—rwy'n credu ei bod yn galonogol iawn ein bod wedi cael cynifer—ac rydym yn gwneud y gwiriadau gweinyddol, a bydd contractau'n cael eu dyfarnu yn y dyfodol agos iawn.
Diolch. Mae 3,200 o ddatganiadau o ddiddordeb yn golygu yn union hynny—datganiadau o ddiddordeb. Nid yw hynny'n gwarantu y bydd 3,200 yn derbyn y contractau a gyflwynir iddynt, yn enwedig os yw'r gyllideb ar gyfer cynllun Cynefin Cymru wedi'i gosod yn eithriadol o isel.
Weinidog, yr wythnos diwethaf yn y ffair aeaf, cefais fy nharo gan y pryderon a fynegwyd gan yr undebau ffermio a rhanddeiliaid ynghylch y sefyllfa ariannol bresennol sy'n wynebu sector amaethyddol Cymru. Cafodd y pryderon hyn eu chwyddo ymhellach mewn llythyr ar y cyd a gyhoeddwyd ddoe gan sefydliadau ffermio a'r amgylchedd, yn annog y Prif Weinidog i ddiogelu cyllideb materion gwledig 2024-25. Llongyfarchiadau ar ddod â'r lobïau ffermio a'r amgylchedd at ei gilydd yn erbyn Llywodraeth Cymru unwaith eto.
Mae gan Lywodraeth Cymru y £337 miliwn ar gael i gadw cynllun y taliad sylfaenol y flwyddyn nesaf—cynllun y taliad sylfaenol 2024—ar ei lefel bresennol. Gyda'r cyllid hwn yn ei le, ni allwch bwyntio bys at San Steffan, ac os caiff y £337 miliwn ei dorri, penderfyniad Llywodraeth Cymru fydd hynny. Am bob £1 a fuddsoddir yng nghynllun y taliad sylfaenol, mae £9 yn dychwelyd i'r economi ehangach, gan ddangos gwerth sylweddol y rhaglen hon. Fodd bynnag, mae'r llythyr ar y cyd yn rhybuddio y byddai toriadau pellach yn y gyllideb
'yn bygwth ac yn tanseilio'n ddifrifol ein cymunedau gwledig a'n gallu i gyflawni ein dyhead cyffredin i fod yn arweinwyr byd-eang ar gynhyrchu bwyd mewn modd sy'n ystyriol o ran yr hinsawdd a natur.'
A ydych chi'n rhannu'r pryderon hyn, ac a wnewch chi ymrwymo i ddiogelu cyllideb cynllun y taliad sylfaenol 2024?
Wel, fe fyddwch wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud na allwn ddiogelu unrhyw gyllideb yn Llywodraeth Cymru, ac rwy'n deall yn iawn ei fod yn gyfnod o ansicrwydd mawr i'r sector amaethyddol, yn union fel unrhyw sector arall. Mae pawb yn wynebu heriau chwyddiant sylweddol. Mae gan bob un ohonom gyllidebau o dan bwysau, ac rwy'n credu inni fod yn glir iawn fel Llywodraeth pa mor heriol yw ein sefyllfa ariannol. Mae hynny'n golygu ein bod yn gorfod gwneud penderfyniadau anodd iawn wrth inni gwblhau'r gyllideb ddrafft cyn ei gosod ar 19 Rhagfyr.
Carwn adleisio'r hyn a ddywedodd y Prif Weinidog: rydym wedi ymrwymo'n llwyr i gefnogi ffermwyr a'n cymunedau gwledig yng Nghymru. Fe fyddwch yn gwybod fy mod wedi blaenoriaethu cyllideb cynllun y taliad sylfaenol eleni mewn ffordd na ddigwyddodd yn Lloegr. Cafwyd toriad ar ôl toriad yn Lloegr. Felly, mae pob gwlad yn y DU yn wynebu'r heriau sylweddol hyn, ond hoffwn eich atgoffa bod Cymru wedi colli o leiaf £243 miliwn o gyllid yn lle cyllid yr UE oherwydd penderfyniadau a wnaed gan Lywodraeth y DU.
Rydych yn cyfeirio at doriadau i gynllun y taliad sylfaenol yn Lloegr; mae hwnnw'n arian sydd heb ei golli, mae'n arian sy'n cael ei drosglwyddo i gynlluniau eraill sydd eisoes ar waith yn Lloegr, nad ydynt yn weithredol yma yng Nghymru eto. Felly, nid yw hwnnw'n arian a gollwyd—mae'n arian sy'n gwneud ei ffordd i ffermwyr Lloegr lle nad yw arian, o bosibl, yn gwneud ei ffordd i ffermwyr Cymru y flwyddyn nesaf.
Ond rwy'n optimistaidd. Rwy'n edrych am y pethau cadarnhaol, ac rwy'n siŵr y byddwch yn ymwybodol o ganfyddiadau ymchwil gwych ac arloesol YouGov, a gomisiynwyd gan NFU Cymru, ynglŷn â sut mae ffermwyr a chyllid ffermydd yn cael eu gweld gan y cyhoedd yng Nghymru. Canfu un o'r ystadegau mwyaf arwyddocaol a thrawiadol fod 82 y cant o'r cyhoedd yng Nghymru yn dweud eu bod yn cytuno â bod Llywodraeth Cymru yn darparu cymorth ariannol i ffermwyr Cymru i gynhyrchu bwyd. Nawr, pan ddywedodd y Prif Weinidog y llynedd fod angen iddo gyfiawnhau i yrwyr tacsi Bangladeshaidd pam ei fod yn cefnogi ffermwyr, nid wyf yn credu ei fod yn deall yn iawn y gofid a achosodd y sylw i gymuned amaethyddol Cymru, na'r ffaith bod y gwaith ymchwil annibynnol hwn yn dangos mor bendant fod mwyafrif y bobl yn cytuno'n llwyr â chefnogi ein ffermwyr i barhau i gynhyrchu bwyd ecogyfeillgar o ansawdd uchel.
Ond pam fod ein sector ffermio yma yng Nghymru bob amser yn gorfod brwydro am y briwsion o fwrdd Llywodraeth Cymru? Dim ond 2 y cant o gyllideb Llywodraeth Cymru ydyw fel y mae. Ni allwch ymrwymo i ddiogelu cynllun y taliad sylfaenol ar gyfer y flwyddyn nesaf, ond mae Trafnidiaeth Cymru wedi cael £125 miliwn. Nid oes unrhyw gyllideb wedi'i chyhoeddi ar gyfer cynllun Cynefin Cymru, ac eto mae £33 miliwn ar gyfer terfynau cyflymder newydd, ac rydym yn gwybod, diolch i'r cytundeb cydweithio, y bydd unrhyw doriadau i faterion gwledig yn y gyllideb hon yn pasio diolch i Blaid Cymru, sy'n cynnal y Llywodraeth Lafur hon drwy ymatal ar y gyllideb. Felly, o ystyried yr amgylchiadau hyn, Weinidog, a ydych chi wir yn credu bod gan ffermwyr a chymunedau gwledig Cymru hyder yn y Llywodraeth hon i gyflawni ei hymrwymiadau i'r sector amaethyddol?
Ydw. Rwyf wedi colli cyfrif ar nifer y ffermwyr sy'n dweud wrthyf eu bod yn falch iawn eu bod yng Nghymru ac nid yn Lloegr. Mae angen i'r Aelod fod ychydig yn fwy amyneddgar, am wythnos neu ddwy eto, cyn i'r gyllideb ddrafft gael ei gosod, er mwyn cael yr atebion i lawer o'i gwestiynau.
Fe allaf ddweud nad wyf yn synnu at ganlyniadau arolwg yr NFU. Rwy'n deall yn iawn fod pobl yn cefnogi ein ffermwyr. Mae angen i bob un ohonom fwyta, ac rydym yn dibynnu ar ein ffermwyr i ddarparu'r bwyd hwnnw.
Llefarydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd.
Weinidog, rwyf wedi colli cyfrif ar nifer y bobl sydd wedi diolch i Blaid Cymru am o leiaf geisio dylanwadu'n gadarnhaol ar bolisi'r Llywodraeth lle mae'n methu o ran materion gwledig, a pheidio â chnewian ar y cyrion a chreu'r ffigurau o ddim byd.
Weinidog, dywedodd y Prif Weinidog wrth y Senedd yr wythnos diwethaf nad oes achos arbennig i'w wneud dros ffermio mewn perthynas â chyllideb Llywodraeth Cymru. A ydych chi'n cytuno?
Wel, yn anffodus, oherwydd y sefyllfa ariannol ddifrifol a'r sefyllfa ariannol enbyd iawn a wynebwn, rydym i gyd wedi gorfod gwneud penderfyniadau nad aeth yr un ohonom i mewn i wleidyddiaeth i'w gwneud. Fe fyddwch yn ymwybodol fod y Cabinet yn blaenoriaethu tri maes: ein gwasanaethau cyhoeddus, helpu pobl gyda'r argyfwng costau byw a'r economi. Felly, fe fyddwch wedi fy nghlywed yn dweud sawl gwaith mai fi yw'r llais o amgylch bwrdd y Cabinet i sicrhau ein bod yn cael ein cyfran deg, ond mae'r rhain yn amseroedd heriol iawn. Fel y dywedais, rwy'n mynd yn ôl at yr hyn a ddywedais wrth Sam Kurtz: mae angen i'r Aelodau fod yn amyneddgar am wythnos neu ddwy eto.
Y gwir amdani, wrth gwrs, yw bod Llywodraeth Cymru yn gofyn mwy gan y sector nag erioed o'r blaen o ran cynnal cynhyrchiant bwyd, o ran mynd i'r afael â newid hinsawdd, o ran mynd i'r afael â'r argyfwng natur a llu o nwyddau cyhoeddus eraill y disgwyliwch i'r sector eu cyflawni. Ond os yw'r gyllideb yn cael ei lleihau wrth gwrs, a'ch bod yn dal i ofyn am fwy, mae hwnnw'n llwybr anghynaladwy ac mae'n rhaid i rywbeth roi. Felly, o dan yr amgylchiadau hynny, os yw'r gyllideb yn cael ei thorri, a fyddech chi'n gostwng eich uchelgais—a fyddech chi'n disgwyl llai o ganlyniadau, er enghraifft, o'r cynllun ffermio cynaliadwy i gyd-fynd ag unrhyw doriad yn y gyllideb? Pa agwedd ar eich cyllideb ydych chi'n arbennig o awyddus i'w gwarchod?
Wel, unwaith eto, rydych chi'n damcaniaethu, ac mae angen i bawb ohonom fod yn amyneddgar nes bod y gyllideb ddrafft yn cael ei chyhoeddi. Rwy'n derbyn yr hyn a ddywedwch am yr argyfyngau hinsawdd a natur. Rydym i gyd yn gorfod gwneud mwy—pob un ohonom—i addasu i'r ddau argyfwng hynny a'u lliniaru. Ond mae ffermwyr eisoes yn gwneud llawer o'r hyn y gofynnwn iddynt ei wneud. Felly, byddwn yn cynnal ymgynghoriad ar y cynllun ffermio cynaliadwy—fe wnaethoch chi sôn am hwnnw'n benodol. Ac ar y camau gweithredu a fydd yn rhan o haen gyffredinol, bydd llawer o ffermwyr eisoes yn eu cyflawni, a byddwn yn eu helpu i ddangos ac egluro sut maent yn eu gwneud. Felly, er fy mod yn derbyn ein bod ni i gyd yn gorfod gwneud mwy, nid wyf yn credu ei fod yn fater o ofyn i ffermwyr unigol wneud mwy, oherwydd mae'n debygol eu bod yn ei wneud eisoes.
3. Pa ystyriaeth y mae'r Gweinidog wedi'i rhoi i benderfyniad diweddar Llywodraeth y DU i ddiweddaru Deddf Cŵn Peryglus 1991? OQ60394
Diolch. Er fy mod yn croesawu penderfyniad Llywodraeth y DU i weithredu o'r diwedd, mae angen inni sicrhau nad oes unrhyw newidiadau'n digwydd a fydd yn niweidiol i'r cyhoedd yng Nghymru a'r rhai sy'n darparu cymorth, yn enwedig ein canolfannau achub a thimau gorfodi awdurdodau lleol. Mae fy swyddogion yn parhau i weithio'n agos gyda'u swyddogion cyfatebol yn DEFRA.
Mae penderfyniad Llywodraeth y DU i ychwanegu cŵn bully XL at y Ddeddf Cŵn Peryglus wedi cael ei groesawu'n eang gan deuluoedd dau unigolyn yn fy etholaeth a gafodd eu lladd mewn ymosodiadau gan gŵn yn 2021 a 2022. Fodd bynnag, mewn stori newyddion yn gynharach yr wythnos hon, dywedodd merch Shirley Patrick, a fu farw, nad oedd hi'n credu bod y mesur hwn yn mynd yn ddigon pell ac y dylid ychwanegu bridiau eraill a allai fod yn beryglus. Yn ogystal, mynegwyd pryderon gan uwch filfeddyg y gallai'r gwaharddiad achosi'r canlyniad anfwriadol o wneud cŵn bully XL yn fwy ymosodol gan y byddant yn cael cadw dan do heb ddigon o ymarfer corff a chymdeithasu. Yn y cyfamser, mae elusennau lles anifeiliaid wedi mynegi pryder y bydd bridwyr anghyfrifol yn dal i geisio dod o hyd i ffyrdd o amgylch y gwaharddiad sydd i ddod ac efallai'n symud ymlaen at fridio math gwahanol o gi sydd â statws ymosodol. Felly, gyda hyn i gyd yn digwydd, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud o fewn ei phwerau datganoledig i geisio tawelu'r pryderon hyn, er enghraifft, drwy ddiweddaru rheoliadau bridio i Gymru a gweithio gyda'r cyngor a gawsom gan filfeddygon?
Diolch. Er fy mod yn croesawu'r ffaith bod camau'n cael eu cymryd o'r diwedd gan Lywodraeth y DU, fel y dywedais, rwyf hefyd wedi dweud yn glir iawn nad oeddem yn rhan o'r trafodaethau hynny ychydig cyn cyhoeddiad y Prif Weinidog. Cyfarfûm ag Ysgrifennydd Gwladol DEFRA y diwrnod cynt, pan nad oedd hi, ar y pryd, yn ymwybodol ohono ychwaith. Ac i mi, roedd yna bob amser rybudd iechyd, os hoffech chi, fod angen inni fod yn hynod ofalus nad oedd canlyniadau anfwriadol. Rwy'n clywed yr hyn sydd gan bobl i'w ddweud, ac yn amlwg, gall unrhyw frîd o gi fod yn beryglus, ac mae'n bwysig iawn ein bod yn ystyried hynny pan fyddwn yn ymdrin â chŵn. Mae'r gwaharddiad ar gŵn bully XL wedi digwydd oherwydd y nifer anghymesur o ymosodiadau a welsom gyda'r brîd hwnnw o gi. Mewn ymateb i'ch cwestiwn olaf, ynghylch y pwerau sydd gennym fel Llywodraeth Cymru, oherwydd mae'n amlwg fod gennym lawer o ysgogiadau, fe fyddwch yn ymwybodol o'r uwchgynhadledd a gynhaliais yn ddiweddar. Ac rwyf newydd ddarparu datganiad ysgrifenedig heddiw ar berchnogaeth gyfrifol ar gŵn, gan weithio gyda'n partneriaid, gyda'r heddlu, gydag awdurdodau lleol, gyda'r trydydd sector, i sicrhau ein bod yn defnyddio pob pŵer sydd gennym ac i bwyso'n galed iawn am berchnogaeth gyfrifol ar gŵn. Unwaith eto, ar ddiwedd yr wythnos hon, rwy'n credu, byddaf yn cyflwyno'r ymgynghoriad nesaf ynghylch deddfwriaeth yn y maes hwn.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
Yn gyntaf, a gaf fi adleisio'r sylwadau a wnaed gan yr Aelod dros Gaerffili ac am y newyddion torcalonnus am y marwolaethau yng Nghaerffili yn dilyn digwyddiadau gyda chŵn bully XL? Cafodd Jack Lis a Shirley Patrick ill dau eu lladd gan gŵn bully XL, a gwelsom nifer o ymosodiadau ym mhob man—gellir priodoli chwech i 10 o ymosodiadau cŵn yn y DU i'r brîd bully XL. Rwy'n cydnabod bod angen gwneud mwy, fel rydych chi newydd ddweud, i wrthsefyll bridwyr cŵn anghyfrifol, ac rwy'n gobeithio y bydd deddfwriaeth Llywodraeth y DU yn chwarae rhan yn hynny. Ond, Weinidog, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i weithio gyda Llywodraeth y DU i sicrhau bod y diweddariad hwn i'r Ddeddf yn cael ei orfodi'n briodol i liniaru peryglon amlwg y brîd bully XL a bridwyr anghyfrifol? Ac rwy'n cydnabod eich bod newydd sôn eich bod wedi cynnal uwchgynhadledd a gweithdy ar berchnogaeth gyfrifol ar gŵn. A allech chi amlinellu pa argymhellion o'r rheini a fabwysiadwyd i helpu gyda phryderon pobl? Diolch.
Diolch. Felly, soniais yn fy ateb cynharach fod fy swyddogion yn gweithio'n agos iawn gyda swyddogion DEFRA ar ddiweddaru'r Ddeddf Cŵn Peryglus cyn i'r gwaharddiad ddod i rym. Felly, mae'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo. Roeddwn wedi gobeithio cael sgwrs gyda'r Ysgrifennydd Gwladol newydd yn DEFRA ddydd Llun diwethaf, yng nghyfarfod ein grŵp rhyngweinidogol, ond yn anffodus, fe ganslodd ef y cyfarfod hwnnw. Os caf droi'n ôl at yr uwchgynhadledd a gynhaliais ar berchenogaeth gyfrifol ym mis Hydref, rwyf newydd gyhoeddi datganiad ysgrifenedig, rwy'n gobeithio—yn yr awr ddiwethaf, rwy'n credu. Ni fuaswn yn dweud bod unrhyw un o'r camau gweithredu wedi cael eu mabwysiadu; rwy'n credu mai'r hyn a wnaethom oedd gwneud nifer fawr o argymhellion a chamau i'w gweithredu. Roeddem yn ffodus iawn fod mam Jack Lis wedi dod i'n hannerch yn ystod yr uwchgynhadledd, ac roedd hynny, fel y gallwch ddychmygu, yn hynod bwerus ac yn rhoi llawer o bethau i ni feddwl amdanynt ynglŷn â beth arall y gallwn ei wneud, gan weithio mewn partneriaeth. Rydym yn parhau i adolygu hyn yn gyson. Mae'n bwysig iawn ein bod yn gallu atal y peryglon a achosir gan berchenogaeth anghyfrifol ar gŵn, a dyna pam ein bod bob amser yn hyrwyddo perchnogaeth gyfrifol ar gŵn. Mae DEFRA hefyd wedi sefydlu gweithgor perchnogaeth gyfrifol ar gŵn yn ddiweddar, i nodi unrhyw fesurau ychwanegol sydd gennym i allu lleihau ymosodiadau gan gŵn a hyrwyddo perchnogaeth gyfrifol. Unwaith eto, mae fy swyddogion yn gysylltiedig â'r gwaith hwnnw.
4. A wnaiff y Llywodraeth roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ei hymdrechion i annog perchnogion cŵn i fod yn gyfrifol? OQ60363
Diolch. Ym mis Hydref, cynhaliais uwchgynhadledd i hyrwyddo a gwella perchenogaeth gyfrifol ar gŵn a gweithredu ar gŵn peryglus, gan ddod ag ystod eang o bartneriaid at ei gilydd i drafod gwaith pellach. Byddaf yn nodi canfyddiadau allweddol o'r uwchgynhadledd a'n camau nesaf mewn datganiad ysgrifenedig, sydd wedi'i gyhoeddi heddiw.
Diolch. Diolch am y datganiad a gafodd ei gyhoeddi yn gynharach. Hoffwn ddeall beth yn union fydd y camau allweddol a fydd yn deillio o hwnnw. Mae'n wych cael uwchgynhadledd, ac mae'n dda nodi y byddwch yn cael uwchgynhadledd arall yn y flwyddyn newydd—mae'n ymwneud â beth fydd etholwyr yn rhanbarth y de-ddwyrain a thu hwnt yn ei weld fel newid amlwg yn yr hyn sy'n digwydd yn ein cymunedau. Rwy'n croesawu'r ffaith y bydd cŵn bully XL yn cael eu hychwanegu at y rhestr, ac mae hynny'n digwydd. Roeddwn i'n meddwl tybed a ydych chi wedi rhoi unrhyw ystyriaeth i ganlyniadau anfwriadol gyda hynny. A fydd bridiau eraill yn dod yn fwy amlwg fel cŵn troffi o bosibl a'r math hwnnw o beth, a hefyd, canlyniadau anfwriadol o fod cŵn yn cyrraedd llochesi, a'r math hwnnw o beth? Felly, efallai y gallech amlinellu prif ganlyniadau'r uwchgynhadledd a'r hyn y byddwn yn gallu ei weld yn y dyfodol. Diolch.
Diolch. Mewn perthynas â'r uwchgynhadledd, rwy'n siŵr nad ydych wedi cael amser i edrych ar y datganiad ysgrifenedig yn fanwl, ond mae yna restr o argymhellion. Un o'r pethau a drafodwyd gennym yn yr uwchgynhadledd, ac sy'n sicr wedi cael ei gyflwyno fel argymhelliad, yw'r ffordd y mae heddluoedd yn blaenoriaethu ac yn adrodd am ddigwyddiadau sy'n gysylltiedig â chŵn. Felly, unwaith eto, heddiw, rwyf wedi ysgrifennu at yr holl brif gwnstabliaid. Rwyf hefyd yn ysgrifennu at awdurdodau lleol oherwydd mae ganddyn nhw bwerau gorfodi hefyd. Rwy'n credu bod angen gwneud mwy o waith mewn perthynas â'r rheoliadau bridio cŵn, a byddwn yn edrych ar sut y gallwn ddiweddaru'r rheini. Rwy'n credu ein bod angen rhyw fath o ddull ffurfiol o gofnodi ymosodiadau gan gŵn ac aflonyddu ar dda byw. Mae hwnnw'n bryder sylweddol, yn sicr ymhlith ein sector amaethyddol. Felly, mae sawl argymhelliad wedi'u cyflwyno, a byddwn yn edrych ar ba gamau y gallwn eu cymryd yn y dyfodol agos. Nid wyf yn siŵr a fyddaf yn cynnal uwchgynhadledd yn y flwyddyn newydd, ond yn sicr fe fyddwn yn ailymgynnull, oherwydd cafwyd cymaint o wybodaeth dda o'r uwchgynhadledd honno, ac mae angen inni fanteisio ar hynny.
Ynghylch y canlyniadau anfwriadol, credaf fod y pwynt a wnewch am fridiau eraill yn bwysig iawn, a'r hyn y mae fy swyddogion wedi'i wneud yw gweithio gyda'u swyddogion cyfatebol yn DEFRA i weld ai hwn yw'r cam cyntaf, ac a fydd cam arall yn ddiweddarach, ar gŵn bully XL, pan ddaw'r gwaharddiad i rym ym mis Chwefror. Rwy'n credu, hefyd, eich bod chi'n gwneud pwynt da ynghylch cŵn sydd wedi'u gadael. Nid ydym eisiau gweld cŵn yn cael eu gadael, nid ydym eisiau gweld—. Fel y gwyddoch, mae ein canolfannau achub trydydd sector eisoes dan bwysau aruthrol. Felly, mae'n ymwneud â gweithio gyda DEFRA i weld pa waith asesu a monitro a wnaethant. Fe fyddwch yn ymwybodol o'r cyllid y maent yn ei gyflwyno, ond nid ydynt yn symiau enfawr o arian. Felly, mae'r trafodaethau hynny'n parhau, fel y dywedaf, rhwng ein swyddogion. Fel y dywedaf, yn anffodus, ni chawsom rybudd fod y cyhoeddiad yn mynd i gael ei wneud. Rwyf wedi ysgrifennu at lawer o Weinidogion dros nifer o flynyddoedd i geisio cael rhywbeth wedi'i wneud, gan mai'r timau troseddau gwledig, yn enwedig, a'r cydgysylltydd troseddau cefn gwlad a bywyd gwyllt, oedd yn dweud nad yw'r ddeddfwriaeth—y Ddeddf Cŵn Peryglus—yn addas i'r diben, ac nid wyf yn credu y bydd yr un cam hwn yn unig yn ei gwneud yn addas i'r diben. Rwy'n credu bod angen inni fonitro a rhoi ystyriaeth barhaus i hyn.
Yn Iwerddon, er mwyn bod yn berchen ar gi, mae'n rhaid i chi gael trwydded ci. Gall preswylwyr brynu trwydded flynyddol am €20 neu drwydded oes am €140 ar gyfer eu ci. Yng Ngogledd Iwerddon, mae perchnogion cŵn yn talu £12.50 am drwydded drwy awdurdodau lleol, ac yn Calgary yn nhalaith Alberta yng Nghanada, mae yna system gofrestru ar-lein hyd yn oed ar gyfer cŵn a chathod. Cafodd ychydig dros 8,000 o gŵn strae eu casglu yng Nghymru y llynedd. Gallai trwyddedu cŵn helpu gyda hynny, a gallai olygu y gellir aduno cŵn strae â'u perchnogion yn haws, a byddai'n mynd i'r afael â llawer o'r problemau rydym yn eu codi'n rheolaidd yma yn y Siambr hon. Yn ogystal, byddai hon yn ffrwd refeniw newydd a allai helpu timau gorfodi sydd dan bwysau yn ein hawdurdodau lleol. Nawr, rydych chi wedi sôn yn ddiweddar mai mater i Lywodraeth y DU yw hwn, ond o ganlyniad i'ch ymateb, ysgrifennodd rhywun ataf a dweud, 'Edrychwch ar fodel Iwerddon, Janet.' Felly, pa gamau rydych chi'n eu cymryd i edrych ar efelychu gofynion trwyddedu cŵn mewn gwledydd eraill, fel y rhai y cyfeiriais atynt, drwy ddefnyddio awdurdodau lleol i hwyluso hyn? Diolch.
Nid wyf yn siŵr a wyf wedi eich camddeall, ond nid wyf erioed wedi dweud mai mater i Lywodraeth y DU yw trwyddedu cŵn; ni sydd â'r pwerau mewn perthynas â thrwyddedu cŵn, ac rwyf wedi gofyn i fy swyddogion edrych ar hyn. I mi, os yw rhywun yn talu cannoedd o bunnoedd am gi, gallant dalu am drwydded ci. Fodd bynnag, rwyf am droi'n ôl at ganlyniadau anfwriadol. Felly, os oes gennych bensiynwr, dyweder, sydd â chi— mae'n gwmnïaeth wych, mae'n helpu gydag unigedd, ac yn y blaen—efallai na fyddant yn gallu fforddio trwydded ci, felly rwy'n credu bod angen inni edrych arno'n drwyadl. Ond mae'n sicr yn rhywbeth rwyf wedi gofyn i fy swyddogion edrych arno, oherwydd rwy'n credu bod angen i chi gyrraedd y pen draw—beth ydym ni'n ceisio ei gyflawni fan hyn? A'r hyn rydym ei eisiau yw i bawb fod yn gyfrifol. Mae'n rhaid hyrwyddo perchnogaeth gyfrifol ar gŵn. A fyddai trwydded cŵn yn helpu i gyflawni hynny? Mae gennyf farn bersonol, ond rwy'n credu bod angen inni wneud yn siŵr ein bod yn edrych ar y dystiolaeth i weld a fyddai hynny'n ganlyniad da.
5. Pa ystyriaeth mae pwyllgor y Cabinet ar ogledd Cymru wedi ei rhoi i wella ffyrdd yn Nwyfor Meirionnydd? OQ60359
Yng nghyfarfod is-bwyllgor Cabinet gogledd Cymru ym mis Hydref, cafodd Gweinidogion gyflwyniad gan gomisiwn trafnidiaeth gogledd Cymru, cyn iddynt gyhoeddi eu hadroddiad terfynol yr wythnos nesaf. Mae'r pwyllgor yn awyddus i gael trafodaethau pellach gyda'r comisiwn pan fydd ei adolygiad terfynol yn cael ei gyhoeddi.
Diolch i'r Gweinidog am yr ymateb. Mi fydd y Gweinidog yn ymwybodol bod y bont dros afon Dyfi ar fin agor. Ond, ym mis Ionawr, bydd yr A487 a'r A493 ger Pontarddyfi ar gau am bron i fis, o 15 Ionawr ymlaen, yn ôl beth dwi'n deall. Mae pobl yr ardal, yn arbennig ardal Pennal a Bro Dysynni, yn pryderu'n arw fod y ffyrdd yna yn mynd i fod ar gau am fis. Mi fydd yn effeithio'n andwyol ar eu gallu nhw i fynd i'r ysbyty yn Aberystwyth, er enghraifft, ar allu gweithwyr i fynd drosodd i Fachynlleth a gogledd Ceredigion, a'r rhai hynny sy'n ddisgyblion a myfyrwyr sydd eisiau teithio dros y bont hefyd. Ac maen nhw'n pryderu'n arw am y gallu i ambiwlansys ddod os oes yna achos hefyd yn ochrau Pennal. Felly, pa ystyriaeth ydych chi wedi ei roi, neu pa bwysau fedrwch chi fel Llywodraeth ei roi, er mwyn sicrhau nad yw'r ffordd ar gau yr holl amser yna? Tybed a yw hi'n bosib sicrhau bod y gweithlu sy'n gweithio ar y ffordd yn gweithio yn ystod y nos, er mwyn sicrhau bod y ffordd ar agor, neu ddod i ryw ddatrysiad arall fel nad oes rhaid cau'r ffordd yn llwyr dros gyfnod o fis o 15 Ionawr?
Diolch. Wel, rydym yn ymwybodol o'r pryderon ynghylch cau'r A493. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'r contractwr, awdurdodau lleol a rhanddeiliaid i sicrhau bod yr holl opsiynau lliniaru yn cael eu hystyried i leihau unrhyw darfu. Yn benodol, rwy'n gwybod bod swyddog cyswllt y cyhoedd y contractwyr wrthi'n ymgynghori â'r gwasanaethau brys, ysgolion, gwasanaethau cymdeithasol a chanolfannau iechyd lleol i gasglu eu safbwyntiau. Mae'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo, a bydd yr adborth a dderbynnir yn cael ei ddefnyddio gan swyddogion a thîm y prosiect i sicrhau bod cynigion lliniaru priodol ar waith pan fydd y ffordd ar gau.
Weinidog, hoffwn pe gallech roi syniad i mi pa ystyriaeth y mae pwyllgor y Cabinet ar ogledd Cymru yn ei rhoi i gysylltiadau i ac o ganolbarth Cymru. Ond hefyd rwy'n cefnogi cwestiwn Mabon ap Gwynfor heddiw. Rwy'n llwyr gymeradwyo popeth a ddywedodd Mabon, oherwydd rwy'n gwybod fy hun, pan fydd Pont ar Ddyfi ar gau oherwydd problemau tywydd yn y gaeaf, gall hynny arwain at ddargyfeirio enfawr—dargyfeiriad o 30 milltir—sy'n achosi pryderon i'r rhai sy'n gweithio ar y naill ochr neu'r llall i'r bont a'r gwasanaethau brys hefyd. Hoffwn pe gallech roi unrhyw fanylion pellach ynglŷn â phryd fydd y bont newydd dros afon Dyfi yn agor. O'r hyn rwy'n ei ddeall, o'r diweddariad diwethaf a gefais gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, fe fydd yn agor ddiwedd mis Ionawr, ddechrau mis Chwefror, ond mae unrhyw beth mwy penodol na hynny—. Rwy'n credu mai'r pwynt yr oedd Mabon ap Gwynfor yn ei wneud yw bod yna gyfnod lle bydd y ffordd ar gau, yn amlwg, ond yn aml nid oes angen iddi fod ar gau am y cyfnod llawn bob amser, ac rwy'n credu y byddai trigolion ar ddwy ochr y ffin yn gwerthfawrogi gwybodaeth ychydig yn fanylach ynglŷn â pha mor hir y gallai'r ffordd fod ar gau.
Yr wybodaeth a gefais gan y Gweinidog Newid Hinsawdd, a'i maes polisi hi yw hwn, yw diwedd mis Ionawr, ddechrau mis Chwefror. Felly, mae arnaf ofn na allaf roi unrhyw wybodaeth bellach i chi.
6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad ar gynnydd y prosiect Gwaredu Scab yng Nghymru? OQ60385
Mae prosiect Gwaredu Scab wedi gwneud cynnydd sylweddol ers ei lansio ym mis Mai, gyda dros 0.5 miliwn o ddefaid wedi cael eu trin mewn ffermydd ledled Cymru. Priodolir llwyddiant y rhaglen i'r cydweithrediad rhwng Gwaredu Scab, milfeddygon, undebau a'r gymuned ffermio. Byddwn yn rhannu adroddiad blynyddol Gwaredu Scab yn y gwanwyn.
Rwy'n ddiolchgar am yr ateb hynny, ac mae'n dda i glywed am y cynnydd sydd wedi bod. Ond mae rhai adroddiadau dwi wedi'u derbyn yn peri rhywfaint o bryder. Rwyf wedi clywed gan ffermwyr lleol, er enghraifft, fod y gwasanaeth yn anodd i gysylltu â fe, bod ffermwyr, ar brydiau, yn gorfod aros am wythnosau cyn cael galwad yn ôl, dim ond i glywed wedyn bod y cyllid wedi dod i ben. Ac rwyf wedi clywed am esiamplau eraill yn lleol o ffermwyr sydd wedi cael traean o'u defaid wedi cael eu dipio, ond wrth holi wedyn am weddill y praidd, maen nhw'n cael yr ateb bod yn rhaid aros tan fis Ebrill. A dyw hynny ddim yn ddelfrydol mewn cynllun sydd â'r nod, wrth gwrs, o waredu'r scab yn gyfan oll. Wedyn, rŷn ni'n clywed am ffermwyr newydd yn cael eu hychwanegu i'r rhaglen. A ydy'r Gweinidog yn gallu gwneud ymholiadau gyda'r holl bartnerniaid i wirio, hynny yw, ai diffyg adnoddau yw e, neu a ydy'r adnoddau yn cael eu defnyddio yn y ffordd fwyaf effeithiol er mwyn cwrdd â'r nod byddai pawb yn cytuno ag e?
Gallaf. Yn sicr. Rwy'n gwybod bod nifer fawr iawn o ffermwyr wedi manteisio ar y cynllun a bu'n rhaid i'r tîm gael saib rhag derbyn ymholiadau newydd. Roeddem yn ymdrin ag achosion a oedd eisoes ar y gweill, ond bu'n rhaid inni gael saib bach. Ond rwy'n gwybod bod y gwaith hwnnw wedi ailddechrau'n gyflym iawn. Rwy'n credu ei fod yn gynllun poblogaidd iawn. Rwy'n cofio pan gefais y portffolio am y tro cyntaf—. Rydych chi'n aml yn fy nghlywed i'n dweud na all Llywodraeth wneud pethau ar ei phen ei hun, wel, nid wyf yn credu y gallai'r diwydiant defaid, sy'n gyfrifol am gael gwared ar y clafr, ei wneud ar ei ben ei hun ychwaith. Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod wedi gallu cyflwyno'r cynllun hwn, ac mae'r tîm Gwaredu Scab yn llwyddiannus iawn. Rhaglen dair blynedd yw hi a ariennir gan Lywodraeth Cymru i ddileu'r clafr o Gymru, ac rwy'n credu ei bod yn enghraifft wych o gydweithio. Ond rwyf am edrych yn benodol ar y pwynt a godwyd gennych.
Weinidog, fel y gwyddoch, rwyf wedi siarad â chi am hyn ymhell cyn i mi ddod yma, ynglŷn â pha mor ddinistriol yw'r clafr i'n ffermwyr ledled Cymru. Rydym wedi clywed gennych heddiw pa mor dynn yw cyllidebau Llywodraeth Cymru, ond gwn eich bod yn ymwybodol iawn o sut yn union y gall y clafr, os caiff ei ddileu, wella lles anifeiliaid, a gwella prisiau wrth giât y fferm hefyd. Felly, byddai'n ddiddorol cael gwybod gennych chi heddiw a fydd prosiectau fel hyn yn cael eu blaenoriaethu wrth osod y gyllideb nesaf. Oherwydd os ydym yn blaenoriaethu'r cyllidebau hyn, mae'n gwella lles anifeiliaid ac mae hefyd yn helpu i wella'r canlyniadau i'n ffermwyr ledled Cymru.
Diolch. Dechreuodd y prosiect ym mis Mai 2023. Mae'n gontract tair blynedd, ac mae'r cyllid ar gael ar ei gyfer.
7. Pa gymorth mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i ffermwyr i droi gwastraff anifeiliaid yn wrtaith? OQ60379
Mae troi tail da byw yn gynnyrch y gellir ei gludo'n hawdd ac yn economaidd yn her sylweddol. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi arloesedd i wella cylcholrwydd maethynnau, ac mae wedi darparu cymorth ariannol sylweddol i Goleg Sir Gâr, er enghraifft, ar gyfer datblygu technoleg o'r fath drwy ProsiectSlyri.
Diolch. Mae hynny'n ddiddorol iawn, oherwydd gwyddom fod dros 60 y cant o rwydwaith carthffosiaeth Dŵr Cymru yn wastraff cyfun, felly mae'n cynnwys dŵr glaw, carthion domestig a gwastraff diwydiannol, gan gynnwys carthion ffermydd. Felly, pan fydd yn rhaid rhyddhau'r holl garthion amrwd i'r moroedd er mwyn osgoi llifogydd yng nghartrefi pobl, fe wyddom ei fod yn cynnwys pethau nad yw pobl eu heisiau yn eu dŵr. Felly, os oes unrhyw ffordd y gallwn ddargyfeirio carthion i'w ddefnyddio i faethu'r tir yn hytrach na thaflu ffosfforws arno, mae honno'n sefyllfa lle mae pawb ar eu hennill.
Ac rwyf wedi cael sgyrsiau gyda ffermwyr blaengar sy'n ystyried hyn o ddifrif fel ffordd o leihau eu hallyriadau carbon. Ac mae yna arian i'w wneud o faw bob amser. Ac o ystyried nad yw defaid a gwartheg yn bwyta—nid ydynt yn bwyta cig—felly, wyddoch chi, mae'r rhain yn faetholion da iawn, pe baem ond yn gallu deall sut i'w defnyddio'n effeithlon. Felly, buaswn yn awyddus iawn i glywed mwy am y gwaith y mae Coleg Sir Gâr yn ei wneud, oherwydd mae'n ymddangos i mi y dylid rhannu'r wybodaeth hon gyda phob ffermwr i sicrhau eu bod yn gwneud y gorau o'r budd y gallent ei wneud o gynhyrchion eu gwastraff anifeiliaid.
Yn bendant. Rwy'n eich annog i ymweld â Choleg Sir Gâr i weld y gwaith y maent yn ei wneud. Fel y gwyddoch, mae'r rheoliadau rheoli llygredd amaethyddol yn rhywbeth rwy'n gweithio arno gyda Phlaid Cymru fel rhan o'r cytundeb cydweithio, a chafodd Cefin Campbell a minnau ymweliad cadarnhaol iawn â'r coleg, tua 18 mis yn ôl erbyn hyn, mae'n debyg. Ac nid oeddwn wedi bod ers 18 mis cyn hynny, ac roeddwn yn hynod falch o weld y gwaith, y cynnydd a wnaed, ac rwy'n siŵr, pe bawn i'n mynd eto, y byddai cynnydd pellach wedi'i wneud.
Mae gennym Bartneriaeth Maetholion Fferm Tywi. Mae hwnnw'n waith clyfar arbenigol ar y cyd rhwng y coleg a phartneriaid amrywiol y diwydiant, ac maent yn edrych ar ffyrdd o leihau llygredd, colli maetholion ac ailgylchrediad maetholion ar y fferm. Ac ar wahân i hynny, ymgeisiodd y coleg am arian cynyddu gwaith ymchwil. Dyfarnwyd £62,000 iddynt ac maent wedi prynu offer dadansoddi nwy i'w galluogi i fonitro a mesur allyriadau nwy sylfaenol perthnasol o ffynonellau amaethyddol. Felly, mae cryn dipyn o waith yn digwydd mewn perthynas â hyn.
8. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wahardd rasio milgwn yng Nghymru? OQ60384
Rwyf wedi ymrwymo i sicrhau nad yw lles milgwn rasio yng Nghymru yn cael ei beryglu. Ddiwedd yr wythnos hon, byddaf yn lansio ein hymgynghoriad ar reoleiddio lles anifeiliaid. Bydd hwn yn casglu tystiolaeth ar fanteision ac effeithiau deddfu a gwahardd rasio milgwn yng Nghymru.
Diolch yn fawr, Weinidog. Mae'r rhai ohonom sydd wedi ymrwymo i wahardd rasio milgwn yng Nghymru eisiau i'r ymgynghoriad gael ei gynnal a'i gwblhau cyn gynted â phosibl. Yn anffodus, gyda thrwyddedu stadiwm milgwn Valley, caniatawyd i ddioddefaint cŵn rasio barhau. Mae cŵn yn aml yn mynd i drafferthion yn Valley ac mae gwrthdrawiadau'n digwydd yn aml. Yn wir, mewn rhai rasys, yng nghanlyniadau Bwrdd Milgwn Prydain ei hun, cofnodir bod cynifer â phump o'r chwe chi wedi mynd benben â'i gilydd. Yn ôl ystadegau diweddaraf Bwrdd Milgwn Prydain, mae mwy na 5,000 o filgwn yn gadael y diwydiant trwyddedig bob blwyddyn, a bydd llawer ohonynt, yn anochel, yn dioddef o drawma corfforol a/neu feddyliol hirdymor. Elusennau a'r sector achub sy'n cael eu gadael i ymdrin â'r broblem, gyda mwy na dwy ran o dair o filgwn y rhoddwyd y gorau i'w rasio yn cael eu trosglwyddo i sefydliadau o'r fath ar ddiwedd eu gyrfa ar hyn o bryd, yn ôl Bwrdd Milgwn Prydain. Weinidog, gyda'r mwyafrif o ganolfannau anifeiliaid yng Nghymru yn llawn ar hyn o bryd, pwy fydd yn gorfod ymdrin â'r problemau sy'n deillio o ganiatáu i'r gamp greulon hon barhau yng Nghymru?
Wel, nid oes rhaid i'r Aelod aros llawer mwy am yr ymgynghoriad. Byddaf yn ei lansio ddydd Gwener, ac mae rheoleiddio lles anifeiliaid yn ymrwymiad cwbl allweddol yn ein cynllun lles anifeiliaid. Ac rwy'n credu bod yr ymgynghoriad sydd gennym ar y gweill yn gam cadarnhaol iawn tuag at ddiwygio trwyddedu ar gyfer sefydliadau, arddangosfeydd, gweithgareddau sy'n cynnwys anifeiliaid, ac mae hynny'n cynnwys milgwn rasio. Rwy'n falch iawn o allu rhoi cyhoeddusrwydd i'r ymgynghoriad yma, a hoffwn i'r holl Aelodau wneud hynny. Bydd yr ymgynghoriad yn para 12 wythnos, a bydd yn casglu tystiolaeth ar ystod eang o faterion. Ond un peth rwy'n awyddus iawn i edrych arno yw bywyd milgi—felly, o'i enedigaeth, os yw'n rasio, hyd nes y rhoddir gorau i'w rasio. Mae'n bwysig iawn fod gennym yr holl dystiolaeth.
Felly, bydd yr ymgynghoriad yn lansio ddydd Gwener, ac rwy'n cydnabod ei fod yn fater cymhleth ac emosiynol iawn. Efallai y bydd trwyddedu tynnach yn arwain at welliannau lles, ond ni fyddai'n atal rasio cŵn, felly ceir ystod eang o gwestiynau. Ar y llaw arall, gall gwaharddiad graddol atal rasio rheoledig, a gallai hynny wedyn arwain at gynnydd mewn digwyddiadau anghyfreithlon. Felly, mae'n bwysig iawn fod pobl yn cyflwyno eu safbwyntiau i'r ymgynghoriad fel y gallwn gasglu'r dystiolaeth honno.
9. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y gwaith i gyflawni'r cynllun lles anifeiliaid i Gymru? OQ60368
Diolch. Rydym yn gwneud cynnydd da i gyflawni ein blaenoriaethau ar gyfer lles anifeiliaid, gyda'n prosiectau trwyddedu a gorfodi yn sbarduno newid sylweddol. Fel rwyf newydd ei ddweud, ddiwedd yr wythnos, byddaf yn lansio ein hymgynghoriad ar reoleiddio lles anifeiliaid. Bydd ein hymrwymiad i fynnu teledu cylch cyfyng mewn lladd-dai yn dod i rym y flwyddyn nesaf.
Diolch yn fawr, Weinidog. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r holl Aelodau a ddaeth i'r digwyddiad poblogaidd a noddais ar gyfer y Gynghrair yn erbyn Chwaraeon Creulon yr wythnos o'r blaen. Mae nifer y bobl a fynychodd yn amlygu pa mor ofnadwy yw dioddefaint ffesantod a phetris coesgoch pan fyddant yn cael eu bridio i'w lladd yn y diwydiant saethu adar hela. Mae'r cynllun lles anifeiliaid yn cynnwys ymrwymiad i'w groesawu i gyfyngu ar y defnydd o gewyll, gan gynnwys ar gyfer adar hela. Felly, a allech chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am y gwaith hwn?
Diolch. Mae Rheoliadau Lles Anifeiliaid a Ffermir (Cymru) 2007 yn nodi amodau manwl iawn ar gyfer cadw anifeiliaid sy'n cael eu ffermio. Ni fydd unrhyw newidiadau i'r ddeddfwriaeth lles na'n cod ymarfer ar gyfer lles adar hela a fegir at ddibenion chwaraeon heb ymgynghori â'n rhanddeiliaid. Ar hyn o bryd, nid yw'n bosibl darparu amserlen ar gyfer yr ymgynghoriad hwnnw nac unrhyw newidiadau y gellid eu cyflwyno. Ni ddylid ystyried bod defnyddio arferion neu ddyfeisiau rheoli nad ydynt yn caniatáu i adar fynegi eu hystod o ymddygiadau normal yn llawn yn rhai arferol, a dylai ceidwaid weithio tuag at systemau rheoli nad ydynt yn galw am ddyfeisiau o'r fath.
10. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o ddigonolrwydd cyllid Llywodraeth y DU ar gyfer amaethyddiaeth yng Nghymru o'i gymharu â chyllid blaenorol yr UE? OQ60380
Drwy'r rhaglen datblygu gwledig, cawsom setliad ariannu saith mlynedd, gan ganiatáu cymorth a chynlluniau hirdymor ar gyfer ystod o flaenoriaethau yn ein cymunedau gwledig. Cawsom ein gadael £243 miliwn yn waeth ein byd gan Lywodraeth y DU na phe byddem wedi aros yn yr Undeb Ewropeaidd, heb sicrwydd cyllideb hirdymor.
Diolch, Weinidog. Fel rydych newydd ei grybwyll, fis diwethaf, siaradodd Gweinidog yr Economi am annigonolrwydd y cyllid newydd yn lle cyllid yr Undeb Ewropeaidd. Os cofiaf yn iawn, holl bwynt Brexit oedd y byddai'n ein rhyddhau o fiwrocratiaeth Brwsel. Byddai ein heconomi'n tyfu ac felly byddai ein cyllideb yn fwy. Fodd bynnag, fel y dywedodd Gweinidog yr Economi, nid yw'r gronfa ffyniant gyffredin yn rhyddhaol o gwbl. Mae'n fach; mae'n anhyblyg; ac mae'n gul iawn ei chwmpas.
Fel y soniwyd eisoes, ychydig iawn sydd wedi'i ryddhau am gynllun Cynefin Cymru, sydd i gychwyn y flwyddyn nesaf—dim cyllideb hyd yn oed—gan adael dros 3,000 o ffermydd sydd eisoes wedi gwneud cais am y cynllun yn y tywyllwch. Pryd fydd y Gweinidog yn cyhoeddi faint sydd wedi'i ddyrannu i'r cynllun?
[Anghlywadwy.]—gyllideb wedi'i gosod.
Ac yn olaf, cwestiwn 11, Llyr Gruffydd.
11. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi ffermwyr i leihau llygredd amaethyddol mewn dyfrffyrdd? OQ60364
Mae cefnogi ffermwyr i leihau llygredd yn thema allweddol sy'n rhedeg drwy ein holl raglenni cymorth amaethyddol. Mae hyn yn cynnwys trosglwyddo gwybodaeth drwy Cyswllt Ffermio, cynlluniau grant pwrpasol a chynllun Cynefin Cymru, wrth inni drosglwyddo i'r cynllun ffermio cynaliadwy yn y dyfodol, a rheolau trawsgydymffurfio sy'n sail i'r themâu sylfaenol.
Roeddwn i eisiau codi cwestiwn ar hyd yr un llinellau â'r Aelod sydd bellach wedi gadael y Siambr ar ôl gofyn ei gwestiwn. Y cwestiwn roeddwn i eisiau ei holi oedd ynglŷn â'r £20 miliwn yma sydd wedi'i glustnodi i gynorthwyo ffermwyr i ddarparu seilwaith ar gyfer cwrdd â'r rheoliadau yma. Mi wnaethoch chi fethu gynnau â rhoi sicrwydd eich bod chi'n hyderus y bydd yr £20 miliwn yna wedi'i wario o fewn yr amser cyn i unrhyw reoliadau ddod i rym, a fydd yn golygu, wrth gwrs, na fyddech chi, am wn i, yn cynnig pres ar gyfer cwrdd â'r rheoliadau sy'n bodoli. A allwch chi gadarnhau, felly, eich bod chi'n hyderus y bydd yr £20 miliwn yna wedi cael ei wario cyn dechrau mis Awst?
Rwy'n credu y gwelwch mai 'hyd at £20 miliwn' a ddywedais ac rwy'n hyderus y bydd hyd at £20 miliwn wedi'i wario.
Rwy'n hael heddiw, Drefnydd. Y cwestiwn olaf y byddaf yn ei alw—Paul Davies.
12. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi'r diwydiant amaethyddol yn Sir Benfro dros y deuddeg mis nesaf? OQ60360
Ers 12 Hydref, rydym wedi gwneud gwerth £12 miliwn o ragdaliadau cynllun y taliad sylfaenol 2023 i ffermwyr yn sir Benfro. Mae hynny'n golygu dros 98 y cant o'r hawlwyr. Bydd taliadau llawn a thaliadau olaf yn dechrau o 15 Rhagfyr. Yn ogystal, mae ein gwasanaeth Cyswllt Ffermio yn darparu cymorth a chyngor hanfodol i fusnesau amaethyddol yn sir Benfro.
Weinidog, diolch am yr ateb hwnnw. Nawr, un ffordd o gefnogi'r diwydiant amaethyddol, wrth gwrs, yw buddsoddi yng nghenedlaethau'r dyfodol. Nawr, rwy'n siŵr y byddwch yn ymuno â mi i longyfarch clwb ffermwyr ifanc Abergwaun, sydd wedi cael ei gydnabod am ei waith yn cefnogi'r gymuned wledig leol yng ngwobrau cyflawnwyr Ffederasiwn Cenedlaethol Clybiau Ffermwyr Ifanc yn ddiweddar. Canmolodd y beirniaid apêl ailgylchu ac ailddefnyddio esgidiau chwaraeon CFfI Abergwaun, a ddatblygwyd mewn ymateb i gyfraddau tlodi plant uchel yn sir Benfro. Rhoddasant 43 pâr o esgidiau i ysgolion cynradd lleol a'u clwb rygbi, gan ganiatáu i deuluoedd gymryd rhan mewn chwaraeon lleol. Felly, a wnewch chi ymuno â mi, Weinidog, i longyfarch CFfI Abergwaun ar eu gwobr, a dweud wrthym beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi clybiau ffermwyr ifanc yn sir Benfro fel y gallant barhau i chwarae rhan bwysig yn ein cymunedau yn y dyfodol?
Yn sicr. Rwy'n anfon fy llongyfarchiadau i glwb ffermwyr ifanc Abergwaun. Rwyf bob amser wedi cael fy mhlesio'n fawr gan y gwaith gwych y mae clybiau ffermwyr ifanc ledled Cymru yn ei wneud yn eu cymunedau lleol. Nid oeddwn wedi clywed am y gwaith hwn, ond os gallai'r Aelod ysgrifennu ataf, hoffwn ysgrifennu atynt i glywed ychydig yn rhagor amdano. Diolch.
Diolch i'r Gweinidog.
Eitem 3 yw'r cwesitynau amserol. Bydd y cwestiwn amserol yn cael ei ofyn gan Gareth Davies.
1. Beth yw asesiad Llywodraeth Cymru o effaith cau Pontins ym Mhrestatyn ar yr economi leol a thwristiaeth yn Sir Ddinbych? TQ930
Diolch am y cwestiwn. Gwyddom y bydd hyn yn newyddion siomedig i'r staff a'r rheolwyr ym Mhrestatyn a'r cymunedau cyfagos. Rydym yn barod i gefnogi unrhyw weithwyr sydd wedi'u heffeithio gan golli swydd a byddwn yn gweithio gyda Chyngor Sir Ddinbych a phartneriaid allweddol eraill i wneud hynny.
Diolch yn fawr iawn am eich ymateb y prynhawn yma, Weinidog. Cawsom ein syfrdanu a'n tristáu o glywed ddydd Iau diwethaf am gau Pontins ym Mhrestatyn. Wrth gwrs, roedd yn gartref i'r 'bluecoats', y ffilm Holiday on the Buses ym 1973 a phencampwriaethau snwcer y DU yn y blynyddoedd a fu, ynghyd â llawer o ddigwyddiadau eraill. Mewn gwirionedd, dyma'r unig Pontins y tu allan i Loegr a'r unig un yng Nghymru, felly, gallwch synhwyro'r tristwch sy'n cael ei deimlo yn y gymuned leol yn Nyffryn Clwyd. Ond rhaid cyfaddef, roedd wedi dirywio yn ystod y blynyddoedd diwethaf, gyda chwmni Britannia Hotels yn ei gamreoli, i bob pwrpas, ers caffael y safle yn ôl yn 2011. Maent yn fy anwybyddu i, yr AS lleol, Dr James Davies, a chynghorwyr lleol mewn llythyrau a gohebiaeth yn gofyn iddynt ddarparu manylion am gau'r safle a'r cynlluniau ar gyfer dyfodol y safle, i'r pwynt lle daeth rhai staff i wybod ar y cyfryngau cymdeithasol eu bod yn colli eu swyddi, sy'n warthus yn fy marn i—yn hollol warthus.
Mae gan Britannia enw drwg ers blynyddoedd lawer ar draws eu portffolio, a dim ond edrych ar Tripadvisor a Google am unrhyw un o'u parciau neu westai sy'n rhaid i chi ei wneud i weld drosoch eich hun nad ydynt fawr o gwmni gwyliau. Maent wedi achosi dioddefaint tragwyddol i fy etholwyr ac i dwristiaid yng ngogledd Cymru wrth i hyd at 200 o swyddi gael eu colli a rhoi tolc yng ngwead twristiaeth Dyffryn Clwyd o ran denu pobl o Loegr a rhannau eraill o'r DU i fwynhau'r gorau o'r hyn sydd gan Brestatyn i'w gynnig. Rwy'n siŵr y byddai Fred Pontin a Billy Butlin yn troi yn eu beddau pe baent yn gallu gweld cyflwr y lle nawr. Felly, a wnaiff y Gweinidog amlinellu ei asesiad cynhwysfawr o'r sefyllfa enbyd hon y mae pobl Prestatyn ynddi ar hyn o bryd, a'i ymateb iddi, a pha gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gynnal gogledd sir Ddinbych fel cyrchfan gwyliau deniadol ac atal y dirywiad sy'n digwydd ar ein harfordir lleol yng ngogledd Cymru? Diolch.
Diolch. Rwy'n rhannu siom enbyd yr Aelod am ymddygiad y cwmni a'r ffordd y gwnaethant y cyhoeddiad. Nid dyna beth ddylai ddigwydd. Gwyddom fod cryn dipyn o gyflogaeth, yn ogystal â chyflogaeth dymhorol ychwanegol ar y safle. Rydym yn edrych i weld a oes undeb llafur cydnabyddedig ar y safle. Mae hynny bron bob amser yn ei gwneud hi'n haws ymdrin ag ochr y cwmni ac ochr yr undebau llafur, ac mae materion yn codi yn ymwneud â dyfarniadau diogelu y mae angen i bobl gael cyngor arnynt. Byddwn yn parhau i ymgysylltu, fel y gwnaethom mewn achosion blaenorol o ddiweithdra, ac yn wir, mae yna Aelodau o blaid yr Aelod ei hun sydd wedi ymgysylltu â mi yn y ffordd honno, yn agored ac yn adeiladol, am yr hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i gefnogi staff yn uniongyrchol, ynghyd â'r Adran Gwaith a Phensiynau. Mae'r Ganolfan Byd Gwaith a'u rheolwyr lleol yn aml yn dda am ymateb i ddigwyddiadau a gweithio'n uniongyrchol gyda Llywodraeth Cymru ar geisio darparu'r math gorau o gymorth sydd ar gael. Rwyf wedi cael yr un neges o siom llwyr gan arweinydd Cyngor Sir Ddinbych, Jason McLellan. Rwy'n gobeithio ceisio cael sgwrs gydag ef i ddeall yr hyn y gallem ei wneud gyda'n gilydd mewn ffordd deirochrog gyda'r cyngor, yr Adran Gwaith a Phensiynau ac yn wir, braich Llywodraeth Cymru hefyd. Byddaf yn sicrhau bod yr Aelod yn cael ei hysbysu'n uniongyrchol, os oes unrhyw gyfarfod, yn yr un ffordd yn union ag y gweithiais o'r blaen, fe weithiaf gydag Aelodau mewn gwahanol bleidiau i weld beth y gallwn ei wneud.
Ond ynglŷn â'ch cwestiwn ehangach, byddwn yn parhau i fuddsoddi yn arfordir gogledd Cymru. Rydym eisoes wedi darparu £1.75 miliwn ar gyfer datblygu eiddo i gefnogi ailddatblygu hen safle Kwik Save ym Mhrestatyn. Mae gennym gynlluniau pellach ar hyd yr arfordir yn y Rhyl hefyd, a'r gwaith a wnawn ochr yn ochr â'r cyngor ar hynny. Felly, rydym yn gweld dyfodol cadarnhaol i dwristiaeth gogledd Cymru, gan gynnwys yn etholaeth yr Aelod, ac rydym am barhau i fuddsoddi ynddi ac i weithio ochr yn ochr â phartneriaid dibynadwy sydd yma ar gyfer y tymor hir i fuddsoddi yn ein cymunedau a'r hyn sydd gan ogledd Cymru i'w gynnig.
Wrth gwrs, mae ein meddyliau yn syth gyda'r aelodau o staff sydd wedi cael eu diswyddo heb unrhyw rybudd ac sydd bellach yn wynebu cyfnod hynod ansicr dros y Nadolig. Gyda hynny, credaf fod yr achos hwn yn pwysleisio'n glir pa mor bwysig yw cryfhau amddiffyniadau cyfreithiol i weithwyr a hyrwyddo undeboli o fewn y gweithlu. Byddai gennyf ddiddordeb mewn clywed gan y Gweinidog a yw'n credu bod Pontins wedi torri eu cyfrifoldebau statudol mewn perthynas â diswyddiadau drwy gyhoeddi cau safle Prestatyn heb rybudd priodol a heb ymgynghori ymlaen llaw gyda'r gweithwyr.
Ond mae Britannia Hotels, wrth gwrs, yn gwmni a wnaeth £33 miliwn o elw y llynedd, a'r prawf litmws i mi nawr yw a ydynt yn barod i roi rhywbeth yn ôl i'r gymuned sydd wedi eu gwasanaethu mor dda ers blynyddoedd lawer. Rwy'n meddwl tybed a yw'r Llywodraeth yn ymwybodol a yw'r cwmni'n hapus i gyfrannu'n ariannol tuag at y gwaith o ddod o hyd i ddefnydd amgen ar gyfer y safle. Yn amlwg, mae angen cynnig cyflogaeth drwy gydol y flwyddyn i bobl yn ardal Prestatyn, ond os gwelwn nad yw hynny'n bosibl, mae'n ôl troed mawr. Felly, rwy'n meddwl tybed a fyddai'r Llywodraeth yn ystyried dyrannu'r tir hwnnw, neu edrych ar opsiynau ar gyfer adeiladu tai cymdeithasol. Mae gennym 1,788 o bobl yn sir Ddinbych ar y rhestr aros am dŷ. Felly, rwy'n meddwl tybed a allem fod ychydig yn greadigol yn y ffordd yr edrychwn arno. Oes, mae angen inni edrych ar gyflogaeth a cheisio efelychu cyfleoedd i bobl leol yno, ond mae'n bosibl fod yna ofynion eraill y gallai'r ôl troed sylweddol hwn eu diwallu.
Fe geisiaf ymdrin â'r pwyntiau fel y daethant. Ar ddyletswyddau cyfreithiol, mae yna ddyletswyddau cyfreithiol yn gysylltiedig ag ymgynghori cyn diswyddo, ac mae yna amgylchiadau penodol lle nad oes dyletswydd i ymgynghori. Rydych yn tynnu sylw at gryfder y cwmni o ran yr elw gweithredu a wnaeth dros y flwyddyn ddiwethaf. Mae'r bar fel arfer yn un eithaf sylweddol i ddod drosto o ran bod hwn yn ddigwyddiad annisgwyl ac na ellid ei ragweld, ac mae'n osgoi'r ddyletswydd gyfreithiol glir i ymgynghori ymlaen llaw.
Mae yna her yno, os nad oes undeb cydnabyddedig ar y safle, ynglŷn â phwy sy'n cynrychioli ac yn trefnu'r bobl a allai fod â hawl fel arall i ddyfarniad diogelu. Mae hynny'n beth ymarferol y bydd angen inni ei drafod gyda'r cyngor a'r gwasanaethau cynghori lleol hefyd. Mae'n her ynglŷn â'r ffordd y mae cyfraith cyflogaeth wedi newid, fod angen i chi dalu nawr i wneud hawliadau, a bydd hynny'n atal llawer o bobl rhag gwneud hynny.
Ond i droi at eich pwynt ynghylch y newidiadau posibl yn y gyfraith, wel, mae hwnnw'n fater a gedwir yn ôl. Ym maniffesto'r Ceidwadwyr yn 2019, roeddent yn honni y byddent yn newid y gyfraith mewn ffordd gadarnhaol. Rydym yn disgwyl Bil cyflogaeth nad yw wedi ei wireddu. Rwy'n hyderus, yn etholiad cyffredinol nesaf y DU, y bydd addewid maniffesto gan fy mhlaid wleidyddol fy hun i wneud newidiadau yn y byd gwaith. Rydym yn edrych ymlaen at weld a fydd pobl eraill yn barod i ailymrwymo i'r hyn y dywedasant y byddent yn ei wneud yn y gorffennol, ai peidio. Ond ni fydd hynny'n helpu'r bobl yn Pontins nawr, ac mae gennym gyfnod o amser cyn y gellir gwneud unrhyw newid o'r fath.
Ar eich pwynt ynglŷn ag a fyddai Britannia yn cyfrannu, mae fy swyddogion, fel y byddech yn ei ddisgwyl, wedi bod mewn cysylltiad â Britannia, ac rwy'n edrych ymlaen at gael ymateb o ryw fath i ddeall eu hagwedd. Ni fyddwn yn dymuno rhoi gobaith ffug y bydd Britannia yn cyfrannu'n sylweddol, ond rydym yn sicr yn ceisio gofyn cwestiynau am yr hyn y maent yn barod i'w wneud. Nid yw'n ymddangos bod dyletswydd gyfreithiol arnynt i wneud hynny.
Ac ar eich pwynt ynglŷn â defnydd tir: nid y Llywodraeth sy'n rheoli'r tir, ac o ran dyrannu'r tir hwnnw, mater i'r awdurdod lleol yw hynny, ac mae hefyd yn atgyfnerthu'r pwynt ledled gogledd Cymru a thu hwnt o gael cynllun datblygu lleol cyfredol i roi rhyw fath o syniad i chi sut y gellir rheoli defnydd tir. I awdurdodau nad oes ganddynt gynllun datblygu lleol, mae perygl y gallwch weld bod tir yr hoffech ei weld yn cael ei ddefnyddio ar gyfer budd economaidd yn cael ei ddefnyddio at ddibenion cwbl wahanol. Rydym yn cynnal sgwrs gyda'r cyngor, wrth gwrs, ynglŷn ag a ydynt am weld y safle hwn yn cael ei gynnal fel ased twristiaeth posibl, neu a ydynt am ei weld yn cael ei ddefnyddio mewn ffordd arall, ond mae hynny'n rhan o'r sgwrs y byddem am ei chael gyda'r awdurdod lleol.
Diolch i'r Gweinidog.
Eitem 4 y prynhawn yma yw'r datganiadau 90 eiliad, ac yn gyntaf, Eluned Morgan.
Roedd Glenys Kinnock, a fu farw ddydd Sul, yn wleidydd Llafur Cymru uchel ei pharch y cafodd ei bywyd ei nodweddu gan ymrwymiad i gyfiawnder cymdeithasol, cred yng ngrym addysg i drawsnewid bywydau plant a phenderfyniad i godi llais dros y tlotaf.
Ganwyd Glenys Parry ym 1944, ac ni anghofiodd y gwerthoedd a ffurfiodd ei magwraeth fel merch i signalwr rheilffordd yng Nghaergybi. Daeth Glenys allan o gysgod ei gŵr annwyl, Neil, i ddod yn ymladdwr gwleidyddol cryf yn ei hawl ei hun. Roedd ei chyfnod fel Aelod o Senedd Ewrop yn cynrychioli Cymru rhwng 1994 a 2009 yn dangos ei hymrwymiad i wledydd sy'n datblygu, pan ddaeth yn llywydd pwyllgor Affrica, y Caribï, a'r Môr Tawel. Yn ddiweddarach, fel y Gweinidog dros Ewrop yn Nhŷ'r Arglwyddi, parhaodd Glenys i chwarae rhan allweddol yn meithrin cysylltiadau rhyngwladol.
Roedd hi'n fodel rôl i fenywod: yn glyfar, yn ddi-lol, yn steilus ac yn wirioneddol ddoniol. Dywedodd wrthyf am yr amser pan oedd yn dychwelyd ar awyren o Frwsel pan ddywedodd y stiwardes awyr wrthi pa mor falch oeddent fod y criw oll yn fenywod, yn cynnwys y peilot. 'O, mae hynny'n rhyfeddol', meddai. 'A gaf i ddod i mewn i'r "cocpit" i ddweud "helo"?' 'O, Mrs Kinnock', atebodd, 'nid ydym yn ei alw'n "cocpit" mwyach.' [Chwerthin.]
Roedd yn biler o gryfder i Neil, ac roedd yntau'n graig iddi hi yn ystod ei brwydr gyda chlefyd Alzheimer, a wynebodd gyda'r un gras, dewrder ac urddas a ddiffiniai ei holl fywyd. Roedd teulu'n flaenllaw ac yn ganolog yn eu bywydau, ac roedd wrth ei bodd yn cael ei hadnabod fel 'Naini' gan ei hwyrion. O Fôn i Islwyn, o Frwsel i Affrica, bydd colled fawr ar ei hôl.
Cwsg mewn hedd, fy ffrind annwyl.
Mae'n 225 o flynyddoedd ers agor camlas Abertawe: ddydd Gwener, mynychais lansiad llyfr i goffáu'r pen-blwydd yn 225 oed. Ar hyn o bryd, nid yw ond yn bosibl teithio ar 5 milltir yn unig o gamlas Abertawe, o Glydach i Bontardawe, ac o Bontardawe i Ynysmeudwy. Mae Cymdeithas Camlas Abertawe yn gweithio'n galed i adfer y gamlas, gyda chymorth llawer o wirfoddolwyr. Gyda sawl un o gyd-Aelodau yn y Senedd, mynychais ailagoriad rhan o ddarn Clydach yn ddiweddar. Mae'r gamlas bellach yn llwybr poblogaidd ac mae'r llwybr halio yn rhan o'r rhwydwaith beicio cenedlaethol.
Ni fydd y gamlas byth yn cael ei hailagor yn llawn. Mae'r rhan a redai y tu ôl i dŷ fy nhad-cu a fy mam-gu ym Mhlas-marl yn rhan o'r A4067 erbyn hyn. Adeiladwyd y gamlas ddiwydiannol hon i wasanaethu glofeydd, gweithfeydd haearn a gweithfeydd copr yng nghwm Tawe, ac agorwyd rhan gyntaf y gamlas o Abertawe i Odre'r-graig ym 1796, a chwblhawyd hyd y gamlas gyfan o 16.5 milltir erbyn mis Hydref 1798. Roedd y gwaith peirianneg sifil yn cynnwys 36 loc a phum dyfrbont i gario'r gamlas ar draws llednentydd mawr afon Tawe. Pan gafodd ei hadeiladu, yr Arglwydd North oedd Prif Weinidog Prydain a John Adams yr hynaf oedd Arlywydd yr Unol Daleithiau.
Yn olaf, rwy'n falch o weld y gwaith adfer yn cael ei wneud, a diolch i'r nifer fawr o wirfoddolwyr sydd wedi cymryd rhan, ac mae rhai o'r bobl hyn wedi bod yn gwirfoddoli ers degawdau ac wedi gweithio'n galed iawn i geisio adfer y gamlas hon yn rhannol. Rhaid inni beidio â cholli ein treftadaeth ddiwydiannol ac mae arnom ddyled i'r rhai sy'n gweithio mor galed i sicrhau bod modd ei hailddefnyddio.
Yn ddiweddarach y mis hwn, byddwn yn dathlu 120 o flynyddoedd ers geni Jethro Gough. Ganed Jethro yn Woodland Street, Aberpennar, ac astudiodd yn Ysgol Feddygaeth Genedlaethol Cymru. Roedd yn fyfyriwr o'r radd flaenaf, gan ragori mewn nifer o feysydd clinigol, ac ennill sawl gwobr o fri. Yna, dechreuodd ar yrfa academaidd a dreuliwyd i raddau helaeth yng Nghaerdydd, gan ddod yn athro patholeg ar ôl yr ail ryfel byd. O ddiwedd y 1930au, dechreuodd Jethro ymddiddori fwyfwy mewn astudio salwch yr ysgyfaint, a niwmoconiosis glowyr yn enwedig. Tan hynny, derbynnid yn gyffredinol mai silica, y ceid hyd iddo o dan y ddaear, oedd achos y clefyd creulon hwn ymhlith gweithwyr yn y diwydiant glo. Astudiodd Gough amodau gwaith naddwyr glo yn nociau de Cymru, nad oeddent byth yn mynd o dan y ddaear. O hynny, daeth i'r casgliad mai llwch glo oedd yn achosi niwmoconiosis, darganfyddiad arloesol a enillodd enw da yn rhyngwladol i Gough. Yn bwysig, y gwaith hwn oedd sail deddfwriaeth iawndal gweithwyr yma ym Mhrydain ac o gwmpas y byd.
Roedd Jethro yn un o sylfaenwyr Coleg Brenhinol y Patholegwyr, ac roedd yn weithgar yn y gwaith o gynllunio ar gyfer ysbyty newydd Ysbyty Athrofaol Cymru. Ymddeolodd ym 1969 a bu farw 10 mlynedd yn ddiweddarach. Dylai'r gair olaf ynglŷn â Jethro ddod gan Undeb Cenedlaethol y Glowyr, a gydnabu ac a ganmolodd ei gyfraniad i les glowyr ledled y byd.
Ac yn olaf, Delyth Jewell.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Ar 10 Rhagfyr, byddem yn cofio’r diwrnod pan fabwysiadwyd datganiad y Cenhedloedd Unedig ar hawliau dynol 75 mlynedd yn ddiweddarach. Erys hawliau dynol ar gyfer pob person yn ein byd yr un mor bwysig heddiw ag yr oedden nhw bryd hwnnw. Dinasyddion yr un byd ydyn ni oll, wedi’r cyfan. Ers arwyddo’r datganiad hwnnw degawdau yn ôl, cyflwynwyd cyfreithiau yn y meysydd hawliau gweithwyr, yr amgylchedd, mynegiant gwleidyddol a hawliau lleiafrifoedd. Seren arweiniol—lodestar—ydy’r datganiad hwnnw, sydd wedi paratoi’r ffordd am hawliau dros gartrefi, cyflog teg, iechyd, dim ots pa ryw ydych chi, pa liw yw eich croen, pa grefydd sydd gennych chi, pwy rydych chi’n ei garu neu ei charu.
Dydd Iau hwn, bydd y Ganolfan Gymraeg dros Faterion Rhyngwladol yn cynnal digwyddiad yn y Deml Heddwch i nodi ac i ddathlu’r penblwydd arbennig hwn. Bydd siaradwyr, perfformiadau a thrafodaethau am bwysigrwydd hawliau dynol yng Nghymru heddiw ac yfory. Rwy’n siŵr bydd pawb yn y Senedd eisiau ymuno gyda mi i ddymuno pob lwc iddyn nhw yn eu gwaith a’u dathliadau.
Eitem 5 yw dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv), canser y pancreas. Galwaf ar Mark Isherwood i wneud y cynnig.
Cynnig NDM8385 Mark Isherwood, Mike Hedges, Jenny Rathbone, James Evans, Jane Dodds
Cefnogwyd gan Delyth Jewell, Joel James
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi:
a) bod mis Tachwedd yn Fis Ymwybyddiaeth Canser y Pancreas, ac mai 16 Tachwedd 2023 yw Diwrnod Byd-eang Canser y Pancreas;
b) bod y cyfraddau goroesi yng Nghymru a'r DU yn dal i fod ar ei hôl hi o gymharu â llawer o Ewrop a'r byd;
c) bod canser y pancreas yn anodd ei ganfod a bod diagnosis yn cymryd gormod o amser gyda phrosesau araf a phrofion niferus yn gadael pobl yn y tywyllwch;
d) ar ôl canfod y canser, mae pobl yn wynebu rhwystrau enfawr o ran cael y wybodaeth a'r gofal sydd eu hangen arnynt i fod yn ddigon da i gael triniaeth, gyda llawer o bobl yn teimlo eu bod yn cael eu gadael heb unrhyw gynllun cymorth ar waith, a heb help i reoli symptomau; ac
e) ar ôl cael diagnosis, dim ond 3 o bob 10 o bobl sy'n cael unrhyw driniaeth, y gyfran isaf o bob math o ganser, a bod hanner y bobl yn marw o fewn mis i'r diagnosis.
2. Yn deall bod angen i bobl sydd â chanser y pancreas gael llwybr cyflymach a thecach a ariennir drwy gydol eu diagnosis, triniaeth a gofal, a hynny ar frys.
3. Yn cefnogi ymdrechion Pancreatic Cancer UK i sicrhau bod llwybr o'r fath yn cael ei weithredu.
4. Yn canmol yr holl elusennau a sefydliadau ymgyrchu a'u cefnogwyr ymroddedig am eu hymdrechion diflino i godi ymwybyddiaeth o ganser y pancreas, ac yn dymuno pob llwyddiant i bawb sy'n ymwneud â Mis Ymwybyddiaeth Canser y Pancreas yn eu hymdrechion.
Cynigiwyd y cynnig.
Diolch. Wel, rwy'n falch o gyflwyno'r ddadl hon heddiw, a ddrafftiwyd gydag elusen Pancreatic Cancer UK. Mae'n bleser gennyf ddweud bod cefnogaeth drawsbleidiol i'r cynnig yma, ac mae'n cynnig bod y Senedd yn nodi bod mis Tachwedd yn Fis Ymwybyddiaeth Canser y Pancreas ac mai 16 Tachwedd 2023 yw Diwrnod Byd-eang Canser y Pancreas, fod y cyfraddau goroesi yng Nghymru a'r DU yn dal i fod ar ei hôl hi o'i gymharu â llawer o weddill Ewrop a'r byd, fod canser y pancreas yn anodd ei ganfod a bod diagnosis yn cymryd gormod o amser, gyda phrosesau araf a phrofion niferus yn gadael pobl yn y tywyllwch, fod pobl, ar ôl canfod y canser, yn wynebu rhwystrau enfawr o ran cael yr wybodaeth a'r gofal sydd eu hangen arnynt i fod yn ddigon da i gael triniaeth, gyda llawer o bobl yn teimlo eu bod yn cael eu gadael heb unrhyw gynllun cymorth ar waith a heb help i reoli symptomau, ac ar ôl cael diagnosis, dim ond tri o bob 10 o bobl sy'n cael unrhyw driniaeth, y gyfran isaf o bob math o ganser a bod hanner y bobl yn marw o fewn mis i'r diagnosis. Mae'r cynnig hefyd yn awgrymu bod y Senedd yn deall bod angen i bobl sydd â chanser y pancreas gael llwybr cyflymach a thecach a ariennir drwy gydol eu diagnosis, triniaeth a gofal, a hynny ar frys.
Canser y pancreas yw'r canser cyffredin mwyaf marwol, sy'n effeithio ar 500 o bobl y flwyddyn yng Nghymru a 10,000 o bobl y flwyddyn ledled y DU. Mae tri o bob pump o'r rhain yn cael diagnosis ar gam hwyr. Yn anffodus, bydd dros eu hanner yn marw o fewn tri mis i gael diagnosis, a dim ond 6 y cant yng Nghymru fydd yn goroesi am fwy na phum mlynedd. Mewn cymhariaeth, mae'r tebygolrwydd o oroesi canserau eraill y tu hwnt i bum mlynedd yng Nghymru yn 50 y cant. Mae'r ystadegau hyn yn frawychus ac yn gywilyddus a phrin eu bod wedi newid mewn 50 mlynedd. Fodd bynnag, gyda thriniaeth a gofal cyflym a theg, a buddsoddiad clyfar i wneud iddo ddigwydd, byddai gan fwy o bobl obaith o oroesi.
Mae Cymru wedi bod yn llusgo ar ei hôl hi ac erbyn hyn, mae'n 31ain allan o 33 o wledydd gyda data cymharol ar y gyfradd o bobl sy'n goroesi canser y pancreas am bum mlynedd. Er bod canlyniadau ar gyfer canserau eraill wedi gwella, mae pethau wedi aros yr un fath i bobl â chanser y pancreas. Mae'r bwlch goroesi rhwng canser y pancreas a chanserau eraill wedi dyblu yn ystod y 50 mlynedd diwethaf. Nid yw saith o bob 10 o bobl sy'n cael diagnosis o ganser y pancreas yn y DU yn cael unrhyw driniaeth, naill ai oherwydd bod eu canser yn cael ei ganfod yn rhy hwyr neu oherwydd bod eu hatgyfeiriadau'n cymryd gormod o amser i driniaeth fod yn effeithiol.
Mae Pancreatic Cancer UK ei hun yn elusen ledled y DU sy'n darparu gwasanaethau cymorth, yn ariannu ymchwil ac yn ymgyrchu am well triniaeth, gofal a chymorth i bobl â chanser y pancreas. Yn ddiweddar, maent wedi lansio eu hymgyrch 'Don't Write Me Off', gan alw am lwybr triniaeth a gofal cyflymach a thecach wedi'i ariannu'n llawn i bobl â chanser y pancreas. Wedi'i ddatblygu ochr yn ochr â grŵp o arbenigwyr, gweithwyr gofal iechyd proffesiynol a phobl â phrofiad o'r clefyd, byddai'r llwybr hwn yn gwella triniaeth a chyfraddau goroesi ac yn arwain at ganlyniadau gwell i bobl yr effeithir arnynt gan ganser y pancreas. Maent yn dweud y gallai mwy na 250 o bobl ledled Cymru fyw bywydau hirach a gwell dros y pum mlynedd nesaf pe bai'r llwybr hwn yn cael ei weithredu nawr. Mae angen diagnosis cynharach a chyflymach; nid oes gan bobl sydd â chanser y pancreas amser i aros. Heb unrhyw sgrinio na phrofion penodol, a symptomau annelwig a gaiff eu camgymryd am gyflyrau llai difrifol yn aml, daw diagnosis o ganser y pancreas yn rhy hwyr o lawer i ormod o bobl. Dyfyniad ganddyn nhw oedd hwnnw.
Mae cydweithrediaeth GIG Cymru wedi datblygu llwybr delfrydol cenedlaethol ar gyfer canser y pancreas—mae'n siŵr y bydd y Gweinidog yn cyfeirio at hyn—ond rydym yn dal i aros i Lywodraeth Cymru ariannu a gweithredu hyn yn llawn. Felly, mae Pancreatic Cancer UK yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithredu llwybr delfrydol cenedlaethol Cymru ar gyfer achosion lle'r amheuir canser y pancreas neu lle cafodd canser y pancreas ei gadarnhau, sy'n sicrhau safon triniaeth 21 diwrnod o'r diagnosis o ganser y pancreas i'r driniaeth gyntaf, ac i ddarparu cyllid hirdymor i fyrddau iechyd fel y gallant weithredu a chynnal y llwybr ar gyfer canser y pancreas i helpu i sicrhau diagnosis cynharach a chyflymach i gleifion. Fel y maent yn dweud, mae gormod o bobl â chanser y pancreas nad ydynt yn cael y cymorth a'r gofal sydd ei angen arnynt mor daer—cânt eu gadael i ymladd y system ac mae'r gofal a gânt yn dibynnu gormod ar ble maent yn byw a ble maent yn cael eu triniaeth.
Un enghraifft yw presgripsiynau ar gyfer therapi amnewid ensymau pancreatig, PERT, sef tabledi syml sydd ar gael yn gyflym o fferyllfeydd sy'n amnewid ensymau, felly, hyd yn oed pan fydd y pancreas yn stopio gweithio, gellir treulio bwyd o hyd. Mae'n lleihau symptomau gwanychol ac yn helpu i adeiladu cryfder ar gyfer triniaeth, ond nid yw mwy na thraean o gleifion yng Nghymru yn eu cael, ac eto y canllawiau yw y dylent gael eu presgripsiynu i bob claf er mwyn gwella ansawdd eu bywyd. Mae angen inni wybod pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o'r rhinweddau o weithredu'r llwybr delfrydol cenedlaethol ar gyfer canser y pancreas, pa asesiad a wnaeth o gyfraddau goroesi canser y pancreas yng Nghymru mewn perthynas â gwledydd eraill yn y DU a gwledydd eraill tebyg, a pha gamau y mae wedi'u cymryd i'w gwella, pa asesiad y mae wedi'i wneud o rinweddau cynnal archwiliad o'r gweithlu canser y pancreas yng Nghymru, ac a fydd Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i ariannu swyddi canser y pancreas arbenigol ym mhob bwrdd iechyd nawr neu yn y dyfodol. Dylai Llywodraeth Cymru ymrwymo i ariannu swyddi canser y pancreas arbenigol ym mhob bwrdd iechyd fel y gall pawb dderbyn cyngor, gofal a chymorth gan arbenigwr proffesiynol dynodedig o'r pwynt y ceir diagnosis.
Mae cynllunio ac ariannu gweithlu effeithiol yn hanfodol oherwydd bod angen cymorth cofleidiol a thriniaeth gyflym o ansawdd uchel ar bobl â chanser y pancreas o'r eiliad y maent yn cysylltu â'u meddyg teulu ymlaen. Gwyddom fod prinder ar draws bron bob rôl sy'n gysylltiedig â chanser, o ochr y gwely i'r labordy, ac y bydd y DU yn brin o 4,000 o nyrsys canser erbyn y flwyddyn 2030. Mae hi bellach yn ddwy flynedd ers i Cymorth Canser Macmillan rybuddio bod Cymru yn wynebu argyfwng nyrsio canser a allai adael niferoedd cynyddol o gleifion heb y gofal a'r cymorth meddygol cywir, ac mae angen i nifer y nyrsys canser arbenigol yng Nghymru gynyddu 80 y cant i gefnogi'r 230,000 o bobl y rhagwelir y byddant yn byw gyda chanser yng Nghymru erbyn diwedd y degawd hwn. Fodd bynnag, ceir pryder fod diffyg dealltwriaeth o hyd yn y Llywodraeth o ble mae'r bylchau hyn yn y gweithlu ar hyn o bryd a sut maent yn effeithio'n uniongyrchol ar bobl â'r canser cyffredin mwyaf marwol. Rhaid i Lywodraeth Cymru fanteisio ar y cyfle hwn i gynnal archwiliad cynhwysfawr o'r gweithlu canser y pancreas, nodi bylchau a gweithredu ar frys i'w llenwi. Yna, rhaid iddynt ddefnyddio gwersi o'r archwiliad i ddyrannu cyllid cynaliadwy i sicrhau y gellir gweithredu'r llwybr gofal delfrydol ac achub bywydau.
Mae buddsoddiad mewn cyllid ymchwil o'r radd flaenaf ar gyfer canser y pancreas hefyd wedi bod yn rhy isel ers gormod o amser ledled y DU. Hyd yn oed 10 mlynedd yn ôl, dim ond £5 miliwn oedd yn mynd tuag at ymchwil ar gyfer canser y pancreas bob blwyddyn, o'i gymharu â dros £30 miliwn ar gyfer lewcemia. Mae angen buddsoddiad o £35 miliwn bob blwyddyn ar draws y DU gyfan, gan gynnwys Cymru, i gyflawni gwelliannau hanfodol i drawsnewid cyfraddau goroesi canser y pancreas. Rydym yn gwybod bod y dull hwn o weithredu'n gweithio, oherwydd mae cyllid ar gyfer ymchwil i lewcemia, sydd â chyfradd achosion debyg iawn i ganser y pancreas, wedi dyblu, bron iawn, ers y flwyddyn 2000, a chyda hynny, cafwyd gostyngiad o 16 y cant yn nifer y marwolaethau. Efallai mai canser y pancreas fydd y clefyd nesaf i elwa o gyfraddau goroesi gwell drwy gynyddu cyllid ymchwil.
Hyd yn hyn, mae Pancreatic Cancer UK wedi buddsoddi dros £12 miliwn mewn ymchwil i ganser y pancreas, ac wrth symud ymlaen, maent wedi ymrwymo i ariannu mwy fyth o ymchwil i ganser y pancreas bob blwyddyn. Mae Cymru eisoes yn gartref i waith ymchwil cyffrous ac arloesol ar gyfer canser y pancreas. Yng Nghaerdydd, er enghraifft, maent wedi ariannu gwerth dros £0.25 miliwn o ymchwil gan Dr Beatriz Salvador Barbero, sy'n ymchwilio i'r newidiadau biolegol sy'n digwydd yn natblygiad cynnar canser y pancreas. Gallai deall beth sy'n achosi i ganser y pancreas ddechrau a datblygu ein helpu i wella'r broses o ganfod y clefyd yn gynnar ac agor llwybrau triniaeth newydd i rwystro'r prosesau hyn, gan gynyddu'r gobaith o oroesi.
Mae'r data sydd ar gael ar ofal canser yng Nghymru yn llawer mwy cyfyngedig na data gwledydd eraill y DU. Er enghraifft, mae'r unig ddata sydd ar gael ar amddifadedd cymdeithasol yn ymwneud â chyfraddau marwolaeth. Mae llawer o'r bwlch data'n ymwneud ag edrych ar ganlyniadau a llwybrau triniaeth a gofal, nid yn unig o ran amddifadedd, ond o ran ethnigrwydd, anabledd a hunaniaeth LHDTCRh+ hefyd. Heb y data hwn, mae'n anodd nodi effeithiau anghydraddoldebau iechyd a gweld yn glir lle mae pobl yn cael profiadau gwahanol o ofal mewn perthynas â'u cefndir. Mae Pancreatic Cancer UK yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyhoeddi data ar yr un lefel â Lloegr, lle gellir cynnal anonymeiddio. Maent hefyd yn annog Llywodraeth Cymru i fynd hyd yn oed ymhellach, gan ddarparu data ar ethnigrwydd, anabledd a hunaniaeth LHDTCRh+, er mwyn deall effeithiau'r nodweddion hyn ar brofiadau o ofal canser yng Nghymru. Gallai gosod bar uwch ar gyfer data ynghylch profiadau o ofal canser nid yn unig wneud Cymru'n arweinydd yn y DU ar gyfer deall a gweithredu ar anghydraddoldebau iechyd mewn gofal canser, a chydnabod hefyd fod angen i bobl sydd â chanser y pancreas gael llwybr cyflymach a thecach a ariennir drwy gydol eu diagnosis, triniaeth a gofal, a hynny ar frys. Diolch yn fawr.
Diolch, Ddirprwy Lywydd; diolch hefyd i Mark Isherwood, a wnaeth fy ngwahodd i gefnogi'r ddadl hon. Hoffwn ddiolch hefyd i Pancreatic Cancer UK am y gwaith y maent wedi'i wneud ochr yn ochr ag arbenigwyr canser y pancreas i ddatblygu consensws ar sut mae gofal da'n edrych i bobl â chanser y pancreas. Rwy'n cefnogi'r llwybr gofal delfrydol sydd wedi'i ddatblygu, sy'n nodi beth ddylai ddigwydd o ran diagnosis, triniaeth a gofal.
Mae canser y pancreas yn un o'r canserau hynny sy'n anodd eu canfod. Nid yw'n unigryw yn hyn o beth; mae canserau anodd eu canfod eraill yn cynnwys canser yr arennau, canser yr ofari, tiwmorau'r ymennydd a chanser yr afu. Oherwydd bod ei leoliad wedi'i amgylchynu a'i guddio gan organau mewnol, mae'n golygu bod tiwmorau ar y pancreas yn amhosibl eu gweld neu eu teimlo yn ystod archwiliad meddygol arferol. Yr hyn sy'n gwneud diagnosis hyd yn oed yn fwy anodd yw'r ffaith bod canser y pancreas, yn ei gamau cynnar, yn glefyd tawel fel y'i gelwir ac nid yw'n achosi unrhyw symptomau. Mae angen i'r rhai sy'n dioddef o ganser y pancreas gael llwybr cyflymach a thecach a ariennir drwy gydol eu diagnosis, triniaeth a gofal. Mae angen trin pobl sydd â chanser y pancreas ar unwaith. Mae hanner y bobl y nodwyd bod ganddynt ganser y pancreas yn marw o fewn tri mis i gael diagnosis, oherwydd bod diagnosis fel arfer yn digwydd ar gam 4. Mae arnom angen swyddi canser y pancreas arbenigol ym mhob bwrdd iechyd, fel bod pawb yn cael cyngor, gofal a chymorth gan arbenigwyr ymroddedig o ddiwrnod y diagnosis.
Un o'r problemau gyda chanser y pancreas yw y gallai'r symptomau-clefyd melyn, llygaid melyn, croen yn cosi, newidiadau i ysgarthion ac wrin, problemau treulio, colli pwysau, poen yn yr abdomen neu'r cefn, clotiau gwaed yn y coesau neu'r ysgyfaint neu gael diabetes yn sydyn—fod yn arwyddion o lawer o gyflyrau eraill. Mewn gwirionedd, rwy'n siŵr y gall y rhan fwyaf o bobl yn yr ystafell hon heddiw uniaethu â chael un ohonynt ar unrhyw adeg. Ni ddylid cymryd llygaid melyn, croen yn cosi, poen parhaus yn y stumog a cholli pwysau yn ysgafn, gan mai'r symptomau hyn yw'r rhai mwyaf tebygol o ddynodi bod canser y pancreas yn bresennol.
Yn aml, nid yw achos canser y pancreas yn hysbys, ac mae gan berson sydd â risg gymedrol o ganser y pancreas risg o oddeutu 1 y cant o ddatblygu'r clefyd, ond i bobl mewn teuluoedd sydd â risg uchel o gael canser y pancreas, gall profion mwy newydd ar gyfer canfod canser y pancreas yn gynnar helpu. Y ddau brawf mwyaf cyffredin a ddefnyddir yw archwiliad uwchsain endosgopig a delweddu atseiniol magnetig. Mae canser y pancreas yn fath prin o ganser sydd fel arfer yn dechrau yn leinin y dwythellau i'r pancreas. Anaml y bydd unrhyw arwyddion cynnar a phan fyddant yn ymddangos, mae'r canser fel arfer wedi datblygu, yn aml i gam 4. Mae hyn oherwydd bod y pancreas yn ddwfn y tu mewn i'r corff ac ni sylwir ar diwmorau cynnar.
Gall ysmygu, diabetes, llid y pancreas cronig, hanes teuluol o ganser y pancreas a rhai syndromau genetig gynyddu eich risg o gael canser y pancreas. Mae yna arwyddion, y soniais amdanynt yn gynharach, a allai ddynodi canser y pancreas, ond gallent nodi amrywiaeth eang o bethau eraill, a dyna un o'r problemau meddygol mawr: byddai gennym bob meddygfa'n llawn o bobl gydag un o'r cyflyrau hynny'n dod draw ac yn dweud, 'Dyma beth rwy'n dioddef ohono, a yw'n ganser y pancreas?'. Rwy'n credu mewn 99 y cant o achosion, nid dyna ydyw. Yn anffodus, mewn 1 y cant, dyna ydyw.
Mae poen parhaus yn yr abdomen yn digwydd am fod y pancreas wedi'i leoli yn eich abdomen y tu ôl i'ch stumog. Mae'r claf yn profi poen mud yn y stumog gyda phwysau cynyddol ar yr organau. Yn ddiweddarach, gall droi'n fwy poenus a pharhaus. Ystyrir mai dyma'r symptom mwyaf cyffredin o ganser y pancreas, ond ar gyfer diagnosis o ganser y pancreas, fel pob canser arall, mae angen prawf gwaed arnom. Mae gwir angen ymchwil yn y maes. Er y gall profion gwaed ddynodi presenoldeb posibl y clefyd, ni allant arwain at ddiagnosis pendant o ganser y pancreas. Mae angen profion ychwanegol i gadarnhau'r diagnosis.
Ni cheir sgrinio ar gyfer canser y pancreas, yn wahanol, er enghraifft, i ganser y coluddyn—prawf a wneuthum yn ddiweddar, ac i bawb arall yn yr ystafell hon, pan gyrhaeddwch eich pen-blwydd yn drigain oed, croeso i sgrinio canser y coluddyn—canser ceg y groth a chanser y fron. Oherwydd hyn, fel arfer gwelir cleifion â chanserau datblygedig iawn, gyda chlefyd sy'n datblygu'n gyflym a phrognosis gwael. Nid oes rhaglen sgrinio genedlaethol ar gyfer canser y pancreas oherwydd ei fod mor anghyffredin, felly, byddai llawer o bobl yn cael profion diangen, ac nid yw'r buddion yn gorbwyso'r costau. Ond efallai y bydd pobl sydd â risg uwch o ganser y pancreas yn gallu cael profion i chwilio am arwyddion o ganser y pancreas.
Fel y gŵyr y Gweinidog, rwy'n cadeirio'r grŵp trawsbleidiol ar glefydau prin. Mae yna lawer iawn o glefydau prin, gan gynnwys rhai canserau. Mae angen dybryd am brawf gwaed i nodi canser y pancreas a chanserau eraill, a dull trin y cytunir arno i sicrhau'r canlyniad gorau posibl. Nawr, nid yw'r Gweinidog yn mynd i allu cynhyrchu prawf gwaed, ond dylem gefnogi prifysgolion a'u hymchwil academaidd i weithio ar gynhyrchu'r profion gwaed hyn. Nid oes gan ddigon o bobl y cyflwr iddo fod yn fasnachol hyfyw i'r cwmnïau mawr a'r diwydiant fferyllol fynd ati i'w wneud. Mae angen inni gefnogi'r prifysgolion sy'n gwneud yr ymchwil, cael prawf gwaed, a phe bai gennym brawf gwaed ar gyfer pob canser, byddai'n fyd llawer gwell.
Mae canser y pancreas yn amddifadu pobl o'u hanwyliaid. Mae'n eu dwyn oddi arnynt. Mae’n debygol y bydd 500 o bobl yn cael diagnosis o ganser y pancreas bob blwyddyn yng Nghymru, ond bydd 300 ohonynt yn cael diagnosis ar gam hwyr. Nid yw cam hwyr yn newyddion da ar gyfer canser y pancreas: mae'n ffyrnig, mae'n ymledol. Bydd dros hanner y bobl hynny'n cael eu lladd gan y clefyd creulon hwn lai na thri mis ar ôl eu diagnosis. Dyna pa mor wael yw'r sefyllfa: mae 300 o bobl bob blwyddyn yn cael gwybod y newyddion gwaethaf yn eu bywydau, ac o fewn tri mis, maent wedi mynd.
Dyna a ddigwyddodd i fy mam-gu. Roedd wedi bod yn sâl dros y Nadolig. Nid oedd wedi bod yn teimlo'n iawn. Roedd wedi bod yn cwyno am boenau yn ei stumog, ond nid oedd am boeni'r meddyg. Rwy'n cofio ar Ddydd Nadolig ei bod wedi dod draw i’n tŷ ni yn gwisgo siôl dros ei phen. Nid oeddwn erioed wedi'i gweld yn gwisgo siôl yn y ffordd honno. Roedd yn edrych mor fregus. O fewn wythnosau, wel, llai na hynny, dyddiau, gwaethygodd ei chyflwr yn ofnadwy. Aeth i'r ysbyty, ac roedd mewn cymaint o boen; roedd ei bysedd wedi chwyddo mor ddrwg, roedd yn rhaid iddynt dorri'r fodrwy briodas oddi ar ei bys. Roedd hi'n marw, a'r cyfan y gallent ei wneud oedd rheoli'r boen. Nid wyf am i unrhyw un orfod mynd drwy'r hyn yr aeth hi drwyddo, yr hyn yr aeth fy mam drwyddo wrth ei cholli yn y fath fodd.
Ond nid yw'r stori honno'n anarferol, mae'n ofnadwy o gyffredin gyda chanser y pancreas. Dim ond 6 y cant o gleifion sydd â’r clefyd hwn yng Nghymru fydd yn goroesi mwy na phum mlynedd; mae hynny'n golygu nad yw 94 y cant yn gwneud hynny. Ac mae'r ystadegau hyn a ddyfynnais wedi aros yr un fath, fwy neu lai—fel y clywsom—ers 50 mlynedd. Prin ein bod wedi gwella dioddefaint pobl. Byddai mam-gu a fyddai wedi marw yn 1973 wedi wynebu ods tebyg i'w hwyres a fyddai'n cael diagnosis o'r un clefyd heddiw. Rydym ar ei hôl hi o gymharu â'r rhan fwyaf o’r byd gyda chyfraddau goroesi. Mae Cymru yn safle 31 o blith 33 o wledydd; nid yw'n dabl cynghrair y dylem fod yn methu ynddo.
Y slogan y mae Pancreatic Cancer UK wedi’i ddewis ar gyfer eu hymgyrch eleni—fel y clywsom—yw 'Don’t Write Me Off', gan gydnabod, gyda’r geiriau hynny, y ffaith nad yw 70 y cant o gleifion canser y pancreas yn y DU yn cael unrhyw driniaeth, naill ai am fod eu hatgyfeiriadau’n cymryd gormod o amser neu am fod eu diagnosis wedi dod mor greulon o hwyr. Mae Pancreatic Cancer UK wedi anfon tystiolaeth dynes o’r enw Fern ataf, sy’n byw yn fy rhanbarth, ac a gollodd ei mam i’r afiechyd erchyll hwn. Mae'n dweud, ac rwy'n dyfynnu ei geiriau,
'Roedd fy mam Veronica yn unigolyn iach 46 oed, heb unrhyw hanes o unrhyw broblemau meddygol. Oddeutu mis Rhagfyr 2010, dechreuodd gael poenau yn ei stumog. Aeth hyn ymlaen am dri mis. Ymwelodd â'r meddyg teulu, a awgrymodd y gallai fod yn broblem gyda choden y bustl. Dechreuodd golli ei harchwaeth a chollodd lawer o bwysau, felly aeth yn ôl at y meddyg. Fe wnaeth ddweud y byddai'n ei hatgyfeirio. Erbyn mis Awst 2011, roedd hi'n dal yn sâl, ac ar ôl cwympo a mynd i’n hysbyty lleol, fe wnaethant ddechrau gwneud profion. Erbyn hyn, roedd ganddi niwmonia. Fe wnaethant sgan CT, a chadarnhawyd ein hofnau gwaethaf: roedd ganddi ganser y pancreas cam 4. I ddechrau, roeddent yn credu y gallent wneud biopsi, ond roedd mam yn rhy wan. Arhosodd yn Ysbyty St Joseph's ym Malpas, Casnewydd, lle cafodd y gofal gorau posibl. Priododd ar 25 Medi, a bu farw'n dawel ar 26 Medi, yn ddim ond 47 oed.'
Ni ddylai neb farw'n 47 oed. Rwy'n erfyn ar y Llywodraeth i weithredu llwybr delfrydol cenedlaethol ar gyfer achosion a amheuir neu a gadarnhawyd o ganser y pancreas, a fyddai'n sicrhau y byddai'r driniaeth gyntaf yn cael ei darparu o fewn 21 diwrnod i rywun yn cael diagnosis; os ceir mwy o oedi, rydych yn dechrau colli pobl yn echrydus o gyflym. Mae arnom angen cyllid i gynnal y llwybr hwnnw, ac i'w roi i fyrddau iechyd, ac i brifysgolion, i ymchwilio iddo, i sicrhau bod prawf gwaed ar gael. Rwy’n cytuno y byddai hynny'n rhoi cymaint o obaith, i allu cael rhywbeth fel hynny. Ac mae arnom angen hyfforddiant a mwy o gymorth i feddygon teulu, i'w helpu i sylwi ar symptomau—y symptomau sydd mor greulon o anodd eu nodi. Ond pan fydd pobl yn cael diagnosis, dylent fod yn cael presgripsiynau, fel y clywsom, fel PERT, therapi amnewid ensymau pancreatig, tabled y gallwch ei chymryd i amnewid ensymau, i sicrhau, pan fydd y pancreas yn rhoi'r gorau i weithio, y gallwch barhau i dreulio bwyd—tabledi syml fel hynny, ond a all wella ansawdd bywyd pobl yn sylweddol. Ac mae angen inni fuddsoddi llawer mwy mewn ymchwil, i wella cyfraddau canfod achosion yn gynnar, i ehangu sgrinio, i achub bywydau mwy o bobl. Dyna mae'n ei olygu: llai o bobl yn marw. Ni ddylai canser y pancreas fod yn dwyn cymaint o fywydau, ni ddylai diagnosis fod mor angheuol. Rwy'n erfyn ar y Llywodraeth i wella hyn, er mwyn yr holl bobl hynny y gellid achub eu bywydau.
Rwy’n falch o gyd-gyflwyno’r ddadl hon heddiw, gyda fy nghyd-Aelod, Mark Isherwood. Mae canser y pancreas yn glefyd sinistr. Mae wedi hawlio gormod o fywydau gormod o bobl, gan adael bwlch parhaol mewn teuluoedd ledled Cymru. Mae canser y pancreas yn glefyd arswydus, sy'n enwog am ei natur ymosodol ac am y diagnosis ar gam hwyr a wneir ohono'n aml. Yng Nghymru, mae nifer yr achosion o ganser y pancreas wedi bod ar gynnydd, gan ei wneud yr unfed canser ar ddeg mwyaf cyffredin yn y wlad. Mae'n effeithio ar 500 o bobl y flwyddyn yng Nghymru—dyna 500 o famau, 500 o dadau, brodyr a chwiorydd a ffrindiau pobl ledled ein gwlad.
Mae’r gyfradd farwolaethau sy’n gysylltiedig â chanser y pancreas yn peri gofid arbennig, sy’n golygu mai dyma’r pumed achos mwyaf cyffredin o farwolaethau sy'n gysylltiedig â chanser yma yng Nghymru. Mae’r ffaith bod tri o bob pump o bobl yn cael diagnosis ar gam hwyr yn peri pryder arbennig, gan fod canfod yn gynnar yn hanfodol ar gyfer triniaethau a chanlyniadau gwell. Mae diagnosis ar gam hwyr yn aml yn cyfyngu ar yr opsiynau triniaeth sydd ar gael, ac yn cyfrannu at y cyfraddau goroesi isel sy'n gysylltiedig â'r math hwn o ganser. Mae datblygiad cyflym y clefyd yn amlwg yn yr ystadegau: bydd dros hanner yr unigolion sydd wedi cael diagnosis yn marw o'r canser o fewn misoedd. Mae'r dirywiad cyflym hwn yn pwysleisio ymhellach pa mor bwysig yw canfod ac ymyrryd yn gynnar. Mae'n tanlinellu'r angen hanfodol am welliannau mewn ymchwil ac ymyriadau meddygol, a chynlluniau iechyd y cyhoedd sydd â'r nod o wella canlyniadau unigolion yr effeithir arnynt gan y clefyd hwn. Yn ychwanegol at hynny, mae'r tebygolrwydd o oroesi canserau am fwy na phum mlynedd fel arfer yn 50 y cant, ond ar gyfer canser y pancreas yma yng Nghymru, nid yw ond yn 6 y cant—mewn cyferbyniad llwyr â chanlyniadau i bobl sy'n dioddef o ganserau eraill ledled Cymru.
Er mwyn mynd i’r afael â chanser y pancreas, fel rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn ei nodi, mae angen dull gweithredu amlhaenog. Mae’n galw am godi ymwybyddiaeth y cyhoedd, cynnydd mewn cyllid ymchwil, ac ymdrechion i ddatblygu dulliau sgrinio mwy effeithiol, ac mae’r prawf gwaed y mae Mike ac eraill wedi sôn amdano yn wirioneddol bwysig. Ac mae ymdrechion cydweithredol gan weithwyr gofal iechyd proffesiynol, a sicrhau bod ein meddygon teulu â gwell ymwybyddiaeth o'r clefyd, a'u bod yn barod i atgyfeirio pobl, yn bwysig iawn. A dyna pam fod angen inni sicrhau bod ein hymchwilwyr a'n prifysgolion yn cael yr holl arfau sydd eu hangen arnynt i wneud ymchwil ar y clefyd hwn.
Fel y dywedodd Mark Isherwood, mae'n frawychus nad yw saith o bob 10 o bobl yn y DU sy'n cael diagnosis o ganser y pancreas yn cael unrhyw driniaeth. Priodolir y diffyg ymyrraeth naill i ganfod y canser ar gam hwyr, neu oherwydd bod atgyfeiriadau'n mynd yn ôl ac ymlaen, yn ôl ac ymlaen yn ddiddiwedd, ac mae'r ddau beth yn cyfrannu at aneffeithiolrwydd triniaethau. Fel y dywedais, bydd hanner y bobl sy'n cael diagnosis o'r clefyd yn marw ohono o fewn misoedd. Mae hyn yn pwysleisio canlyniad angheuol oedi cyn canfod a thrin. A dyma pam fod hyn yn tanlinellu’r angen dybryd am welliannau yn ein system gofal iechyd, er mwyn sicrhau ymyriadau amserol ac effeithiol sydd yn y pen draw yn gwella’r canlyniadau i bobl sy’n brwydro yn erbyn y math hwn o ganser.
Credaf fod atal bob amser yn well na gwella. Dyna pam fod ymgyrchoedd ymwybyddiaeth yn hanfodol i addysgu'r cyhoedd am y ffactorau risg sy'n gysylltiedig â'r afiechyd. Mae ffactorau'n ymwneud â ffordd o fyw, fel ysmygu a gordewdra, wedi'u cysylltu â risg uwch o ganser y pancreas, gan wneud atal ac ymyrraeth gynnar yn rhan allweddol o'n brwydr gyfunol. A dyna pam fy mod yn falch iawn fod y Llywodraeth yn gwneud yr hyn a allant i edrych ar ysmygu a’r strategaethau gordewdra sydd ar y gweill, gan y bydd hynny'n cael effaith ar ganlyniadau iechyd y cyhoedd yma yng Nghymru.
Felly, maes arall sy'n wirioneddol bwysig yn fy marn i yw'r cymorth iechyd meddwl sydd ar gael i bobl sy'n dioddef o ganser yma ledled Cymru. Ac fel arfer, nid gweithwyr iechyd meddwl hyfforddedig sydd eu hangen arnom mewn gwirionedd; mae trydydd sector yno hefyd a all ddarparu cymorth a chefnogaeth i bobl, ond nid yn unig i’r unigolyn sy’n dioddef o ganser y pancreas, ond hefyd i aelodau o’r teulu sy’n cefnogi’r unigolyn dan sylw. Gall fod yn gyfnod anodd tu hwnt i unrhyw un sy’n helpu rhywun drwy’r clefyd hwn, a hoffwn annog unrhyw un sydd allan yno'n gwrando ar y ddadl hon i geisio’r cymorth a’r gefnogaeth sydd ar gael ar gyfer cyflyrau iechyd meddwl yma ledled Cymru.
Felly, fel rwyf wedi'i ddweud—. Rwyf am ddod i ben nawr, Ddirprwy Lywydd, drwy ddweud y buaswn yn annog y Llywodraeth i wneud popeth yn eu gallu i fynd i’r afael â chanser y pancreas. Gwn fod cyllidebau tynn eithriadol gan y Llywodraeth, ond mae'n rhaid inni wneud yr hyn y gallwn ei wneud i sicrhau bod clefydau fel hyn yn cael eu hatal yma yng Nghymru ac nad ydynt yn cipio gormod o fywydau yma yng Nghymru.
Rwy’n ddiolchgar am y cyfle i ddweud rhai geiriau yn y ddadl hon. Rwyf hefyd yn ddiolchgar i'r Aelod sydd wedi gwneud y cynnig heddiw, a'r rhai sydd wedi cefnogi ei gyflwyno yn y Siambr. Mae nifer o etholwyr wedi cysylltu â mi ar ôl i’r cynnig hwn gael ei gyflwyno yn y Senedd. Maent wedi gofyn imi godi materion sy'n bwysig iddynt. Mae llawer o’r materion hynny wedi cael eu trafod gan fy nghyd-Aelodau y prynhawn yma, yn enwedig yr angen am gyllid i roi'r llwybr cydweithredol a ddatblygwyd gan gydweithrediaeth GIG Cymru ar waith. A buaswn yn ddiolchgar, yn yr ymateb gan y Gweinidog, pe bai’n mynd i’r afael â’r mater penodol hwnnw pan ddaw’r amser. Maent hefyd wedi codi gyda mi yr angen, pan fydd y llwybr hwnnw'n cael ei roi ar waith, i sicrhau bod eich taith ar y llwybr hwnnw yn union yr un fath ledled y wlad ni waeth ble yng Nghymru rydych chi'n byw.
Ddirprwy Lywydd, roedd llawer o’r trigolion a gysylltodd â mi yn ddewr iawn i rannu eu profiadau eu hunain a’u taith eu hunain gyda’r canser hwn. Nid oes gennyf ddigon o amser y prynhawn yma i roi sylw i bob un ohonynt, ond roeddwn am ddefnyddio un dyfyniad a e-bostiwyd ataf gan etholwr, ac rwy’n dyfynnu’n uniongyrchol o’r e-bost hwnnw:
'Mae hwn yn ganser angheuol sy'n datblygu'n ffyrnig, ac mae diagnosis ar gam hwyr yn golygu ei bod yn rhy hwyr, gyda disgwyliad oes yn wythnosau, nid blynyddoedd. Dylai fod llwybr ar gyfer canser y pancreas o'r adeg lle'r amheuir canser ac atgyfeiriad hyd at ddiagnosis mewn 14 diwrnod, a llai na hynny yn ddelfrydol.'
Ddirprwy Lywydd, cytunaf yn llwyr â’r etholwr hwnnw a ysgrifennodd ataf i rannu eu profiad. A chytunaf yn llwyr â’r etholwyr eraill sydd wedi cysylltu hefyd, a dyna pam y byddaf yn cefnogi’r cynnig heddiw yn y bleidlais yn nes ymlaen.
Hoffwn innau ddiolch i Mark Isherwood am gyflwyno’r ddadl hon. Credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn cynnal y dadleuon hyn i ystyried, ond hefyd yn y gobaith y gallai rhai pobl godi ymwybyddiaeth o'r symptomau—efallai y bydd rhai o'r symptomau y buom yn eu codi heddiw yn swnio'n gyfarwydd. Mae goroeswyr—dau oroeswr—canser y pancreas yn ymuno â ni yn yr oriel heddiw, ond hefyd, yn anffodus, pobl sydd wedi colli perthnasau oherwydd y canser creulon hwn, ac fel y clywsom, mae'n gwbl ddinistriol. Ac yn anffodus, fel y rhannwyd gyda mi a Delyth yn gynharach, mae rhai hefyd wedi colli sawl aelod o'r teulu. Mae mor greulon. Diolch am roi amser i fod yma heddiw, ond hefyd am rannu eich straeon personol gyda ni, a hefyd am yr holl ymgyrchu a wnewch i godi ymwybyddiaeth ac i geisio sicrhau bod arian ar gael ar gyfer ymchwil, a hefyd fod mwy o bobl yn ymwybodol ac yn gallu cael diagnosis yn gynharach, a hefyd, wedyn, gobeithio, gallwn newid yr ystadegau hynny. Clywsom yn bwerus iawn gan Delyth Jewell cyn lleied y mae pethau wedi newid mewn 50 mlynedd, a pham fod hynny'n groes i'r duedd, gyda straeon canser eraill. Felly, diolch am fod yma. Ac mae'n ddrwg gennyf fod yn rhaid ichi ymgyrchu cymaint, ond mae'n sicr yn gwneud gwahaniaeth.
Nid wyf wedi cael fy effeithio'n bersonol. Roeddwn yn credu ichi siarad yn bwerus iawn, Delyth, a diolch am rannu hynny. Ond fel Jack, cefais fy synnu cymaint o etholwyr a ysgrifennodd ataf ac a fynegodd eu straeon personol hefyd. Credaf ei fod hefyd yn ymwneud â pha mor gyflym y mae'r clefyd creulon hwn yn datblygu—. Mae'n un o'r pethau sy'n gadael teuluoedd mewn sioc, a hefyd y trallod o ran eu perthnasau—. Dyna un o'r pethau a oedd yn amlwg i mi, yn ogystal â'r ffaith bod pobl yn ymgyflwyno, efallai, mewn adrannau damweiniau ac achosion brys mewn poen difrifol. A gwyddom faint o bwysau sydd ar ein hystafelloedd damweiniau ac achosion brys, ond mae'n dangos yr anobaith y mae pobl yn ei deimlo, eu bod mewn cymaint o boen fel mai dyna'n anffodus yw'r llwybr at ddiagnosis yn aml.
Fel yr Aelod rhanbarthol dros Ganol De Cymru, roeddwn yn falch o ddarllen yn y papur briffio a ddarparwyd gan Pancreatic Cancer UK am rywfaint o’r gwaith ymchwil cyffrous ac arloesol sy’n digwydd yng Nghaerdydd. Maent wedi ariannu Dr Beatriz Salvador Barbero, ac mae'n ymchwilio i'r newidiadau biolegol sy'n digwydd yn natblygiad cynnar canser y pancreas. Mae'n bwysig ein bod yn parhau i fuddsoddi mewn ymchwil, ac mae'r holl godi arian a phopeth sy'n digwydd yn wych o ran y cynnydd hwnnw, ond yn anffodus, hyd nes y gallwn sicrhau bod llwybrau ac ati ar waith, hyd nes y gallwn godi ymwybyddiaeth, a hyd nes y buddsoddir hyd yn oed ymhellach mewn ymchwil, bydd y canlyniadau llwm hynny'n parhau.
Felly, rwy’n falch o allu cefnogi’r cynnig heddiw, ond hefyd, hoffwn gydymdeimlo â’r holl deuluoedd sydd wedi colli anwyliaid. Hoffwn fynegi fy undod hefyd â’r holl oroeswyr, oherwydd efallai fod y canser wedi’i drechu, ond o ran yr effaith ar eich bywyd fel goroeswr, mae hynny’n rhywbeth sy’n aros gyda chi. Rwyf wedi fy ysbrydoli gan yr ymgyrchu sy'n digwydd, ac wedi fy ysbrydoli gan bawb sydd wedi troi eu poen yn weithgarwch ac wedi bod yn ddigon dewr i rannu eu straeon torcalonnus gyda ni. Dyna pam na allwn ddiystyru unrhyw un, a dyna pam fy mod yn falch ein bod yn parhau i ddadlau, ond hefyd i wthio am y newidiadau sydd eu hangen.
Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i fy nghyd-Aelod Mark am gyflwyno pwnc mor bwysig i’w drafod, a diolch i bawb sydd wedi gweithio'n ddiflino i helpu i godi ymwybyddiaeth o ganserau prin fel canser y pancreas, ac ymgyrchu i wella canlyniadau i ddioddefwyr. Hoffwn ddiolch yn bersonol hefyd i fy nghyd-Aelod, Delyth, am godi ei phrofiadau personol ei hun o’r clefyd ofnadwy hwn, ac mae'n dangos yn glir i ni yn y Siambr beth yw ei effaith.
Yn syfrdanol, Ddirprwy Lywydd, mae 43 y cant o'r bobl sy'n cael diagnosis o ganser y pancreas yn eu cael mewn adrannau damweiniau ac achosion brys, ac erbyn yr adeg honno, yn anffodus, mae'n aml yn rhy hwyr i allu ei drin. Mae ymchwil hefyd yn dweud wrthym y bydd cleifion yn ymweld â'u meddyg teulu bedair gwaith ar gyfartaledd cyn cael diagnosis, ac yn anhygoel, cafwyd un achos pan ymwelodd un claf yn y DU â'i feddyg teulu 23 o weithiau cyn cael diagnosis.
Fel rydym wedi clywed eisoes, gan fod y rhan fwyaf o bobl yn cael diagnosis ar gam 4, pan fydd y clefyd wedi metastaseiddio, mae'r prognosis cyffredinol yn wael. Fodd bynnag, os caiff ei ddal yn gynnar iawn, mae'n bosibl gwella'r canser. Canfuwyd bod hyd at 10 y cant o gleifion sy'n cael diagnosis cynnar yn rhydd o ganser ar ôl triniaeth. Felly, Ddirprwy Lywydd, rwy'n croesawu nod y ddadl hon i dynnu sylw at y ffaith bod angen i bobl sydd â chanser y pancreas gael llwybr cyflymach a thecach a ariennir drwy gydol eu diagnosis, triniaeth a gofal, a hynny ar frys. Mae cleifion y canfyddir eu tiwmorau cyn iddynt fetastaseiddio, neu ddatblygu yn eu lleoliad, yn dueddol o fod â chyfraddau goroesi hirach ar gyfartaledd, gan y gellir cael gwared â'u tiwmorau drwy lawdriniaeth fel arfer, ac felly gall unrhyw oedi gael effaith fawr ar eu canlyniad cyffredinol.
Yn drasig, mae llawer o gleifion sy’n cael diagnosis o ganser y pancreas yn colli eu bywydau o fewn ychydig wythnosau neu fisoedd, ac mae’n dorcalonnus clywed eu straeon, yn enwedig pan fyddant yn tynnu sylw at faint o amser a gymerodd i gael eu diagnosis. Gyda hyn mewn golwg, hoffwn rannu stori Claire Stevens a oedd yn byw yn fy rhanbarth i, ac rwy’n ddiolchgar i’w merch, Nina, am ganiatáu imi wneud hynny. Aeth Claire at ei meddyg teulu â phoen cefn, diffyg archwaeth bwyd ac wedi colli pwysau, ac er iddi gael sgan uwchsain na ddaeth o hyd i unrhyw beth, dim ond ar ôl iddi gael mynediad at ofal meddygol preifat y llwyddodd i gael diagnosis o ganser y pancreas. Yn anffodus, roedd y pedwar mis rhwng yr amser yr aeth at ei meddyg teulu am y tro cyntaf a chael diagnosis yn golygu nad oedd modd trin y canser erbyn hynny am ei fod wedi asio â’i phrif rydweli, a chollodd Claire, a oedd ond yn 56, ei bywyd 10 mis ar ôl ei diagnosis. Yn anffodus, mae stori Claire, fel y clywsom, yn eithaf cyffredin i’r rheini sy’n dioddef o ganser y pancreas, ac fel llawer o bobl eraill, credaf y gallai ei chanlyniad fod wedi bod yn wahanol pe byddai wedi gallu cael mynediad at y sgan CTC yn gynnar. A hoffwn ychwanegu fy llais at y lleill yma a'r elusennau allan yno sy'n galw am wella llwybrau diagnosis, gyda phwyslais arbennig ar gyflymder, oherwydd po gynharaf y bydd cleifion yn cael triniaeth, y gorau yw eu canlyniadau hirdymor.
Mae ymchwil feddygol yn gwella drwy’r amser, fel y gwelais fy hun yn ddiweddar ym Mhrifysgol Caerdydd, lle mae ymchwilwyr fel Dr Beatriz Salvador Barbero, fel y mae fy nghyd-Aelodau yn y Siambr hon eisoes wedi nodi, yn gwneud gwaith arloesol. Rwyf hefyd yn ymwybodol fod treialon clinigol ar y gweill ar hyn o bryd ar frechlyn canser y pancreas a all helpu i drin canser y pancreas cam 4. Mae'r brechlyn hwn yn cynnwys cell canser y pancreas anweithredol sydd wedi'i haddasu yn y fath fodd fel nad yw'n gallu tyfu, ac mae'n rhyddhau moleciwlau penodol sy'n annog celloedd imiwnyddol y corff ei hun i ladd y celloedd canser. Gall therapi brechlyn o’r math hwn wella’r gallu i drin y clefyd metastatig, gan fod y celloedd brechlyn yn gallu hela’r holl ganser yn y corff, ac rwy'n gobeithio y byddwn mewn sefyllfa cyn bo hir lle gallwn gael mynediad at therapïau fel hyn yn ein hysbytai.
Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, hoffwn dynnu sylw at waith rhagorol Pancreatic Cancer UK a'u hymgyrchoedd ymwybyddiaeth sy'n ceisio codi ymwybyddiaeth y cyhoedd yng Nghymru drwy'r proffesiynau gofal iechyd a thrwy'r rheini sydd yn y sefyllfa orau i wneud diagnosis. Y gwir yw, bydd canlyniadau dioddefwr canser y pancreas yn dibynnu ar dri pheth: y gallu i nodi symptomau, megis poen yng nghanol y cefn, poen yn rhan uchaf yr abdomen, newid mewn arferion ysgarthu, neu golli pwysau heb esboniad; gallu meddygon teulu i atgyfeirio'r claf yn gyflym a'u rhoi ar y llwybr cywir; ac yn olaf, cyflymder y diagnosis. Gallwn wneud cymaint yn rhagor yn yr holl feysydd hyn, a gallwn wella’n sylweddol y gobaith o oroesi canser y pancreas, gan fod hyn yr un peth ar gyfer llawer o ganserau eraill. Felly, rwy’n annog pawb yma i gefnogi’r cynnig sydd ger bron y Senedd yn y ddadl hon. Diolch.
A galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Eluned Morgan.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i’r Aelodau am gyflwyno'r mater hwn ar lawr y Senedd. Yn fwyaf arbennig, hoffwn ddiolch i’r Aelodau am rannu’r enghreifftiau o’r dioddefaint ofnadwy y mae cymaint wedi mynd drwyddo gyda’r cyflwr ofnadwy hwn. Gwyddom fod yn rhaid inni wneud yn well i roi gobaith i bobl sy’n cael y diagnosis ofnadwy hwn.
Hoffwn ymuno â holl Aelodau’r Senedd i gydnabod bod mis Tachwedd yn Fis Ymwybyddiaeth Canser y Pancreas. Mae’n bwysig, fel y mae cymaint o bobl wedi sôn, ein bod yn trafod y cyflwr hwn sy’n effeithio ar oddeutu 550 o bobl y flwyddyn yma yng Nghymru. Mae'n arbennig o bwysig ein bod yn canolbwyntio ar ganser y pancreas oherwydd, yn wahanol i lawer o ganserau, mae canlyniadau canser y pancreas, fel y mae llawer wedi nodi, yn parhau i fod yn wael, nid yn unig yng Nghymru, ond ledled y byd. Nawr, dyma realiti trist canser nad yw'n tueddu i ddod i'r amlwg nes ei fod ar ei gamau olaf a phan fydd opsiynau triniaeth yn fwy cyfyngedig. Mae Pancreatic Cancer UK yn nodi bod oddeutu hanner y bobl yn marw o fewn tri mis i gael diagnosis. I lawer o bobl â chanser y pancreas, diben yr opsiynau triniaeth sydd ar gael fydd cynnal ansawdd eu bywydau cyhyd â phosibl. Nawr, mae hwn yn ofal hanfodol sy'n gwneud gwahaniaeth enfawr i lawer o bobl sy'n wynebu'r newyddion gwaethaf posibl, ond rwy'n cydnabod nad dyma ble fyddai unrhyw un ohonom yn dymuno bod.
Yn y cynnig heddiw, mae Pancreatic Cancer UK yn galw am roi llwybr cenedlaethol ar gyfer canser y pancreas ar waith, ac rwy’n falch o ddweud, yma yng Nghymru, ein bod wedi gallu cyflwyno llwybr carlam ar gyfer canser y pancreas. Mae’r llwybr carlam yn helpu byrddau iechyd i uno gwahanol dimau clinigol mewn gwahanol leoliadau a sefydliadau clinigol. Mae'n ddisgrifiad o daith claf, fel y gall pob bwrdd iechyd gynllunio gwasanaethau cyson, fel bod pob tîm clinigol yn gwybod beth a ddisgwylir ganddynt, ac fel bod pob claf yn cael gofal cyson. Mae’r llwybr cenedlaethol yn cynnwys gofyniad i gleifion fynd yn syth i gael prawf, gan osgoi’r angen am apwyntiad claf allanol yn gyntaf. Mae hyn yn rhywbeth y galwodd Pancreatic Cancer UK amdano yn eu hadroddiad diweddar.
Rydym hefyd wedi rhoi camau ar waith mewn meysydd eraill y mae Pancreatic Cancer UK wedi galw amdanynt. Rydym wedi cynyddu capasiti llawdriniaethau yn ein canolfan lawfeddygol arbenigol yn Abertawe, ac rydym wedi buddsoddi yn y system gwybodaeth canser newydd fel bod cofnodion clinigol yn weladwy ar draws pob lleoliad a sefydliad, i gydgysylltu gofal cleifion rhwng timau clinigol. Ni yw'r wlad gyntaf yn y DU i ddarparu canolfannau diagnostig cyflym ar gyfer ei phoblogaeth gyfan. Ledled Cymru, os yw meddyg teulu yn amau bod gan rywun ganser, ond bod eu symptomau’n annelwig ac nad ydynt yn bodloni’r meini prawf ar gyfer atgyfeiriadau canser, gallant gael mynediad cyflym at wasanaeth diagnostig un stop. Ar gyfer canser y pancreas yn benodol, fel y mae llawer o Aelodau wedi pwysleisio, fe wyddom y gall symptomau fod yn annelwig ac yn hawdd eu methu, sy’n aml yn cyfrannu at ddiagnosis hwyr, gan olygu bod opsiynau triniaeth yn gyfyngedig. Am y rheswm hwnnw, mae mynediad at ganolfannau diagnostig cyflym yn gam pwysig iawn i geisio sicrhau, pan fo ansicrwydd, fod gan feddygon teulu opsiwn atgyfeirio ychwanegol i ddiystyru neu gadarnhau canser.
Rydym yn adeiladu ein gweithlu canser, ar ôl buddsoddi mewn mwy o leoedd hyfforddi bob blwyddyn am y tair blynedd diwethaf mewn oncoleg. Rydym yn gweithio gyda byrddau iechyd i wella mynediad at therapi amnewid ensymau pancreatig—PERT—drwy newid y llyfrau fformiwlâu a gweithio gyda gofal sylfaenol i ddarparu canllawiau a chymorth ar bresgripsiynu, ac rwyf wedi cymeradwyo archwiliad clinigol o ofal canser y pancreas, sy’n adrodd ein data yn gyhoeddus ac yn cymharu canolfannau ledled Cymru a Lloegr fel y gallwn ysgogi camau gwella ansawdd a gwella canlyniadau.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
Rŷn ni hefyd yn rhoi hyfforddiant a chymorth i wneud penderfyniadau i bob practis meddyg teulu yng Nghymru ar adnabod symptomau ac atgyfeirio ar gyfer canser. Bydd y rhain ar gael ar bob cyfrifiadur desg. Byddwn ni'n gwella gofal i gleifion trwy fuddsoddi mewn gofal sylfaenol, gofal diagnostig a gofal arbenigol. Esgusodwch fi. Caiff y rhain eu cydlynu a'u cefnogi gan y—. Sori. Caiff y rhain eu cydlynu a'u cefnogi—
Cymrwch eiliad, Gweinidog. Mae Janet Finch-Saunders wedi mynd i moyn rhagor o ddŵr ichi.
Diolch. Diolch yn fawr. Byddwn ni'n gwella gofal i gleifion drwy fuddsoddi mewn gofal sylfaenol, gofal diagnostig a gofal arbenigol. Caiff y rhain eu cydlynu a'u cefnogi gan ein dull llwybr delfrydol cenedlaethol a'u goruchwylio'n genedlaethol gan ddefnyddio data o ansawdd uchel.
Hoffwn i orffen drwy ddiolch i Aelodau am gynnal dadl ar bwnc mor bwysig heddiw. Dwi'n meddwl bydd yn well i fi adael e a stopio fanna, mae arnaf ofn, ond diolch yn fawr ichi, a dwi yn cydnabod, a dwi eisiau cydnabod y gwaith rŷch chi wedi'i wneud.
Hoffwn ddiolch i chi am eich gwaith yn enwedig wrth dynnu ein sylw at y mater pwysig hwn. Rydym yn gwybod bod mwy o waith i'w wneud, ond rydym yn gwbl benderfynol o wneud popeth yn ein gallu i fynd i'r afael â'r clefyd ofnadwy hwn.
Lywydd, a fyddai ots gennych imi roi ychydig funudau—dim ond munud—i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi am adroddiad penodol a glywsom, fod car wedi gyrru drwy fynedfa flaen Ysbyty Maelor Wrecsam? Ni chofnodwyd unrhyw anafiadau, ac ymddengys nad oes unrhyw ddifrod i ddiogelwch strwythurol yr adeilad. Rwyf wedi gofyn i'r bwrdd iechyd roi gwybod i mi am y datblygiadau, a hoffwn ddiolch i'r staff am eu hymateb uniongyrchol yn Betsi. Diolch yn fawr.
Diolch, Weinidog, a diolch i chi am eich ymdrechion i gwblhau eich ymateb i'r ddadl a'r datganiad terfynol hwnnw hefyd. Mark Isherwood nawr i ymateb i'r ddadl.