Y Cyfarfod Llawn
Plenary
05/12/2023Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf y prynhawn yma fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Hefin David.
Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. The first item this afternoon will be questions to the First Minister, and the first question is from Hefin David.
1. Beth yw safbwynt Llywodraeth Cymru ar Fil Diwygio Lesddaliadau a Rhydd-ddaliadau Llywodraeth y DU? OQ60365
1. What is the Welsh Government's position on the UK Government's Leasehold and Freehold Reform Bill? OQ60365
Diolch yn fawr i Hefin David am y cwestiwn, Llywydd. Er bod cyfrifoldeb dros dai wedi cael ei ddatganoli, mae'r gyfraith eiddo yn fater a gedwir yn ôl. Mae diwygio lesddaliadau yn dibynnu ar y ddwy agwedd. Bydd Llywodraeth Cymru yn gosod memorandwm cydsyniad deddfwriaethol sy'n cefnogi'r Bil, a fydd yn gwella hawliau perchnogion tai yng Nghymru.
I thank Hefin David for that question. While housing responsibilities are devolved, property law is a reserved matter. Leasehold reform depends on both aspects, and the Welsh Government will lay a legislative consent recommendation that supports the Bill, which will improve the rights of home owners in Wales.
I think there's very good reason to support this Bill not just for leaseholds, but also for those freeholders. The Bill introduces protections for freeholders who are subject to estate management charges, such as those in Cwm Calon in my constituency, and in other constituencies of Members in the Chamber. The Welsh Government has called for evidence on this, and we're pleased to see that the UK Government has finally acted to address home owners subject to the charges who've had very little legal protection, and the Bill will address that deficit by requiring transparency in the levying of charges, and by introducing a right for freeholders to challenge their reasonableness by tribunal.
But I think the Welsh Government could go further, and my esteemed colleague Jack Sargeant, as Chair of the Petitions Committee, is currently investigating this—his committee's investigating it. What I would like to see the Welsh Government do is introduce a compulsory resident estate management company liaison committee, so that management committees are accountable to residents without making residents accountable for the upkeep of their estates, and also put a duty on local authorities so that estate management charges are the very last option of last resort.
Rwy'n credu bod rheswm da iawn i gefnogi'r Bil hwn nid yn unig ar gyfer lesddaliadau, ond hefyd i'r rhydd-ddeiliaid hynny. Mae'r Bil yn cyflwyno amddiffyniadau ar gyfer rhydd-ddeiliaid sy'n destun taliadau rheoli ystadau, fel y rhai yng Nghwm Calon yn fy etholaeth i, ac yn etholaethau eraill Aelodau yn y Siambr. Mae Llywodraeth Cymru wedi galw am dystiolaeth ar hyn, ac rydym ni'n falch o weld bod Llywodraeth y DU wedi gweithredu o'r diwedd i fynd i'r afael â pherchnogion tai sy'n ddarostyngedig i'r taliadau sydd wedi cael ychydig iawn o amddiffyniad cyfreithiol, a bydd y Bil yn mynd i'r afael â'r diffyg hwnnw trwy fynnu tryloywder wrth godi taliadau, a thrwy gyflwyno hawl i rydd-ddeiliaid herio eu rhesymoldeb trwy dribiwnlys.
Ond rwy'n credu y gallai Llywodraeth Cymru fynd ymhellach, ac mae fy nghyd-Aelod uchel ei barch, Jack Sargeant, fel Cadeirydd y Pwyllgor Deisebau, wrthi'n ymchwilio i hyn—mae ei bwyllgor yn ymchwilio iddo. Yr hyn yr hoffwn weld Llywodraeth Cymru yn ei wneud yw cyflwyno pwyllgor cyswllt cwmnïau rheoli ystadau gorfodol i breswylwyr, fel bod pwyllgorau rheoli yn atebol i breswylwyr heb wneud preswylwyr yn atebol am gynnal a chadw eu hystadau, a hefyd cyflwyno dyletswydd ar awdurdodau lleol fel mai taliadau rheoli ystadau yw'r opsiwn olaf un.
Well, I thank Hefin David for those further points, Llywydd. He's right to say that the Bill is a significant advance not simply in relation to the rights of leaseholders, but the rights of freeholders in the circumstances that he set out. And I'm well aware of the campaign that he has helped to support in his own constituency, and I'm quite sure that, around the Chamber, there will be colleagues who have examples in their own constituencies where freeholders have been subject to charges which are hard to understand and the accountability for them is very difficult to trace as well.
So, the Bill does introduce eight new measures. You've heard some of them, Llywydd, from Hefin David. But the fact that the new regime will require that estate charges must reflect relevant costs, that there will be an 18-month time limit for charges to be levied, that there will have to be an annual report by the company receiving those charges to demonstrate what they have done to improve conditions for freeholders, all of those, and other measures, are a genuine advance, and the Welsh Government will be pleased to propose a legislative consent motion in due course, in which we will recommend support for the Bill. We continue to be in discussions with the UK Government about some remaining details. The Bill as published will not be the final Bill; there are additions to be added as it makes its way through the parliamentary process, and I was able to discuss this with the Minister responsible, Michael Gove, when I met him at the British-Irish Council a couple of weeks ago. And the Welsh Government will be pleased to consider the further points that the Member has made about how we could add to the protections for freeholders here in Wales.
Wel, diolch i Hefin David am y pwyntiau pellach yna, Llywydd. Mae'n iawn i ddweud bod y Bil yn ddatblygiad arwyddocaol, nid yn unig o ran hawliau lesddeiliaid, ond hawliau rhydd-ddeiliaid o dan yr amgylchiadau a nodwyd ganddo. Ac rwy'n gwbl ymwybodol o'r ymgyrch y mae wedi helpu i'w chefnogi yn ei etholaeth ei hun, ac rwy'n eithaf sicr y bydd cyd-Aelodau o gwmpas y Siambr sydd ag enghreifftiau yn eu hetholaethau eu hunain lle mae rhydd-ddeiliaid wedi bod yn destun taliadau sy'n anodd eu deall ac mae'n anodd iawn olrhain yr atebolrwydd amdanyn nhw hefyd.
Felly, mae'r Bil yn cyflwyno wyth mesur newydd. Rydych chi wedi clywed rhai ohonyn nhw, Llywydd, gan Hefin David. Ond bydd y ffaith y bydd y drefn newydd yn ei gwneud yn ofynnol bod yn rhaid i daliadau ystadau adlewyrchu costau perthnasol, y bydd terfyn amser o 18 mis i godi taliadau, y bydd yn rhaid cael adroddiad blynyddol gan y cwmni sy'n derbyn y taliadau hynny i ddangos yr hyn y maen nhw wedi ei wneud i wella amodau i rydd-ddeiliaid, mae'r rheini i gyd, a mesurau eraill, yn ddatblygiad gwirioneddol, a bydd Llywodraeth Cymru yn falch o wneud cynnig cydsyniad deddfwriaethol maes o law, lle byddwn yn argymell cefnogaeth i'r Bil. Rydym ni'n parhau i fod mewn trafodaethau gyda Llywodraeth y DU am rai manylion sy'n weddill. Nid y Bil fel y'i cyhoeddir fydd y Bil terfynol; mae ychwanegiadau i'w hychwanegu wrth iddo fynd drwy'r broses seneddol, a chefais gyfle i drafod hyn gyda'r Gweinidog cyfrifol, Michael Gove, pan gwrddais ag ef yn y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig ychydig wythnosau yn ôl. A bydd Llywodraeth Cymru yn falch o ystyried y pwyntiau pellach y mae'r Aelod wedi eu gwneud ynghylch sut y gallem ni ychwanegu at yr amddiffyniadau ar gyfer rhydd-ddeiliaid yma yng Nghymru.
That's a really positive start to First Minister's questions. I certainly welcome the UK Government's Leasehold and Freehold Reform Bill. And the fact that you're going to bring in legislative consent, as well, First Minister, is fantastic. Around 235,000 properties are affected, with thousands of occupiers, and leasehold accounts for around 16 per cent of all properties in Wales. This Bill addresses one of the long-term challenges that the country faces, and that's fairness in the housing market. I even had a situation in my constituency where people—home owners—bought their properties thinking they'd bought freehold, and they only found out three years later, when they were asked for £3,000 to buy the freehold of their property, such is the vagueness of that area. The measures will address historic balances between leaseholder and freeholder, to give home owners a fairer deal. And we've seen, with the fire cladding building safety issues, that it's the leaseholders themselves that have actually ended up in properties they can neither sell nor rent. So, the extensive changes include making it cheaper and easier for people—
Dyna ddechrau cadarnhaol iawn i gwestiynau'r Prif Weinidog. Rwy'n sicr yn croesawu Bil Diwygio Lesddaliadau a Rhydd-ddaliadau Llywodraeth y DU. Ac mae'r ffaith eich bod chi'n mynd i gyflwyno cydsyniad deddfwriaethol hefyd, Prif Weinidog, yn wych. Effeithir ar tua 235,000 eiddo â miloedd o feddianwyr, a lesddaliadau yw tua 16 y cant o'r holl eiddo yng Nghymru. Mae'r Bil hwn yn mynd i'r afael ag un o'r heriau hirdymor y mae'r wlad yn eu hwynebu, sef tegwch yn y farchnad dai. Roedd gennyf i sefyllfa yn fy etholaeth i hyd yn oed pan oedd pobl—perchnogion cartrefi—wedi prynu eu heiddo gan feddwl eu bod nhw wedi prynu rhydd-ddaliad, a dim ond tair blynedd yn ddiweddarach y gwnaethon nhw ddarganfod, pan ofynnwyd iddyn nhw am £3,000 i brynu rhydd-ddaliad eu heiddo, cymaint yw amwysedd y maes hwnnw. Bydd y mesurau yn mynd i'r afael â chydbwysedd hanesyddol rhwng lesddeiliad a rhydd-ddeiliad, i roi bargen decach i berchnogion tai. Ac rydym ni wedi gweld, gyda'r problemau diogelwch adeiladu cladin tân, mai'r lesddeiliaid eu hunain sydd wedi cael eu hunain yn y pen draw mewn eiddo na allan nhw eu gwerthu na'u rhentu. Felly, mae'r newidiadau helaeth yn cynnwys ei gwneud yn rhatach ac yn haws i bobl—
Can we have the question, please, Janet Finch-Saunders?
A allwn ni gael y cwestiwn, os gwelwch yn dda, Janet Finch-Saunders?
—to extend their lease or buy their freehold. Will you clarify how the Welsh Government, as well as introducing legislative consent, are already co-operating with the UK Government during the passage of their Bill? Thank you.
—i ymestyn eu les neu brynu eu rhydd-ddaliad. A wnewch chi egluro sut mae Llywodraeth Cymru, yn ogystal â chyflwyno cydsyniad deddfwriaethol, eisoes yn cydweithredu â Llywodraeth y DU yn ystod hynt eu Bil? Diolch.
I thank the Member for those further points. Llywydd, there are Members of the Senedd who believe in principle that we should never allow a piece of legislation to be taken through the House of Commons on our behalf. That has never been the view of the Welsh Government, because there will be occasions where that is to the advantage of people in Wales. And in this case, where the law is complex, as I said in my original answer, housing is a devolved responsibility, property law is not, and leasehold reform depends, crucially, on both. And there are border issues that are complex here as well, with the law on both sides of the border needing, I believe, to be the same, in order, as Janet Finch-Saunders said, Llywydd, to create a system that is simpler, easier and cheaper for people to use. The Welsh Government was involved from the beginning, because, of course, this is a set of reforms that was led by the Law Commission. It's their report that has led to the legislation as it has now been published. We will continue to engage with counterparts at Westminster and Whitehall, because, Llywydd, as I said, the Bill as initially published is not the final Bill, and the UK Government was clear about that. There are amendments that they will lay, and we will want to be closely engaged in those discussions.
Diolch i'r Aelod am y pwyntiau pellach yna. Llywydd, ceir Aelodau o'r Senedd sy'n credu mewn egwyddor na ddylem ni fyth ganiatáu i ddarn o ddeddfwriaeth gael ei gymryd drwy Dŷ'r Cyffredin ar ein rhan. Nid dyna fu barn Llywodraeth Cymru erioed, oherwydd bydd achlysuron lle mae hynny o fantais i bobl yng Nghymru. Ac yn yr achos hwn, lle mae'r gyfraith yn gymhleth, fel y dywedais yn fy ateb gwreiddiol, mae tai yn gyfrifoldeb datganoledig, ond nid yw cyfraith eiddo, ac mae diwygio lesddaliadau yn dibynnu, yn hollbwysig, ar y ddau. A cheir materion yn ymwneud â'r ffin sy'n gymhleth yma hefyd, gan fod angen, rwy'n credu, i'r gyfraith ar ddwy ochr y ffin fod yr un fath, er mwyn, fel y dywedodd Janet Finch-Saunders, Llywydd, creu system sy'n symlach, yn haws ac yn rhatach i bobl ei defnyddio. Cafodd Llywodraeth Cymru ei chynnwys o'r cychwyn, oherwydd, wrth gwrs, mae hon yn gyfres o ddiwygiadau a arweiniwyd gan Gomisiwn y Gyfraith. Eu hadroddiad nhw sydd wedi arwain at y ddeddfwriaeth fel y mae wedi cael ei chyhoeddi bellach. Byddwn yn parhau i ymgysylltu â swyddogion cyfatebol yn San Steffan a Whitehall, oherwydd, Llywydd, fel y dywedais, nid y Bil fel y'i cyhoeddwyd yn wreiddiol yw'r Bil terfynol, ac roedd Llywodraeth y DU yn eglur ynghylch hynny. Ceir gwelliannau y byddan nhw'n eu gosod, a byddwn ni eisiau ymgysylltu'n agos yn y trafodaethau hynny.
2. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o'r gwasanaethau cymorth emosiynol sydd ar gael ar hyn o bryd i blant troseddwyr rhyw a gafwyd yn euog? OQ60389
2. What assessment has the First Minister made of the emotional support services currently available for the children of convicted sex offenders? OQ60389
I thank Peter Fox for that, Llywydd. The Welsh Government jointly chairs the Wales family contact group, together with HM Prison and Probation Service. That group brings together leads across the justice system around the same table, to improve the support available to children of people in the prison estate.
Diolch i Peter Fox am hynna, Llywydd. Mae Llywodraeth Cymru yn cadeirio grŵp cyswllt teuluol Cymru ar y cyd, ynghyd â Gwasanaeth Carchardai a Phrawf EF. Mae'r grŵp hwnnw yn dod ag arweinwyr ar draws y system gyfiawnder at ei gilydd o amgylch yr un bwrdd, i wella'r cymorth sydd ar gael i blant pobl yn yr ystad garchardai.
Thank you, First Minister, for that. I know you would agree with me that the victims of sex offenders should be given all the support they need as they go through an incredibly abhorrent situation. However, that one group of victims that tends to get overlooked are the children of the offenders themselves. This came to my attention through some recent casework. Often, these children are left feeling unsafe, ostracised and shamed by the actions that had nothing to do with them at all. They are themselves victims of their parent's behaviour, and can be extremely vulnerable and can suffer considerably, leading to many challenges and conditions—even things such as post-traumatic stress disorder. Another real concern for families is that convicted sex offenders can often have access to their own children, despite being legally barred from being within a certain distance of other children, which is equally concerning. First Minister, will the Welsh Government commit to ensuring that children of sex offenders are formally identified as victims and get the support they deserve as innocent children?
Diolch, Prif Weinidog, am hynna. Rwy'n gwybod y byddech chi'n cytuno â mi y dylai dioddefwyr troseddwyr rhyw gael yr holl gefnogaeth sydd ei hangen arnyn nhw wrth iddyn nhw fynd trwy sefyllfa eithriadol o ffiaidd. Fodd bynnag, yr un grŵp hwnnw o ddioddefwyr sy'n tueddu i gael ei anwybyddu yw plant y troseddwyr eu hunain. Daeth hyn i'm sylw drwy rywfaint o waith achos diweddar. Yn aml, mae'r plant hyn yn cael eu gadael yn teimlo'n anniogel, wedi'u gwrthod a'u cywilyddio gan y gweithredoedd nad oedd ganddyn nhw ddim i'w wneud â nhw o gwbl. Maen nhw eu hunain yn ddioddefwyr o ymddygiad eu rhiant, ac maen nhw'n gallu bod yn eithriadol o agored i niwed ac yn gallu dioddef yn sylweddol, gan arwain at lawer o heriau a chyflyrau—hyd yn oed pethau fel anhwylder straen wedi trawma. Pryder gwirioneddol arall i deuluoedd yw y gall troseddwyr rhyw a gafwyd yn euog yn aml gael mynediad at eu plant eu hunain, er eu bod nhw wedi'u gwahardd yn gyfreithiol o fod o fewn pellter penodol i blant eraill, sy'n peri'r un faint o bryder. Prif Weinidog, a wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i sicrhau bod plant troseddwyr rhyw yn cael eu nodi'n ffurfiol fel dioddefwyr ac yn cael y gefnogaeth y maen nhw'n ei haeddu fel plant diniwed?
Llywydd, I absolutely agree with Peter Fox that children who are caught up in these circumstances are themselves victims of those circumstances. And I recognise exactly what Peter Fox said, Llywydd, about the sense of shame the children feel at what has happened within their own family. Here in Wales, using the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014, we are able to mobilise some additional services, to help those young people. They're provided a different prison estate premises by Barnardo's, by the PACT organisation, and by a third sector organisation called Invisible Walls. And we also work with the Lucy Faithfull Foundation. Some colleagues here will know that Baroness Faithfull was the first social worker ever to be appointed to the House of Lords. In her 80s, she established the Faithfull foundation, to prevent abuse in these sorts of circumstances, but then to work with those affected when abuse has taken place. And the Welsh Government is able to provide some funding—it's modest, but it is funding—for the foundation in order to allow them to publicise and to present their work in different parts of Wales.
Llywydd, rwy'n cytuno'n llwyr â Peter Fox fod plant sy'n cael eu dal yn yr amgylchiadau hyn eu hunain yn ddioddefwyr o'r amgylchiadau hynny. Ac rwy'n cydnabod yn union yr hyn a ddywedodd Peter Fox, Llywydd, am yr ymdeimlad o gywilydd y mae'r plant yn ei deimlo am yr hyn sydd wedi digwydd o fewn eu teulu eu hunain. Yma yng Nghymru, gan ddefnyddio Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, rydym ni'n gallu rhoi rhai gwasanaethau ychwanegol ar waith i helpu'r bobl ifanc hynny. Maen nhw'n cael eu darparu mewn gwahanol safleoedd yr ystad garchardai gan Barnardo's, gan sefydliad PACT, a chan sefydliad trydydd sector o'r enw Invisible Walls. Ac rydym ni hefyd yn gweithio gyda Sefydliad Lucy Faithfull. Bydd rhai cyd-Aelodau yma yn gwybod mai'r Farwnes Faithfull oedd y gweithiwr cymdeithasol cyntaf erioed i gael ei phenodi i Dŷ'r Arglwyddi. Yn ei 80au, sefydlodd sefydliad Faithfull, i atal cam-drin o dan y mathau hyn o amgylchiadau, ond yna i weithio gyda'r rhai yr effeithir arnynt pan fydd cam-drin wedi digwydd. Ac mae Llywodraeth Cymru yn gallu darparu rhywfaint o gyllid—mae'n fach, ond mae'n gyllid—ar gyfer y sefydliad er mwyn caniatáu iddyn nhw hysbysebu a chyflwyno eu gwaith mewn gwahanol rannau o Gymru.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Questions now from party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you very much, Presiding Officer. If I may extend my thoughts with the community of Aberfan, which is going through an incident at the moment. I'll go no further on that, because obviously it's unfolding, as we speak. But I'm sure everyone's thoughts are with that community and those involved in trying to restore the situation at Aberfan primary school.
First Minister, today, on an educational theme, the Programme for International Student Assessment results have come out and they don't look good for Wales, regrettably. That's not something I say with any happiness, because obviously a child going through our education system gets one go round the track. But, regrettably, these results are some of the worst on record and have seen the steepest decline of any part of the United Kingdom. It is fair to point to COVID as part of the issue, but all countries have faced the global pandemic of COVID. These steep declines in the performance are particularly bad here in Wales. You've had these figures for some time. What is the Welsh Government's assessment of the figures today? And, in particular, what will be the Welsh Government's response to these figures?
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Os caf i rannu fy nghydymdeimlad â chymuned Aberfan, sy'n mynd drwy ddigwyddiad ar hyn o bryd. Wnaf i ddim mynd ymhellach ar hynny, achos yn amlwg mae'n datblygu, wrth i ni siarad. Ond rwy'n siŵr bod meddyliau pawb gyda'r gymuned honno a'r rhai sy'n ymwneud â cheisio gwella'r sefyllfa yn ysgol gynradd Aberfan.
Prif Weinidog, heddiw, ar thema addysgol, mae canlyniadau'r Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr wedi cael eu cyhoeddi a dydyn nhw ddim yn edrych yn dda i Gymru, yn anffodus. Nid yw hynny'n rhywbeth yr wyf i'n ei ddweud gydag unrhyw hapusrwydd, oherwydd yn amlwg mae plentyn sy'n mynd drwy ein system addysg yn cael un tro rownd y trac. Ond, yn anffodus, y canlyniadau hyn yw rhai o'r gwaethaf erioed ac rydym ni wedi gweld y dirywiad mwyaf serth o unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig. Mae'n deg tynnu sylw at COVID fel rhan o'r broblem, ond mae pob gwlad wedi wynebu pandemig byd-eang COVID. Mae'r dirywiad serth hwn i berfformiad yn arbennig o wael yma yng Nghymru. Mae'r ffigurau hyn gennych chi ers cryn amser. Beth yw asesiad Llywodraeth Cymru o'r ffigurau heddiw? Ac, yn benodol, beth fydd ymateb Llywodraeth Cymru i'r ffigurau hyn?
Llywydd, first of all, can I echo what the leader of the opposition said about events that are unfolding in Aberfan? I was grateful for the briefing I received earlier in the day from Dawn Bowden, the constituency Member. Events continue to unfold, and, I think, for the moment our thoughts are with people caught up in them and there will be more, no doubt, that we will learn.
Turning to the PISA results, the results are disappointing—there's no getting away from that—but they're not surprising either. I think the Minister has been telling the Senedd for many weeks of the strains that the school system faces, with attendance, with attainment, and we're aware of this in a number of different measures. And these things, as the leader of the opposition has said, are not unique to Wales. Seventy-one out of 81 countries participating in the PISA programme saw falls in their results, and they are clearly very, very closely linked to the COVID impact. The important thing now is to make sure that the plans we have in place will allow those results to rise again, as they did in the last set of PISA results. That's why we have a literacy plan, a numeracy plan and a new curriculum—a new curriculum designed with the advice of the Organisation for Economic Co-operation and Development, the body responsible for the PISA scores as well. So, while today is a disappointing day, Wales is in the same position as every other country in the United Kingdom. Every other country saw PISA results in all three domains fall. We're in that position too, but determined that we will do everything we can to help our young people recover and set the system itself back on the track to improvement.
Llywydd, yn gyntaf oll, a gaf fi adleisio'r hyn a ddywedodd arweinydd yr wrthblaid am ddigwyddiadau sy'n datblygu yn Aberfan? Roeddwn i'n ddiolchgar am y briff a gefais yn gynharach yn y dydd gan Dawn Bowden, yr Aelod etholaethol. Mae'r digwyddiadau yn parhau i ddatblygu, ac, rwy'n credu, am y tro fod ein meddyliau gyda phobl sy'n rhan ohonyn nhw a bydd mwy, rwy'n siŵr, y byddwn ni'n ei ddarganfod.
Gan droi at ganlyniadau PISA, mae'r canlyniadau yn siomedig—does dim dianc rhag hynny—ond dydyn nhw ddim yn syndod chwaith. Rwy'n credu bod y Gweinidog wedi bod yn dweud wrth y Senedd ers wythnosau lawer am y straen y mae'r system ysgolion yn ei wynebu, gyda phresenoldeb, gyda chyrhaeddiad, ac rydym ni'n ymwybodol o hyn mewn nifer o wahanol fesurau. Ac nid yw'r pethau hyn, fel y dywedodd arweinydd yr wrthblaid, yn unigryw i Gymru. Bu gostyngiadau i ganlyniadau 71 o'r 81 o wledydd sy'n cymryd rhan yn rhaglen PISA, ac maen nhw'n amlwg wedi'u cysylltu'n agos iawn, iawn ag effaith COVID. Y peth pwysig nawr yw gwneud yn siŵr y bydd y cynlluniau sydd gennym ni ar waith yn caniatáu i'r canlyniadau hynny wella eto, fel y gwnaethon nhw yn y set ddiwethaf o ganlyniadau PISA. Dyna pam mae gennym ni gynllun llythrennedd, cynllun rhifedd a chwricwlwm newydd—cwricwlwm newydd wedi'i ddylunio gyda chyngor y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, y corff sy'n gyfrifol am sgoriau PISA hefyd. Felly, er bod heddiw yn ddiwrnod siomedig, mae Cymru yn yr un sefyllfa â phob gwlad arall yn y Deyrnas Unedig. Fe wnaeth canlyniadau PISA ym mhob un o'r tri maes ym mhob gwlad arall ostwng. Rydym ni yn y sefyllfa honno hefyd, ond yn benderfynol y byddwn ni'n gwneud popeth o fewn ein gallu i helpu ein pobl ifanc i wella a rhoi'r system ei hun yn ôl ar y trywydd iawn i wella.
First Minister, I deliberately highlighted the COVID pandemic and highlighted the point about it being a global pandemic. In the UK, these are the steepest declines in PISA rankings and ratings of any component part of the United Kingdom. The director of the PISA institute that undertakes these assessments has said that they are food for thought about what needs to be done differently. I understand, obviously, as every Member in this place understands, that there's a new curriculum coming through, but these declines that we've seen in maths, literacy and the sciences are major declines that go above and beyond what other countries have seen because of the pandemic. Given that it's not my assessment, but the director of the PISA institute's assessment, about what needs to be done differently and that food for thought, have the Welsh Government given any consideration as to what it can do meaningfully to support schools here in Wales to improve on their international performance? Don't forget, since the Welsh Government entered Welsh schools in the PISA examination process, it was only in 2006, in science, that they have ever got above the PISA average—2006, First Minister. It deserves a more substantial response than the one I've just heard to my first question, First Minister.
Prif Weinidog, tynnais sylw yn fwriadol at bandemig COVID ac amlygais y pwynt ei fod yn bandemig byd-eang. Yn y DU, dyma'r gostyngiadau mwyaf serth i safleoedd a sgoriau PISA o unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig. Mae cyfarwyddwr sefydliad PISA sy'n cynnal yr asesiadau hyn wedi dweud ei fod yn rhywbeth i gnoi cil drosto o ran yr hyn y mae angen ei wneud yn wahanol. Rwy'n deall, yn amlwg, fel y mae pob Aelod yn y lle hwn yn ei ddeall, bod cwricwlwm newydd ar ei ffordd, ond mae'r gostyngiadau hyn yr ydym ni wedi eu gweld mewn mathemateg, llythrennedd a'r gwyddorau yn ddirywiad mawr sy'n mynd y tu hwnt i'r hyn y mae gwledydd eraill wedi ei weld oherwydd y pandemig. O gofio nad fy asesiad i yw hwn, ond asesiad cyfarwyddwr sefydliad PISA, am yr hyn y mae angen ei wneud yn wahanol a bod hwn yn rhywbeth i gnoi cil drosto, a yw Llywodraeth Cymru wedi rhoi unrhyw ystyriaeth i'r hyn y gall ei wneud yn ystyrlon i gynorthwyo ysgolion yma yng Nghymru i wella eu perfformiad rhyngwladol? Peidiwch ag anghofio, ers i Lywodraeth Cymru gynnwys ysgolion Cymru ym mhroses arholi PISA, dim ond yn 2006, mewn gwyddoniaeth, y maen nhw erioed wedi rhagori ar gyfartaledd PISA—2006, Prif Weinidog. Mae'n haeddu ymateb mwy sylweddol na'r un yr wyf i newydd ei glywed i'm cwestiwn cyntaf, Prif Weinidog.
Well, Llywydd, I am very grateful to those 2,500 young people in Wales who entered the PISA regime this year, and nothing in these results should be a reflection on them or, indeed, on their schools. There is much that we want to do and much that we will do to build on the advice we already have from the OECD itself as to how improvement can be brought about.
I don't want to get drawn too much into comparisons, Llywydd, because this is not what PISA is meant to be. It's not a league table, and it's not meant to be something that is best seen through the lens of comparison. But I think, just for the record, to be clear, the maths scores in Wales fell; they fell by exactly the same number as the English maths scores fell. The reading scores fell in Wales, as they fell in every other part of the United Kingdom. They fell by exactly the same number of points as the Scottish reading scores fell. In fact, if you look across the three domains, the drop in maths performance in Wales was less than it was in Norway or the Netherlands or Germany; the drop in reading scores was less than the drop in Canada or France or Sweden. These are important results. We take them seriously. They are disappointing. I don't think it does young people or those teachers who work so hard with them justice to pretend that somehow Wales is an outlier in them. We share the same pattern as 71 of the 81 countries that entered the PISA regime.
Wel, Llywydd, rwy'n ddiolchgar iawn i'r 2,500 o bobl ifanc hynny yng Nghymru a ymunodd â chyfundrefn PISA eleni, ac ni ddylai unrhyw beth yn y canlyniadau hyn fwrw sen arnyn nhw nac, yn wir, ar eu hysgolion. Mae llawer yr ydym ni eisiau ei wneud a llawer y byddwn ni'n ei wneud i adeiladu ar y cyngor sydd gennym ni eisoes gan yr OECD ei hun o ran sut y gellir sicrhau gwelliant.
Nid wyf i eisiau cael fy nhynnu'n ormodol i gymariaethau, Llywydd, oherwydd nid dyna yw PISA i fod. Nid tabl cynghrair mohono, ac nid yw i fod yn rhywbeth sy'n cael ei weld orau drwy lens cymhariaeth. Ond rwy'n meddwl, dim ond ar gyfer y cofnod, i fod yn eglur, bod y sgoriau mathemateg wedi gostwng yng Nghymru; fe wnaethon nhw ostwng o'r un rhif yn union ag y gostyngodd y sgoriau mathemateg yn Lloegr. Gostyngodd y sgoriau darllen yng Nghymru, fel y gwnaethon nhw ostwng ym mhob rhan arall o'r Deyrnas Unedig. Fe wnaethon nhw ostwng o'r un nifer o bwyntiau yn union ag y gostyngiad sgoriau darllen yr Alban. Mewn gwirionedd, os edrychwch chi ar draws y tri maes, roedd y gostyngiad i berfformiad mathemateg yng Nghymru yn llai nag yr oedd yn Norwy neu'r Iseldiroedd neu'r Almaen; roedd y gostyngiad i'r sgoriau darllen yn llai na'r gostyngiad yng Nghanada neu Ffrainc neu Sweden. Mae'r rhain yn ganlyniadau pwysig. Rydym ni'n eu cymryd o ddifrif. Maen nhw'n siomedig. Nid wyf i'n meddwl ei fod yn rhoi chwarae teg i bobl ifanc na'r athrawon hynny sy'n gweithio mor galed i esgus bod Cymru rywsut yn allanolyn ynddyn nhw. Rydym ni'n rhannu'r un patrwm â 71 o'r 81 o wledydd a ymunodd â chyfundrefn PISA.
With respect, First Minister, those aren't my comments about 'food for thought' about what needs to be done differently. They are the director of the PISA examination system's comments, not mine as a politician, and I am not trying to disparage the pupils who enter this exam process or the schools; you are bringing that to the table. I am merely seeking from you, given the lamentable performance in these results—. And I accept the point about the pandemic having an effect, but we have seen the steepest decline of any part of the United Kingdom. And even with the decline that England has faced, their results are better than the best results that Wales has ever achieved in these examination tables. That shows the level of challenge that is required.
Having been here some years now, I can remember Carwyn Jones coming here as education Minister, Huw Lewis coming as education Minister, Leighton Andrews coming as education Minister, Kirsty Williams coming as education Minister, and now the leader in waiting sitting two seats from you, Jeremy Miles as education Minister, coming here and playing down the significance of these results when they're presented to the Senedd. There is a massive, massive deficit for the Welsh Government to work with the education community here in Wales to make us more internationally competitive. Regrettably, I have not heard from you today about anything substantive that you and your Government have considered in light of this steep decline in performance. So, will you at the very least apologise to those learners and teachers and those with the best interests of education at heart here in Wales about the Welsh Government's lamentable performance in education over 25 years, and will you redouble your efforts to make sure that, when a child goes into a Welsh school, they will get the best education possible?
Gyda pharch, Prif Weinidog, nid fy sylwadau ydy'r rheini am 'rywbeth i gnoi cil drosto' o ran yr hyn y mae angen ei wneud yn wahanol. Dyna sylwadau cyfarwyddwr system arholi PISA, nid fy rhai i fel gwleidydd, a dydw i ddim yn ceisio bychanu'r disgyblion sy'n ymuno â'r broses arholiadau hon na'r ysgolion; chi sydd yn dod â hynny at y bwrdd. Y cwbl rwyf i'n chwilio amdano gennych chi, o ystyried y perfformiad truenus yn y canlyniadau hyn—. Ac rwy'n derbyn y pwynt am y pandemig yn cael effaith, ond rydym ni wedi gweld y dirywiad mwyaf serth o unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig. A hyd yn oed gyda'r dirywiad y mae Lloegr wedi'i wynebu, mae eu canlyniadau nhw'n well na'r canlyniadau gorau y mae Cymru erioed wedi eu sicrhau yn y tablau arholiadau hyn. Mae hynny'n dangos lefel yr her sydd ei hangen.
Ar ôl bod yma ers rhai blynyddoedd bellach, gallaf gofio Carwyn Jones yn dod yma fel Gweinidog addysg, Huw Lewis yn dod fel Gweinidog addysg, Leighton Andrews yn dod fel Gweinidog addysg, Kirsty Williams yn dod fel Gweinidog addysg, a nawr y darpar arweinydd sy'n eistedd dwy sedd oddi wrthych chi, Jeremy Miles fel Gweinidog addysg, yn dod yma ac yn bychanu arwyddocâd y canlyniadau hyn pan fyddan nhw'n cael eu cyflwyno i'r Senedd. Ceir diffyg enfawr dros ben i Lywodraeth Cymru weithio gyda'r gymuned addysg yma yng Nghymru i'n gwneud ni'n fwy cystadleuol yn rhyngwladol. Yn anffodus, nid wyf i wedi clywed gennych chi heddiw am unrhyw beth sylweddol yr ydych chi a'ch Llywodraeth wedi ei ystyried yng ngoleuni'r dirywiad serth hwn i berfformiad. Felly, a wnewch chi o leiaf ymddiheuro wrth y dysgwyr a'r athrawon hynny a'r rhai sydd â budd gorau addysg yn agos at eu calonnau yma yng Nghymru am berfformiad truenus Llywodraeth Cymru ym maes addysg dros 25 mlynedd, ac a wnewch chi gynyddu eich ymdrechion i wneud yn siŵr, pan fydd plentyn yn mynd i ysgol yng Nghymru, y bydd yn cael yr addysg orau bosibl?
Well, Llywydd, when Kirsty Williams came here to report on the last PISA results, she reported that Wales was the only part of the United Kingdom to have seen an improvement in every single domain of PISA. I want to make sure that young people in Wales do as well as they possibly can. PISA is one measure of that; it is quite certainly not the only one. The same children who sat the PISA tests in Wales will be young people who, on every other measure, go on to have better A-level results, particularly better maths A-level results, than their counterparts in other parts of the United Kingdom. I said in my original answer, Llywydd, that these are disappointing results. They are, and that's why we will take them seriously and they are food for thought; I agree with what the OECD has said about that. But I also think it's important to have a rounded understanding of what our young people achieve here in Wales, of the huge efforts that the education system makes to make sure that they make the very best of their abilities.
The Welsh Government has already—because PISA is not a surprise, given what we have already learnt about the impact of COVID in our schools—the Welsh Government already has in place a literacy plan, a numeracy plan, a plan to bring education leaders around the table together in January to reflect on this set of results and then to make sure that the path of improvement that we were on the last time PISA results were published is a path that we return to for the future.
Wel, Llywydd, pan ddaeth Kirsty Williams yma i adrodd ar y canlyniadau PISA diwethaf, adroddodd mai Cymru oedd yr unig ran o'r Deyrnas Unedig i weld gwelliant ym mhob un maes o PISA. Rwyf i eisiau gwneud yn siŵr bod pobl ifanc yng Nghymru yn gwneud cystal ag y gallan nhw. Mae PISA yn un mesur o hynny; ond yn sicr nid dyna'r unig un. Bydd yr un plant a safodd y profion PISA yng Nghymru yn bobl ifanc a fydd, ar sail pob mesur arall, yn mynd ymlaen i gael gwell canlyniadau Safon Uwch, a gwell canlyniadau Safon Uwch mathemateg yn arbennig, na'u cymheiriaid mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig. Dywedais yn fy ateb gwreiddiol, Llywydd, bod y rhain yn ganlyniadau siomedig. Maen nhw, a dyna pam y byddwn ni'n eu cymryd o ddifrif ac maen nhw'n rhywbeth i feddwl amdano; rwy'n cytuno â'r hyn y mae'r OECD wedi ei ddweud am hynny. Ond rwyf i hefyd yn credu ei bod hi'n bwysig cael dealltwriaeth gyflawn o'r hyn y mae ein pobl ifanc yn ei gyflawni yma yng Nghymru, o'r ymdrechion enfawr y mae'r system addysg yn eu gwneud i wneud yn siŵr eu bod nhw'n gwneud y gorau posibl o'u galluoedd.
Mae Llywodraeth Cymru eisoes—oherwydd nid yw PISA yn syndod, o gofio'r hyn yr ydym ni eisoes wedi'i ddarganfod am effaith COVID yn ein hysgolion—mae gan Lywodraeth Cymru eisoes gynllun llythrennedd, cynllun rhifedd, cynllun i ddod ag arweinwyr addysg o gwmpas y bwrdd at ei gilydd ym mis Ionawr i fyfyrio ar y set hon o ganlyniadau ac yna i wneud yn siŵr bod y llwybr gwelliant yr oeddem ni arno y tro diwethaf y cyhoeddwyd canlyniadau PISA yn llwybr yr ydym ni'n dychwelyd iddo ar gyfer y dyfodol.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn. Can I also associate myself with the comments regarding the reports coming out of Aberfan, also express my concern for the community and thank all those who've taken part in the emergency response?
As we've seen from today's PISA results, under-resourcing our key public services and their workforce leads to negative consequences. Yesterday, the UK Government published its arbitrary, counter-productive and, in some cases, cruel new migration policy that will divide families and deprive our public services of critical workers. Now, 'I like the idea,' is how one MP in Labour's UK shadow Cabinet responded to the announcement—another Thatcher admirer, perhaps—but I hope the First Minister can confirm that he doesn't. Demonising and penalising those who care for us and who can contribute to the social and economic well-being of our nation is out of keeping with the values of my party. Does the First Minister subscribe to those values too?
Diolch yn fawr iawn. A gaf innau hefyd gysylltu fy hun â'r sylwadau ynglŷn â'r adroddiadau sy'n dod allan o Aberfan, a hefyd mynegi fy nghydymdeimlad â'r gymuned a diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn yr ymateb brys?
Fel y gwelsom ni o ganlyniadau PISA heddiw, mae diffyg adnoddau ar gyfer ein gwasanaethau cyhoeddus allweddol a'u gweithlu yn arwain at ganlyniadau negyddol. Ddoe, cyhoeddodd Llywodraeth y DU ei pholisi mudo newydd mympwyol, gwrthgynhyrchiol ac, mewn rhai achosion, creulon, a fydd yn rhannu teuluoedd ac yn amddifadu ein gwasanaethau cyhoeddus o weithwyr hanfodol. Nawr, 'Rwy'n hoffi'r syniad,' yw sut yr ymatebodd un AS yng Nghabinet gwrthblaid Lafur y DU i'r cyhoeddiad—edmygydd arall o Thatcher, efallai—ond rwy'n gobeithio y gall y Prif Weinidog gadarnhau nad yw ef yn ei hoffi. Mae diraddio a chosbi'r rhai sy'n gofalu amdanom ni ac sy'n gallu cyfrannu at lesiant cymdeithasol ac economaidd ein cenedl yn cyd-fynd â gwerthoedd fy mhlaid. A yw'r Prif Weinidog yn arddel y gwerthoedd hynny hefyd?
Llywydd, I do. I think it is important to have a migration policy that is not mesmerised by numbers, but focuses on the needs that are here in this country that need to be met and the contribution that people who come here to help with those needs make to our society here in Wales. We know that so many of our public services, particularly the health and social care service, would not be able to provide for the needs of people here in Wales if we had not been able to recruit people from elsewhere to come to be part of that workforce. The announcement at the United Kingdom level is nothing to do with public services, it's nothing to do with respecting people who work in them, it's all about dog-whistle politics in advance of an election.
Ydw, Llywydd. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig cael polisi mudo nad yw wedi'i fesmereiddio gan niferoedd, ond sy'n canolbwyntio ar yr anghenion sydd yma yn y wlad hon y mae angen eu diwallu a'r cyfraniad y mae pobl sy'n dod yma i helpu gyda'r anghenion hynny yn ei wneud at ein cymdeithas yma yng Nghymru. Rydym ni'n gwybod na fyddai cynifer o'n gwasanaethau cyhoeddus, yn enwedig y gwasanaeth iechyd a gofal cymdeithasol, yn gallu diwallu anghenion pobl yma yng Nghymru pe na baem ni wedi gallu recriwtio pobl o fannau eraill i ddod i fod yn rhan o'r gweithlu hwnnw. Nid yw'r cyhoeddiad ar lefel y Deyrnas Unedig yn ddim i'w wneud â gwasanaethau cyhoeddus, nid yw'n ddim i'w wneud â pharchu pobl sy'n gweithio ynddyn nhw, mae'n ymwneud yn llwyr â gwleidyddiaeth chwiban ci cyn etholiad.
I think we have to invest in building our own workforce. It's clear that is the priority, still, but that still leaves us short, doesn't it? According to the Wales Centre for Public Policy, reduced immigration since Brexit is contributing to the high level of unfilled jobs in social care. Whilst the Welsh Government commendably ran a scheme last year that successfully recruited some 400 NHS nurses from overseas, we still have 3,700 nursing vacancies, and that's led to an agency bill that reached £325 million last year. But the new immigration rules, which don't allow health and care workers to bring family dependants with them, will make the recruitment challenge even greater. If the First Minister agrees with me that this migration policy will exacerbate the crisis facing the nursing and care sectors in Wales, what proposals does he intend to bring forward to safeguard not just health and care workforces, but also other key sectors of the economy too?
Rwy'n credu bod yn rhaid i ni fuddsoddi mewn adeiladu ein gweithlu ein hunain. Mae'n amlwg mai dyna'r flaenoriaeth o hyd, ond mae hynny'n dal yn ein gadael ni'n fyr, onid ydyw? Yn ôl Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru, mae llai o fewnfudo ers Brexit yn cyfrannu at y lefel uchel o swyddi heb eu llenwi ym maes gofal cymdeithasol. Er bod Llywodraeth Cymru wedi rhedeg, yn glodwiw, cynllun y llynedd a lwyddodd i recriwtio tua 400 o nyrsys GIG o dramor, mae gennym ni 3,700 o swyddi nyrsio gwag o hyd, ac mae hynny wedi arwain at fil asiantaeth a gyrhaeddodd £325 miliwn y llynedd. Ond bydd y rheolau mewnfudo newydd, nad ydyn nhw'n caniatáu i weithwyr iechyd a gofal ddod â dibynyddion teuluol gyda nhw, yn gwneud yr her recriwtio hyd yn oed yn fwy. Os yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi y bydd y polisi mudo hwn yn gwaethygu'r argyfwng sy'n wynebu'r sectorau nyrsio a gofal yng Nghymru, pa gynigion y mae'n bwriadu eu cyflwyno i ddiogelu nid yn unig gweithluoedd iechyd a gofal, ond hefyd sectorau allweddol eraill o'r economi hefyd?
Llywydd, there are some fundamental challenges for us in Wales. If you look at the last set of figures about the Welsh population, the only growth—the only growth—in the population of Wales comes from people who have moved to live in Wales. Our own population is an ageing population and is simply not able to supply the labour that is needed for the many jobs that need to be done. So, there are many things we can and do do internally in terms of skills, investment, everything that we have done through the social care forum of the Wales partnership forum to focus not simply on the level of pay that people in social care receive, but their conditions of service and the value that we attach to that profession through the registration process and so on. So, there is much that we can do, and much that we do do, but, by itself, it does not eliminate the need for us to be able to recruit people from elsewhere to come, and we are very fortunate that they do come, to make their lives part of our future here in Wales.
Llywydd, ceir rhai heriau sylfaenol i ni yng Nghymru. Os edrychwch chi ar y set ddiwethaf o ffigurau ar boblogaeth Cymru, daw'r unig dwf—yr unig dwf—ym mhoblogaeth Cymru ymhlith pobl sydd wedi symud i fyw yng Nghymru. Mae ein poblogaeth ein hunain yn boblogaeth sy'n heneiddio ac yn syml nid yw'n gallu cyflenwi'r llafur sydd ei angen ar gyfer y nifer fawr o swyddi y mae angen eu gwneud. Felly, mae llawer o bethau y gallwn ni ac yr ydym ni'n eu gwneud yn fewnol o ran sgiliau, buddsoddiad, popeth yr ydym ni wedi ei wneud trwy fforwm gofal cymdeithasol fforwm partneriaeth Cymru i ganolbwyntio nid yn unig ar lefel y cyflog y mae pobl ym maes gofal cymdeithasol yn ei dderbyn, ond eu hamodau gwasanaeth a'r gwerth yr ydym ni'n ei roi i'r proffesiwn hwnnw drwy'r broses gofrestru ac ati. Felly, mae llawer y gallwn ni ei wneud, a llawer yr ydym ni'n ei wneud, ond, ar ei ben ei hun, nid yw'n cael gwared ar yr angen i ni allu recriwtio pobl o fannau eraill, ac rydym ni'n ffodus iawn eu bod nhw'n dod, i wneud eu bywydau yn rhan o'n dyfodol ni yma yng Nghymru.
And on that, the First Minister and myself are agreed. One policy long advocated by Plaid Cymru is for Wales to take the matter of immigration into its own hands through the establishment of a Welsh migration advisory service. We've already seen the disastrous consequences, frankly, of the Tories' post-Brexit immigration system. We saw it when they went into panic mode after finding they didn't have enough heavy goods vehicle drivers during the fuel crisis. We have seen it when crops had to be left rotting in fields, and now, as they pander to the Tory right, as the Prime Minister's popularity plummets, they've got the undermining of the NHS in their sights too. Now, with all of this in mind, does the First Minister support Plaid Cymru’s calls for Wales to be able to set its own immigration policy, and will he advocate for that with his own party leader, or should the fate of the Welsh NHS be left at the mercy of the Tories' migration policy or even Labour Ministers who like the idea?
Ac ar hynny, mae'r Prif Weinidog a minnau yn cytuno. Un polisi a hyrwyddwyd ers tro gan Blaid Cymru yw i Gymru gymryd y mater o fewnfudo i'w dwylo ei hun trwy sefydlu gwasanaeth cynghori ar ymfudo i Gymru. Rydym ni eisoes wedi gweld canlyniadau trychinebus, a bod yn blaen, system fewnfudo'r Torïaid ar ôl Brexit. Fe wnaethom ni ei weld pan aethon nhw i sefyllfa o banig ar ôl darganfod nad oedd ganddyn nhw ddigon o yrwyr cerbydau nwyddau trwm yn ystod yr argyfwng tanwydd. Rydym ni wedi ei weld pan fu'n rhaid gadael cnydau yn pydru mewn caeau, a nawr, wrth iddyn nhw foddio'r asgell dde Dorïaidd, wrth i boblogrwydd Prif Weinidog y DU blymio, mae ganddyn nhw danseilio'r GIG yn eu golygon hefyd. Nawr, gyda hyn oll mewn golwg, a yw'r Prif Weinidog yn cefnogi galwadau Plaid Cymru i Gymru allu gosod ei pholisi mewnfudo ei hun, ac a fydd yn dadlau dros hynny gydag arweinydd ei blaid ei hun, neu a ddylid gadael tynged GIG Cymru ar drugaredd polisi mudo'r Torïaid neu hyd yn oed Gweinidogion Llafur sy'n hoffi'r syniad?
Well, Llywydd, this is a complex idea, and there are many downsides to it as well as advantages—and there are advantages to it, and I know that because I was involved in very detailed discussions alongside Scottish counterparts during the Brexit negotiations, where there was at one time a serious possibility that Wales and Scotland would have been allocated a set of visas that we would have been able to use on our own terms, and that idea was very thoroughly explored. In the end, it was rejected, and I think, from memory, that it was rejected by our Scottish colleagues as well, on the terms that it was offered, because you would then end up competing with other parts of the United Kingdom who also have visas and are able to use them in a way that outcompetes places inside the same country.
Now, at the time, that did not seem to me to be a course of action that was likely to be advantageous to Wales, and, in the end, it was a course of action that wasn’t pursued. But, during the discussions, both the downsides as well as the advantages of the course of action that Plaid Cymru now support were explored, and all I'd say to the Member is that it’s a bit more complex than it seems at first glance.
Wel, Llywydd, mae hwn yn syniad cymhleth, a cheir llawer o anfanteision iddo yn ogystal â manteision—ac mae manteision iddo, ac rwy'n gwybod hynny gan fy mod i wedi bod yn rhan o drafodaethau manwl iawn ochr yn ochr â swyddogion cyfatebol o'r Alban yn ystod y trafodaethau Brexit, lle'r oedd posibilrwydd difrifol ar un adeg y byddai set o fisâu wedi cael ei neilltuo i Gymru a'r Alban y byddem ni wedi gallu eu defnyddio ar ein telerau ein hunain, ac archwiliwyd y syniad hwnnw yn drwyadl iawn. Yn y pen draw, cafodd ei wrthod, ac rwy'n credu, o'r cof, iddo gael ei wrthod gan ein swyddogion cyfatebol yn yr Alban hefyd, ar sail y telerau y'i cynigiwyd, gan y byddech chi wedyn yn cystadlu â rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig sydd â fisâu hefyd ac yn gallu eu defnyddio mewn ffordd sy'n rhagori ar leoedd y tu mewn i'r un wlad.
Nawr, ar y pryd, nid oedd yn ymddangos i mi fod hwnnw yn gam a oedd yn debygol o fod yn fanteisiol i Gymru, ac, yn y diwedd, roedd yn gam na aethpwyd ar ei drywydd. Ond, yn ystod y trafodaethau, archwiliwyd yr anfanteision yn ogystal â manteision y camau y mae Plaid Cymru bellach yn eu cefnogi, a'r cwbl y byddwn i'n ei ddweud wrth yr Aelod yw ei fod ychydig yn fwy cymhleth nag y mae'n ymddangos ar yr olwg gyntaf.
3. Sut mae'r Lywodraeth yn gwneud yn siŵr fod pob person yng Nghymru sydd yn derbyn diagnosis o awtistiaeth neu ADHD yn derbyn gwybodaeth safonol am ffynonellau cefnogaeth, effaith y ddiagnosis, a beth yw eu hawliau o safbwynt gwasanaethau a budd-daliadau? OQ60372
3. How does the Government ensure that every person in Wales who receives a diagnosis of autism or ADHD receives standard information about sources of support, the impact of the diagnosis, and their rights in terms of services and benefits? OQ60372
Diolch yn fawr i Heledd Fychan, Llywydd, am y cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru yn cynnal gwerthusiad o’r cod ymarfer ar gyflawni gwasanaethau awtistiaeth. Mae'r adroddiad diweddaraf yn nodi meysydd o arfer da, ond mae hefyd yn awgrymu bod angen safoni gwybodaeth a bod angen gwella mynediad at y wybodaeth honno cyn ac ar ôl diagnosis.
I thank Heledd Fychan for the question. The Welsh Government is undertaking an evaluation of the autism code of practice. The latest report notes areas of good practice, but also suggests that we need to standardise information and improve access to that information pre and post diagnosis.
Diolch yn fawr iawn, Prif Weinidog, am y gydnabyddiaeth yna.
Thank you very much, First Minister, for that acknowledgement.
I recently met with Stiwdio 37, a community interest company dedicated to providing inclusive employment opportunities. They specifically support individuals with learning disabilities, autism and other workplace barriers in Rhondda Cynon Taf. During our discussion, I learned about some of the challenges their clients faced, with some of them only recently having been diagnosed. One major challenge is that inconsistency of information, and the staff team there include 18 neurodiverse people and 12 of them received their diagnosis as adults. Less than half of them were given information about their diagnosis and how to access support, which led to frustrations and difficulties, some of them ongoing.
From their work in the wider community, Stiwdio 37 also highlighted that the dissemination of information post diagnosis is sporadic at best. So, we both acknowledge that there is an issue, so how will the Welsh Government improve that consistency of information provided to individuals with autism or ADHD following their diagnosis across South Wales Central and beyond?
Cefais gyfarfod yn ddiweddar gyda Stiwdio 37, cwmni budd cymunedol sy'n ymroddedig i gynnig cyfleoedd cyflogaeth cynhwysol. Maen nhw'n cynorthwyo yn benodol unigolion ag anableddau dysgu, awtistiaeth a rhwystrau eraill yn y gweithle yn Rhondda Cynon Taf. Yn ystod ein trafodaeth, dysgais am rai o'r heriau a wynebir gan eu cleientiaid, gyda rhai ohonynt wedi cael diagnosis yn ddiweddar yn unig. Un her fawr yw'r anghysondeb hwnnw o ran gwybodaeth, ac mae'r tîm staff yno yn cynnwys 18 o bobl niwroamrywiol a chafodd 12 ohonyn nhw eu diagnosis fel oedolion. Cafodd llai na hanner ohonyn nhw wybodaeth am eu diagnosis a sut i gael gafael ar gymorth, a arweiniodd at rwystredigaeth ac anawsterau, y mae rhai ohonyn nhw'n parhau.
O'u gwaith yn y gymuned ehangach, amlygodd Stiwdio 37 hefyd bod dosbarthiad gwybodaeth ar ôl diagnosis yn anghyson ar y gorau. Felly, mae'r ddau ohonom ni'n cydnabod bod problem, felly sut fydd Llywodraeth Cymru yn gwella'r cysondeb hwnnw o ran gwybodaeth a roddir i unigolion ag awtistiaeth neu ADHD yn dilyn eu diagnosis ar draws Canol De Cymru a thu hwnt?
Thank you to Heledd Fychan for that further question, Llywydd. She points to an important matter, that these are neurodevelopmental conditions, and they can emerge at different points in people’s life course, and the focus and the state of knowledge that there has been on adults, where neurodiversity emerges at that part of their life course, has been less than it has been in the past where children are concerned. So, the state of knowledge and understanding is itself developing. The Welsh Government has invested already £11.5 million in the neurodivergence improvement programme. Earlier last month, on 14 November, Julie Morgan, the Minister responsible, made an oral statement here on the floor of the Senedd, in which she set out how a further £12 million programme will be focused to do some of the things that the Member has highlighted here today. On the provision of information, as I said in my original answer, Llywydd, that first report evaluating the autism code of practice, while it does find good practice—in Aneurin Bevan, for example—it points to the need to standardise the information that's available and to make sure that all parts of Wales follow the best practice that is available here. So, £4.5 million of the £12 million has been released into the service this year, and attending to that provision of information is an important part of what that £4.5 million is intended to support.
Diolch i Heledd Fychan am y cwestiwn pellach yna, Llywydd. Mae'n tynnu sylw at fater pwysig, bod y rhain yn gyflyrau niwroddatblygiadol, ac y gallan nhw ddod i'r amlwg ar wahanol adegau yng nghwrs bywyd pobl, ac mae'r pwyslais a'r sefyllfa o ran gwybodaeth a fu am oedolion, lle mae niwroamrywiaeth yn dod i'r amlwg yn y rhan honno o'u cwrs bywyd, wedi bod yn llai nag y bu yn y gorffennol lle mae plant yn y cwestiwn. Felly, mae'r sefyllfa o ran gwybodaeth a dealltwriaeth ei hun yn datblygu. Mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi buddsoddi £11.5 miliwn yn y rhaglen gwella niwrowahaniaeth. Yn gynharach y mis diwethaf, ar 14 Tachwedd, gwnaeth Julie Morgan, y Gweinidog sy'n gyfrifol, ddatganiad llafar yma ar lawr y Senedd, lle nododd sut y bydd rhaglen £12 miliwn arall yn cael ei chanolbwyntio i wneud rhai o'r pethau y mae'r Aelod wedi tynnu sylw atyn nhw yma heddiw. O ran y ddarpariaeth o wybodaeth, fel y dywedais yn fy ateb gwreiddiol, Llywydd, mae'r adroddiad cyntaf hwnnw sy'n gwerthuso'r cod ymarfer awtistiaeth, er ei fod yn dod o hyd i arferion da—yn Aneurin Bevan, er enghraifft—mae'n tynnu sylw at yr angen i safoni'r wybodaeth sydd ar gael ac i wneud yn siŵr bod pob rhan o Gymru yn dilyn yr arferion gorau sydd ar gael yma. Felly, mae £4.5 miliwn o'r £12 miliwn wedi cael ei ryddhau i'r gwasanaeth eleni, ac mae rhoi sylw i'r ddarpariaeth honno o wybodaeth yn rhan bwysig o'r hyn y bwriedir i'r £4.5 miliwn hwnnw ei gefnogi.
First Minister, as you know, I proposed the Autism (Wales) Bill some years ago, and, in my view, it was one way to tackle the gaps in inconsistency in provision across Wales. Indeed, it was a Bill that intended to work alongside Welsh Government strategies and policies, not against them, and perhaps it was an opportunity to show the autism community that there is a genuine cross-party commitment to improving their lives. Of course, the Government chose not to go down that path, and yet waits for a diagnosis continue to be exceptionally high, and even post diagnosis there are gaps and inconsistency in the provision available. Therefore, First Minister, can you tell us one positive action that has addressed these gaps in provision since my Bill fell? And given that there has been very little progress, will the Welsh Government now reconsider introducing legislation in this area?
Prif Weinidog, fel y gwyddoch, cynigiais y Bil Awtistiaeth (Cymru) rai blynyddoedd yn ôl, ac, yn fy marn i, roedd yn un ffordd o fynd i'r afael â'r bylchau o ran anghysondeb yn y ddarpariaeth ledled Cymru. Yn wir, roedd yn Fil a oedd yn bwriadu gweithio ochr yn ochr â strategaethau a pholisïau Llywodraeth Cymru, nid yn eu herbyn, ac efallai ei fod yn gyfle i ddangos i'r gymuned awtistiaeth bod ymrwymiad trawsbleidiol gwirioneddol i wella eu bywydau. Wrth gwrs, dewisodd y Llywodraeth beidio â mynd i lawr y llwybr hwnnw, ac eto mae arosiadau am ddiagnosis yn parhau i fod yn eithriadol o uchel, a hyd yn oed ar ôl diagnosis mae bylchau ac anghysondeb yn y ddarpariaeth sydd ar gael. Felly, Prif Weinidog, a allwch chi ddweud wrthym ni am un cam cadarnhaol sydd wedi mynd i'r afael â'r bylchau hyn yn y ddarpariaeth ers i'm Bil fethu? Ac o gofio mai ychydig iawn o gynnydd sydd wedi bod, a wnaiff Llywodraeth Cymru ailystyried bellach cyflwyno deddfwriaeth yn y maes hwn?
Well, Llywydd, I think there still is a cross-party commitment to improving services for people with neurodiverse conditions, and the neurodiverse improvement programme is just one example of work that has been put in place since those debates some time ago. So, the combination of new investment, better understanding, a recent workforce survey to make sure that we can improve the training available to people who come into contact with people with neurodivergent conditions, all of those, I think, are practical actions that the Welsh Government can point to in taking forward the cross-party commitment to doing more to help people with a condition. Because, while waiting times are too long, far more people get a service today than ever used to get a service because far more people are aware of these conditions and far more people present themselves for help than ever before. So, in a paradoxical way, it is a success of raising awareness, it is a success of having more services in place that brings that demand, that latent demand to the surface.
Wel, Llywydd, rwy'n credu bod ymrwymiad trawsbleidiol o hyd i wella gwasanaethau ar gyfer pobl â chyflyrau niwroamrywiol, ac mae'r rhaglen wella niwroamrywiol yn un enghraifft yn unig o waith a roddwyd ar waith ers y dadleuon hynny gryn amser yn ôl. Felly, mae'r cyfuniad o fuddsoddiad newydd, gwell dealltwriaeth, arolwg gweithlu diweddar i wneud yn siŵr y gallwn ni wella'r hyfforddiant sydd ar gael i bobl sy'n dod i gysylltiad â phobl â chyflyrau niwrowahanol, mae'r rheini i gyd, rwy'n credu, yn gamau ymarferol y gall Llywodraeth Cymru gyfeirio atyn nhw o ran bwrw ymlaen â'r ymrwymiad trawsbleidiol i wneud mwy i helpu pobl â chyflwr. Oherwydd, er bod amseroedd aros yn rhy hir, mae llawer mwy o bobl yn cael gwasanaeth heddiw nag oedd erioed yn cael gwasanaeth yn y gorffennol gan fod llawer mwy o bobl yn ymwybodol o'r cyflyrau hyn a llawer mwy o bobl yn cyflwyno eu hunain am gymorth nag erioed o'r blaen. Felly, mewn ffordd baradocsaidd, mae'n llwyddiant o godi ymwybyddiaeth, mae'n llwyddiant o fod â mwy o wasanaethau ar waith sy'n dod â'r galw hwnnw, y galw nas bodlonir hwnnw i'r wyneb.
Well, First Minister, my legs are still aching after taking my autistic daughter trampolining at Buzz with the Sparrows additional learning needs group, which is a voluntary group in Caerphilly, and they do amazing work.
I know what the journey is like when you go for a diagnosis, but I do not think that a Bill is the answer; where I think the answer lies is in the children's commissioner's 'No Wrong Door' report, which demonstrates that wherever you enter the system, you are then taken through that system with effective guidance and support. A lot of that is there; you've recognised the positive steps in Aneurin Bevan University Health Board. I think also, we need to look at behaviours, those behaviours that young people and adults are exhibiting prior to diagnosis, and supporting that as well; and I know I've had conversations with the Deputy Minister about that too. So, would you therefore commit the Government to continuing to support that 'no wrong door' approach?
Wel, Prif Weinidog, mae fy nghoesau yn dal i frifo ar ôl mynd â'm merch awtistig i drampolinio yn Buzz gyda grŵp anghenion dysgu ychwanegol y Sparrows, sy'n grŵp gwirfoddol yng Nghaerffili, ac maen nhw'n gwneud gwaith anhygoel.
Rwy'n gwybod sut beth yw'r daith pan fyddwch chi'n mynd am ddiagnosis, ond nid wyf i'n credu mai Bil yw'r ateb; rwyf i'n credu bod yr ateb yn bodoli yn adroddiad 'Dim Drws Anghywir' y comisiynydd plant, sy'n dangos, ble bynnag y byddwch chi'n mynd i mewn i'r system, eich bod wedyn yn cael eich tywys drwy'r system honno gyda chyfarwyddyd a chymorth effeithiol. Mae llawer o hynny yno; rydych chi wedi cydnabod y camau cadarnhaol ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan. Rwy'n credu hefyd, bod angen i ni edrych ar ymddygiadau, yr ymddygiadau hynny y mae pobl ifanc ac oedolion yn eu harddangos cyn diagnosis, a chefnogi hynny hefyd; ac rwy'n gwybod fy mod i wedi cael sgyrsiau gyda'r Dirprwy Weinidog am hynny hefyd. Felly, a wnewch chi ymrwymo'r Llywodraeth felly i barhau i gefnogi'r dull 'dim drws anghywir' hwnnw?
Well, Llywydd, I'm quite certain that the 'no wrong door' approach is the right one. Young people with complex needs can break through the surface of services at almost any point, and what we don't want is for those young people then to simply be referred elsewhere for help. Whichever door you come through, we want services to be equipped to give those families information and advice, and if they do need more specialist services, to be supported on their journey towards them. That is why that recent workforce survey was undertaken, because for that to work effectively, for that 'no wrong door' approach to work effectively, everybody in the system needs to have a sufficient level of awareness, understanding and training to be able to offer that level of support.
Wel, Llywydd, rwy'n eithaf sicr mai'r dull 'dim drws anghywir' yw'r un cywir. Gall pobl ifanc ag anghenion cymhleth dorri trwy wyneb gwasanaethau ar bron unrhyw adeg, a'r hyn nad ydym ni ei eisiau yw i'r bobl ifanc hynny wedyn gael eu hatgyfeirio i rywle arall am gymorth. Pa bynnag ddrws y byddwch chi'n dod trwyddo, rydym ni eisiau i wasanaethau fod yn barod i roi gwybodaeth a chyngor i'r teuluoedd hynny, ac os oes angen gwasanaethau mwy arbenigol arnyn nhw, i gael eu cynorthwyo ar eu taith tuag atyn nhw. Dyna pam y cynhaliwyd yr arolwg gweithlu diweddar hwnnw, oherwydd er mwyn i hynny weithio'n effeithiol, er mwyn i'r dull 'dim drws anghywir' hwnnw weithio'n effeithiol, mae angen i bawb yn y system fod â lefel ddigonol o ymwybyddiaeth, dealltwriaeth a hyfforddiant i allu cynnig y lefel honno o gymorth.
4. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith datganiad yr hydref Llywodraeth y DU ar bwysau costau byw yng nghanolbarth a gorllewin Cymru? OQ60398
4. What assessment has the Welsh Government made of the impact of the UK Government's autumn statement on cost-of-living pressures in mid and west Wales? OQ60398
Llywydd, the autumn statement contained no targeted support for people in Mid and West Wales, those people who are struggling with the cost-of-living crisis and facing incredibly difficult decisions this winter. The statement was also a disaster for public services upon which residents of the whole of Wales depend.
Llywydd, nid oedd datganiad yr hydref yn cynnwys unrhyw gymorth wedi'i dargedu i bobl yn y canolbarth a'r gorllewin, y bobl hynny sy'n cael trafferth gyda'r argyfwng costau byw ac sy'n wynebu penderfyniadau eithriadol o anodd y gaeaf hwn. Roedd y datganiad hefyd yn drychineb i wasanaethau cyhoeddus y mae trigolion Cymru gyfan yn dibynnu arnyn nhw.
Thank you for that answer, First Minister. And, as you said in reply to Alun Davies last week, nothing in the autumn statement will help those at the sharpest end of the cost-of-living crisis. Perhaps that is the intention, though, of this Tory Government. I was astonished to read the Welsh Conservative leader's recent question to the climate change Minister, asking what assessment she had made of whether people deliberately make themselves homeless to get affordable housing. I find that fairly incredible. Would you like to comment on that, First Minister, and can you outline how your Government has responded to the Chancellor's statement, particularly the cuts to benefits and public services? It only took Liz Truss 49 days to wreak a lifetime of suffering for those people that the leader here had the audacity to ask if they were making themselves deliberately homeless.
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Ac, fel y gwnaethoch chi ei ddweud mewn ymateb i Alun Davies yr wythnos diwethaf, ni fydd unrhyw beth yn natganiad yr hydref yn helpu'r rhai sydd ar ben caletaf yr argyfwng costau byw. Ond efallai mai dyna fwriad y Llywodraeth Dorïaidd hon. Cefais fy syfrdanu o ddarllen cwestiwn diweddar arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig i'r Gweinidog newid hinsawdd, yn gofyn pa asesiad yr oedd wedi ei wneud o ran a yw pobl yn gwneud eu hunain yn ddigartref yn fwriadol i gael tai fforddiadwy. Rwy'n meddwl bod hynny'n eithaf anhygoel. A hoffech wneud sylw ar hynny, Prif Weinidog, ac a allwch chi amlinellu sut mae eich Llywodraeth wedi ymateb i ddatganiad y Canghellor, yn enwedig y toriadau i fudd-daliadau a gwasanaethau cyhoeddus? Dim ond 49 diwrnod gymerodd hi i Liz Truss achosi oes o ddioddefaint i'r bobl hynny yr oedd gan yr arweinydd yma yr hyfdra i ofyn a oedden nhw'n gwneud eu hunain yn fwriadol ddigartref.
Llywydd, I agree completely with Joyce Watson. To find yourself homeless must be one of the very bleakest things that can possibly happen to somebody. The idea that people make themselves intentionally homeless, that it is, as the former Home Secretary said, 'a lifestyle choice', simply demonstrates the enormous gulf between people whose lives are never touched by such tragedies and those people who have to cope with them all the time. I can't imagine that there are many Senedd Members who have not had to help people who find themselves becoming homeless and who get helped by the system. It is a long and stony road from the moment that you find yourself without a roof over your head to the point where you are able to live in permanent and decent accommodation of your own, and that is because of the enormous stresses and strains that the system is under. The idea that somebody deliberately puts themselves in that position, I think it just tells you everything you need to know about people who believe that that might be the case.
Llywydd, the deliberate decisions of the autumn statement were to put more money into the pockets of those who have money already, and to starve public services and those 4 million people that the Joseph Rowntree Foundation say are living in destitution in contemporary Britain. A very different set of priorities need to be adopted, and this country desperately needs a fresh start to allow that to happen.
Llywydd, rwy'n cytuno'n llwyr â Joyce Watson. Mae'n rhaid mai cael eich hun yn ddigartref yw un o'r pethau mwyaf digalon a all ddigwydd i rywun. Mae'r syniad bod pobl yn gwneud eu hunain yn fwriadol ddigartref, ei fod, fel y dywedodd y cyn-Ysgrifennydd Cartref, 'yn ddewis o ffordd o fyw', yn dangos yn syml y gagendor enfawr rhwng pobl nad yw eu bywydau byth yn cael eu cyffwrdd gan drasiedïau o'r fath a'r bobl hynny sy'n gorfod ymdopi â nhw drwy'r amser. Ni allaf ddychmygu bod llawer o Aelodau o'r Senedd na fu'n rhaid iddyn nhw helpu pobl sy'n cael eu hunain yn ddigartref ac sy'n cael eu cynorthwyo gan y system. Mae'n ffordd faith a charegog o'r eiliad y byddwch chi'n cael eich hun heb do uwch eich pen i'r pwynt lle gallwch fyw mewn llety parhaol a braf eich hun, ac mae hynny oherwydd y straen enfawr sydd ar y system. Mae'r syniad bod rhywun yn rhoi eu hunain yn y sefyllfa honno yn fwriadol, rwy'n credu yn dweud popeth sydd angen i chi ei wybod am bobl sy'n credu y gallai hynny fod yn wir.
Llywydd, penderfyniadau bwriadol datganiad yr hydref oedd rhoi mwy o arian ym mhocedi'r rhai sydd ag arian eisoes, ac amddifadu gwasanaethau cyhoeddus a'r 4 miliwn o bobl hynny y mae Sefydliad Joseph Rowntree yn dweud sy'n byw mewn amddifadedd ym Mhrydain gyfoes. Mae angen mabwysiadu cyfres wahanol iawn o flaenoriaethau, ac mae dirfawr angen dechrau newydd ar y wlad hon i ganiatáu i hynny ddigwydd.
The UK autumn statement did go some way to helping people with cost-of-living pressures: a cut to national insurance, one of the biggest tax cuts in a generation; the rise to the minimum wage; and also, rising benefits in line with inflation, which is something that we've had cross-party support on here for a number of year. But some of the levers to helping people with the cost of living also sit with the Welsh Government. One way in which you can help people with the cost of living is actually getting people into higher skilled, better paid jobs. So, I would like to know what the Welsh Government is doing in mid Wales to help people into higher paid, better skilled jobs, which can help them with the cost-of-living crisis. That is something that the Welsh Government can do to help people who are struggling at this current time.
Aeth datganiad hydref y DU gryn ffordd i helpu pobl â phwysau costau byw: toriad i yswiriant gwladol, un o'r toriadau treth mwyaf mewn cenhedlaeth; y cynnydd i'r isafswm cyflog; a hefyd, budd-daliadau cynyddol yn unol â chwyddiant, sy'n rhywbeth yr ydym ni wedi cael cefnogaeth drawsbleidiol arno yma ers nifer o flynyddoedd. Ond mae rhai o'r ysgogiadau i helpu pobl gyda chostau byw hefyd yn perthyn i Lywodraeth Cymru. Un ffordd y gallwch chi helpu pobl gyda chostau byw yw cael pobl i swyddi sgiliau uwch sy'n talu'n well. Felly, hoffwn wybod beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn y canolbarth i helpu pobl i gael swyddi sgiliau gwell â chyflogau uwch, a all eu helpu gyda'r argyfwng costau byw. Mae hynny'n rhywbeth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i helpu pobl sy'n ei chael hi'n anodd ar hyn o bryd.
Well, Llywydd, I'm going to set to one side the assertions the Member made in the preamble to his question. But let me remind him that Wales has more people in work today than ever before; we have lower unemployment levels than other parts of the United Kingdom; the gap between the rest of the United Kingdom and Wales, as far as people who are outside the labour market is concerned, has halved during the period of devolution; and the Resolution Foundation says that of the jobs that have been created over the last 10 years in Wales, more of them are full time rather than part time, more of them are in the top half of the income distribution than the bottom half, and more of them are taken by women than are taken by men. There is a huge amount that has already been done here in Wales, and there was not a penny piece in the autumn statement to support the work that the Welsh Government does in helping people to secure the very skills that James Evans pointed to.
Wel, Llywydd, rwy'n mynd i roi o'r neilltu yr honiadau a wnaeth yr Aelod yn y rhagymadrodd i'w gwestiwn. Ond gadewch i mi ei atgoffa bod gan Gymru fwy o bobl mewn gwaith heddiw nag erioed o'r blaen; mae gennym ni lefelau diweithdra is na rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig; mae'r bwlch rhwng gweddill y Deyrnas Unedig a Chymru, o ran pobl sydd y tu allan i'r farchnad lafur, wedi haneru yn ystod cyfnod datganoli; ac mae'r Resolution Foundation yn dweud, o'r swyddi sydd wedi cael eu creu dros y 10 mlynedd diwethaf yng Nghymru, bod mwy ohonyn nhw'n llawnamser yn hytrach na rhan-amser, bod mwy ohonyn nhw yn hanner uchaf y dosbarthiad incwm na'r hanner isaf, a bod mwy ohonyn nhw'n cael eu cymryd gan fenywod nag sy'n cael eu cymryd gan ddynion. Mae llawer iawn, iawn wedi cael ei wneud yma yng Nghymru eisoes, ac nid oedd yr un darn ceiniog yn natganiad yr hydref i gynorthwyo'r gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i helpu pobl i sicrhau'r union sgiliau y cyfeiriodd James Evans atyn nhw.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gyfraddau tlodi plant yn Nwyrain De Cymru? OQ60397
5. Will the First Minister make a statement on child poverty rates in South Wales East? OQ60397
Llywydd, the most recent evidence suggests that 28 per cent of children in Wales are living in relative poverty. Child poverty has deepened as a result of decisions made by successive UK Conservative Governments. We in Wales use all the levers we have available to help us to support those living in poverty.
Llywydd, mae'r dystiolaeth ddiweddaraf yn awgrymu bod 28 y cant o blant yng Nghymru yn byw mewn tlodi cymharol. Mae tlodi plant wedi dwysáu o ganlyniad i benderfyniadau a wnaed gan Lywodraethau Ceidwadol olynol y DU. Rydym ni yng Nghymru yn defnyddio'r holl ddulliau sydd gennym ni ar gael i'n helpu i gynorthwyo'r rhai sy'n byw mewn tlodi.
Diolch, First Minister. First Minister, the child poverty rates in my area are a testament of shame. Thirty-six per cent of children in Merthyr live in poverty, and 35 per cent in Caerphilly. Behind those statistics are children who are growing up to go without, whose parents are facing the coming Christmas with despair, wondering how they'll explain to their children why Father Christmas hasn't brought them what they asked for. Child poverty isn't just about skipping meals or empty bellies: it's about blighting children's sense of joy and wonder, and robbing them of the happiness they should get out of being children. One of the structures that keeps those families poor is the cruelty of the UK benefits system, with a two-child cap on benefits that punishes children for being born, and which the End Child Poverty coalition has found affects one in every 10 children in Wales. Will you demand that this cruel policy must be scrapped? And will you make that demand of this current UK Government and the next?
Diolch, Prif Weinidog. Prif Weinidog, mae'r cyfraddau tlodi plant yn fy ardal i yn destament o gywilydd. Mae 36 y cant o blant ym Merthyr yn byw mewn tlodi, a 35 y cant yng Nghaerffili. Y tu ôl i'r ystadegau hynny y mae plant sy'n cael eu magu i fynd heb bethau, y mae eu rhieni yn wynebu'r Nadolig sydd i ddod gydag anobaith, gan feddwl tybed sut y gwnân nhw esbonio i'w plant pam nad yw Siôn Corn wedi dod â'r hyn y gwnaethon nhw ofyn amdano. Nid yw tlodi plant yn ymwneud â methu prydau bwyd neu foliau gwag yn unig: mae'n ymwneud â difetha ymdeimlad plant o lawenydd a rhyfeddod, a'u hamddifadu o'r hapusrwydd y dylen nhw ei gael o fod yn blant. Un o'r strwythurau sy'n cadw'r teuluoedd hynny'n dlawd yw creulondeb system fudd-daliadau'r DU, gyda chap dau blentyn ar fudd-daliadau sy'n cosbi plant am gael eu geni, ac y mae'r glymblaid Dileu Tlodi Plant wedi canfod sy'n effeithio ar un o bob 10 plentyn yng Nghymru. A wnewch chi fynnu bod yn rhaid diddymu'r polisi creulon hwn? Ac a wnewch chi'r alwad honno ar Lywodraeth bresennol y DU a'r nesaf?
Well, Llywydd, the Member's own region vividly demonstrates that differential experience that children in Wales have. Blaenau Gwent has the highest proportion of children living in relative poverty in Wales and, right next door, Monmouthshire has the lowest. And it is that contrast, isn't it, between the experiences of children growing up at the same time, so close to one another. Poverty is a spatial, as well as an individual experience.
Llywydd, I had the privilege of speaking yesterday at the Resolution Foundation's launch of their latest report, talking about inequality and the measures that can address it, and I said then that it was an urgent need to attend to putting money into the pockets of those people who face the worst of destitution here in the United Kingdom—4 million people, as I said in my previous answer, a million of whom are children. And while there are many things that those people need in their lives, the thing they need the most of all, and most urgently, is they need money in their pockets to do the things that other people simply take for granted. The collapse of the social security system as a genuine safety net for people who fall into periods in their lives affected by ill health, or accidents, or all the other things that the social security system is there to do, is reflected in that astonishing figure of 4 million people, not just living in poverty, but in destitution, and it will be a job for an incoming Labour Government to rebuild that social security system, and I hope that they will put the needs of children at the very forefront of that effort.
Wel, Llywydd, mae rhanbarth yr Aelod ei hun yn dangos yn eglur y profiad gwahaniaethol hwnnw sydd gan blant yng Nghymru. Blaenau Gwent sydd â'r gyfran uchaf o blant sy'n byw mewn tlodi cymharol yng Nghymru, a drws nesaf, sir Fynwy sydd â'r isaf. A dyna ni'r cyferbyniad hwnnw, rhwng profiadau plant sy'n tyfu i fyny ar yr un pryd, mor agos at ei gilydd. Mae tlodi yn brofiad gofodol yn ogystal ag un unigol.
Llywydd, cefais y fraint o siarad ddoe yn lansiad adroddiad diweddaraf y Resolution Foundation, gan drafod anghydraddoldeb a'r mesurau a all fynd i'r afael ag ef, a dywedais bryd hynny ei fod yn angen brys i roi arian ym mhocedi'r bobl hynny sy'n wynebu'r amddifadedd gwaethaf yma yn y Deyrnas Unedig—4 miliwn o bobl, fel y dywedais yn fy ateb blaenorol, y mae miliwn ohonyn nhw'n blant. Ac er bod llawer o bethau y mae'r bobl hynny eu hangen yn eu bywydau, y peth sydd ei angen fwyaf oll arnyn nhw, ac ar frys, yw arian yn eu pocedi i wneud y pethau y mae pobl eraill yn eu cymryd yn gwbl ganiataol. Mae chwalfa'r system nawdd cymdeithasol fel rhwyd ddiogelwch wirioneddol i bobl sy'n syrthio i gyfnodau yn eu bywydau yr effeithir arnynt gan salwch, neu ddamweiniau, neu'r holl bethau eraill y mae'r system nawdd cymdeithasol yno i'w gwneud, yn cael ei adlewyrchu yn y ffigur rhyfeddol hwnnw o 4 miliwn o bobl, sydd nid yn unig yn byw mewn tlodi, ond mewn amddifadedd, a bydd yn waith i Lywodraeth Lafur newydd ailadeiladu'r system nawdd cymdeithasol honno, ac rwy'n gobeithio y byddan nhw'n gwneud anghenion plant yn gwbl flaenllaw yn yr ymdrech honno.
First Minister, latest figures have shown that 28 per cent of all children in Wales are living in relative income poverty, the equivalent of around eight children in a class of 30. The Senedd's Equality and Social Justice Committee released a damning report recently saying that the Welsh Government has no clear plan or ambition to tackle child poverty. Labour has been directly responsible for tackling poverty in Wales for around about more than two decades, yet it's clear that successive Labour Governments have sadly failed. So, First Minister, will you take heed of the committee's damning report and follow the Welsh Conservative calls by drawing up a coherent and robust strategy to end child poverty? And if the Government fails to do this, they will continue to fail the children of Wales, which I don't think any of us, in any party here, want to see. So, First Minister, I appreciate your answer to my colleague Delyth Jewell previously, but what's the plan in action now, First Minister, for us?
Prif Weinidog, mae'r ffigurau diweddaraf wedi dangos bod 28 y cant o holl blant Cymru yn byw mewn tlodi incwm cymharol, sy'n cyfateb i tua wyth o blant mewn dosbarth o 30. Cyhoeddodd Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol y Senedd adroddiad damniol yn ddiweddar yn dweud nad oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw gynllun nac uchelgais eglur i fynd i'r afael â thlodi plant. Mae Llafur wedi bod yn uniongyrchol gyfrifol am fynd i'r afael â thlodi yng Nghymru ers dros ddau ddegawd fwy neu lai, ac eto mae'n amlwg fod Llywodraethau Llafur olynol wedi methu yn anffodus. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi wrando ar adroddiad damniol y pwyllgor a dilyn galwadau'r Ceidwadwyr Cymreig trwy lunio strategaeth gydlynol a chadarn i roi terfyn ar dlodi plant? Ac os bydd y Llywodraeth yn methu â gwneud hyn, byddan nhw'n parhau i fethu plant Cymru, nad wyf i'n credu bod yr un ohonom ni, mewn unrhyw blaid yma, eisiau ei weld. Felly, Prif Weinidog, rwy'n gwerthfawrogi eich ateb i'm cyd-Aelod Delyth Jewell yn flaenorol, ond beth yw'r cynllun sydd ar waith nawr, Prif Weinidog, i ni?
Llywydd, you need nerves of steel to stand up on the Conservative benches here and complain about child poverty. Does the Member not know—? Does she not know that in the last Labour Government, child poverty fell, in Wales and in the United Kingdom, year after year after year? [Interruption.] And it is still your party, it's when your party, which has all the major levers of poverty under their control, when they came into power, that the deliberate decisions taken have led to thousands of children, hundreds of thousands of children living in poverty who need not be in poverty. [Interruption.] This is preventable poverty. Llywydd, I hear opposition party Members shouting at me in their total denial of responsibility for what they have done. Here in Wales, every single day, we do things to protect children in Wales from the policies of your party, and you have the nerve—you have the nerve—to stand up here and ask me about what we are doing.
Llywydd, mae angen nerfau o ddur arnoch chi i sefyll ar eich traed ar y meinciau Ceidwadol yma a chwyno am dlodi plant. Onid yw'r Aelod yn gwybod—? Onid yw hi'n gwybod, yn y Llywodraeth Lafur ddiwethaf, bod tlodi plant wedi gostwng, yng Nghymru ac yn y Deyrnas Unedig, flwyddyn ar ôl blwyddyn ar ôl blwyddyn? [Torri ar draws.] A'ch plaid chi o hyd, pan ddaeth eich plaid chi, sydd â'r holl ysgogiadau mawr o dlodi o dan eu rheolaeth, pan ddaethon nhw i rym, fe arweiniodd y penderfyniadau bwriadol a wnaed at filoedd o blant, cannoedd o filoedd o blant yn byw mewn tlodi nad oes angen iddyn nhw fod mewn tlodi. [Torri ar draws.] Mae hyn yn dlodi y gellir ei atal. Llywydd, rwy'n clywed Aelodau'r wrthblaid yn gweiddi arnaf i gan wadu'n llwyr eu cyfrifoldeb am yr hyn y maen nhw wedi ei wneud. Yma yng Nghymru, bob un dydd, rydym ni'n gwneud pethau i ddiogelu plant yng Nghymru rhag polisïau eich plaid, ac mae gennych chi'r cywilydd—mae gennych chi'r cywilydd—i sefyll ar eich traed yma a gofyn i mi am yr hyn yr ydym ni'n ei wneud.
Of course, to eradicate poverty you need a partnership of governments committed to eradicating poverty. We know that the eradication of poverty is in the DNA of this Government. We learnt last week that the UK Government's autumn statement moved money from Wales to London and took money from the poor to pay for tax cuts for the rich. Yesterday we learnt from the Resolution Foundation that not only have we had a decade and a half of stagnation, but most families in Wales will end the current UK Parliament with a lower standard of living than at the beginning, and the lowest standard of living in our lifetimes, and that is what is creating poverty. Do you agree with me, First Minister, that what we need from a UK Government is an absolute commitment and focus to eradicating poverty and inequality, and what we don't need is any more eulogies to Margaret Thatcher?
Wrth gwrs, er mwyn dileu tlodi mae angen partneriaeth o lywodraethau sydd wedi ymrwymo i ddileu tlodi. Gwyddom ni fod dileu tlodi yn DNA y Llywodraeth hon. Fe wnaethom ni ddysgu'r wythnos diwethaf fod datganiad hydref Llywodraeth y DU wedi symud arian o Gymru i Lundain a chymryd arian gan y rhai tlawd i dalu am doriadau trethi i'r rhai cyfoethog. Ddoe fe wnaethom ni ddysgu gan y Resolution Foundation ein bod ni nid yn unig wedi cael degawd a hanner o farweiddio, ond ar ddiwedd Senedd bresennol y DU, bydd gan y rhan fwyaf o deuluoedd yng Nghymru safon byw is nag ar ei dechrau, a'r safon byw isaf yn ein hoes ni, a dyna sy'n creu tlodi. A ydych chi'n cytuno â mi, Prif Weinidog, mai'r hyn sydd ei angen arnom ni gan Lywodraeth y DU yw iddi ymrwymo a chanolbwyntio'n llwyr i ddileu tlodi ac anghydraddoldeb, a'r hyn nad oes ei angen arnom ni yw mwy o folawdau i Margaret Thatcher?
Well, Llywydd, the Chancellor—[Interruption.]
Wel, Llywydd, y Canghellor—[Torri ar draws.]
Allow the First Minister to answer the question. You've given him a period of reflection now in which he can construct his answer.
Gadewch i'r Prif Weinidog ateb y cwestiwn. Rydych chi wedi rhoi cyfnod o fyfyrio iddo nawr pryd y mae'n gallu llunio ei ateb.
Llywydd, the Conservative benches in the Senedd think that they can cover their shame by shouting, but it doesn't work, and it certainly doesn't work amongst the people whose lives are affected by the policies that they pursue. The Chancellor did not mention children once in the whole of his autumn statement, despite everything we know that has happened in the lives of those who needed his help the most. I entirely agree with Alun Davies that we need a Government that is determined—absolutely as determined to put the interests of those children at the top of the agenda as Margaret Thatcher was willing to put the interests of those that she supported at the top of hers.
Llywydd, mae meinciau'r Ceidwadwyr yn y Senedd yn credu'u bod yn gallu gorchuddio eu cywilydd drwy weiddi, ond nid yw hynny'n llwyddo, ac yn sicr nid yw'n gweithio ymhlith y bobl yr effeithir ar eu bywydau gan y polisïau y maen nhw'n eu harddel. Ni wnaeth y Canghellor sôn am blant unwaith yn ei ddatganiad yr hydref cyfan, er gwaethaf popeth yr ydym ni'n ymwybodol sydd wedi digwydd ym mywydau'r rhai a oedd angen ei help fwyaf. Rwy'n cytuno'n llwyr ag Alun Davies bod angen Llywodraeth sy'n benderfynol—yr un mor gwbl benderfynol o roi buddiannau'r plant hynny ar frig yr agenda ag yr oedd Margaret Thatcher yn fodlon rhoi buddiannau'r rhai yr oedd hi'n eu cefnogi ar frig ei hagenda hi.
6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i hyrwyddo ac annog cyfranogiad mewn chwaraeon ar lawr gwlad? OQ60399
6. What steps is the Welsh Government taking to promote and encourage participation in grass-roots sport? OQ60399
We are supporting grass-roots sports clubs across Wales with the £31 million invested through Sport Wales in this financial year.
Rydyn ni'n cefnogi clybiau chwaraeon ar lawr gwlad ledled Cymru gyda'r £31 miliwn wedi'i fuddsoddi drwy Chwaraeon Cymru yn y flwyddyn ariannol hon.
First Minister, one of the many wonderful benefits of being a grandparent and having grandchildren is to take them to a number of activities—football, tennis, swimming and cricket—and see first-hand the wonderful work of volunteers and grass-roots sports clubs as well as leisure trusts such as Newport Live. Also, one of the great benefits, of course, of being an MS is to work with local sports clubs. Two of those in my constituency, Newport Saints football club and Undy football club in Severnside, are very ambitious to grow. They already provide opportunities for several hundred young people, and people of all ages, boys and girls, to take part in football and indeed other physical activities on a weekly basis.
It's really important, I believe, that we build networks and partnerships between organisations like the Football Association of Wales, Sport Wales, leisure trusts and professional sports clubs, to allow those clubs to grow and develop in the way that they would like. I'd just like your confirmation that the Welsh Government will continue to support that joint working, those partnerships and those networks so that grass-roots sports can provide ever more opportunities for our communities here in Wales, with all the social, physical and health and well-being benefits that they bring.
Prif Weinidog, un o sawl mantais wych o fod yn dad-cu yw mynd ag wyrion ac wyresau i nifer o weithgareddau—pêl-droed, tennis, nofio a chriced—a gweld yn uniongyrchol waith bendigedig gwirfoddolwyr a chlybiau chwaraeon ar lawr gwlad yn ogystal ag ymddiriedolaethau hamdden fel Casnewydd Fyw. Hefyd, un o'r manteision mawr, wrth gwrs, o fod yn AS yw gweithio gyda chlybiau chwaraeon lleol. Mae dau o'r rheini yn fy etholaeth i, clwb pêl-droed Newport Saints a chlwb pêl-droed Undy yng Nglannau Hafren, ag uchelgais fawr iawn i dyfu. Maen nhw eisoes yn darparu cyfleoedd i gannoedd o bobl ifanc, a phobl o bob oed, bechgyn a merched, gymryd rhan mewn pêl-droed ac yn wir, gweithgareddau corfforol eraill yn wythnosol.
Mae'n bwysig iawn, rwy'n credu, ein bod ni'n datblygu rhwydweithiau a phartneriaethau rhwng sefydliadau fel Cymdeithas Bêl-droed Cymru, Chwaraeon Cymru, ymddiriedolaethau hamdden a chlybiau chwaraeon proffesiynol, er mwyn caniatáu i'r clybiau hynny dyfu a datblygu yn y ffordd yr hoffen nhw. Hoffwn i gael cadarnhad y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i gefnogi'r cydweithio hwnnw, y partneriaethau hynny a'r rhwydweithiau hynny fel y gall chwaraeon ar lawr gwlad ddarparu mwy fyth o gyfleoedd i'n cymunedau yma yng Nghymru, gyda'r holl fanteision cymdeithasol, corfforol ac iechyd a llesiant a ddaw yn eu sgil.
I thank John Griffiths for that, Llywydd. Of course, he's right; it's a privilege that we have in the jobs that we do, and sometimes in our own lives, to see directly the work that those fantastic organisations in all our communities carry out. They do deserve to be supported by partnerships between and with those public organisations who are able to help and support them in the work that they do. The Welsh Government and Sport Wales met very recently with the Football Association of Wales to discuss their recent audit. They've been auditing the number and condition of football sites across Wales—pitches, pavilions, changing rooms and so on—to make sure that we are investing in those places where the genuine diversity of the Welsh community can be drawn in to participation in sport in exactly the way that John Griffiths said. And there are wider partnerships again, aren't there? The community-focused schools programme is another way in which that community effort can be supported.
I was fortunate, Llywydd, only a couple of weeks ago, to be at Fitzalan High School here in Cardiff, the single greatest investment in a twenty-first century school that we will make in this Senedd term. And the reason that the investment is at the level that it is is because all the facilities of that school are there to be used by the wider community, including Canton football club and Canton rugby club, if I'm allowed to name check a couple of organisations in my own constituency. But it's true in John Griffiths's constituency as well—Newport High School in Bettws is another example of where investment allows the supporting of that wider group of people and organisations who, whether it's in playing, coaching, volunteering or even just turning up to watch, make their contribution to the positive impact that sport can make in the lives of Welsh people.
Diolch i John Griffiths am hynna, Llywydd. Wrth gwrs, mae'n iawn; mae'n fraint i ni yn y swyddi yr ydyn ni'n eu cyflawni, ac weithiau yn ein bywydau ein hunain, i weld yn uniongyrchol y gwaith y mae'r sefydliadau gwych hynny yn ein holl gymunedau yn ei wneud. Maen nhw'n haeddu cael eu cefnogi gan bartneriaethau rhwng a gyda'r sefydliadau cyhoeddus hynny sy'n gallu'u helpu a'u cefnogi yn y gwaith y maen nhw'n ei wneud. Fe wnaeth Llywodraeth Cymru a Chwaraeon Cymru gyfarfod yn ddiweddar iawn gyda Chymdeithas Bêl-droed Cymru i drafod eu harchwiliad diweddar. Maen nhw wedi bod yn archwilio nifer a chyflwr safleoedd pêl-droed ar draws Cymru—caeau bach, pafiliynau, ystafelloedd newid ac ati—er mwyn gwneud yn siŵr ein bod ni'n buddsoddi yn y mannau hynny lle mae modd denu amrywiaeth wirioneddol cymunedau Cymru i gymryd rhan mewn chwaraeon yn union fel y dywedodd John Griffiths. Ac mae partneriaethau ehangach eto, onid oes? Mae'r rhaglen ysgolion sy'n canolbwyntio ar y gymuned yn ffordd arall y mae'n bosibl cefnogi'r ymdrech gymunedol honno.
Roeddwn i'n ffodus, Llywydd, ychydig wythnosau yn ôl, i fod yn Ysgol Uwchradd Fitzalan yma yng Nghaerdydd, y buddsoddiad unigol mwyaf mewn ysgol yr unfed ganrif ar hugain y byddwn ni'n ei wneud yn nhymor y Senedd hon. Ac mae'r buddsoddiad ar y lefel honno oherwydd bod holl gyfleusterau'r ysgol honno yno i'w defnyddio gan y gymuned ehangach, gan gynnwys clwb pêl-droed Treganna a chlwb rygbi Treganna, os caf roi sylw i gwpl o sefydliadau yn fy etholaeth i fy hun. Ond mae'n wir yn etholaeth John Griffiths hefyd—mae Ysgol Uwchradd Casnewydd ym Metws yn enghraifft arall o le mae buddsoddiad yn caniatáu cefnogi'r grŵp ehangach hwnnw o bobl a sefydliadau sydd, p'un ai yw hynny mewn chwarae, hyfforddi, gwirfoddoli neu ddim ond dod i wylio hyd yn oed, yn gwneud eu cyfraniad at yr effaith gadarnhaol y gall chwaraeon ei chael ym mywydau pobl Cymru.
7. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am nifer y bobl yng Nghymru sy'n cael cymorth drwy'r llinell gymorth Byw Heb Ofn? OQ60395
7. Will the First Minister provide an update on the number of people in Wales who access support via the Live Fear Free helpline? OQ60395
Can I thank Buffy Williams for that, Llywydd? Next year marks the twentieth anniversary of the fully funded Live Fear Free helpline in Wales. In the year to March 2023, it received 34,348 contacts as part of the national strategy to tackle violence against women, domestic abuse and sexual violence.
A gaf i ddiolch i Buffy Williams am hynna, Llywydd? Mae'r flwyddyn nesaf yn nodi 20 mlynedd ers sefydlu llinell gymorth Byw Heb Ofn yng Nghymru sy'n cael ei hariannu'n llawn. Yn y flwyddyn hyd at fis Mawrth 2023, cafodd 34,348 o gysylltiadau fel rhan o'r strategaeth genedlaethol i ymdrin â thrais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol.
This month I completed my Rhondda-specific domestic abuse and violence report and held a conference last Thursday with partners, statutory and non-statutory support providers and community members to discuss the extent of the problem and how we can achieve fear-free Valleys. In Rhondda, between May 2022 and May 2023, South Wales Police recorded 2,605 domestic abuse and violence incidents. This is 674 more incidents than the next greatest area in Rhondda Cynon Taf and Merthyr. In two of our towns, DAV incidents are reported in one in 10 households.
As part of the report, I met with victims who received support from dedicated professionals at the Safer Rhondda Centre in Tonypandy, and others who had called the Live Fear Free helpline. One recommendation that all victims who'd called the Live Fear Free helpline raised with me was the need to signpost to local support services. Will the First Minister consider this recommendation and explore the possibility of creating a database of local DAV support providers for Live Fear Free helpline advisers to signpost?
Y mis hwn, fe wnes i gwblhau fy adroddiad cam-drin domestig a thrais sy'n benodol i'r Rhondda, a chynhaliais i gynhadledd ddydd Iau diwethaf gyda phartneriaid, darparwyr cymorth statudol ac anstatudol ac aelodau o'r gymuned i drafod maint y broblem a sut y gallwn ni gyflawni Cymoedd heb ofn. Yn y Rhondda, rhwng Mai 2022 a Mai 2023, cofnododd Heddlu De Cymru 2,605 o ddigwyddiadau cam-drin domestig a thrais. Mae hyn yn 674 yn fwy o ddigwyddiadau na'r ardal â'r nifer fwyaf nesaf yn Rhondda Cynon Taf a Merthyr. Mewn dwy o'n trefi, mae un o bob 10 aelwyd yn adrodd am ddigwyddiadau cam-drin domestig a thrais.
Fel rhan o'r adroddiad, gwnes i gwrdd â dioddefwyr a dderbyniodd gefnogaeth gan weithwyr proffesiynol arbennig yng Nghanolfan Rhondda Ddiogelach yn Nhonypandy, ac eraill a oedd wedi galw'r llinell gymorth Byw Heb Ofn. Un argymhelliad y gwnaeth yr holl ddioddefwyr a oedd wedi galw'r llinell gymorth Byw Heb Ofn godi gyda mi oedd yr angen i gyfeirio at wasanaethau cymorth lleol. A wnaiff y Prif Weinidog ystyried yr argymhelliad hwn ac archwilio'r posibilrwydd o greu cronfa ddata o ddarparwyr cymorth cam-drin domestig a thrais lleol er mwyn i gynghorwyr llinell gymorth Byw Heb Ofn allu cyfeirio atyn nhw?
I thank Buffy Williams very much for that further question and congratulate her, of course, on the work that she's been doing on this issue in her community. I know that my colleague Jane Hutt spoke at the conference that Buffy Williams organised last weekend, and the figures that the Member has set out for us this afternoon are very sobering indeed.
The Live Fear Free helpline is one of the ways in which we can help people whose lives are affected by the sort of violence that Buffy Williams has outlined. I had the opportunity myself some time ago to visit a call centre in Wrexham, in Lesley Griffiths's constituency, and to see how calls were responded to as they came into the helpline. I was very struck there by the fact that call handlers were able to call up on the screen very local sources of help for people. So, I'll take away the idea that the Member has put to us this afternoon and make sure that there is a database of local support services available through the Live Fear Free helpline, so that it can include an updated version of services available in the Rhondda Cynon Taf area.
Diolch yn fawr iawn i Buffy Williams am y cwestiwn arall yna ac rwy'n ei llongyfarch hi, wrth gwrs, ar y gwaith y mae hi wedi bod yn ei wneud ar y mater hwn yn ei chymuned. Gwn i fod fy nghyd-Weinidog Jane Hutt wedi siarad yn y gynhadledd a gafodd ei threfnu gan Buffy Williams y penwythnos diwethaf, ac mae'r ffigurau y mae'r Aelod wedi'u nodi i ni y prynhawn yma yn sobreiddiol iawn.
Mae'r llinell gymorth Byw Heb Ofn yn un o'r ffyrdd y gallwn ni helpu pobl yr effeithir ar eu bywydau gan y math o drais y mae Buffy Williams wedi'i amlinellu. Cefais i'r cyfle fy hun beth amser yn ôl i ymweld â chanolfan alwadau yn Wrecsam, yn etholaeth Lesley Griffiths, a gweld sut y cafodd galwadau i'r llinell gymorth eu hateb. Cefais i wir fy nharo yno gan y ffaith bod y rhai a oedd yn ateb galwadau yn gallu rhoi ffynonellau o gymorth lleol iawn i bobl ar y sgrin. Felly, fe wnaf ystyried ymhellach y syniad y mae'r Aelod wedi'i roi i ni y prynhawn yma a sicrhau bod cronfa ddata o wasanaethau cymorth lleol ar gael drwy'r llinell gymorth Byw Heb Ofn, fel y gall gynnwys fersiwn wedi'i diweddaru o'r gwasanaethau sydd ar gael yn ardal Rhondda Cynon Taf.
Cwestiwn 8, yn olaf. Luke Fletcher.
Finally, question 8. Luke Fletcher.
8. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynyddu'r ddarpariaeth o brentisiaethau? OQ60400
8. What is the Welsh Government doing to increase the provision of apprenticeships? OQ60400
Despite the loss of European social fund money and our ever-declining budget, this Government will go on investing in quality apprenticeships that match the needs of the Welsh economy and provide our young people with successful futures.
Er gwaethaf y ffaith i ni golli arian cronfeydd cymdeithasol Ewrop ac er gwaethaf ein cyllideb sy'n gostwng yn barhaus, bydd y Llywodraeth hon yn parhau i fuddsoddi mewn prentisiaethau o safon sy'n cyd-fynd ag anghenion economi Cymru ac yn darparu dyfodol llwyddiannus i'n pobl ifanc.
Diolch am yr ateb, Brif Weinidog.
Thank you for the response, First Minister.
Last week, the Minister for Economy launched the Welsh Government's economic missions. Priority area 2 emphasises the need to support young people and their access to training and employment opportunities, and yet we're expecting the number of new entrants into apprenticeship programmes to fall off a cliff edge. An initial analysis from the further education sector in response to proposed Welsh Government cuts for 2024-25 indicates that the total reduction to the apprenticeship programme will be 24.5 per cent. The sector warns that this will result in 10,000 fewer apprenticeship starts on programmes in 2024-25, a reduction of approximately 50 per cent, the most rapid decline in training opportunities since devolution, and that's not to mention the loss of jobs in a work-based learning workforce. Given the outcry from the sector and the consequences of such a cut, will the Welsh Government re-examine its spending plans before it publishes its draft budget later this month? The development of Wales's future workforce is absolutely essential to our economic prosperity.
Yr wythnos diwethaf, lansiodd Gweinidog yr Economi genadaethau economaidd Llywodraeth Cymru. Mae maes blaenoriaeth 2 yn pwysleisio'r angen i gefnogi pobl ifanc a'u mynediad at gyfleoedd hyfforddi a chyflogaeth, ac eto rydyn ni'n disgwyl i'r nifer sy'n dechrau ar raglenni prentisiaeth ddisgyn yn sylweddol. Mae dadansoddiad cychwynnol gan y sector addysg bellach mewn ymateb i doriadau arfaethedig Llywodraeth Cymru ar gyfer 2024-25 yn dangos mai 24.5 y cant fydd cyfanswm y gostyngiad i'r rhaglen brentisiaethau. Mae'r sector yn rhybuddio y bydd hyn yn arwain at 10,000 yn llai yn dechrau ar raglenni prentisiaethau yn 2024-25, gostyngiad o tua 50 y cant, y dirywiad cyflymaf mewn cyfleoedd hyfforddi ers datganoli, a hynny heb sôn am golli swyddi mewn gweithlu dysgu yn seiliedig ar waith. O ystyried y brotest gan y sector a chanlyniadau toriad o'r fath, a fydd Llywodraeth Cymru yn ailystyried ei chynlluniau gwariant cyn iddi gyhoeddi ei chyllideb ddrafft yn ddiweddarach y mis hwn? Mae datblygu gweithlu Cymru yn y dyfodol yn gwbl hanfodol i'n ffyniant economaidd.
Diolch i Luke Fletcher am y cwestiwn ychwanegol.
I thank Luke Fletcher for that supplementary question.
I don't agree with him that new entrants will fall off a cliff edge. The Welsh Government will invest over £100 million—over £100 million—in apprenticeship programmes in the next financial year. Last week, the leader of Plaid Cymru was urging me to make sure that there were no cuts in funding to agriculture in Wales. Today, the Member wants me to ensure that there are no cuts to funding in apprenticeships in Wales. I say to him what I said to his leader last week: if you are faced with a budget that has £1.3 billion less to do everything that we want to do next year, there's no part of the Welsh Government's budget that can be untouched. And every time somebody makes a plea that this particular spending area should be an exception, that person has a responsibility to explain to me where else they would find that money.
Nid wyf i'n cytuno ag ef y bydd niferoedd y dechreuwyr newydd yn lleihau'n sylweddol. Bydd Llywodraeth Cymru yn buddsoddi dros £100 miliwn—dros £100 miliwn—mewn rhaglenni prentisiaeth yn y flwyddyn ariannol nesaf. Yr wythnos diwethaf, roedd arweinydd Plaid Cymru yn fy annog i wneud yn siŵr nad oedd toriadau mewn cyllid i amaethyddiaeth yng Nghymru. Heddiw, mae'r Aelod eisiau i mi sicrhau nad oes toriadau i gyllid mewn prentisiaethau yng Nghymru. Rwy'n dweud wrtho'r hyn y dywedais i wrth ei arweinydd yr wythnos diwethaf: os ydych chi'n wynebu cyllideb sydd â £1.3 biliwn yn llai i wneud popeth yr ydym ni eisiau'i wneud y flwyddyn nesaf, nid oes unrhyw ran o gyllideb Llywodraeth Cymru a all barhau heb ei chyffwrdd. A phob tro y bydd rhywun yn pledio y dylai'r maes gwariant penodol hwn fod yn eithriad, mae gan y person hwnnw gyfrifoldeb i egluro i mi ble arall y bydden nhw'n dod o hyd i'r arian hwnnw.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd, Lesley Griffiths, i wneud y datganiad hwnnw.
The next item will be the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd, Lesley Griffiths, to make that statement.
Diolch, Llywydd. There is one change to this week's business. The legislative statement on the Senedd Cymru (electoral candidate lists) Bill has been withdrawn. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae un newid i fusnes yr wythnos hon. Mae'r datganiad deddfwriaethol ar Fil Senedd Cymru (rhestrau ymgeiswyr etholiadol) wedi cael ei dynnu'n ôl. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
I'd like to call for a statement, please, from the Minister for Health and Social Services on what the Welsh Government is doing to ensure that bipolar disorder receives parity of treatment, and is considered with equal importance to other severe mental health illnesses such as schizophrenia and psychosis. I'd also like the Minister to outline what the Welsh Government is doing to ensure earlier diagnosis for bipolar disorder, which currently averages at 11.9 years after first informing a clinician of the symptoms. Two per cent of the adult population in Wales are estimated to be living with bipolar, and sadly, as many as one in five people with bipolar take their own lives.
Other conditions such as first-episode psychosis have their own specialist care pathway, and this is soon to be the case with eating disorders, too, which is a great change. A specialist care pathway does not currently exist for bipolar disorder and the treatment is too generic. The creation of a specialist care pathway should actually save the NHS money in the long run, too. I would like to ask the Minister whether there are any plans to specialise the treatment of bipolar to ensure parity with other serious mental illnesses. What is the Minister doing to ensure earlier diagnosis for bipolar, which is currently averaging roughly two years longer than currently in England? Thank you.
Hoffwn i alw am ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod anhwylder deubegynol yn cael triniaeth gyfartal, ac yn cael ei ystyried yn gyfartal bwysig i afiechydon iechyd meddwl difrifol eraill fel sgitsoffrenia a seicosis. Hoffwn i hefyd i'r Gweinidog amlinellu'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau diagnosis cynharach ar gyfer anhwylder deubegynol, sydd ar gyfartaledd ar hyn o bryd yn 11.9 mlynedd ar ôl rhoi gwybod gyntaf i glinigwr am y symptomau. Yr amcangyfrif yw bod 2 y cant o'r boblogaeth oedolion yng Nghymru yn byw gydag anhwylder deubegynol, ac yn anffodus, mae cymaint ag un o bob pump o bobl sydd ag anhwylder deubegynol yn lladd eu hunain.
Mae gan gyflyrau eraill, fel y pwl cyntaf o seicosis, eu llwybr gofal arbenigol eu hunain, a chyn bo hir bydd hyn yn wir o ran anhwylderau bwyta hefyd, sy'n newid mawr. Nid yw llwybr gofal arbenigol yn bodoli ar hyn o bryd ar gyfer anhwylder deubegynol ac mae'r driniaeth yn rhy generig. Dylai creu llwybr gofal arbenigol arbed arian i'r GIG yn y tymor hir hefyd. Hoffwn i ofyn i'r Gweinidog a oes unrhyw gynlluniau i arbenigo triniaeth anhwylder deubegynol er mwyn sicrhau cyfartaledd ag afiechydon meddwl difrifol eraill. Beth mae'r Gweinidog yn ei wneud i sicrhau diagnosis cynharach ar gyfer anhwylder deubegynol, sydd tua dwy flynedd yn hirach nag yn Lloegr ar hyn o bryd? Diolch.
Thank you. As you'll be aware, the Welsh Government does have a mental health strategy and the Minister obviously gives funding to all local health boards, who are then responsible for ensuring that the services they provide for mental health illnesses are distributed in the most appropriate way. You mentioned several mental health illnesses in your request for a statement, and we would assume that health boards would put the funding around those illnesses and around the services to ensure that their local population is able to be treated as appropriate.
Diolch. Fel y gwyddoch chi, mae gan Lywodraeth Cymru strategaeth iechyd meddwl ac mae'r Gweinidog yn amlwg yn rhoi cyllid i bob bwrdd iechyd lleol, sydd wedyn yn gyfrifol am sicrhau bod y gwasanaethau y maen nhw'n eu darparu ar gyfer salwch iechyd meddwl yn cael eu dosbarthu yn y ffordd fwyaf priodol. Sonioch chi am sawl salwch iechyd meddwl yn eich cais am ddatganiad, a byddem ni'n tybio y byddai byrddau iechyd yn rhoi'r cyllid ar gyfer yr anhwylderau hynny ac ar gyfer y gwasanaethau i sicrhau bod modd trin eu poblogaeth leol fel y bo'n briodol.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Trefnydd, I'd like to ask for a statement regarding school breakfast clubs. You may be aware that some local authorities, because of financial pressures, are exploring, including Rhondda Cynon Taf council, introducing a fee for the childcare element prior to the half an hour of free breakfast club. Many constituents, not surprisingly, have contacted me, hugely concerned about this. It may not sound like a lot—£1 a day—but it is a flat charge that's being proposed of £60 per term. And for those families who are really, really struggling—we know the success of the breakfast clubs, why they were established and so on. So, can I ask for a statement updating about what conversations have taken place with local authorities regarding any proposals to schools breakfast clubs, and if there are any plans to update on guidance provided? Diolch.
Trefnydd, hoffwn i ofyn am ddatganiad ynglŷn â chlybiau brecwast ysgol. Efallai eich bod chi'n ymwybodol fod rhai awdurdodau lleol, oherwydd pwysau ariannol, gan gynnwys cyngor Rhondda Cynon Taf, yn ystyried cyflwyno ffi am yr elfen gofal plant cyn hanner awr y clwb brecwast am ddim. Nid yw'n syndod fod llawer o etholwyr wedi cysylltu â mi, yn bryderus iawn am hyn. Efallai nad yw'n swnio fel rhyw lawer—£1 y dydd—ond mae'n dâl safonol o £60 sy'n cael ei gynnig. Ac i'r teuluoedd hynny sy'n ei chael hi'n anodd iawn, iawn—rydyn ni'n gwybod am lwyddiant y clybiau brecwast, a pham y cawson nhw eu sefydlu ac ati. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf o ran pa sgyrsiau sydd wedi digwydd gydag awdurdodau lleol ynghylch unrhyw gynigion i glybiau brecwast ysgolion, ac a oes unrhyw gynlluniau i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y canllawiau sydd wedi'u darparu? Diolch.
Thank you. I fully appreciate what you're saying that, for many families, £1 a day is a significant amount of funding. And as you say, Welsh Government brought forward the breakfast clubs for a very specific purpose, and they've been very successful. Welsh Government pays for the breakfast clubs and obviously, then, local authorities have to look at the funding that they have available for childcare, and this is obviously a discussion that's been ongoing through the budgets.
Diolch. Rwy'n gwerthfawrogi'n llwyr yr hyn yr ydych chi'n ei ddweud, i lawer o deuluoedd, mae £1 y dydd yn swm sylweddol o gyllid. Ac fel y dywedwch chi, cyflwynodd Llywodraeth Cymru y clybiau brecwast at ddiben penodol iawn, ac maen nhw wedi bod yn llwyddiannus iawn. Llywodraeth Cymru sy'n talu am y clybiau brecwast ac yn amlwg, felly, mae'n rhaid i awdurdodau lleol ystyried y cyllid sydd ar gael ar gyfer gofal plant, ac mae hon yn amlwg yn drafodaeth sydd wedi bod yn mynd rhagddi drwy'r cyllidebau.
I would like to request a statement again about the attention deficit hyperactivity disorder medication shortages that are taking place at the moment across the UK. I asked for a statement previously and, at the time, the manufacturer was saying that things should be resolved between October and December this year, but, unfortunately now, that has been extended until likely April 2024. ADHD UK have said that more than a quarter of ADHD patients in the UK have had no medication since the initial patient safety warning went out in September 2023. As you can imagine, people are distressed. This is impacting children and adults. People are not able to do their jobs properly. They're not able to fulfil their caring responsibilities either.
I just met with the Royal College of Psychiatrists. They've got a wonderful database now where they can kind of see where people are, in what region, and how people are struggling, and target those interventions, and target that support and messaging. And I was just wondering what can Welsh Government do to work with our health boards to make sure that people are okay during this very, very concerning time. Thank you.
Hoffwn i ofyn am ddatganiad eto am y prinder meddyginiaeth anhwylder diffyg canolbwyntio a gorfywiogrwydd sy'n digwydd ar hyn o bryd ledled y DU. Gofynnais i am ddatganiad yn flaenorol ac, ar y pryd, roedd y gwneuthurwr yn dweud y dylai pethau gael eu datrys rhwng mis Hydref a mis Rhagfyr eleni, ond, yn anffodus nawr, mae hynny wedi'i ymestyn tan fis Ebrill 2024, mae'n debyg. Mae ADHD UK wedi dweud nad yw mwy na chwarter cleifion ADHD yn y DU wedi cael unrhyw feddyginiaeth ers i'r rhybudd diogelwch cychwynnol i gleifion gael ei gyflwyno ym mis Medi 2023. Fel y gallwch chi ddychmygu, mae pobl yn ofidus. Mae hyn yn effeithio ar blant ac oedolion. Nid yw pobl yn gallu gwneud eu gwaith yn iawn. Ni allan nhw gyflawni eu cyfrifoldebau gofalu chwaith.
Gwnes i gyfarfod â Choleg Brenhinol y Seiciatryddion. Mae ganddyn nhw gronfa ddata wych nawr lle gallan nhw weld ble mae pobl, mewn ffordd, ym mha ranbarth, a sut mae pobl yn ei chael hi'n anodd, a thargedu'r ymyraethau hynny, a thargedu'r gefnogaeth a'r negeseuon hynny. Ac roeddwn i'n meddwl tybed beth all Llywodraeth Cymru ei wneud i weithio gyda'n byrddau iechyd i sicrhau bod pobl yn iawn yn ystod yr amser pryderus iawn hwn. Diolch.
Thank you. Well, as you referred, due to an increase in global demand and manufacturing issues, the supply of a number of medicines that are used to treat ADHD is currently disrupted. It's affecting all parts of the UK, and the supply position is still expected to improve by the end of this year. And we would expect the disruption to have been completely resolved by February. It is taking some additional time for local supplies at community pharmacies to stabilise. Supplies of other preparations that contain methylphenidate—the same active ingredient as some of the drugs—have been resolved in recent weeks.
You asked what we can do as a Government, and we will continue to work very closely with the UK Government, the Medicines and Healthcare Products Regulatory Agency, NHS Wales, general practitioners and community pharmacies, so that patients right across Wales are able to continue to receive the medicines they need.
Diolch. Wel, fel y cyfeirioch chi, oherwydd cynnydd yn y galw byd-eang a materion gweithgynhyrchu, mae tarfu ar y cyflenwad o nifer o feddyginiaethau sy'n cael eu defnyddio i drin ADHD ar hyn o bryd. Mae'n effeithio ar bob rhan o'r DU, ac mae disgwyl i'r sefyllfa gyflenwi wella erbyn diwedd eleni. Ac fe fyddem ni'n disgwyl i'r tarfu fod wedi cael ei ddatrys yn llwyr erbyn mis Chwefror. Mae'n cymryd amser ychwanegol i gyflenwadau lleol mewn fferyllfeydd cymunedol sefydlogi. Mae cyflenwadau o baratoadau eraill sy'n cynnwys methylffenidad—yr un cynhwysyn actif â rhai o'r cyffuriau—wedi cael eu datrys yn ystod yr wythnosau diwethaf.
Fe wnaethoch chi ofyn beth allwn ni ei wneud fel Llywodraeth, a byddwn ni'n parhau i weithio'n agos iawn gyda Llywodraeth y DU, yr Asiantaeth Rheoleiddio Meddyginiaethau a Chynhyrchion Gofal Iechyd, GIG Cymru, meddygon teulu a fferyllfeydd cymunedol, fel bod cleifion ledled Cymru yn gallu parhau i dderbyn y meddyginiaethau sydd eu hangen arnyn nhw.
Ambulance delays are now so expected and normal that a hospital in my area has had to install fans outside its accident and emergency department to try to disperse the air pollution coming from the exhausts of waiting emergency vehicles. The health board has installed the fans outside the Grange in Cwmbran to make a safer environment for staff, but I'd like a statement, please, addressing the ongoing crisis situation, which has had to be planned for and accepted like this. Nation Cymru reported this week the longest an ambulance was waiting outside the A&E with a patient inside was 16 and a half hours, and the average time is two hours.
Earlier this year I raised concerns in the Senedd that ambulances were being used as waiting rooms. I raised this same concern about the air pollution coming from waiting ambulances, and it seems the situation has got worse. We're going into the winter now, when cold temperatures will mean that there's even more of an imperative for waiting ambulances to keep engines running, to keep the patients warm, and all air pollution will just get worse.
Trefnydd, we've just passed legislation in this Senedd to protect clean air. Surely, one of the most urgently needed places to have clean air is outside hospitals where people are already poorly. So, could a statement please set out what steps are going to be taken to address this urgently?
Mae oedi mewn ambiwlansys erbyn hyn mor ddisgwyliedig ac arferol fel bod ysbyty yn fy ardal i wedi gorfod gosod ffaniau y tu allan i'w adran damweiniau ac achosion brys i geisio gwasgaru'r llygredd aer sy'n dod o'r pibellau gwacáu o gerbydau brys sy'n aros. Mae'r bwrdd iechyd wedi gosod y ffaniau y tu allan i ysbyty'r Faenor yng Nghwmbrân i greu amgylchedd mwy diogel i staff, ond hoffwn i gael datganiad, os gwelwch yn dda, yn ymdrin â'r sefyllfa o argyfwng barhaus, y bu'n rhaid cynllunio ar ei chyfer a'i derbyn fel hyn. Gwnaeth Nation Cymru adrodd yr wythnos hon mai'r amser hiraf yr oedd ambiwlans yn aros y tu allan i'r adran damweiniau ac achosion brys gyda chlaf y tu mewn oedd 16 awr a hanner, a'r amser cyfartalog yw dwy awr.
Yn gynharach eleni fe wnes i godi pryderon yn y Senedd bod ambiwlansys yn cael eu defnyddio fel ystafelloedd aros. Fe wnes i godi'r un pryder yma am y llygredd aer sy'n dod o ambiwlansys sy'n aros, ac mae'n ymddangos bod y sefyllfa wedi gwaethygu. Rydyn ni'n mynd i mewn i'r gaeaf nawr, pan fydd y tymheredd oer yn golygu bod hyd yn oed mwy o angen i ambiwlansys sy'n aros gadw'r injan yn troi, i gadw'r cleifion yn gynnes, a bydd yr holl lygredd aer yn gwaethygu.
Trefnydd, rydyn ni newydd basio deddfwriaeth yn y Senedd hon i ddiogelu aer glân. Yn sicr, un o'r lleoedd i gael aer glân ar frys yw y tu allan i ysbytai lle mae pobl eisoes yn wael. Felly, a allai datganiad nodi pa gamau fydd yn cael eu cymryd i fynd i'r afael â hyn ar frys?
Thank you. The Minister has been very clear with health boards on her expectation for improved ambulance handover performance to free up ambulance capacity, and is investing in same-day emergency care and extra community beds, as well as integrated solutions with our social care services, to improve patient flow through hospitals and tackle ambulance handover delays. Each health board has been given an additional £3 million to deliver improvements in these areas.
Diolch. Mae'r Gweinidog wedi bod yn glir iawn gyda'r byrddau iechyd ynghylch ei disgwyliad am well perfformiad trosglwyddo ambiwlansys i ryddhau capasiti ambiwlansys, ac mae hi'n buddsoddi mewn gofal argyfwng yr un diwrnod a gwelyau cymunedol ychwanegol, yn ogystal ag atebion integredig gyda'n gwasanaethau gofal cymdeithasol, i wella llif cleifion trwy ysbytai ac ymdrin ag oedi trosglwyddo ambiwlansys. Mae pob bwrdd iechyd wedi cael £3 miliwn ychwanegol i gyflawni gwelliannau yn y meysydd hyn.
Business Minister, this week in the House of Commons, MPs thankfully voted to speed up the compensation scheme for victims of the NHS infected blood scandal, and UK Ministers will now have to set up a body to run the scheme within three months of a new Bill becoming law. This was rightly I think characterised as an important step forward in what has been an extraordinarily long fight for justice, though of course it isn't the end. My constituents Colin and Janet Smith, in Newport East, Minister, were among families in Wales whose children were victims of receiving contaminated blood, or blood products contaminated with HIV or hepatitis C. And tragically their son, also named Colin, died in 1990, after contracting HIV and hepatitis C—young Colin having been diagnosed with haemophilia as a baby. I wonder, Minister, if we might have a statement from Welsh Government on the implications of this vote for discussions between Welsh Government and UK Government on how compensation and the compensation scheme would be administered and delivered to families here in Wales.
Trefnydd, yr wythnos hon yn Nhŷ'r Cyffredin, pleidleisiodd Aelodau'r Senedd i gyflymu'r cynllun iawndal i ddioddefwyr sgandal gwaed heintiedig y GIG a diolch am hynny, a bydd yn rhaid i Weinidogion y DU nawr sefydlu corff i gynnal y cynllun o fewn tri mis ar ôl i Fil newydd ddod yn gyfraith. Cafodd hyn ei weld, yn briodol, rwy'n credu yn gam pwysig ymlaen yn yr hyn sydd wedi bod yn frwydr eithriadol o hir dros gyfiawnder, ond wrth gwrs nid dyna'r diwedd. Roedd fy etholwyr Colin a Janet Smith, yn Nwyrain Casnewydd, Gweinidog, ymhlith teuluoedd yng Nghymru yr oedd eu plant wedi dioddef o dderbyn gwaed wedi'i halogi, neu gynhyrchion gwaed wedi'u halogi â HIV neu hepatitis C. Ac yn drasig bu farw eu mab, hefyd o'r enw Colin, yn 1990, ar ôl cael HIV a hepatitis C—roedd Colin ifanc wedi cael diagnosis o haemoffilia yn fabi. Tybed, Gweinidog, a gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar oblygiadau'r bleidlais hon ar gyfer trafodaethau rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU ar sut y byddai iawndal a'r cynllun iawndal yn cael eu gweinyddu a'u cyflwyno i deuluoedd yma yng Nghymru.
Thank you very much. I think you're right, it was certainly a very important vote. It made me think of all the work that Julie Morgan did in a previous life, when she was an MP, and the discussions we had back in the early—in the last decade; about 2011 I remember having discussions with you. And I think it is a very, very important and a landmark vote, really. I'm not aware of any discussions that the Minister for Health and Social Services has had in relation to it, but I know she will be watching this with interest, and I will ask her to bring forward a written statement.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu eich bod chi'n iawn, roedd hi'n sicr yn bleidlais bwysig iawn. Gwnaeth i mi feddwl am yr holl waith a wnaeth Julie Morgan mewn bywyd blaenorol, pan oedd hi'n AS, a'r trafodaethau y cawson ni nôl yn gynnar yn y degawd diwethaf; tua 2011 rwy'n cofio cael sgyrsiau gyda chi. Ac rwy'n credu ei bod hi'n bleidlais bwysig, bwysig iawn, ac yn un nodedig, mewn gwirionedd. Nid wyf i'n ymwybodol o unrhyw drafodaethau y mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi'u cael o ran y mater, ond gwn i y bydd hi'n gwylio hyn gyda diddordeb, a byddaf i'n gofyn iddi hi gyflwyno datganiad ysgrifenedig.
Gaf i ofyn am ddiweddariad gan Weinidog yr Economi am sefyllfa argyfyngus bancio yn ein cymunedau gwledig? Dros yr wythnosau diwethaf, rŷn ni wedi gweld sefyllfa drychinebus, lle mae banciau, neu ganghennau o fanciau, yn cau un wrth un. Ac yn yr ardaloedd prin yna lle mae yna ganghennau yn aros, maen nhw'n cau mewn llefydd fel Pwllheli, Llanelli, Llanfair-ym-Muallt, y Drenewydd a Thyddewi. Ac rŷn ni hefyd wedi gweld, wrth gwrs, dorri ar wasanaethau, fel penderfyniad cywilyddus HSBC i gael gwared ar y llinell Gymraeg, a banc Lloyds hefyd yn diddymu eu gwasanaeth symudol yng Nghrucywel.
Nawr, mae Gweinidog yr Economi wedi sôn nifer o weithiau yn y Siambr yma am yr hyn sydd wedi datblygu'n ddiweddar ynglŷn â Banc Cambria, ac rŷn ni'n croesawu'r cynllun yma'n fawr iawn, iawn. Ond yn sgil y ffaith bod cymdeithas adeiladu Mynwy wedi tynnu nôl o'r cynllun, fe ddywedodd y Gweinidog ei fod e'n mynd i weithio er mwyn archwilio'r holl opsiynau o safbwynt creu banc cymunedol yng Nghymru. Gaf i ofyn, felly, am ddatganiad ynglŷn â'r sefyllfa o safbwynt datblygu'r banc pwysig yma i Gymru?
May I ask for an update from the Minister for Economy on the critical position of banking in our rural communities? Over the last few weeks, we've seen a disastrous situation, where banks, or bank branches, are closing one after another. And in those few areas where there are remaining branches, they are closing in areas such as Pwllheli, Llanelli, Builth Wells, Newtown and St Davids. And we've also seen, of course, a cut in services, such as the disgraceful decision by HSBC to scrap its Welsh language helpline, and Lloyds Bank have also scrapped their mobile service in Crickhowell.
Now, the Minister for Economy has talked on a number of occasions in this Chamber about what's developed recently regarding Banc Cambria, and we welcome this scheme very, very much. But given that the Monmouthshire Building Society have withdrawn from the scheme, the Minister said that he would work in order to look at all possible options in terms of creating a community bank for Wales. Can I ask, therefore, for a statement on the situation from the point of view of developing this important bank for Wales?
Thank you. I think you raise a very important point. We've certainly seen a significant number of closures of banks, right across our communities here in Wales. Obviously, it's a reserved matter, but, clearly, something that Welsh Government takes a very close interest in. You mentioned HSBC's decision to remove the Welsh language line. I know the Minister for Education and the Welsh Language made representations; I'm not saying they're going to change their mind, but I think it's really important that they understand the strength of feeling we have here in Wales. As you said, the Minister for Economy did commit to working in the way you suggest, and he will be very happy to bring forward an update, probably in the new year.
Diolch. Rwy'n credu eich bod chi wedi codi pwynt pwysig iawn. Yn sicr, rydyn ni wedi gweld nifer sylweddol o fanciau'n cau, ar draws ein cymunedau yma yng Nghymru. Yn amlwg, mae'n fater a gedwir yn ôl, ond, yn amlwg, mae'n rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru yn cymryd diddordeb agos iawn ynddo. Roeddech chi'n sôn am benderfyniad HSBC i gael gwared ar y llinell Gymraeg. Rwy'n gwybod bod Gweinidog y Gymraeg ac Addysg wedi cyflwyno sylwadau; nid wyf i'n dweud eu bod yn mynd i newid eu meddwl, ond rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn eu bod yn deall cryfder y teimladau sydd gennym ni yma yng Nghymru. Fel y gwnaethoch chi ei ddweud, ymrwymodd Gweinidog yr Economi i weithio yn y ffordd yr ydych chi'n ei awgrymu, a bydd yn hapus iawn i gyflwyno'r wybodaeth ddiweddaraf, yn y flwyddyn newydd mae'n debyg.
Ac yn olaf, Peredur Owen Griffiths.
And finally, Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Trefnydd, the issue of Ty Llwyd quarry in Ynysddu has been raised numerous times in the Siambr by myself and my colleague Delyth Jewell. This area, on the face of it, looks beautiful, but it hides a dark secret, as the notorious US chemical company Monsanto dumped and buried unknown quantities of toxic waste in the ground. Monsanto have long since gone, without paying a penny in compensation for the toxic legacy they have left. Meanwhile, local residents are still having to face the consequences of these environmental crimes. The Labour-run Caerphilly County Borough Council, who are known to downplay the dangers posed by Ty Llwyd over the years, have admitted that the climate crisis and the high levels of rain we are now having makes managing the threat posed by the dumped chemicals more difficult. A spokesperson for the local authority said, and I quote:
'The challenge of managing the leachate is a seasonal issue which has been exacerbated by our changing climate and resultant periods of substantial rainfall during the winter months.'
Minister, is it time for this Government to acknowledge that local authorities and Natural Resources Wales on their own are unable to tackle the growing threat posed by toxic sites left as a result of our industrial heritage? Can we have a statement on the creation of a strategy to remedy these toxic sites as swiftly and effectively as possible and pursue the polluters with all the powers at our disposal?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Trefnydd, mae mater chwarel Ty Llwyd yn Ynys-ddu wedi cael ei godi sawl gwaith yn y Siambr gennyf i a fy nghyd-Aelod Delyth Jewell. Mae'r ardal hon, ar yr wyneb, yn edrych yn brydferth, ond mae'n cuddio cyfrinach dywyll, wrth i gwmni cemegol drwg-enwog yr Unol Daleithiau Monsanto ddympio a chladdu maint anhysbys o wastraff gwenwynig yn y ddaear. Mae Monsanto wedi hen ddiflannu, heb dalu ceiniog mewn iawndal am y gwaddol gwenwynig maen nhw wedi'i adael. Yn y cyfamser, mae trigolion lleol yn dal i orfod wynebu canlyniadau'r troseddau amgylcheddol hyn. Mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, sy'n cael ei redeg gan y Blaid Lafur, y mae'n hysbys ei fod yn bychanu'r peryglon y mae Ty Llwyd wedi'u hachosi ar hyd y blynyddoedd, wedi cyfaddef bod yr argyfwng hinsawdd a'r lefelau uchel o law yr ydyn ni nawr yn eu cael yn ei gwneud hi'n anoddach rheoli'r bygythiad sy'n cael ei achosi gan y cemegau sydd wedi cael eu dympio. Dywedodd llefarydd ar ran yr awdurdod lleol, ac rwy'n dyfynnu:
'Mae'r her o reoli'r trwytholch yn fater tymhorol sydd wedi gwaethygu gan ein hinsawdd sy'n newid a chyfnodau o law sylweddol yn ystod misoedd y gaeaf.'
Gweinidog, a yw'n bryd i'r Llywodraeth hon gydnabod nad yw awdurdodau lleol a Cyfoeth Naturiol Cymru ar eu pennau eu hunain yn gallu ymdrin â'r bygythiad cynyddol sy'n cael ei achosi gan safleoedd gwenwynig sydd wedi'u gadael o ganlyniad i'n treftadaeth ddiwydiannol? A allwn ni gael datganiad ar greu strategaeth i wella'r safleoedd gwenwynig hyn mor gyflym ac effeithiol â phosibl a mynd ar drywydd y llygrwyr gyda'r holl bwerau sydd ar gael i ni?
Thank you. Well, this is an issue where we absolutely have to work in partnership. We can't leave it up to local authorities or NRW. The Welsh Government works very closely with all our partners in relation to remediation and obviously ensuring that polluters do pay. I think you're quite right, it is really—. That will be a matter for NRW to enforce, but it's very important that Welsh Government work in collaboration.
Diolch. Wel, mae hwn yn fater lle mae'n rhaid i ni weithio mewn partneriaeth. Gallwn ni ddim ei adael i awdurdodau lleol na Cyfoeth Naturiol Cymru. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agos iawn gyda'n holl bartneriaid o ran gwaith adfer ac yn amlwg i sicrhau bod llygrwyr yn talu. Rwy'n credu eich bod chi'n hollol iawn, mae e wir—. Bydd hynny'n fater i Cyfoeth Naturiol Cymru ei orfodi, ond mae'n bwysig iawn bod Llywodraeth Cymru yn cydweithio.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
I've accepted a point of order from Andrew R.T. Davies.
Rwyf wedi derbyn pwynt o drefn gan Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. In First Minister's questions, the Member for Mid and West Wales, who isn't in her place now, alluded to a written question that I'd put for answer from the Welsh Government about homelessness and people deliberately making themselves homeless. I referenced in that written question that those remarks were made by the director of housing and adult services at Cardiff Council to a scrutiny committee on 20 November. They were not my comments. They were reference to a council that I cover in my role as a regional Member. And I would be grateful if the Member would correct the Record to show that, rather than try and imply that they were my comments and my thoughts. They clearly were not, and the question clearly emphasises the point that I was referencing another council function that is responsible in my electoral area.
Diolch, Llywydd. Yng nghwestiynau'r Prif Weinidog, cyfeiriodd yr Aelod dros Ganolbarth a Gorllewin Cymru, nad yw yn ei lle nawr, at gwestiwn ysgrifenedig y gofynnais i Lywodraeth Cymru ei ateb am ddigartrefedd a phobl yn gwneud eu hunain yn ddigartref yn fwriadol. Cyfeiriais yn y cwestiwn ysgrifenedig hwnnw at y ffaith mai cyfarwyddwr tai a gwasanaethau oedolion Cyngor Caerdydd wnaeth y sylwadau hynny i bwyllgor craffu ar 20 Tachwedd. Nid fy sylwadau i oedden nhw. Roedden nhw'n cyfeirio at gyngor yr wyf yn ymdrin ag ef yn fy rôl fel Aelod rhanbarthol. A byddwn yn ddiolchgar pe byddai'r Aelod yn cywiro'r Cofnod i ddangos hynny, yn hytrach na cheisio awgrymu mai fy sylwadau i a'm meddyliau i oedden nhw. Mae'n amlwg nad dyna oedden nhw, ac mae'r cwestiwn yn pwysleisio'n glir y pwynt mai cyfeirio at swyddogaeth cyngor arall sy'n gyfrifol yn fy ardal etholiadol oeddwn i.
Thank you for that clarification. We will check the Record to make sure everything is correct and accurate. We'll get back to you on that matter.
Diolch am yr eglurhad yna. Fe wnawn ni wirio'r Cofnod i sicrhau bod popeth yn gywir. Fe ddown ni nôl atoch chi ar y mater hwnnw.
Eitem 3 yw datganiad gan Weindog yr Economi ar yr economi sylfaenol. A galwaf ar Weinidog yr Economi, Vaughan Gething.
Item 3 is a statement by the Minister for Economy on the foundational economy. And I call on the Minister for Economy, Vaughan Gething.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I have previously outlined why the foundational economy is a programme for government commitment and a central part of our economic mission. It provides vital goods and services that we all rely on, including care and health, food, housing, energy, and construction. Estimates indicate that it can account for around 40 per cent of Welsh employment. Growing the foundational or the everyday economy is a cross-Government priority. The collective support of Ministers is helping to embed the approach across our portfolios. In June this year the Cabinet committed to develop foundational economy plans in three areas of significant investment: transport, energy and housing.
Public transport is a core foundational economy service. I want it to also become a key local employer within a newly emerging supply chain. Driven by our net-zero targets, some local authorities now operate new, electric buses. Most of that fleet is built overseas, with a small proportion of the fit-out being from Wales. We are analysing the supply chain opportunities, including telematics, ticketing machines and electric retrofit axles to increase Welsh product going into those vehicles. Transport for Wales is also working with the Welsh Automotive Forum to investigate scope for developing local supply capability to re-power the existing fleet. This includes the potential to retrofit electric power trains or longer term hydrogen fuel cells.
I want to specifically highlight Transport for Wales's broader procurement approach. Its recent uniform contract for 2,000 members of staff has been awarded to a consortium of providers, led by Elite Clothing Solutions, who I had the pleasure of visiting last week in Blaenau Gwent. They primarily employ disadvantaged local people. The consortium they lead also includes Brodwaith in Llangefni, Treorchy Sewing Enterprise and Fashion Enter in Newtown. We'll work with stakeholders to promote similarly ambitious approaches that can make a real difference to local people and local economies. In parallel, our commitment to reorganise bus travel in Wales will shift procurement arrangements, giving greater influence on both the service and the supply chain.
Foundational economy benefits are also being secured through the ultra low emission vehicle fund. Homegrown companies like Dragon Charging from Pembrokeshire are already installing and operating part of that network. We will support delivery partners to ensure that next year’s fund delivers further local economic value.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwyf wedi amlinellu'n flaenorol pam y mae'r economi sylfaenol yn un o ymrwymiadau'r rhaglen lywodraethu ac yn rhan ganolog o'n cenhadaeth economaidd. Mae'n darparu nwyddau a gwasanaethau hanfodol yr ydym i gyd yn dibynnu arnyn nhw, gan gynnwys gofal ac iechyd, bwyd, tai, ynni, ac adeiladu. Mae amcangyfrifon yn dangos y gall gyfrif am oddeutu 40 y cant o gyflogaeth yng Nghymru. Mae tyfu'r economi sylfaenol neu'r economi bob dydd yn flaenoriaeth drawslywodraethol. Mae cefnogaeth gyfunol Gweinidogion yn helpu i ymgorffori'r dull gweithredu ar draws ein portffolios. Ym mis Mehefin eleni ymrwymodd y Cabinet i ddatblygu cynlluniau economi sylfaenol mewn tri maes lle mae buddsoddiad sylweddol: trafnidiaeth, ynni a thai.
Mae trafnidiaeth gyhoeddus yn wasanaeth craidd o ran yr economi sylfaenol. Rwyf am iddo hefyd ddod yn gyflogwr lleol allweddol mewn cadwyn gyflenwi sy'n dod i'r amlwg. Wedi'u hysgogi gan ein targedau sero net, mae rhai awdurdodau lleol yn gweithredu bysiau trydan newydd erbyn hyn. Mae'r rhan fwyaf o'r fflyd honno'n cael ei hadeiladu dramor, gyda chyfran fach o'r cyfarpar yn dod o Gymru. Rydym yn dadansoddi'r cyfleoedd o ran y gadwyn gyflenwi, gan gynnwys telemateg, peiriannau tocynnau ac echelau ôl-osod trydan i sicrhau bod mwy o gynnyrch o Gymru yn mynd i mewn i'r cerbydau hynny. Mae Trafnidiaeth Cymru hefyd yn gweithio gyda Fforwm Modurol Cymru i ymchwilio i'r cwmpas ar gyfer datblygu gallu cyflenwi lleol i ail-bweru'r fflyd bresennol. Mae hyn yn cynnwys y potensial i ôl-osod trenau trydan neu gelloedd tanwydd hydrogen tymor hwy.
Rwyf am dynnu sylw yn benodol at ddull caffael ehangach Trafnidiaeth Cymru. Mae'r contract diweddar ar gyfer gwisgoedd i 2,000 o aelodau staff wedi'i ddyfarnu i gonsortiwm o ddarparwyr, dan arweiniad Elite Clothing Solutions, y cefais y pleser o ymweld â nhw yr wythnos diwethaf ym Mlaenau Gwent. Maen nhw'n cyflogi pobl leol ddifreintiedig yn bennaf. Mae'r consortiwm maen nhw'n ei arwain hefyd yn cynnwys Brodwaith yn Llangefni, Menter Gwnïo Treorci a Fashion Enter yn y Drenewydd. Byddwn yn gweithio gyda rhanddeiliaid i hyrwyddo dulliau uchelgeisiol tebyg a all wneud gwahaniaeth gwirioneddol i bobl leol ac economïau lleol. Ochr yn ochr â hynny, bydd ein hymrwymiad i ad-drefnu teithio ar fysiau yng Nghymru yn newid trefniadau caffael, gan sicrhau bod mwy o ddylanwad ar y gwasanaeth a'r gadwyn gyflenwi.
Mae buddion o ran yr economi sylfaenol yn cael eu sicrhau hefyd drwy'r gronfa cerbydau allyriadau isel iawn. Mae cwmnïau cartref fel Dragon Charging o sir Benfro yn gosod ac yn gweithredu rhan o'r rhwydwaith hwnnw yn barod. Byddwn yn cefnogi partneriaid cyflawni i sicrhau bod cronfa'r flwyddyn nesaf yn darparu gwerth economaidd lleol pellach.
In the energy sector, Wales has the natural assets to drive opportunities from renewable power and industry. In the north, the Morlais tidal stream project has created around 100 jobs in the construction phase, with over £25 million of contracts being won between Jones Bros of Ruthin and OBR Construction of Llangefni. We will capture the learning from this so that larger programmes can achieve similar local value for our businesses and communities.
Independent reports suggest that the first gigawatt of Celtic sea floating wind power could sustain around 3,000 jobs and almost £700 million-worth of supply chain opportunities in the coming decade. This is a fiercely competitive supply environment. I am determined that, in Wales, we harness much of this investment to benefit our local economies. This is, of course, a key consideration for us when we consider the future of Tata Steel in Wales. Work is under way to, again, consider supply chain capability, to highlight any gaps, and to link with our innovation and skills programmes.
Across the Government, we are establishing Trydan Gwyrdd Cymru to lead large-scale onshore wind projects to retain as much value in Wales as possible, including, of course, through the supply chain. As part of our co-operation agreement between the Welsh Government and Plaid Cymru, we launched Ynni Cymru on 7 August. Ynni Cymru aims to position Wales at the forefront of development and delivery of smart local energy projects, ensuring that Wales maximises the local value and benefit from these developments.
Our education establishments are already reaching out both to businesses and others to help deliver school courses on renewables. We want the next generation to benefit from our work on energy and the skills and jobs that Wales needs and should create. I have also committed funding this year to Cyfle Building Skills in Carmarthenshire to develop a net-zero work experience programme for plumbing and electrical learners. That should support 120 young people to acquire essential new skills and help them to enter employment.
Progress on the offshore work is still being frustrated by issues created by the Crown Estate’s bidding process. I should say that the Minister for Climate Change had a constructive meeting with the Crown Estate last week. And, as you'd expect, Ministers and officials are working hard to resolve the challenges and to exploit properly for Wales's benefit the opportunities.
Housing is a key foundational economy sector. Data illustrates that 84 per cent of expenditure is spent with Welsh businesses, helping over 1,000 people into employment and creating nearly 800 apprenticeship opportunities. And we'll use this fantastic contribution to our economy to inform how we maximise the value of investment in innovative housing and our optimised retrofit programmes.
In north-east Wales, a collaborative project is establishing a decarbonisation hub, involving academia, communities, businesses and the Welsh Government, and it aims to retrofit 18,000 homes over the next 10 years. It's based in Sage Todz country, in Pen-y-groes, and I look forward to seeing progress on that project over the coming years. That hub will facilitate and accelerate decarbonisation of the region’s housing stock by delivering accredited training programmes in green industries, developing and applying new and innovative materials and products, and accommodating a skilled workforce with expertise to work on decarbonisation schemes. The hub will be a focus for growing the local construction sector. Close relationships will also be developed with organisations including Careers Wales and local schools to encourage career pathways for young people, especially women, into the construction sector and green industries of the future.
I know that capacity within the construction sector supply chain is challenging. In response to this, last year I funded Simply Do, which is a Welsh SME, to work in the housing sector to help address this challenge. They've helped Caredig housing association to source five new local contractors. I have commissioned further work this year to help scale this up. Simply Do is now engaging with five further social landlords to source new, local contractors to help fulfil future housing programmes.
We will continue to help develop and grow the foundational economy. Our progress is encouraging, across the Government and business sectors. I look forward to building on our work to date in the coming year and, of course, to keeping Members up to date. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Yn y sector ynni, mae gan Gymru yr asedau naturiol i ysgogi cyfleoedd sy'n deillio o ynni a diwydiant adnewyddadwy. Yn y gogledd, mae prosiect llif llanw Morlais wedi creu tua 100 o swyddi yn y cyfnod adeiladu, ac mae Jones Bros o Ruthun ac OBR Construction o Langefni wedi ennill contractau gwerth dros £25 miliwn. Byddwn yn nodi'r hyn a ddysgwyd o hyn fel bod rhaglenni mwy yn gallu sicrhau gwerth lleol tebyg i'n busnesau a'n cymunedau.
Mae adroddiadau annibynnol yn awgrymu y gallai'r gigawat cyntaf o ynni gwynt arnofiol yn y môr Celtaidd gynnal tua 3,000 o swyddi a gwerth bron i £700 miliwn o gyfleoedd o ran y gadwyn gyflenwi yn y degawd nesaf. Mae hwn yn amgylchedd cyflenwi hynod gystadleuol. Rwy'n benderfynol ein bod ni, yng Nghymru, yn defnyddio llawer o'r buddsoddiad hwn er budd ein heconomïau lleol. Mae hyn, wrth gwrs, yn ystyriaeth allweddol i ni wrth ystyried dyfodol Tata Steel yng Nghymru. Mae gwaith ar y gweill, unwaith eto, i ystyried gallu'r gadwyn gyflenwi, i dynnu sylw at unrhyw fylchau, ac i gysylltu â'n rhaglenni arloesi a sgiliau.
Ar draws y Llywodraeth, rydym yn sefydlu Trydan Gwyrdd Cymru i arwain prosiectau gwynt mawr ar y tir i gadw cymaint o werth â phosibl yng Nghymru, gan gynnwys, wrth gwrs, drwy'r gadwyn gyflenwi. Fel rhan o'n cytundeb cydweithio rhwng Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru, lansiwyd Ynni Cymru ar 7 Awst. Nod Ynni Cymru yw gosod Cymru ar flaen y gad o ran datblygu a chyflawni prosiectau ynni lleol clyfar, gan sicrhau bod Cymru'n cael y gwerth a'r budd lleol mwyaf posibl o'r datblygiadau hyn.
Mae ein sefydliadau addysg eisoes yn estyn allan i fusnesau ac eraill i helpu i ddarparu cyrsiau ysgol ar ynni adnewyddadwy. Rydym eisiau i'r genhedlaeth nesaf elwa ar y gwaith rydym yn ei wneud ar ynni a'r sgiliau a'r swyddi sydd eu hangen ar Gymru ac y dylai eu creu. Rwyf hefyd wedi ymrwymo cyllid eleni i Sgiliau Adeiladu Cyfle yn sir Gaerfyrddin i ddatblygu rhaglen profiad gwaith sero net ar gyfer dysgwyr plymio a thrydan. Dylai hynny gefnogi 120 o bobl ifanc i ennill sgiliau newydd hanfodol a'u helpu i gael gwaith.
Mae'r cynnydd o ran y gwaith ar y môr yn dal i gael ei rwystro gan faterion a grëwyd gan broses ymgeisio Ystad y Goron. Dylwn ddweud bod y Gweinidog Newid Hinsawdd wedi cael cyfarfod adeiladol gydag Ystad y Goron yr wythnos diwethaf. Ac, fel y byddech chi'n ei ddisgwyl, mae Gweinidogion a swyddogion yn gweithio'n galed i ddatrys yr heriau ac i fanteisio'n iawn ar y cyfleoedd er budd Cymru.
Mae tai yn sector allweddol o ran yr economi sylfaenol. Mae data yn dangos bod 84 y cant o wariant yn cael ei wario gyda busnesau yng Nghymru, gan helpu dros 1,000 o bobl i gael gwaith a chreu bron i 800 o gyfleoedd prentisiaeth. A byddwn yn defnyddio'r cyfraniad gwych hwn i'n heconomi i lywio sut rydym yn sicrhau'r gwerth mwyaf posibl o fuddsoddiad mewn tai arloesol a'n rhaglenni ôl-osod er mwyn optimeiddio.
Yn y gogledd-ddwyrain, mae prosiect cydweithredol yn sefydlu hwb datgarboneiddio, sy'n cynnwys y byd academaidd, cymunedau, busnesau a Llywodraeth Cymru, a'i nod yw ôl-osod 18,000 o gartrefi dros y 10 mlynedd nesaf. Mae wedi'i leoli ym mro Sage Todz, ym Mhen-y-groes, ac rwy'n edrych ymlaen at weld y cynnydd sy'n cael ei wneud ar y prosiect hwnnw dros y blynyddoedd nesaf. Bydd yr hwb hwnnw'n hwyluso ac yn cyflymu datgarboneiddio stoc dai'r rhanbarth trwy ddarparu rhaglenni hyfforddi achrededig mewn diwydiannau gwyrdd, datblygu a chymhwyso deunyddiau a chynhyrchion newydd ac arloesol, a darparu ar gyfer gweithlu medrus gydag arbenigedd i weithio ar gynlluniau datgarboneiddio. Bydd yr hwb yn ganolbwynt ar gyfer tyfu'r sector adeiladu lleol. Bydd perthnasoedd agos hefyd yn cael eu datblygu gyda sefydliadau gan gynnwys Gyrfa Cymru ac ysgolion lleol i annog llwybrau gyrfa i bobl ifanc, yn enwedig merched, i'r sector adeiladu ac i ddiwydiannau gwyrdd y dyfodol.
Rwy'n gwybod bod capasiti yng nghadwyn gyflenwi'r sector adeiladu yn heriol. Mewn ymateb i hyn, y llynedd fe wnes i ariannu Simply Do, sef BBaCh o Gymru, i weithio yn y sector tai i helpu i fynd i'r afael â'r her hon. Maen nhw wedi helpu cymdeithas dai Caredig i ddod o hyd i bum contractwr lleol newydd. Rwyf wedi comisiynu gwaith pellach eleni i helpu i gynyddu hyn. Erbyn hyn mae Simply Do yn ymgysylltu â phum landlord cymdeithasol arall i ddod o hyd i gontractwyr lleol newydd i helpu i gyflawni rhaglenni tai yn y dyfodol.
Byddwn yn parhau i helpu i ddatblygu a thyfu'r economi sylfaenol. Mae'r cynnydd rydym yn ei wneud yn galonogol, ar draws y Llywodraeth a'r sectorau busnes. Edrychaf ymlaen at adeiladu ar y gwaith rydym wedi'i wneud hyd yma yn y flwyddyn sydd i ddod ac, wrth gwrs, at roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau. Diolch, Dirprwy Lywydd.
The foundational economy is intrinsically linked to how we live, and covers everything from the care we receive to the food we eat. As such, there is huge potential in the foundational economy to build resilience in our local economies and strengthen our supply chains. Now, today’s statement refers specifically to the foundational economy plans in three areas of significant investment: transport, energy and housing. In terms of transport, the Minister is right to say that some local authorities now operate new electric buses, though unfortunately not all local authorities have these vehicles. Nevertheless, I’m pleased to hear that there has been some good work done in analysing supply chain opportunities across Wales from the shift to electric buses. And the Minister has today referred to telematics, ticketing machines and electric retrofit axles to increase Welsh products going into the vehicles. This progress in some parts of Wales is of course welcome, but we need to ensure that all parts of Wales are developing local supply capabilities effectively, and so perhaps he could tell us more about how the Welsh Government is rolling out best practice across Wales.
Now, today’s statement also confirms the Welsh Government’s commitment to reorganising bus travel in Wales, and the Minister refers to shifting procurement arrangements to give greater influence on both the service and supply chain. I’d be grateful if the Minister could tell us a little bit about that shifting procurement practice and what it looks like, as well as explain how those new procurement practices are providing better value to the service and, indeed, the supply chain.
The Minister has talked about energy, and I’m delighted that he has referred to Dragon Charging from Pembrokeshire. Today’s statement makes it very clear that the Welsh Government is supporting delivery partners to ensure that next year’s ultra low emission vehicle fund delivers further local economic value, and I hope he can tell us what that support actually looks like. The statement also refers to the Celtic sea floating wind power, which we know could sustain around 3,000 jobs and almost £700 million in supply chain opportunities in the coming decade. The Minister is right to say that this is a fiercely competitive supply environment, and it’s absolutely essential that the Welsh Government and local authorities harness as much of this investment to benefit our local economies. Therefore, I’d be grateful if the Minister could update us on any discussions he’s had with developers and local stakeholders about reinforcing the supply chain opportunities that floating offshore wind offers to those economies, especially in south-west Wales.
The Minister has referred to the establishment of Trydan Gwyrdd Cymru, which is intended to lead large-scale onshore wind projects and has a view to retaining as much value in Wales as possible. There has been little information on this development since the Minister for Climate Change announced the appointment of the chief executive back in August. I understand that the company’s due to launch in April 2024, and perhaps the Minister could confirm if that’s still the case and provide a general update on the company’s development. The Welsh Government has made it clear it’s focused on involving Welsh companies and delivering social value to Wales, and I’m keen to understand more about how that’s taking place.
The Minister is right to say that housing is a key foundational economy sector, and there are so many opportunities to build stronger, more resilient local supply chains in this area. I’m pleased to hear that, in north-east Wales, a decarbonisation hub is being established that involves local stakeholders, academia, businesses and the Welsh Government, which aims to retrofit 18,000 homes over the next 10 years. We need to see more of that activity in other parts of Wales, too, and so perhaps the Minister can tell us how he’s spreading that good practice so that other parts of Wales can learn from this project.
Today’s statement makes no reference to building community wealth and the opportunities that that could bring to Wales. As was mentioned earlier in this Chamber, there has been a considerable knock-back in the development of Banc Cambria, and I believe it’s important that we don’t see the proposals for a community bank in Wales lost. I note that the Trefnydd earlier on today mentioned that there was a possibility that the Minister would be bringing forward a statement on this early next year, and I’d be grateful if he could confirm if that is the case. But I’d be grateful if the Minister could today provide an update on discussions around the proposals for a community bank, and any other initiatives that are being considered in relation to building community wealth here in Wales.
And finally, Dirprwy Lywydd, I just want to touch on the Welsh Government’s economic contract, which I believe could have an important role in developing some sectors in the foundational economy. For example, there are a small number of large businesses that play an integral role in the food industry, particularly supermarkets, and we have an opportunity through the Government’s economic contract to encourage supermarkets in Wales to increase their use of Welsh producers and suppliers and to improve their supply terms. Therefore, perhaps he could tell us a bit more about how the Welsh Government is using the tools it has, like the economic contract, to encourage larger businesses to use more of the products of our smaller domestic businesses and producers. So, in closing, I thank the Minister for his statement and I look forward to hearing more in this area in the future. Diolch.
Mae yna gysylltiad cynhenid rhwng yr economi sylfaenol a'r ffordd rydym yn byw, ac mae'n cynnwys popeth o'r gofal a gawn i'r bwyd rydym yn ei fwyta. O'r herwydd, mae potensial enfawr yn yr economi sylfaenol i adeiladu cydnerthedd yn ein heconomïau lleol ac i gryfhau ein cadwyni cyflenwi. Nawr, mae'r datganiad heddiw yn cyfeirio'n benodol at gynlluniau'r economi sylfaenol mewn tri maes lle mae buddsoddiad sylweddol: trafnidiaeth, ynni a thai. O ran trafnidiaeth, mae'r Gweinidog yn iawn i ddweud bod rhai awdurdodau lleol yn gweithredu bysiau trydan newydd erbyn hyn, ond nid oes gan bob awdurdod lleol y cerbydau hyn yn anffodus. Serch hynny, rwy'n falch o glywed bod rhywfaint o waith da wedi'i wneud wrth ddadansoddi cyfleoedd cadwyn gyflenwi ledled Cymru o'r newid i fysiau trydan. Ac mae'r Gweinidog wedi cyfeirio heddiw at delemateg, peiriannau tocynnau ac echelau ôl-osod trydan i sicrhau bod mwy o gynnyrch Cymreig yn mynd i mewn i'r cerbydau. Mae'r cynnydd hwn mewn rhai rhannau o Gymru i'w groesawu, wrth gwrs, ond mae angen i ni sicrhau bod pob rhan o Gymru yn datblygu galluoedd cyflenwi lleol yn effeithiol, ac felly efallai y gallai ddweud mwy wrthym am sut mae Llywodraeth Cymru yn cyflwyno arferion gorau ledled Cymru.
Nawr, mae'r datganiad heddiw hefyd yn cadarnhau ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ad-drefnu teithio ar fysiau yng Nghymru, ac mae'r Gweinidog yn cyfeirio at newid trefniadau caffael i sicrhau bod mwy o ddylanwad ar y gwasanaeth a'r gadwyn gyflenwi. Byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog ddweud ychydig wrthym am y newid hwnnw o ran arferion caffael a sut mae'n edrych, yn ogystal ag egluro sut mae'r arferion caffael newydd hynny'n darparu gwell gwerth i'r gwasanaeth ac, yn wir, y gadwyn gyflenwi.
Mae'r Gweinidog wedi sôn am ynni, ac rwy'n falch iawn ei fod wedi cyfeirio at Dragon Charging o sir Benfro. Mae'r datganiad heddiw yn ei gwneud hi'n glir iawn bod Llywodraeth Cymru yn cefnogi partneriaid cyflawni i sicrhau bod cronfa cerbydau allyriadau isel iawn y flwyddyn nesaf yn darparu gwerth economaidd lleol pellach, ac rwy'n gobeithio y gall ddweud wrthym sut mae'r gefnogaeth honno yn edrych mewn gwirionedd. Mae'r datganiad hefyd yn cyfeirio at yr ynni gwynt arnofiol yn y môr Celtaidd, yr ydym yn gwybod y gallai gynnal tua 3,000 o swyddi a gwerth bron i £700 miliwn o gyfleoedd cadwyn gyflenwi yn ystod y degawd nesaf. Mae'r Gweinidog yn iawn i ddweud bod hwn yn amgylchedd cyflenwi hynod gystadleuol, ac mae'n gwbl hanfodol bod Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol yn defnyddio cymaint o'r buddsoddiad hwn er budd ein heconomïau lleol. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am unrhyw drafodaethau y mae wedi'u cael gyda datblygwyr a rhanddeiliaid lleol ynghylch atgyfnerthu'r cyfleoedd yn y gadwyn gyflenwi y mae ynni gwynt arnofiol ar y môr yn eu cynnig i'r economïau hynny, yn enwedig yn y de-orllewin.
Mae'r Gweinidog wedi cyfeirio at sefydlu Trydan Gwyrdd Cymru, y bwriedir iddo arwain prosiectau ynni gwynt mawr ar y tir ac sydd â'r bwriad o gadw cymaint o werth â phosibl yng Nghymru. Ychydig o wybodaeth sydd wedi bod am y datblygiad hwn ers i'r Gweinidog Newid Hinsawdd gyhoeddi penodiad y prif weithredwr nôl ym mis Awst. Rwy'n deall bod disgwyl i'r cwmni gael ei lansio ym mis Ebrill 2024, ac efallai y gallai'r Gweinidog gadarnhau a yw hynny dal yn wir a rhoi diweddariad cyffredinol ar ddatblygiad y cwmni. Mae Llywodraeth Cymru wedi ei gwneud yn glir ei bod yn canolbwyntio ar gynnwys cwmnïau o Gymru a darparu gwerth cymdeithasol i Gymru, ac rwy'n awyddus i ddeall mwy am sut mae hynny'n digwydd.
Mae'r Gweinidog yn iawn i ddweud bod tai yn sector allweddol o ran yr economi sylfaenol, ac mae cymaint o gyfleoedd i adeiladu cadwyni cyflenwi lleol cryfach, mwy cydnerth yn y maes hwn. Rwy'n falch o glywed bod hwb datgarboneiddio yn cael ei sefydlu yn y gogledd-ddwyrain sy'n cynnwys rhanddeiliaid lleol, y byd academaidd, busnesau a Llywodraeth Cymru, sy'n anelu at ôl-osod 18,000 o gartrefi dros y 10 mlynedd nesaf. Mae angen i ni weld mwy o'r gweithgarwch hwnnw mewn rhannau eraill o Gymru hefyd, ac felly efallai y gall y Gweinidog ddweud wrthym sut mae'n lledaenu'r arfer da hwnnw fel y gall rhannau eraill o Gymru ddysgu o'r prosiect hwn.
Nid yw'r datganiad heddiw yn cynnwys unrhyw gyfeiriad at adeiladu cyfoeth cymunedol a'r cyfleoedd y gallai hynny eu cynnig i Gymru. Fel y soniwyd yn gynharach yn y Siambr hon, mae anawsterau sylweddol wedi bod o ran datblygiad Banc Cambria, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig nad ydym yn gweld y cynigion ar gyfer banc cymunedol yng Nghymru yn cael eu colli. Nodaf fod y Trefnydd yn gynharach heddiw wedi crybwyll bod posibilrwydd y byddai'r Gweinidog yn cyflwyno datganiad ar hyn ddechrau'r flwyddyn nesaf, a byddwn yn ddiolchgar pe gallai gadarnhau a yw hynny'n wir. Ond byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog heddiw roi'r wybodaeth ddiweddaraf am drafodaethau ynghylch y cynigion ar gyfer banc cymunedol, ac unrhyw fentrau eraill sy'n cael eu hystyried o ran adeiladu cyfoeth cymunedol yma yng Nghymru.
Ac yn olaf, Dirprwy Lywydd, rwyf eisiau crybwyll contract economaidd Llywodraeth Cymru, yr wyf yn credu y gallai chwarae rhan bwysig wrth ddatblygu rhai sectorau yn yr economi sylfaenol. Er enghraifft, mae nifer fach o fusnesau mawr yn chwarae rhan annatod yn y diwydiant bwyd, yn enwedig archfarchnadoedd, ac mae gennym gyfle drwy gontract economaidd y Llywodraeth i annog archfarchnadoedd yng Nghymru i ddefnyddio mwy o gynhyrchwyr a chyflenwyr o Gymru ac i wella eu telerau cyflenwi. Felly, efallai y gallai ddweud ychydig mwy wrthym am sut mae Llywodraeth Cymru yn defnyddio'r offer sydd ganddi, fel y contract economaidd, i annog busnesau mwy i ddefnyddio mwy o gynnyrch ein busnesau a'n cynhyrchwyr domestig llai. Felly, i gloi, hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad ac edrychaf ymlaen at glywed mwy yn y maes hwn yn y dyfodol. Diolch.
Thank you for the comments and questions. Of course, I gave examples in all three of the areas, through my statement, of energy and transport and housing, and that wasn't a mistake; it was the update following the work we're doing, and that's why I say we have got real progress to build on, and I’m grateful for the constructive nature of the comments and questions.
And I think your first two questions broadly go together. When we're thinking about reorganising the bus sector in Wales, that will allow us to aggregate demand and it should allow us to get more from procurement, which is disparate at present. It should also allow us to make more progress on decarbonisation and then the local return we expect to get from that. And we have a number of actors to work with already in electric buses, which I’ve mentioned, but also the potential for hydrogen bus trials in Wales as well. We are convinced that electric vehicles are part of the answer for the future. We're also convinced that hydrogen will have a role to play as well. And so, given the topography of various parts of Wales, it's possible that hydrogen fuel cells may be the answer, as opposed to electric vehicles. Now, in wanting to see that happen, we need to think about where we get the supply of the hydrogen from—ideally green hydrogen—and also then to think about how we get more manufacturing from that as well. If we're in a position to have greater expectations from people who we're procuring a larger chunk of our service from, I think we can also look to direct a greater expectation in the terms of the procurement of what they do, either in retrofit or in new build as well. So, we are already talking to a number of companies about that, and this is a good example of the cross-over between climate change Ministers and the economy and understanding what's possible and then how we practically act on it.
That also goes, for example, to the point you made about Dragon Charging. I'm pleased that the Member picked up the reference to Pembrokeshire—at least one of them; there are more that could come, to think about what we're able to do. So, they've been supported with some support from the ultra low emission vehicle fund. We're also looking at the different things we can do through our mainstream projects. So, if you think about the work that Business Wales are already doing, looking at how those opportunities exist, both with the business advice as well as helping them to understand where those opportunities lie, it also should be made more visible by some of the work we continue to do in the different sectors of our manufacturing action plan. I'm very, very interested in continually promoting the fact that manufacturing has a larger share of our economy in Wales than the UK overall. Advanced manufacturing does have a good future, and I was actually pleased to hear the Chancellor talk about advanced manufacturing last week. I'd like to see more go into the practical support for that, but, actually, to have a conversation about the future of manufacturing on a UK and a Welsh level should be good news for all of us.
And when it then comes to some of the people we are working with on some of the future for that supply, it's part of the reason we've been having conversations with companies from Japan who are already investing and thinking about pilots that could go further on the creation of green hydrogen, the use of it and what that would mean. And, indeed, it was a key part of the conversation that I had with RWE when I was in Germany recently, thinking about, again, what they're doing in Pembrokeshire and some of the joint enterprises they have. So, all of those things are potential, and we're still at the demonstrator phase in many of these things, but, actually, understanding what we get from that will have real value, I think, in confirming the scale of the opportunity that does exist for us here in Wales. The risk is, if we don't do that, all of those demonstrators will take place in other parts of the world and the supply lines will be created around them, and they’ll be mature and we’ll then be importing that and will only have the localised maintenance work.
Finally, given that you asked about Banc Cambria and community wealth building, I think community wealth building is more than just access to local financial support. It's part of it. It's part of the reason we talk so much about procurement, about how you retain wealth in an area, looking to build on what you spend, and why. And that does go into the conversations we have about our economic contract where we have regular conversations with larger employers about where their supply chain comes from, who's taking part in them, and not just the people they directly employ, but all of the contracts around it. And, actually, in the post-COVID world, lots of businesses are looking to shorten their supply chains. So, actually, for our larger businesses that are here already, and those we still expect we’ll attract in the future, that localised supply chain will be more important to them and to us in understanding the value of their investment.
Diolch am y sylwadau a'r cwestiynau. Wrth gwrs, fe roddais i enghreifftiau ym mhob un o'r tri maes, ynni a thrafnidiaeth a thai, yn fy natganiad, a doedd hynny ddim yn gamgymeriad; roedd yn ddiweddariad ar y gwaith rydyn ni'n ei wneud, a dyna pam rwy'n dweud bod gennym ni gynnydd gwirioneddol i adeiladu arno, ac rwy'n ddiolchgar am y sylwadau a'r cwestiynau adeiladol.
Ac rwy'n credu bod eich dau gwestiwn cyntaf yn mynd gyda'i gilydd yn gyffredinol. Pan fyddwn ni'n ystyried aildrefnu'r sector bysiau yng Nghymru, bydd hynny'n ein galluogi i gyfuno'r galw a dylai ganiatáu i ni gael mwy o ran caffael, sy'n anghyfartal ar hyn o bryd. Dylai hefyd ganiatáu i ni wneud mwy o gynnydd ar ddatgarboneiddio ac yna'r enillion lleol yr ydym yn disgwyl eu cael o hynny. Ac mae gennym nifer o gyfranogwyr i weithio gyda nhw eisoes o ran bysiau trydan, yr wyf wedi sôn amdanyn nhw, ond hefyd y potensial i dreialu bysiau hydrogen yng Nghymru hefyd. Rydym yn argyhoeddedig bod cerbydau trydan yn rhan o'r ateb ar gyfer y dyfodol. Rydym hefyd yn argyhoeddedig y bydd gan hydrogen ran i'w chwarae hefyd. Ac felly, o ystyried topograffi gwahanol rannau o Gymru, mae'n bosibl mai celloedd tanwydd hydrogen fydd yr ateb, yn hytrach na cherbydau trydan. Nawr, er mwyn gweld hynny'n digwydd, mae angen i ni feddwl am ble rydym yn cael y cyflenwad hydrogen—hydrogen gwyrdd yn ddelfrydol—ac wedyn meddwl am sut gallwn ni gael mwy o weithgynhyrchu o hynny hefyd. Os ydym mewn sefyllfa lle mae mwy o ddisgwyliadau gan bobl yr ydym yn caffael cyfran fwy o'n gwasanaeth oddi wrthyn nhw, rwy'n credu y gallwn ni hefyd ddisgwyl mwy o ran caffael yr hyn maen nhw'n ei wneud, naill ai o ran ôl-osod neu o ran adeiladu newydd hefyd. Felly, rydym eisoes yn siarad â nifer o gwmnïau am hynny, ac mae hon yn enghraifft dda o'r croesiad rhwng Gweinidogion newid hinsawdd a'r economi a deall yr hyn sy'n bosibl ac yna sut rydym yn gweithredu arno yn ymarferol.
Mae hynny hefyd yn berthnasol, er enghraifft, i'r pwynt wnaethoch chi am Dragon Charging. Rwy'n falch bod yr Aelod wedi nodi'r cyfeiriad at sir Benfro—o leiaf un ohonyn nhw; mae mwy a allai ddod, i feddwl am yr hyn y gallwn ni ei wneud. Felly, maen nhw wedi cael eu cefnogi gyda rhywfaint o gymorth gan y gronfa cerbydau allyriadau isel iawn. Rydym hefyd yn edrych ar y gwahanol bethau y gallwn ni eu gwneud drwy ein prosiectau prif ffrwd. Felly, os ydych chi'n meddwl am y gwaith y mae Busnes Cymru eisoes yn ei wneud, yn edrych ar sut mae'r cyfleoedd hynny'n bodoli, gyda'r cyngor busnes yn ogystal â'u helpu i ddeall ble mae'r cyfleoedd hynny, dylai hefyd gael ei wneud yn fwy gweladwy gan rywfaint o'r gwaith rydym yn parhau i'w wneud yn y gwahanol sectorau yn ein cynllun gweithredu gweithgynhyrchu. Mae gennyf ddiddordeb mawr mewn hyrwyddo'n barhaus y ffaith bod gweithgynhyrchu yn cyfrif am gyfran fwy o'n heconomi yng Nghymru na'r DU yn gyffredinol. Mae gan weithgynhyrchu uwch ddyfodol da, ac roeddwn i'n falch iawn o glywed y Canghellor yn sôn am weithgynhyrchu uwch yr wythnos diwethaf. Hoffwn weld mwy yn mynd i mewn i'r cymorth ymarferol ar gyfer hynny, ond, mewn gwirionedd, dylai cael sgwrs am ddyfodol gweithgynhyrchu ar lefel y DU a Chymru fod yn newyddion da i bob un ohonom.
Ac o ran rhai o'r bobl rydym yn gweithio gyda nhw ar rywfaint o'r dyfodol ar gyfer y cyflenwad hwnnw, mae'n rhan o'r rheswm pam rydym wedi bod yn cael sgyrsiau gyda chwmnïau o Japan sydd eisoes yn buddsoddi ac yn meddwl am gynlluniau treialu a allai fynd ymhellach o ran creu hydrogen gwyrdd, ei ddefnyddio a'r hyn y byddai hynny'n ei olygu. Ac, yn wir, roedd yn rhan allweddol o'r sgwrs a gefais gydag RWE pan oeddwn i yn yr Almaen yn ddiweddar, gan feddwl, eto, am yr hyn y maen nhw'n ei wneud yn sir Benfro a rhai o'r mentrau ar y cyd sydd ganddyn nhw. Felly, mae'r holl bethau hynny'n bosibl, ac rydym yn dal i fod yn y cyfnod arddangos o ran llawer o'r pethau hyn, ond, mewn gwirionedd, bydd deall yr hyn y byddwn ni'n ei gael o hynny yn werthfawr o ran cadarnhau maint y cyfle sy'n bodoli i ni yma yng Nghymru. Y risg yw, os na fyddwn yn gwneud hynny, bydd yr holl arddangoswyr hynny'n digwydd mewn rhannau eraill o'r byd a bydd y llinellau cyflenwi yn cael eu creu o'u cwmpas, ac fe fyddan nhw'n aeddfed a byddwn ni wedyn yn mewnforio hynny a dim ond y gwaith cynnal a chadw lleol fydd gennym ni.
Yn olaf, o ystyried eich bod wedi gofyn am Fanc Cambria ac adeiladu cyfoeth cymunedol, rwy'n credu bod adeiladu cyfoeth cymunedol yn fwy na mynediad at gymorth ariannol lleol yn unig. Mae'n rhan ohono. Mae'n rhan o'r rheswm pam rydym yn siarad cymaint am gaffael, am sut rydych chi'n cadw cyfoeth mewn ardal, gan fwriadu adeiladu ar yr hyn rydych chi'n ei wario, a pham. Ac mae hynny'n rhan o'r sgyrsiau rydym yn eu cael am ein contract economaidd lle rydym yn cael sgyrsiau rheolaidd â chyflogwyr mwy ynghylch o ble mae eu cadwyn gyflenwi'n dod, pwy sy'n cymryd rhan ynddi, ac nid dim ond y bobl y maen nhw'n eu cyflogi'n uniongyrchol, ond yr holl gontractau o'i chwmpas. Ac, mewn gwirionedd, yn y byd ar ôl COVID, mae llawer o fusnesau yn ceisio cwtogi eu cadwyni cyflenwi. Felly, mewn gwirionedd, i'n busnesau mwy sydd yma eisoes, a'r rhai yr ydym yn dal i ddisgwyl y byddwn ni'n eu denu yn y dyfodol, bydd y gadwyn gyflenwi leol honno'n bwysicach iddyn nhw ac i ni wrth ddeall gwerth eu buddsoddiad.
Luke Fletcher.
Luke Fletcher.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad.
Thank you, Dirprwy Lywydd, and I thank the Minister for his statement.
At its most fundamental level, the economy is about people, isn't it? So, the foundational economy lines up with this principle pretty neatly. I welcome the fact that the Welsh Government has outlined a series of priorities for strengthening the foundational economy, but, as ever, the devil is going to be in the detail.
It's right that transport, energy and housing are priorities, but, much like the Conservative spokesperson, I was concerned around the lack of mention of community wealth building. Of course, I fully accept that it goes beyond banking, but banking, in particular, is a concern for a number of Members across the Chamber. So, I am looking forward to the Minister’s statement in the new year on a community bank for Wales.
Now, on transport, particularly I'm interested in what the Minister has said in relation to supply chain opportunities in potentially producing more here in Wales. I can see that there would be a reliance on Transport for Wales to deliver some of this. I'd be interested to know how involved Welsh Government will be in the processes set out, because, while this is good to see on paper, you can also see, on paper, and in reality, TfW struggling to deliver what it is supposed to now, and it’s important that we get this right to maximise Wales’s ability to produce much of its own needs.
Now, there's an ambition to grow the small and medium-sized sector as well, something that has been discussed only last week in your previous statement. Our domestic SMEs continue to struggle with a lack of support for succession planning, a skills gap in the workforce and barriers to innovation. There's also the issue of regional collaboration with local public institutions, something that I raised last week as instrumental to the model of the German mittelstand.
Though the public services boards established by the Welsh Government are meant to be conduits for this within the context of the foundational economy, the most recent report from Audit Wales has noted serious concerns with their performance. Of particular relevance was the fact that only one public services board in Wales was described as having a good level of involvement with SMEs through the regional business forums. This reflects a broader trend of a lack of place leadership in fostering regional governance institutions, which has been instrumental in entrenching regional economic inequality across the UK. So, we need to better empower anchor institutions in our local communities, such as universities and small businesses, to take a leading role in regional economic development, as has been pioneered through the Preston model of community wealth building. So, to that end, how does this fit into the Minister’s vision?
Now, building a resilient and dynamic foundational economy also depends on a long-term policy framework, because, by the very nature of the service they provide, actors in the foundational economy are unable to provide the kinds of immediate and tangible fiscal returns that would normally be expected of state investment in the private sector. But, as has been noted by the Institute of Welsh Affairs, among others, the Welsh Government’s generalised, sector-based approach to economic development risks crowding out services in the foundational economy, as they are forced to compete with more commercially oriented bodies. Of course, this broad-brush approach to the Welsh economy has been apparent ever since the dismantling of the Welsh Development Agency. So, we need to think here about how we might give a specific remit to either a new institution or an existing one to oversee long-term structural improvements in the foundational economy. Has the Minister given any thought to this?
I further acknowledge that the Welsh Government has set up a £4.5 million foundational economy challenge fund as well to support a series of experimental projects in this area. But at what point to we move on from an experimental stage and towards a more permanent policy platform? And will this then also include the establishment of a foundational economy academy in Wales, as was recommended by the scoping and feasibility study that you commissioned earlier this year?
Finally, the Minister highlights the Crown Estate as being a barrier. We have long held that view on these benches, and it’s good to see cross-party agreement on this. But to what degree is the Minister pushing this with his UK counterparts in the current Government, and is he pushing it with Labour’s leadership in Westminster?
Ar ei lefel fwyaf sylfaenol, mae'r economi yn ymwneud â phobl, onid yw? Felly, mae'r economi sylfaenol yn cyd-fynd â'r egwyddor hon yn eithaf taclus. Rwy'n croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi amlinellu cyfres o flaenoriaethau ar gyfer cryfhau'r economi sylfaenol, ond, fel pob amser, y manylion sy'n bwysig.
Mae'n iawn fod trafnidiaeth, ynni a thai yn flaenoriaethau, ond, yn debyg iawn i lefarydd y Ceidwadwyr, roeddwn i'n poeni am y ffaith na chafwyd sôn am adeiladu cyfoeth cymunedol. Wrth gwrs, rwy'n derbyn yn llwyr ei fod yn mynd y tu hwnt i fancio, ond mae bancio, yn benodol, yn bryder i nifer o Aelodau ar draws y Siambr. Felly, rwy'n edrych ymlaen at ddatganiad y Gweinidog yn y flwyddyn newydd ar fanc cymunedol i Gymru.
Nawr, o ran trafnidiaeth yn benodol, mae gennyf i ddiddordeb yn yr hyn y mae'r Gweinidog wedi'i ddweud am gyfleoedd o ran y gadwyn gyflenwi a'r posibilrwydd o gynhyrchu mwy yma yng Nghymru. Gallaf weld y byddai dibyniaeth ar Trafnidiaeth Cymru i gyflawni rhywfaint o hyn. Byddai gennyf i ddiddordeb mewn gwybod faint o ran y bydd Llywodraeth Cymru yn ei chwarae yn y prosesau a amlinellwyd, oherwydd, er ei bod yn dda gweld hyn ar bapur, gallwch hefyd weld, ar bapur, ac mewn gwirionedd, bod Trafnidiaeth Cymru yn ei chael hi'n anodd cyflawni'r hyn y mae i fod i'w gyflawni nawr, ac mae'n bwysig ein bod ni'n cael hyn yn iawn i wneud y mwyaf o allu Cymru i gynhyrchu llawer o'i hanghenion ei hun.
Nawr, mae yna uchelgais i dyfu'r sector bach a chanolig hefyd, rhywbeth sydd wedi'i drafod dim ond yr wythnos diwethaf yn eich datganiad blaenorol. Mae ein busnesau bach a chanolig domestig yn parhau i'w chael hi'n anodd gyda diffyg cymorth ar gyfer cynllunio olyniaeth, bwlch sgiliau yn y gweithlu a rhwystrau rhag arloesi. Mae hefyd y mater o gydweithredu rhanbarthol â sefydliadau cyhoeddus lleol, rhywbeth a godais yr wythnos diwethaf fel rhan allweddol o fodel mittelstand yr Almaen.
Er bod y byrddau gwasanaethau cyhoeddus a sefydlwyd gan Lywodraeth Cymru i fod yn sianeli ar gyfer hyn o fewn cyd-destun yr economi sylfaenol, mae'r adroddiad diweddaraf gan Archwilio Cymru wedi nodi pryderon difrifol am eu perfformiad. Yn arbennig o berthnasol oedd y ffaith mai dim ond un bwrdd gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru a ddisgrifiwyd fel un sydd â lefel dda o ymwneud â busnesau bach a chanolig drwy'r fforymau busnes rhanbarthol. Mae hyn yn adlewyrchu tuedd ehangach o ddiffyg arweinyddiaeth lleoedd o ran meithrin sefydliadau llywodraethu rhanbarthol, sydd wedi bod yn allweddol wrth ymwreiddio anghydraddoldeb economaidd rhanbarthol ledled y DU. Felly, mae angen i ni rymuso sefydliadau angori yn well yn ein cymunedau lleol, fel prifysgolion a busnesau bach, i gymryd rôl flaenllaw mewn datblygu economaidd rhanbarthol, fel yr arloeswyd trwy fodel Preston o adeiladu cyfoeth cymunedol. Felly, i'r perwyl hwnnw, sut mae hyn yn cyd-fynd â gweledigaeth y Gweinidog?
Nawr, mae adeiladu economi sylfaenol gydnerth a deinamig hefyd yn dibynnu ar fframwaith polisi hirdymor, oherwydd, mae natur y gwasanaeth y maen nhw'n ei ddarparu yn golygu na all cyfranogwyr yn yr economi sylfaenol ddarparu'r mathau o enillion cyllidol uniongyrchol a diriaethol a fyddai'n ddisgwyliedig fel arfer o fuddsoddiad y wladwriaeth yn y sector preifat. Ond, fel y nodwyd gan y Sefydliad Materion Cymreig, ymhlith eraill, mae risg y bydd dull cyffredinol Llywodraeth Cymru o ddatblygu economaidd sy'n seiliedig ar sectorau yn gwthio gwasanaethau yn yr economi sylfaenol allan, gan eu bod yn cael eu gorfodi i gystadlu â chyrff sydd â phwyslais mwy masnachol. Wrth gwrs, mae'r dull eang hwn o ymdrin ag economi Cymru wedi bod yn amlwg byth ers i Awdurdod Datblygu Cymru gael ei ddiddymu. Felly, mae angen i ni feddwl yma sut y gallem roi cylch gwaith penodol naill ai i sefydliad newydd neu i un sy'n bodoli eisoes i oruchwylio gwelliannau strwythurol hirdymor yn yr economi sylfaenol. A yw'r Gweinidog wedi rhoi unrhyw ystyriaeth i hyn?
Rwy'n cydnabod ymhellach bod Llywodraeth Cymru wedi sefydlu cronfa her yr economi sylfaenol sy'n werth £4.5 miliwn hefyd i gefnogi cyfres o brosiectau arbrofol yn y maes hwn. Ond ar ba bwynt ydym yn symud ymlaen o gyfnod arbrofol a thuag at lwyfan polisi mwy parhaol? Ac a fydd hyn wedyn yn cynnwys sefydlu academi economi sylfaenol yng Nghymru hefyd, fel yr argymhellwyd gan yr astudiaeth cwmpasu a dichonoldeb a gomisiynwyd gennych yn gynharach eleni?
Yn olaf, mae'r Gweinidog yn tynnu sylw at Ystad y Goron fel rhwystr. Rydym wedi arddel y farn honno ers tro ar y meinciau hyn, ac mae'n dda gweld cytundeb trawsbleidiol ar hyn. Ond i ba raddau mae'r Gweinidog yn gwthio hyn gyda'i swyddogion cyfatebol yn y DU yn y Llywodraeth bresennol, ac a yw'n ei wthio gydag arweinyddiaeth Llafur yn San Steffan?
Thank you for the comments and questions. We continue to make the case to all stakeholders about the future of the Crown Estate and Wales's stake within it. On your point around how we're supporting the broader approach on the foundational economy, we continue to work with Cynnal Cymru to help build works and capability across a range of areas and how to promote that effectively across Wales.
On sectors and place, I don't accept that there is a hard barrier between having a focus on key sectors, when we understand that we have real growth opportunity. If you think about the creative sector, it's growing significantly. The third largest creative cluster in the UK is here in Wales, after London and Manchester, and that is because we have had a focus on that, together with tech and a whole range of other areas where we've got real assets to think about and to offer and to see expanded in.
But we're also interested in place. If you think about the work that we've done on Arfor, for example, there's a place-based approach there that is also about the language. Think about the project the Global Centre of Rail Excellence—looking at the education Minister in the room—that is a significant opportunity that we have created with public sector-led investment. We're looking for private sector investment and there should be opportunities for lots of good jobs there that would not come were we not leading that investment potential in the first place. The market would not have delivered that on its own.
So, actually, this is a Government that takes place seriously, alongside sectors, and you'll see that in the work that we are doing, not just through the co-operation agreement but the work we have already commissioned through the OECD, looking at whether our structures are in the optimum place to do so. I think that goes into the point you were making about public sector boards as well. I actually think that it's our economic regions that are the more important place, together with individual local authorities, when it comes to what they can do together around practically supporting the foundation economy. The Preston and the Plymouth models are things that we are interested in as a Government and, indeed, local authorities are as well. They're especially interested in how they use their own spend to advantage local businesses more and more and more. And there has been real progress in the last 10 years in doing that. I think local authorities themselves could tell you a good story about what they're doing. And because we're looking for those economic regions, led by local authorities, to take more of a leadership role and a partnership role with the Government on economic development, you can expect them not just to look at larger magnet projects, but what they can do together to support the local foundation economy.
On buses, there will, of course, be a Bill before the Senedd. There'll be scrutiny on that, not just on the law and what it says, but, actually, when it comes to the ambition and the application of the way in which we want to re-regulate buses to deliver a better service with better value for the money we spend, and what that then means in where the buses come from, how they're maintained and operated, the opportunity for retrofit, and, indeed, the opportunity for new bus build too.
I look forward to updating Members, not just in the Chamber but around and outside it, on what we are doing with Banc Cambria and the vision for community banking. We are still talking with interested groups about how we take that forward. It isn't a question of us simply giving up on the idea—far from it. I hope to have something constructive to say that I think will build on the genuine cross-party consensus that there is in this Chamber, which is a real strength, that we want to see a return to more high-street banking availability and Banc Cambria is a good model that we continue to work with to try and do so.
Diolch am y sylwadau a'r cwestiynau. Rydym yn parhau i gyflwyno'r achos i bob rhanddeiliad ynghylch dyfodol Ystad y Goron a rhan Cymru ynddi. O ran eich pwynt am sut rydym yn cefnogi'r dull ehangach o ymdrin â'r economi sylfaenol, rydym yn parhau i weithio gyda Cynnal Cymru i helpu i adeiladu gwaith a gallu ar draws ystod o feysydd a sut i hyrwyddo hynny'n effeithiol ledled Cymru.
O ran sectorau a lleoedd, nid wyf yn derbyn bod yna rwystr caled rhwng canolbwyntio ar sectorau allweddol, pan ydym yn deall bod gennym ni gyfle gwirioneddol i dyfu. Os meddyliwch chi am y sector creadigol, mae'n tyfu'n sylweddol. Mae'r trydydd clwstwr creadigol mwyaf yn y DU yma yng Nghymru, ar ôl Llundain a Manceinion, ac mae hynny oherwydd ein bod wedi canolbwyntio ar hynny, ynghyd â thechnoleg ac ystod eang o feysydd eraill lle mae gennym asedau go iawn i feddwl amdanyn nhw a'u cynnig a'u gweld yn cael eu hehangu.
Ond mae gennym ddiddordeb hefyd mewn lle. Os meddyliwch chi am y gwaith rydym wedi'i wneud ar Arfor, er enghraifft, mae yna ddull seiliedig ar le yn y fan honno sydd hefyd yn ymwneud â'r iaith. Meddyliwch am brosiect y Ganolfan Ragoriaeth Fyd-eang ar gyfer Rheilffyrdd—rwy'n edrych ar y Gweinidog addysg yn yr ystafell—mae hwnnw'n gyfle sylweddol rydym wedi'i greu gyda buddsoddiad dan arweiniad y sector cyhoeddus. Rydym yn chwilio am fuddsoddiad gan y sector preifat a dylai fod cyfleoedd am lawer o swyddi da yno na fyddai'n cael eu gweld pe na baem yn arwain y potensial buddsoddi hwnnw yn y lle cyntaf. Ni fyddai'r farchnad wedi cyflawni hynny ar ei phen ei hun.
Felly, mewn gwirionedd, mae hon yn Llywodraeth sy'n cymryd lle o ddifrif, ochr yn ochr â sectorau, a byddwch chi'n gweld hynny yn y gwaith rydym yn ei wneud, nid yn unig drwy'r cytundeb cydweithio ond y gwaith rydym eisoes wedi'i gomisiynu drwy'r OECD, sy'n edrych i weld a yw ein strwythurau yn y lle gorau posibl i wneud hynny. Rwy'n credu bod hynny'n berthnasol i'r pwynt roeddech chi'n ei wneud am fyrddau sector cyhoeddus hefyd. Rwy'n credu mewn gwirionedd mai ein rhanbarthau economaidd ni yw'r lleoedd pwysicaf, ynghyd ag awdurdodau lleol unigol, o ran yr hyn y gallan nhw ei wneud gyda'i gilydd i gefnogi'r economi sylfaenol yn ymarferol. Mae modelau Preston a Plymouth yn bethau y mae gennym ddiddordeb ynddyn nhw fel Llywodraeth ac, yn wir, mae gan awdurdodau lleol ddiddordeb ynddyn nhw hefyd. Mae diddordeb arbennig ganddyn nhw yn y ffordd maen nhw'n defnyddio eu gwariant eu hunain i sicrhau mwyfwy o fudd i fusnesau lleol. Ac mae cynnydd gwirioneddol wedi bod yn y 10 mlynedd diwethaf o ran gwneud hynny. Rwy'n credu y gallai awdurdodau lleol eu hunain ddweud stori dda wrthych chi am yr hyn maen nhw'n ei wneud. A gan ein bod ni eisiau i'r rhanbarthau economaidd hynny, dan arweiniad awdurdodau lleol, gymryd mwy o rôl arweinyddiaeth a rôl partneriaeth gyda'r Llywodraeth ar ddatblygu economaidd, gallwch chi ddisgwyl iddyn nhw nid yn unig edrych ar brosiectau magned mwy, ond beth gallan nhw ei wneud gyda'i gilydd i gefnogi'r economi sylfaenol leol.
O ran bysiau, wrth gwrs, bydd yna Fil gerbron y Senedd. Bydd craffu ar hwnnw, nid yn unig o ran y gyfraith a'r hyn y mae'n ei ddweud, ond, mewn gwirionedd, o ran yr uchelgais a'r ffordd rydym eisiau ailreoleiddio bysiau i ddarparu gwasanaeth gwell sy'n cynnig gwell gwerth am yr arian rydym yn ei wario, a'r hyn y mae hynny'n ei olygu wedyn o ran ble mae'r bysiau'n dod, sut maen nhw'n cael eu cynnal a'u gweithredu, y cyfle i ôl-osod, ac, yn wir, y cyfle i adeiladu bysiau newydd hefyd.
Edrychaf ymlaen at roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau, nid yn unig yn y Siambr ond o'i chwmpas a'r tu allan iddi, ar yr hyn rydym yn ei wneud gyda Banc Cambria a'r weledigaeth ar gyfer bancio cymunedol. Rydym yn dal i siarad â grwpiau sydd â diddordeb am sut y gallwn fwrw ymlaen â hynny. Nid yw'n fater o roi'r gorau i'r syniad—i'r gwrthwyneb. Rwy'n gobeithio y bydd gennyf i rywbeth adeiladol i'w ddweud yr wyf yn credu y bydd yn adeiladu ar y consensws trawsbleidiol gwirioneddol sydd yn y Siambr hon, sy'n gryfder gwirioneddol, ein bod ni am weld mwy o wasanaethau bancio ar y stryd fawr unwaith eto ac mae Banc Cambria yn fodel da rydym yn parhau i weithio gydag ef i geisio gwneud hynny.
If we were discussing the foundation economy in London, they would identify banking and finance, in Silicon Valley, they would identify ICT, and, in Cambridge, science, research, engineering and technology; in Wales, we identify mainly the support economy. I welcome the commitment to supporting the renewable energy sector, where Wales has the natural assets to drive opportunity in renewables, including tidal energy. Is there any update on the Swansea tidal lagoon? It is important that universities, further education colleges and industry work together to develop this sector so that we can all benefit. Minister, you said that the estimates indicate that the foundation economy in Wales represents around 40 per cent of Welsh employment. What percentage of GVA does it produce and how does the median pay in these industries compare to the median pay in Wales?
Pe byddem yn trafod yr economi sylfaenol yn Llundain, bydden nhw'n nodi bancio a chyllid, yn Nyffryn Silicon, bydden nhw'n nodi TGCh, ac, yng Nghaergrawnt, gwyddoniaeth, ymchwil, peirianneg a thechnoleg; yng Nghymru, rydym yn nodi'r economi gefnogaeth yn bennaf. Rwy'n croesawu'r ymrwymiad i gefnogi'r sector ynni adnewyddadwy, lle mae gan Gymru yr asedau naturiol i ysgogi cyfleoedd o ran ynni adnewyddadwy, gan gynnwys ynni'r llanw. Oes yna unrhyw ddiweddariad ar forlyn llanw Abertawe? Mae'n bwysig bod prifysgolion, colegau addysg bellach a diwydiant yn cydweithio i ddatblygu'r sector hwn fel y gall pob un ohonom elwa. Gweinidog, dywedoch fod yr amcangyfrifon yn dangos bod yr economi sylfaenol yng Nghymru yn cynrychioli tua 40 y cant o gyflogaeth yng Nghymru. Pa ganran o werth ychwanegol gros mae'n ei gynhyrchu a sut mae'r cyflog canolrif yn y diwydiannau hyn yn cymharu â'r cyflog canolrif yng Nghymru?
I haven't got the figures to hand on the GVA contribution to the foundation economy, but I'm sure I can get them to Mike. There is a point, though, about the balance in the economy that we need. So, an everyday economy that we rely on for a range of our goods and services can have real value in it, but it's about all the things that also go into a sense of place as well. Because if you don't have some of that economy working, then, actually, it does affect how people feel about where they work, and I think that's quite an important factor when we consider why we're doing some of this, as well as the fact that there are lots of people in employment in the sector.
And on the tidal lagoon, I've had a number of conversations with the leader of Swansea Council, Rob Stewart, and he is very much interested in keeping a revised vision for a Swansea tidal lagoon with real economic benefit around it, as well as the opportunity to generate renewable power. I'd be more than happy to have a conversation with him and other Swansea Members and, indeed, the council, about the current stage of development proposals and what that might mean for the future.
Nid oes gennyf y ffigurau wrth law ar gyfraniad gwerth ychwanegol gros i'r economi sylfaenol, ond rwy'n siŵr y gallaf eu cael i Mike. Mae yna bwynt, serch hynny, ynglŷn â'r cydbwysedd yn yr economi sydd ei angen arnom. Felly, gall economi bob dydd rydym yn dibynnu arni ar gyfer ystod o'n nwyddau a'n gwasanaethau fod â gwerth gwirioneddol, ond mae'n ymwneud â'r holl bethau hefyd sy'n creu ymdeimlad o le hefyd. Oherwydd os nad oes gennych chi rywfaint o'r economi honno'n gweithio, yna, mewn gwirionedd, mae'n effeithio ar sut mae pobl yn teimlo am ble maen nhw'n gweithio, ac rwy'n credu bod hynny'n ffactor eithaf pwysig wrth ystyried pam rydym yn gwneud rhywfaint o hyn, yn ogystal â'r ffaith bod llawer o bobl yn gweithio yn y sector.
Ac o ran y morlyn llanw, rwyf wedi cael nifer o sgyrsiau gydag arweinydd Cyngor Abertawe, Rob Stewart, ac mae ganddo ddiddordeb mawr mewn cadw gweledigaeth ddiwygiedig ar gyfer morlyn llanw Abertawe sydd â budd economaidd go iawn o'i gwmpas, yn ogystal â'r cyfle i gynhyrchu ynni adnewyddadwy. Byddwn i'n fwy na pharod i gael sgwrs gydag ef ac Aelodau eraill Abertawe ac, yn wir, y cyngor, am gam presennol y cynigion datblygu a'r hyn y gallai hynny ei olygu ar gyfer y dyfodol.
The introduction of the new degree apprenticeships in rail engineering and construction demonstrates a commitment to the foundational economy, and further education, also, throughout Wales, has huge links to small and medium-sized enterprises that go beyond just the provision of courses, but also development of courses and the development of students. So, two things: what role does he see the future of FE playing in that, particularly with a view on the concerns about the future of apprenticeship targets? And also a conversation is needed about degree apprenticeships and how they are supported and funded if the educational base of the foundational economy is to thrive.
Mae cyflwyno'r prentisiaethau gradd newydd ym maes peirianneg ac adeiladu rheilffyrdd yn dangos ymrwymiad i'r economi sylfaenol, ac mae gan addysg bellach, hefyd, ledled Cymru, gysylltiadau mawr â mentrau bach a chanolig sy'n mynd y tu hwnt i ddarparu cyrsiau yn unig—maen nhw'n datblygu cyrsiau ac yn datblygu myfyrwyr hefyd. Felly, dau beth: pa rôl y mae'n gweld dyfodol addysg bellach yn ei chwarae yn hynny, yn enwedig o ystyried y pryderon am ddyfodol targedau prentisiaethau? A hefyd mae angen sgwrs am brentisiaethau gradd a sut maen nhw'n cael eu cefnogi a'u hariannu os yw sylfaen addysgol yr economi sylfaenol am ffynnu.
Hefin David has been really consistent in his interest in this whole area of policy, not just because he's done a report commissioned by the education Minister, but, actually, before then as well, and in particular in the area of degree apprenticeships. The budget challenge is really difficult, but we'll carry on investing in degree apprenticeships. We'll carry on investing in lots of broader apprenticeships as well. The challenge is, and I've said this before, that I don't think we're going to meet our target in this term. It will take at least another year to get to the 125,000 that we pledged at the start of this term, which was a key feature in our manifesto. That highlights the extraordinary level of the budget challenge we have.
Despite that, I think there is good reason for optimism about what we are doing. Compared to England, we have chosen, over a sustained period of time, partly with former European funds, to invest in the apprenticeship and the skills base. We have a system that delivers better completion rates and actually is a more expanded version of the one over our borders. I still think, even through the difficult choices we'll have, we'll continue to invest more and deliver more apprentices in areas where there is a real future in the world of work.
I think your point about further education—. I continue to see further education having a key role to play in both the delivery of those apprenticeships, but much more broadly than that as well. So, myself and the education Minister have had conversations in the run-up to the budget about some of the challenges in both the choice that we have to make, but also about the fact that FE has a real future.
When I was in Germany recently, it was a happy coincidence that a group of further education leaders were in Germany as well meeting counterparts, looking at the way in which they generated a culture over decades of not just what the state did to invest in future skills, but, actually, the way that businesses themselves invested. That's one of the key challenges the Resolution Foundation set out yesterday in its report on a stagnation nation, thinking about 15 years of lost wage growth across the UK. It's actually about the fact that there is a cultural difference between what the Government itself invests and the longer term approach taken to investment, and that requires UK choices, as well as what we're able to do here, but also that businesses themselves invest more in their workforce as a whole in other parts of Europe than we do across the UK. So, some of that cultural change is part of the challenge and what we look for in the way that we work with different employers, both small and medium-sized employers, and, indeed, large employers, of which I know the Member has a good example in his constituency at GE, where they have invested even more in their own apprenticeship programme.
Mae Hefin David wedi bod yn gyson iawn o ran y diddordeb y mae wedi'i ddangos yn yr holl faes polisi hwn, nid yn unig oherwydd ei fod wedi gwneud adroddiad a gomisiynwyd gan y Gweinidog addysg, ond, mewn gwirionedd, cyn hynny hefyd, ac yn arbennig ym maes prentisiaethau gradd. Mae'r her o ran y gyllideb yn anodd iawn, ond byddwn ni'n parhau i fuddsoddi mewn prentisiaethau gradd. Byddwn ni'n parhau i fuddsoddi mewn llawer o brentisiaethau ehangach hefyd. Yr her yw, ac rwyf wedi dweud hyn o'r blaen, nad wyf yn credu ein bod ni'n mynd i gyrraedd ein targed yn y tymor hwn. Bydd yn cymryd blwyddyn arall o leiaf i gyrraedd y 125,000 y gwnaethom ni ei addo ar ddechrau'r tymor hwn, a oedd yn nodwedd allweddol yn ein maniffesto. Mae hynny'n amlygu lefel anhygoel yr her sy'n ein hwynebu o ran y gyllideb.
Er gwaethaf hynny, rwy'n credu bod rheswm da dros fod yn optimistaidd am yr hyn rydym yn ei wneud. O gymharu â Lloegr, rydym wedi dewis, dros gyfnod parhaus, yn rhannol gyda hen gronfeydd Ewropeaidd, i fuddsoddi yn y sylfaen prentisiaethau a sgiliau. Mae gennym system sy'n cyflawni cyfraddau cwblhau gwell ac sydd, mewn gwirionedd, yn fersiwn fwy estynedig o'r un dros y ffin. Rwy'n dal i gredu, hyd yn oed drwy'r dewisiadau anodd a fydd gennym, y byddwn ni'n parhau i fuddsoddi mwy a chyflwyno mwy o brentisiaid mewn meysydd lle mae yna ddyfodol go iawn ym myd gwaith.
Rwy'n credu bod y pwynt rydych chi'n ei wneud am addysg bellach—. Rwy'n parhau i ystyried bod gan addysg bellach rôl allweddol i'w chwarae wrth ddarparu'r prentisiaethau hynny, ond yn llawer ehangach na hynny hefyd. Felly, rwyf i a'r Gweinidog addysg wedi cael sgyrsiau yn y cyfnod cyn y gyllideb am rai o'r heriau o ran y dewis y mae'n rhaid i ni ei wneud, ond hefyd am y ffaith bod gan addysg bellach ddyfodol go iawn.
Pan oeddwn i yn yr Almaen yn ddiweddar, roedd yn gyd-ddigwyddiad hapus fod grŵp o arweinwyr addysg bellach yn yr Almaen hefyd yn cwrdd â swyddogion cyfatebol, yn edrych ar y ffordd y gwnaethon nhw greu diwylliant dros ddegawdau nid yn unig o'r hyn a wnaeth y wladwriaeth i fuddsoddi mewn sgiliau yn y dyfodol, ond, mewn gwirionedd, y ffordd yr aeth busnesau eu hunain ati i fuddsoddi. Dyna un o'r heriau allweddol a nododd y Resolution Foundation ddoe yn ei adroddiad ar genedl lle mae diffyg twf, gan feddwl am 15 mlynedd o dwf cyflog a gollwyd ledled y DU. Mewn gwirionedd, mae'n ymwneud â'r ffaith bod gwahaniaeth diwylliannol rhwng yr hyn y mae'r Llywodraeth ei hun yn ei fuddsoddi a'r dull tymor hwy o ymdrin â buddsoddiad, ac mae hynny'n gofyn am ddewisiadau gan y DU, yn ogystal â'r hyn y gallwn ni ei wneud yma, ond hefyd fod busnesau eu hunain yn buddsoddi mwy yn eu gweithlu yn gyffredinol mewn rhannau eraill o Ewrop nag yr ydym yn ei wneud ledled y DU. Felly, mae rhywfaint o'r newid diwylliannol hwnnw'n rhan o'r her a'r hyn rydym yn chwilio amdano yn y ffordd rydym yn gweithio gyda gwahanol gyflogwyr, cyflogwyr bach a chanolig, ac, yn wir, cyflogwyr mawr, y gwn fod gan yr Aelod enghraifft dda ohono yn ei etholaeth sef GE, lle maen nhw wedi buddsoddi hyd yn oed mwy yn eu rhaglen brentisiaethau eu hunain.
Ac yn olaf, Jenny Rathbone.
And finally, Jenny Rathbone.
Thank you. Thank you for outlining the progress that's been made in transport, energy and housing, which is excellent, and lots of room for further developments there. I just want to ask you why in June the Cabinet did not commit to making any sort of significant investment in food, given that it's such a crucial part of the everyday economy, and we are investing a great deal of money in improving food for school meals. Given the fragility of supplies of fruit and veg, I appreciate the work that you've done with Blas Gwent, for example, to deliver vegetables and fruit for Cardiff, Carmarthen and Monmouthshire, but it isn't nearly enough to meet the demand. So, we are reliant on these fragile supplies coming from abroad, and that means money going out of our economy. But, in particular, I wondered what consideration has been given to using vertical farming, which is particularly useful in the winter months, to ensure security of supplies and that can be powered by 100 per cent renewables. It seems to me a quick win for decarbonising our food, which is one of the biggest contributors to reducing our carbon emissions.
Diolch. Diolch am amlinellu'r cynnydd sydd wedi'i wneud ym meysydd trafnidiaeth, ynni a thai, sy'n ardderchog, ac mae llawer o le ar gyfer datblygiadau pellach yno. Hoffwn ofyn i chi pam ym mis Mehefin na wnaeth y Cabinet ymrwymo i wneud unrhyw fath o fuddsoddiad sylweddol mewn bwyd, o ystyried ei fod yn rhan mor hanfodol o'r economi bob dydd, ac rydym yn buddsoddi llawer iawn o arian i wella bwyd ar gyfer prydau ysgol. O ystyried bregusrwydd cyflenwadau ffrwythau a llysiau, rwy'n gwerthfawrogi'r gwaith rydych wedi'i wneud gyda Blas Gwent, er enghraifft, i ddosbarthu llysiau a ffrwythau ar gyfer Caerdydd, Caerfyrddin a sir Fynwy, ond nid yw'n ddigon o bell ffordd i ateb y galw. Felly, rydym yn dibynnu ar y cyflenwadau bregus hyn sy'n dod o dramor, ac mae hynny'n golygu arian yn mynd allan o'n heconomi. Ond, yn benodol, roeddwn i'n meddwl tybed pa ystyriaeth sydd wedi'i rhoi i ddefnyddio ffermio fertigol, sy'n arbennig o ddefnyddiol yn ystod misoedd y gaeaf, er mwyn sicrhau diogelwch cyflenwadau a gall hynny gael ei bweru gan 100 y cant o ynni adnewyddadwy. Mae'n ymddangos i mi yn fuddugoliaeth gyflym ar gyfer datgarboneiddio ein bwyd, sef un o'r cyfranwyr mwyaf tuag at leihau ein hallyriadau carbon.
I think the way in which agriculture moves in the future is a key aspect of reducing our emissions. It’s one of the sectors where we’re looking for a sector-wide plan in terms of decarbonisation and it’s part of the net-zero skills plan. That’s reflected in both the choices and the interests of myself, the climate change Minister, and indeed the rural affairs Minister as well. And that also then leads to how you produce more effectively and in a way that considers the environmental impact as well, in terms of the food production we want to see carrying on in Wales.
And actually, we’ve had lots of work already done on public sector food procurement, so thinking about how we look at the buyer side, and improvements that are taking place, as well as the things that we can do on the supply side as well. So, it’s about £85 million-worth every year we put into public sector food. Of that, we think that whilst 58 per cent is with Welsh firms, we actually think that only 23 per cent is food and drink of Welsh origin, so I know there’s more that we can do and the challenge is how we’re able to do that successfully and progressively. There is lots of evidence within local authorities and the health service on what is possible to do to make sure you’re genuinely taking advantage of food production locally. Our challenge is how we get more people to take up the opportunity to do so, and actually, to be fair, this is one of those areas we’re again in conversation on between different parts of Government. The education Minister’s team have recognised there is opportunity around the roll-out of free school meals to do more in this space to make sure that the investment we’re making in the lives of children will also lead to a return in a way that firms we have in Wales and food production actually see a material benefit as well.
Rwy'n credu bod y ffordd y bydd amaethyddiaeth yn symud yn y dyfodol yn agwedd allweddol ar leihau ein hallyriadau. Mae'n un o'r sectorau lle rydyn ni'n chwilio am gynllun ar draws y sector o ran datgarboneiddio ac mae'n rhan o'r cynllun sgiliau sero net. Adlewyrchir hynny yn newisiadau a diddordebau fy hun, y Gweinidog newid hinsawdd, ac yn wir y Gweinidog materion gwledig hefyd. Ac mae hynny hefyd wedyn yn arwain at sut rydych chi'n cynhyrchu'n fwy effeithiol ac mewn modd sy'n ystyried yr effaith amgylcheddol hefyd, o ran y cynhyrchu bwyd yr ydyn ni eisiau ei weld yn parhau yng Nghymru.
Ac mewn gwirionedd, rydyn ni eisoes wedi gwneud llawer o waith ar gaffael bwyd yn y sector cyhoeddus, felly meddwl am sut rydyn ni'n edrych ar ochr y prynwr, a gwelliannau sy'n digwydd, yn ogystal â'r pethau y gallwn ni eu gwneud ar yr ochr gyflenwi hefyd. Felly, rydyn ni'n rhoi gwerth tua £85 miliwn bob blwyddyn i mewn i fwyd y sector cyhoeddus. O hynny, er bod 58 y cant gyda chwmnïau Cymreig, rydyn ni'n credu mai dim ond 23 y cant sy'n fwyd a diod o Gymru yn wreiddiol, felly rwy'n gwybod bod mwy y gallwn ni ei wneud a'r her yw sut y gallwn ni wneud hynny'n llwyddiannus ac yn raddol. Mae llawer o dystiolaeth o fewn awdurdodau lleol a'r gwasanaeth iechyd ar yr hyn y gallwch chi ei wneud i sicrhau eich bod yn wirioneddol fanteisio ar gynhyrchu bwyd yn lleol. Ein her yw sut rydyn ni'n cael mwy o bobl i fanteisio ar y cyfle i wneud hynny, ac mewn gwirionedd, i fod yn deg, mae hwn yn un o'r meysydd hynny yr ydyn ni, unwaith eto, yn eu trafod rhwng gwahanol rannau o'r Llywodraeth. Mae tîm y Gweinidog addysg wedi cydnabod bod cyfle wrth gyflwyno prydau ysgol am ddim i wneud mwy yn y maes hwn i sicrhau y bydd y buddsoddiad rydyn ni'n ei wneud ym mywydau plant hefyd yn arwain at ganlyniad yn y ffordd y mae cwmnïau sydd gennym yng Nghymru a chynhyrchu bwyd yn gweld budd materol hefyd, mewn gwirionedd.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Mae eitem 4 wedi'i thynnu yn ôl.
Item 4 has been withdrawn.
Felly, eitem 5, datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg ar ganlyniadau'r Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr 2022. Galwaf ar y Gweinidog, Jeremy Miles.
So, item 5 is a statement by the Minister for Education and the Welsh Language on the Programme for International Student Assessment results for 2022. I call on the Minister, Jeremy Miles.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae canlyniadau PISA 2022 yn cael eu cyhoeddi heddiw. Nid dyma’r canlyniadau y byddem ni wedi hoffi eu gweld. Er bod y canlyniadau yn siomedig, mae’n hanfodol deall beth maen nhw’n ei ddweud wrthym ni, felly rwy’n meddwl ei bod yn bwysig edrych ar gyd-destun ehangach adroddiad PISA.
Fel y bydd Aelodau yn gwybod, cynhaliwyd y profion hyn yn 2022 pan oedd effeithiau'r pandemig yn dal i gael eu teimlo a COVID yn amharu'n ddifrifol ar addysg. Nid Cymru yn unig sydd yn y sefyllfa hon; mae COVID wedi effeithio ar berfformiad gwledydd ar draws y byd. Ers 2018, mae perfformiad cyfartalog yng ngwledydd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd wedi gostwng 10 pwynt mewn darllen a bron i 15 pwynt mewn mathemateg. Gwelodd yr Almaen, Gwlad yr Iâ, yr Iseldiroedd, Norwy a Gwlad Pwyl ostyngiad o 25 pwynt o leiaf mewn mathemateg. I ddarparu rhywfaint o gyd-destun cyffredinol, mae Cymru wedi sicrhau canlyniadau tebyg i Norwy a'r Unol Daleithiau ar gyfer mathemateg. O ran gwyddoniaeth, mae Cymru eto'n debyg i Norwy. O ran darllen, rydyn ni'n debyg i Ffrainc a'r Iseldiroedd.
Yn nes at adref, mae pob gwlad yn y Deyrnas Unedig wedi gweld dirywiad mewn perfformiad, ond mae'r OECD yn dweud yn glir bod angen i ni fod yn ofalus wrth gymharu â Lloegr a'r Alban, oherwydd yr hyn y maen nhw'n ei ddisgrifio fel 'upward bias'. Mae'r OECD yn amcangyfrif y gallai'r canlyniadau fod saith i naw pwynt yn uwch na'r ffigur gwirioneddol. Ond, Ddirprwy Lywydd, wedi dweud hynny, rwyf eisiau bod yn glir fy mod i’n cydnabod bod Cymru ar ei hôl hi.
Yn 2018, cyn y pandemig, roedd safonau llythrennedd a rhifedd wedi dechrau gwella cryn dipyn, diolch i waith caled ein gweithlu addysgu. Ni oedd yr unig wlad yn y Deyrnas Unedig i wella ym mhob un o dri pharth PISA. Mae COVID wedi amharu ar y cynnydd hwn. Fel Gweinidog addysg, rwyf wedi codi fy mhryderon ynghylch effaith hirdymor y pandemig dro ar ôl tro. Ymddygiad, presenoldeb, a diddordeb mewn dysgu, mae'r pandemig wedi effeithio ar y rhain i gyd, ac nid dim ond ni sy'n dweud hyn: gwelwyd y pryderon hyn hefyd yn y data cenedlaethol a gyhoeddwyd gennym ni yn ddiweddar.
Ar draws y byd, mae absenoldeb o'r ysgol yn uwch nag yr oedd cyn y pandemig. Does dim rhyfedd bod effaith ar lythrennedd, rhifedd a chyrhaeddiad mewn gwyddoniaeth os oes gormod o ddisgyblion yn absennol o'r ysgol. Mewn ardaloedd difreintiedig, rydyn ni'n gwybod bod y broblem hon yn gwaethygu. Yn aml iawn, mae nifer o ffactorau cymhleth yn arwain at broblemau presenoldeb. Rydyn ni wedi buddsoddi'n helaeth i gefnogi ysgolion, fel rhoi cyllid ar gyfer mwy o swyddogion ymgysylltu â theuluoedd, ond mae angen rhagor o gefnogaeth.
Thank you, Dirprwy Lywydd. The PISA results for 2022 are published today, and these are not the results that we would have liked to have seen. While the results are disappointing, the crucial thing is to understand what they tell us, so I believe it is important to look at the wider context in which PISA was reported.
As Members will know, these tests were conducted in 2022 when the effects of the pandemic were still being felt, and COVID was still severely disrupting education. Wales is not alone in this situation; COVID has affected the performance of countries across the world. Since 2018, average performance in Organisation for Economic Co-operation and Development countries has decreased by 10 points in reading and almost 15 points in mathematics. Germany, Iceland, the Netherlands, Norway and Poland all saw a drop of at least 25 points in mathematics. To provide some broad context, Wales has achieved similar results to Norway and the United States for mathematics. And for science, Wales is again similar to Norway, whilst in reading, we are similar to France and the Netherlands.
Closer to home, every country in the UK has seen a decline in performance. However, the OECD are clear that we need to exercise some caution in making comparisons with England and Scotland, due to what they describe as 'upward bias'. The OECD estimates that their results could be overstated by seven to nine points. But, Dirprwy Lywydd, having said that, I want to be clear that I recognise that Wales is behind the curve.
In 2018, before the pandemic, we had started to see strong improvement in literacy and numeracy standards, thanks to the hard work of our teaching workforce. We were the only country in the UK to improve in all three PISA domains. COVID has had an impact on this improvement. As education Minister, I’ve raised time and time again my concerns regarding the long-term impact of the pandemic. In terms of behaviour, attendance, and engagement with learning, all of these have all been affected by the pandemic, and we are not alone in saying this: these concerns were also reflected in the national data we published recently.
Across the world, school absence is higher than it was before the pandemic. It is no wonder that attainment in literacy, numeracy and science has been impacted if too many pupils are missing school. In disadvantaged areas, we know that this problem is being exacerbated. There are often complex and multiple factors lying behind non-attendance. We have invested heavily to support schools, such as funding for more family engagement officers, but more support is needed.
Our national attendance taskforce met yesterday and will meet again in January. This will help us to think creatively across the system to find solutions to issues that require influence and input beyond the education sector.
Dirprwy Lywydd, it's important to recall that our long-term education reforms have just started after years of planning, but, as the OECD point out, improvement in education unfortunately takes time. The analyses published today highlight the importance of resilient systems in supporting learning. The OECD describe these as systems that provide autonomy for school leaders to design a curriculum and an emphasis on self-evaluation, but with clear quality assurance and accountability mechanisms. Our Curriculum for Wales is such a system. It has now been introduced in all schools in Wales as of this year, though the learners who sat the PISA tests last year will not have had access to the new curriculum.
Our new curriculum and approach to education has been supported and encouraged by the OECD, reflecting their advice about how to make sure that an education system is fit for the future. They highlight the importance of resilience, equity, learning and well-being—all of which are central to our new curriculum. We've drawn on international evidence, in particular from the OECD, to ensure that our expectations align with what works. International evidence is clear that high-quality learning needs to be supported by professional learning and school improvement over time to support schools in a challenging climate for all professionals. This is what we will prioritise.
This PISA cycle has not, as I said, assessed learning under the Curriculum for Wales, however, the report will help us to strengthen support for schools and learners on the reform journey. Throughout this time, I have listened to and spoken with heads, with teachers and with unions, all of whom share my concerns regarding literacy and numeracy standards since the pandemic. These core skills must be an absolute national priority. And whilst the report today shows that the gap between our most and least disadvantaged learners is smaller than the OECD average, this sets our challenge as being about stretching our more able young people, as well as supporting all learners.
The Curriculum for Wales sets out a made-for-Wales evidence-based area of learning and experience for maths and numeracy. It also provides a framework for learners to develop their number skills throughout the curriculum. In realising the curriculum, we will support educators to develop approaches that support all learners to be confident in using and applying their maths and numeracy skills. Our oracy and reading toolkit provides a package of support to schools and practitioners to identify opportunities to achieve high standards of listening, speaking and reading. Our recent update to the toolkit reinforces my commitment to the systematic and consistent teaching of phonics, as set out in 'Our national mission: High standards and aspirations for all'.
Dirprwy Lywydd, we know that excellent teachers are the key to good education, and we will support our teachers to focus on teaching and create time for their own professional learning by continuing our work with unions and our other education partners to reduce workload. Driving up standards in reading, maths and science requires a system response from all education leaders in Wales. In January, I will bring all our partners together to develop a Wales-wide plan to ensure that we have a shared and comprehensive response to this challenge. Our education workforce do incredible work in supporting our pupils, but the reality is that over a decade of austerity continues to make their job harder. My focus remains on doing everything I can to protect front-line services, giving our teachers the tools they need to do the best job possible.
To conclude, Dirprwy Lywydd, children may no longer be learning on a screen due to a positive COVID test, but the effects of the pandemic are still with us. The after-effects of the pandemic and rising poverty have placed our schools at the front line of a crisis beyond education. I cannot hide my disappointment with today's results, but they make me more determined than ever to get this right. We in Wales have large-scale reforms that have only just started to be rolled out. These reforms, with the renewed focus on literacy and numeracy, will be essential in supporting our pupils and schools, so that every learner, no matter their background, can reach their full potential.
Ddoe, fe gynhaliwyd cyfarfod ein tasglu presenoldeb cenedlaethol ni ac fe fydd yn cyfarfod unwaith eto ym mis Ionawr. Fe fydd hynny'n ein helpu ni i roi ystyriaeth greadigol ar draws y system i ddarganfod datrysiadau i faterion sy'n gofyn dylanwad a mewnbwn o'r tu hwnt i'r sector addysg
Dirprwy Lywydd, mae hi'n bwysig cofio mai dim ond newydd ddechrau y mae ein diwygiadau addysg hirdymor ar ôl blynyddoedd o gynllunio, ond, fel mae'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, yr OECD yn nodi, mae caboli addysg yn cymryd amser, yn anffodus. Mae'r dadansoddiadau a gyhoeddwyd heddiw yn tynnu sylw at bwysigrwydd systemau cydnerth o ran cefnogaeth i ddysgu. Mae'r OECD yn disgrifio'r rhain yn systemau sy'n darparu ymreolaeth i arweinwyr ysgolion wrth ddylunio cwricwlwm a rhoi pwyslais ar hunanwerthuso, ond gyda mecanweithiau ar gyfer sicrhau ansawdd ac atebolrwydd eglur. Mae'r Cwricwlwm i Gymru yn system o'r fath. Cafodd ei chyflwyno ym mhob ysgol yng Nghymru bellach yn y flwyddyn hon, er na fydd y dysgwyr a oedd yn sefyll profion PISA y flwyddyn ddiwethaf wedi cael eu dysgu yn ôl y cwricwlwm newydd.
Cefnogwyd ac anogwyd ein cwricwlwm ni a'n dull newydd ni o ymdrin ag addysg gan yr OECD, ac mae'n adlewyrchu eu cyngor nhw ynglŷn â'r dull o sicrhau bod system addysg yn addas i'r dyfodol. Maen nhw'n tynnu sylw at bwysigrwydd cydnerthedd, tegwch, dysgu a llesiant—mae pob un ohonyn nhw'n ganolog i'n cwricwlwm newydd ni. Rydym ni wedi defnyddio tystiolaeth ryngwladol, yn enwedig oddi wrth yr OECD, i sicrhau bod ein disgwyliadau ni'n cyd-fynd â'r hyn sy'n effeithiol. Mae'r dystiolaeth ryngwladol yn eglur o ran yr angen i gefnogi dysgu o ansawdd uchel trwy gyfrwng dysgu proffesiynol a gwella ysgolion dros amser i gefnogi ysgolion mewn hinsawdd heriol i bob gweithiwr proffesiynol. Dyma'r hyn a fyddwn ni'n ei flaenoriaethu.
Ni wnaeth y cylch PISA hwn, fel dywedais i, asesu unrhyw ddysgu yn ôl y Cwricwlwm i Gymru, fodd bynnag, bydd yr adroddiad yn ein helpu i gryfhau'r gefnogaeth i ysgolion a dysgwyr ar y daith ddiwygio. Drwy gydol y cyfnod hwn, rwyf i wedi bod yn gwrando ac yn siarad â phenaethiaid, gydag athrawon a chydag undebau, y mae gan bob un ohonyn nhw'r un pryderon â minnau ynghylch safonau llythrennedd a rhifedd ers y pandemig. Mae'n rhaid i'r sgiliau craidd hyn fod yn flaenoriaeth lwyr i'r genedl. Ac er bod yr adroddiad heddiw yn dangos bod y bwlch rhwng ein dysgwyr mwyaf difreintiedig a'r lleiaf difreintiedig yn llai na'r bwlch ar gyfartaledd yn ôl yr OECD, mae hyn yn nodi'r her sydd gennym ni o ran ymestyn ein pobl ifanc mwy galluog, yn ogystal â chefnogi pob dysgwr.
Mae'r Cwricwlwm i Gymru yn nodi maes dysgu a phrofiad ar sail y dystiolaeth ar gyfer mathemateg a rhifedd ar gyfer Cymru. Mae hefyd yn cynnig fframwaith i ddysgwyr ddatblygu eu sgiliau rhifedd trwy'r cwricwlwm cyfan. Wrth wireddu'r cwricwlwm, fe fyddwn ni'n cefnogi addysgwyr i ddatblygu dulliau sy'n cefnogi pob dysgwr i fod yn hyderus o ran defnyddio a chymhwyso ei sgiliau mathemateg a rhifedd. Mae ein pecyn cymorth llafaredd a darllen yn darparu pecyn o gymorth i ysgolion ac ymarferwyr ar gyfer nodi cyfleoedd i ymgyrraedd at safonau uchel o wrando, siarad a darllen. Mae ein diweddariad diweddar i'r pecyn cymorth yn atgyfnerthu fy ymrwymiad i o ran addysgu ffoneg systematig a chyson, fel mae 'Ein cenhadaeth genedlaethol: safonau uchel a dyheadau i bawb' yn nodi.
Dirprwy Lywydd, fe wyddom ni mai athrawon rhagorol yw'r allwedd i addysg dda, ac fe fyddwn ni'n cefnogi ein hathrawon i ganolbwyntio ar addysgu a chreu amser ar gyfer eu dysgu proffesiynol eu hunain trwy barhau â'n gwaith gydag undebau a'n partneriaid addysg eraill i ysgafnu llwyth eu gwaith. Mae codi safonau o ran darllen, mathemateg a gwyddoniaeth yn gofyn am ymatebiad drwy'r system gan bob arweinydd addysg unigol yng Nghymru. Ym mis Ionawr, fe fyddaf i'n dwyn ein partneriaid i gyd at ei gilydd ar gyfer datblygu cynllun trwy Gymru i sicrhau ein bod ni'n ymateb yn llawn ac mewn dull cynhwysfawr i'r her hon. Mae ein gweithlu addysg yn gwneud gwaith anhygoel o ran cefnogi ein disgyblion ni, ond y gwir amdani yw bod dros ddegawd o gyni yn parhau i wneud eu gwaith yn anos. Rwy'n parhau i ganolbwyntio ar wneud popeth yn fy ngallu i amddiffyn gwasanaethau rheng flaen, gan roi'r cyfarpar angenrheidiol i'n hathrawon ar gyfer gwneud y gwaith gorau posibl.
I gloi, Dirprwy Lywydd, efallai na fydd plant yn gorfod dysgu ar sgrin mwyach am eu bod nhw wedi cael prawf cadarnhaol am COVID, ond mae effeithiau'r pandemig yn parhau i fod gyda ni. Mae ôl-effeithiau'r pandemig a thlodi cynyddol wedi rhoi ein hysgolion ar reng flaen argyfwng sy'n bodoli'r tu hwnt i fyd addysg yn unig. Ni allaf i wadu fy siom gyda chanlyniadau heddiw, ond maen nhw'n fy ngwneud i'n fwy penderfynol nag erioed o'r blaen o wneud hyn yn iawn. Rydym ni yng Nghymru newydd ddechrau cyflwyno diwygiadau ar raddfa eang. Fe fydd y diwygiadau hyn, gyda chanolbwyntio o'r newydd ar lythrennedd a rhifedd, yn hanfodol o ran cefnogi ein disgyblion a'n hysgolion, er mwyn i bob dysgwr, o unrhyw gefndir, allu cyflawni ei botensial yn llawn.
Thank you for your statement, Minister, and thank you to our workforce. I want to also reiterate that. This is by no means a reflection on them. You and your Government have failed education in Wales now for over two decades. Never has this been more apparent than when today's PISA results were published, Minister. Even your First Minister said that they were disappointing. Yes, they are.
Wales is the lowest scoring of any part of the United Kingdom and, very worryingly, has the steepest decline of all nations. Wales deserves better. Press reports highlight that Wales has registered the biggest drop in the three subjects between 2018 and 2022. For maths, Wales is 5 points behind Scotland, and 26 points behind England. For reading, Wales is 27 points behind Scotland and 30 points behind England. For science, Wales is 10 points behind Scotland and 30 points behind England. So, Minister, will you now take this opportunity to apologise to our Welsh learners and outline what steps you will finally be taking to address these calamitous failings?
Minister, it is unacceptable that Wales frequently lags behind the rest of the UK when it comes to educational outcomes, and recent PISA results this year show that this trend is set to continue—a trend that was in place before COVID. PISA results published in 2023 and showing data from 2022 showed that England, Scotland and Northern Ireland all had mean scores significantly higher than Wales. England's scores today still outperform Wales's all-time best in reading and maths since we entered PISA in 2006. Labour have been running education in Wales since 1997, and yet you still haven't even put us on a par with the rest of the UK nations. Yet, in your most recent statement today, you outlined a series of aims, which should have been implemented years ago.
You say in Wales we have a new curriculum. Well, if Scotland's new curriculum is anything to go by, with the poor results that they have achieved today, there doesn't seem to be an awful lot to look forward to, does there, Minister? You've had years to improve Welsh education. Instead, you've just failed another generation of Welsh learners. It is clear, Minister, from your written statement on 22 November, and your earlier statement today, that it was just a poor excuse to get your excuses in early.
However, these PISA results today speak for themselves. As Andrew R.T. Davies said earlier, Schleicher, the director from the OECD, said that the results gave policy makers in Wales food for thought about what to do differently, and I quote him:
'It's not just that Wales is the lowest performing region in the UK but it's also the one with the steepest decline',
and he goes on to say,
'Wales is more comparable to a country like Malta than top performing education systems.'
What a shame for our country.
The Welsh Government can try and peddle out as many excuses as they want today. You have tried to blame the pandemic for these results, even though everyone was affected by COVID. Minister, do you accept that these are Welsh Labour failings, and will you accept responsibility for them? Once again, we have heard a 'Not me, guv' response to these PISA results from you and the First Minister today. Year on year, we have seen Wales languish at the bottom of the PISA table, yet you and your Government saw fit to cut the education budget in real terms. This has clearly had an impact on Welsh results. And don't forget: Wales gets more money per head per pupil than in England.
Instead of focusing on the real priorities of our education system in Wales, you are still focusing on the wrong things, like school holidays, whilst Welsh education is rife with soaring absenteeism, dangerously low teacher recruitment and retention, and your Government is failing to deal with significant increases in ALN and the demands on schools. It all paints a picture of long-term failure by a Government and a Minister asleep at the wheel and failing to wake up before it's too late.
You can blame COVID all you like, Minister. However, these results stem from over two decades of poor choices and systematic failures by this Welsh Labour Government. So long as this Welsh Government continue to be either unwilling or incapable of addressing these fundamental issues, learners in Wales will be held back whilst their peers across the UK race ahead. The gap is widening. Minister, do you accept that your Government's priorities have been wrong for far too long, and if not, why we do we still see Wales lagging behind the rest of the UK with this recent set of results?
Diolch i chi am eich datganiad, Gweinidog, a diolch i'r gweithlu sydd gennym. Fe hoffwn i ailadrodd hynny. Nid yw hyn yn bwrw sen arnyn nhw mewn unrhyw ffordd. Rydych chi a'ch Llywodraeth wedi siomi byd addysg yng Nghymru ers dros ddau ddegawd erbyn hyn. Ni ddaeth hyn yn fwy amlwg erioed o'r blaen nag wrth i ganlyniadau PISA gael eu cyhoeddi heddiw, Gweinidog. Roedd hyd yn oed eich Prif Weinidog chi eich hun yn dweud eu bod nhw'n siomedig. Ydynt, maen nhw.
Cymru sydd â'r sgôr isaf o unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig ac, yn bryderus iawn, yma y gwelwyd y dirywiad mwyaf serth o bob un o'r gwledydd. Mae Cymru yn haeddu gwell na hyn. Mae adroddiadau'r wasg yn tynnu sylw at y ffaith mai Cymru sydd wedi arddangos y cwymp mwyaf yn y tri phwnc rhwng 2018 a 2022. O ran mathemateg, mae Cymru 5 pwynt y tu ôl i'r Alban, a 26 pwynt y tu ôl i Loegr. O ran darllen, mae Cymru 27 pwynt y tu ôl i'r Alban a 30 pwynt y tu ôl i Loegr. O ran gwyddoniaeth, mae Cymru 10 pwynt tu ôl i'r Alban a 30 pwynt y tu ôl i Loegr. Felly, Gweinidog, a wnewch chi achub ar y cyfle hwn nawr i ymddiheuro i'n dysgwyr yng Nghymru ac amlinellu pa gamau y byddwch chi'n eu cymryd o'r diwedd i fynd i'r afael â'r methiannau trychinebus hyn?
Gweinidog, mae hi'n annerbyniol fod Cymru ar ei hôl hi'n aml o gymharu â gweddill y DU o ran canlyniadau addysgol, ac mae canlyniadau PISA diweddar ar gyfer y flwyddyn hon yn dangos y bydd y duedd yn parhau—tuedd a oedd yn bresennol cyn COVID. Roedd canlyniadau PISA a gyhoeddwyd yn 2023 ac sy'n dangos data o 2022 yn dangos bod gan Loegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon sgoriau cymedrig sy'n sylweddol uwch na rhai Cymru. Mae sgoriau Lloegr heddiw yn parhau i berfformio yn well na'r rhai gorau erioed yng Nghymru o ran darllen a mathemateg ers i ni ymaelodi â PISA yn 2006. Mae Llafur wedi bod yn rhedeg addysg yng Nghymru ers 1997, ac eto nid ydych chi hyd yn oed wedi ein rhoi ni ar yr un gwastad â gwledydd eraill y DU. Ac eto, yn eich datganiad diweddaraf heddiw, roeddech chi'n amlinellu cyfres o nodau, a ddylai fod wedi cael eu rhoi ar waith flynyddoedd yn ôl.
Rydych chi'n dweud bod gennym ni gwricwlwm newydd yng Nghymru. Wel, os yw cwricwlwm newydd yr Alban yn profi unrhyw beth, gyda'r canlyniadau gwael a welwyd yno heddiw, nid yw hi'n ymddangos bod llawer iawn i edrych ymlaen ato, a oes yna, Gweinidog? Rydych chi wedi cael blynyddoedd i wella addysg yng Nghymru. Yn hytrach na gwneud hynny, rydych chi newydd siomi cenhedlaeth arall o ddysgwyr yng Nghymru. Yn amlwg, Gweinidog, o'ch datganiad ysgrifenedig chi ar 22 Tachwedd, a'ch datganiad chi'n gynharach heddiw, i chi ddefnyddio'r rheswm hwnnw ar gyfer dim ond dechrau ymesgusodi yn gynnar.
Fodd bynnag, mae'r canlyniadau PISA hyn heddiw yn siarad drostyn nhw eu hunain. Fel dywedodd Andrew R.T. Davies yn gynharach, dywedodd Schleicher, cyfarwyddwr yr OECD, fod y canlyniadau yn rhoi achos i lunwyr polisi yng Nghymru ystyried beth i'w wneud yn wahanol, ac rwy'n ei ddyfynnu ef:
'Nid yn unig fod hyn yn golygu mai Cymru yw'r rhanbarth sy'n perfformio waelaf yn y DU ond yr un a welodd y dirywiad mwyaf serth hefyd',
ac fe aiff yn ei flaen i ddweud,
'Mae Cymru yn fwy tebyg i wlad fel Malta nag i'r systemau addysg sy'n perfformio orau.'
Wel, er mawr gywilydd i'n cenedl.
Fe all Llywodraeth Cymru geisio rhoi cymaint o esgusodion ag yr hoffen nhw heddiw. Rydych chi wedi ceisio rhoi'r bai ar y pandemig am y canlyniadau hyn, er bod COVID wedi effeithio ar bawb. Gweinidog, a ydych chi'n derbyn mai methiannau Llafur Cymru yw'r rhain, ac a wnewch chi dderbyn cyfrifoldeb amdanyn nhw? Unwaith eto, fe glywsom ni ateb 'Nid myfi, nage wir' i'r canlyniadau PISA hyn oddi wrthych chi a'r Prif Weinidog heddiw. O flwyddyn i flwyddyn, rydym ni wedi gweld Cymru yn gorweddian ar waelod tabl PISA, ac eto rydych chi a'ch Llywodraeth wedi caniatáu torri'r gyllideb addysg mewn termau real. Mae hynny wedi cael effaith amlwg ar ganlyniadau Cymru. A pheidiwch ag anghofio: mae Cymru'n cael mwy o arian y pen fesul disgybl na'r hyn a geir yn Lloegr.
Yn hytrach na chanolbwyntio ar flaenoriaethau gwirioneddol ein system addysg ni yng Nghymru, rydych chi'n parhau i ganolbwyntio ar y pethau anghywir, fel gwyliau ysgol, tra bod addysg yng Nghymru yn rhemp o absenoldeb cynyddol, recriwtio a chadw athrawon yn beryglus o wan, ac mae eich Llywodraeth chi'n methu ag ymdrin â'r cynnydd sylweddol mewn ADY a'r gofynion ar ysgolion. Mae'r cyfan yn rhoi darlun o fethiant hirdymor gan Lywodraeth a Gweinidog sy'n cysgu wrth y llyw ac yn methu â dihuno o'u cwsg cyn iddi fod yn rhy hwyr.
Fe allwch chi roi'r bai ar COVID faint fyd a fynnoch chi, Gweinidog. Serch hynny, mae'r canlyniadau hyn yn deillio o dros ddau ddegawd o ddewisiadau gwael a methiannau systematig gan y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru. Cyn belled â bod Llywodraeth Cymru yn parhau i fod naill ai'n anfodlon neu'n analluog i fynd i'r afael â'r materion sylfaenol hyn, fe fydd dysgwyr yng Nghymru yn cael eu dal yn ôl tra bod eu cyfoedion nhw ar draws y DU yn rasio o'u blaenau nhw. Mae'r bwlch yn ehangu. Gweinidog, a ydych chi'n derbyn bod blaenoriaethau eich Llywodraeth wedi bod yn anghywir am lawer gormod o amser, ac os nad ydych chi, pam ydym ni'n gweld Cymru ar ôl gweddill y DU o hyd gyda'r set ddiweddar hon o ganlyniadau?
Thank you to the Member for those observations. I do think that results like this require a thoughtful response. Learners in Wales are entitled to that. The Member's questions included many, many misrepresentations and factual inaccuracies, which I'm not going to respond to individually; I think we've had the debate plenty of times previously. Let me just put the point in this way, if I may. I think my statement acknowledged the challenges that we faced in a very transparent way. What the statement attempts to do is set out the reasons why we think the results are as they are, and they are twofold. One is a set of challenges that are common to the vast majority of countries who participate in PISA, which are the effects of COVID, and the other is a set of challenges in our education system that this Government has acknowledged. And in collaboration with the OECD itself, the organisation that has reminded us, perfectly correctly, that there is food for thought in these results, we have been working on a series of significant reforms.
The message from the Member, customarily, whether she's on her feet or from a sedentary position, is that there is too much reform and that we should delay it. Actually, what we see, I think, is the need for us to continue with the significant reform to our system that we have developed together with the profession and other experts and that touches curriculum reform, school improvement reform, including the simplification of structures, a new approach to professional learning, bearing down on workload, a focus on the well-being of learners, a literacy plan, a numeracy plan, improvements to initial teacher education, reform of inspection, with clear lines of sight in relation to accountability. Each of those reflects the same values that the OECD tells us are at the heart of a self-improving education system fit for the future. Much of the reform I've just listed has been in development and gestation for many years, and much of it has only begun to be implemented in the last year or two, and so the effects of it are not yet being felt, in particular by the cohort of learners who have sat this year's PISA tests. That is our assessment of the situation.
The data from PISA today, as the First Minister said earlier, is disappointing, but not surprising. It reflects the data that I published a few weeks ago, which no-one was asking me to publish. I wanted to make sure that it informed the discussion and debate in this way. But what we will do in response to today's data, together with what we know from Estyn, together with the results from our personalised assessments, is see what more we must do, and I will do that together with our education sector in January, so that we have that Wales-wide response, building on that programme of reform that we've already outlined today.
Diolch i'r Aelod am y sylwadau yna. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni ymateb yn bwyllog i ganlyniadau fel hyn. Mae gan ddysgwyr yng Nghymru hawl i ddisgwyl hynny gennym ni. Roedd cwestiynau'r Aelod yn cynnwys llawer, llawer o gamddehongliadau a gwallau ffeithiol na wnaf i ymateb iddyn nhw'n unigol; rwy'n credu ein bod ni wedi cael y ddadl hon sawl gwaith o'r blaen. Gadewch i mi roi'r pwynt fel hyn, os caf i. Rwy'n credu bod fy natganiad i'n cydnabod yr heriau a wynebir gennym mewn ffordd dryloyw iawn. Yr hyn y mae'r datganiad yn ceisio ei wneud yw nodi'r rhesymau pam yn ein tyb ni y mae'r canlyniadau fel maen nhw, ac mae'r rhesymau hynny'n ddeublyg. Un yw set o heriau sy'n gyffredin i'r mwyafrif helaeth o wledydd sy'n cyfranogi yn PISA, sef effeithiau COVID, a'r llall yw set o heriau yn ein system addysg ni y gwnaeth y Llywodraeth hon eu cydnabod nhw. Ac mewn cydweithrediad â'r OECD ei hun, y sefydliad sydd wedi ein hatgoffa ni, yn berffaith gywir, fod yna bethau i'w hystyried yn y canlyniadau hyn, rydym ni wedi bod yn gweithio ar gyfres o ddiwygiadau sylweddol.
Y neges oddi wrth yr Aelod, fel arfer, pan fydd hi ar ei thraed neu ar ei heistedd, yw bod gormod o ddiwygio ac y dylem ni ohirio hynny. Mewn gwirionedd, yr hyn a welwn ni, yn fy marn i, yw'r angen i ni barhau â'r diwygiad sylweddol i'r system y gwnaethom ni ei ddatblygu ar y cyd â'r proffesiwn ac arbenigwyr eraill ac sy'n cyffwrdd â diwygio'r cwricwlwm, diwygio gwella ysgolion, gan gynnwys symleiddio strwythurau, dull newydd o ddysgu proffesiynol, gan leihau llwyth gwaith, canolbwyntio ar lesiant dysgwyr, cynllun llythrennedd, cynllun rhifedd, gwelliannau i addysg gychwynnol athrawon, diwygio arolygu, gyda gwelediad eglur o ran atebolrwydd. Mae pob un o'r rhain yn adlewyrchu'r un gwerthoedd ag y mae'r OECD yn dweud wrthym ni sydd wrth wraidd system addysg sy'n ei gwella ei hun ac sy'n addas i'r dyfodol. Mae llawer o elfennau'r diwygio yr wyf i newydd eu rhestru wedi cael eu datblygu dros flynyddoedd lawer, a dim ond yn ystod y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf y mae llawer ohonynt wedi dechrau cael eu gweithredu, ac felly nid yw'r effeithiau yn cael eu teimlo eto, yn enwedig felly gyda'r garfan o ddysgwyr a oedd yn sefyll profion PISA y tro hwn. Dyna yw ein hasesiad ni o'r sefyllfa.
Mae'r data gan PISA heddiw, fel dywedodd y Prif Weinidog yn gynharach, yn siomedig, ond nid yn syndod. Mae'n adlewyrchu'r data a gyhoeddais i ychydig wythnosau yn ôl, nad oedd neb yn gofyn i mi ei gyhoeddi. Roeddwn i'n awyddus i'r cyhoeddiad hwnnw lywio'r drafodaeth a'r ddadl fel hyn. Ond yr hyn y byddwn i'n ei wneud mewn ymateb i'r data heddiw, ynghyd â'r hyn yr ydym yn ei wybod oddi wrth Estyn, ynghyd â chanlyniadau ein hasesiadau personol ni, yw ystyried y pethau eraill y mae'n rhaid i ni eu gwneud, ac fe wnaf i hynny ar y cyd â'r sector addysg yma ym mis Ionawr, fel bydd yr ymateb hwnnw yn digwydd ledled Cymru, gan adeiladu ar y rhaglen ddiwygio honno y gwnaethom ni ei hamlinellu eisoes yma heddiw.
Diolch, Weinidog, am y datganiad a'r sylwadau. Dwi yn meddwl eich bod chi'n iawn ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n adlewyrchu ar hyn ac ystyried yn ddwys beth ydy'r goblygiadau, a'r ffaith mai'r rhain yw'r canlyniadau gwaethaf ers i ni ymuno, ers 2006, o ran hyn. Wrth gwrs, mae yna heriau drwy COVID—mae hynny'n glir o ran y sefyllfa yn rhyngwladol, felly. Beth hoffwn i ei ddeall ydy pam ydych chi'n credu bod Cymru i'w gweld wedi'i heffeithio'n fwy nag unrhyw wlad arall o ran COVID, yn sgil eich pwyslais chi ar hynny. Ac ydych chi'n credu bod angen, rŵan, cael ymchwiliad penodol o ran effaith COVID yng Nghymru ar addysg yn benodol? Mae hynny'n digwydd yn yr Alban, wrth gwrs, wrth edrych yn ehangach, ond mae nhw'n canolbwyntio ar addysg. Os ydych chi'n credu ein bod ni wedi'n heffeithio fwyaf yma yng Nghymru gan COVID, yna byddwn i eisiau deall pam hynny.
Elfen arall sydd wedi fy nharo i o edrych ar hyn ydy bod yna 437 yn llai yn y gweithlu addysg rhwng rŵan a'r canlyniadau diwethaf. Ydych chi'n meddwl bod yna gysylltiad rhwng hynny a rhai o'r heriau rydyn ni'n eu cael o ran y gweithlu yma yng Nghymru? Byddwn i hefyd yn hoffi datgan fy nghefnogaeth llwyr i'r sector sydd yn gweithio'n ddiflino. Mae yna waith rhagorol yn digwydd yn ein hysgolion ni, ond mae'n rhaid i ni hefyd gydnabod bod athrawon yn dweud wrthym ni drwy'r adeg am yr heriau mawr sydd o'u blaenau nhw, yr heriau cyllidebol rŵan, a'n bod ni'n gwybod ein bod ni'n mynd i, yn fwy na thebyg, weld ysgolion yn colli athrawon oherwydd yr heriau y maen nhw'n eu hwynebu, a'u bod nhw'n methu â darparu'r math o gefnogaeth yr hoffen nhw fod yn ei darparu.
Gaf fi ofyn i chi hefyd pa mor realistig yng nghyd-destun—? Fe wnaethoch chi gyfeirio hefyd at y toriadau sydd wedi bod dros ddegawd a mwy. Faint o her o ran cael cynnydd ydy'r sefyllfa ariannol bresennol, a sut y medrwn ni sicrhau—? Roeddech chi'n sôn ynglŷn â blaenoriaethu gwasanaethau rheng flaen, ac ati. Rydyn ni'n sôn am ddyfodol plant a phobl ifanc ar y funud, a dwi'n credu bod yna heriau lu yn ein hwynebu ni. Rydyn ni wedi clywed gan y comisiynydd plant, ac ati, ynglŷn ag effaith tlodi ar blant—pobl yn methu fforddio hyd yn oed cyrraedd yr ysgol ar y funud. Felly, hyd yn oed o edrych ar y system addysg sydd gennym ni, a'r newidiadau rydych chi'n eu rhoi ar waith, os nad ydyn ni hyd yn oed efo plant a phobl ifanc yn gallu mynychu'r ysgol, yn gweld y bwlch a'r gagendor yna rhwng y rheini sydd fwyaf tlawd o fewn cymdeithas, yna sut ydyn ni'n mynd i weld y cynnydd rydyn ni i gyd ei eisiau o fewn canlyniadau fel hyn, os nad ydyn ni chwaith efo strategaeth tlodi plant sydd efo targedau pendant ynddi hi, er mwyn gweld cynnydd yn y maes yma?
Buaswn i'n hoffi gofyn i chi hefyd, o ran sut ydych chi'n gweld yr holl wahanol—. Fe wnaethoch chi gyfeirio at dasglu efo absenoldeb disgyblion, ac ati. Oherwydd yn amlwg, rydyn ni wedi trafod nifer o weithiau y pryder mawr sydd yna o ran absenoldebau, ac yn benodol felly y risg efallai wrth i awdurdodau lleol wneud mwy o newidiadau o ran trafnidiaeth ysgol, ac ati. Beth efallai fydd rhai o'r heriau i bobl fod yn cyrraedd yr ysgol wedi'r setliad ariannol nesaf? Sut ydyn ni'n mynd i allu cydlynu’r holl newidiadau sydd gennych chi ar waith? Oherwydd dwi'n meddwl bod lot o'r undebau addysg yn iawn—dydyn ni ddim eisiau gweld rhyw fath o adwaith i hyn, sydd ddim yn mynd i gael effaith ar sefydlu llwyth o dasgluoedd gwahanol; beth ydyn ni ei angen ydy dod â phopeth ynghyd.
Yr hyn fuaswn i'n hoffi ei gynnig hefyd ydy sut ydyn ni fel Plaid Cymru'n gallu chwarae ein rhan, er mwyn edrych efo chi o ran sut ydyn ni'n mynd i fod yn sicrhau bod yr arian gan ein hysgolion i allu buddsoddi mewn athrawon, ein bod ni'n gallu sicrhau pethau fel trafnidiaeth ysgol, ein bod ni ddim yn parhau i weld patrwm lle mae mwy a mwy o blant yma yng Nghymru yn dioddef o dlodi, a bod hynny felly'n golygu ar ddiwedd y dydd bod canlyniadau fel hyn ddim jest yn adlewyrchu o ran rhai o'r heriau sydd o fewn ein hysgolion ni, ond bod plant a phobl ifanc yng Nghymru'n mynd i fod yn colli allan. Mae'n rhaid i ni gymryd y cyfle i wir ystyried goblygiadau hyn a beth mae o hefyd yn ei ddweud am Gymru i'r byd, a'r safonau yma yng Nghymru. Dydy o ddim yn adlewyrchu ein gweithlu ni, ond dwi'n meddwl ei fod o'n adlewyrchiad trist iawn o ran y sefyllfa o ran tlodi yng Nghymru ar y funud, a sut y mae'n rhaid i ni fod yn wynebu tlodi, a thaclo tlodi plant, er mwyn mynd i'r afael â'r gagendor mawr yma sy'n dod o fewn anghydraddoldeb yma yng Nghymru.
Thank you, Minister, for the statement and the comments. I do think you are right in saying that it's very important that we reflect on this and seriously consider the implications and the fact that they are the worst results since we joined in 2006. Of course, there are challenges posed by COVID—that is clear in terms of the situation more internationally. What I want to understand is why do you think that Wales has been more badly affected than any other nation because of COVID, given your emphasis on that point. And do you believe that we now need a specific inquiry into the impact of COVID in Wales on education specifically? That is happening in Scotland, looking more broadly, but they are focusing on education. If you do think that we have been the worst affected by COVID here in Wales, then I would want to understand why that's the case.
Another element that struck me in looking at this is that there were 437 fewer people in the education workforce between now and the previous results. Do you think there's a link between that and some of the challenges that we're facing in terms of the workforce here in Wales? I would also like to state my full support for the sector that works tirelessly. There is excellent work happening in our schools, but we must also acknowledge that teachers do constantly tell us about the major challenges that they face, the budgetary challenges now, and that we know that we will more than likely see schools lose teachers because of the challenges faced and the fact that they can't provide the kind of support that they would like to provide.
Can I also ask you how realistic in the context of—? You also referred to the cuts that have taken place over a decade and more. How much of a challenge is the current financial situation in terms of achieving progress, and how can we ensure—? You mentioned the prioritisation of front-line services, and so on. We’re talking about the future of children and young people at the moment, and I do think that there are many challenges facing us. We’ve heard from the children’s commissioner, and so on, about the impact of poverty on children—people not even being able to afford to get to school at the moment. So, in looking at the system that we have, and the changes that you’re implementing, if children and young people can’t even attend school, seeing that gap between those who are poorest within our society, then how will we see the progress that we all want to see in results such as these, if we also don’t have a child poverty strategy that has specific targets, so that we can make progress in this area?
I would also like to ask you as to how you see the various different developments—. You mentioned the taskforce on pupil attendance, and so on. Because obviously, we’ve often discussed the great concerns about pupil absence, and specifically the risks as local authorities make more changes in terms of school transport, and so on. What challenges will people face in actually getting to school after the next financial settlement? How are we going to be able to co-ordinate all of the changes that you’re implementing? Because I think that many of the education unions are right—we don’t want to see some sort of reaction to this that won’t have an effect on establishing a whole host of different taskforces; what we need to do is to draw all of it together.
What I would also like to ask is how we as Plaid Cymru can play our part, in order to look with you in terms of how we are going to ensure that our schools have the funding that they need to invest in the workforce, that we can ensure things like school transport, that we don’t continue to see a pattern where more and more children here in Wales are suffering as a result of poverty, and that that then means that at the end of the day results such as these aren’t just a reflection of some of the challenges within our schools, but that children and young people in Wales will be losing out. We do have to take this opportunity to truly consider the implications of this and what it also says about Wales to the world, and the standards here in Wales. It doesn’t reflect our workforce, but I do think that it’s a very sad reflection of the situation in terms of poverty in Wales at the moment, and how we must address poverty, and tackle child poverty, in order to tackle this major gulf in inequalities here in Wales.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Diolch i Heledd Fychan am gwestiynau pwysig. Dwi ddim eisiau tanseilio rhai o'r pwyntiau pwysig wnaeth hi, ond jest er mwyn cywiro ambell bwynt, dyw'r canlyniadau ddim yn dda, ond nid dyma'r canlyniadau gwaethaf. Mae hynny'n bwysig i'w gydnabod, oherwydd mae'n adlewyrchu gwaith sydd wedi digwydd dros y blynyddoedd yn ein system addysg ni. A dwi ddim yn dadlau mai Cymru sydd wedi cael yr effaith fwyaf yn sgil COVID; fe wnaeth y Prif Weinidog esbonio'n gynharach bod amryw o wledydd, ac fe wnaeth e restru llawer ohonyn nhw, wedi gweld cwymp llawer mwy sylweddol mewn mathemateg, mewn darllen ac mewn gwyddoniaeth na Chymru, yn cynnwys nifer helaeth o wledydd Ewropeaidd. Felly, mae'r darlun yn llawer mwy cymhleth, rwy'n credu, nag oedd yr Aelod yn ei awgrymu, â phob parch. Dwi yn credu bod y cyd-destun yn bwysig, fel ein bod ni'n deall beth mae'r data yn ei ddweud wrthym ni.
Fe wnaeth yr Aelod ofyn dau neu dri chwestiwn pwysig iawn. O ran y gweithlu, rwy'n cydnabod y pwynt y mae hi'n ei wneud bod angen cefnogi'r gweithlu i allu darparu. Beth rŷn ni'n ei wybod yn gyson o'r trafodaethau â'r OECD, ac eraill, yw mai addysgu arbennig yw'r ffordd orau i allu cynyddu safonau. Felly, rŷn ni'n gwybod bod angen buddsoddi mewn dysgu proffesiynol—rŷn ni wedi gwneud hynny dros y blynyddoedd diwethaf. Dros y flwyddyn ddiwethaf, rŷn ni wedi newid y gyfundrefn, fel bod hawl cenedlaethol newydd gan addysgwyr. Mae hi wrth gwrs yn cymryd amser i bobl gynefino â hynny. Mae angen hefyd sicrhau bod gofod ac amser gan bobl broffesiynol i allu datblygu'r cwricwlwm, ac i allu gwneud beth maen nhw'n ei wneud orau—hynny yw, bod yn yr ystafell ddosbarth yn dysgu. Felly, dyna un o'r pethau sydd y tu cefn i'r gwaith rŷn ni wedi bod yn ei wneud o ran llwyth gwaith, ac mae mwy i'w wneud yn hynny o beth hefyd. Mae hynny'n gyson gyda'r egwyddor sydd yn y cwricwlwm o roi ymddiriedaeth yn ôl yn nwylo'r proffesiwn.
Mae'r pwynt mae'r Aelod yn ei wneud am y gyllideb yn bwysig. Jest i gywiro'r pwynt wnaeth Laura Anne Jones yn gynharach, dyw'r gyllideb ysgolion ddim wedi cael ei thorri. Felly, hyd yn oed o gymryd mewn i ystyriaeth y toriadau o fewn y flwyddyn ariannol ddiwethaf, gwnaethom ni ddim torri cyllideb ysgolion, am resymau amlwg.
Mae'r Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn, rwy'n credu, ynglŷn â pha mor bwysig yw hi i beidio â chreu adwaith, os hoffwch chi, i'r canlyniadau—ein bod ni'n edrych arnyn nhw mewn cyd-destun ehangach. O ran y datblygiadau rwyf i wedi sôn amdanyn nhw, a gwnes i restru nhw yn fy ateb yn gynharach i Laura Anne Jones, mae sail o egwyddorion cyffredin a chyson y tu cefn iddyn nhw. Rwy'n credu'n gryf iawn eu bod nhw'n tynnu yn y cyfeiriad iawn, ac mae'r OECD wedi ein helpu ni ar y siwrnai honno hefyd—felly, nid elfen o gyfres newydd o ddiwygiadau yn sgil hynny, ond sut gallwn ni fireinio'r hyn sy'n digwydd yn y system, sut gallwn ni gydnabod mai'r ffordd orau i ddysgwyr allu manteisio ar gyfoeth y cwricwlwm newydd yw cael lefelau uchel o lythrennedd a rhifedd, a bod hynny'n rhan gynhenid o'r profiad ysgol, o brofiad y cwricwlwm, a sut gallwn ni alinio hynny. Ond dyma'r math o drafodaeth yn union sydd angen ei chael yn gynnar yn y flwyddyn newydd gyda'r arweinwyr eraill yn y system addysg, fel ein bod ni'n gallu cael rhaglen ymarferol i ymateb i hyn, ond nid jest ymateb, gyda llaw, i'r canlyniadau heddiw, ond ymateb i'r hyn mae Estyn wedi ei ddweud a'r hyn rydyn ni ein hunain wedi cyhoeddi dros y misoedd diwethaf, fel ein bod ni'n edrych ar y darlun yn ei gyfanrwydd.
I thank Heledd Fychan for those very important questions. I don’t want to undermine some of the important points that she makes, but just in terms of correcting a few of the points, the results aren’t good, but these aren’t the worst results. That’s important to acknowledge, because it reflects the work that has been done over the years in our education system. And I’m not arguing that it's Wales that has suffered the greatest impact in terms of COVID; the First Minister explained earlier that a number of nations, and he listed many of them, had seen a far more significant decline in mathematics, in reading and in science than Wales, including a vast number of European nations. So, the picture is far more complex, I believe, than the Member suggested, with the greatest respect. I do think that the context is important, so that we understand what the data tell us.
The Member asked two or three very important questions. In terms of the workforce, I acknowledge the point that she makes that we need to support the workforce to be able to provide. What we know consistently from the discussions with the OECD, and others, is that excellent teaching is the best way to increase standards. So, we do know that we need to invest in professional learning—we’ve done that over the past few years. Over the past year, we’ve changed the system, so that there’s a new national right for educators. Of course, it takes time for people to familiarise themselves with that. We also need to ensure that there is space and time for professionals to be able to develop the curriculum, and to do what they do best, namely to be in the classroom teaching. So, that's one of the things that’s behind the work that we’ve been doing in terms of workload. There's more to do in that regard too. And that is consistent with the principle in the curriculum to trust the profession to do this work.
The budgetary point is very important. Just to correct the point that Laure Anne Jones made earlier, the schools budget hasn't been cut. So, even bearing in mind the cuts in the past financial year, we didn't cut schools budgets, for clear reasons.
The Member makes a very important point, I think, in terms of how important it is not to react to the results but that we look at them in that wider context. In terms of the developments that I have spoken about, which I listed in my previous response to Laura Anne Jones, there is a basis of general principles and consistent principles behind that response. I believe very strongly that they are pulling in the right direction, and the OECD has assisted us on that journey too. So, it isn't an element of a new list of reforms, but how we can refine what's happening already in the system, how we can acknowledge that the best way for learners to benefit from the richness of the new curriculum is to have a high level of literacy and numeracy, and that that's a core part of the school experience, of the curriculum experience, and how we can align those things. This is the kind of discussion that we need to have early on in the new year with other leaders in the education system, so that we can have a practical programme to respond to this, and not just responding to today's results, but responding to what Estyn has said, and what we, ourselves, have announced over the past few months, so that we look at the whole picture.
Clearly, it doesn't matter how brilliant the teaching is; if the child's not in school they're not going to be learning. So, clearly, that's one of the really big issues that we all face. We can't roll back the clock on what we did during COVID, where we kept kids off school in order to protect older generations, as children themselves were not, in the main, impacted on by COVID, but that redoubles our responsibility to enable them to catch up. We have to remember that education can't be about learning by rote, because the jobs that most of our pupils are going to be doing haven't yet been invented. It has to be about our ability to enable students to apply whatever they're learning to the unknown, because it's difficult to understand what are the challenges we are going to be facing in the future.
What I want to understand is how the OECD has helped us get the new curriculum right, bearing in mind that the children who are currently benefiting from the new curriculum, in years 7 and 8 in the school where I'm a governor—. Some of them will be sitting the PISA in three years' time, but not all of them. Therefore, we want to be really cautious about ensuring that the PISA is not the only thing that we're focusing on in ensuring that all our students get to the best of their ability in terms of shaping the education to suit their needs, rather than everybody having to sit in a straitjacket. So, I wondered if you can just give us some hope for the future, given that we can't actually see the granular detail at the moment of the PISA results.
Yn amlwg, nid oes ots pa mor rhagorol yw'r addysgu; os nad yw'r plentyn yn yr ysgol, ni fydd yn dysgu unrhyw beth. Felly, yn amlwg, dyna un o'r problemau mawr yr ydym ni i gyd yn eu hwynebu. Ni allwn droi'r cloc yn ôl ar yr hyn a wnaethom ni yn ystod COVID, pryd y buom yn cadw plant o'r ysgol er mwyn amddiffyn cenedlaethau hŷn, gan nad oedd COVID yn effeithio ar y plant eu hunain ar y cyfan, ond mae hynny'n ychwanegu at ein cyfrifoldeb ni i'w galluogi nhw i ddal i fyny. Mae'n rhaid i ni gofio nad ystyr addysg yw dysgu ar dafod leferydd, oherwydd nid yw'r swyddi a fydd gan y rhan fwyaf o'n disgyblion ni wedi cael eu dyfeisio eto. Mae'n rhaid rhoi'r gallu i ddisgyblion gymhwyso beth bynnag maen nhw'n ei ddysgu i'r hyn nad yw'n hysbys eto, oherwydd mae'n anodd gwybod yn hollol beth fydd yr heriau y byddwn ni'n eu hwynebu yn y dyfodol.
Yr hyn yr hoffwn ei ddeall yw sut mae'r OECD wedi ein helpu ni i lunio'r cwricwlwm newydd yn briodol, o gofio bod y plant a fydd yn elwa ar y cwricwlwm newydd ar hyn o bryd, ym mlynyddoedd 7 ac 8 yn yr ysgol lle rwyf i'n llywodraethwr—. Fe fydd rhai ohonyn nhw'n sefyll y prawf PISA ymhen tair blynedd, ond nid pob un ohonyn nhw. Felly, fe ddylem ni fod yn ofalus iawn ynglŷn â sicrhau nad PISA yw'r unig beth yr ydym ni'n canolbwyntio arno wrth geisio sicrhau y bydd ein holl fyfyrwyr ni i gyd yn ymestyn hyd orau eu gallu o ran llunio'r addysg i weddu i'w hanghenion nhw, yn hytrach na bod pawb ynghlwm yn yr un lle. Felly, tybed a wnewch chi gynnig rhywfaint o obaith i'r dyfodol i ni, o ystyried na allwn ni weld manylion gronynnog canlyniadau PISA ar hyn o bryd.
I just want to agree with the point that Jenny Rathbone made at the end. The information we get from PISA is very useful information, but it is not the only information that we have, and it is certainly not the only information that we need. Its utility is mainly as part of a broader suite of information, all of which creates that larger picture. But I also accept that if you choose to participate in a system then you want to do well in it. So, I'm not disputing that; I just think it's important that we see the larger context if you want to make the right decisions. And the answer to our challenges isn't making sure that we train individual pupils to do well in PISA; it's to make sure that the education system that we have in Wales reflects those principles.
She asked me to enumerate the ways in which the OECD are helping us with our curriculum. What they will say to you is that we need a curriculum that is resilient, which means a focus on progression, obviously, but also on high levels of equity, which we have, and also high levels of well-being as well. Those are all components that they describe as being features of successful education systems. I think those are the principles that this Chamber has voted for on many, many occasions and that underpin the new curriculum, which, as we all know, has only just been experienced in our schools. So, I think it's really important that we don't lose sight of that.
Just to say as well, I think it's important for us to remember that Scotland, who have introduced curriculum reforms, went quite some time before we introduced ours, so we have been able to benefit from some of the experience they've had and have learned from some of those challenges—around progression, around qualifications, around some of the mandatory elements in the curriculum—and we've been able to adjust our approaches as we've developed ours. That's the advantage, if you like, of going in the second wave in some of this.
I think the point she made at the start is really important, about the particular obligation that we have to this generation of young people. That's why we've been very committed to investing such significant sums to support young people through this and in responding to those challenges. One of the features that hasn't been particularly focused on in the debate is the very, very high level of non-engagement with the PISA tests themselves, of young people simply not wanting to participate in yet another cycle of exams and feeling, perhaps, the impact of COVID in that very real way. And I think that's a concern for the long term as well, but perhaps, again, not surprising given the experience that young people have been through.
Fe hoffwn i gytuno â'r pwynt a wnaeth Jenny Rathbone ar y diwedd. Mae'r wybodaeth a gawn ni oddi wrth PISA yn wybodaeth ddefnyddiol iawn, ond nid dyna'r unig wybodaeth sydd gennym ni, ac yn sicr nid dyma'r unig wybodaeth sydd ei hangen arnom ni. Ei defnyddioldeb pennaf yw fel rhan o gyfres ehangach o wybodaeth, y mae pob un ohonyn nhw yn creu'r darlun mwy eang hwnnw. Ond rwy'n derbyn hefyd, os byddwch chi'n dewis cyfranogi yn unrhyw system, rydych chi'n awyddus i lwyddo yn honno wedyn. Felly, nid wyf i'n anghytuno â hynny; rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n gweld y cyd-destun mwy eang ar gyfer gwneud y penderfyniadau cywir. Ac nid yr ateb i'n heriau ni yw sicrhau ein bod ni'n hyfforddi disgyblion unigol i wneud yn dda mewn profion PISA; ond gwneud yn siŵr bod y system addysg sydd gennym ni yng Nghymru yn adlewyrchu'r egwyddorion hynny.
Fe ofynnodd hi i mi rifo'r ffyrdd y mae'r OECD yn ein helpu ni gyda'n cwricwlwm. Yr hyn y maen nhw'n ei ddweud wrthych chi yw bod angen cwricwlwm sy'n gadarn, ac mae hynny'n golygu canolbwyntio ar gynnydd, yn amlwg, ond ar gyfraddau uchel o degwch hefyd, sydd gennym ni yma, ac ar gyfraddau uchel o lesiant hefyd. Mae'r rhain i gyd yn elfennau y maen nhw'n eu disgrifio yn briodoleddau systemau addysg sy'n llwyddiannus. Rwy'n credu mai dyna'r egwyddorion y mae'r Siambr hon wedi pleidleisio drostyn nhw ar lawer o achlysuron ac sy'n rhoi sail i'r cwricwlwm newydd, fel gwyddom ni i gyd, sydd ond newydd gael ei roi ar waith yn ddiweddar yn ein hysgolion ni yma. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn nad ydym ni'n colli golwg ar hynny.
Dim ond gair byr hefyd, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni gofio bod yr Alban, sydd wedi cyflwyno diwygiadau i'r cwricwlwm, wedi symud i'r cyfeiriad hwnnw gryn dipyn o amser cyn i ni wneud felly yma, felly rydym ni wedi gallu elwa ar gyfran o'r profiad y maen nhw wedi ei gael yno ac wedi dysgu o rai o'r heriau hynny—o ran cynnydd, ynghylch cymwysterau, o ran rhai o'r elfennau gorfodol yn y cwricwlwm—ac rydym ni wedi gallu addasu ein dulliau ni wrth i ni ddatblygu ein rhai ni yma. Honno yw'r fantais, os mynnwch chi, o symud gyda'r ail don yn hyn o beth i ryw raddau.
Rwy'n credu bod y pwynt a wnaeth hi ar y dechrau yn un pwysig iawn, ynglŷn â'r rhwymedigaeth arbennig sydd gennym ni i'r genhedlaeth hon o bobl ifanc. Dyna pam rydym wedi bod yn ymrwymedig iawn i fuddsoddi symiau mor sylweddol i gefnogi pobl ifanc trwy hyn i gyd ac o ran ymateb i'r heriau hynny. Un o'r nodweddion nad oes neb wedi canolbwyntio yn benodol arno yn y ddadl yw'r gyfradd uchel iawn o ddiffyg ymgysylltiad â'r profion PISA eu hunain, o bobl ifanc yn teimlo nad oedden nhw'n teimlo unrhyw awydd i fod â rhan mewn cylch arall eto o arholiadau a'r ymdeimlad, efallai, o effaith COVID yn y ffordd wirioneddol real honno. Ac rwy'n credu bod hwnnw'n bryder i'r hirdymor hefyd, ond efallai, unwaith eto, nid oes syndod o ystyried y profiad yr aeth pobl ifanc drwyddo.
Minister, I think we all agree it's totally unacceptable that Wales languishes at the bottom of the PISA table. And I reiterate that this is no criticism today, our discussion, of our young people or our teachers. In my political career, I've seen PISA test after PISA test, and they don't seem to improve. You might get a slight blip upwards and then it drops down, but things are getting worse, and it's most clearly demonstrated in Wales at the moment. Sometimes in leadership you have to stand up and say, 'We've got something wrong here. There's something fundamentally wrong, which is disadvantaging Welsh children against other UK-based children.' And something there's nothing wrong with standing up and identifying that and finding interventions that will start changing that in the future.
I've heard time and time again through my political career about things like your Wales-wide plan. I've heard Ministers say, 'We're going to get it right', and nobody's ever managed to achieve it, hence my view that something is fundamentally wrong here. We saw the Government rushing through mammoth changes in education and diverting moneys and resources to things—along with Plaid—like universal free school meals. That money should have been invested in teaching and learning, and more should have been done in that regard. So, Minister, on behalf of parents—and I, as a grandparent of seven—I ask do you think your Government's direction has been correct over recent years? And whilst we heard the First Minister talking about various interventions this morning, he didn't explain too much about them. Could you give us some clear, tangible interventions that we will see that will turn the tide? [Interruption.] There's no point chuntering from the side wings, Alun, I'm asking a fair question here.
Gweinidog, rwy'n credu ein bod ni i gyd yn cytuno ei bod hi'n gwbl annerbyniol i Gymru fod yn gorweddian ar waelod tabl PISA. Ac rwy'n ailadroddaf nad yw honno'n feirniadaeth, yn ein trafodaeth ni, ar ein pobl ifanc na'n hathrawon. Yn fy ngyrfa wleidyddol, fe welais i brawf PISA ar ôl prawf PISA, ac nid yw hi'n ymddangos eu bod nhw'n gwella. Efallai y byddwch yn cael ychydig o hwb i fyny weithiau ac mae'n gostwng wedyn, ond gwaethygu y mae pethau, ac mae hynny'n cael ei arddangos yn eglur yng Nghymru ar hyn o bryd. Wrth arwain ambell waith, mae'n rhaid i chi sefyll a dweud, 'Mae rhywbeth o'i le yma. Mae rhywbeth sylfaenol o'i le, sy'n rhoi plant Cymru dan anfantais o gymharu â phlant eraill yn y DU.' Ac nid oes dim o'i le ar sefyll a mynegi hynny ar goedd a dod o hyd i ymyraethau a fydd yn dechrau newid hynny yn y dyfodol.
Fe glywais i dro ar ôl tro drwy gydol fy ngyrfa wleidyddol am bethau fel eich cynllun Cymru gyfan chi. Fe glywais i Weinidogion yn dweud, 'Rydym ni am wneud hyn yn iawn', ac nid oes neb erioed wedi llwyddo i gyflawni hynny, a dyna pam mae rhywbeth sylfaenol o'i le yma yn fy marn i. Fe welsom ni'r Llywodraeth yn rhuthro newidiadau enfawr drwodd mewn addysg ac yn dargyfeirio arian ac adnoddau i bethau—gyda Phlaid Cymru—fel prydau ysgol am ddim i bawb. Fe ddylai'r arian hwnnw fod wedi cael ei fuddsoddi mewn addysgu a dysgu, ac fe ddylid bod wedi gwneud rhagor yn hynny o beth. Felly, Gweinidog, ar ran rhieni—a minnau, sy'n daid i saith o wyrion—rwy'n gofyn i chi a ydych chi o'r farn fod cyfeiriad eich Llywodraeth wedi bod yn gywir dros y blynyddoedd diwethaf? Ac er i ni glywed y Prif Weinidog yn siarad am ymyraethau amrywiol y bore yma, nid eglurodd ef lawer amdanyn nhw. A wnewch chi roi ymyraethau eglur, gwirioneddol i ni a fydd yn golygu y byddwn ni'n eu gweld yn troi'r rhod? [Torri ar draws.] Nid oes unrhyw ddiben grwgnach o'r cyrion, Alun, rwy'n gofyn cwestiwn digon teg.
I had a university lecturer who dedicated a book to a colleague by saying, 'To this person, for whom the opposite of speaking is not waiting but listening'. I've got to say, many of the questions the Member put to me I've answered specifically in my earlier question. He asked me to recognise whether there were changes needed; I've catalogued a long list of changes, many of which your party has opposed, and consistently you've said there is too much change, which needs to be delayed. I don't understand what your world view is, whether reform is needed or not.
I've laid out today a very clear plan of what we want to do, and we—[Interruption.] And we will respond to all the evidence that we have in a way that is constructive and open. I've published information in the last few weeks that nobody was asking me to publish. I did that to inform and enrich a debate about our next steps. These questions are big questions. I've explained today that I think there are two things at play here: one is the effect of COVID; the other is changes that are needed in our education system and which we are introducing. But the truth is that they have just started to be felt in our schools, and what we will do, building on the work that we are doing in literacy and numeracy, is work with our partners to understand how we make sure that all of those are aligned so that we deliver the best outcomes for children in Wales.
Roedd gennyf i ddarlithydd prifysgol a roddodd lyfr yn anrheg i gydweithiwr drwy ddweud: 'I'r person hwn sy'n credu nad y gwrthwyneb i siarad yw aros ond gwrando'. Mae'n rhaid i mi ddweud, fe atebwyd llawer o'r cwestiynau a ofynnodd yr Aelod i mi yn benodol yn fy nghwestiwn cynharach. Roedd ef yn gofyn i mi gydnabod a oedd angen newidiadau; rwyf i wedi newydd rifo rhestr hir o newidiadau, y gwrthwynebwyd llawer ohonyn nhw gan eich plaid chi, ac rydych chi wedi dweud yn gyson fod yna ormod o newid, y mae angen ei ohirio. Nid wyf i'n deall beth yw eich golwg ar y byd, a oes angen diwygio neu beidio.
Rwyf i wedi nodi cynllun eglur iawn heddiw o'r hyn yr ydym ni'n awyddus i'w wneud, ac rydym—[Torri ar draws.] Ac fe fyddwn ni'n ymateb i'r holl dystiolaeth sydd gennym mewn ffordd adeiladol ac agored. Rwyf i wedi cyhoeddi gwybodaeth yn ystod yr wythnosau diwethaf na wnaeth neb ofyn i mi ei chyhoeddi. Fe wnes i hynny i lywio a chyfoethogi dadl ynglŷn â'n camau nesaf ni. Mae'r cwestiynau hyn yn gwestiynau mawr. Rwyf i wedi egluro heddiw fy mod i o'r farn fod dau beth ar waith yma: un yw effaith COVID; y llall yw'r newidiadau angenrheidiol yn ein system addysg ni ac rydym ni'n eu cyflwyno nhw. Ond y gwir amdani yw mai dim ond newydd ddechrau effeithio ar ein hysgolion ni y maen nhw, a'r hyn y byddwn ni'n ei wneud, gan adeiladu ar y gwaith yr ydym ni'n ei wneud o ran llythrennedd a rhifedd, yw gweithio gyda'n partneriaid i ddeall sut y gallwn ni wneud yn siŵr y bydd pob un o'r rhain yn gweithio gyda'i gilydd er mwyn i ni gyflawni'r canlyniadau gorau i blant yng Nghymru.
If I'm going to be totally honest here, I don't think PISA is the best way of assessing education within Wales. I think Jenny Rathbone made an important contribution as to why I think that. There are a number of other reasons as well. But I do think that this does provide us with an opportunity to look at the effects of the pandemic on educational attainment and, specifically, on how the pandemic amplified the effects of poverty on educational attainment as well. I think, for those of us who have visited schools and colleges since being elected, we've heard, consistently, anecdotal evidence from teachers and lecturers in colleges, specifically about that gap, which has become apparent as a result of the pandemic, in the ability of students.
Heledd Fychan mentioned the Scottish inquiry into the effects of the pandemic on education. Is this something that the Minister has considered for Wales? Because I think it's important we understand those effects, but also so that we can then mitigate against those effects, and to bring back, actually, a generation that I'm quite concerned about that is becoming a lost generation as a result of the pandemic.
Os ydw i am fod yn hollol onest yn hyn o beth nid wyf i o'r farn mai PISA yw'r ffordd orau o asesu addysg yng Nghymru. Rwy'n credu bod Jenny Rathbone wedi gwneud cyfraniad pwysig ynghylch y rhesymau pam rwy'n credu hynny. Mae yna nifer o resymau eraill hefyd. Ond rwy'n credu bod hwn yn gyfle i ni edrych ar effeithiau'r pandemig ar gyrhaeddiad addysgol ac, yn benodol, ar sut y gwnaeth y pandemig gynyddu effeithiau tlodi ar gyrhaeddiad addysgol hefyd. Rwy'n credu, i'r rhai ohonom ni sydd wedi ymweld ag ysgolion a cholegau ers cael ein hethol, ein bod ni wedi clywed, yn gyson, y dystiolaeth anecdotaidd oddi wrth athrawon a darlithwyr mewn colegau, ynglŷn â'r bwlch hwnnw'n benodol, sydd wedi dod i'r amlwg o ganlyniad i'r pandemig, o ran gallu myfyrwyr.
Roedd Heledd Fychan yn sôn am ymchwiliad yr Alban i effeithiau'r pandemig ar addysg. A yw hwnnw'n rhywbeth y mae'r Gweinidog wedi ei ystyried i Gymru? Oherwydd rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn i ni ddeall yr effeithiau hynny, ond er mwyn gallu lliniaru'r effeithiau hynny wedyn, a dod â chenhedlaeth yn ei hôl, mewn gwirionedd, cenhedlaeth sydd, yn fy marn i, yn mynd yn genhedlaeth goll o ganlyniad i'r pandemig ac rwy'n pryderu llawer yn ei chylch.
Well, I agree with the thrust of the point that Luke Fletcher made. I don't, myself, think we should describe them as a lost generation. I think they're a generation of young people who, as I think Jenny Rathbone was saying, particularly deserve our support, and I absolutely know that Luke Fletcher will agree with that view, obviously.
Throughout the time of COVID, the principle that the Government applied was that schools would be the last to close and the first to open, and that often complex question of balancing the harms of COVID infection on the one hand and what is self-evident—that if a child is out of school, their education is going to suffer, and that is clear. And it was a constant process of balancing one of those harms against another. But I think we can see, at least in 71 of the 81 countries, the effect that COVID has had on this generation of young people. And despite all the other policy disagreements that we will have in this Chamber, I think we will all unite around that principle.
I'm not seeking to say that COVID is the only factor at play here. I've sought today to also set out some of the facets of our education system, which we recognise needs change, and which we have a programme to change and to deliver. All information, such as the data today, is really useful to us in keeping a very close eye on that journey of reform, and it's really important, as a Government, as I hope we have been doing, that we listen to practitioners, when we hear from them, as you've just referred to in your question, but also data, as we hear from the OECD today, the personalised assessments in the last few weeks, and then take that into account in this evolving journey of reform. It's not overlaying another series and sequence of reforms, it's keeping a constant eye on the journey of reform that we are on, which the OECD is helping us with, and making adjustments where they are needed. So, the information that we have today, as the First Minister said earlier, and as I feel myself very strongly, is disappointing, but it is not in that sense surprising, and I look forward very much to the discussion in January when we can work together with education leaders to develop that consistent approach across Wales.
Wel, rwy'n cytuno â swm a sylwedd y pwynt a wnaeth Luke Fletcher. Nid wyf i'n credu fy hunan y dylem ni eu disgrifio nhw'n genhedlaeth goll. Rwy'n credu mai cenhedlaeth o bobl ifanc ydyn nhw, fel rwy'n credu i Jenny Rathbone ddweud, sy'n arbennig o haeddiannol o'n cefnogaeth ni, ac rwy'n gwbl ymwybodol y bydd Luke Fletcher yn cytuno â'r farn honno, yn amlwg.
Trwy gydol cyfnod COVID, yr egwyddor a gymhwysodd y Llywodraeth oedd mai ysgolion fyddai'r rhai olaf i gau a'r rhai cyntaf i agor, a'r cwestiwn cymhleth hwnnw'n aml o gydbwyso niwed haint COVID ar y naill law a'r hyn sy'n amlwg—os nad yw plentyn yn yr ysgol, fe fydd ei addysg yn dioddef, ac mae hynny'n amlwg. Ac roedd honno'n broses barhaus o gydbwyso un niwed yn erbyn un arall. Ond rwy'n credu y gallwn ni weld, o leiaf o ran 71 o'r 81 gwlad, yr effaith a gafodd COVID ar y genhedlaeth hon o bobl ifanc. Ac er gwaethaf yr holl anghytundebau eraill o ran polisi sydd gennym ni yn y Siambr hon, rwy'n credu y byddwn i gyd yn gytûn o ran yr egwyddor honno.
Nid wyf i'n ceisio dweud mai COVID yw'r unig ystyriaeth sydd â rhan yma. Fe geisiais i nodi heddiw hefyd rai o agweddau ar ein system addysg, yr ydym ni'n cydnabod bod angen iddyn nhw newid, ac mae gennym ni raglen ar gyfer newid a chyflawni. Mae'r wybodaeth i gyd, fel data heddiw, yn ddefnyddiol iawn i ni wrth gadw llygad barcud ar y daith honno ar gyfer diwygio, ac mae hi'n bwysig iawn, yn y Llywodraeth, fel rwy'n gobeithio ein bod ni wedi gwneud, ein bod ni'n gwrando ar ymarferwyr, pan fyddwn ni'n clywed oddi wrthyn nhw, fel gwnaethoch chi gyfeirio at hynny yn eich cwestiwn chi nawr, ond data hefyd, wrth i ni glywed oddi wrth yr OECD heddiw, yr asesiadau personol yn ystod yr wythnosau diwethaf, ac ystyried hynny wedyn o ran y daith hon sy'n esblygu ar gyfer diwygiadau. Nid yw'n ymwneud â gosod cyfres a dilyniant arall o ddiwygiadau ar ben yr hyn sydd gennym ni, ond arolygu'r daith ddiwygio yr ydym ni arni trwy'r amser, y mae'r OECD yn ein helpu ni gyda hynny, ac addasu fel bo'r angen. Felly, mae'r wybodaeth sydd gennym ni heddiw, fel dywedodd y Prif Weinidog yn gynharach, ac fel rwyf innau'n ei deimlo yn arw iawn, yn siomedig, ond nid yw hi'n syndod yn yr ystyr honno, ac rwy'n edrych ymlaen yn fawr at y drafodaeth ym mis Ionawr pan fyddwn ni'n gallu cydweithio ag arweinwyr byd addysg i ddatblygu'r dull cyson hwnnw ledled Cymru.
Diolch am roi datganiad, Gweinidog. Un pwynt o eglurder: mi wnaethoch chi sôn wrth Heledd Fychan, yn eich ateb iddi hi, nad dyma’r perfformiad gwaethaf o ran canlyniadau PISA, er bod y BBC yn adrodd hynny, a'r ffigurau’n dweud hynny, o ran maths a darllen a gwyddoniaeth. Felly, leiciwn i wybod—achos, yn amlwg, y penawdau y bydd nifer o rieni yn eu gweld, fe hoffwn i chi, efallai, egluro eich ymateb yn y fan yna.
Dwi'n meddwl eich bod chi’n iawn i sôn am bwysigrwydd cyd-destun ehangach y canlyniadau yma, a gwnaethoch chi sôn am argyfwng y tu hwnt i addysg sydd wedi effeithio arnyn nhw. Wrth gwrs, nid COVID yw’r unig argyfwng, fel gwnaeth Luke Fletcher sôn yn y fan yna—mae effaith tlodi plant, yn arbennig, yn amlwg, a ffigurau presenoldeb, ac mae'r adroddiad PISA yma wedi datgelu bod nifer y plant yn eu harddegau sy'n mynd heb fwyd yn rheolaidd yn sgil tlodi yn uwch yma nag mewn nifer fawr o wledydd eraill, a hyn yn debygol, wrth gwrs, o effeithio ar eu gallu i ddysgu yn effeithiol. Felly, pa ystyriaeth sydd wedi cael ei roi i fuddsoddi mwy mewn cyllid a chymorth i ysgolion i gefnogi dysgwyr o ran oes yna ddigon o adnoddau i gefnogi eich canllawiau absenoldeb newydd? Mae Plaid Cymru’n falch o weld undeb Unite yn cefnogi ein galwadau am ymestyn cinio am ddim i ddisgyblion ysgolion cyfun. Mae nifer ohonyn nhw—25,000 ohonyn nhw—mewn tlodi sy'n anghymwys ar gyfer prydau bwyd am ddim ar hyn o bryd. Yw'r Llywodraeth yn fodlon cymryd cam a fyddai'n helpu ein dysgwyr i gyflawni’n well drwy hynny?
Thank you for the statement, Minister. One point of clarity: you told Heledd Fychan, in your response to her, that this isn't the worst performance in terms of PISA result, although the BBC is reporting that, and the figures do suggest that, in terms of maths, reading and science. So, I would like to know—because, clearly, it's the headlines that many parents will see, I'd like you to explain, therefore, your response in that regard.
I think you're right in talking about the importance of the broader context of these results, and you mentioned a crisis beyond education that has had an impact here. But it's not just COVID. As Luke Fletcher mentioned, the impact of child poverty is particularly important, in terms of attendance figures, and this PISA report has revealed the number of teenage children who regularly go without food as a result of poverty is higher here than in very many other nations, and this is likely, of course, to have an impact on pupils' ability to learn effectively. So, what consideration has been given to investing more in terms of funding and support for schools to support learners? Are there sufficient resources available to support your guidance on attendance? Plaid Cymru was pleased to see the Unite union supporting our calls for the extension of free school meals to secondary school pupils—25,000 of them in poverty but don't qualify for free school meals at the moment. So, will the Government be willing to take a step that would help our learners to achieve better through that?
O ran y pwynt eglurder, os edrychwch chi ar y canlyniadau mathemateg a darllen eleni a'u cymharu nhw â'r ffigurau yn 2012, er enghraifft, dŷn nhw ddim, o safbwynt yr OECD—. Dyw'r gwahaniaeth ddim yn ystadegol bwysig, fel petai—statistically significant. Mae o fewn y gwahaniaeth sydd i'w ddisgwyl, os hoffech chi. Felly, dyna'r pwynt roeddwn i'n gwneud yn gynharach.
O ran cwestiwn y gyllideb, rwyf wedi amlinellu'n gynharach pa mor bwysig yw e i fi sicrhau ein bod ni'n cefnogi ein hysgolion ni yn yr amryw o ffyrdd rŷn ni'n gwneud hynny—rhai o'r pethau yna o fewn y cytundeb cydweithio, llawer iawn ohonyn nhw y tu allan i'r cytundeb cydweithio. Ac felly dyna'r lens y byddaf i'n dod fel Gweinidog at wariant o fewn fy nghyllideb i, i sicrhau ein bod ni'n gwneud popeth gallwn ni i gau'r bwlch cyrhaeddiad hwnnw rhwng disgyblion sydd â'r lleiaf a'r rhai sydd â'r mwyaf. Mae'r OECD yn dweud wrthon ni, yn y ffigurau yma, fod y bwlch hynny yng Nghymru yn llai nag unrhyw ran arall o'r Deyrnas Gyfunol, sydd yn beth positif, ond yn sicr dyw e ddim yn destun cysur tan ein bod ni wedi llwyddo i wneud llawer mwy i sicrhau bod cyfleoedd pob disgybl, beth bynnag yw eu hamgylchiadau nhw, yn hafal.
In terms of the point of clarity, if you look at the results for mathematics and reading this year as compared to the figures in 2012, for example, from the OECD's point of view—. The difference isn't statistically significant, as it were. It's within the expected range, if you will. So, that's the point that I was making earlier.
In terms of the question of the budget, I've outlined earlier how important it is for me to ensure that we do support our schools in the variety of ways that we are doing. Some of those things are within the co-operation agreement, and some of them, very many of them, outwith that agreement. That's the lens that I will bring as Minister to expenditure within my budget to ensure that we are doing everything we can to close that attainment gap between those students with the least and those with the most. The OECD have told us, in these figures, that that gap in Wales is less than in any other part of the UK, which is a positive thing, but certainly is no cause for comfort until we've succeeded in doing far more to ensure that the opportunities available to all pupils, regardless of their backgrounds, are equal.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you to the Minister.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar aros yn rhagweithiol: diweddariad ar gynnydd. Y Gweinidog i wneud ei datganiad, felly—Eluned Morgan.
The next item, therefore, will be the statement by the Minister for Health and Social Services on waiting well: an update on progress. The Minister to make her statement—Eluned Morgan.
Diolch yn fawr, Llywydd. This year’s seventy-fifth anniversary of the NHS was an opportunity to celebrate all that the NHS has achieved and also to take time to reflect on what the future holds. We know that people are living longer, that they will have increasingly complex health and social care needs, and this will place more demand on public services in the medium and longer term.
A review undertaken to understand these challenges over the next 10 years, and debated in this Chamber, provided a detailed picture of future demands. It also gave an estimated increase in terms of the number of people who will be living with long-term conditions, and multimorbidity, bringing complexity and the need to take multiple types of medicine—polypharmacy. To build future NHS sustainability, we will continue to make the changes highlighted in the review and work closely with our population to support them in taking responsibility for managing their health and well-being.
Now, I've rehearsed on many occasions the work under way to implement our planned care recovery plan, issued in April 2022, and in particular to focus on the need to reduce our long waits for NHS treatment. But our focus can't solely be to increase capacity of services to deal with the ever-increasing demand. We must also seek to address that demand through preventative approaches and through supporting people to take control of their own physical and mental well-being. There's a real opportunity especially to encourage them to do this while they wait for NHS treatment.
In August this year I launched our national approach to supporting people while they wait for treatment on the NHS. The three 'P's: promoting healthy behaviour, preventing ill health while waiting, and preparing for effective treatment, designed to engage with patients so that they can be supported to identify and take the steps needed to maximise the impact of their clinical intervention.
Waiting for NHS treatment can be a valuable moment for patients to engage with the need to be proactive in relation to their health and well-being when they may be convinced, as evidence suggests, to make changes to their lifestyles before NHS treatments, whether that is stopping smoking prior to elective surgery, losing weight to increase the likelihood of better surgical outcomes, or reaping the benefits of gentle physical activity for the management of musculoskeletal pain.
We also know that levels of health and well-being can deteriorate during the waiting period, to the extent that when people are ready for treatment, they may often not be well enough or fit enough for the treatment to proceed or to achieve an optimum outcome.
But health information alone is rarely effective in motivating or enabling sustained behaviour change, whereas tailored communication, based on the characteristics unique to that person, has shown promise in effecting health-promoting behaviours and influencing health outcomes. I therefore want people who are waiting for NHS treatment to be provided with tailored health and well-being advice and signposted to additional sources of support. So, I'm pleased that Public Health Wales have worked with partners in the NHS system to develop a digital self-assessment tool, based on previous validated models of health checks, that will be integrated into pathways so that it can be accessed by those waiting for NHS care.
In each health board, individuals will be invited via text or letter to do the self-assessment. Referrals by phone have already begun. The self-assessment involves answering questions relating to weight, healthy eating, mental well-being, smoking status, alcohol use, physical activity, screening and vaccination status, as well as questions about individuals and the type of treatment they are waiting for. Once the questions have been answered, the health assessment provides tailored information and relevant signposting to sources of support to help individuals to take positive action.
Diolch yn fawr, Llywydd. Roedd nodi saith deg pump o flynyddoedd ers sefydlu'r GIG eleni yn gyfle i ddathlu popeth y mae'r GIG wedi'i gyflawni a hefyd i gymryd amser i fyfyrio ar yr hyn sydd gan y dyfodol i'w gynnig. Gwyddom fod pobl yn byw'n hirach, y bydd ganddyn nhw anghenion iechyd a gofal cymdeithasol cynyddol gymhleth, a bydd hyn yn rhoi mwy o alw ar wasanaethau cyhoeddus yn y tymor canolig a'r tymor hir.
Gwnaeth adolygiad a gynhaliwyd i ddeall yr heriau hyn dros y 10 mlynedd nesaf, ac a drafodwyd yn y Siambr hon, roi darlun manwl o ofynion y dyfodol. Gwnaeth hefyd roi amcangyfrif o'r cynnydd o ran nifer y bobl a fydd yn byw gyda chyflyrau tymor hir, ac amlforbidrwydd, gan ddod â chymhlethdod a'r angen i gymryd sawl math o feddyginiaeth—amlgyffuriaeth. Er mwyn ategu cynaliadwyedd y GIG yn y dyfodol, byddwn yn parhau i wneud y newidiadau a amlygwyd yn yr adolygiad ac yn gweithio'n agos gyda'n poblogaeth i'w cefnogi i gymryd cyfrifoldeb am reoli eu hiechyd a'u llesiant.
Nawr, rwyf wedi sôn ar sawl achlysur am y gwaith sydd ar y gweill i weithredu ein cynllun adfer gofal arfaethedig, a gyhoeddwyd ym mis Ebrill 2022, ac yn benodol i ganolbwyntio ar yr angen i leihau ein hamseroedd aros hir am driniaeth y GIG. Ond gall ein pwyslais ni ddim bod ar gynyddu capasiti gwasanaethau yn unig i ddelio â'r galw cynyddol. Mae'n rhaid i ni hefyd geisio mynd i'r afael â'r galw hwnnw trwy ddulliau ataliol a thrwy gefnogi pobl i gymryd rheolaeth dros eu llesiant corfforol a meddyliol eu hunain. Mae cyfle gwirioneddol yn enwedig i'w hannog i wneud hyn wrth iddyn nhw aros am driniaeth gan y GIG.
Ym mis Awst eleni fe wnes i lansio ein dull cenedlaethol o gefnogi pobl wrth iddyn nhw aros am driniaeth gan y GIG. Y tair 'A': annog ymddygiad iach, atal afiechyd wrth aros, ac amser paratoi ar gyfer triniaeth effeithiol, wedi'u cynllunio i ymgysylltu â chleifion fel y gellir eu cefnogi i nodi a chymryd y camau sydd eu hangen i elwa i'r eithaf ar effaith eu hymyrraeth glinigol.
Gall aros am driniaeth gan y GIG fod yn foment werthfawr i gleifion ymgysylltu â'r angen i fod yn rhagweithiol o ran eu hiechyd a'u llesiant pan fydd tystiolaeth yn awgrymu, i wneud newidiadau i'w ffordd o fyw cyn triniaethau'r GIG, p'un a yw hynny'n rhoi'r gorau i ysmygu cyn llawdriniaeth ddewisol, colli pwysau i gynyddu'r tebygolrwydd o well canlyniadau llawfeddygol, neu elwa ar fanteision gweithgarwch corfforol ysgafn ar gyfer rheoli poen cyhyrysgerbydol.
Rydym hefyd yn gwybod y gall lefelau iechyd a llesiant ddirywio yn ystod y cyfnod aros, i'r graddau, pan fydd pobl yn barod i gael triniaeth, efallai na fyddan nhw'n ddigon iach neu'n ddigon ffit i'r driniaeth fynd yn ei blaen neu i sicrhau'r canlyniad gorau posibl.
Ond anaml y mae gwybodaeth iechyd yn unig yn effeithiol wrth ysgogi neu alluogi newid ymddygiad parhaus, tra bod cyfathrebu wedi'i deilwra, yn seiliedig ar y nodweddion sy'n unigryw i'r person hwnnw, wedi dangos addewid o ran effeithio ar ymddygiadau sy'n hybu iechyd a dylanwadu ar ganlyniadau iechyd. Felly, rwyf am i bobl sy'n aros am driniaeth y GIG gael cyngor iechyd a lles wedi'i deilwra a chael eu cyfeirio at ffynonellau cymorth ychwanegol. Felly, rwy'n falch bod Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi gweithio gyda phartneriaid yn system y GIG i ddatblygu adnodd hunanasesu digidol, yn seiliedig ar fodelau archwiliadau iechyd blaenorol wedi'u dilysu, a fydd yn cael ei integreiddio i lwybrau fel y gall y rhai sy'n aros am ofal y GIG gael mynediad ato.
Ym mhob bwrdd iechyd, bydd unigolion yn cael eu gwahodd drwy neges destun neu lythyr i wneud yr hunanasesiad. Mae atgyfeiriadau dros y ffôn eisoes wedi dechrau. Mae'r hunanasesiad yn cynnwys ateb cwestiynau sy'n ymwneud â phwysau, bwyta'n iach, llesiant meddyliol, statws ysmygu, defnydd o alcohol, gweithgarwch corfforol, statws sgrinio a brechu, yn ogystal â chwestiynau am unigolion a'r math o driniaeth y maen nhw'n aros amdani. Pan fydd y cwestiynau wedi'u hateb, mae'r asesiad iechyd yn darparu gwybodaeth wedi'i theilwra ac yn cyfeirio at ffynonellau cymorth perthnasol i helpu unigolion i gymryd camau cadarnhaol.
Fe fydd yr adnodd iechyd cyhoeddus hwn yn un elfen o'n cynnig gwell i gleifion sy'n aros am driniaeth. Mae wedi ei gyhoeddi eisoes fod y byrddau iechyd yn gweithio i wneud yn siŵr bod pawb sydd ar y rhestr aros am ofal wedi'i gynllunio yn cael un pwynt cyswllt. Bydd yr un pwynt cyswllt yma ar gael i bawb erbyn y gwanwyn. Yn ogystal â gwella'r cyfathrebu gydag unigolion tra bod nhw'n aros ar y rhestr, bydd help ar gael hefyd i fynd drwy'r cwestiynau asesu os nad ydyn nhw yn defnyddio technoleg ddigidol, neu byddan nhw'n gallu cael y wybodaeth ddiweddaraf am wasanaethau sydd ar gael, er enghraifft, i'w helpu stopio ysmygu neu golli pwysau wrth iddyn nhw aros am driniaeth.
Mae gyda ni enghreifftiau yn barod sy'n dangos bod cynnig cymorth pwrpasol i bobl sydd ar y rhestr aros yn gallu bod yn fuddiol. Mae'r gwasanaeth cymorth rhestr aros ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda eisoes yn darparu un pwynt cyswllt i gleifion ar gyfer cyngor dros y ffôn neu e-bost. Fe wnaeth y gwerthusiad diweddaraf o'r gwasanaeth ddangos ei fod yn gwella boddhad cleifion ac yn lleihau cwynion trwy gefnogaeth a chyfathrebu rhagweithiol; mae e'n rhoi profiadau positif i gleifion—mae pobl yn teimlo bod rhywun yn gwrando arnyn nhw ac nad ydyn nhw wedi cael eu anghofio—mae llai o risg o niwed wrth i gynlluniau uwchgyfeirio gael eu cytuno'n glinigol ar sail asesiad o symptomau cleifion sy'n aros am driniaeth; ac mae mwy o bobl yn manteisio ar gymorth a chyngor ar hunan-reoli trwy adnoddau a rhaglenni ar-lein ac apiau iechyd.
Yn ystod COVID-19, fe wnaeth Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro anfon negeseuon atgoffa electronig at fwy na 3,000 o bobl oedd yn aros am driniaeth orthopedig neu lawdriniaeth gyffredinol. Ym marn y rhan fwyaf o'r rhai wnaeth ymateb, roedd y negeseuon yn ddefnyddiol ac yn addysgiadol. Dywedodd 40 y cant i 72 y cant o'r bobl a dderbyniodd bob neges eu bod nhw wedi newid ymddygiad iechyd yn ei sgil. Roedd Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro hefyd yn cefnogi gwasanaeth pwrpasol o'r enw 'Paratoi'n dda'. Roedd y gwasanaeth yma yn paratoi cleifion yn seicolegol a chorfforol wrth iddyn nhw aros am lawdriniaeth orthopedig. Roedd hyn yn canolbwyntio ar wella iechyd corfforol cleifion drwy raglen ymarfer corff gyda chefnogaeth. Roedd y rhaglen yn cynnig manteision ychwanegol fel helpu gyda hyder, lleihau pryder a gwella cymhelliant. Dangosodd gwerthusiad annibynnol bod y gwerth o ran cost ychydig o dan £3 am bob £1 sy'n cael ei wario ar y gwasanaeth.
Mae'r adolygiad 'Y GIG mewn 10 mlynedd a mwy' yn nodi'r pethau rŷm ni'n gallu eu gwneud nawr i newid rhai o'r tueddiadau a'r effeithiau yn y dyfodol. Ar gyfer cyflyrau tymor hir fel clefyd y galon, canser a diabetes, mae modd addasu ffactorau risg drwy gynllunio iechyd cyhoeddus a newidiadau yn ffordd o fyw unigolion. Felly, mae'n amlwg y byddai hi'n bosibl dylanwadu ar y trywydd sy'n cael ei ragweld er mwyn lleihau achosion o gyflyrau.
Mae'r offeryn hunan-asesu digidol, yn ogystal â model y polisi tair 'A', neu'r tri 'P', yn gam pwysig i'r cyfeiriad yma. Mi fyddaf i'n herio pob un o'r meysydd iechyd a gofal cymdeithasol i wneud i bob cyswllt cyfrif a gwneud yn siŵr bod y cyfleoedd hyn yn rhan o holl lwybr gofal y claf. Diolch, Llywydd.
This public health tool will be one element of our improved offer for patients waiting for treatment. As previously announced, health boards are working to ensure that all of those on a waiting list for elective care will have a single point of contact. This single point of contact will be available for everyone by spring. As well as improving communications with individuals whilst they are on a waiting list, help will also be available to go through the assessment questions if they are not digitally enabled, or to provide up-to-date information about the local services available, for example, smoking cessation or to lose weight whilst they are waiting for treatment.
We already have examples of how tailored support to those on the waiting list can be beneficial. The waiting list support service at Hywel Dda University Health Board already provides patients with a single point of contact for advice over the phone or via e-mail. A recent evaluation of this service found that it increased patient satisfaction and reduced complaints through support and communication that was offered proactively; it provided a positive patient experience—people felt listened to and that they had not been forgotten—there was reduced risk of harm through clinically agreed escalation plans based on assessment of symptoms of patients awaiting treatment; and more people were able to access and take up self-management support and advice via online resources and programmes and health apps.
During COVID-19, Cardiff and Vale University Health Board sent out electronic nudging messages to over 3,000 individuals waiting for orthopaedic or general surgery treatment. The majority of patients who shared their feedback felt that these messages were useful and informative. And 40 per cent to 72 per cent of the people who received each nudge message said that they had changed their health-related behaviours as a result of these messages. Cardiff and Vale University Health Board also supported a dedicated service called 'Prepare well'. And this service provided both psychological and physical preparation for individuals waiting for planned orthopaedic surgery. This concentrated on improving patients’ physical health through a supported exercise programme. This had additional benefits such as helping with confidence, reducing anxiety and improving motivation. An independent evaluation found a cost value of just under £3 for every £1 spent on the service.
The 'NHS in 10+ years' report outlines what things we can do now to change some of the trends and impacts in the future. For those long-term conditions such as heart disease, cancer and diabetes, risk factors can be modified through individual lifestyle changes and public health interventions. So, it's clear that the projected trajectory of prevalence could be mitigated.
The digital self-assessment tool, together with the model of the three 'P's policy, makes an important step in this direction. I will be challenging all areas of health and social care to make every contact count and promote and integrate these opportunities into the whole patient pathway. Thank you, Llywydd.
Can I thank the Minister for her statement today? I think it’s right that we look at the future of our health services, and it was a good opportunity to do so, with the seventy-fifth anniversary of the health service. I think we can all agree that patients are supported, and should be supported, whilst they’re waiting for treatment.
You refer, Minister, in your statement to your planned care recovery plan, issued earlier in 2022. I think it’s right in the context of this statement today to also, of course, acknowledge that many of the targets set in that plan have, sadly, been missed, and there are more targets that are likely to be—further targets are likely to be missed as well, unfortunately. According to the latest health stats that we have, waiting times have hit another record high for those waiting for health treatment in Wales, and there are over 760,000 patient pathways, the highest on record.
I was just a little concerned about one element of the statement, Minister. I’ll come on to some good bits about it, but you mentioned that waiting for NHS treatment can be a valuable moment for patients to engage with the need to be proactive. I’m just a little concerned there with that wording, because it sounds like there’s obviously an opportunity here whilst people are waiting, and, of course, while people are waiting, they’re often waiting in pain, they can often deteriorate, and it also impacts how they can work, their anxiety, and often impacts other family members as well.
I am supportive, Minister, of this, the proactive, tailored approach—I think this is right, this is good—and often that single point of contact as well. I just wanted to understand—it sounds like they’re linked together, that there’s one single point of contact from each health board to provide a service in terms of giving that advice, for well-being advice, and also that single point of contact to the health board as well for more general enquiries. I think that’s what you were outlining in your statement today. The Minister’s nodding to that. So, I just want to understand a little bit more about that, because, if people are waiting a long time, their first question is going probably to be, ‘When am I going to get my treatment?’ So, yes, they want that advice, they want that well-being advice, but is that single point of contact also going to be able to give them advice on when their treatment, or provisional treatment, is coming, or how long that might be, or where they are on the waiting list? Can you give us a little bit more detail about that single point of contact having that degree of knowledge about their waiting time journey as well?
And just to understand as well, is that single point of contact—which I do welcome, because people are anxious and they don’t want to be put through on queuing systems and having different people to speak to; they want that confidence that they can speak to that one person—is that person, that single point of contact, is that for where a patient lives, the health board where they live, or is it where they’re receiving the treatment? Because of course there are some areas of Wales where people will be receiving treatment in a different health board to where they live. How does this work across the border? For example, most of my constituents go across the border for their treatment. Is it the local health board that will be providing that single point of contact in this regard, or would they not have that service because they’re receiving treatment elsewhere or over the border?
And I suppose the other question as well is in terms of the workforce that’s required to be that single point of contact. I think there are 0.75 million patient pathways currently open; that’s a lot of staff that are needed. Are these staff and the workforce going to be individual staff that are there just to keep patients updated, or are they pulled from other areas? Will those staff have other duties as well as keeping individual patients updated? And do we have the workforce? Does the Welsh NHS have the workforce to be able to achieve what you want to achieve, having that single point of contact? Will there be an unintended consequence there of pulling staff away, of course, from other elements of the NHS as well?
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad heddiw? Rwy'n credu ei bod hi'n iawn ein bod ni'n edrych ar ddyfodol ein gwasanaethau iechyd, ac roedd yn gyfle da i wneud hynny, gyda saith deg pump o flynyddoedd ers sefydlu'r gwasanaeth iechyd. Rwy'n credu y gallwn ni i gyd gytuno bod cleifion yn cael eu cefnogi, ac y dylid eu cefnogi, tra'u bod yn aros am driniaeth.
Rydych chi'n cyfeirio, Gweinidog, yn eich datganiad i'ch cynllun adfer gofal wedi'i gynllunio, a gyhoeddwyd yn gynharach yn 2022. Rwy'n credu ei bod hi'n iawn yng nghyd-destun y datganiad hwn heddiw i hefyd, wrth gwrs, gydnabod bod llawer o'r targedau a bennwyd yn y cynllun hwnnw, yn anffodus, wedi'u methu, ac mae mwy o dargedau sy'n debygol o—mae targedau pellach yn debygol o gael eu methu hefyd, yn anffodus. Yn ôl yr ystadegau iechyd diweddaraf sydd gennym, mae amseroedd aros wedi cyrraedd record uchel arall i'r rhai sy'n aros am driniaeth iechyd yng Nghymru, ac mae dros 760,000 o lwybrau cleifion, yr uchaf erioed.
Roeddwn i'n pryderu ychydig am un elfen o'r datganiad, Gweinidog. Byddaf yn dod at rai darnau da yn ei gylch, ond fe wnaethoch chi sôn y gall aros am driniaeth y GIG fod yn foment werthfawr i gleifion ymgysylltu â'r angen i fod yn rhagweithiol. Rwy'n pryderu ychydig yn y fan honno am y geiriad hwnnw, oherwydd mae'n swnio fel bod cyfle yma yn amlwg tra bod pobl yn aros, ac, wrth gwrs, tra bod pobl yn aros, maen nhw'n aml yn aros mewn poen, maen nhw yn am yn gallu dirywio, ac mae hefyd yn effeithio ar sut y gallan nhw weithio, eu pryder, ac yn aml mae'n effeithio ar aelodau eraill o'r teulu hefyd.
Rwy'n gefnogol, Gweinidog, o hyn, y dull rhagweithiol, wedi'i deilwra—rwy'n credu bod hyn yn iawn, mae hyn yn dda—ac yn aml y pwynt cyswllt unigol hwnnw hefyd. Roeddwn i eisiau deall—mae'n swnio fel eu bod nhw'n gysylltiedig â'i gilydd, bod un pwynt cyswllt gan bob bwrdd iechyd i ddarparu gwasanaeth o ran rhoi'r cyngor yna, am gyngor llesiant, a hefyd yr un pwynt cyswllt yna i'r bwrdd iechyd hefyd ar gyfer ymholiadau mwy cyffredinol. Rwy'n credu mai dyna yr oeddech chi'n ei amlinellu yn eich datganiad heddiw. Mae'r Gweinidog yn nodio i hynny. Felly, rydw i ond eisiau deall ychydig bach mwy am hynny, oherwydd, os yw pobl yn aros am amser hir, mae'n debyg mai eu cwestiwn cyntaf nhw fydd 'Pryd ydw i'n mynd i gael fy nhriniaeth?' Felly, ie, maen nhw eisiau'r cyngor hwnnw, maen nhw eisiau'r cyngor llesiant hwnnw, ond a fydd y pwynt cyswllt unigol hwnnw hefyd yn gallu rhoi cyngor iddyn nhw ynghylch pryd mae eu triniaeth, neu driniaeth dros dro, yn dod, neu pa mor hir y gallai hynny fod, neu ble maen nhw ar y rhestr aros? A allwch roi ychydig mwy o fanylion i ni am y pwynt cyswllt unigol hwnnw sydd â'r wybodaeth honno am eu taith amser aros hefyd?
Ac ond i ddeall hefyd, a yw'r un pwynt cyswllt hwnnw—yr wyf yn ei groesawu, oherwydd mae pobl yn bryderus a dydyn nhw ddim eisiau cael eu rhoi drwodd ar systemau ciwio a chael gwahanol bobl i siarad â nhw; maen nhw eisiau'r hyder yna eu bod nhw'n gallu siarad â'r un person yna—ydy'r person hwnnw, yr un pwynt cyswllt hwnnw, ydy hynny ar gyfer ble mae claf yn byw, y bwrdd iechyd lle maen nhw'n byw, neu ai dyna lle maen nhw'n cael y driniaeth? Oherwydd wrth gwrs mae rhai ardaloedd yng Nghymru lle bydd pobl yn cael triniaeth mewn bwrdd iechyd gwahanol i'r un lle maen nhw'n byw. Sut mae hyn yn gweithio dros y ffin? Er enghraifft, mae'r rhan fwyaf o fy etholwyr i yn mynd dros y ffin i gael eu triniaeth. Ai'r bwrdd iechyd lleol a fydd yn darparu'r un pwynt cyswllt hwnnw yn hyn o beth, neu oni fyddai'r gwasanaeth hwnnw ar gael iddyn nhw oherwydd eu bod nhw'n derbyn triniaeth mewn mannau eraill neu dros y ffin?
Ac mae'n debyg mai'r cwestiwn arall hefyd, o ran y gweithlu sydd ei angen i fod yr un pwynt cyswllt hwnnw. Rwy'n credu bod 0.75 miliwn o lwybrau cleifion ar agor ar hyn o bryd; mae hyn yn llawer o staff sydd eu hangen. Ydy'r staff yma a'r gweithlu yn mynd i fod yn staff unigol sydd yno i ddiweddaru cleifion yn unig, neu ydyn nhw'n cael eu tynnu o feysydd eraill? A fydd gan y staff hynny ddyletswyddau eraill yn ogystal â rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i gleifion unigol? Ac a oes gennym ni'r gweithlu? A oes gan GIG Cymru'r gweithlu i allu cyflawni'r hyn rydych chi am ei gyflawni, gan fod â'r un pwynt cyswllt hwnnw? A fydd yna ganlyniad anfwriadol yno o dynnu staff i ffwrdd, wrth gwrs, o elfennau eraill o'r GIG hefyd?
Thanks very much, Russell. And you're quite right, I think, to focus in on this idea of a single point of contact, because the most frustrating thing as a patient, when you're waiting, is not to know who to call; you get thrown around from pillar to post. They want to know, 'What's going on? Where do I go for this information?' So, what I can tell you is that it is where the patient is on the waiting list, but it's linked to local services also, where they live. So, we're going to be developing some pathways here as well, so that GPs in future—. This will be a part of the pathway. So, as they are referred into secondary care, they will also be referred into this other route, which will be giving them tailored support, and they will be able to use that self-assessment tool as well.
I think they will be able to give more information because they will have access to the lists and what those lists look like, so they will be able to give that more tailored information. And what I can tell you is that I went to visit the operation of Hywel Dda over the summer and there was a huge team of people there fielding calls from individuals, and the very fact that we've had such positive feedback from that particular exercise, I think, is something that—it should be welcomed.
And just in terms of if you think about how many people—. We do have a lot of people on waiting lists at the moment. I think we mustn't waste this opportunity to interact with them, because a lot of these people will come back again in future because of that multi-morbidity thing that we're expecting to happen in future, the trajectories are telling us. And, actually, this is the time to engage with them on what that looks and feels like in terms of thinking about how they can eat better, cut down on smoking, do all of those other things.
I actually used the tool last night, because I wanted to go through the process just to see, right, 'What is this like? How tailored is it really?' And it did feel—you know, it took about 15 minutes to go through the whole thing, just to kind of set up. They ask you a series of questions— 'What's your age? What's your weight? What's this? What do you do? How often do you exercise?'—and then it points you, it takes all of that information and points you into a direction—[Interruption.]—because I think that is—. Yes, I had to make a few things up, because, obviously, I live such a healthy lifestyle. But it was quite useful to be able to see where they were directing you, what support was available locally.
And the feedback we've had so far is that people don't go to general information on the scale that we'd like them to, but they do like this tailored information that is unique to them. And I think that's very useful.
So, on the cross-border information, I would expect that Powys, obviously, they would have their own set-up that would link in to whatever's happening across the border, so there will be an operation, obviously, in Powys.
Diolch yn fawr iawn, Russell. Ac rydych chi'n hollol iawn, rwy'n credu, i ganolbwyntio ar y syniad hwn o un pwynt cyswllt, oherwydd y peth mwyaf rhwystredig fel claf, pan fyddwch chi'n aros, yw peidio â gwybod pwy i'w ffonio; rydych chi'n cael eich taflu o un lle i'r llall. Maen nhw eisiau gwybod, 'Beth sy'n digwydd? Ble ydw i'n mynd am y wybodaeth hon?' Felly, yr hyn y gallaf i ei ddweud wrthych chi yw mai lle mae'r claf ar y rhestr aros ydyw, ond mae wedi'i gysylltu â gwasanaethau lleol hefyd, lle mae'n byw. Felly, rydyn ni'n mynd i fod yn datblygu rhai llwybrau yn y fan yma hefyd, fel bod meddygon teulu yn y dyfodol—. Bydd hyn yn rhan o'r llwybr. Felly, wrth iddyn nhw gael eu hatgyfeirio at ofal eilaidd, byddan nhw hefyd yn cael eu cyfeirio at y llwybr arall hwn, a fydd yn rhoi cymorth wedi'i deilwra iddyn nhw, a byddan nhw'n gallu defnyddio'r adnodd hunanasesu hwnnw hefyd.
Rwy'n credu y byddan nhw'n gallu rhoi mwy o wybodaeth oherwydd y bydd ganddyn nhw fynediad at y rhestrau a sut olwg sydd ar y rhestrau hynny, felly byddan nhw'n gallu rhoi'r wybodaeth fwy pwrpasol honno. A'r hyn y gallaf i ei ddweud wrthych chi yw fy mod i wedi bod i ymweld â gweithrediad Hywel Dda dros yr haf ac roedd tîm enfawr o bobl yno yn derbyn galwadau gan unigolion, ac mae'r ffaith ein bod wedi cael adborth mor gadarnhaol o'r ymarfer penodol hwnnw, rwy'n credu, yn rhywbeth y dylid ei groesawu.
A dim ond o ran, os ydych chi'n meddwl am faint o bobl—. Mae gennym ni lawer o bobl ar restrau aros ar hyn o bryd. Rwy'n credu na ddylem ni wastraffu'r cyfle hwn i ryngweithio â nhw, oherwydd bydd llawer o'r bobl hyn yn dod yn ôl eto yn y dyfodol oherwydd y peth aml-forbidrwydd hwnnw yr ydym ni'n disgwyl ei weld yn digwydd yn y dyfodol, mae'r trywyddau yn dweud wrthym ni. Ac, mewn gwirionedd, dyma'r amser i ymgysylltu â nhw ar sut olwg sydd ar hynny ac yn teimlo o ran meddwl am sut y gallan nhw fwyta'n well, ysmygu yn llai, gwneud yr holl bethau eraill hynny.
Defnyddiais yr adnodd neithiwr mewn gwirionedd, oherwydd roeddwn i eisiau mynd trwy'r broses dim ond i weld, iawn, 'Sut beth yw hyn? Pa mor bwrpasol ydyw mewn gwirionedd?' Ac roedd yn teimlo—chi'n gwybod, gymerodd hi tua 15 munud i fynd drwy'r holl beth, i sefydlu'r peth. Maen nhw'n gofyn cyfres o gwestiynau i chi— 'Beth yw eich oedran? Beth yw eich pwysau? Beth yw hyn? Beth ydych chi'n ei wneud? Pa mor aml ydych chi'n gwneud ymarfer corff?'—ac yna mae'n eich cyfeirio chi, mae'n mynd â'r holl wybodaeth honno ac yn eich pwyntio i gyfeiriad—[Torri ar draws.]—oherwydd rwy'n credu bod hynny—. Do, roedd yn rhaid i mi wneud ychydig o bethau i fyny, oherwydd, yn amlwg, mae fy ffordd o fyw mor iach. Ond roedd yn ddefnyddiol iawn gallu gweld lle roedden nhw'n eich cyfeirio chi, pa gefnogaeth a oedd ar gael yn lleol.
A'r adborth rydyn ni wedi'i gael hyd yma yw nad yw pobl yn mynd i wybodaeth gyffredinol ar y raddfa yr hoffem iddyn nhw ei wneud, ond maen nhw'n hoffi'r wybodaeth hon sydd wedi'i theilwra sy'n unigryw iddyn nhw. Ac rwy'n credu bod hynny'n ddefnyddiol iawn.
Felly, ar y wybodaeth drawsffiniol, byddwn i'n disgwyl i Bowys, yn amlwg, fod â'u modd eu hunain a fyddai'n cysylltu â beth bynnag sy'n digwydd dros y ffin, felly bydd yna weithrediad, yn amlwg, ym Mhowys.
With waiting lists at a record high in Wales, providing support for the thousands of patients currently waiting for treatment, especially as a means of pre-empting any potential deterioration in their condition, is crucial. But, while the aims of this programme are commendable, it's important we don't lose sight of the fundamental reality that, however effective the support mechanisms may be for people on waiting lists, it can never be a substitute for prompt treatment. Any delay in the provision of treatment risks exacerbating the physical and emotional distress for patients and their loved ones alike.
For example, last month, on World Arthritis Day, I was inundated with correspondence from people sharing their experience of the heavy toll caused by the physical and emotional pain that comes from living with this condition on a long-term basis. And this reflects a broader trend of waiting lists not only getting bigger, they're also becoming more persistent. The latest statistics show that there are currently over 51,000 patient pathways waiting over a year for their first out-patient appointment. There are also a combined total of nearly 15,000 patient pathways waiting over two years for trauma and orthopaedic treatments, urology treatments and general surgery.
When we talk about waiting well, therefore, what the 19 per cent of the Welsh population currently on waiting lists will most want to hear is the reassurance that it is predicated on an ambition to keep them waiting for as little as possible. But given the fact that the Government has consistently failed to meet its targets for eliminating one-year and two-year waiting lists, I do worry that some of their recent discourse on this matter is simply a tacit admission that long waiting lists will be here to say for the foreseeable future.
Waiting well cannot mean simply managing the status quo. It must be one part of an overarching and integrated strategy for clearing the backlog. A particularly troubling development has been the prevalence of patients seeking treatment via private channels, often at great personal expense, which in turn raises the prospect of a de facto two-tier system of healthcare emerging in Wales, and the entrenchment of existing class-based health inequalities.
Though the waiting well policy programme does contain an ambition to increase collaboration with third sector and public bodies, as an alternative to private sector involvement, when Plaid Cymru introduced an amendment to this end to the Health Service Procurement (Wales) Bill, it was voted down by the Government. The Minister also stated in evidence to the Health and Social Care Committee that she would not apologise for resorting to independent providers as a means of tackling the backlog. In recent weeks, we have heard the UK Labour health spokesperson claim that he would open the door wide open for private health providers entering the NHS. So, what assurance can the Minister therefore give that the Labour Party’s approach to dealing with waiting lists is more than simply leaving it to the private sector?
A key factor that led to the introduction of this policy was the revelation that there were 6,350 last-minute cancelled operations in Wales from April 2022 to March 2023, with the majority caused by the patient being unfit to undergo the procedure. Furthermore, one of the underpinning principles of the three Ps policy is the collection of data to learn, improve and ensure evidence-based services. Despite this, Wales is the only part of the UK that doesn’t currently routinely publish data on cancelled elective operations. Why is this the case, and will the Minister commit to rectifying this gap in the evidence base, so that we can gain a better understanding of how to make the organisation of elective operations more efficient?
Finally, as I have mentioned several times in the Senedd, the neglect of GP services in Wales is a glaring weakness in efforts to reduce waiting lists. We should be ensuring that as many people as possible can get diagnosed and treated by GP services locally before they have to join the long queues for hospital appointments.
The Deep End project, whose representatives I met recently, is currently undertaking vital work to facilitate the pooling of resources and best practice among GP services operating in the most deprived areas of Wales. I know that money is tight at the moment, but the £880,000 that the Deep End project needs to continue beyond March next year is a drop in the ocean compared to overall health spending by the Welsh Government. And since the first phase of the waiting well programme includes the goal of learning and sharing best practice, surely the Minister will appreciate how this could be a valuable investment in bolstering the resilience of our GP services. So, can the Minister therefore confirm whether further funding for the Deep End project is being considered as part of the health budget for the next financial year?
Gyda rhestrau aros ar ei lefel uchaf erioed yng Nghymru, mae darparu cefnogaeth ar gyfer y miloedd o gleifion sy'n aros am driniaeth ar hyn o bryd, yn enwedig fel modd o rag-dybio unrhyw ddirywiad posibl yn eu cyflwr, yn hanfodol. Ond, er bod nodau'r rhaglen hon yn ganmoladwy, mae'n bwysig nad ydym yn colli golwg ar y realiti sylfaenol, waeth pa mor effeithiol y gall y mecanweithiau cymorth fod i bobl ar restrau aros, ni all byth gymryd lle triniaeth brydlon. Mae unrhyw oedi wrth ddarparu triniaeth yn peryglu gwaethygu'r gofid corfforol ac emosiynol i gleifion a'u hanwyliaid fel ei gilydd.
Er enghraifft, fis diwethaf, ar Ddiwrnod Arthritis y Byd, cefais lwyth o ohebiaeth gan bobl yn rhannu eu profiad o'r pwysau mawr a achosir gan y boen gorfforol ac emosiynol sy'n deillio o fyw gyda'r cyflwr hwn yn y tymor hir. Ac mae hyn yn adlewyrchu tuedd ehangach o restrau aros nid yn unig yn cynyddu, maen nhw hefyd yn dod yn fwy parhaol. Mae'r ystadegau diweddaraf yn dangos bod dros 51,000 o lwybrau cleifion yn aros dros flwyddyn ar hyn o bryd am eu hapwyntiad cyntaf i gleifion allanol. Mae cyfanswm cyfunol o bron i 15,000 o lwybrau cleifion yn aros dros ddwy flynedd am driniaethau trawma ac orthopedig, triniaethau wroleg a llawfeddygaeth gyffredinol.
Pan fyddwn ni'n sôn am aros yn iach, felly, yr hyn fydd yr 19 y cant o boblogaeth Cymru sydd ar restrau aros ar hyn o bryd eisiau ei glywed fwyaf yw'r sicrwydd ei fod yn seiliedig ar uchelgais i'w cadw yn aros cyn lleied â phosibl. Ond o ystyried y ffaith bod y Llywodraeth wedi methu â chyrraedd ei thargedau yn gyson ar gyfer dileu rhestrau aros blwyddyn a dwy flynedd, rwy'n poeni mai dim ond cyfaddefiad tawel yw rhai o'u trafodaethau diweddar ar y mater hwn y bydd rhestrau aros hir yma i aros am y dyfodol rhagweladwy.
Ni all aros yn iach olygu rheoli'r status quo yn unig. Rhaid iddo fod yn un rhan o strategaeth drosfwaol ac integredig ar gyfer clirio'r ôl-groniad. Datblygiad arbennig o ofidus fu mynychder cleifion sy'n ceisio triniaeth trwy sianeli preifat, yn aml ar gost fawr iddynt yn bersonol, sydd yn ei dro yn codi'r posibilrwydd y bydd system dwy haen, mewn gwirionedd, o ofal iechyd yn dod i'r amlwg yng Nghymru, a gwreiddio anghydraddoldebau iechyd ar sail dosbarth cymdeithasol, sydd eisoes yn bodoli.
Er bod y rhaglen bolisi aros yn iach yn cynnwys uchelgais i gynyddu cydweithio â chyrff trydydd sector a chyrff cyhoeddus, fel dewis arall yn hytrach na chynnwys y sector preifat, pan gyflwynodd Plaid Cymru welliant i'r perwyl hwn i Fil Caffael y Gwasanaeth Iechyd (Cymru), pleidleisiwyd yn ei erbyn gan y Llywodraeth. Dywedodd y Gweinidog hefyd mewn tystiolaeth i'r Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol na fyddai hi'n ymddiheuro am droi at ddarparwyr annibynnol fel modd o fynd i'r afael â'r ôl-groniad. Yn ystod yr wythnosau diwethaf, rydym wedi clywed llefarydd iechyd Llafur y DU yn honni y byddai ef yn agor y drws led y pen ar gyfer darparwyr iechyd preifat i ddod i mewn i'r GIG. Felly, pa sicrwydd y gall y Gweinidog ei roi bod dull y Blaid Lafur o ymdrin â rhestrau aros yn fwy na'i gadael i'r sector preifat yn unig?
Un ffactor allweddol a arweiniodd at gyflwyno'r polisi hwn oedd y newyddion bod 6,350 o lawdriniaethau munud olaf wedi'u canslo yng Nghymru rhwng mis Ebrill 2022 a mis Mawrth 2023, gyda'r mwyafrif wedi'u hachosi oherwydd nad oedd y claf yn ffit i gael y driniaeth. Ar ben hynny, un o egwyddorion sylfaenol y polisi tair A yw casglu data i ddysgu, gwella a sicrhau gwasanaethau sy'n seiliedig ar dystiolaeth. Er gwaethaf hyn, Cymru yw'r unig ran o'r DU nad yw'n cyhoeddi data yn rheolaidd ar lawdriniaethau dewisol wedi'u canslo. Pam mae hyn yn wir, ac a wnaiff y Gweinidog ymrwymo i unioni'r bwlch hwn yn y sylfaen dystiolaeth, fel y gallwn gael gwell dealltwriaeth o sut i wneud trefnu llawdriniaethau dewisol yn fwy effeithlon?
Yn olaf, fel yr wyf i wedi sôn sawl gwaith yn y Senedd, mae esgeuluso gwasanaethau meddygon teulu yng Nghymru yn wendid amlwg mewn ymdrechion i leihau rhestrau aros. Dylem ni fod yn sicrhau y gall cymaint o bobl â phosibl gael diagnosis a thriniaeth gan wasanaethau meddygon teulu yn lleol cyn iddyn nhw orfod ymuno â'r ciwiau hir ar gyfer apwyntiadau ysbyty.
Ar hyn o bryd, mae'r prosiect Deep End, y gwnes i gyfarfod â'u cynrychiolwyr yn ddiweddar, yn gwneud gwaith hanfodol ar hyn o bryd i hwyluso cronni adnoddau ac arfer gorau ymhlith gwasanaethau meddygon teulu sy'n gweithredu yn ardaloedd mwyaf difreintiedig Cymru. Rwy'n gwybod bod arian yn dynn ar hyn o bryd, ond mae'r £880,000 y mae ei angen ar y prosiect Deep End i barhau y tu hwnt i fis Mawrth y flwyddyn nesaf yn fach iawn o'i gymharu â'r gwariant iechyd cyffredinol gan Lywodraeth Cymru. A chan fod cam cyntaf y rhaglen aros yn rhagweithiol yn cynnwys y nod o ddysgu a rhannu arfer gorau, siawns na fydd y Gweinidog yn gwerthfawrogi sut y gallai hyn fod yn fuddsoddiad gwerthfawr wrth gryfhau gwytnwch ein gwasanaethau meddygon teulu. Felly, a all y Gweinidog gadarnhau a yw cyllid pellach ar gyfer y prosiect Deep End yn cael ei ystyried fel rhan o'r gyllideb iechyd ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf?
Diolch yn fawr. Well, what I can tell you, as you said in your opening statement, is that the best thing to do is to try and get these treatments done as quickly as possible, but as you have seen, the demand is absolutely immense and increasing, and is likely to increase as we have an ageing population, and we are going to see multiple morbidities at the same time. I think that, if we just say, 'Let's not deal with any of this', it's like—. It's the same thing in relation to the emergency departments, for example. One of the things that I did last year, and I am hoping to do a bit more of this year, is to improve the facilities in emergency departments, so that people waiting there have a better experience. Well, ideally, you don't want them to wait there at all, but I'm just accepting the fact that the chances are that we're not going to be able to fix this immediately, so I do think it's important for us to engage in this.
But it is also important for us to recognise that waiting well is not just about clearing the backlog; it's also about optimising the chance of that patient getting a better outcome. So, if you're fit going into an operation, you are more likely to recover quicker. So, it's a much broader approach than just saying, 'Look, we're just going to hold you off for a while'; it's not about that at all. It's about, 'Actually, can we use this time to engage with you in terms of lifestyle choices and see if this is an opportunity for you to perhaps think differently, and to avoid the possibility that you will become one of those people who have your operation cancelled because you're not ready for it, because you're not fit enough, or because you weigh too much for that particular operation to get a good outcome?' All of those things. I think we've got to just be careful about understanding that, actually, this is not about shifting the blame or the emphasis, it's about maximising the opportunity for the patient to have the best outcome.
So, what we know is that, for example, in relation to some of the musculoskeletal conditions, through undergoing some physical exercise, sometimes people feel, 'Right, I don't need that operation.' An operation is very invasive; it really affects your life for quite a long time, so if you can avoid it by engaging with that process—. Obviously, that's not appropriate under every circumstance at all, but there are some who have been removed from waiting lists as a result of that engagement.
We are certainly not trying to get the waiting lists down to the private sector. I have fortnightly meetings now with my team, looking at, 'Right, where are we on the waiting lists? How quickly can they come down? What's going on?' I can assure you that we are not depending on the private sector to help us with this. There will be some engagement and that will be a decision, obviously, for the health boards, but, at the moment, they're very, very curtailed in how much they can commission from the private sector anyway, because they don't have any money to commission it from the private sector. So, obviously, we need to maximise the work that we are paying consultants to do already in the health boards, where we're expecting to get the delivery of those waiting lists to come down.
So, in relation to the GPs and the Deep End project—I think it's a very good programme—obviously we are massively financially challenged at the moment and we'll have to look at if there is any possibility. But one of the things I particularly like about the GP Deep End programme is that it's come from them; this is an initiative that has come from the people working in those most challenged communities. So, if we can support them, then, obviously, we would like to do that, but we'll just have to look at the challenges in relation to everything else in the budget at these very difficult times.
Diolch yn fawr. Wel, yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi, fel y gwnaethoch chi ei ddweud yn eich datganiad agoriadol, yw mai'r peth gorau i'w wneud yw ceisio gwneud y triniaethau hyn cyn gynted â phosibl, ond fel y gwelsoch chi, mae'r galw yn aruthrol ac yn cynyddu, ac mae'n debygol o gynyddu gan fod gennym ni boblogaeth sy'n heneiddio, ac rydyn ni'n mynd i weld amlforbidrwydd ar yr un pryd. Rwy'n credu, os ydyn ni'n dweud, 'Gadewch i ni beidio â delio â dim o hyn', mae fel—. Mae'r un peth yn wir mewn perthynas â'r adrannau brys, er enghraifft. Un o'r pethau wnes i y llynedd, ac rwy'n gobeithio gwneud ychydig mwy o eleni, yw gwella'r cyfleusterau mewn adrannau brys, fel bod pobl sy'n aros yno yn cael profiad gwell. Wel, yn ddelfrydol, dydych chi ddim eisiau iddyn nhw aros yno o gwbl, ond rwy'n derbyn y ffaith mai'r siawns yw na fyddwn ni'n gallu datrys hyn ar unwaith, felly rwy'n meddwl ei bod hi'n bwysig ein bod yn ymgysylltu â hyn.
Ond mae hefyd yn bwysig i ni gydnabod nad yw aros yn iach yn ymwneud â chlirio'r ôl-groniad yn unig; mae hefyd yn ymwneud â rhoi'r siawns gorau y bydd y claf hwnnw'n cael canlyniad gwell. Felly, os ydych chi'n ffit yn mynd i mewn i lawdriniaeth, rydych chi'n fwy tebygol o wella'n gyflymach. Felly, mae'n ddull llawer ehangach na dim ond dweud, 'Edrychwch, rydyn ni'n mynd i'ch oedi chi am ychydig'; nid yw'n ymwneud â hynny o gwbl. Mewn gwirionedd, a allwn ni ddefnyddio'r amser hwn i ymgysylltu â chi o ran dewisiadau ffordd o fyw a gweld a yw hwn yn gyfle i chi feddwl yn wahanol efallai, ac osgoi'r posibilrwydd y byddwch chi'n dod yn un o'r bobl hynny y mae eich llawdriniaeth chi'n cael ei ganslo oherwydd nad ydych chi'n barod, oherwydd nad ydych chi'n ddigon cryf, neu oherwydd eich bod yn pwyso gormod ar gyfer y llawdriniaeth benodol honno i gael canlyniad da?' Yr holl bethau hyn. Rwy'n credu bod yn rhaid i ni fod yn ofalus ynglŷn â deall nad yw hyn yn ymwneud â symud y bai na'r pwyslais, mae'n ymwneud â gwneud y mwyaf o'r cyfle i'r claf gael y canlyniad gorau.
Felly, yr hyn rydyn ni'n ei wybod yw, er enghraifft, mewn perthynas â rhai o'r cyflyrau cyhyrysgerbydol, trwy wneud rhywfaint o ymarfer corff, weithiau mae pobl yn teimlo, 'Iawn, does dim angen y llawdriniaeth honno arnaf.' Mae llawdriniaeth yn ymyrraeth fawr iawn; mae wir yn effeithio ar eich bywyd am amser hir, felly os gallwch chi ei osgoi drwy ymgysylltu â'r broses honno—. Yn amlwg, nid yw hynny'n briodol o dan yr holl amgylchiadau o gwbl, ond mae rhai sydd wedi'u tynnu oddi ar restrau aros o ganlyniad i'r ymgysylltiad hwnnw.
Yn sicr, dydyn ni ddim yn ceisio cael y rhestrau aros i lawr i'r sector preifat. Rwy'n cael cyfarfodydd bob pythefnos nawr gyda fy nhîm, gan edrych ar, 'Iawn, lle'r ydyn ni ar y rhestrau aros? Pa mor gyflym y gallan nhw ddod i lawr? Beth sy'n digwydd?' Gallaf i eich sicrhau chi nad ydym yn dibynnu ar y sector preifat i'n helpu gyda hyn. Bydd rhywfaint o ymgysylltu a bydd hynny'n benderfyniad, yn amlwg, i'r byrddau iechyd, ond, ar hyn o bryd, maen nhw'n ychydig iawn, o ran faint y gallant ei gomisiynu gan y sector preifat beth bynnag, oherwydd does ganddyn nhw ddim arian i'w gomisiynu gan y sector preifat. Felly, yn amlwg, mae angen i ni wneud y mwyaf o'r gwaith yr ydym ni'n talu meddygon ymgynghorol i'w wneud eisoes yn y byrddau iechyd, lle rydym ni'n disgwyl cael y rhestrau aros hynny i ddod i lawr.
Felly, mewn perthynas â'r meddygon teulu a'r prosiect Deep End—rwy'n credu ei bod hi'n rhaglen dda iawn—yn amlwg mae her ariannol aruthrol gennym ar hyn o bryd a bydd yn rhaid i ni edrych i weld a oes unrhyw bosibilrwydd. Ond un o'r pethau rwy'n hoff iawn o am raglen Deep End ar feddygol teulu yw ei bod wedi dod ganddyn nhw; mae hon yn fenter sydd wedi dod gan y bobl sy'n gweithio yn y cymunedau hynny sydd â'r mwyaf o sialens. Felly, os gallwn ni eu cefnogi nhw, yna, yn amlwg, fe hoffem ni wneud hynny, ond bydd yn rhaid i ni edrych ar yr heriau mewn perthynas â phopeth arall yn y gyllideb yn ystod y cyfnod anodd iawn hwn.
I wanted to make two points, really. One is: why should there be an unfit patient on the waiting list? We have to make him fit to be on the waiting list. It takes 20 years for a consultant to learn when to operate and 40 years when not to operate. So, it should be the fit patient who should be on the waiting list.
The next point I wanted to make was that the new introduction of the single point of contact is a distraction. We already have a contact: the GP and the treating consultant in the hospital. It is that contact that we should be maintaining and patients should have access to, otherwise this new introduction of a point of contact is going to fail and create more problems and red tape, and there'll be no accountability and there will be more litigation. Thank you very much.
Roeddwn i eisiau gwneud dau bwynt, mewn gwirionedd. Un yw: pam ddylai fod claf nad yw'n ffit ar y rhestr aros? Mae'n rhaid i ni ei wneud yn ffit i fod ar y rhestr aros. Mae'n cymryd 20 mlynedd i feddyg ymgynghorol ddysgu pryd i roi llawdriniaeth a 40 mlynedd o ran pryd i beidio â rhoi llawdriniaeth. Felly, y claf ffit ddylai fod ar y rhestr aros.
Y pwynt nesaf yr oeddwn i eisiau ei wneud oedd bod cyflwyno'r un pwynt cyswllt newydd yn wrthdyniad. Mae gennym gyswllt yn barod: y meddyg teulu a'r meddyg ymgynghorol sy'n rhoi'r driniaeth yn yr ysbyty. Y cyswllt hwnnw y dylem ni fod yn ei gynnal a dylai cleifion gael mynediad ato, fel arall bydd cyflwyno pwynt cyswllt newydd yn methu ac yn creu mwy o broblemau a biwrocratiaeth, ac ni fydd atebolrwydd a bydd mwy o ymgyfreitha. Diolch yn fawr iawn.
Thank you, Altaf. I'm always happy to bow to your superior knowledge in this field, but what I can tell you is that the evidence that we've gathered so far in relation to the people who've used this service find it to be extremely useful and they have a positive experience and they've engaged with it. So, although those other systems are available, people like this additional support that they have access to. We're trying to take the pressure off GPs and off consultants, so this is a mechanism to help to do that, but also to use this as a signposting method to be able to support people in order, as you say, to get them fit for the waiting list. I think it's very interesting when you say that it's not just about when you operate, it's about when you don't operate, and we need to make sure that patients understand the risks associated with operations as well, because it's not an obvious thing to do every time, and sometimes not operating, doing nothing, is the right thing to do. But it's not doing nothing entirely, it's about understanding that, actually, it's not about a clinical intervention, but it may be about a lifestyle adaptation that you need to take on.
Diolch yn fawr, Altaf. Rwyf bob amser yn hapus i barchu eich gwybodaeth uwch yn y maes hwn, ond yr hyn y gallaf i ei ddweud wrthych chi yw bod y dystiolaeth yr ydym ni wedi'i chasglu hyd yma mewn perthynas â'r bobl sydd wedi defnyddio'r gwasanaeth hwn yn ei chael yn ddefnyddiol iawn ac maen nhw'n cael profiad cadarnhaol ac maen nhw wedi ymgysylltu ag ef. Felly, er bod y systemau eraill hynny ar gael, mae pobl yn hoffi'r gefnogaeth ychwanegol hon y mae ganddyn nhw fynediad iddo. Rydyn ni'n ceisio tynnu'r pwysau oddi ar feddygon teulu ac oddi ar feddygon ymgynghorol, felly mae hwn yn fecanwaith i helpu i wneud hynny, ond hefyd i ddefnyddio hyn fel dull cyfeirio i allu cefnogi pobl er mwyn, fel y dywedwch chi, i'w cael yn ffit ar gyfer y rhestr aros. Rwy'n credu ei bod yn ddiddorol iawn pan fyddwch chi'n dweud nad yw'n ymwneud â phryd rydych chi'n rhoi llawdriniaeth, mae'n ymwneud â phryd nad ydych chi'n rhoi llawdriniaeth, ac mae angen i ni sicrhau bod cleifion yn deall y risgiau sy'n gysylltiedig â llawdriniaethau hefyd, oherwydd nid yw'n beth amlwg i'w wneud bob tro, ac weithiau peidio â rhoi llawdriniaeth, gwneud dim, yw'r peth iawn i'w wneud. Ond nid yw'n gwneud dim yn gyfan gwbl, mae'n ymwneud â deall nad yw'n ymwneud ag ymyrraeth glinigol, mewn gwirionedd, ond gallai fod yn ymwneud ag addasiad ffordd o fyw y mae angen i chi ei wneud.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Y datganiad nesaf fydd yr un gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ar ddiwrnod rhyngwladol pobl anabl. Jane Hutt i wneud y datganiad.
The next statement will be the statement by the Minister of Social Justice and Chief Whip on the international day of disabled people. Jane Hutt to make that statement.
Diolch, Llywydd. Sunday was the United Nations' international day of disabled people, and here at the Senedd, we marked this day—diolch, Llywydd—by illuminating our building in purple, which is the colour adopted by the UK disabled people’s rights movement. Since its launch by the United Nations in 1992, 3 December has become a day when, right across the world, we celebrate the achievements of our disabled people and communities.
However, while we welcome achievements, we know that there's still so much more work to be done before we can say that disabled people have been liberated from the oppression that is imposed on them by an ableist society. Through this systematic marginalisation, people with impairments are made disabled; thus 3 December also serves as a reminder for the need for us to work together to champion fundamental human rights, and the need for full liberation of disabled people.
The theme for this year is, 'United in action to rescue and achieve the sustainable development goals for, with and by disabled people'. The United Nations sustainable development goals set out an ambitious agenda for transforming the world for people, the planet and prosperity. We share this ambition in Wales, and we're committed to making our contribution to these goals. We are the only nation, so far, to have translated the UN sustainable development goals into law. It is unique to Wales and provides us with an opportunity to engage with like-minded Governments, regions and organisations globally and through networks.
Wales is different because sustainable development is the central organising principle that shapes what it does and how it works. This Welsh Government will make decisions in the interests of both current and future generations and draw on the talents of everyone to enable our nation to flourish. The Welsh Government is fully committed to marking this day to continue to highlight how many people in Wales are impacted by disability-based discrimination, and to stiffen our resolve to achieve full equity for all disabled people.
Yesterday, I was pleased to visit Disability Wales and the British Deaf Association at their new offices at Spark, which is part of Cardiff University. It was a thought-provoking visit, enabling me to meet staff from both organisations, who highlighted the ongoing need for a focus on dismantling the disabling barriers experienced by many disabled people across Wales.
It would be remiss of me not to mention the ongoing COVID inquiry, news of which is on our television screens every day. There's no question that disabled people were the most affected by the pandemic: six in every 10 UK COVID-related deaths were disabled people. However, many of these deaths were not the inevitable consequence of impairment, but were deeply rooted in socioeconomic factors and their resulting inequalities.
This realisation led to the commissioning and publishing of the groundbreaking ‘Locked Out’ report, and this report brought the stark inequity being faced by disabled people into sharp relief. This report also resulted in the creation of the disability rights taskforce, which I am proud to co-chair along with Professor Debbie Foster. Today, I'm not only reiterating that this Government recognises the discrimination and inequalities faced daily by disabled people, but that we're resolute in our determination to address them and are taking significant action to do so.
The Welsh Government and Plaid Cymru have a shared determination to strengthen the rights of disabled people and tackle the inequalities they continue to face. We're committed to the social model of disability. Together, through the co-operation agreement, we'll ensure the success of the disability rights taskforce.
Sometimes when governments create policies, plans or programmes, there is a difference between intention, what is delivered and what the people it’s intended to support really need. This implementation gap is something that needs to be tackled. The taskforce and its working groups are key to addressing this problem through placing the voices of disabled people at the heart of everything they do. The taskforce and its working groups bring together people with lived experience, Welsh Government policy leads and representative organisations to identify the issues and barriers that affect the lives of many disabled people. The taskforce is identifying the root causes of discrimination and resulting inequalities, and is identifying the short-, medium- and long-term actions needed to address those. The working groups have been considering a variety of issues and we regularly publish written statements to update on progress being made. Some of the groups have concluded and are presenting their recommendations to the main taskforce for consideration. We are seeing innovative and big ideas coming forward, which will have positive impacts on the lives of disabled people in Wales.
The Welsh Government’s disabled persons employment champions regularly attend the working groups and are providing mentorship to policy leads across the Welsh Government as well as engaging on cross-cutting issues to provide their expertise and valuable insights. The Welsh Government is and remains fully committed to ensuring disabled people are both fully and equally able to participate in Welsh life. However, we still have some way to go before we can state that Wales has been transformed into a society that no longer oppresses and marginalises nearly a quarter of its citizens. Having an opportunity to highlight this on the international day of disabled people is an important part of not only continuing the conversation, but shining a light on the change that needs to happen.
And finally, I would like to thank the disability equality forum, the taskforce and its working group members for their continued tenacity in not only shining that light on what needs to be changed, but in developing actions that will create the change. Because of the work they are doing, I am confident that next time we mark the United Nations international day of disabled people, the taskforce will have completed its work relating to the recommendations guiding our work to achieve our goal, namely the transformation of Wales into a disability-inclusive nation, where opportunities, equity and social justice are what dominates the lives of all our disabled citizens.
Diolch, Llywydd. Ddydd Sul oedd diwrnod rhyngwladol pobl anabl y Cenhedloedd Unedig, ac yma yn y Senedd, fe wnaethom ni nodi'r diwrnod—diolch, Llywydd—drwy oleuo ein hadeilad mewn porffor, sef y lliw a fabwysiadwyd gan fudiad hawliau pobl anabl y DU. Ers ei lansio gan y Cenhedloedd Unedig ym 1992, mae 3 Rhagfyr wedi dod yn ddiwrnod pan fyddwn ni, ledled y byd, yn dathlu cyflawniadau ein pobl a'n cymunedau anabl.
Fodd bynnag, er ein bod yn croesawu cyflawniadau, gwyddom fod cymaint mwy o waith i'w wneud o hyd cyn y gallwn ni ddweud bod pobl anabl wedi cael eu rhyddhau rhag y gormes sy'n cael ei orfodi arnyn nhw gan gymdeithas sydd â rhagfarn yn erbyn pobl anabl. Trwy'r ymyleiddio systematig hwn, mae pobl â namau yn cael eu gwneud yn anabl; felly mae 3 Rhagfyr hefyd yn ein hatgoffa o'r angen i ni weithio gyda'n gilydd i hyrwyddo hawliau dynol sylfaenol, a'r angen i ryddhau pobl anabl yn llawn.
Y thema eleni yw, 'Yn unedig ar waith i achub a chyflawni'r nodau datblygu cynaliadwy ar gyfer, gyda a chan bobl anabl'. Mae nodau datblygu cynaliadwy'r Cenhedloedd Unedig yn nodi agenda uchelgeisiol ar gyfer trawsnewid y byd ar gyfer pobl, y blaned a ffyniant. Rydym yn rhannu'r uchelgais hwn yng Nghymru, ac rydym wedi ymrwymo i wneud ein cyfraniad ni at y nodau hyn. Ni yw'r unig genedl, hyd yn hyn, sydd wedi trosi nodau datblygu cynaliadwy'r Cenhedloedd Unedig yn gyfraith. Mae'n unigryw i Gymru ac yn rhoi cyfle i ni ymgysylltu â Llywodraethau, rhanbarthau a sefydliadau o'r un anian yn fyd-eang a thrwy rwydweithiau.
Mae Cymru'n wahanol oherwydd datblygu cynaliadwy yw'r egwyddor drefniadol ganolog sy'n llywio'r hyn y mae'n ei wneud a sut mae'n gweithio. Bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud penderfyniadau er budd y genhedlaeth bresennol a chenedlaethau'r dyfodol ac yn defnyddio talentau pawb i alluogi ein cenedl i ffynnu. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo'n llwyr i nodi'r diwrnod hwn er mwyn parhau i dynnu sylw at faint o bobl yng Nghymru y mae gwahaniaethu ar sail anabledd yn effeithio arnynt, ac i gryfhau ein penderfyniad i sicrhau tegwch llawn i bob person anabl.
Ddoe, roeddwn i'n falch o ymweld ag Anabledd Cymru a Chymdeithas Byddar Prydain yn eu swyddfeydd newydd yn Sbarc, sy'n rhan o Brifysgol Caerdydd. Roedd yn ymweliad a wnaeth ysgogi'r meddwl, gan fy ngalluogi i gwrdd â staff o'r ddau sefydliad, a amlygodd yr angen parhaus i ganolbwyntio ar ddileu'r rhwystrau sy'n analluogi a brofir gan lawer o bobl anabl ledled Cymru.
Byddwn ar fai pe na bawn yn sôn am yr ymchwiliad COVID sy'n mynd rhagddo, y mae newyddion amdano ar ein sgriniau teledu bob dydd. Does dim amheuaeth mai pobl anabl gafodd eu heffeithio fwyaf gan y pandemig: roedd chwech o bob 10 marwolaeth a oedd yn gysylltiedig â COVID yn y DU yn bobl anabl. Fodd bynnag, nid oedd llawer o'r marwolaethau hyn o ganlyniad anochel i amhariad, ond roeddent wedi eu gwreiddio'n ddwfn mewn ffactorau economaidd-gymdeithasol a'r anghydraddoldebau sy'n deillio ohonynt.
Arweiniodd y sylweddoliad hwn at gomisiynu a chyhoeddi'r adroddiad arloesol 'Drws ar Glo', a thynnodd yr adroddiad hwn sylw at yr annhegwch amlwg sy'n wynebu pobl anabl. Arweiniodd yr adroddiad hwn hefyd at greu'r tasglu hawliau anabledd, yr wyf yn falch o'i gadeirio ar y cyd â'r Athro Debbie Foster. Heddiw, rwyf nid yn unig yn ailadrodd bod y Llywodraeth hon yn cydnabod y gwahaniaethu a'r anghydraddoldebau sy'n wynebu pobl anabl bob dydd, ond ein bod yn benderfynol o fynd i'r afael â nhw ac yn cymryd camau sylweddol i wneud hynny.
Mae Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru ill dwy yn benderfynol o gryfhau hawliau pobl anabl a mynd i'r afael â'r anghydraddoldebau y maent yn parhau i'w hwynebu. Rydym wedi ymrwymo i'r model cymdeithasol o anabledd. Gyda'n gilydd, drwy'r cytundeb cydweithio, byddwn yn sicrhau llwyddiant y tasglu hawliau anabledd.
Weithiau pan fydd llywodraethau'n creu polisïau, cynlluniau neu raglenni, mae gwahaniaeth rhwng bwriad, yr hyn a gyflawnir a'r hyn sydd ei wir angen ar y bobl y mae wedi'i fwriadu eu cefnogi. Mae'r bwlch gweithredu hwn yn rhywbeth y mae angen mynd i'r afael ag ef. Mae'r tasglu a'i weithgorau yn allweddol i fynd i'r afael â'r broblem hon drwy roi lleisiau pobl anabl wrth wraidd popeth a wnânt. Mae'r tasglu a'i weithgorau yn dwyn ynghyd bobl â phrofiad bywyd, arweinwyr polisi Llywodraeth Cymru a sefydliadau cynrychioliadol i nodi'r materion a'r rhwystrau sy'n effeithio ar fywydau llawer o bobl anabl. Mae'r tasglu yn nodi achosion sylfaenol gwahaniaethu a'r anghydraddoldebau sy'n deillio o hynny, ac mae'n nodi'r camau byrdymor, tymor canolig a hirdymor sydd eu hangen i fynd i'r afael â'r rheini. Mae'r gweithgorau wedi bod yn ystyried amrywiaeth o faterion ac rydym yn cyhoeddi datganiadau ysgrifenedig yn rheolaidd i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd sy'n cael ei wneud. Mae rhai o'r grwpiau wedi dod i ben ac yn cyflwyno eu hargymhellion i'r prif dasglu i'w hystyried. Rydym yn gweld syniadau arloesol a mawr yn cael eu cyflwyno, a fydd yn cael effeithiau cadarnhaol ar fywydau pobl anabl yng Nghymru.
Mae hyrwyddwyr cyflogaeth pobl anabl Llywodraeth Cymru yn mynychu'r gweithgorau yn rheolaidd ac yn darparu mentoriaeth i arweinwyr polisi ar draws Llywodraeth Cymru yn ogystal ag ymgysylltu ar faterion trawsbynciol i ddarparu eu harbenigedd a'u mewnwelediadau gwerthfawr. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo'n llawn ac yn parhau'n gwbl ymrwymedig i sicrhau bod pobl anabl yn gallu cymryd rhan lawn a chyfartal ym mywyd Cymru. Fodd bynnag, mae gennym dipyn o ffordd i fynd cyn y gallwn ddatgan bod Cymru wedi cael ei thrawsnewid yn gymdeithas nad yw bellach yn gormesu ac yn ymylu bron i chwarter ei dinasyddion. Mae cael cyfle i dynnu sylw at hyn ar ddiwrnod rhyngwladol pobl anabl yn rhan bwysig nid yn unig o barhau â'r sgwrs, ond o daflu goleuni ar y newid sydd angen digwydd.
Ac yn olaf, hoffwn ddiolch i'r fforwm cydraddoldeb anabledd, y tasglu ac aelodau ei weithgor am eu dyfalbarhad parhaus nid yn unig wrth daflu'r goleuni hwnnw ar yr hyn sydd angen ei newid, ond wrth ddatblygu camau gweithredu a fydd yn creu'r newid. Oherwydd y gwaith y maent yn ei wneud, rwy'n hyderus, y tro nesaf y byddwn yn nodi diwrnod rhyngwladol pobl anabl y Cenhedloedd Unedig, y bydd y tasglu wedi cwblhau ei waith yn ymwneud â'r argymhellion sy'n arwain ein gwaith i gyflawni ein nod, sef trawsnewid Cymru yn genedl sy'n gynhwysol i bobl anabl, lle mae cyfleoedd, tegwch a chyfiawnder cymdeithasol yn dominyddu bywydau ein holl ddinasyddion anabl.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
Thank you for your statement, Minister. I would like to join you in stating how important International Day of Persons with Disabilities is and how important it is for us to work towards securing fundamental human rights for disabled people. It is a day to celebrate the achievements of disabled people around the world and promote the rights of people with disabilities. Disability does not have to be a barrier; just look at one of the greatest ever scientific minds, Stephen Hawking, who, despite being unable to speak due to amyotrophic lateral sclerosis, was one of the best science communicators the world has seen.
Sadly, there are still too many barriers preventing disabled people reaching their full potential, despite the work of many of us here. I would like to pay tribute to my colleague and friend Mark Isherwood, who, as chair of the cross-party group on disabilities, has sought to address key disability equality issues, including implementation of the social model of disability and the right to independent living.
We must redouble our efforts to remove the barriers that society places in the way of disabled people and ensure inclusion for all. As the Minister rightly states, the theme of this year’s International Day of Persons with Disabilities is united in action to rescue and achieve the sustainable development goals for, with and by persons with disabilities—sustainable development goals such as no poverty, zero hunger and reduced inequalities, to name but a few.
Minister, how can we honestly say we are creating a more equal Wales when wheelchair users are denied bus transport because there’s no room for their wheelchair? How is it equal when, in 2023, disabled people have to book train travel ahead of time when the rest of us can just show up and get on board? What discussions have you had with the Deputy Minister for transport about making sure Transport for Wales is abiding by its equality duties and removing barriers from disabled passengers?
Minister, you state that it would be remiss of you not to mention the ongoing COVID inquiry. Do you think the inquiry is adequately taking into account disabled people in Wales? Do you agree with me that the only way to properly take account of the inequalities faced by disabled people during the pandemic would be to hold a full independent public inquiry in Wales? Minister, you mentioned the establishment of a disability rights taskforce; can you expand on the work the taskforce has undertaken to learn the lessons from the pandemic?
Finally, Minister, you state that the Welsh Government's disabled persons employment champions regularly attend working groups and are providing mentorship to policy leads across the Welsh Government. Can you expand upon how those working groups are improving the employment prospects for disabled people in Wales? How is this work complementing the Disability Confident employer scheme run by the UK Government?
Thank you once again for your statement, and I look forward to a day when disabled people in Wales face no barriers at all. Diolch yn fawr.
Diolch am eich datganiad, Gweinidog. Hoffwn ymuno â chi i nodi pa mor bwysig yw Diwrnod Rhyngwladol Pobl ag Anableddau a pha mor bwysig yw hi i ni weithio tuag at sicrhau hawliau dynol sylfaenol i bobl anabl. Mae'n ddiwrnod i ddathlu cyflawniadau pobl anabl ledled y byd a hyrwyddo hawliau pobl ag anableddau. Nid oes rhaid i anabledd fod yn rhwystr; edrychwch ar un o'r gwyddonwyr gorau erioed, Stephen Hawking, a oedd, er nad oedd yn gallu siarad oherwydd sglerosis ochrol amyotroffig, yn un o'r cyfathrebwyr gwyddoniaeth gorau a welodd y byd.
Yn anffodus, mae gormod o rwystrau o hyd sy'n atal pobl anabl rhag cyrraedd eu llawn potensial, er gwaethaf gwaith llawer ohonom yma. Hoffwn dalu teyrnged i'm cyd-Aelod a'm ffrind Mark Isherwood, sydd, fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar anableddau, wedi ceisio mynd i'r afael â materion cydraddoldeb anabledd allweddol, gan gynnwys gweithredu'r model cymdeithasol o anabledd a'r hawl i fyw'n annibynnol.
Rhaid i ni atgyfnerthu ein hymdrechion i ddileu'r rhwystrau y mae cymdeithas yn eu gosod yn ffordd pobl anabl a sicrhau cynhwysiant i bawb. Fel y dywed y Gweinidog yn gywir, thema Diwrnod Rhyngwladol Pobl ag Anableddau eleni yw unedig ar waith i achub a chyflawni'r nodau datblygu cynaliadwy ar gyfer, gyda a chan bobl ag anableddau—nodau datblygu cynaliadwy fel dim tlodi, dim newynu a llai o anghydraddoldebau, i enwi ond ychydig.
Gweinidog, sut allwn ni ddweud yn onest ein bod ni'n creu Cymru fwy cyfartal pan fo pobl sy'n defnyddio cadeiriau olwyn yn cael eu gwrthod rhag mynd ar fws am nad oes lle i'w cadair olwyn? Sut mae'n gyfartal pan, yn 2023, mae'n rhaid i bobl anabl archebu tocyn trên o flaen llaw pan fo'r gweddill ohonom yn gallu cyrraedd a chamu ymlaen? Pa drafodaethau ydych chi wedi'u cael gyda'r Dirprwy Weinidog trafnidiaeth ynglŷn â sicrhau bod Trafnidiaeth Cymru yn cadw at ei ddyletswyddau cydraddoldeb ac yn cael gwared ar rwystrau i deithwyr anabl?
Gweinidog, rydych chi'n dweud y byddai bai arnoch pe na baech yn sôn am yr ymchwiliad COVID sy'n mynd rhagddo. A ydych chi'n credu bod yr ymchwiliad yn ystyried pobl anabl yng Nghymru yn ddigonol? A ydych yn cytuno â mi mai'r unig ffordd o ystyried yn iawn yr anghydraddoldebau a oedd yn wynebu pobl anabl yn ystod y pandemig fyddai cynnal ymchwiliad cyhoeddus annibynnol llawn yng Nghymru? Gweinidog, roeddech chi'n sôn am sefydlu tasglu hawliau anabledd; a allwch chi ehangu ar y gwaith mae'r tasglu wedi'i wneud i ddysgu'r gwersi o'r pandemig?
Yn olaf, Gweinidog, rydych chi'n datgan bod hyrwyddwyr cyflogaeth pobl anabl Llywodraeth Cymru yn mynychu gweithgorau yn rheolaidd ac yn darparu mentoriaeth i arweinwyr polisi ar draws Llywodraeth Cymru. A allwch chi ehangu ar sut mae'r gweithgorau hynny yn gwella'r rhagolygon cyflogaeth i bobl anabl yng Nghymru? Sut mae'r gwaith hwn yn ategu'r cynllun cyflogwyr Hyderus o ran Anabledd sy'n cael ei redeg gan Lywodraeth y DU?
Diolch unwaith eto am eich datganiad, ac edrychaf ymlaen at ddiwrnod pan na fydd pobl anabl yng Nghymru yn wynebu unrhyw rwystrau o gwbl. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Altaf Hussain, and thank you for your recognition of the importance of international day of disabled people and for recognising the barriers faced by disabled people. I think it's pleasing that the whole of this Senedd does uphold and endorse the adoption of the social model of disability. I'm not sure whether, in fact, Mark Isherwood was a Member in 2002 when we first—. No. I was health and social services Minister at that time, when we first stated our support for the social model of disability, but I know that you, Mark, and your colleagues, have subsequently, as you came on board, supported this, and the cross-party group plays an important part in terms of bringing together partners and helping to influence policy.
It's also important that you recognise our unique position in terms of supporting the sustainable development goals, the key theme of this international day of disabled people, and, actually, to show that it is, as the theme outlines, united in action to rescue and achieve the sustainable development goals. I've said we're the only nation so far to translate the UN SD goals into law, but it does actually mean that it's at the heart of the way that we work. It actually reflects the tireless effort made by people across Wales, people with lived experience, to strengthen the ways in which Wales's future is shaped. I think it's important to recognise that this is also linked to our programme for government commitment to incorporate the UN convention on the rights of people with disabilities into Welsh law. That, of course, is ongoing work with our human rights advisory group. I think it is also important to recognise that we're the first Government to appoint an independent future generations commissioner, in fact, with our Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 providing that important framework for action, which does guide us in our work.
Many of your questions relate to the work of the disability rights taskforce. It's important to remember, as I said, that this was set up in 2021, following the 'Locked out: liberating disabled people's lives and rights in Wales beyond COVID-19' report. That report gave us the evidence and highlighted the inequalities and discrimination that many disabled people face in Wales, which were exacerbated by the pandemic. And it is that taskforce—and I've outlined its objectives and its membership—that is bringing together people with lived experience. Importantly, there are nine work streams, and you've referred to transport and travel as one of those. I have a travel working group. It's chaired by Andrea Gordon from Guide Dogs UK. It has held five meetings. The Deputy Minister for Climate Change attended the working group meeting to hear from members about how public transport issues affect the lives of disabled people, and the final meeting to agree recommendations is now being scheduled. But also, importantly, we have an employment and income working group. That work is included, and we'll be considering the recommendations at the next taskforce meeting in due course.
It is very important also that we recognise that we, again, in Wales have led the way in terms of appointing disabled employment champions. We appointed them and they're making a huge impact in the work that they're undertaking with disabled people. It links totally to the plan for employability and skills. This is very much a cross-Government response to underpinning the social model of disability in the employability and skills plan and in all the plans that address the barriers faced by disabled people. I think, also, importantly, not only are those disabled people's champions—a team of five is now recruited on a permanent basis—playing a key role, not just engaging with employers but trade unions to promote the recruitment and retention of disabled people, but also we're working with key stakeholders, including Business Wales and the Department for Work and Pensions, to improve the outcomes for disabled people. Our work continues to be informed by the disabled people's employment working group. I think importantly in terms of employment, in December 2021 we introduced a national milestone for the elimination of the gender, race and disability pay gap for 2050. That reflects our ambition and aspiration for economic and social justice.
So, our working groups are under way, responding to the disability rights taskforce's 'Locked out' report, giving us the evidence, and I'm very pleased to say that it is led by those with lived experience, alongside the key policy officials from across the Welsh Government, but also our Ministers, who attend all of those policy areas. I welcome the Welsh Conservatives' support for this work, but I have to say that I was extremely concerned about the benefit cuts in the autumn statement, which are particularly affecting disabled people.
Diolch yn fawr, Altaf Hussain, a diolch am eich cydnabyddiaeth o bwysigrwydd diwrnod rhyngwladol pobl anabl ac am gydnabod y rhwystrau sy'n wynebu pobl anabl. Rwy'n credu ei bod yn braf bod y Senedd gyfan yn cynnal ac yn cymeradwyo mabwysiadu'r model cymdeithasol o anabledd. Nid wyf yn siŵr a oedd Mark Isherwood, mewn gwirionedd, yn Aelod yn 2002 pan ddechreuon ni—. Na. Roeddwn i'n Weinidog iechyd a gwasanaethau cymdeithasol bryd hynny, pan wnaethom nodi ein cefnogaeth i'r model cymdeithasol o anabledd am y tro cyntaf, ond gwn eich bod chi, Mark, a'ch cydweithwyr, wedi hynny, wedi cefnogi hyn, ac mae'r grŵp trawsbleidiol yn chwarae rhan bwysig o ran dod â phartneriaid ynghyd a helpu i ddylanwadu ar bolisi.
Mae hefyd yn bwysig eich bod yn cydnabod ein sefyllfa unigryw o ran cefnogi'r nodau datblygu cynaliadwy, thema allweddol y diwrnod rhyngwladol pobl anabl hwn, ac, mewn gwirionedd, i ddangos ei fod, fel y mae'r thema yn amlinellu, yn unedig ar waith i achub a chyflawni'r nodau datblygu cynaliadwy. Rwyf wedi dweud mai ni yw'r unig genedl hyd yma i drosi nodau Datblygiad Cynaliadwy y Cenhedloedd Unedig yn gyfraith, ond mae'n golygu mewn gwirionedd ei bod wrth wraidd y ffordd yr ydym yn gweithio. Mae'n adlewyrchu'r ymdrech ddiflino a wnaed gan bobl ledled Cymru, pobl â phrofiad byw, i gryfhau'r ffyrdd y mae dyfodol Cymru yn cael ei siapio. Credaf ei bod yn bwysig cydnabod bod hyn hefyd yn gysylltiedig ag ymrwymiad ein rhaglen lywodraethu i ymgorffori confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl ag anableddau yng nghyfraith Cymru. Mae hynny, wrth gwrs, yn waith parhaus gyda'n grŵp cynghori hawliau dynol. Credaf ei bod hefyd yn bwysig cydnabod mai ni yw'r Llywodraeth gyntaf i benodi comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol annibynnol, mewn gwirionedd, gyda'n Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 yn darparu'r fframwaith pwysig hwnnw ar gyfer gweithredu, sy'n ein harwain yn ein gwaith.
Mae llawer o'ch cwestiynau yn ymwneud â gwaith y tasglu hawliau anabledd. Mae'n bwysig cofio, fel y dywedais, fod hyn wedi'i sefydlu yn 2021, yn dilyn yr adroddiad 'Drws ar Glo: Datgloi bywydau a hawliau pobl anabl yng Nghymru ar ôl COVID-19'. Rhoddodd yr adroddiad hwnnw y dystiolaeth i ni ac amlygodd yr anghydraddoldebau a'r gwahaniaethu y mae llawer o bobl anabl yn eu hwynebu yng Nghymru, a waethygwyd gan y pandemig. A'r tasglu hwnnw—ac rwyf wedi amlinellu ei amcanion a'i aelodaeth—sy'n dod â phobl â phrofiad byw at ei gilydd. Yn bwysig, mae naw ffrwd waith, ac rydych chi wedi cyfeirio at drafnidiaeth a theithio fel un o'r rheini. Mae gen i weithgor teithio. Mae'n cael ei gadeirio gan Andrea Gordon o Guide Dogs UK. Mae wedi cynnal pum cyfarfod. Mynychodd y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd gyfarfod y gweithgor i glywed gan aelodau am sut mae materion trafnidiaeth gyhoeddus yn effeithio ar fywydau pobl anabl, ac mae'r cyfarfod terfynol i gytuno ar argymhellion bellach yn cael ei drefnu. Ond hefyd, yn bwysig, mae gennym weithgor cyflogaeth ac incwm. Mae'r gwaith hwnnw wedi'i gynnwys, a byddwn yn ystyried yr argymhellion yng nghyfarfod nesaf y tasglu maes o law.
Mae'n bwysig iawn hefyd ein bod yn cydnabod ein bod ni, unwaith eto, yng Nghymru wedi arwain y ffordd o ran penodi hyrwyddwyr cyflogaeth anabl. Fe wnaethon ni eu penodi ac maen nhw'n cael effaith enfawr yn y gwaith maen nhw'n ei wneud gyda phobl anabl. Mae'n cysylltu'n llwyr â'r cynllun ar gyfer cyflogadwyedd a sgiliau. Mae hwn yn ymateb trawslywodraethol i ategu model cymdeithasol anabledd yn y cynllun cyflogadwyedd a sgiliau ac yn yr holl gynlluniau sy'n mynd i'r afael â'r rhwystrau sy'n wynebu pobl anabl. Rwy'n credu, hefyd, yn bwysig, nid yn unig y mae'r hyrwyddwyr pobl anabl hynny—mae tîm o bump bellach wedi cael eu recriwtio yn barhaol—yn chwarae rôl allweddol, nid yn unig wrth ymgysylltu â chyflogwyr ond undebau llafur hefyd i hyrwyddo recriwtio a chadw pobl anabl, ond hefyd rydym yn gweithio gyda rhanddeiliaid allweddol, gan gynnwys Busnes Cymru a'r Adran Gwaith a Phensiynau i wella canlyniadau ar gyfer pobl anabl. Mae ein gwaith yn parhau i gael ei lywio gan weithgor cyflogaeth pobl anabl. Rwy'n credu yn bwysig o ran cyflogaeth, ym mis Rhagfyr 2021 fe wnaethom gyflwyno carreg filltir genedlaethol ar gyfer dileu'r bwlch cyflog rhywedd, hil ac anabledd ar gyfer 2050. Mae hynny'n adlewyrchu ein huchelgais a'n dyhead am gyfiawnder economaidd a chymdeithasol.
Felly, mae ein gweithgorau ar y gweill, gan ymateb i adroddiad 'Drws ar Glo' y tasglu hawliau anabledd, gan roi'r dystiolaeth i ni, ac rwy'n falch iawn o ddweud ei fod yn cael ei arwain gan y rhai sydd â phrofiad o lygad y ffynnon, ochr yn ochr â'r swyddogion polisi allweddol o bob rhan o Lywodraeth Cymru, ond hefyd ein Gweinidogion, sy'n mynychu'r holl feysydd polisi hynny. Rwy'n croesawu cefnogaeth y Ceidwadwyr Cymreig i'r gwaith hwn, ond mae'n rhaid i mi ddweud fy mod yn bryderus iawn am y toriadau i fudd-daliadau yn natganiad yr hydref, sy'n effeithio'n arbennig ar bobl anabl.
One of the aims of the international day of disabled people is to consider how the dignity, rights and well-being of disabled people should be supported. Marking the day to raise awareness and promote inclusion in all aspects of life is still so important, decades since the launch of this day, because we still have decisions being made at all levels of Government that do not support the dignity, rights and well-being of disabled people in Wales, and that do not encourage or allow inclusion.
The five pillars of sustainable development underpin this year's theme of 'united in action to rescue and achieve the sustainable development goals for, with and by persons with disabilities', one of which is prosperity. Do you agree, Minister, that the prosperity of disabled people in Wales has been severely impacted by the Tory Westminster Government's recently announced measures to force people who are unable to work because of disabilities to seek work or lose their benefits? This is a shameful example of how disabled people can be stigmatised and demonised, and will push thousands who are already struggling to make ends meet further into poverty and hardship. So, how is the Government working to stand against the harmful and false narratives perpetuated by the Tory UK Government and right-wing press of the 'benefits scroungers' and bring an end to disability-related hate crime, which has seen an increase in the last years?
Plaid Cymru is proud of the commitment you've mentioned in our co-operation agreement with the Government to strengthen the rights of disabled people and to tackle the inequalities they face, but with the cost-of-living crisis currently hitting disabled people the hardest, we believe more work needs to be done by the Government to support them during this difficult time. Life is more expensive for disabled people and their families. They have to spend more on essential goods and services, like heating, specialist equipment, transport, specialist food and therapies. And the most recent snapshot of poverty report by the Bevan Foundation painted a stark picture of how disabled people disproportionately live in poverty and how the cost-of-living crisis is exacerbating this hardship. For example, more than four in 10 disabled people, whose condition limits them a lot, have gone without heating, and 46 per cent have skipped a meal. So, with the cost-of-living crisis continuing to impact on many disabled people, and the Tories in Westminster seemingly willing to drive many disabled people into deeper poverty, what consideration have you made, Minister, of the Welsh expert group's recommendation for the Welsh Government to introduce an instalment-based disabled-person cost-of-living payment for households with a disabled person?
And against this backdrop of the disgraceful way the Westminster Government has disregarded disabled people's rights and well-being in their recent announcements, the need to guarantee rights under law becomes even more important. Incorporating international standards, such as the UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities, can ensure a better awareness and understanding of those rights amongst politicians, and increases accountability where policy makers fail to respect, protect or fulfil disabled people's rights. So, what progress has the Welsh Government made on its commitment to full incorporation of the United Nations convention on the rights of disabled people? You mentioned that that work was ongoing; I'd be grateful if you could expand on that, please.
There's also much in your statement about the need and value of co-production. You said of placing disabled people's voices at the heart of decision making. As chair of the cross-party group on learning disabilities, I've heard worrying evidence about how many day services are being closed or redesigned without proper consultation, despite the provisions of the social services and well-being Act. So, would the Welsh Government consider creating minimum consultation and co-production standards that local authorities have to follow to ensure people with a learning disability are able to better contribute to decisions that affect the services they receive? Diolch.
Un o amcanion diwrnod rhyngwladol pobl anabl yw ystyried sut y dylid cefnogi urddas, hawliau a llesiant pobl anabl. Mae nodi'r diwrnod i godi ymwybyddiaeth a hyrwyddo cynhwysiant ym mhob agwedd ar fywyd yn dal i fod mor bwysig, degawdau ers lansio'r diwrnod hwn, oherwydd mae gennym benderfyniadau'n dal yn cael eu gwneud ar bob lefel o'r Llywodraeth nad ydynt yn cefnogi urddas, hawliau a lles pobl anabl yng Nghymru, ac nad ydynt yn annog nac yn caniatáu cynhwysiant.
Mae'r pum piler datblygu cynaliadwy yn sail i'r thema eleni o 'unedig ar gamau gweithredu i achub a chyflawni'r nodau datblygu cynaliadwy ar gyfer, gyda a chan bobl ag anableddau', ac un ohonynt yw ffyniant. A ydych chi'n cytuno, Gweinidog, bod mesurau Llywodraeth Dorïaidd San Steffan a gyhoeddwyd yn ddiweddar wedi effeithio'n ddifrifol ar ffyniant pobl anabl yng Nghymru i orfodi pobl nad ydynt yn gallu gweithio oherwydd anableddau i geisio gwaith neu golli eu budd-daliadau? Mae hon yn enghraifft gywilyddus o sut y gall pobl anabl gael eu stigmateiddio a'u pardduo, a bydd yn gwthio miloedd sydd eisoes yn ei chael hi'n anodd cael dau ben llinyn ynghyd ymhellach i dlodi a chaledi. Felly, sut mae'r Llywodraeth yn gweithio i sefyll yn erbyn y naratifau niweidiol a ffug a gyflawnir gan Lywodraeth Dorïaidd y DU a gwasg asgell dde y 'chwiwladron buddion' a dod â throsedd casineb sy'n gysylltiedig ag anabledd i ben, sydd wedi gweld cynnydd yn y blynyddoedd diwethaf?
Mae Plaid Cymru yn falch o'r ymrwymiad rydych chi wedi'i grybwyll yn ein cytundeb cydweithredu â'r Llywodraeth i gryfhau hawliau pobl anabl a mynd i'r afael â'r anghydraddoldebau maen nhw'n eu hwynebu, ond gyda'r argyfwng costau byw ar hyn o bryd yn taro pobl anabl fwyaf, credwn fod angen i'r Llywodraeth wneud mwy o waith i'w cefnogi yn ystod y cyfnod anodd hwn. Mae bywyd yn ddrutach i bobl anabl a'u teuluoedd. Mae'n rhaid iddyn nhw wario mwy ar nwyddau a gwasanaethau hanfodol, fel gwresogi, offer arbenigol, trafnidiaeth, bwyd a therapïau arbenigol. A dangosodd yr adroddiad ciplun diweddaraf o dlodi gan Sefydliad Bevan ddarlun llwm o sut mae pobl anabl yn byw mewn tlodi yn anghymesur a sut mae'r argyfwng costau byw yn gwaethygu'r caledi hwn. Er enghraifft, mae mwy na phedwar o bob 10 person anabl, y mae eu cyflwr yn cyfyngu llawer arnynt, wedi mynd heb wres, ac mae 46 y cant wedi hepgor pryd o fwyd. Felly, gyda'r argyfwng costau byw yn parhau i effeithio ar lawer o bobl anabl, a'r Torïaid yn San Steffan sy'n ymddangos yn barod i yrru llawer o bobl anabl i dlodi dyfnach, pa ystyriaeth yr ydych chi wedi'i wneud, Gweinidog, o argymhelliad grŵp arbenigol Cymru i Lywodraeth Cymru gyflwyno taliad costau byw person anabl ar sail rhandaliad ar gyfer aelwydydd â pherson anabl?
Ac yn erbyn y cefndir hwn o'r ffordd warthus y mae Llywodraeth San Steffan wedi diystyru hawliau a lles pobl anabl yn eu cyhoeddiadau diweddar, mae'r angen i warantu hawliau o dan y gyfraith yn dod hyd yn oed yn bwysicach. Gall ymgorffori safonau rhyngwladol, megis Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Pobl ag Anableddau, sicrhau gwell ymwybyddiaeth a dealltwriaeth o'r hawliau hynny ymhlith gwleidyddion, a chynyddu atebolrwydd lle nad yw llunwyr polisi yn parchu, diogelu na chyflawni hawliau pobl anabl. Felly, pa gynnydd y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud ar ei hymrwymiad i ymgorffori confensiwn y Cenhedloedd Unedig yn llawn ar hawliau pobl anabl? Roeddech chi'n sôn bod y gwaith hwnnw'n parhau; byddwn yn ddiolchgar pe gallech ehangu ar hynny, os gwelwch yn dda.
Mae yna hefyd lawer yn eich datganiad am angen a gwerth cyd-gynhyrchu. Fe ddywedoch chi am roi lleisiau pobl anabl wrth wraidd y broses o wneud penderfyniadau. Fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar anableddau dysgu, rwyf wedi clywed tystiolaeth bryderus ynghylch faint o wasanaethau dydd sy'n cael eu cau neu eu hailgynllunio heb ymgynghori priodol, er gwaethaf darpariaethau'r Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant. Felly, a fyddai Llywodraeth Cymru yn ystyried creu safonau ymgynghori a chyd-gynhyrchu gofynnol y mae'n rhaid i awdurdodau lleol eu dilyn i sicrhau bod pobl ag anabledd dysgu yn gallu cyfrannu'n well at benderfyniadau sy'n effeithio ar y gwasanaethau y maent yn eu derbyn? Diolch.
Diolch yn fawr, Sioned Williams. And thank you again for the engagement, particularly in the work of the disability rights taskforce, as I said, addressing nine work streams across the whole of Welsh Government, in terms of responsibility. But it is important also that some of our key partners are also engaged in the taskforce, not just local government. The third sector particularly is represented by disabled people and their member organisations.
I have to say that I have every sympathy with what you're saying about how we are going to progress with ensuring prosperity for all people, including disabled people, in Wales. And that links to how we tackle poverty, and you've mentioned the cost-of-living crisis and the impact we know that that's having on disabled people. I just want to refer briefly to what actually was said in the autumn statement about cuts to disabled people in the midst of the worst cost-of-living crisis in living memory, and disabled people are amongst the hardest hit. The Chancellor of the Exchequer has proposed changes to the benefits system that will have a devastating impact on hundreds of thousands of disabled people. Just to explain, the changes proposed to work capability assessments could see disabled people losing £4,680 per year, being threatened with the removal of key entitlements like legal aid, and also being forced into work. The claimants that are deemed fit for work, but who fail to take steps to find employment, could face mandatory work placements. And if they don't find employment or refuse work placements, they will not only lose their benefit, but will also be cut off from accessing other services.
Now, one of the things that we feel very strongly about is that sanctions are not the right way to support people into work, and the Work and Pensions Committee of MPs found there's no evidence that the DWP's benefit conditionality sanction system works, and instead states that it makes things worse, it is harmful and counter-productive. And actually it's counter-productive—it doesn't help support more disabled people into work, and more disabled people are likely to be pushed into deeper poverty and greater deterioration of health. So, yes, we very much subscribe to the ways in which we can support disabled people through the cost-of-living crisis, and as you know, we did engage with a group of experts to look at how we could support disabled people in the short and longer term in terms of their needs, and indeed, yes, there was a recommendation from the expert group in terms of a possibility of a short-term payment for a low-income household with a disabled person, but obviously, also as a result of the cuts to our block grant—the £900 million from this year and £1.3 billion next year—we haven't been able to make that funding available. But I would say it is the UK Government who should be responding to those needs, particularly those of disabled people.
But we also work as we do in terms of tackling poverty to maximise incomes, and that's where the funding that we put not only into the single advice fund, to help people through 'Claim what's yours', and that's crucial for disabled people, but also into the discretionary assistance fund, which we've managed to increase this financial year—to ensure that people, including disabled people, can access those, particularly those emergency payments.
Now, it is very important that we look to the work of the disability rights taskforce to help us on all these issues. We've got a very strong set of recommendations from the work stream on independent living and social care. That was chaired by Rhian Davies, the chief executive of Disability Wales. Julie Morgan, in fact, attended the final meeting to hear the recommendations and heard the point today about the importance of delivering the rights under the social services and well-being Act, where there is a commitment to co-production. I know that the Deputy Minister is engaging with her social care forum and people with learning disabilities, taking this forward.
We do believe that the incorporation of the United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities, as it's described in the convention—the work that's been ongoing on that in order to take this forward is making great progress. What's good about that is that it's also—. The human rights advisory group, which I co-chair with the Counsel General, has got a sub-group on looking at the legislative options. We're going to hear more about that as we work too.
Later this week we will actually be celebrating Human Rights Day, on Thursday, and we will be reflecting on the progress that's been made in terms of the work to incorporate the rights of disabled people. But I do think the fact that we have got sustainable development as a core organising principle to our work as a Welsh Government, the fact that we've got our Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 steering us and guiding us in terms of the way forward for policy making, providing a framework within which the public sector can make those improvements to the lives of people in Wales, will help us reach a more equal Wales, and, as I said, to tackle those issues that, for now, are the most pressing for disabled people in terms of the impact of the cost-of-living crisis.
But I do hope the Senedd will join with me to address this and to challenge the UK Government in terms of these benefit cuts to disabled people, which haven't actually really hit the public consciousness yet; it certainly has in terms of the adverse impact it's going to have on disabled people.
Diolch yn fawr, Sioned Williams. A diolch eto am ymgysylltu, yn enwedig yng ngwaith y tasglu hawliau anabledd, fel y dywedais i, gan fynd i'r afael â naw ffrwd waith ar draws Llywodraeth Cymru gyfan, o ran cyfrifoldeb. Ond mae'n bwysig hefyd bod rhai o'n partneriaid allweddol hefyd yn cymryd rhan yn y tasglu, nid llywodraeth leol yn unig. Cynrychiolir y trydydd sector yn arbennig gan bobl anabl a'u sefydliadau sy'n aelodau.
Mae'n rhaid i mi ddweud bod gen i bob cydymdeimlad â'r hyn rydych chi'n ei ddweud am sut rydyn ni'n mynd i symud ymlaen i sicrhau ffyniant i bawb, gan gynnwys pobl anabl, yng Nghymru. Ac mae hynny'n cysylltu â sut rydyn ni'n mynd i'r afael â thlodi, ac rydych chi wedi sôn am yr argyfwng costau byw a'r effaith rydyn ni'n gwybod y mae hynny'n ei gael ar bobl anabl. Rwyf am gyfeirio'n fyr at yr hyn a ddywedwyd mewn gwirionedd yn natganiad yr hydref am doriadau i bobl anabl yng nghanol yr argyfwng costau byw gwaethaf mewn cof, ac mae pobl anabl ymhlith y rhai sy'n cael eu taro galetaf. Mae Canghellor y Trysorlys wedi cynnig newidiadau i'r system fudd-daliadau a fydd yn cael effaith ddinistriol ar gannoedd o filoedd o bobl anabl. Er mwyn egluro, gallai'r newidiadau a gynigir i asesiadau gallu i weithio olygu bod pobl anabl yn colli £4,680 y flwyddyn, yn wynebu bygythiad o gael gwared ar hawliau allweddol fel cymorth cyfreithiol, a hefyd yn cael eu gorfodi i weithio. Gallai'r hawlwyr sy'n cael eu hystyried yn ffit i weithio, ond sy'n methu â chymryd camau i ddod o hyd i gyflogaeth, wynebu lleoliadau gwaith gorfodol. Ac os na fyddant yn dod o hyd i gyflogaeth neu'n gwrthod lleoliadau gwaith, byddant nid yn unig yn colli eu budd-dal, ond byddant hefyd yn cael eu torri i ffwrdd rhag cael mynediad at wasanaethau eraill.
Nawr, un o'r pethau rydyn ni'n teimlo'n gryf iawn amdano yw nad sancsiynau yw'r ffordd gywir o gefnogi pobl i mewn i waith, a chanfu Pwyllgor Gwaith a Phensiynau ASau nad oes tystiolaeth bod system sancsiynau amodol budd-daliadau Yr Adran Gwaith a Phensiynau yn gweithio, ac yn hytrach mae'n nodi ei bod yn gwneud pethau'n waeth, mae'n niweidiol ac yn wrthgynhyrchiol. Ac mewn gwirionedd mae'n wrthgynhyrchiol—nid yw'n helpu i gefnogi mwy o bobl anabl i mewn i waith, ac mae mwy o bobl anabl yn debygol o gael eu gwthio i dlodi dyfnach a mwy o ddirywiad iechyd. Felly, ie, rydym yn tanysgrifio'n fawr i'r ffyrdd y gallwn gefnogi pobl anabl drwy'r argyfwng costau byw, ac fel y gwyddoch, gwnaethom ymgysylltu â grŵp o arbenigwyr i edrych ar sut y gallem gefnogi pobl anabl yn y tymor byr a'r tymor hwy o ran eu hanghenion, ac yn wir, oedd, roedd argymhelliad gan y grŵp arbenigol o ran posibilrwydd o daliad tymor byr i aelwyd incwm isel sydd â pherson anabl, ond yn amlwg, hefyd o ganlyniad i'r toriadau i'n grant bloc—y £900 miliwn o eleni a £1.3 biliwn y flwyddyn nesaf—dydyn ni ddim wedi gallu sicrhau bod y cyllid hwnnw ar gael. Ond byddwn i'n dweud mai Llywodraeth y DU ddylai fod yn ymateb i'r anghenion hynny, yn enwedig rhai pobl anabl.
Ond rydyn ni hefyd yn gweithio fel rydyn ni'n ei wneud o ran mynd i'r afael â thlodi i sicrhau'r incwm mwyaf, a dyna lle mae'r cyllid rydyn ni'n ei roi nid yn unig yn y gronfa gynghori sengl, i helpu pobl drwy 'Hawliwch yr hyn sy'n ddyledus i chi', ac mae hynny'n hanfodol i bobl anabl, ond hefyd i'r gronfa cymorth dewisol, yr ydym wedi llwyddo i gynyddu'r flwyddyn ariannol hon—i sicrhau bod pobl, gan gynnwys pobl anabl, yn gallu cael mynediad at y rheini, yn enwedig y taliadau brys hynny.
Nawr, mae'n bwysig iawn ein bod yn edrych ar waith y tasglu hawliau anabledd i'n helpu ni ar yr holl faterion hyn. Mae gennym gyfres gref iawn o argymhellion o'r ffrwd waith ar fyw'n annibynnol a gofal cymdeithasol. Cadeiriwyd hynny gan Rhian Davies, prif weithredwr Anabledd Cymru. Aeth Julie Morgan, mewn gwirionedd, i'r cyfarfod olaf i glywed yr argymhellion a chlywed y pwynt heddiw am bwysigrwydd cyflwyno'r hawliau o dan y Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant, lle mae ymrwymiad i gyd-gynhyrchu. Gwn fod y Dirprwy Weinidog yn ymgysylltu â'i fforwm gofal cymdeithasol a phobl ag anableddau dysgu, gan fwrw ymlaen â hyn.
Rydym yn credu bod ymgorffori Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Pobl ag Anableddau, fel y disgrifir yn y confensiwn—mae'r gwaith sydd wedi bod yn mynd rhagddo ar hynny er mwyn bwrw ymlaen â hyn yn gwneud cynnydd mawr. Beth sy'n dda am hynny yw ei fod hefyd—. Mae gan y grŵp cynghori hawliau dynol, yr wyf yn ei gadeirio gyda'r Cwnsler Cyffredinol, is-grŵp sy'n edrych ar yr opsiynau deddfwriaethol. Byddwn yn clywed mwy am hyn wrth i ni weithio hefyd.
Yn ddiweddarach yr wythnos hon, byddwn yn dathlu Diwrnod Hawliau Dynol, ddydd Iau, a byddwn yn myfyrio ar y cynnydd a wnaed o ran y gwaith o ymgorffori hawliau pobl anabl. Ond rwy'n credu bod y ffaith ein bod wedi cael datblygu cynaliadwy fel egwyddor drefniadol graidd i'n gwaith fel Llywodraeth Cymru, y ffaith bod gennym ni ein Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn ein llywio a'n tywys o ran y ffordd ymlaen ar gyfer llunio polisïau, gan ddarparu fframwaith lle gall y sector cyhoeddus wneud y gwelliannau hynny i fywydau pobl yng Nghymru, bydd yn ein helpu i gyrraedd Cymru fwy cyfartal, ac, fel y dywedais, i fynd i'r afael â'r materion hynny sydd, am y tro, yn fwyaf dybryd i bobl anabl o ran effaith yr argyfwng costau byw.
Ond rwy'n gobeithio y bydd y Senedd yn ymuno â mi i fynd i'r afael â hyn ac i herio Llywodraeth y DU o ran y toriadau hyn i fudd-daliadau i bobl anabl, nad ydynt mewn gwirionedd wedi cyrraedd ymwybyddiaeth y cyhoedd eto; mae'n sicr wedi yn nhermau yr effaith andwyol fydd yn ei gael ar bobl anabl.
Minister, I'm very grateful for your statement and for your personal passion and drive on this agenda. I know that from the determination with which you pursued the appointment of the disabled people's employment champions; they're hugely important in Wales. Today is a very important day in Wales and around the world in promoting the rights and dignity of people who face disabling barriers every single day.
Minister, I've just got two questions. First of all, would you agree that it's vitally important that, wherever and whenever possible, we adopt the social model of disability, as has already been raised by Altaf Hussain, and that the onus is on every single one of us to adopt that model and to do what we can to tear down the daily barriers that people face? And, secondly, the point has been raised by Sioned Williams, but would you agree that years of UK Government austerity have impacted disproportionately on those people who face daily disabling barriers? Diolch.
Gweinidog, rwy'n ddiolchgar iawn am eich datganiad ac am eich angerdd a'ch brwdfrydedd personol ar yr agenda hon. Rwy'n gwybod hyn, o'r penderfyniad y dangosoch chi i benodi hyrwyddwyr cyflogaeth pobl anabl; maen nhw'n hynod o bwysig yng Nghymru. Mae heddiw yn ddiwrnod pwysig iawn yng Nghymru ac o amgylch y byd o ran hyrwyddo hawliau ac urddas pobl sy'n wynebu rhwystrau sy'n anablu bob dydd.
Gweinidog, mae gennyf ddau gwestiwn yn unig. Yn gyntaf oll, a fyddech chi'n cytuno ei bod hi'n hanfodol bwysig ein bod, lle bynnag a phryd bynnag y bo'n bosibl, yn mabwysiadu'r model cymdeithasol o anabledd, fel sydd eisoes wedi'i godi gan Altaf Hussain, a bod y cyfrifoldeb ar bob un ohonom i fabwysiadu'r model hwnnw ac i wneud yr hyn a allwn i chwalu'r rhwystrau dyddiol y mae pobl yn eu hwynebu? Ac, yn ail, mae'r pwynt wedi'i godi gan Sioned Williams, ond a fyddech chi'n cytuno bod blynyddoedd o gyni Llywodraeth y DU wedi effeithio'n anghymesur ar y bobl hynny sy'n wynebu rhwystrau sy'n anablu bob dydd? Diolch.
Diolch, Ken Skates. Can I just thank Ken Skates, in his former role as Minister for Economy and Transport, for taking forward that very ambitious programme to appoint our disabled people's champions? And I recall at the time, we made a very clear call for those champions to be disabled people, because we knew that disabled people's employment champions need to be people with lived experience, who actually could go out and influence employers. I think the work that they're doing has been very significant in terms of their impact on employers and the outcomes of it for disabled people.
In terms of the milestone I mentioned on the elimination of a gender, race and disability pay gap, this is where our links to the employability and skills plans are key, but also that we recognise that they're influencing the disabled people's employment work stream of the disability rights taskforce, providing advice and guidance on emerging issues and also priorities for disabled people. And it is crucial that we do embed the social model of disability in everything that we do. That's the main work stream of the disability rights taskforce. It's called the embedding and understanding the social model of disability working group. It's chaired by Professor Debbie Foster, and as a result of the work undertaken, Healthcare Inspectorate Wales, Care Inspectorate Wales—they've had bespoke training in the social model of disability and they are applying this knowledge to inspections of health and social care services. That's just one example of the influence. But all of the members of the disability rights taskforce had training, not only in the social model of disability but also in co-production, because co-production is crucial, actually, to ensure that we have the outcomes that we want to achieve.
I do, secondly, accept completely—and I think I've identified our recognition—that 13 years of austerity has resulted in the appalling socioeconomic impacts on disabled people, and also, I have to say, the so-called welfare reform. And I've outlined the latest assault on disabled people by the UK Government, in terms of these benefit changes that they're bringing in, which will be totally counter-productive, as I responded to Sioned Williams, in terms of the use of sanctions, forcing people to work, and totally against the social model of disability. And it is also an indication of ways in which Governments can actually disable people through their policies and procedures. So, yes, thank you, Ken Skates, for your support for the statement and your clear support for the international day of disabled people.
Diolch yn fawr, Ken Skates. A gaf i ddiolch i Ken Skates, yn ei rôl flaenorol fel Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, am ddatblygu'r rhaglen uchelgeisiol iawn honno i benodi hyrwyddwyr ein pobl anabl? Ac rwy'n cofio ar y pryd, gwnaethom alwad glir iawn i'r hyrwyddwyr hynny fod yn bobl anabl, oherwydd roeddem yn gwybod bod angen i hyrwyddwyr cyflogaeth pobl anabl fod yn bobl â phrofiad o lygad y ffynnon, a allai fynd allan a dylanwadu ar gyflogwyr. Rwy'n credu bod y gwaith y maent yn ei wneud wedi bod yn arwyddocaol iawn o ran eu heffaith ar gyflogwyr a'i ganlyniadau i bobl anabl.
O ran y garreg filltir y soniais amdani ar ddileu bwlch cyflog rhywedd, hil ac anabledd, dyma lle mae ein cysylltiadau â'r cynlluniau cyflogadwyedd a sgiliau yn allweddol, ond hefyd ein bod yn cydnabod eu bod yn dylanwadu ar ffrwd gwaith cyflogaeth pobl anabl y tasglu hawliau anabledd, gan ddarparu cyngor ac arweiniad ar faterion sy'n dod i'r amlwg a hefyd blaenoriaethau i bobl anabl. Ac mae'n hanfodol ein bod yn ymgorffori'r model cymdeithasol o anabledd ym mhopeth a wnawn. Dyna brif ffrwd waith y tasglu hawliau anabledd. Fe'i gelwir yn weithgor ymgorffori a deall y model cymdeithasol o anabledd. Mae'n cael ei gadeirio gan yr Athro Debbie Foster, ac o ganlyniad i'r gwaith a wnaed, Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru, Arolygiaeth Gofal Cymru—maent wedi cael hyfforddiant pwrpasol yn y model cymdeithasol o anabledd ac maent yn cymhwyso'r wybodaeth hon i arolygiadau o wasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol. Dim ond un enghraifft o'r dylanwad yw hynny. Ond cafodd holl aelodau'r tasglu hawliau anabledd hyfforddiant, nid yn unig yn y model cymdeithasol o anabledd ond hefyd mewn cyd-gynhyrchu, oherwydd mae cyd-gynhyrchu yn hanfodol, mewn gwirionedd, i sicrhau bod gennym y canlyniadau yr ydym eisiau eu cyflawni.
Rwyf, yn ail, yn derbyn yn llwyr—ac rwy'n meddwl fy mod i wedi nodi ein cydnabyddiaeth—bod 13 mlynedd o gyni wedi arwain at yr effeithiau economaidd-gymdeithasol echrydus ar bobl anabl, a hefyd, mae'n rhaid i mi ddweud, y diwygiad lles fel y'i gelwir. Ac rwyf wedi amlinellu'r ymosodiad diweddaraf ar bobl anabl gan Lywodraeth y DU, o ran y newidiadau budd-daliadau hyn y maent yn eu cyflwyno, a fydd yn gwbl wrthgynhyrchiol, wrth i mi ymateb i Sioned Williams, o ran defnyddio sancsiynau, gorfodi pobl i weithio, ac yn llwyr yn erbyn y model cymdeithasol o anabledd. Ac mae hefyd yn arwydd o ffyrdd y gall Llywodraethau analluogi pobl trwy eu polisïau a'u gweithdrefnau mewn gwirionedd. Felly, ie, diolch, Ken Skates, am eich cefnogaeth i'r datganiad a'ch cefnogaeth glir i ddiwrnod rhyngwladol pobl anabl.
Thank you for your statement, Minister. Minister, the International Day of Persons with Disabilities is a day to celebrate the achievements of disabled people around the world, as well as to keep pushing for those rights for those with disabilities.
There are, unfortunately, a whole myriad of issues that we could talk about today, but I want to talk to you about something positive, and that is Wellies Farm within my region. It's a fantastic example of best practice, specifically designed for those with additional learning needs in a post-16 education setting. Those lucky enough to access Wellies have highlighted how literally life-saving the farm has been for their children. However, despite their efforts, Wellies Farm has noted on several occasions they don't have the access to funding or support that they desperately need to provide more post-16 support and opportunities in education. It is vital that we look into expanding post-16 education in this form. As Wellies say, 'Not all classrooms have four walls', and the experiences that are offered to young people are clearly invaluable and visibly effective.
The young people with ALN and disabilities are in an environment at Wellies where they can achieve and thrive, and the knock-on effect on their families is positive too. I'd love to see more places like Wellies across our region and Wales, as currently local councils are paying large sums of money for young people to go across the border to England to experience the same things, which is not sustainable or desirable. Minister, firstly, can I extend an invitation to you to visit Wellies Farm in Newport to see the results for yourself, and secondly ask how you're working with the education Minister to expand post-16 educational opportunities for disabled young people and those with ALN to prepare them for the world of work, and to ensure that in Wales financial support remains with them as they move at their own pace into adulthood, and that the support is there for them and their families on a needs-based approach, as you say, not just brutally stopping at 16 or 18?
Diolch am eich datganiad, Gweinidog. Gweinidog, mae Diwrnod Rhyngwladol Pobl ag Anableddau yn ddiwrnod i ddathlu cyflawniadau pobl anabl ledled y byd, yn ogystal â pharhau i wthio am yr hawliau hynny i'r rhai ag anableddau.
Yn anffodus, mae yna lawer iawn o faterion y gallem siarad amdanynt heddiw, ond rwyf am siarad â chi am rywbeth cadarnhaol, sef Fferm Wellies yn fy rhanbarth i. Mae'n enghraifft wych o arfer gorau, wedi'i ddylunio'n benodol ar gyfer y rhai ag anghenion dysgu ychwanegol mewn lleoliad addysg ôl-16. Mae'r rhai sy'n ddigon ffodus i gael mynediad i Wellies wedi tynnu sylw at ba mor achubol yn llythrennol y mae'r fferm wedi bod i'w plant. Fodd bynnag, er gwaethaf eu hymdrechion, mae Fferm Wellies wedi nodi ar sawl achlysur nad oes ganddynt fynediad at gyllid na chefnogaeth y mae ei gwir angen er mwyn iddynt ddarparu mwy o gymorth a chyfleoedd ôl-16 mewn addysg. Mae'n hanfodol ein bod yn ystyried ehangu addysg ôl-16 yn y ffurf hon. Fel y dywed Wellies, 'Nid pob ystafell ddosbarth sydd â phedair wal', ac mae'r profiadau sy'n cael eu cynnig i bobl ifanc yn amlwg yn amhrisiadwy ac yn amlwg yn effeithiol.
Mae'r bobl ifanc ag ADY ac anableddau mewn amgylchedd yn Wellies lle gallant gyflawni a ffynnu, ac mae'r effaith ganlyniadol ar eu teuluoedd yn gadarnhaol hefyd. Byddwn i wrth fy modd yn gweld mwy o lefydd fel Wellies ar draws ein rhanbarth ni a Chymru, gan fod cynghorau lleol ar hyn o bryd yn talu symiau mawr o arian i bobl ifanc fynd dros y ffin i Loegr i brofi'r un pethau, sydd ddim yn gynaliadwy nac yn ddymunol. Gweinidog, yn gyntaf, a gaf i estyn gwahoddiad i chi ymweld â Fferm Wellies yng Nghasnewydd i weld y canlyniadau eich hun, ac yn ail gofyn sut rydych chi'n gweithio gyda'r Gweinidog addysg i ehangu cyfleoedd addysgol ôl-16 i bobl ifanc anabl a'r rhai ag ADY i'w paratoi ar gyfer y byd gwaith, ac i sicrhau bod cymorth ariannol yng Nghymru yn parhau wrth iddynt symud ar eu cyflymder eu hunain i fod yn oedolion, a bod y gefnogaeth yno iddyn nhw a'u teuluoedd ar ddull sy'n seiliedig ar anghenion, fel y dywedwch, nid dod i ben yn greulon yn 16 neu'n 18 oed?
Thank you very much, Laura Anne Jones. I'm very interested to hear about the work and the initiative of the farm in Newport. I actually have an Amelia Trust care farm in my constituency, which probably does very similar pioneering work. And it is important that we look at all ways in which we can support disabled children and young people. I'm glad that the children and young people's working group, which is co-chaired by Alice Moore and Angharad Price—. They've held two meetings. They are focused at present on children's mental health services. They're very clearly engaged with children and young people as well, looking at the initiatives and the priorities that they have, but I'm sure that they will want to look at this in terms of the learning opportunities, particularly relating to additional learning needs.
I'm minded to reflect that last week I was giving evidence and you were in the Children, Young People and Education Committee, chaired by Jayne Bryant, looking at the needs of disabled children and young people, and recognising that there has to be a range of services to support them.
Diolch yn fawr iawn, Laura Anne Jones. Mae gen i ddiddordeb mawr mewn clywed am waith a menter y fferm yng Nghasnewydd. Mae gen i fferm ofal Ymddiriedolaeth Amelia yn fy etholaeth i, sydd fwy na thebyg yn gwneud gwaith arloesol tebyg iawn. Ac mae'n bwysig ein bod yn edrych ar bob ffordd y gallwn gefnogi plant a phobl ifanc anabl. Dwi'n falch bod gweithgor y plant a phobl ifanc, sy'n cael ei gyd-gadeirio gan Alice Moore ac Angharad Price—. Maent wedi cynnal dau gyfarfod. Maen nhw'n canolbwyntio ar wasanaethau iechyd meddwl plant ar hyn o bryd. Maent yn ymgysylltu'n glir iawn â phlant a phobl ifanc hefyd, gan edrych ar y mentrau a'r blaenoriaethau sydd ganddynt, ond rwy'n siŵr y byddant eisiau edrych ar hyn o ran y cyfleoedd dysgu, yn enwedig mewn cysylltiad ag anghenion dysgu ychwanegol.
Hoffwn ddweud, yr wythnos diwethaf roeddwn i'n rhoi tystiolaeth ac roeddech chi yn y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, dan gadeiryddiaeth Jayne Bryant, yn edrych ar anghenion plant a phobl ifanc anabl, ac yn cydnabod bod yn rhaid cael amrywiaeth o wasanaethau i'w cefnogi.
Ac yn olaf, Mark Isherwood.
And finally, Mark Isherwood.
Diolch. Given some of the references made, I'll just note that the cross-party group on disability meeting on Thursday afternoon at 3.30 p.m., which is our annual general meeting, will also include a presentation by the Department for Work and Pensions, if you wish to raise any points with them.
But, Minister, you state that the Welsh Government is resolute in its determination to address the discrimination and inequalities faced daily by disabled people. That's something you've been saying for over two decades. In November last year, 16 years after the Changing Places campaign was first debated here, I led a debate on Changing Places toilets, stating that
'a lack of basic facilities such as these are leaving people disabled, trapped, isolated and dependent on others.'
What action have you taken on this since?
The National Deaf Children's Society Cymru has warned that falling numbers of teachers of the deaf and other issues with the roll-out of the Welsh Government's additional learning needs reforms is hindering deaf pupils from making use of educational training facilities. They actually have a Senedd petition on this. What action are you taking on that matter?
Disability Wales is extremely concerned about the financial pressures being experienced by disabled people's organisations across Wales, run and controlled by disabled people and acting as their voice in their communities, including Flintshire-based Flintshire Disability Forum Centre for Independent Living, with scrapped local authority funding generating far higher cost pressures on local authorities, creating a false economy. What action are you taking about this?
Finally, what action—
Diolch. O ystyried rhai o'r cyfeiriadau a wnaed, nodaf y bydd cyfarfod y grŵp trawsbleidiol ar anabledd brynhawn Iau am 3.30 p.m. sef ein cyfarfod cyffredinol blynyddol, hefyd yn cynnwys cyflwyniad gan yr Adran Gwaith a Phensiynau, os ydych yn dymuno codi unrhyw bwyntiau gyda nhw.
Ond, Gweinidog, rydych chi'n datgan bod Llywodraeth Cymru yn benderfynol o fynd i'r afael â'r gwahaniaethu a'r anghydraddoldebau sy'n wynebu pobl anabl bob dydd. Mae hynny'n rhywbeth rydych chi wedi bod yn ei ddweud ers dros ddwy flynedd. Ym mis Tachwedd y llynedd, 16 mlynedd ar ôl trafod yr ymgyrch Changing Places yma am y tro cyntaf, arweiniais ddadl ar doiledau Changing Places, gan ddweud bod
'diffyg cyfleusterau sylfaenol fel y rhain yn gadael pobl yn anabl, yn gaeth, yn ynysig ac yn ddibynnol ar eraill.'
Pa gamau gweithredu ydych chi wedi'u cymryd ers hynny?
Mae Cymdeithas Genedlaethol Plant Byddar Cymru wedi rhybuddio bod nifer yr athrawon byddar yn gostwng a materion eraill wrth gyflwyno diwygiadau anghenion dysgu ychwanegol Llywodraeth Cymru yn rhwystro disgyblion byddar rhag defnyddio cyfleusterau hyfforddiant addysgol. Mae ganddyn nhw ddeiseb y Senedd ar hyn. Pa gamau ydych chi'n eu cymryd ar y mater hwnnw?
Mae Anabledd Cymru yn bryderus iawn am y pwysau ariannol sy'n cael ei brofi gan sefydliadau pobl anabl ledled Cymru, sy'n cael eu rhedeg a'u rheoli gan bobl anabl a gweithredu fel eu llais yn eu cymunedau, gan gynnwys Canolfan Byw'n Annibynnol Fforwm Anabledd Sir y Fflint, gyda chael gwared ar gyllid awdurdodau lleol yn cynhyrchu pwysau cost llawer uwch ar awdurdodau lleol, gan greu economi ffug. Pa gamau ydych chi'n eu cymryd ynglŷn â hyn?
Yn olaf, pa weithred—
Mark, you've had two questions and you've gone over your time, so can you be very quick in your 'finally', please?
Mark, rydych chi wedi cael dau gwestiwn ac rydych chi wedi mynd dros eich amser, felly a allwch chi fod yn gyflym iawn yn eich 'yn olaf', os gwelwch yn dda?
Yes. Well, finally, what action have you taken regarding the recurrent concern raised with me by disabled and autistic people and their families in Flintshire that there is, in their words, an evident pattern of blame and bullying when a parent raises legitimate concerns, which I've repeatedly highlighted here, where the recent STAND North Wales Flintshire parent support group meeting emphasised the continuing need for disability and additional learning needs training to be more than just awareness, for parents to have their voices heard, and for legislation to be adhered to?
Gallaf. Wel, yn olaf, pa gamau yr ydych chi wedi'u cymryd ynglŷn â'r pryder rheolaidd a godwyd gyda mi gan bobl anabl ac awtistig a'u teuluoedd yn sir y Fflint fod patrwm amlwg o feio a bwlio pan fydd rhiant yn codi pryderon dilys, yr wyf wedi tynnu sylw atynt dro ar ôl tro yma, lle pwysleisiodd cyfarfod diweddar grŵp cefnogi rhieni sir y Fflint STAND Gogledd Cymru fod angen parhaus am hyfforddiant anabledd ac anghenion dysgu ychwanegol i fod yn fwy na dim ond ymwybyddiaeth, er mwyn sicrhau bod lleisiau rhieni yn cael eu clywed, ac y cydymffurfir â deddfwriaeth?
Diolch yn fawr, and I've appeared before and worked with the cross-party group, and I wish them well for the AGM that you chair later on this week.
You've mentioned key issues facing disabled people, and, as you know, I chair a disability equality forum that predates our disability rights taskforce, and, of course, that includes disabled people, key stakeholders, who advise us on key issues affecting disabled people. And in fact on Monday I visited the Disability Wales new offices in Spark, as I mentioned in my statement, and I had discussions with them. They were particularly keen on the incorporation of the UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities into Welsh law. But I also met with the British Deaf Association and discussed then the work in progress in terms of the British Sign Language charter as well.
I think it is very important that we recognise that our role, my role as portfolio Minister for equality, is to ensure that we remove barriers facing disabled people, and that means removing barriers that prevent them being able to participate in every aspect of life—the hurdles and blockages that are often created by structures, policies and people’s attitudes. But I think—I hope—Mark, that you would also join us in recognising that we’re 13 years—. And I hope it’s nearly the end of austerity—13 years of austerity has undermined our ability to respond to many of the challenges that disabled people face. And not only 13 years of austerity—a Chancellor’s statement that brought nothing, no funding at all, for public services, and therefore facing another great hole in our budget, and, on top of that, a benefit cut that will disable more people. So, I’m very glad that the Department for Work and Pensions are coming to your cross-party group, and I hope there’ll be some challenge there to their latest plans.
Diolch yn fawr, ac rwyf wedi ymddangos o'r blaen ac wedi gweithio gyda'r grŵp trawsbleidiol, ac rwy'n dymuno'n dda iddynt ar gyfer y Cyfarfod Cyffredinol Blynyddol yr ydych yn ei gadeirio yn ddiweddarach yr wythnos hon.
Rydych wedi sôn am faterion allweddol sy'n wynebu pobl anabl, ac, fel y gwyddoch, rwy'n cadeirio fforwm cydraddoldeb anabledd sy'n rhagflaenu ein tasglu hawliau anabledd, ac, wrth gwrs, mae hynny'n cynnwys pobl anabl, rhanddeiliaid allweddol, sy'n ein cynghori ar faterion allweddol sy'n effeithio ar bobl anabl. Ac mewn gwirionedd, ddydd Llun ymwelais â swyddfeydd newydd Anabledd Cymru yn Spark, fel y soniais yn fy natganiad, a chefais drafodaethau gyda nhw. Roeddent yn arbennig o awyddus i ymgorffori Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Pobl ag Anableddau yng nghyfraith Cymru. Ond cwrddais â Chymdeithas Pobl Fyddar Prydain hefyd a thrafod wedyn y gwaith sydd ar y gweill o ran siarter Iaith Arwyddion Prydain hefyd.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn cydnabod mai ein rôl, fy rôl fel Gweinidog â phortffolio cydraddoldeb, yw sicrhau ein bod yn cael gwared ar rwystrau sy'n wynebu pobl anabl, ac mae hynny'n golygu cael gwared ar rwystrau sy'n eu hatal rhag gallu cymryd rhan ym mhob agwedd ar fywyd—yr hyn sy'n atal a'r rhwystrau sy'n aml yn cael eu creu gan strwythurau, polisïau ac agweddau pobl. Ond rwy'n meddwl—gobeithio—Mark, y byddech chi hefyd yn ymuno â ni i gydnabod ein bod ni'n 13 mlynedd—. Ac rwy'n gobeithio ei fod bron yn ddiwedd cyni—mae 13 mlynedd o gyni wedi tanseilio ein gallu i ymateb i lawer o'r heriau y mae pobl anabl yn eu hwynebu. Ac nid yn unig 13 mlynedd o gyni—datganiad y Canghellor a ddaeth â dim, dim cyllid o gwbl, i wasanaethau cyhoeddus, ac felly rydym yn wynebu twll mawr arall yn ein cyllideb, ac, ar ben hynny, toriad budd-dal a fydd yn analluogi mwy o bobl. Felly, rwy'n falch iawn bod yr Adran Gwaith a Phensiynau yn dod i'ch grŵp trawsbleidiol, ac rwy'n gobeithio y bydd rhywfaint o her yno i'w cynlluniau diweddaraf.
Diolch i'r Gweinidog. Cyn symud ymlaen,
Thank you, Minister. Before we move on,
the leader of the opposition earlier this afternoon raised a point of order regarding a question during First Minister's questions. Upon reviewing the transcript and the written question submitted by the leader of the opposition on 23 November this year, I find that the Member for Mid and West Wales had not been out of order in reflecting upon one of those questions in her contribution. The leader of the opposition has also now taken the opportunity to point Members and the public to the second question on the same topic, submitted on the same day.
cododd arweinydd yr wrthblaid yn gynharach y prynhawn yma bwynt o drefn ynglŷn â chwestiwn yn ystod cwestiynau'r Prif Weinidog. Ar ôl adolygu'r trawsgrifiad a'r cwestiwn ysgrifenedig a gyflwynwyd gan arweinydd yr wrthblaid ar 23 Tachwedd eleni, gwelaf nad oedd yr Aelod dros Ganolbarth a Gorllewin Cymru wedi bod allan o drefn wrth fyfyrio ar un o'r cwestiynau hynny yn ei chyfraniad. Mae arweinydd yr wrthblaid hefyd bellach wedi manteisio ar y cyfle i gyfeirio'r Aelodau a'r cyhoedd at yr ail gwestiwn ar yr un pwnc, a gyflwynwyd ar yr un diwrnod.
Eitem 8, Rheoliadau Cynrychiolaeth y Bobl (Dyddiad Cyhoeddi’r Cofrestrau Etholiadol) (Cymru) 2023. Galwaf ar y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol i wneud y cynnig—Rebecca Evans.
Item 8, the Representation of the People (Electoral Registers Publication Date) (Wales) Regulations 2023. I call on the Minister for Finance and Local Government to move the motion—Rebecca Evans.
Cynnig NDM8430 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Cynrychiolaeth y Bobl (Dyddiad Cyhoeddi’r Cofrestrau Etholiadol) (Cymru) 2023 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 14 Tachwedd 2023.
Motion NDM8430 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Representation of the People (Electoral Registers Publication Date) (Wales) Regulations 2023 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 14 November 2023.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you. The arrangements for the administration of our elections are important in order to ensure the smooth running of those elections. Much of the administration is governed by legislation, which includes the date for the publication of the electoral registers, which must be published on 1 December each year. The regulations we are debating today would allow electoral registration officers to publish the 2024 electoral registers up to two months later, until 1 February 2025. This change only applies to the publication of the 2024 electoral registers.
The extra time provided for in these regulations is necessary so that the electoral registration officers are able to complete an additional registration confirmation and review process in 2024. This review process is a consequence of the UK Elections Act 2022 and associated regulations, which require a review of the eligibility of EU citizens to vote in police and crime commissioner elections. To be clear, while the regulations give more time for the publication of the local government register, this exercise will not impact on electoral registration for Welsh elections at all.
Responsibility for the local government registers in Wales is a devolved matter. We have worked closely with the UK Government and the electoral community in Wales, and these regulations will ensure electoral registration officers in Wales can do their important work in good time. I’d like to thank the Legislation, Justice and Constitution Committee for their work to consider and report on these regulations.
Diolch. Mae'r trefniadau ar gyfer gweinyddu ein hetholiadau yn bwysig er mwyn sicrhau bod yr etholiadau hynny'n cael eu cynnal yn ddidrafferth. Mae llawer o'r gweinyddu yn cael ei lywodraethu gan ddeddfwriaeth, sy'n cynnwys y dyddiad ar gyfer cyhoeddi'r cofrestrau etholiadol, y mae'n rhaid eu cyhoeddi ar 1 Rhagfyr bob blwyddyn. Byddai'r rheoliadau yr ydym yn eu trafod heddiw yn caniatáu i swyddogion cofrestru etholiadol gyhoeddi cofrestrau etholiadol 2024 hyd at ddau fis yn ddiweddarach, tan 1 Chwefror 2025. Mae'r newid hwn yn berthnasol i gyhoeddi cofrestrau etholiadol 2024 yn unig.
Mae'r amser ychwanegol y darperir ar ei gyfer yn y rheoliadau hyn yn angenrheidiol er mwyn i'r swyddogion cofrestru etholiadol allu cwblhau proses cadarnhau ac adolygu cofrestru ychwanegol yn 2024. Mae'r broses adolygu hon yn ganlyniad i Ddeddf Etholiadau'r DU 2022 a'r rheoliadau cysylltiedig, sy'n gofyn am adolygiad o gymhwysedd dinasyddion yr UE i bleidleisio yn etholiadau'r comisiynwyr heddlu a throseddu. I fod yn glir, er bod y rheoliadau'n rhoi mwy o amser ar gyfer cyhoeddi'r gofrestr llywodraeth leol, ni fydd yr ymarfer hwn yn effeithio ar gofrestru etholiadol ar gyfer etholiadau Cymru o gwbl.
Mae cyfrifoldeb dros y cofrestrau llywodraeth leol yng Nghymru yn fater datganoledig. Rydym wedi gweithio'n agos gyda Llywodraeth y DU a'r gymuned etholiadol yng Nghymru, a bydd y rheoliadau hyn yn sicrhau y gall swyddogion cofrestru etholiadol yng Nghymru wneud eu gwaith pwysig mewn da bryd. Hoffwn ddiolch i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am eu gwaith i ystyried ac adrodd ar y rheoliadau hyn.
Nid oes unrhyw siaradwyr arall ar yr eitem hon. Felly, y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
I have no other speakers on this item. The proposal is therefore to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 9 heddiw yw'r Rheoliadau Gwasanaethau Rheoleiddiedig (Gwasanaethau Preswyl Ysgolion Arbennig) (Cymru) 2023, a galwaf ar y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol i wneud y cynnig—Julie Morgan.
Item 9 is the Regulated Services (Special School Residential Services) (Wales) Regulations 2023, and I call on the Deputy Minister for Social Services to move the motion—Julie Morgan.
Cynnig NDM8433 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Gwasanaethau Rheoleiddiedig (Gwasanaethau Preswyl Ysgolion Arbennig) (Cymru) 2023 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 7 Tachwedd 2023.
Motion NDM8433 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Regulated Services (Special School Residential Services) (Wales) Regulations 2023 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 7 November 2023.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Dwi'n cynnig y cynnig.
Thank you. I move the motion.
The Regulation and Inspection of Social Care (Wales) Act 2016 provides the statutory framework for the regulation and inspection of social care services in Wales. The regulations before you today, the Regulated Services (Special School Residential Services) (Wales) Regulations, exercise the power within the Act to prescribe other services comprising the provision of care and support as a regulated service. These regulations bring residential special schools into the scope of regulation under the Act by defining a new service, a special school residential service. These regulations respond directly to the Independent Inquiry into Child Sexual Abuse recommendation that residential special schools should be inspected against the quality standards used to regulate care homes in Wales. They will contribute to establishing a more consistent approach to the regulatory oversight of services caring for vulnerable children.
I'm also laying the Regulated Services (Registration) (Wales) (Amendment) Regulations on 8 December. These regulations amend existing regulations to include the new service. They are being made under the negative procedure. I will be bringing forward regulations early next year to complete the regulatory framework. I commend the regulations to Members.
Mae Deddf Rheoleiddio ac Arolygu Gofal Cymdeithasol (Cymru) 2016 yn darparu'r fframwaith statudol ar gyfer rheoleiddio ac arolygu gwasanaethau gofal cymdeithasol yng Nghymru. Mae'r rheoliadau sydd ger eich bron heddiw, Rheoliadau Gwasanaethau Rheoleiddiedig (Gwasanaethau Preswyl Ysgolion Arbennig) (Cymru), yn arfer y pŵer o fewn y Ddeddf i ragnodi gwasanaethau eraill sy'n cynnwys y ddarpariaeth o ofal a chymorth fel gwasanaeth rheoleiddiedig. Mae'r rheoliadau hyn yn dod ag ysgolion arbennig preswyl i gwmpas rheoleiddio o dan y Ddeddf drwy ddiffinio gwasanaeth newydd, gwasanaeth preswyl ysgol arbennig. Mae'r rheoliadau hyn yn ymateb yn uniongyrchol i argymhelliad yr Ymchwiliad Annibynnol i Gam-drin Plant yn Rhywiol y dylid archwilio ysgolion arbennig preswyl yn erbyn y safonau ansawdd a ddefnyddir i reoleiddio cartrefi gofal yng Nghymru. Byddant yn cyfrannu at sefydlu dull mwy cyson o oruchwylio'r gwasanaethau sy'n gofalu am blant agored i niwed yn rheoleiddiol.
Rwyf hefyd yn gosod Rheoliadau Gwasanaethau Rheoleiddiedig (Cofrestru) (Cymru) (Diwygio) ar 8 Rhagfyr. Mae'r rheoliadau hyn yn diwygio'r rheoliadau presennol i gynnwys y gwasanaeth newydd. Maent yn cael eu gwneud o dan y weithdrefn negyddol. Byddaf yn cyflwyno rheoliadau yn gynnar y flwyddyn nesaf i gwblhau'r fframwaith rheoleiddio. Rwy'n cymeradwyo'r rheoliadau i'r Aelodau.
Galwaf ar Alun Davies i siarad ar ran y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad.
I call on Alun Davies to speak on behalf of the Legislation, Justice and Constitution Committee.
I'm very grateful to you, Deputy Presiding Officer. I speak this afternoon on behalf of the Legislation, Justice and Constitution Committee. We considered these draft regulations on 20 November and subsequently considered the Government's response at our meeting last week. Our report and the Welsh Government response are available from today's order paper.
Our report contains just the single technical reporting point, that I will briefly summarise for Members. Regulation 2(3) provides for a definition of the word ‘hospital’ and refers to three different terms that are defined in other legislation. Unlike other definitions in regulation 2(3), no reference is made to the sections of the other legislation that the three terms can be found in. For example, ‘health service hospital’ is defined as having the meaning given to it in the National Health Service (Wales) Act 2006, but it does not refer to the specific section that gives the meaning. We consider that this is not helpful, as the reader is then required to review large pieces of legislation to find the meanings of relevant terms.
Standing Order 21.2(v) enables us to report on matters that, for any particular reason, we consider that the form or meaning of a statutory instrument needs further explanation. We therefore requested an explanation from the Welsh Government as to why a consistent approach had not been taken to defining terms in the relevant regulation.
Deputy Presiding Officer, in response the Welsh Government acknowledged that it would be of assistance to the reader if signposting of references to provisions in other Acts was done as accurately as possible, and it agreed that reference to the specific section numbers would have provided greater assistance.
Finally, and perhaps interestingly, the Welsh Government also chose to question whether our query, and I quote,
‘properly falls within the ambit of Standing Order 21.2(v).’
The Welsh Government is welcome to provide us with fuller details of its concerns. I'm grateful, Deputy Presiding Officer.
Rwy'n ddiolchgar iawn i chi, Dirprwy Lywydd. Rwy'n siarad y prynhawn yma ar ran y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad. Gwnaethom ystyried y rheoliadau drafft hyn ar 20 Tachwedd ac wedi hynny buom yn ystyried ymateb y Llywodraeth yn ein cyfarfod yr wythnos diwethaf. Mae ein hadroddiad ac ymateb Llywodraeth Cymru ar gael o bapur trefn heddiw.
Mae ein hadroddiad yn cynnwys dim ond yr un pwynt adrodd technegol, y byddaf yn ei grynhoi'n fyr ar gyfer Aelodau. Mae rheoliad 2(3) yn darparu ar gyfer diffiniad o'r gair 'ysbyty' ac mae'n cyfeirio at dri therm gwahanol sy'n cael eu diffinio mewn deddfwriaeth arall. Yn wahanol i ddiffiniadau eraill yn rheoliad 2(3), ni chyfeirir at yr adrannau o'r ddeddfwriaeth arall y gellir dod o hyd i'r tri therm ynddynt. Er enghraifft, diffinnir 'ysbyty gwasanaeth iechyd' fel un sydd â'r ystyr a roddir iddo yn Neddf y Gwasanaeth Iechyd Gwladol (Cymru) 2006, ond nid yw'n cyfeirio at yr adran benodol sy'n rhoi'r ystyr. Rydym o'r farn nad yw hyn yn ddefnyddiol, gan y bydd y darllenydd wedyn yn gorfod adolygu darnau mawr o ddeddfwriaeth i ddod o hyd i ystyron termau perthnasol.
Mae Rheol Sefydlog 21.2(v) yn ein galluogi i adrodd ar faterion yr ydym o'r farn, am unrhyw reswm arbennig, fod angen esboniad pellach ynghylch ffurf neu ystyr offeryn statudol. Gofynnom felly am esboniad gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â pham nad oedd dull cyson o ddiffinio termau yn y rheoliad perthnasol.
Dirprwy Lywydd, mewn ymateb gwnaeth Llywodraeth Cymru gydnabod y byddai o gymorth i'r darllenydd pe byddai cyfeirio at ddarpariaethau mewn Deddfau eraill yn cael ei wneud mor gywir â phosibl, a chytunodd y byddai cyfeirio at rifau'r adran benodol wedi rhoi mwy o gymorth.
Yn olaf, ac efallai'n ddiddorol, dewisodd Llywodraeth Cymru gwestiynu a oedd ein hymholiad, ac rwy'n dyfynnu, yn
'dod yn briodol o fewn cwmpas Rheol Sefydlog 21.2(v).'
Mae croeso i Lywodraeth Cymru roi manylion llawnach am ei phryderon i ni. Rwy'n ddiolchgar, Dirprwy Lywydd.
A galwaf ar y Dirprwy Weinidog i ymateb i'r ddadl.
And I call on the Deputy Minister to reply to the debate.
I thank Alun Davies for his contribution to the debate. And I think that the points that he's made have been considered by the Welsh Government. These regulations do create a new regulated service, the special school residential service, and this responds to the recommendations of the inquiry and brings residential special schools into the scope of the regulation under the 2016 Act. I acknowledge that the points that Alun Davies makes would be of assistance to the reader, but I urge Members to approve these regulations.
Diolch i Alun Davies am ei gyfraniad i'r ddadl. Ac rwy'n credu bod y pwyntiau y mae wedi'u gwneud wedi cael eu hystyried gan Lywodraeth Cymru. Mae'r rheoliadau hyn yn creu gwasanaeth rheoleiddiedig newydd, y gwasanaeth preswyl ysgol arbennig, ac mae hyn yn ymateb i argymhellion yr ymchwiliad ac yn dod ag ysgolion arbennig preswyl o fewn cwmpas y rheoliad o dan Ddeddf 2016. Rwy'n cydnabod y byddai'r pwyntiau y mae Alun Davies yn eu gwneud o gymorth i'r darllenydd, ond rwy'n annog yr Aelodau i gymeradwyo'r rheoliadau hyn.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 10 heddiw yw Rheoliadau’r Gofrestr o Ddarparwyr Gwasanaethau (Gwybodaeth Ragnodedig a Diwygiadau Amrywiol) (Cymru) 2023. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol i wneud y cynnig. Julie Morgan.
Item 10 today is the Register of Service Providers (Prescribed Information and Miscellaneous Amendments) (Wales) Regulations 2023. I call on the Deputy Minister for Social Services to move the motion. Julie Morgan.
Cynnig NDM8432 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau’r Gofrestr o Ddarparwyr Gwasanaethau (Gwybodaeth Ragnodedig a Diwygiadau Amrywiol) (Cymru) 2023 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 7 Tachwedd 2023.
Motion NDM8432 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Register of Service Providers (Prescribed Information and Miscellaneous Amendments) (Wales) Regulations 2023 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 7 November 2023.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rydw i'n cynnig y cynnig.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I move the motion.
The Regulation and Inspection of Social Care (Wales) Act 2016 provides a statutory framework for the regulation and inspection of social care services. One of the aims of the Act is to provide greater transparency of regulated services in Wales. To support this aim, the Act requires Care Inspectorate Wales to maintain and publish a register of service providers that informs their online public-facing directory.
Currently, service telephone numbers are only included on the register with the provider’s consent. This has led to gaps in the information included on the register. We wish to close this gap by ensuring that the public have easy access to the contact details of regulated services. These regulations therefore mandate the inclusion of service telephone numbers and e-mail addresses on the register. This will provide people with a choice about how to contact services and will ensure greater accessibility.
The regulations that apply to service providers will come into force on 31 December 2023. CIW will be required to publish the additional information from 30 September 2024 onwards. This change will ensure that there is greater consistency in the information published on the register of service providers. I commend them to Members.
Mae Deddf Rheoleiddio ac Arolygu Gofal Cymdeithasol (Cymru) 2016 yn darparu fframwaith statudol ar gyfer rheoleiddio ac arolygu gwasanaethau gofal cymdeithasol. Un o nodau'r Ddeddf yw darparu mwy o dryloywder o ran gwasanaethau rheoleiddiedig yng Nghymru. Er mwyn cefnogi'r nod hwn, mae'r Ddeddf yn ei gwneud yn ofynnol i Arolygiaeth Gofal Cymru gynnal a chyhoeddi cofrestr o ddarparwyr gwasanaethau sy'n llywio eu cyfeirlyfr ar-lein ar gyfer y cyhoedd.
Ar hyn o bryd, dim ond gyda chaniatâd y darparwr y mae rhifau ffôn gwasanaethau yn cael eu cynnwys ar y gofrestr. Mae hyn wedi arwain at fylchau yn yr wybodaeth sydd wedi'i chynnwys ar y gofrestr. Rydym am gau'r bwlch hwn drwy sicrhau bod gan y cyhoedd fynediad hawdd at fanylion cyswllt gwasanaethau rheoleiddiedig. Felly mae'r rheoliadau hyn yn gorfodi cynnwys rhifau ffôn gwasanaethau a chyfeiriadau e-bost ar y gofrestr. Bydd hyn yn rhoi dewis i bobl ynghylch sut i gysylltu â gwasanaethau a bydd yn sicrhau mwy o hygyrchedd.
Bydd y rheoliadau sy'n berthnasol i ddarparwyr gwasanaethau yn dod i rym ar 31 Rhagfyr 2023. Bydd yn ofynnol i AGC gyhoeddi'r wybodaeth ychwanegol o 30 Medi 2024 ymlaen. Bydd y newid hwn yn sicrhau bod mwy o gysondeb yn yr wybodaeth a gyhoeddir ar y gofrestr darparwyr gwasanaethau. Rwy'n eu cymeradwyo i'r Aelodau.
Nid oes unrhyw siaradwyr eraill. Felly, y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
I have no other speakers. Therefore, the proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed, in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 11 yw Rheoliadau Deddf Cyfraith yr UE a Ddargedwir (Dirymu a Diwygio) 2023 (Diwygiadau Canlyniadol) (Cymru) 2023. Galwaf ar y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru i wneud y cynnig. Lesley Griffiths.
Item 11 is the Retained EU Law (Revocation and Reform) Act 2023 (Consequential Amendments) (Wales) Regulations 2023. I call on the Minister for Rural Affairs and North Wales to move the motion. Lesley Griffiths.
Cynnig NDM8431 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Deddf Cyfraith yr UE a Ddargedwir (Dirymu a Diwygio) 2023 (Diwygiadau Canlyniadol) (Cymru) 2023 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 7 Tachwedd 2023.
Motion NDM8431 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Retained EU Law (Revocation and Reform) Act 2023 (Consequential Amendments) (Wales) Regulations 2023 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 7 November 2023.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I move the motion to approve the statutory instrument for the Retained EU Law (Revocation and Reform) Act 2023 (Consequential Amendments) (Wales) Regulations 2023. This is a technical statutory instrument with no policy implications. The instrument lists necessary amendments to existing law made by the Senedd or the Welsh Ministers as a consequence of section 5 of the Retained EU Law (Revocation and Reform) Act 2023.
Section 5 of the Act establishes assimilated law as a new body of law in place of retained EU law, and sets out what retained EU law and related terms will be known as after the end of 2023. The instrument’s purpose is solely to update the Welsh statute book and ensure that it works coherently and effectively.
These regulations make amendments to primary and subordinate legislation that apply in relation to Wales, in consequence of the renaming of retained EU law and related terms as assimilated law and related terms after the end of 2023. The powers being exercised to make these regulations are those conferred on Welsh Ministers by sections 19(1) and 20(1)(b) of the retained EU law Act, which received Royal Assent on 29 June 2023.
The Act makes significant changes to the domestic body of law previously known as retained EU law, and facilitates the amendment, restatement or revocation and replacement of retained EU law. It also contains a regulation-making power to make consequential amendments that can, among other things, be used to amend legislation to update references to retained EU law or related terminology arising from the Act’s changes. This power is held concurrently between Ministers of the Crown and Welsh Ministers.
The Senedd twice voted to withhold legislative consent for the retained EU law Bill—on 28 March and again 6 June 2023. We intend to use the powers conferred by the retained EU law Act judiciously and only where absolutely necessary, such as when making technical amendments, as proposed in this motion.
The Welsh Government acknowledges its responsibilities to ensure that the Act is properly implemented where necessary, to ensure the integrity, consistency and accuracy of the Welsh statute book. We lay the motion for these amendments in the spirit of that responsibility. In this instance, we, as the Welsh Ministers, have agreed that consequential amendments to legislation made in Wales should be made by the Welsh Ministers. These regulations have therefore been brought forward to bring about such consequential amendments.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n cynnig cymeradwyo'r offeryn statudol ar gyfer Rheoliadau Deddf Cyfraith yr UE a Ddargedwir (Dirymu a Diwygio) 2023 (Diwygiadau Canlyniadol) (Cymru) 2023. Mae hwn yn offeryn statudol technegol heb unrhyw oblygiadau polisi. Mae'r offeryn yn rhestru diwygiadau angenrheidiol i'r gyfraith bresennol a wnaed gan y Senedd neu Weinidogion Cymru o ganlyniad i adran 5 o Ddeddf Cyfraith yr UE a Ddargedwir (Dirymu a Diwygio) 2023.
Mae adran 5 o'r Ddeddf yn sefydlu cyfraith a gymathwyd fel corff newydd o gyfraith yn lle cyfraith yr UE a ddargedwir, ac yn nodi sut i alw cyfraith yr UE a ddargedwir a thermau cysylltiedig ar ôl diwedd 2023. Unig ddiben yr offeryn yw diweddaru'r llyfr statud i Gymru a sicrhau ei fod yn gweithio'n gydlynol ac yn effeithiol.
Mae'r rheoliadau hyn yn gwneud diwygiadau i ddeddfwriaeth sylfaenol ac i is-ddeddfwriaeth sy'n gymwys mewn cysylltiad â Chymru, o ganlyniad i ailenwi cyfraith yr UE a ddargedwir a thermau cysylltiedig fel cyfraith a gymathwyd a thermau cysylltiedig ar ôl diwedd 2023. Y pwerau sy'n cael eu harfer i wneud y rheoliadau hyn yw'r rhai a roddir i Weinidogion Cymru gan adrannau 19(1) ac 20(1)(b) o Ddeddf cyfraith yr UE a ddargedwir, a gafodd Gydsyniad Brenhinol ar 29 Mehefin 2023.
Mae'r Ddeddf yn gwneud newidiadau sylweddol i'r corff domestig o gyfraith a elwid gynt yn gyfraith yr UE a ddargedwir, ac mae'n hwyluso diwygio, ailddatgan neu ddirymu a disodli cyfraith yr UE a ddargedwir. Mae hefyd yn cynnwys pŵer gwneud rheoliadau i wneud diwygiadau canlyniadol y gellir eu defnyddio, ymhlith pethau eraill, i ddiwygio deddfwriaeth i ddiweddaru cyfeiriadau at gyfraith yr UE a ddargedwir neu derminoleg gysylltiedig sy'n deillio o newidiadau'r Ddeddf. Mae'r pŵer hwn yn cael ei ddal ar yr un pryd rhwng Gweinidogion y Goron a Gweinidogion Cymru.
Pleidleisiodd y Senedd ddwywaith i atal cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer Bil cyfraith yr UE a ddargedwir—ar 28 Mawrth ac eto ar 6 Mehefin 2023. Rydym yn bwriadu defnyddio'r pwerau a roddir gan Ddeddf cyfraith yr UE a ddargedwir yn bwyllog a dim ond pan fo hynny'n gwbl angenrheidiol, megis wrth wneud diwygiadau technegol, fel y cynigir yn y cynnig hwn.
Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod ei chyfrifoldebau i sicrhau bod y Ddeddf yn cael ei gweithredu'n briodol pan fo angen, er mwyn sicrhau uniondeb, cysondeb a chywirdeb y llyfr statud i Gymru. Rydym yn gosod y cynnig ar gyfer y gwelliannau hyn yn ysbryd y cyfrifoldeb hwnnw. Yn yr achos hwn, rydym ni, fel Gweinidogion Cymru, wedi cytuno y dylai Gweinidogion Cymru wneud diwygiadau canlyniadol i ddeddfwriaeth a wneir yng Nghymru. Felly, mae'r rheoliadau hyn wedi'u cyflwyno i sicrhau diwygiadau canlyniadol o'r fath.
Fel mae'r Trefnydd yn ei ddweud, mae'r cynnig yma yn bennaf yn un technegol, ond, wrth gwrs, fel mae sylwadau'r Gweinidog wedi cyfeirio ato, mae yna fframwaith, mae yna gyd-destun ehangach, onid oes e? Rydyn ni ym Mhlaid Cymru hefyd yn gwrthwynebu'r egwyddor y tu ôl i'r Ddeddf wreiddiol yn San Steffan, sydd yn rhoi pŵer eang iawn i gael gwared â chyfraith sydd wedi'i datganoli.
Mi oedd yna bŵer i achub, onid oedd e, dwi'n deall, sydd wedi cael ei ddiddymu? Hynny yw, mi oedd yna bŵer i achub darnau o ddeddfwriaeth sydd wedi mynd nawr ers diwedd Hydref. Mae'r Gweinidog wedi cyfeirio at y pŵer ar y cyd, yr angen i weithredu ar y cyd, sydd yn rhoi rhywfaint o amddiffynfa. Oedd yna asesiad wedi cael ei wneud—? Hynny yw, sut oedd yr asesiad wedi cael ei wneud o'r newidiadau hyn a'r gallu i ddefnyddio'r pŵer i achub cyn diwedd Hydref?
Mae yna newid positif wedi bod, rhyw gymaint, o ran y cyd-destun ehangach gyda'r fframwaith Windsor, ond mor belled â'r berthynas â'r cynulliadau datganoledig, mae yna'n dal i fod cyd-destun negyddol iawn, ac mi oedd y Cwnsler Cyffredinol, yn ei lythyr at y pwyllgor, wedi cyfeirio at y diffyg ymgynghori sydd wedi bod o dan y Ddeddf yma o'r gyfraith a ddargedwir. Ydy'r Trefnydd yn gallu ein hysbysu ni beth yw'r broses y bydd y Llywodraeth yn ei defnyddio er mwyn amddiffyn y setliad sydd gennym ni yng nghyd-destun y Ddeddf yma?
Hefyd, ydych chi'n gallu rhoi unrhyw wybodaeth ynglŷn â'r adnoddau sydd wedi gorfod cael eu defnyddio hyd yn oed i gyflwyno'r newidiadau technegol hyn? Rydyn ni'n deall o hyd bod yna broblemau capasiti sydd yn effeithio ar raglen ddeddfwriaethol y Llywodraeth. Hynny yw, faint o adnoddau oedd wedi gorfod mynd i mewn i'r newidiadau technegol yma, a sut mae hynny wedi cael effaith ar yr anghenion deddfu eraill y mae'r Llywodraeth yn eu hwynebu ar hyn o bryd?
As the Trefnydd has said, this is mainly a technical motion, but, of course, as the Minister's comments have confirmed, there is a broader framework and a broader context to all of this. We in Plaid Cymru also oppose the principle underpinning the original Westminster Act, which does provide very broad powers to scrap law that is in devolved areas.
Now, there were some saving powers, as I understand, which have been revoked. That is, there was a means to retain pieces of legislation that is no longer available, since the end of October. The Minister has referred to the joint power, the need to work jointly, which provides some safeguard in this area. Was there an assessment undertaken—? Rather, how was the assessment undertaken of these changes and the ability to use the saving powers before the end of October?
Now, there has been a positive change, to a certain extent, in terms of the Windsor framework, but as far as the relationship with the devolved assemblies and parliaments goes, there is still a very negative context, and the Counsel General, in his letter to the committee, referred to the lack of consultation that has taken place in relation to the retained EU law Act. So, can the Trefnydd inform us as to the process that the Government will use in order to safeguard the settlement that we have in relation to this legislation?
Also, can you provide us with any information as to the resources that have had to be used just in introducing these technical changes? We understand that there are ongoing capacity issues that are having an impact on the Government's legislative programme. So, how many resources had to go into these technical changes, and how has that impacted on the broader legislative needs faced by the Government at the moment?
Y Gweinidog i ymateb i'r ddadl.
The Minister to reply to the debate.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I'm grateful to Adam Price for his comments and questions. I think it is fair to say, you know, these are technical amendments and there are no policy changes. It's a very unusual situation, because we do, obviously, disagree with the fundamental intent of the Act.
I don't have the figures to hand around the resources that have been used, but we do all of this through the inter-ministerial process, and you referred to the Windsor framework as well. I think it's just really important that we look at this on a case-by-case basis and approach and I certainly have no issues around the capacity. So, we bring forward our own legislation, as I say, on a case-by-case basis, so I do therefore ask Members to approve the regulations today.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Rwy'n ddiolchgar i Adam Price am ei sylwadau a'i gwestiynau. Rwy'n credu ei bod yn deg dweud, wyddoch chi, mai gwelliannau technegol yw'r rhain ac nid oes unrhyw newidiadau polisi. Mae'n sefyllfa anarferol iawn, oherwydd yn amlwg, rydym yn anghytuno â bwriad sylfaenol y Ddeddf.
Nid oes gennyf y ffigurau wrth law ynghylch yr adnoddau a ddefnyddiwyd, ond rydym yn gwneud hyn i gyd drwy'r broses ryng-weinidogol, ac fe gyfeirioch chi at fframwaith Windsor hefyd. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn edrych ar hyn fesul achos a dull gweithredu ac yn sicr nid oes gennyf unrhyw broblemau o ran y capasiti. Felly, rydym yn cyflwyno ein deddfwriaeth ein hunain, fel y dywedaf, fesul achos, felly gofynnaf i'r Aelodau gymeradwyo'r rheoliadau heddiw.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, oni bai fod Aelod yn gwrthwynebu, caiff y ddau gynnig o dan eitemau 12 ac 13 eu grwpio i'w trafod gyda'i gilydd, ond gyda phleidleisiau ar wahân. Gwelaf nad oes unrhyw wrthwynebiad.
In accordance with Standing Order 12.24, unless a Member objects, the two motions under items 12 and 13 will be grouped for debate, but with separate votes. I see that there are no objections.
Felly, galwaf ar y Gweinidog Newid Hinsawdd i wneud y cynnig. Julie James.
I call on the Minister for Climate Change to move the motion. Julie James.
Cynnig NDM8427 Lesley Griffiths
Cynnig bod Senedd Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.11:
Yn cytuno i egwyddorion cyffredinol y Bil Seilwaith (Cymru).
Motion NDM8427 Lesley Griffiths
To propose that Senedd Cymru in accordance with Standing Order 26.11:
Agrees to the general principles of the Infrastructure (Wales) Bill.
Cynnig NDM8426 Lesley Griffiths
Cynnig bod Senedd Cymru, at ddibenion unrhyw ddarpariaethau sy’n deillio o’r Bil Seilwaith (Cymru), yn cytuno i unrhyw gynnydd mewn gwariant o’r math y cyfeiriwyd ato yn Rheol Sefydlog 26.69, sy’n codi o ganlyniad i’r Bil.
Motion NDM8426 Lesley Griffiths
To propose that Senedd Cymru, for the purposes of any provisions resulting from the Infrastructure (Wales) Bill, agrees to any increase in expenditure of a kind referred to in Standing Order 26.69, arising in consequence of the Bill.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I move the motions.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n cynnig y cynigion.
I'm pleased to be here today to open this debate on the general principles of the Infrastructure (Wales) Bill and to move the motion and the financial resolution. The Bill introduces a modern and simplified regime for the consenting of significant infrastructure projects in Wales, both on the land and in the territorial sea. I am committed to having an efficient and effective consenting regime that makes a positive contribution towards our social, economic and environmental prosperity and net-zero ambitions.
Dirprwy Lywydd, I would like to start by thanking the Finance Committee, the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee and the Legislation, Justice and Constitution Committee for their thorough scrutiny of this Bill. I appreciate all of the hard work that has gone into delivering their comprehensive and helpful reports within a tight timescale. I would also like to thank all of the stakeholders, communities and individuals who have contributed, supported and taken an active role in developing this vital legislation. I also welcome the additional oral and written evidence provided by organisations and individuals during the scrutiny stage. The combined expertise, challenge and perspective has been and continues to be invaluable to the development of this Bill.
I found the committee reports reassuring, in that there is clearly a consensus that the Bill is much-needed legislation and provides a necessary step in the right direction towards our zero-carbon target. Dirprwy Lywydd, given the number of and detailed nature of the recommendations, it will not be possible to respond to each and every one of them today. Therefore, I will write to the committee Chairs individually with my full response following this debate. But you will be pleased to hear that I will be accepting the majority of the recommendations. I will concentrate today on what I see as the principal topics and issues raised by each of the committees.
So, turning to the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee, I'm pleased to accept recommendation 1 from the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee—that's quite a mouthful, isn't it, Chair? [Laughter.] This is that the Senedd supports the general principles of the Bill. I acknowledge the range of recommendations in the committee's report on subordinate legislation and the regulation-making powers within the Bill, and I understand the importance of engaging with stakeholders early in the legislative process and in an inclusive and meaningful way. I'm happy to accept recommendations 2, 4, 5 and 6, dealing with subordinate legislation matters.
Public consultation will be carried out on the proposed contents of subordinate legislation. The result of this consultation will help inform the final form and content of subordinate legislation being taken forward. I want stakeholders to be involved in setting the provisions to ensure that they are workable in practice. I am, however, reluctant to consult on draft subordinate legislation, as there is a danger that some may perceive that we've already set our proposals in stone. Our experience in this is that this may lead to less meaningful engagement, and I want to avoid this misinterpretation. But, should it be required, I'm happy to undertake targeted consultation on specific aspects of drafting.
I note the recommendations set by the committee that deal with projects included in the regime, and I confirm where a project category has not been included as part of the Bill, the evidence we have collected to date suggests there is uncertainty over what the threshold should be for a project of national significance. However, I will bring forward amendments where appropriate.
The flexibility included in the Bill is very important. Technology is advancing rapidly, and I am aware of the need to futureproof this new regime. I note the concerns raised around hydrogen in particular and my officials are continuing the engagement with stakeholders on this and other means to store energy. Hydrogen use is captured by the Bill either as a means to generate energy or as an energy carrier associated with a different type of energy generation. The Bill at present does not contain a specific threshold for hydrogen production because, to date, we do not have enough evidence to understand what that threshold should be. Following a review of evidence, I am considering bringing forward amendments to the Bill that include pipelines, subject to the limitations imposed on Wales by the Government of Wales Act 2006. As part of our ongoing work, we will continue to engage with stakeholders on this matter.
Dirprwy Lywydd, I also accept we need to make sure that everyone is clear on the details of this Bill. So, turning to recommendations 12 and 14 on consultation and publicity processes, the committee has indicated the need for the Bill to provide clearer positions on consultation standards. I'm happy to accept these recommendations in principle. I can reassure Members that I have always acknowledged the importance of engaging and consulting with as wide a range of stakeholders as possible. We will produce guidance specifically for prospective developers on best practice when undertaking consultation and engagement with communities and other stakeholders.
The statements of policy intent that accompany the Bill set out in detail the minimum requirements for consultation and engagement that would likely be included in subordinate legislation. I intend these statements as a starting point for wider public consultation. The final subordinate legislation will be informed by representations received from those stakeholders. This approach applies a minimum requirement for all proposed developments captured by the Bill. This provides certainty and clarity to stakeholders and local communities on what they can expect as part of the consultation and engagement exercise.
Rwy'n falch o fod yma heddiw i agor y ddadl hon ar egwyddorion cyffredinol y Bil Seilwaith (Cymru) ac i gynnig y cynnig a'r datrysiad ariannol. Mae'r Bil yn cyflwyno trefn fodern a symlach ar gyfer cydsynio prosiectau seilwaith arwyddocaol yng Nghymru, ar y tir ac yn y môr tiriogaethol. Rwyf wedi ymrwymo i gael cyfundrefn gydsynio effeithlon ac effeithiol sy'n gwneud cyfraniad cadarnhaol tuag at ein ffyniant cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol a'n huchelgeisiau sero net.
Dirprwy Lywydd, hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r Pwyllgor Cyllid, y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith a'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am eu gwaith craffu trylwyr ar y Bil hwn. Rwy'n gwerthfawrogi'r holl waith caled sydd wedi'i wneud i gyflwyno eu hadroddiadau cynhwysfawr a defnyddiol o fewn amserlen dynn. Hoffwn ddiolch hefyd i'r holl randdeiliaid, cymunedau ac unigolion sydd wedi cyfrannu, cefnogi ac wedi chwarae rhan weithredol wrth ddatblygu'r ddeddfwriaeth hanfodol hon. Rwyf hefyd yn croesawu'r dystiolaeth ysgrifenedig a llafar ychwanegol a ddarparwyd gan sefydliadau ac unigolion yn ystod y cyfnod craffu. Mae'r arbenigedd, yr her a'r persbectif cyfunol wedi bod ac yn parhau i fod yn amhrisiadwy i ddatblygiad y Bil hwn.
Canfûm fod adroddiadau'r pwyllgor yn galonogol, gan ei bod yn amlwg bod consensws bod y Bil yn ddeddfwriaeth y mae mawr ei hangen ac yn darparu cam angenrheidiol i'r cyfeiriad cywir tuag at ein targed di-garbon. Dirprwy Lywydd, o ystyried nifer a natur fanwl yr argymhellion, ni fydd yn bosibl ymateb i bob un ohonynt heddiw. Felly, byddaf yn ysgrifennu at Gadeiryddion y pwyllgorau yn unigol gyda'm hymateb llawn yn dilyn y ddadl hon. Ond byddwch yn falch o glywed y byddaf yn derbyn y rhan fwyaf o'r argymhellion. Byddaf yn canolbwyntio heddiw ar yr hyn rwy'n ei weld fel y prif bynciau a materion a godwyd gan bob un o'r pwyllgorau.
Felly, gan droi at y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith, rwy'n falch o dderbyn argymhelliad 1 gan y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith—mae hynna'n dipyn o lond ceg, onid ydyw, Cadeirydd? [Chwerthin.] Sef bod y Senedd yn cefnogi egwyddorion cyffredinol y Bil. Rwy'n cydnabod yr ystod o argymhellion yn adroddiad y pwyllgor ar is-ddeddfwriaeth a'r pwerau gwneud rheoliadau yn y Bil, ac rwy'n deall pwysigrwydd ymgysylltu â rhanddeiliaid yn gynnar yn y broses ddeddfwriaethol ac mewn ffordd gynhwysol ac ystyrlon. Rwy'n hapus i dderbyn argymhellion 2, 4, 5 a 6, sy'n ymdrin â materion is-ddeddfwriaeth.
Bydd ymgynghoriad cyhoeddus yn cael ei gynnal ar gynnwys arfaethedig is-ddeddfwriaeth. Bydd canlyniad yr ymgynghoriad hwn yn helpu i lywio ffurf derfynol a chynnwys is-ddeddfwriaeth sy'n cael ei datblygu. Rwyf eisiau i randdeiliaid fod yn rhan o'r gwaith o osod y darpariaethau er mwyn sicrhau eu bod yn ymarferol. Fodd bynnag, rwy'n amharod i ymgynghori ar is-ddeddfwriaeth ddrafft, gan fod perygl y gallai rhai amgyffred ein bod eisoes wedi ystyried ein cynigion fel rhai terfynol. Ein profiad yn hyn yw y gallai hyn arwain at ymgysylltu llai ystyrlon, ac rwyf eisiau osgoi'r camddehongli hwn. Ond, os bydd angen, rwy'n hapus i gynnal ymgynghoriad wedi'i dargedu ar agweddau penodol ar ddrafftio.
Nodaf yr argymhellion a osodwyd gan y pwyllgor sy'n ymdrin â phrosiectau sydd wedi'u cynnwys yn y drefn, ac rwy'n cadarnhau lle nad yw categori prosiect wedi'i gynnwys fel rhan o'r Bil, mae'r dystiolaeth yr ydym wedi'i chasglu hyd yma yn awgrymu bod ansicrwydd ynghylch beth ddylai'r trothwy fod ar gyfer prosiect o arwyddocâd cenedlaethol. Fodd bynnag, byddaf yn cyflwyno gwelliannau pan fo hynny'n briodol.
Mae'r hyblygrwydd a gynhwysir yn y Bil yn bwysig iawn. Mae technoleg yn datblygu'n gyflym, ac rwy'n ymwybodol o'r angen i ddiogelu'r drefn newydd hon at y dyfodol. Rwy'n nodi'r pryderon a godwyd ynghylch hydrogen yn benodol ac mae fy swyddogion yn parhau i ymgysylltu â rhanddeiliaid ar hyn a dulliau eraill o storio ynni. Caiff y defnydd o hydrogen ei gynnwys yn y Bil naill ai fel modd o gynhyrchu ynni neu fel cludwr ynni sy'n gysylltiedig â math gwahanol o gynhyrchu ynni. Nid yw'r Bil ar hyn o bryd yn cynnwys trothwy penodol ar gyfer cynhyrchu hydrogen oherwydd, hyd yma, nid oes gennym ddigon o dystiolaeth i ddeall beth ddylai'r trothwy hwnnw fod. Yn dilyn adolygiad o'r dystiolaeth, rwy'n ystyried cyflwyno gwelliannau i'r Bil sy'n cynnwys piblinellau, yn amodol ar y cyfyngiadau a osodwyd ar Gymru gan Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006. Fel rhan o'n gwaith parhaus, byddwn yn parhau i ymgysylltu â rhanddeiliaid ar y mater hwn.
Dirprwy Lywydd, rwy'n derbyn hefyd fod angen i ni sicrhau bod pawb yn glir ynghylch manylion y Bil hwn. Felly, gan droi at argymhellion 12 a 14 ar brosesau ymgynghori a chyhoeddusrwydd, mae'r pwyllgor wedi nodi'r angen i'r Bil ddarparu safbwyntiau cliriach ar safonau ymgynghori. Rwy'n hapus i dderbyn yr argymhellion hyn mewn egwyddor. Gallaf sicrhau'r Aelodau fy mod bob amser wedi cydnabod pwysigrwydd ymgysylltu ac ymgynghori ag ystod mor eang â phosibl o randdeiliaid. Byddwn yn llunio canllawiau yn benodol ar gyfer darpar ddatblygwyr ar arfer gorau wrth gynnal ymgynghoriad ac ymgysylltu â chymunedau a rhanddeiliaid eraill.
Mae'r datganiadau o fwriad polisi sy'n cyd-fynd â'r Bil yn nodi'n fanwl y gofynion sylfaenol ar gyfer ymgynghori ac ymgysylltu a fyddai'n debygol o gael eu cynnwys mewn is-ddeddfwriaeth. Rwy'n bwriadu i'r datganiadau hyn fod yn fan cychwyn ar gyfer ymgynghoriad cyhoeddus ehangach. Bydd yr is-ddeddfwriaeth derfynol yn cael ei llywio gan sylwadau a dderbynnir gan y rhanddeiliaid hynny. Mae'r dull hwn yn gosod gofyniad sylfaenol ar gyfer yr holl ddatblygiadau arfaethedig a gofnodir gan y Bil. Mae hyn yn rhoi sicrwydd ac eglurder i randdeiliaid a chymunedau lleol ar yr hyn y gallant ei ddisgwyl fel rhan o'r ymgynghoriad a'r ymarfer ymgysylltu.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
I note that recommendation 12 suggests that the Planning Act 2008 should be used as a starting point. However, my proposed approach goes beyond what is prescribed as part of the consenting process in the Planning Act. The Planning Act sets no minimum standards required to be met by prospective developers, and, therefore, offers little certainty and consistency from one application to another. I am keen to ensure that communities are satisfied with the consultation standards. This is why I've also asked Planning Aid Wales to look into this matter.
As I've confirmed during the scrutiny sessions, I'm happy to consider any specific recommendations on what consultation requirements should be included as a minimum standard, or, indeed, as best practice. Recommendation 26 requested an update on discussions with consultees, local planning authorities and other stakeholders about how full cost recovery will be achieved. Dirprwy Lywydd—. Oh, Llywydd, excuse me—[Laughter.] You swapped seamlessly there. I've been clear from the outset that I'm committed to full cost recovery arising from the legislation set out in this Bill. I've listened to evidence from all parties, and discussions with stakeholders have been ongoing throughout the development of the Bill and during Stage 1 of the Senedd scrutiny.
Current fees for infrastructure applications are based on what is prescribed in regulations. Some operate on a full cost-recovery basis, whilst others do not. To enable full cost recovery, I anticipate the new regime will allow for fixed-rate and variable fees for all types of infrastructure applications. The specific charges will be subject to further work and consultation as part of the wider programme of subordinate legislation I mentioned earlier. Llywydd, I welcome any views that stakeholders or Senedd Members may have on this issue.
Whilst I've been unable to respond in detail to each of the recommendations proposed by the committee, I will write to the Chair in due course on all the recommendations to provide further clarification on our proposed way forward.
Turning now to the recommendations made by the Legislation, Justice and Constitution Committee, I note that they have requested a response prior to this debate and, unfortunately, Llywydd, this was not possible. I will provide comprehensive answers to the issues raised by the committee in writing shortly.
Turning to some of the points raised by the committee, I've accepted the majority of recommendations they have made, but I want to make an important and fundamental point first. I wish to reiterate my position that we have achieved the right balance between the level of content on the face of the Bill and that to be set out in subordinate legislation and guidance. It is my intention that the procedural and administrative processes of the regime will be contained in subordinate legislation. There are various reasons why details will be contained in subordinate legislation. Our experience of existing regimes has shaped this approach to that subordinate legislation. The planning system, including the development of national significance regime, has a similar balance between primary and subordinate legislation. Therefore, there is a strong precedent for this approach.
Leaving details to subordinate legislation allows for flexibility, and this makes it easier for users of the system to have one place to go to for all administrative matters. These matters of detail, such as the contents of an application form or who will be consulted on an application and what that response will consist of, are not appropriate for inclusion on the face of the Bill. I do accept that where the committee has suggested further detail is added to the face of the Bill you have also suggested a corresponding Henry VIII power to make amendments to that detail. I do not myself consider this approach creates accessible law, as any reader of the legislation would first need to confirm that no amendments had been made, and these amendments may be lost in multiple pieces of subordinate legislation.
To reiterate, though, I have looked favourably on the majority of recommendations the committee has made. For example, there are a number of recommendations on the use of the affirmative procedure, and I will look to respond positively to these. I will also provide amendments to set out the principles relating to the power of entry on the face of the Bill.
Finally, Llywydd, turning to the Finance Committee recommendations, I am pleased the committee was broadly content with the financial implications of the Bill. I have accepted recommendations 1, 4, 5 and 6, as well as accepting recommendation 2 in part, which seeks further clarification on the costs and benefits of the Bill. I responded in writing to the committee last week to provide further information and clarification as requested.
I have not been able to cover all recommendations in the respective committees' reports, rather I've tried to respond to what I considered to be the main points. I believe the written responses I have already supplied and will supply following this debate will cover all the areas of interest. Llywydd, I look forward to addressing further questions later in this debate. Diolch.
Nodaf fod argymhelliad 12 yn awgrymu y dylid defnyddio Deddf Cynllunio 2008 fel man cychwyn. Fodd bynnag, mae fy null gweithredu arfaethedig yn mynd y tu hwnt i'r hyn a ragnodir fel rhan o'r broses gydsynio yn y Ddeddf Cynllunio. Nid yw'r Ddeddf Cynllunio yn gosod unrhyw safonau gofynnol y mae'n rhaid i ddarpar ddatblygwyr eu bodloni, ac felly, nid yw'n cynnig llawer o sicrwydd a chysondeb o un cais i'r llall. Rwy'n awyddus i sicrhau bod cymunedau'n fodlon â'r safonau ymgynghori. Dyna pam rwyf hefyd wedi gofyn i Cymorth Cynllunio Cymru edrych ar y mater hwn.
Fel yr wyf wedi cadarnhau yn ystod y sesiynau craffu, rwy'n hapus i ystyried unrhyw argymhellion penodol ar ba ofynion ymgynghori y dylid eu cynnwys fel safon ofynnol, neu, yn wir, fel arfer gorau. Roedd argymhelliad 26 yn gofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf am drafodaethau gydag ymgyngoreion, awdurdodau cynllunio lleol a rhanddeiliaid eraill ynghylch sut y bydd adennill costau llawn yn cael ei gyflawni. Dirprwy Lywydd—. O, Llywydd, esgusodwch fi—[Chwerthin.] Fe wnaethoch chi gyfnewid yn ddi-dor yn y fan honno. Rwyf wedi bod yn glir o'r cychwyn cyntaf fy mod wedi ymrwymo i adennill costau llawn sy'n deillio o'r ddeddfwriaeth a nodir yn y Bil hwn. Rwyf wedi gwrando ar dystiolaeth gan bob plaid, ac mae trafodaethau gyda rhanddeiliaid wedi bod yn parhau drwy gydol y gwaith o ddatblygu'r Bil ac yn ystod Cyfnod 1 o waith craffu'r Senedd.
Mae'r ffioedd presennol ar gyfer ceisiadau seilwaith yn seiliedig ar yr hyn a ragnodir mewn rheoliadau. Mae rhai yn gweithredu ar sail adennill costau llawn, ac eraill ddim yn gwneud hynny. Er mwyn galluogi adennill costau llawn, rwy'n rhagweld y bydd y drefn newydd yn caniatáu ar gyfer ffioedd cyfradd sefydlog ac amrywiol ar gyfer pob math o geisiadau seilwaith. Bydd y taliadau penodol yn amodol ar waith ac ymgynghori pellach fel rhan o'r rhaglen ehangach o is-ddeddfwriaeth y soniais amdani yn gynharach. Llywydd, rwy'n croesawu unrhyw farn gan randdeiliaid neu gan Aelodau'r Senedd ar y mater hwn.
Er nad wyf wedi gallu ymateb yn fanwl i bob un o'r argymhellion a gynigiwyd gan y pwyllgor, byddaf yn ysgrifennu at y Cadeirydd maes o law ar yr holl argymhellion i roi eglurhad pellach ynghylch ein ffordd arfaethedig ymlaen.
Gan droi nawr at argymhellion y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, nodaf eu bod wedi gofyn am ymateb cyn y ddadl hon ac, yn anffodus, Llywydd, nid oedd hyn yn bosibl. Byddaf yn darparu atebion cynhwysfawr i'r materion a godwyd gan y pwyllgor yn ysgrifenedig yn fuan.
Gan droi at rai o'r pwyntiau a godwyd gan y pwyllgor, rwyf wedi derbyn y mwyafrif o'r argymhellion y maent wedi'u gwneud, ond rwyf eisiau gwneud pwynt pwysig a sylfaenol yn gyntaf. Hoffwn ailadrodd fy safbwynt sef ein bod wedi sicrhau'r cydbwysedd cywir rhwng lefel y cynnwys ar wyneb y Bil a'r hyn sydd i'w nodi mewn is-ddeddfwriaeth a chanllawiau. Fy mwriad yw y bydd prosesau gweithdrefnol a gweinyddol y drefn yn cael eu cynnwys mewn is-ddeddfwriaeth. Mae yna nifer o resymau pam y bydd manylion yn cael eu cynnwys yn yr is-ddeddfwriaeth. Mae ein profiad o drefnau presennol wedi llunio'r dull hwn o ymdrin â'r is-ddeddfwriaeth honno. Mae gan y system gynllunio, gan gynnwys trefn datblygiad o arwyddocâd cenedlaethol, gydbwysedd tebyg rhwng deddfwriaeth sylfaenol ac is-ddeddfwriaeth. Felly, mae cynsail cryf ar gyfer y dull hwn.
Mae gadael manylion i is-ddeddfwriaeth yn caniatáu hyblygrwydd, ac mae hyn yn ei gwneud yn haws i ddefnyddwyr y system fod ag un lle i fynd iddo ar gyfer pob mater gweinyddol. Nid yw'r materion hyn o fanylder, megis cynnwys ffurflen gais neu â phwy yr ymgynghorir ar gais a beth fydd yr ymateb hwnnw, yn briodol i'w cynnwys ar wyneb y Bil. Rwy'n derbyn, lle mae'r pwyllgor wedi awgrymu bod rhagor o fanylion yn cael eu hychwanegu at wyneb y Bil, eich bod hefyd wedi awgrymu pŵer Harri VIII cyfatebol i wneud newidiadau i'r manylion hynny. Nid wyf fi fy hun o'r farn bod y dull hwn yn creu cyfraith hygyrch, gan y byddai angen i unrhyw un sy'n darllen y ddeddfwriaeth gadarnhau yn gyntaf nad oedd unrhyw welliannau wedi'u gwneud, ac efallai y collir y diwygiadau hyn mewn sawl darn o is-ddeddfwriaeth.
Ond i ailadrodd, rwyf wedi edrych yn ffafriol ar y mwyafrif o'r argymhellion a wnaed gan y pwyllgor. Er enghraifft, mae nifer o argymhellion ar ddefnyddio'r weithdrefn gadarnhaol, a byddaf yn ceisio ymateb yn gadarnhaol i'r rhain. Byddaf hefyd yn darparu gwelliannau i nodi'r egwyddorion sy'n ymwneud â phŵer mynediad ar wyneb y Bil.
Yn olaf, Llywydd, gan droi at argymhellion y Pwyllgor Cyllid, rwy'n falch bod y pwyllgor yn fodlon ar y cyfan â goblygiadau ariannol y Bil. Rwyf wedi derbyn argymhellion 1, 4, 5 a 6, yn ogystal â derbyn argymhelliad 2 yn rhannol, sy'n ceisio eglurhad pellach ar gostau a buddiannau'r Bil. Ymatebais yn ysgrifenedig i'r pwyllgor yr wythnos diwethaf i ddarparu rhagor o wybodaeth ac eglurhad yn ôl y gofyn.
Nid wyf wedi gallu ymdrin â'r holl argymhellion yn adroddiadau'r pwyllgorau priodol, yn hytrach rwyf wedi ceisio ymateb i'r hyn yr oeddwn yn ei ystyried yn brif bwyntiau. Credaf y bydd yr ymatebion ysgrifenedig yr wyf eisoes wedi'u darparu ac y byddaf yn eu darparu yn dilyn y ddadl hon yn cwmpasu'r holl feysydd o ddiddordeb. Llywydd, edrychaf ymlaen at fynd i'r afael â chwestiynau pellach yn ddiweddarach yn y ddadl hon. Diolch.
Cadeirydd y pwyllgor newid hinsawdd yn gyntaf. Llyr Gruffydd.
The Chair of the climate change committee first. Llyr Gruffydd.
Diolch yn fawr, Llywydd. Ar y dechrau fel hyn, buaswn i'n hoffi diolch i Mark Southgate, oedd yn gynghorydd arbenigol i ni fel pwyllgor ar y Bil yma. Roedd ei gyngor a'i sylwadau e yn amhrisiadwy, a dweud y gwir, i'r pwyllgor wrth i ni gyflawni eni gwaith. Hoffwn i hefyd ddiolch i’r rhai a roddodd dystiolaeth inni er mwyn helpu llywio y drafodaeth ar y Bil.
Thank you very much, Llywydd. At the beginning, I would like to thank Mark Southgate, who acted as expert adviser to the committee on this Bill. His advice and his insights were invaluable, truth be told, to the committee in conducting its work. I’d also like to thank those who gave evidence to us to help inform our consideration of the Bill.
Fel y clywson ni gan y Gweinidog, prif amcan y Bil seilwaith, wrth gwrs, yw sicrhau eglurder ac effeithlonrwydd mewn perthynas â’r broses cynllunio seilwaith, a hynny tra'n gwella’r broses o ymgysylltu â chymunedau. Fodd bynnag, mae’n dadansoddiad ni, sy’n cael ei ategu gan gyfraniadau gan randdeiliaid amrywiol, yn awgrymu efallai na fydd y Bil ar ei ffurf bresennol yn cyrraedd y nodau hynny.
Fel Pwyllgor, rŷn ni wedi gwneud—fel y clywoch chi yn sylwadau’r Gweinidog—30 o argymhellion ar ffyrdd o wella’r Bil a’r drefn newydd. Mae’n siomedig nad yw’r Gweinidog wedi gallu darparu ymateb ysgrifenedig inni cyn y ddadl hon, ond dwi yn ddiolchgar iddi am ei hymrwymiad i gyhoeddi ymateb ysgrifenedig cyn gynted â phosib. Yr eironi yw, wrth gwrs, po fwyaf problemus yw Bil, y mwyaf tebygol rŷn ni i weld nifer fawr o argymhellion yn dod gan bwyllgorau, sydd wedyn yn ei gwneud hi’n fwy anodd i Lywodraeth Cymru ymateb cyn y ddadl ar yr egwyddorion cyffredinol. Mi fuaswn i yn gofyn bod y broses, felly, o drefnu dadleuon Cyfnod 1 yn fater efallai y gallai’r Pwyllgor Busnes fod yn ei ystyried ymhellach oherwydd y sefyllfa yna. Dwi ddim yn teimlo ei bod hi’n dderbyniol bod gofyn i ni gymryd pleidlais a ninnau heb gael ymateb ysgrifenedig i argymhellion gan ddau bwyllgor, ond mae hwnna’n rhywbeth gobeithio y bydd y Pwyllgor Busnes yn barod i’w ystyried ar gyfer y dyfodol.
Heddiw, felly, mi fyddaf i’n canolbwyntio ar bedair agwedd ar ein gwaith craffu ni, sef cydbwysedd y ddarpariaeth yn y ddeddfwriaeth sylfaenol a’r is-ddeddfwriaeth; ymgynghori cymunedol; costau ac adnoddau; a threfniadau trosiannol. Felly o safbwynt y cydbwysedd yma yn y darpariaethau, fel sy’n cael ei nodi yn ein hadroddiad ni, roedd y pwyllgor yn pryderu am y ffaith bod y Bil yn orddibynnol ar is-ddeddfwriaeth. Er ein bod ni’n derbyn dadl y Gweinidog, wrth gwrs, mai Bil proses yw hwn, mae yna gydbwysedd i’w daro, serch hynny, mewn perthynas â’r manylion sydd ar wyneb y Bil a’r manylion sydd wedi’u cynnwys wedyn mewn is-ddeddfwriaeth.
Mae natur fframwaith y Bil yn creu sefyllfa lle mae manylion hollbwysig ynglŷn â sut y bydd y drefn newydd yn gweithredu’n ymarferol yn cael eu gohirio tan y ceir rheoliadau yn y dyfodol. Wrth gwrs, mae’n well gan Lywodraethau Filiau fframwaith, ac am wn i, mae’n well gan y gwasanaeth sifil hefyd gael Biliau fframwaith, ac mi fyddan nhw’n gwneud y penderfyniadau sy’n cyfrif yn ddiweddarach, efallai hefyd allan o olwg, ychydig bach, yn sicr. Y neges ŷn ni’n ei chael yw, ‘Rhaid ichi ymddiried ynom ni, bydd popeth yn iawn’. Dyna’r neges ŷn ni’n ei chael.
Ond gyda’r mwyafrif llethol o bwerau—59 ohonyn nhw—wedi’u dirprwyo i Weinidogion Cymru ar gyfer gwneud rheoliadau, mae yna berygl difrifol o golli eglurder a thryloywder. Mae’r Gweinidog wedi dadlau bod y dull yma yn rhoi hyblygrwydd i Lywodraeth Cymru. Fodd bynnag, mae e hefyd, wrth gwrs, yn aberthu’r sicrwydd a’r eglurder yna y mae dirfawr eu hangen ar y bobl y bydd darpariaethau’r Bil yma yn effeithio arnyn nhw. Felly mae’r dull yma nid yn unig yn tanseilio gallu’r Senedd i wneud gwaith craffu trylwyr, ond mae e hefyd yn taflu cysgod o amheuaeth dros effeithiolrwydd y Bil o ran cyflawni ei fwriadau polisi. Mae’r dull siop un stop arfaethedig y mae’r Gweinidog wedi’i gyhoeddi, er enghraifft, yn parhau i fod yn amwys heb y manylion hollbwysig hyn.
Fe wnaeth rhanddeiliaid gymariaethau di-ri â Deddf Cynllunio 2008—mi gyfeiriodd y Gweinidog at y ddeddfwriaeth honno—gan ddweud bod llawer mwy o fanylion wedi’u cynnwys ar wyneb y ddeddfwriaeth honno. Yn eu barn nhw, fe darwyd cydbwysedd gwell ym Mil y Deyrnas Unedig. I wrthbwyso’r amwysedd sy’n deillio o orddibyniaeth ar is-ddeddfwriaeth, ŷn ni wedi argymell gwelliannau sy’n ymgorffori darpariaethau manylach yn uniongyrchol yn y Bil. Yn ein barn ni, mi fydd hyn yn gwella eglurder ac yn hwyluso gwaith craffu mwy effeithiol. Rŷn ni hefyd wedi argymell bod y fersiynau diweddaraf o’r holl is-ddeddfwriaeth, y canllawiau a dogfennau cysylltiedig ar gael mewn un lle, a hynny er mwyn sicrhau bod gan ddatblygwyr, y cyhoedd ac awdurdodau cyhoeddus ddealltwriaeth glir ynghylch y safbwyntiau diweddaraf.
Mae’r amwysedd yn y Bil yn ymestyn hefyd i brosesau ymgynghori cymunedol, sef yr ail elfen rôn i eisiau sôn amdani. Mae’r Bil yn hyrwyddo gwell gweithgarwch ymgysylltu cymunedol, ond mae’n gwneud hynny mewn modd sy’n gadael gormod i’w ddiffinio yn ddiweddarach neu’n nes ymlaen. Er bod adran 30 yn addo ymgysylltu gwell, mae’r mecanweithiau ar gyfer sicrhau hyn yn cael eu gadael i is-ddeddfwriaeth. Mae'r amwysedd hwn yn llesteirio cyfranogiad go iawn gan y cyhoedd ac yn rhwystro tryloywder.
O ystyried pwyslais y Bil ar ymgysylltu â chymunedau, mae'n hollbwysig sicrhau bod darpariaethau clir a manwl ar gyfer ymgynghori â'r cyhoedd, ac mae hyn yn cynnwys nodi pwy fydd angen bod yn destun gwaith ymgynghori, y dulliau ymgynghori fydd yn cael eu defnyddio, y llinellau amser, a’r gofynion adrodd. Rŷn ni wedi cynnwys argymhellion ynghylch y materion hyn yn ein hadroddiad.
Maes arall sy’n peri pryder yw diffyg adnoddau a sgiliau arbenigol, yn enwedig mewn perthynas ag awdurdodau cynllunio lleol ac awdurdodau cyhoeddus. Er bod ymrwymiad y Gweinidog i adennill costau llawn i’w ganmol, fe ddywedodd rhanddeiliaid wrthym fod angen mynd i’r afael â’r cyfyngiadau presennol ar adnoddau a allai lesteirio ymdrechion i weithredu’r drefn newydd yn effeithiol. Mae'n rhaid inni sicrhau bod awdurdodau lleol nid yn unig yn cael eu grymuso’n ddamcaniaethol, ond bod ganddynt hefyd yr adnoddau ymarferol i ymdrin â gofynion y system newydd hon. Rŷn ni, felly, wedi annog y Gweinidog i ddarparu mecanweithiau ar gyfer rhannu dysgu a dyrannu adnoddau ymhlith awdurdodau lleol. Bydd hyn yn sicrhau bod y drefn newydd yn cael ei chyflawni'n effeithiol ar draws gwahanol ardaloedd daearyddol.
Roedd rhanddeiliaid, yn enwedig datblygwyr ac awdurdodau cynllunio lleol, yn bryderus hefyd am y trefniadau trosiannol rhwng y gyfundrefn bresennol a’r gyfundrefn sydd ar ddod. Mae’r memorandwm esboniadol yn nodi bod disgwyl i’r drefn newydd fod yn gwbl weithredol erbyn canol 2025, ac eto mae’r manylion ynghylch sut y byddwn ni'n pontio i’r system newydd honno yn aneglur o hyd. Fe bwysleisiodd rhanddeiliaid yr angen am gynlluniau trosiannol manwl a thryloyw, ac mae'n hanfodol bod y Gweinidog nid yn unig yn cynnal trafodaethau parhaus â rhanddeiliaid ac awdurdodau cynllunio lleol, ond hefyd ei bod yn cyhoeddi amserlen ddangosol glir sy’n amlinellu'r camau a'r llinellau amser ar gyfer y cyfnodau trosiannol hyn. Mae'r tryloywder yma yn hanfodol, nid yn unig ar gyfer sicrhau bod y drefn newydd yn gweithredu’n llyfn, ond hefyd er mwyn sicrhau eglurder a hefyd ennyn hyder ymhlith yr holl bartïon dan sylw.
I gloi, felly, Llywydd, er bod y pwyllgor yn cytuno ag egwyddorion cyffredinol y Bil, mae angen gwelliannau sylweddol arno fe os yw e am gyflawni ei ddiben. Os bydd y Senedd yn cytuno ar yr egwyddorion cyffredinol heddiw, ein nod ddylai fod wedyn i fireinio’r Bil, fel ei fod yn arf sydd nid yn unig yn cyflawni amcanion y Gweinidog, ond sydd hefyd yn effeithiol, yn dryloyw ac yn gynhwysol. Mae'n rhaid inni sicrhau bod y Bil yma yn dod yn gonglfaen ymarferol ac effeithiol yn ein proses gynllunio, a hynny gan sicrhau, wrth gwrs, bod cymunedau wrth galon y broses honno. Diolch.
As we've heard from the Minister, the primary objective of the infrastructure Bill is to bring clarity and efficiency to the infrastructure planning process while enhancing community engagement. However, our analysis, which has been supported by contributions from various stakeholders, suggests that the Bill in its current form may fall short of meeting these goals.
As a committee, we have made—as you heard in the Minister’s opening remarks—30 recommendations on ways to improve the Bill and the new regime. It is disappointing that the Minister has not been able to provide a written response in advance of this debate, but I am grateful for her commitment to publish a written response as soon as possible. The irony is, of course, that the more problematic a Bill is, the more likely we are to see large numbers of recommendations emanating from committees, which will make it more difficult for the Welsh Government to respond to in advance of the debate on the general principles. I would ask that the process of arranging Stage 1 debates is something that the Business Committee may wish to consider further because of that situation. I don’t feel that it is acceptable that we are expected to vote before we receive a written response to the recommendations from two committees, but that’s hopefully something that the Business Committee may wish to consider for the future.
So, today, I will focus on four aspects of our scrutiny: the balance of provisions in primary and secondary legislation; community consultation; costs and resources; and then finally, transitional arrangements. So, in terms of this balance of provisions, as is set out in our report, the committee was concerned about the fact that the Bill is over-reliant on secondary legislation. Although we accept the Minister’s argument, of course, that this is a process Bill, there is nevertheless a balance to be struck in relation to the details on the face of the Bill and the details then included in secondary legislation.
The framework nature of the Bill does create a situation where vital details of how the new regime will operate in practice are deferred to future regulations. Of course, the Government prefers framework Bills, and as far as I’m aware, the civil service prefers framework Bills, and they’ll make the decisions that count further down the line, perhaps also away from the glare of scrutiny. The message that we receive is, ‘Well, you’ll have to trust us, it’ll all be okay'. That’s what they tell us.
But with an overwhelming number of powers—59 of them—delegated to Welsh Ministers for regulation making, there is a serious risk of losing clarity and transparency. The Minister has argued that this approach offers the Welsh Government flexibility. However, it does also sacrifice the much-needed certainty and clarity for those people who will be affected by these provisions. This approach not only undermines the Senedd’s capacity to conduct thorough scrutiny, but it also casts a shadow of doubt on how effectively the Bill will deliver on its policy intentions. The anticipated one-stop-shop approach that the Minister has heralded, for example, remains nebulous without these critical details.
Stakeholders repeatedly drew comparisons with the 2008 Planning Act—and the Minister referred to that legislation—and the stakeholders said that it includes much more detail on the face of that legislation. In their view, a better balance was struck in the UK Bill. To counteract the ambiguity arising from reliance on secondary legislation, we have recommended amendments incorporating more detailed provisions directly into the Bill, and in our view, this will enhance clarity and allow for more effective scrutiny. We’ve also recommended that up-to-date versions of all subordinate legislation, the guidance and associated documents should be made available in one place, to ensure that developers, the public and public authorities all have a clear understanding of the latest positions.
The ambiguity in the Bill extends to community consultation processes, which is the second element I wanted to talk about. The Bill promotes improved community engagement, but does so in a manner that leaves too much to be defined later on. While section 30 promises enhanced engagement, the actual mechanisms for this are left to secondary legislation, and this ambiguity frustrates genuine public involvement and hinders transparency.
Given the Bill's emphasis on community engagement, it is critical to have clear, detailed provisions for public consultation, and this includes specifying who needs to be consulted, the consultation methods deployed, the timelines and the reporting requirements. We have included recommendations on these issues in our report.
Another area of concern is a lack of resources and specialist skills, especially with regard to local planning authorities and public authorities. While the Minister's commitment to full cost recovery is commendable, stakeholders told us that there is a need to address the existing resource constraints that may hinder the effective implementation of the new regime. We must ensure that local authorities are not only theoretically empowered, but that they are also practically equipped to handle the demands of this new system. We have, therefore, urged the Minister to provide mechanisms for shared learning and resource allocation amongst local authorities. This will ensure the effective delivery of the new regime across different geographical areas.
Stakeholders, particularly developers and local planning authorities, were concerned about the transitional arrangements between the current and future regimes. The explanatory memorandum notes that there is an expectation that the new regime is fully operational by mid 2025, yet the specifics of how we transition to this new system remain unclear. Stakeholders emphasised the need for detailed and transparent transitional plans, and it’s imperative for the Minister to not only engage in ongoing discussions with stakeholders and local planning authorities, but also to publish a clear, indicative timetable outlining the steps and timelines for these transition periods. This transparency is essential, not just for the smooth implementation of the new regime, but also to instil confidence and clarity amongst all parties involved.
To conclude, therefore, Llywydd, while the committee agrees with the general principles of the Bill, it requires significant amendments if it is to serve its purpose. If the Senedd agrees the general principles today, our goal should then be to refine the Bill so that it is a tool that not only meets the Minister’s objectives, but is also effective, transparent and inclusive. We must ensure that this Bill becomes a workable and effective cornerstone of our planning process, with our communities, of course, at the centre of that process. Thank you.
Alun Davies nawr i siarad ar ran y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad.
Alun Davies to speak on behalf of the Legislation, Justice and Constitution Committee.
I'm grateful to you, Presiding Officer, and I'm pleased to contribute this afternoon on behalf of the LJC committee. I'd like to start, if I could, by thanking the Minister for her appearance before our committee in September, and also for her readiness to respond to a large number of queries we had via correspondence. We are grateful to you for that, Minister.
Our report on the Bill contains 50 recommendations. The number reflects the extensive number of delegated powers in the Bill and our concerns with some of those powers. I would also make the point, and reflect on the point that's just been made by the Chair of the climate change committee, that we had a message sent to us that the Minister would not be formally replying to our report before today's debate, as had been requested. I do note that the Minister has given an undertaking to provide a written response as soon as possible. The Minister has also reflected on some elements of the committee's report in her contribution opening this debate this afternoon. It is difficult for committees, and I think it does the work of the committees and the clerking teams of committees a great disservice, if the Government seeks to timetable a Stage 1 debate on legislation without providing committees and Members with a full response to the recommendations of committees. It might be something, Llywydd, that you wish to consider when reflecting on the timing of these debates.
I will not seek, Members will be very pleased to hear, to cover all 50 recommendations this afternoon, 34 of which are suggesting specific amendments to the Bill. I will seek, however, to highlight some of the themes that emerged during our scrutiny. The Minister, in front of the committee, referred to the Bill as a 'headline Bill', as opposed to the normal terminology of 'framework Bill'. However, whatever the descriptor chosen by the Minister, it is clear that the Bill contains more than 80 delegated powers. Nearly 20 per cent of these powers are Henry VIII powers, enabling the Bill, if and when enacted, to be changed by the Executive. We have concerns that five of the 14 Henry VIII powers in the Bill could be exercised by the Welsh Government without the Senedd having any knowledge that the law that it has approved has been modified. The substantial delegated powers contained within the Bill have the potential to cut across the Minister's aim for a one-stop approach. We do not consider that the Bill as drafted constrains the Executive power as fully as it should.
The Minister was very clear in her opening remarks that she feels the balance is correct between the detail that is covered on the face of the Bill and which is needed in secondary legislation. It is clear that that is her position. We recognise that reasoning and we recognise the power of her argument, that it may not be appropriate to set out administrative matters on the face of the Bill. However, we are not persuaded that a person with a relevant interest could read the Bill and fully understand the processes involved in a significant infrastructure project. We accept that having a great deal of detailed information on the face of any Bill could make any piece of primary legislation unwieldy. We fully accept that and we've accepted it in a number of reports over the years. However, that has to be balanced against people having a broad understanding of what is expected of them by any new law. I'm afraid to say, Minister, we are not persuaded that the balance is right within this Bill.
We believe further detail could be added to the Bill without hindering its readability, particularly where the Minister has taken delegated powers through the Bill to place as yet unconfirmed requirements or functions on unknown persons. This need for further detail is also relevant to provisions in the Bill about powers of entry. Should the Senedd approve the Bill, it will represent a significant delegation of power from the legislature to the Executive. We have recommended that the Minister should provide a clear and detailed list of each and all delegated powers in the Bill, by reference to the specific location, type and scrutiny procedure. We have also recommended that the Minister should review the Bill and put on its face information that is already known, for example requirements on people, and who those people are, so that there is a better balance between what the Senedd is being asked to approve and what will be left to subordinate legislation. I will state clearly that the committee continues to be content to have further conversations with the Minister on these matters as the Bill proceeds through its Senedd processes.
There are several delegated powers in the Bill that the Minister has included for reasons of flexibility and futureproofing. Futureproofing is a justification, of course, which is often put forward by Welsh Ministers, and the committee has commented on futureproofing in the past. We do not consider it appropriate to use the Bill as a vehicle to avoid a future Bill, where the use of primary legislation would be the constitutionally appropriate mechanism and means. In our view, including many regulation-making powers to futureproof a Bill takes away powers from future Seneddau and is not an acceptable practice. These powers will rest with the Executive, with Ministers, with a Government that is as of now unelected for the future. These are enduring powers. They are not one-off powers we're being asked to delegate to this Minister and this Government.
In closing, Llywydd, I would draw Members' attention to our report and the specific recommendations we have made about the amendments we consider are needed to the Bill in order for it to make better law and a law that gives this Senedd the role that it was elected to deliver.
Rwy'n ddiolchgar i chi, Llywydd, ac rwy'n falch o gyfrannu'r prynhawn yma ar ran y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad. Hoffwn ddechrau, os gallaf i, drwy ddiolch i'r Gweinidog am ei hymddangosiad gerbron ein pwyllgor ym mis Medi, a hefyd am ei pharodrwydd i ymateb i nifer fawr o'n hymholiadau trwy ohebiaeth. Rydym yn ddiolchgar iawn i chi am hynny, Gweinidog.
Mae ein hadroddiad ar y Bil yn cynnwys 50 o argymhellion. Mae'r nifer yn adlewyrchu'r nifer helaeth o bwerau dirprwyedig yn y Bil a'n pryderon ynghylch rhai o'r pwerau hynny. Byddwn hefyd yn gwneud y pwynt, ac yn myfyrio ar y pwynt sydd newydd gael ei wneud gan Gadeirydd y pwyllgor newid hinsawdd, bod neges wedi cael ei hanfon atom yn dweud na fyddai'r Gweinidog yn ymateb yn ffurfiol i'n hadroddiad cyn y ddadl heddiw, fel y gofynnwyd amdano. Rwy'n nodi bod y Gweinidog wedi ymrwymo i ddarparu ymateb ysgrifenedig cyn gynted â phosibl. Mae'r Gweinidog hefyd wedi myfyrio ar rai elfennau o adroddiad y pwyllgor yn ei chyfraniad yn agor y ddadl hon y prynhawn yma. Mae'n anodd i bwyllgorau, ac rwy'n credu ei fod yn gwneud anghymwynas fawr â gwaith y pwyllgorau a thimau clercio pwyllgorau, os yw'r Llywodraeth yn ceisio amserlennu dadl Cyfnod 1 ar ddeddfwriaeth heb roi ymateb llawn i bwyllgorau ac Aelodau i argymhellion pwyllgorau. Efallai ei fod yn rhywbeth, Llywydd, yr hoffech ei ystyried wrth fyfyrio ar amseru'r dadleuon hyn.
Ni fyddaf, bydd yr Aelodau'n falch iawn o glywed, yn ceisio cwmpasu pob un o'r 50 argymhelliad y prynhawn yma, ac mae 34 ohonynt yn awgrymu gwelliannau penodol i'r Bil. Fodd bynnag, rwyf am geisio tynnu sylw at rai o'r themâu a ddaeth i'r amlwg yn ystod ein gwaith craffu. Cyfeiriodd y Gweinidog, o flaen y pwyllgor, at y Bil fel 'prif Fil', yn hytrach na'r derminoleg arferol, 'Bil fframwaith'. Serch hynny, beth bynnag yw'r disgrifydd a ddewiswyd gan y Gweinidog, mae'n amlwg bod y Bil yn cynnwys mwy nag 80 o bwerau dirprwyedig. Mae bron i 20 y cant o'r pwerau hyn yn bwerau Harri VIII, sy'n galluogi'r Bil, os a phan gaiff ei ddeddfu, i gael ei newid gan y Weithrediaeth. Mae gennym bryderon y gallai pump o'r 14 o bwerau Harri VIII yn y Bil gael eu harfer gan Lywodraeth Cymru heb i'r Senedd fod ag unrhyw wybodaeth bod y gyfraith y mae wedi'i chymeradwyo wedi'i haddasu. Mae gan y pwerau dirprwyedig sylweddol sydd wedi'u cynnwys yn y Bil y potensial i dorri ar draws nod y Gweinidog ar gyfer dull un stop. Nid ydym yn ystyried bod y Bil fel y'i drafftiwyd yn cyfyngu ar bŵer y Weithrediaeth mor llawn ag y dylai.
Roedd y Gweinidog yn glir iawn yn ei sylwadau agoriadol ei bod yn teimlo bod y cydbwysedd yn gywir rhwng y manylion a gwmpesir ar wyneb y Bil ac sydd eu hangen mewn is-ddeddfwriaeth. Mae'n amlwg mai dyna yw ei safbwynt. Rydym yn cydnabod y rhesymu hwnnw ac rydym yn cydnabod pŵer ei dadl, efallai na fydd yn briodol nodi materion gweinyddol ar wyneb y Bil. Fodd bynnag, nid ydym yn argyhoeddedig y gallai person sydd â diddordeb perthnasol ddarllen y Bil a deall yn llawn y prosesau sy'n gysylltiedig â phrosiect seilwaith sylweddol. Rydym yn derbyn y gallai bod â llawer iawn o wybodaeth fanwl ar wyneb unrhyw Fil wneud unrhyw ddarn o ddeddfwriaeth sylfaenol yn anhylaw. Rydym yn derbyn hynny'n llawn ac rydym wedi ei dderbyn mewn nifer o adroddiadau dros y blynyddoedd. Fodd bynnag, rhaid cydbwyso hynny yn erbyn pobl yn meddu ar ddealltwriaeth eang o'r hyn a ddisgwylir ganddynt gan unrhyw gyfraith newydd. Mae arnaf ofn dweud, Gweinidog, nid ydym yn argyhoeddedig bod y cydbwysedd yn iawn o fewn y Bil hwn.
Credwn y gellid ychwanegu rhagor o fanylion at y Bil heb ei wneud yn anos ei ddarllen, yn enwedig lle mae'r Gweinidog wedi cymryd pwerau dirprwyedig drwy'r Bil i osod gofynion neu swyddogaethau heb eu cadarnhau eto ar bobl anhysbys. Mae'r angen hwn am ragor o fanylion hefyd yn berthnasol i ddarpariaethau yn y Bil ynghylch pwerau mynediad. Pe bai'r Senedd yn cymeradwyo'r Bil, bydd yn cynrychioli dirprwyo pŵer o'r deddfwrfa i'r Weithrediaeth yn sylweddol. Rydym wedi argymell y dylai'r Gweinidog ddarparu rhestr glir a manwl o bob un o'r pwerau dirprwyedig yn y Bil, drwy gyfeirio at leoliad, math a gweithdrefn graffu benodol. Rydym hefyd wedi argymell y dylai'r Gweinidog adolygu'r Bil a rhoi ar ei wyneb wybodaeth sydd eisoes yn hysbys, er enghraifft gofynion ar bobl, a phwy yw'r bobl hynny, fel bod cydbwysedd gwell rhwng yr hyn y gofynnir i'r Senedd ei gymeradwyo a'r hyn a fydd yn cael ei adael i is-ddeddfwriaeth. Fe wnaf ddatgan yn glir bod y pwyllgor yn parhau i fod yn fodlon cael trafodaethau pellach gyda'r Gweinidog ar y materion hyn wrth i'r Bil fynd ar ei hynt drwy brosesau'r Senedd.
Mae nifer o bwerau dirprwyedig yn y Bil y mae'r Gweinidog wedi'u cynnwys am resymau hyblygrwydd a diogelu at y dyfodol. Mae diogelu at y dyfodol yn gyfiawnhad, wrth gwrs, sy'n cael ei gyflwyno'n aml gan Weinidogion Cymru, ac mae'r pwyllgor wedi gwneud sylwadau ar ddiogelu at y dyfodol yn y gorffennol. Nid ydym o'r farn ei bod yn briodol defnyddio'r Bil fel cyfrwng i osgoi Bil yn y dyfodol, pan mai defnyddio deddfwriaeth sylfaenol fyddai'r dull a'r modd cyfansoddiadol priodol. Yn ein barn ni, mae cynnwys llawer o bwerau gwneud rheoliadau i ddiogelu Bil at y dyfodol yn dileu pwerau Senedd y dyfodol ac nid yw'n arfer derbyniol. Bydd y pwerau hyn yn nwylo'r Weithrediaeth, gyda Gweinidogion, gyda Llywodraeth sydd ar hyn o bryd heb ei hethol ar gyfer y dyfodol. Mae'r rhain yn bwerau parhaol. Nid ydynt yn bwerau untro y gofynnir i ni eu dirprwyo i'r Gweinidog hwn a'r Llywodraeth hon.
Wrth gloi, Llywydd, byddwn yn tynnu sylw'r Aelodau at ein hadroddiad a'r argymhellion penodol yr ydym wedi'u gwneud ynghylch y gwelliannau yr ydym yn eu hystyried sydd eu hangen i'r Bil er mwyn iddo wneud gwell cyfraith a chyfraith sy'n rhoi'r swyddogaeth i'r Senedd hon yr etholwyd hi i'w chyflawni.
Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Peredur Owen Griffiths.
The Chair of the Finance Committee, Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Llywydd. Dwi'n croesawu'r cyfle i gymryd rhan yn y ddadl yma heddiw. Buaswn i'n hoffi diolch i'r Gweinidog a'i swyddogion am ymddangos gerbron y pwyllgor ac, yn wahanol i Gadeiryddion y pwyllgorau eraill sydd wedi adrodd y prynhawn yma, am ddarparu ymateb i'n hargymhellion cyn y ddadl heddiw.
Daethom i un casgliad a gwneud chwe argymhelliad. Rwy'n falch bod y Gweinidog wedi derbyn tri o'r argymhellion yn llawn, ond dwi'n siomedig â'i hymateb i'r tri arall a gytunwyd naill ai'n rhannol neu a wrthodwyd.
Cyn imi droi at faterion penodol sy'n ymwneud â’r Bil, dwi am nodi mai dyma’r tro cyntaf i bapur methodoleg gael ei baratoi ochr yn ochr ag asesiad effaith rheoleiddiol. Bu'r papur hwn yn hynod o ddefnyddiol inni. Fel pwyllgor, rydyn ni wedi dadlau ers tro y dylai Llywodraeth Cymru ddangos ei gwaith cyfrifo, neu, yn ôl chwedl Mike Hedges, 'show your working' o ran llunio amcangyfrifon o'r gost. Felly, rydym yn argymell y dylai Llywodraeth Cymru ystyried cynnwys manylion o’r fath, a ddefnyddir i lywio’r amcangyfrifon cost sy’n deillio o bob Bil, o fewn asesiadau effaith rheoleiddiol, yn hytrach nag fel dogfennau ar wahân, fel mater o egwyddor. Mae'n galonogol bod y Gweinidog wedi derbyn yr argymhelliad hwn mewn egwyddor, er fy mod yn ei chael yn siomedig na fydd y dull hwn yn cael ei ddilyn ar gyfer pob Bil yn y dyfodol.
Thank you, Llywydd. I welcome the opportunity to participate in this debate. I'd like to thank the Minister and her officials for appearing before the committee and, unlike the Chairs of the other committees that have reported this afternoon, for providing a response to our recommendations prior to today's debate.
We came to one conclusion and made six recommendations. I am pleased that the Minister has accepted three of the recommendations in full, but I am disappointed with her response to the other three that were either rejected or agreed in part.
Before I turn to specific issues relating to the Bill, I want to note that this is the first time that a methodology paper has been prepared alongside a regulatory impact assessment. And we found the paper very helpful. As a committee, we've long advocated that the Welsh Government should 'show its workings', as Mike Hedges so regularly informs us, when it comes to producing cost estimates. Therefore, we recommend that the Welsh Government should consider including such details, which are used to inform the cost estimates for each Bill, within the RIA, rather than as separate documents, as a matter of principle. It's encouraging that the Minister has accepted this recommendation in principle, although I am disappointed that this method won't be adopted for all Bills in future.
Now on to the specific aspects of the Bill. It's disappointing that the costs that could be incurred by communities as a result of this Bill were not estimated in the RIA. Whilst the streamlining of the new consenting regime should lead to a reduction in costs for participants, we know that there will be a cost to communities in terms of their time and efforts for participating in these processes. We accept that estimates will vary, depending on the nature of responses and participation, but we feel more work could have been undertaken to clarify how these benefits will materialise. To this end, we recommended that the Minister undertakes further modelling work to identify the costs and benefits for communities, and provides further information on community involvement, how that currently works, who is involved, and how it might change as a result of the Bill. It's therefore disappointing that the Minister was unable to accept the first part of this recommendation, which we felt was a modest request, which would have improved the information accompanying this Bill.
The committee is pleased that there will be total net savings of £2.2 million over the five-year appraisal period, compared to the current system. The RIA also claims that the Bill will result in benefits that are not possible to quantify financially. We reiterate our view that any claims of significant benefits arising from a Bill should always be backed up by robust costings. We therefore recommend that the Minister undertakes further work in regard to the financial benefits arising from streamlined consenting processes. Once again, it's disappointing that the Minister has not accepted this particular recommendation.
We heard from the Minister that the new regime provided by this legislation will operate on the basis of full cost recovery. The committee is keen to understand how this will work and how it compares to the current system, particularly in terms of the impact on developers. We therefore recommended that the Minister provides further information on how fees will differ under the new regime, compared to the current one, and the impacts this will have on relevant stakeholders.
For significant infrastructure projects, the Bill proposes a tier of optional thresholds and criteria below the compulsory levels. We accept that optional thresholds provide flexibility, however it would be useful to fully understand how the process associated with the optional thresholds might work in practice. We have recommended that the Minister provides this information, including whether this flexibility could lead to some variability in the efficiencies outlined in the RIA.
Nawr ymlaen at agweddau penodol ar y Bil. Mae'n siomedig nad oedd y costau y gallai cymunedau eu hwynebu o ganlyniad i'r Bil hwn yn cael eu hamcangyfrif yn yr asesiad effaith rheoleiddiol. Er y dylai symleiddio'r drefn gydsynio newydd arwain at ostyngiad mewn costau i gyfranogwyr, gwyddom y bydd cost i gymunedau o ran eu hamser a'u hymdrechion i gymryd rhan yn y prosesau hyn. Rydym yn derbyn y bydd amcangyfrifon yn amrywio, yn dibynnu ar natur yr ymatebion a'r cyfranogiad, ond rydym yn teimlo y gellid bod wedi gwneud mwy o waith i egluro sut y bydd y buddion hyn yn cael eu gwireddu. I'r perwyl hwn, gwnaethom argymell bod y Gweinidog yn ymgymryd â gwaith modelu pellach i nodi'r costau a'r manteision i gymunedau, ac yn darparu rhagor o wybodaeth am gyfranogiad cymunedol, sut mae hynny'n gweithio ar hyn o bryd, pwy sy'n gysylltiedig, a sut y gallai newid o ganlyniad i'r Bil. Mae'n siomedig felly nad oedd y Gweinidog yn gallu derbyn rhan gyntaf yr argymhelliad hwn, a oedd, yn ein barn ni, yn gais cymedrol, a fyddai wedi gwella'r wybodaeth sy'n cyd-fynd â'r Bil hwn.
Mae'r pwyllgor yn falch y bydd cyfanswm arbedion net o £2.2 miliwn dros y cyfnod arfarnu pum mlynedd, o'i gymharu â'r system bresennol. Mae'r asesiad effaith rheoleiddiol hefyd yn honni y bydd y Bil yn arwain at fuddion nad oes modd eu mesur yn ariannol. Rydym yn ailadrodd ein barn y dylai unrhyw honiadau o fuddion sylweddol sy'n deillio o Fil gael eu hategu gan gostau cadarn bob amser. Felly, rydym yn argymell bod y Gweinidog yn ymgymryd â gwaith pellach mewn cysylltiad â'r buddion ariannol sy'n codi o brosesau cydsynio symlach. Unwaith eto, mae'n siomedig nad yw'r Gweinidog wedi derbyn yr argymhelliad penodol hwn.
Clywsom gan y Gweinidog y bydd y drefn newydd a ddarperir gan y ddeddfwriaeth hon yn gweithredu ar sail adennill costau llawn. Mae'r pwyllgor yn awyddus i ddeall sut y bydd hyn yn gweithio a sut mae'n cymharu â'r system bresennol, yn enwedig o ran yr effaith ar ddatblygwyr. Felly, gwnaethom argymell bod y Gweinidog yn rhoi rhagor o wybodaeth am sut y bydd ffioedd yn wahanol o dan y drefn newydd, o gymharu â'r un bresennol, a'r effeithiau y bydd hyn yn eu cael ar randdeiliaid perthnasol.
Ar gyfer prosiectau seilwaith sylweddol, mae'r Bil yn cynnig haen o drothwyon a meini prawf dewisol sy'n is na'r lefelau gorfodol. Rydym yn derbyn bod trothwyon dewisol yn darparu hyblygrwydd, fodd bynnag, byddai'n ddefnyddiol deall yn llawn sut y byddai'r broses sy'n gysylltiedig â'r trothwyon dewisol yn gweithio'n ymarferol. Rydym wedi argymell bod y Gweinidog yn darparu'r wybodaeth hon, gan gynnwys a allai'r hyblygrwydd hwn arwain at rywfaint o amrywioldeb yn yr arbedion effeithlonrwydd a amlinellir yn yr asesiad effaith rheoleiddiol.
Llywydd, mae ein hargymhelliad olaf yn ymwneud â'r adolygiad ôl-weithredu. Rwyf wedi siarad droeon yn y Siambr hon am bwysigrwydd adolygiad o'r fath o ran sicrhau bod amcanion deddfwriaethol yn cael eu bodloni yn unol â'r disgwyliadau, a bod gwerth am arian yn cael ei sicrhau. O ystyried bod y Bil hwn yn ymwneud â symleiddio proses, mae casglu gwybodaeth o'r fath yn bwysicach fyth. Felly, rydym yn argymell bod unrhyw adolygiad ôl-weithredu yn asesu costau a buddion cyffredinol y drefn gydsynio newydd ac a yw hyn yn bodloni'r disgwyliadau a nodir yn yr asesiad effaith rheoleiddiol. Diolch yn fawr.
Llywydd, our final recommendation relates to the post-implementation review. I've spoken in this Chamber on a number of occasions about the importance of such reviews to ensure that the objectives of legislation are being delivered in line with expectations, and that value for money has been achieved. Given that this Bill is about streamlining a process, capturing such information is even more important. We therefore recommend that the post-implementation review assesses the overall costs and benefits of the new consenting regime and whether this meets the expectations as set out in the RIA. Thank you very much.
In welcoming this Bill, I certainly welcome the three aims at the core of this legislation, but clearly there's been some concerning comments made from the Chairs here present. It will, hopefully, succeed in delivering a streamlined and unified process, enabling developers to access a one-stop shop for permissions, consents, licences and other requirements. It sounds very easy, that, doesn't it? It should also allow communities to better understand and engage in decisions that affect them and be sufficiently flexible to meet future challenges. Who could disagree with that?
Wrth groesawu'r Bil hwn, rwy'n sicr yn croesawu'r tri nod sydd wrth wraidd y ddeddfwriaeth hon, ond yn amlwg mae rhai sylwadau pryderus wedi cael eu gwneud gan y Cadeiryddion sy'n bresennol yma. Gobeithio y bydd yn llwyddo i gyflawni proses symlach ac unedig, gan alluogi datblygwyr i gael mynediad at siop un stop am ganiatadau, cydsyniadau, trwyddedau a gofynion eraill. Mae'n swnio'n hawdd iawn, onid yw e? Dylai hefyd ganiatáu i gymunedau ddeall a chymryd rhan yn well mewn penderfyniadau sy'n effeithio arnynt a bod yn ddigon hyblyg i wynebu heriau'r dyfodol. Pwy all anghytuno â hynny?
Now, the Royal Town Planning Institute highlighted to us that they had long called for a regulatory framework to enable an effective infrastructure consenting regime on large projects, but throughout the committee stages, and indeed for several months now, several concerns have been raised in terms of the resourcing of this Bill, the shortage of planning officers and the shortage of legal officers in our local authorities. Wales & West Utilities said that the existing developments of national significance process was simply not fit for purpose. Isle of Anglesey County Council considered the current process to be lengthy and inefficient.
Now, when considering that our current infrastructure approval process is putting Wales at a disadvantage to other parts of the UK, the case for change is therefore unquestionable. It is disappointing, though, that it's taken over five years from the original consultation in July 2018 to reach this point today, and a lot has happened in those five years, but as they say, better late than never. Nonetheless, most contributors and the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee, in recommendation 1, do support the general principles of the Bill, as do I. The Welsh Conservatives will be voting in favour today. However, that's where we need to be quite clear that this Bill has to change as it develops. As it stands, this legislation requires a wide range of changes to address numerous fundamental problems. For me, these fall into nine categories.
Transitional arrangements: Steve Ball, Cardiff Council, expressed concerns about the absence of detailed information on the transition period. In fact, I also agreed with the National Infrastructure Planning Association that there needs to be a clear cut-off point and criteria for determining how projects would transition between regimes. As we have made clear in recommendation 6, the Welsh Government should publish an indicative timetable setting out when the transitional arrangements to the new regime will be determined. This should be included in the Bill, not, as you have previously suggested, to be included in the regulations.
This brings me to the second category: over-reliance on secondary legislation. In complete conflict with the core aims of the Bill to deliver a streamlined and unified process, and empowering communities to better understand and engage, the Bill actually has 35 instances where detailed provisions would be included in regulations. That is excessive, and has been described by Bute Energy as one of the Bill's key failings. That is no surprise when considering that there are a total of 59 powers in the Bill for Welsh Ministers to make regulations. To make matters worse, there isn't even a timescale for making such subordinate legislation, nor guarantee of consultation with stakeholders. So, I agree with all the asks in recommendations 2, 3, 4 and 5.
Timescales is the third major reason why I'm concerned about this legislation in its current form. The Bill is currently a step backwards from the Planning Act 2008, which specifies time limits. I agree with recommendations 12, 14, 23 and 25, and suggestions by stakeholders such as Statkraft, Associated British Ports and NIPA that there should be timescales for specific parts of the decision-making process.
We then have the matter of community involvement. Kelvin MacDonald went so far as stating that he did not find any section whatsoever that would explicitly make community involvement more accessible. The Senedd is being asked by the Minister to have faith that a better system will be delivered through regulations, and that, for me, is a fundamental problem. We've had an abysmal situation in terms of consultation in regard to the Awel y Môr windfarm, and constituents of all of us, where big, significant projects are concerned, have the right to be fully consulted on these issues, and they just haven't been.
We then have the fifth area of concern, that Senedd oversight is set to be undermined. For example, policy statements will take precedence over national plans, but the Bill makes no provision for those statements to be scrutinised whatsoever and/or approved by this Senedd.
We also have the major conflict around biodiversity. On one hand, Minister, you tell us there are no policy gaps in the NDF or marine plan, however, we have heard opposite views—and a number of significant opposite views—from other stakeholders. This Senedd has previously backed our legislative proposal to create a national marine development plan for Wales, with full spatial inclusivity, as one would do on terrestrial land. We still need that. Similarly, there is an urgent need to consider the three other areas of concern that have been identified by stakeholders, namely the definition of 'significant', the pre-application process, and resources.
Of course I welcome that the Bill is estimated to produce a net saving of £2.2 million over the five years, but concerns have been raised about the burden on local planning authorities, and the figure, actually—how that can be arrived at. There is considerably more than could be said—
Nawr, amlygodd y Sefydliad Cynllunio Trefol Brenhinol eu bod wedi galw ers tro am fframwaith rheoleiddio i alluogi trefn effeithiol o gydsynio seilwaith ar brosiectau mawr, ond drwy gydol cyfnodau'r pwyllgor, ac yn wir ers sawl mis bellach, codwyd nifer o bryderon o ran adnoddau'r Bil hwn, prinder swyddogion cynllunio a phrinder swyddogion cyfreithiol yn ein hawdurdodau lleol. Dywedodd Wales & West Utilities nad oedd y broses datblygiadau o arwyddocâd cenedlaethol bresennol yn addas i'r diben. Roedd Cyngor Sir Ynys Môn o'r farn bod y broses bresennol yn hir ac yn aneffeithlon.
Nawr, o ystyried bod ein proses bresennol o gymeradwyo seilwaith yn rhoi Cymru dan anfantais o gymharu â rhannau eraill o'r DU, mae'r achos dros newid felly yn ddiamheuol. Mae'n siomedig, serch hynny, ei bod wedi cymryd dros bum mlynedd ers yr ymgynghoriad gwreiddiol ym mis Gorffennaf 2018 i gyrraedd y pwynt hwn heddiw, ac mae llawer wedi digwydd yn y pum mlynedd hynny, ond fel maen nhw'n dweud, gwell hwyr na hwyrach. Serch hynny, mae'r rhan fwyaf o gyfranwyr a'r Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith, yn argymhelliad 1, yn cefnogi egwyddorion cyffredinol y Bil, fel yr wyf innau. Bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn pleidleisio o blaid heddiw. Fodd bynnag, dyna lle mae angen i ni fod yn hollol glir bod yn rhaid i'r Bil hwn newid wrth iddo ddatblygu. Fel y mae, mae'r ddeddfwriaeth hon yn gofyn am ystod eang o newidiadau i fynd i'r afael â nifer o broblemau sylfaenol. I mi, mae'r rhain yn perthyn i naw categori.
Trefniadau pontio: mynegodd Steve Ball, Cyngor Caerdydd, bryderon am absenoldeb gwybodaeth fanwl am y cyfnod pontio. Mewn gwirionedd, cytunais hefyd â'r Gymdeithas Cynllunio Seilwaith Cenedlaethol bod angen pwynt terfyn clir a meini prawf ar gyfer penderfynu sut y byddai prosiectau'n pontio rhwng cyfundrefnau. Fel y gwnaethom yn glir yn argymhelliad 6, dylai Llywodraeth Cymru gyhoeddi amserlen ddangosol sy'n nodi pryd y bydd y trefniadau pontio i'r drefn newydd yn cael eu penderfynu. Dylid cynnwys hon yn y Bil, nid fel yr ydych wedi awgrymu o'r blaen, sef ei chynnwys yn y rheoliadau.
Mae hyn yn dod â mi at yr ail gategori: gorddibynnu ar is-ddeddfwriaeth. Gan wrthdaro'n llwyr â nodau craidd y Bil i gyflawni proses symlach ac unedig, a grymuso cymunedau i ddeall ac ymgysylltu'n well, mae gan y Bil 35 o achosion lle byddai darpariaethau manwl yn cael eu cynnwys mewn rheoliadau. Mae hynny'n ormodol, ac mae wedi cael ei ddisgrifio gan Bute Energy fel un o fethiannau allweddol y Bil. Nid yw hynny'n syndod o ystyried bod cyfanswm o 59 o bwerau yn y Bil i Weinidogion Cymru wneud rheoliadau. Er mwyn gwneud pethau'n waeth, nid oes amserlen hyd yn oed ar gyfer gwneud is-ddeddfwriaeth o'r fath, na gwarant y bydd ymgynghori â rhanddeiliaid. Felly, rwy'n cytuno â'r holl gwestiynau yn argymhellion 2, 3, 4 a 5.
Amserlenni yw'r trydydd prif reswm pam rwy'n pryderu am y ddeddfwriaeth hon yn ei ffurf bresennol. Ar hyn o bryd mae'r Bil yn gam yn ôl o Ddeddf Cynllunio 2008, sy'n pennu terfynau amser. Rwy'n cytuno ag argymhellion 12, 14, 23 a 25, ac awgrymiadau gan randdeiliaid fel Statkraft, Associated British Ports a NIPA y dylid cael amserlenni ar gyfer rhannau penodol o'r broses benderfynu.
Yna mae gennym fater o gyfranogiad cymunedol. Aeth Kelvin MacDonald mor bell â nodi na ddaeth o hyd i unrhyw adran o gwbl a fyddai'n benodol yn gwneud cyfranogiad cymunedol yn fwy hygyrch. Mae'r Gweinidog yn gofyn i'r Senedd gredu y bydd system well yn cael ei chyflwyno drwy reoliadau, ac mae hynny, i mi, yn broblem sylfaenol. Rydym wedi cael sefyllfa affwysol o ran ymgynghori ynghylch fferm wynt Awel y Môr, ac mae gan etholwyr pob un ohonom, pan fo prosiectau mawr, arwyddocaol yn y cwestiwn, yr hawl i fod yn rhan o'r broses ymgynghori ynghylch y materion hyn, ac nid yw hynny wedi digwydd.
Yna mae gennym y pumed maes sy'n peri pryder, y bydd goruchwyliaeth y Senedd yn cael ei thanseilio. Er enghraifft, bydd datganiadau polisi yn cael blaenoriaeth dros gynlluniau cenedlaethol, ond nid yw'r Bil yn gwneud darpariaeth i'r datganiadau hynny fod yn destun proses graffu o gwbl nac i gael cymeradwyaeth y Senedd hon.
Mae gennym hefyd y gwrthdaro mawr ynghylch bioamrywiaeth. Ar un llaw, Gweinidog, rydych chi'n dweud wrthym nad oes bylchau polisi yn y Fframwaith Datblygu Cenedlaethol nac yn y cynllun morol, fodd bynnag, rydym wedi clywed safbwyntiau i'r gwrthwyneb—a nifer o safbwyntiau arwyddocaol i'r gwrthwyneb—gan randdeiliaid eraill. Mae'r Senedd hon eisoes wedi cefnogi ein cynnig deddfwriaethol i greu cynllun datblygu morol cenedlaethol i Gymru, gyda chynhwysiant gofodol llawn, fel y byddai rhywun yn ei wneud ar y tir. Rydym dal angen hynny. Yn yr un modd, mae angen ystyried y tri maes pryder arall a nodwyd gan randdeiliaid ar frys, sef y diffiniad o 'arwyddocaol', y broses cyn ymgeisio, ac adnoddau.
Wrth gwrs rwy'n croesawu'r ffaith yr amcangyfrifir y bydd y Bil yn cynhyrchu arbediad net o £2.2 miliwn dros y pum mlynedd, ond codwyd pryderon am y baich ar awdurdodau cynllunio lleol, a'r ffigur, mewn gwirionedd—sut y gellir cyrraedd hwnnw. Mae llawer mwy nag y gellid ei ddweud—
I'm going to have to ask you to draw to a conclusion now.
Mae'n rhaid i mi ofyn i chi ddod i ben nawr.
Yes. We will be voting in favour today, but we do expect to make significant changes, if possible, along the way. Thank you.
Byddwn. Fe fyddwn yn pleidleisio o blaid heddiw, ond rydym yn disgwyl gwneud newidiadau sylweddol, os yn bosibl, ar hyd y ffordd. Diolch.
Buaswn i'n hoffi ategu fy niolch i, fel roedd y Cadeirydd yn dweud, i Mark Southgate, ein tystion, a hefyd i dîm y pwyllgor a'r Cadeirydd am eu harbenigedd. Diolch, Gweinidog, am y cyfle hwn i drafod egwyddorion cyffredinol y Bil Seilwaith. Heddiw, hoffwn i ganolbwyntio ar rai themâu canolog, gan gynnwys capasiti ac ymbweru cymunedau.
Yn gyntaf, dwi'n meddwl bod angen cydnabod a oes gan awdurdodau cynllunio lleol y capasiti i ddod yn rhan o’r gyfundrefn newydd sy’n cael ei chyflwyno yma. Efallai y dylwn i fod wedi dweud ar y cychwyn oll fod yna nifer fawr iawn o bethau yn y Bil yma. Dwi'n meddwl bod yna botensial am rywbeth sydd yn rili chwyldroadol, a gall fod yn rhywbeth rili i'w groesawu, felly dwi yn gefnogol o'r mesur yma. Dylwn i fod wedi dweud hwnna ar y cychwyn, ond mae gen i nifer o bwyntiau buaswn i eisiau eu codi a nifer o lefydd lle buaswn i'n hoffi gweld y Bil yn cael ei wella.
Ar y cwestiwn yma o gapasiti, mae’r Gweinidog wedi pwysleisio pwysigrwydd prosesau tryloyw a chyson, ac mae hi'n iawn i wneud hynny, dwi’n meddwl. Rwy’n awyddus i wybod pa fesurau y bydd yn cael eu rhoi mewn lle i gynorthwyo awdurdodau lleol i addasu eu gwaith i gyd-fynd â'r system newydd. Buaswn i'n hoffi gwybod a fydd mwy o adnoddau yn cael eu rhoi iddynt i wneud yn siŵr bod nhw'n gallu gweithio’n effeithiol.
Ac i droi at ymgysylltu gyda’r cyhoedd, mae’r Gweinidog wedi tynnu sylw at yr angen i gymunedau cael gwell ddealltwriaeth o, a chysylltiad gyda, y penderfyniadau cynllunio sy’n effeithio arnyn nhw. Mae’r egwyddor yna yn un i’w chroesawu. Rhaid inni edrych ar bethau penodol, dwi'n meddwl, a deall a fydd y Bil hwn yn gwneud digon i wella’r sefyllfa. Buaswn i’n hoffi gwybod pa fecanweithiau fydd yn cael eu rhoi mewn lle i sicrhau bod cyfranogiad yn gwella, achos mae'r potensial yma i rywbeth rili pwysig ddigwydd. Buaswn i hefyd yn hoffi deall a oes cynlluniau ar y gweill i ymgysylltu gyda'r cyhoedd, gyda grwpiau cymunedol. Sut gall y Llywodraeth sicrhau y bydd lleisiau lleol yn cael eu clywed, a ddim jest yn cael eu clywed ond yn sicrhau bod y lleisiau a’r farn leol hynny’n cyfri am fwy mewn penderfyniadau? Yn aml iawn, mae yna ymdeimlad gan gymunedau nad yw eu barn nhw'n cyfri am ddigon, neu ei bod hi'n rhyw afterthought neu rywbeth fel yna. Dyna beth buaswn i rili eisiau gweld y Bil yma yn gwella, o ran y sefyllfa.
Ymhellach i hyn, buaswn i’n hoffi inni fod yn trafod yr angen i gryfhau datganiadau polisi, fel 'Future Wales', i ddarparu cyngor gwell i ddatblygwyr. Gweinidog, pan fyddwch chi'n ymateb—. Rydych chi wedi siarad am yr angen i roi sicrwydd i’r rhai sy’n gwneud penderfyniadau, am yr angen am bolisïau clir, ac mae hwnna'n rhywbeth rili pwysig, wrth gwrs. Mae pryderon wedi cael eu codi yn rhai o’r sesiynau tystiolaeth pwyllgorol—os ydy hwnna'n air—am y flaenoriaeth sy’n cael ei rhoi ar ddatganiadau polisi dros gynlluniau cenedlaethol. So, buaswn i'n hoffi gwybod sut mae’r Llywodraeth yn bwriadu mireinio’r datganiadau polisi hyn i gynnig cyngor cryf i ddatblygwyr, neu robust, i sicrhau bod prosiectau’n cyd-fynd ag egwyddorion cynaliadwyedd a thargedau net zero.
Ac yn olaf, Llywydd, pwnc sydd o bwys eithriadol, dwi'n meddwl: rhaid inni gael sicrwydd am sut y bydd y ddeddfwriaeth hon yn cydbwyso’r angen am ddatblygu seilwaith mawr gyda’r angen i ddiogelu ein hamgylchedd a natur. Mae dyletswydd arnom ni i gyd i sicrhau nad ydyn ni’n cyfaddawdu ar ddiogelu’r ecosystemau sy’n ein cadw ni’n fyw. Buaswn i’n croesawu gwybod mwy am beth sydd yn y Bil hwn i amddiffyn ein hamgylchedd, neu beth mwy all gael ei roi ynddo fe, yn enwedig yng nghyd-destun yr argyfyngau natur a hinsawdd. A fydd disgwyl y bydd projectau seilwaith mawr yn cyfrannu tuag at fuddion yn ein bioamrywiaeth—hynny yw, i roi uplift ymhellach i unrhyw iawndal sy’n ddyledus?
Felly, mae’r Bil hwn yn cynnig cyfle i ni wneud nifer o bethau, os ydym ni’n cymryd y cyfleoedd hynny. Rhaid inni gadw cymunedau, cynaliadwyedd, byd natur ac ymgysylltu wrth wraidd y mesur, ond rwy’n edrych ymlaen yn gyntaf heddiw i glywed atebion y Gweinidog i’r cwestiynau cychwynnol hyn—ac rwy'n gwybod ein bod, o ran nifer o'r pynciau yma, wedi mynd drostyn nhw'n barod yn y pwyllgor—ond rwyf hefyd yn edrych ymlaen at gyfleoedd i gynnig gwelliannau i’r ddeddfwriaeth, achos mae yna gyfle rili pwysig yn cael ei gynnig yma, rwy'n meddwl. Diolch.
I'd like to add my thanks, as the Chair said, to Mark Southgate, our witnesses, and also to the committee team and Chair for their expertise. Thank you, Minister, for this opportunity to discuss the general principles of the Infrastructure Bill. Today, I would like to focus on some central themes, including capacity and empowering communities.
First, we must identify, I think, whether planning authorities have the capacity to take part in the new regime being introduced here. Perhaps I should have said at the beginning that there are a number of things in this Bill that I agree with. I think that there is the potential for something revolutionary and it is to be welcomed, so I am supportive of this legislation. I should have said that at the outset, but I have a number of points that I would like to make and a number of areas where I would like to see the Bill being improved and amended.
In terms of capacity, the Minister has emphasised the importance of transparent and consistent processes, and she is right to do so, in my view. I’m eager to know what measures will be introduced to support local authorities to adapt their work to align with the new system. I'd like to know whether additional resources will be provided to them to ensure that they can work effectively.
And turning to public consultation and engagement, the Minister has drawn attention to the need for communities to have a better understanding of, and engagement with, the planning decisions that affect them. This principle is to be welcomed, but we must look at specific issues to understand whether this Bill will do enough to improve that situation. I’d like to know what mechanisms will be put in place to ensure that engagement and participation improve, because there is the potential here for something very important to happen. I’d also like to understand whether any plans are in the pipeline to engage with the public and with community groups. How will the Government ensure that local voices will be heard, and not just heard, but that we ensure that these local voices and views carry greater weight in decision-making processes? Very often, there is a feeling amongst communities that their views don't count enough or that they're an afterthought. I'd like to see this Bill improve that situation.
Further to this, I’d like us to be discussing the need to strengthen policy statements, such as 'Future Wales', to provide better advice to developers. So, Minister, when you respond—. You have spoken about the need to give certainty to those making decisions, about the need for clear policies, and that is, of course, very important. But concerns have been expressed in some committee evidence sessions regarding the priority given to policy statements over national schemes. I would like to know how the Government intends to refine these policy statements to provide strong and robust advice to developers, to ensure that projects are aligned with sustainability principles and net-zero targets.
And finally, Llywydd, a subject that is of exceptional importance: we must have assurances on how this legislation will balance the need for major infrastructure development with the need to safeguard our environment and nature. We have a duty, all of us, to ensure that we do not compromise on our efforts to protect the ecosystems that keep us alive. I'd welcome an opportunity to hear more about what is in this Bill to safeguard our environment, or what more could be included in the Bill, particularly in the context of the nature and climate emergencies. Will major infrastructure projects be expected to contribute to beneficial outcomes in terms of biodiversity—that is, to give a further uplift to any compensation due?
So, this Bill does give us an opportunity to do several things, provided we take those opportunities. We must keep communities, sustainability, the natural world and engagement at the heart of this legislation, but I look forward first of all to hearing the Minister’s responses to these initial questions—I know that a number of these issues have been addressed already in committee—but I also look forward to the opportunities to propose amendments to the legislation, because there's a really important opportunity here, I think. Thank you.
First of all, Presiding Officer, I need to declare that my partner is an adviser to Bute Energy.
The climate emergency requires us to make prompt decisions about these important matters, and the DNS process is simply not delivering the renewable energy we need at the pace with which we need it. We are blessed with lots of wind, water, land and seas, all of which gives us huge opportunities to generate energy, and every day we delay is a further day spent using fossil fuels and also condemning our poorer households to having to use far too expensive energy. So, we really do need to have a framework in which we can provide clarity and appropriate speed at which we provide a clear, strategic policy framework on which decisions need to be made.
Developers will not invest the millions of pounds involved in preparing these applications unless they have some idea of the clarity about the process, and that came across very, very clearly in the initial stakeholder event I attended, which was organised by Planning Environment Decisions Wales—PCAC or PEDW, depending on which language you speak—and also Royal Town Planning Institute Cymru. So, that was really clear. They are simply going to go elsewhere if they can't get that clarity, and we need to have a really businesslike approach to this. Otherwise, why on earth would they invest millions in providing an application unless they can see that it will be dealt with fairly, consistently and in a timely fashion? Ambiguity is likely to make developers more reluctant to invest here.
I was, once again, like my colleagues on the committee, very pleased to get the advice of our expert adviser, Mark Southgate, because he was somebody who had front-line experience of being an examiner in England, and also for his clarity about some of the virtues of the Planning Act 2008, which is the framework that's being used in England. I don't think we should reinvent the wheel; if we've got good legislation next-door, then there's a good reason for adopting it, particularly as the cross-border issues will require us to collaborate in any case where we have cross-border issues with Wales and England.
One of the recommendations that the Minister has accepted is the need to have all the updates to the Bill, secondary legislation and regulations all in one place. It seems to me that's really important for consultees or members of the public who, in five or 10 years' time, will still need to know what is the latest regulations that I will have to deal with when I want to have my say on this or that application. In any case, since COVID, all of the parties involved in any DNS applications no longer use bits of paper to pursue or critique applications—everything is done online, which improves traceability as well as timeliness. So, that, I think, is a really important way of ensuring that the public knows how to make their views known in considering any infrastructure proposal that they think involves them.
Full cost recovery is a really important principle, but, in exchange, developers will expect an efficient and timely response to their submissions. So, we need to ensure that planning authorities, which at the moment complain about being underfunded, but don’t appear to be collaborating sufficiently—. You don’t need to have a world expert in every single coastal authority that is a real marine energy expert. What they need to do is to be seen to be jointly sharing the cost of a top-quality expert who can be called upon as and when. Also, in answer to the question of who is going to provide advice to people, I’m pleased that the Minister agrees that it should be regional teams, rather than a team in the Welsh Government, particularly as in many of the cases it will be the Welsh Government making the decisions, which, therefore, certainly would undermine the independence of regional experts.
I think one of the ways in which decisions can be made is through examining authorities, who can investigate rather than have an adversarial role in teasing out the complications of particular applications. But I appreciate that, in many cases, it will be the Minister, because of the enormity of that decision, who needs to make a decision in order for the public to be clear on where the responsibility lies.
Yn gyntaf oll, Llywydd, mae angen i mi ddatgan bod fy mhartner yn gynghorydd i Bute Energy.
Mae'r argyfwng hinsawdd yn ei gwneud yn ofynnol i ni wneud penderfyniadau prydlon ynghylch y materion pwysig hyn, ac nid yw'r broses datblygiad o arwyddocâd cenedlaethol yn darparu'r ynni adnewyddadwy sydd ei angen arnom ar y cyflymder y mae ei angen arnom. Rydym yn cael ein bendithio â llawer o wynt, dŵr, tir a moroedd, ac mae pob un ohonynt yn rhoi cyfleoedd enfawr i ni gynhyrchu ynni, ac mae pob diwrnod o oedi yn ddiwrnod arall a dreulir yn defnyddio tanwyddau ffosil a hefyd yn gorfodi ein haelwydydd tlotach i ddefnyddio ynni llawer rhy ddrud. Felly, mae gwir angen i ni gael fframwaith lle gallwn ddarparu eglurder a chyflymder priodol lle rydym yn darparu fframwaith polisi clir, strategol ar ba benderfyniadau y mae angen eu gwneud.
Ni fydd datblygwyr yn buddsoddi'r miliynau o bunnoedd sy'n gysylltiedig â pharatoi'r ceisiadau hyn oni bai bod ganddynt rywfaint o syniad o'r eglurder ynghylch y broses, ac amlygwyd hynny yn glir iawn, iawn yn y digwyddiad cychwynnol i randdeiliaid yr oeddwn yn bresennol ynddo, a drefnwyd gan Penderfyniadau Cynllunio ac Amgylchedd Cymru—PCAC neu PEDW, yn dibynnu ar ba iaith rydych chi'n ei siarad—a hefyd Sefydliad Cynllunio Trefol Brenhinol Cymru. Felly, roedd hynny'n amlwg iawn. Maent am fynd i rywle arall os na allant gael yr eglurder hwnnw, ac mae angen i ni gael dull disgybledig iawn o ymdrin â hyn. Fel arall, pam ar y ddaear y byddent yn buddsoddi miliynau mewn darparu cais oni bai y gallant weld y bydd yn cael ei drin yn deg, yn gyson ac mewn modd amserol? Mae amwysedd yn debygol o wneud datblygwyr yn fwy amharod i fuddsoddi yma.
Roeddwn i, unwaith eto, fel fy nghyd-Aelodau ar y pwyllgor, yn falch iawn o gael cyngor ein cynghorydd arbenigol, Mark Southgate, oherwydd ei fod yn rhywun a oedd â phrofiad rheng flaen o fod yn archwiliwr yn Lloegr, a hefyd am ei eglurder ynghylch rhai o rinweddau Deddf Cynllunio 2008, sef y fframwaith sy'n cael ei ddefnyddio yn Lloegr. Dydw i ddim yn meddwl y dylem ni ailddyfeisio'r olwyn; os oes gennym ddeddfwriaeth dda drws nesaf, yna mae rheswm da dros ei mabwysiadu, yn enwedig gan y bydd y materion trawsffiniol yn gofyn i ni gydweithio beth bynnag lle mae gennym broblemau trawsffiniol gyda Chymru a Lloegr.
Un o'r argymhellion y mae'r Gweinidog wedi'i dderbyn yw'r angen i gael yr holl ddiweddariadau i'r Bil, is-ddeddfwriaeth a rheoliadau i gyd mewn un lle. Mae'n ymddangos i mi fod hynny'n bwysig iawn i ymgyngoreion neu aelodau o'r cyhoedd a fydd, ymhen pump neu ddeng mlynedd, angen gwybod o hyd beth yw'r rheoliadau diweddaraf y bydd yn rhaid i mi ymdrin â nhw pan fyddaf eisiau dweud fy nweud ar y cais hwn neu'r llall. Beth bynnag, ers COVID, nid yw pob un o'r partïon sy'n ymwneud ag unrhyw geisiadau datblygiad o arwyddocâd cenedlaethol bellach yn defnyddio darnau o bapur i fynd ar drywydd neu i feirniadu ceisiadau—mae popeth yn cael ei wneud ar-lein, sy'n gwella'r broses o olrhain yn ogystal â gwella amseroldeb. Felly, mae hynny, rwy'n credu, yn ffordd bwysig iawn o sicrhau bod y cyhoedd yn gwybod sut i fynegi eu barn wrth ystyried unrhyw gynnig seilwaith y maen nhw'n credu sy'n eu cynnwys nhw.
Mae adennill costau llawn yn egwyddor bwysig iawn, ond, yn gyfnewid, bydd datblygwyr yn disgwyl ymateb effeithlon ac amserol i'w cyflwyniadau. Felly, mae angen i ni sicrhau bod awdurdodau cynllunio, sydd ar hyn o bryd yn cwyno eu bod yn cael eu tangyllido, ond mae'n ymddangos nad ydynt yn cydweithio'n ddigonol—. Nid oes angen i chi fod ag arbenigwr byd ym mhob awdurdod arfordirol sy'n arbenigwr ynni morol go iawn. Yr hyn y mae angen iddynt ei wneud yw cael eu gweld yn rhannu cost arbenigwr o'r safon uchaf y gellir galw arno pan fo'i angen. Hefyd, wrth ateb y cwestiwn pwy sy'n mynd i roi cyngor i bobl, rwy'n falch bod y Gweinidog yn cytuno y dylai hyn fod yn nwylo timau rhanbarthol, yn hytrach na thîm yn Llywodraeth Cymru, yn enwedig gan mai Llywodraeth Cymru fydd yn gwneud y penderfyniadau mewn llawer o'r achosion, a fyddai, felly, yn sicr yn tanseilio annibyniaeth arbenigwyr rhanbarthol.
Rwy'n credu mai un o'r ffyrdd y gellir gwneud penderfyniadau yw trwy archwilio awdurdodau, a all ymchwilio yn hytrach na chael rôl wrthwynebol wrth fynd i'r afael â chymhlethdodau ceisiadau penodol. Ond rwy'n sylweddoli, mewn llawer o achosion, mai'r Gweinidog, oherwydd anferthedd y penderfyniad hwnnw, sydd angen gwneud penderfyniad er mwyn i'r cyhoedd fod yn glir ynghylch ble mae'r cyfrifoldeb.
Y Gweinidog nawr i gyfrannu ac i ymateb i'r ddadl.
The Minister now to contribute and respond to the debate.
Diolch, Llywydd. I welcome the opportunity to debate this Bill today, and all of the comments made by Members today. In opening the debate, I set out why I believe the Bill is important, and I encourage the Senedd to support it as it goes through the next stages of the scrutiny process. It will represent a significant milestone for the Senedd in the consenting of infrastructure in Wales, and play a key role in helping us to achieve our net-zero targets.
I just want to make it very clear, Llywydd, that I’m very much looking forward to co-operating with all of the committees and their members in the Stage 2 proceedings, and in working together with you all for the amendments that we will all want to bring forward to make sure that this Bill is as good as it can be.
The proposals in the Bill support multiple commitments in our programme for government. This includes building a stronger, greener economy as we move towards decarbonisation, as well as embedding our response to the climate and nature emergency in everything we do.
Llywydd, you will recognise from my response today that I am carefully reviewing all the recommendations from the committees. The time constraints of this debate today do not allow me to go into the detail I would like to, but, where I am not able to do so, I will absolutely be responding to the Chairs of the relevant committees in writing following this debate.
Llywydd, I will attempt to cover some of the points that Members have made in the debate today. So, in terms of transitional arrangements, for example, I strongly believe the transition from existing consenting regimes to this regime needs to be clearer. I completely agree with that. The Bill will not apply to consents granted or applied for prior to the new regime coming into force. And in response to the recommendation from the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee, I have agreed to provide an implementation plan in relation to subordinate legislation. The transitional arrangements will follow the same timeline, as they form part of the subordinate legislation. Those arrangements will be set out in that subordinate legislation to allow the arrangements to better take account of changes to the consenting process as we pass through Senedd scrutiny. So, for example, any changes to the pre-application and validation process may affect how the transitional arrangements will work. I intend to publish a revised statement of policy intent that will set out in detail our current proposals and undertake a focused engagement on those proposals prior to the wider consultation. The result of that consultation will then help inform the final form and content of the transitional arrangements. So, I use that, Llywydd, as an example, so I hope the committee can hear—I won’t have time to do that for every single one of the recommendations, but you can see where we’re trying to go. I agree with what the committee Chair said about those arrangements and I look forward to actually talking about the detail of that on the face of the Bill.
In terms of the comments from the Legislation, Justice and Constitution Committee, Llywydd, I enjoyed the exchange with the LJC committee. It was—what’s the word I want to use?—'intense', very intense, extremely intense. Good scrutiny—it went back and forth quite a lot of times. The LJC committee is absolutely right—the Bill contains 14 Henry VIII powers. We have sought to limit these to small and specific matters—so, for example, to change the projects that may be subject to the new process, or to the provisions that apply to an individual application. I do continue to think this is the right balance for the Bill, and where you have recommended these powers are subject to the affirmative procedure I have responded positively to that. Llywydd, I'm bound to point out that the LJCC have suggested an additional nine Henry VIII powers. This is an unusual response, I think it's fair to say, from the committee and against the committee's normal position on this matter. Placing a power on the face of the Bill and then having to look elsewhere to check that that requirement has not changed makes a very unclear law in my view. Placing some of the detail requested on the face of the Bill now, rather than placing it in subordinate legislation, would deprive users of the system of any influence over what is included, or lead to the face of the Bill being changed very quickly, and I, personally, don't think that is a good position to be in. Users of the system are used to looking in a single piece of subordinate legislation for the main processes, and I don't think any stakeholder has indicated the details you've highlighted should be on the face of the Bill. But I do look forward to future exchanges with the committee as we seek to discover why they think an additional nine Henry VIII powers might be suitable for that.
Turning, then, to some of the remarks made by other Members and the RIA—. Sorry, turning to the Finance Committee points made and the RIA issues that were highlighted by the Chair of the Finance Committee, we will be looking at the costs of the Bill provided on a five-year appraisal period. The appraisal period has been chosen as the costs of the new regime to different stakeholders are expected to be relatively consistent in a short period of time, with benefits realised over the short to medium term. We've been informed by a number of key data sources in putting the costs and benefits listed in the RIA together. There are a series of reports that I'm very happy to share with the committee—I think we already have as part of the response.
There will be one-off costs to various stakeholders through implementing the Bill. We think they'll be approximately £418,600 and they will occur during 2024-25 and the majority of them are borne by the Welsh Government. There will then be ongoing costs for running the new infrastructure consenting process. They will be borne in the majority by the development industry, for the submission and determination of the applications. But, while the costs for developers are considerable, they do benefit from significant savings. We estimate those to be around £660,300 a year, in comparison to the current situation.
I'm more than happy to discuss again with the committee why we've set out the RIA in the way we have and to discuss improvements that could be made, but it is very difficult to cost every single element of this streamlining of the consenting process. Most of the costs do show clear financial benefits, for example, on the statutory consultees, but it's very difficult to cost every single one of them. I will, however, undertake to the Chair of the Finance Committee that I will update the benefits section of the RIA to justify the approach taken where we're not able to provide costs, because I think that's fair comment.
And then in terms of remarks made by other Members, it's important to remember this isn't just about energy, this is an infrastructure consenting process for all major infrastructure projects. So, whilst the comments made about energy developers are true, we have got to have a set of things that are fit for all infrastructure consenting processes. I look forward to discussing, particularly with the committee, about the involvement of the communities. I, too, am very anxious that communities have a full say in this process and that we make it as streamlined as possible for them to do so, and as clear, Llywydd, for them to do so.
In the end, what we want here is a consenting regime for Wales that is clear and straightforward on both sides, which allows us to be a world leader in the development of our infrastructure whilst protecting our environment and making sure that our communities remain engaged and happy with the infrastructure that, after all, serves them as much as it serves anyone else. Diolch.
Diolch, Llywydd. Rwy'n croesawu'r cyfle i drafod y Bil hwn heddiw, a'r holl sylwadau a wnaed gan Aelodau heddiw. Wrth agor y ddadl, nodais pam rwy'n credu bod y Bil yn bwysig, ac rwy'n annog y Senedd i'w gefnogi wrth iddo fynd trwy gyfnodau nesaf y broses graffu. Bydd yn garreg filltir bwysig i'r Senedd wrth gydsynio seilwaith yng Nghymru, ac yn chwarae rhan allweddol wrth ein helpu i gyrraedd ein targedau sero net.
Rwyf am ei gwneud yn glir iawn, Llywydd, fy mod yn edrych ymlaen yn fawr at gydweithio â'r holl bwyllgorau a'u haelodau yn nhrafodion Cyfnod 2, ac at gydweithio â chi i gyd ar gyfer y gwelliannau y byddwn i gyd eisiau eu cyflwyno i sicrhau bod y Bil hwn cystal ag y gall fod.
Mae'r cynigion yn y Bil yn cefnogi sawl ymrwymiad yn ein rhaglen lywodraethu. Mae hyn yn cynnwys adeiladu economi gryfach, wyrddach wrth inni symud tuag at ddatgarboneiddio, yn ogystal ag ymgorffori ein hymateb i'r argyfwng hinsawdd a natur ym mhopeth a wnawn.
Llywydd, byddwch yn gweld o'm hymateb heddiw fy mod yn adolygu'n ofalus holl argymhellion y pwyllgorau. Nid yw cyfyngiadau amser y ddadl hon heddiw yn caniatáu i mi roi sylw i'r manylion yr hoffwn eu trafod, ond, lle nad wyf yn gallu gwneud hynny, byddaf yn ymateb i Gadeiryddion y pwyllgorau perthnasol yn ysgrifenedig yn dilyn y ddadl hon.
Llywydd, fe geisiaf ymdrin â rhai o'r pwyntiau y mae'r Aelodau wedi'u gwneud yn y ddadl heddiw. Felly, o ran trefniadau pontio, er enghraifft, credaf yn gryf bod angen i'r newid o gyfundrefnau cydsynio presennol i'r drefn hon fod yn gliriach. Rwy'n cytuno'n llwyr â hynny. Ni fydd y Bil yn gymwys i gydsyniadau a roddir neu y gwneir cais amdanynt cyn i'r drefn newydd ddod i rym. Ac mewn ymateb i argymhelliad y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith, rwyf wedi cytuno i ddarparu cynllun gweithredu mewn cysylltiad ag is-ddeddfwriaeth. Bydd y trefniadau pontio yn dilyn yr un llinell amser, gan eu bod yn ffurfio rhan o'r is-ddeddfwriaeth. Bydd y trefniadau hynny'n cael eu nodi yn yr is-ddeddfwriaeth honno i ganiatáu i'r trefniadau ystyried yn well newidiadau i'r broses gydsynio wrth i ni fynd drwy waith craffu'r Senedd. Felly, er enghraifft, gall unrhyw newidiadau i'r broses cyn ymgeisio a dilysu effeithio ar sut y bydd y trefniadau pontio yn gweithio. Rwy'n bwriadu cyhoeddi datganiad diwygiedig o fwriad polisi a fydd yn nodi'n fanwl ein cynigion presennol ac yn ymgymryd ag ymgysylltiad â phwyslais ar y cynigion hynny cyn yr ymgynghoriad ehangach. Yna bydd canlyniad yr ymgynghoriad hwnnw'n helpu i lywio ffurf derfynol a chynnwys y trefniadau pontio. Felly, rwy'n defnyddio hynny, Llywydd, fel enghraifft, felly rwy'n gobeithio bod y pwyllgor yn clywed—ni fydd gennyf i amser i wneud hynny ar gyfer pob un o'r argymhellion, ond gallwch weld i le rydym ni'n ceisio mynd. Rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd Cadeirydd y pwyllgor am y trefniadau hynny ac edrychaf ymlaen at siarad mewn gwirionedd am fanylion hynny ar wyneb y Bil.
O ran sylwadau'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Llywydd, mwynheais y drafodaeth gyda'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad. Roedd—beth yw'r gair rwyf eisiau ei ddefnyddio?—'dwys', dwys iawn, hynod ddwys. Craffu da—aeth yn ôl ac ymlaen gryn dipyn o weithiau. Mae'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad yn hollol gywir—mae'r Bil yn cynnwys 14 o bwerau Harri VIII. Rydym wedi ceisio cyfyngu'r rhain i faterion bach a phenodol—felly, er enghraifft, newid y prosiectau a allai fod yn ddarostyngedig i'r broses newydd, neu i'r darpariaethau sy'n berthnasol i gais unigol. Rwy'n parhau i feddwl mai dyma'r cydbwysedd cywir ar gyfer y Bil, a lle rydych wedi argymell bod y pwerau hyn yn ddarostyngedig i'r weithdrefn gadarnhaol, rwyf wedi ymateb yn gadarnhaol i hynny. Llywydd, rwyf am nodi bod y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad wedi awgrymu naw pŵer Harri VIII ychwanegol. Mae hwn yn ymateb anarferol, rwy'n credu ei bod yn deg dweud, gan y pwyllgor ac yn erbyn safbwynt arferol y pwyllgor ar y mater hwn. Mae gosod pŵer ar wyneb y Bil ac yna gorfod edrych yn rhywle arall i wirio nad yw'r gofyniad hwnnw wedi newid yn gwneud cyfraith aneglur iawn yn fy marn i. Byddai gosod rhai o'r manylion y gofynnir amdanynt ar wyneb y Bil nawr, yn hytrach na'u rhoi mewn is-ddeddfwriaeth, yn amddifadu defnyddwyr y system o unrhyw ddylanwad dros yr hyn a gynhwysir, neu'n arwain at newid wyneb y Bil yn gyflym iawn, ac yn bersonol, nid wyf yn credu bod honno'n sefyllfa dda i fod ynddi. Mae defnyddwyr y system wedi arfer edrych mewn un darn o is-ddeddfwriaeth ar gyfer y prif brosesau, ac nid wyf yn credu bod unrhyw randdeiliad wedi nodi y dylai'r manylion yr ydych wedi tynnu sylw atynt fod ar wyneb y Bil. Ond rwy'n edrych ymlaen at drafodaethau gyda'r pwyllgor yn y dyfodol wrth i ni geisio darganfod pam eu bod yn credu y gallai naw pŵer Harri VIII ychwanegol fod yn addas ar gyfer hynny.
Gan droi felly at rai o'r sylwadau a wnaed gan Aelodau eraill a'r asesiad effaith rheoleiddiol—. Mae'n ddrwg gennyf, gan droi at bwyntiau'r Pwyllgor Cyllid a wnaed a'r materion asesiad effaith rheoleiddiol a amlygwyd gan Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, byddwn yn edrych ar gostau'r Bil a ddarperir ar gyfnod arfarnu pum mlynedd. Mae'r cyfnod arfarnu wedi'i ddewis gan fod disgwyl i gostau'r drefn newydd i randdeiliaid gwahanol fod yn gymharol gyson mewn cyfnod byr, gyda buddion yn cael eu gwireddu dros y tymor byr i'r tymor canolig. Rydym wedi cael ein llywio gan nifer o ffynonellau data allweddol wrth roi'r costau a'r buddion a restrir yn yr asesiad effaith rheoleiddiol at ei gilydd. Mae cyfres o adroddiadau rwy'n hapus iawn i'w rhannu gyda'r pwyllgor—rwy'n credu ein bod eisoes wedi gwneud hynny fel rhan o'r ymateb.
Bydd costau untro i randdeiliaid amrywiol yn sgil gweithredu'r Bil. Rydym yn credu y byddant oddeutu £418,600 a byddant yn digwydd yn ystod 2024-25 ac mae'r rhan fwyaf ohonynt yn cael eu hysgwyddo gan Lywodraeth Cymru. Yna bydd costau parhaus ar gyfer rhedeg y broses newydd o gydsynio seilwaith. Byddant yn cael eu hysgwyddo yn bennaf gan y diwydiant datblygu, ar gyfer cyflwyno a phenderfynu ar y ceisiadau. Ond, er bod y costau i ddatblygwyr yn sylweddol, maent yn elwa ar arbedion sylweddol. Rydym yn amcangyfrif bod y rheini oddeutu £660,300 y flwyddyn, o gymharu â'r sefyllfa bresennol.
Rwy'n fwy na pharod i drafod eto gyda'r pwyllgor pam rydym wedi nodi'r asesiad effaith rheoleiddiol yn y ffordd a wnaethom ac i drafod gwelliannau y gellid eu gwneud, ond mae'n anodd iawn costio pob elfen unigol o symleiddio'r broses gydsynio. Mae'r rhan fwyaf o'r costau yn dangos manteision ariannol clir, er enghraifft, ar yr ymgyngoreion statudol, ond mae'n anodd iawn costio pob un ohonynt. Fodd bynnag, byddaf yn ymrwymo i Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid y byddaf yn diweddaru adran fuddion yr asesiad effaith rheoleiddiol i gyfiawnhau'r dull a gymerwyd lle na allwn ddarparu costau, oherwydd credaf fod hynny'n sylw teg.
Ac yna o ran sylwadau a wnaed gan Aelodau eraill, mae'n bwysig cofio nad yw hyn yn ymwneud ag ynni yn unig, mae hon yn broses cydsynio seilwaith ar gyfer pob prosiect seilwaith mawr. Felly, er bod y sylwadau a wnaed am ddatblygwyr ynni yn wir, mae'n rhaid i ni gael set o bethau sy'n addas ar gyfer pob proses cydsynio seilwaith. Edrychaf ymlaen at drafod, yn enwedig gyda'r pwyllgor, gyfranogiad y cymunedau. Rwyf innau hefyd yn awyddus iawn bod gan gymunedau lais llawn yn y broses hon a'n bod yn ei gwneud mor syml â phosibl iddynt wneud hynny, ac mor glir, Llywydd, iddynt wneud hynny.
Yn y pen draw, yr hyn yr ydym ei eisiau yma yw trefn gydsynio i Gymru sy'n glir ac yn syml ar y ddwy ochr, sy'n ein galluogi i fod yn arweinydd byd-eang yn natblygiad ein seilwaith gan warchod ein hamgylchedd a sicrhau bod ein cymunedau'n parhau i ymgysylltu ac yn hapus â'r seilwaith sydd, wedi'r cyfan, yn eu gwasanaethu nhw gymaint ag y mae'n gwasanaethu unrhyw un arall. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 12? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r eitem yna wedi ei derbyn.
The proposal is to agree the motion under item 12. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Ac yna'n olaf, y cwestiwn: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 13? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig yna hefyd wedi ei dderbyn, sy'n golygu nad oes angen pleidleisio arnon ni y prynhawn yma.
And finally, the proposal to agree the motion under item 13. Does any Member object? No. There are no objections. That motion is also agreed and we, therefore, don't need to move to voting time this afternoon.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Ac felly, mae'n gwaith ni wedi ei orffen am y dydd. Diolch yn fawr i chi.
And that brings today's proceedings to a close. Thank you.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:19.
The meeting ended at 18:19.