Y Cyfarfod Llawn

Plenary

21/11/2023

Cynnwys

Contents

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog 1. Questions to the First Minister
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes 2. Business Statement and Announcement
3. Datganiad gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol: Y Bil Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru) 3. Statement by the Minister for Finance and Local Government: The Local Government Finance (Wales) Bill
4. Datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg: Diwygio’r Flwyddyn Ysgol 4. Statement by the Minister for Education and the Welsh Language: Reform of the School Year
5. Rheoliadau Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 a Gorchymyn Digartrefedd (Addasrwydd Llety) (Cymru) 2015 (Diwygio) 2023 5. The Renting Homes (Wales) Act 2016 and Homelessness (Suitability of Accommodation) (Wales) Order 2015 (Amendment) Regulations 2023
7. Dadl: Cyfnod 3 Bil yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau) (Cymru) 7. Debate: Stage 3 of the Environment (Air Quality and Soundscapes) (Wales) Bill
Grŵp 1: Gofyniad i osod targedau ansawdd aer (Gwelliannau 37, 73, 1, 74, 75, 76, 3, 4, 38, 5, 6, 39, 7, 8, 40, 9, 10, 41, 11, 12, 42, 13, 14, 43, 77, 78, 44, 45, 15, 16, 17, 18, 46, 19, 20, 47, 21, 22, 49, 23, 24, 51, 25, 26, 52, 27, 28, 53, 30, 31, 55, 33, 34, 56, 35, 36, 58, 79) Group 1: Requirement to set air quality targets (Amendments 37, 73, 1, 74, 75, 76, 3, 4, 38, 5, 6, 39, 7, 8, 40, 9, 10, 41, 11, 12, 42, 13, 14, 43, 77, 78, 44, 45, 15, 16, 17, 18, 46, 19, 20, 47, 21, 22, 49, 23, 24, 51, 25, 26, 52, 27, 28, 53, 30, 31, 55, 33, 34, 56, 35, 36, 58, 79)
Grŵp 2: Adrodd, adolygu a monitro mewn perthynas â thargedau ansawdd aer (Gwelliannau 48, 50, 54, 29, 32, 57, 59) Group 2: Reporting, reviewing and monitoring in relation to air quality targets (Amendments 48, 50, 54, 29, 32, 57, 59)
Grŵp 3: Hybu ymwybyddiaeth o lygredd aer (Gwelliant 2) Group 3: Promoting awareness about air pollution (Amendment 2)
Grŵp 4: Hyrwyddo teithio llesol fel ffordd o leihau llygredd aer neu gyfyngu arno (Gwelliannau 86, 87) Group 4: Promoting active travel as a way of reducing or limiting air pollution (Amendments 86, 87)
Grŵp 5: Gofyniad i ymgynghori ar strategaethau ansawdd aer a seinweddau cenedlaethol (Gwelliannau 83, 84) Group 5: Requirement to consult on national air quality and soundscapes strategies (Amendments 83, 84)
Grŵp 6: Cynlluniau gweithredu mewn perthynas ag ardaloedd rheoli ansawdd aer (Gwelliannau 60, 61) Group 6: Action plans in relation to air quality management areas (Amendments 60, 61)
Grŵp 7: Rheoleiddio mwg a thanwydd mewn ardaloedd rheoli mwg (Gwelliannau 62, 71, 81, 82) Group 7: Regulation of smoke and fuel in smoke control areas (Amendments 62, 71, 81, 82)
Grŵp 8: Cynlluniau codi tâl ar ddefnyddwyr cefnffyrdd (Gwelliannau 63, 80, 64, 72, 68) Group 8: Trunk road charging schemes (Amendments 63, 80, 64, 72, 68)
Grŵp 9: Trosedd segura llonydd: cosb benodedig (Gwelliannau 65, 69) Group 9: Stationary idling offence: fixed penalty (Amendments 65, 69)
Grŵp 10: Swyddfa Diogelu Ansawdd Aer (Gwelliant 66) Group 10: Office for Air Quality Protection (Amendment 66)
Grŵp 11: Diffiniad o seinweddau (Gwelliannau 67, 70) Group 11: Definition of soundscapes (Amendments 67, 70)
Grŵp 12: Strategaeth genedlaethol ynghylch seinweddau (Gwelliant 85) Group 12: National strategy on soundscapes (Amendment 85)

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Prynhawn da, a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn o'r Senedd. Yr eitem gyntaf y prynhawn yma fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Sioned Williams. 

Good afternoon and welcome to this Senedd Plenary meeting. The first item this afternoon will be questions to the First Minister, and the first question is from Sioned Williams.

Cefnogaeth i Deuluoedd Incwm Isel
Support for Low-income Families

1. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi plant o deuluoedd incwm isel dros y gaeaf? OQ60303

1. How is the Welsh Government supporting children from low-income families over the winter? OQ60303

Diolch, Llywydd, am y cwestiwn. Mae teuluoedd ar draws Cymru yn gweld y gostyngiad mwyaf mewn safonau byw ers dechrau cadw cofnod. Dyna'r cyd-destun llwm lle mae ymdrechion Llywodraeth Cymru yn parhau i leddfu'r pwysau ariannol, hybu incwm pobl, a gadael arian ym mhocedi teuluoedd, yn enwedig y rhai sydd â phlant.

Thank you, Llywydd, for that question. Families across Wales are experiencing the largest fall in living standards since records began. That is the bleak context in which the Welsh Government's efforts continue to alleviate the financial pressures, maximise incomes, and leave money in the pockets of families, especially those with children.

Diolch, Brif Weinidog. Mae'r cyd-destun yn llwm, ac mae cyrff sy'n cefnogi plant mewn tlodi yn dweud bod y gaeaf hwn yn mynd i fod yn fwy caled na'r llynedd i deuluoedd mewn tlodi, yn sgil yr argyfwng costau byw, a bod cymaint o ffyrdd o gefnogaeth erbyn hyn wedi diflannu. Ond mae'r Llywodraeth wedi dileu'r cynllun i ddarparu bwyd i blant mewn tlodi yn ystod gwyliau ysgol, gan nad oedd wedi ei gyllidebu, ond wedi ei ariannu yn gyntaf gan gyllid ychwanegol a ddaeth yn sgil COVID, ac yna gan danwariant o gyllideb prydau bwyd am ddim mewn ysgolion cynradd, sy'n rhan, wrth gwrs, o'r cytundeb gyda Phlaid Cymru. 

Ym mis Gorffennaf, dywedoch chi nad oedd unrhyw danwariant o'r fath ar ôl ar gyfer gwyliau'r haf, ond yna canfuwyd dros £11 miliwn yn y lein wariant a'i dorri o'r gyllideb addysg. Yn y datganiad sydd newydd ei gyhoeddi i gyfiawnhau peidio â pharhau â chynllun o'r fath, dywed y Llywodraeth mai cost yw'r rheswm pennaf, sy'n adleisio agwedd at dlodi, yn anffodus, a glywn gan Geidwadwyr fel arfer. Mae'n awgrymu efallai na fyddai rhai teuluoedd yn gwario'r arian ar y pethau iawn. Mae hynny, os caf ddweud, yn warthus. 

Dywed y Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant eu bod yn gweld, bob dydd, effaith diffyg maeth ar iechyd a lles plant. Ac i lawer o deuluoedd, mae prydau ysgol yn achubiaeth, yn enwedig yn ystod—

Thank you, First Minister. It is bleak, as you say, and bodies supporting children in poverty say that this winter will be even more difficult than last year for families in poverty, because of the cost-of-living crisis and because so many means of support have now disappeared. But the Government has scrapped the scheme to provide food to children in poverty during the school holidays, because it hadn't been budgeted for and was initially funded by additional funds that came as a result of COVID, and then from an underspend from free school meals in primary schools, which was part of the agreement with Plaid Cymru.

In July, you said that there was no such underspend available for the summer holidays, but then over £11 million was found in the expenditure line and cut from the education budget. In the statement just published in order to justify not continuing with such a scheme, the Government said that cost is the main reason, which echoes an attitude to poverty that we unfortunately hear from Conservatives usually. It suggests that some families wouldn't spend the money on the right things, which, if I may say, is disgraceful.

The Royal College for Paediatrics and Child Health say that they, daily, see the impact of lack of nutrition on the health and well-being of children. And, for many families, free school meals are a lifeline, particularly—

Bydd rhaid dod i gwestiwn. 

You will need to come to a question. 

—misoedd tywyll a drud y gaeaf. Os nad yw'n medru fforddio cynnal y cynllun yn barhaus, a fyddai'r Llywodraeth yn fodlon ystyried cyflwyno cynllun argyfwng y gaeaf hwn i sicrhau bod plant mewn tlodi, o leiaf, yn cael sicrwydd o fwyd dros bythefnos gwyliau'r Nadolig?

—during the bleak and expensive winter months. If it is unable to continue to fund these schemes, would the Government be willing to introduce a crisis programme for this winter to ensure that children in poverty at least have an assurance of food over the fortnight of Christmas holidays?

Wel, Llywydd, mae'r gaeaf yn mynd i fod yn anodd i deuluoedd gyda phlant, wrth gwrs. Mae hwnna'n wir. Ond mae'n anodd i bob un o'r gwasanaethau cyhoeddus hefyd, achos does dim digon o arian gyda ni i wneud popeth rŷn ni eisiau gwneud. Ac, ar ddiwedd y dydd, mae dewisiadau i gael eu gwneud, ac mae'r Llywodraeth wedi gwneud nifer o'r dewisiadau gyda Phlaid Cymru. Dyna pam rŷn ni'n buddsoddi mewn prydau am ddim yn ein hysgolion. A dyna pam rŷn ni'n dal i roi arian i helpu gyda'r brecwast am ddim yn yr ysgol hefyd. Dyna pam rŷn ni'n rhoi arian bob blwyddyn nawr i deuluoedd i helpu gyda'r costau ysgol. 

So, ar ddiwedd y dydd, Llywydd, pan does dim digon o arian gyda ni i wneud popeth y gallem ni wneud, ac y gallem ni wneud pe byddai'r arian gyda ni, penderfyniadau anodd ydyn nhw, ond blaenoriaethu pethau yw beth rŷn ni'n gwneud fel Llywodraeth i drio gwarchod y teuluoedd mwyaf bregus yng Nghymru, a'i wneud e mewn ffordd sy'n effeithiol yn eu bywydau nhw. 

Llywydd, the winter is going to be tough for families with children, of course. That's true. But it's tough for all the public services as well, because we don't have sufficient funding to do everything that we want to do. And, at the end of the day, choices have to be made, and the Government has made a number of choices with Plaid Cymru. That's why we are investing in free school meals in our schools. And that's why we are continuing to provide funding to help with free breakfasts in schools as well. That's why we're providing funding every year now to families to help with school costs. 

So, at the end of the day, Llywydd, when we don't have adequate funding to do everything that we want to do, and the things that we could do if we did have funding, we have tough choices to make, and we have to prioritise as a Government to try and protect those most vulnerable families in Wales, and to do that in a way that has an impact on their lives. 

As we know, families with a disabled member or members are more likely to have a lower income than otherwise, which is why the direct support provided by the third sector in Wales is so vital. Cerebral Palsy Cymru has recently written to all members here, urging them to write to your Minister for Health and Social Services to support their request for funding for their early intervention programme, so that they don't have to turn away any baby or family in Wales who can benefit from their life-changing service. Only 20 per cent of their funding comes from statutory bodies via local health boards' specialist interventions, and their funding has not increased since 2009. 

Family Fund supports low-income families raising a disabled or seriously ill child or young person, and I'm hosting their fiftieth anniversary Senedd event tomorrow. The essential work provided by charities such as these merits support not only because of the essential services they provide, but also because they take resource pressure off the NHS and social services in Wales, i.e., smart budgeting. How do you respond to the invitation extended to you by Cerebral Palsy Cymru to visit their specialist centre in Cardiff to see their unique work with children and families across Wales, and to the invitation to visit tomorrow's Family Fund fiftieth anniversary Senedd event?

Fel y gwyddom ni, mae teuluoedd ag aelod neu aelodau anabl yn fwy tebygol o fod ag incwm is na fel arall, a dyna pam mae'r cymorth uniongyrchol a ddarperir gan y trydydd sector yng Nghymru mor hanfodol. Yn ddiweddar, mae Cerebral Palsy Cymru wedi ysgrifennu at yr holl aelodau yn y fan yma, yn eu hannog i ysgrifennu at eich Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i gefnogi eu cais am gyllid ar gyfer eu rhaglen ymyrraeth gynnar, fel nad oes rhaid iddyn nhw droi ymaith unrhyw fabi neu deulu yng Nghymru a all elwa ar eu gwasanaeth sy'n newid bywydau. Dim ond 20 y cant o'u cyllid sy'n dod gan gyrff statudol drwy ymyriadau arbenigol byrddau iechyd lleol, ac nid yw eu cyllid wedi cynyddu ers 2009. 

Mae Family Fund yn cefnogi teuluoedd incwm isel sy'n magu plentyn neu berson ifanc anabl neu ddifrifol wael, ac rwy'n cynnal digwyddiad yn y Senedd yfory i nodi hanner canfed pen-blwydd. Mae'r gwaith hanfodol a ddarperir gan elusennau fel y rhain yn haeddu cefnogaeth nid yn unig oherwydd y gwasanaethau hanfodol y maen nhw'n eu darparu, ond hefyd oherwydd eu bod yn tynnu pwysau o ran adnoddau oddi ar y GIG a gwasanaethau cymdeithasol yng Nghymru, h.y. cyllidebu clyfar. Sut ydych chi'n ymateb i'r gwahoddiad a estynnwyd atoch gan Cerebral Palsy Cymru i ymweld â'u canolfan arbenigol yng Nghaerdydd i weld eu gwaith unigryw gyda phlant a theuluoedd ledled Cymru, ac i'r gwahoddiad i ymweld â digwyddiad hanner canfed pen-blwydd y Family Fund yn y Senedd yfory?

13:35

Llywydd, I have no doubt at all that both organisations to which the Member refers do excellent work and make a difference in the lives of Welsh citizens. The position that the Welsh Government will be in is that there simply isn't money to do all the things we would like to do. It's as plain and simple as that. And Members who pop up, across the Chamber, asking for more money for this and more money for that, and why can't we fund something else, have, I'm afraid, to face the reality that our budget goes down every year. It's gone down year after year in real terms as a result of the austerity policies followed by the UK Government. And we have reached a point where there simply will have to be very difficult choices. Priorities that we will set—others may set them differently—. When you set priorities, let me explain to Members on the Conservative benches this: for everything you want to do, you have to be able to say what you would not do. That's what prioritisation means, and I look forward to Members of the Conservative Party standing up and explaining those things that they would stop funding, as well as all those many things that they say they would like to.

Llywydd, nid oes gennyf unrhyw amheuaeth o gwbl bod y ddau sefydliad y mae'r Aelod yn cyfeirio atyn nhw yn gwneud gwaith rhagorol ac yn gwneud gwahaniaeth ym mywydau dinasyddion Cymru. Y sefyllfa y bydd Llywodraeth Cymru ynddi yw nad oes arian i wneud yr holl bethau yr hoffem ni eu gwneud. Mae mor syml â hynny. Ac mae'n rhaid i Aelodau sy'n codi, ar draws y Siambr, yn gofyn am fwy o arian ar gyfer hwn a mwy o arian ar gyfer y llall, a pham na allwn ni ariannu rhywbeth arall, mae gennyf i ofn, wynebu'r realiti bod ein cyllideb yn gostwng bob blwyddyn. Mae wedi mynd i lawr flwyddyn ar ôl blwyddyn mewn termau real o ganlyniad i'r polisïau cyni a ddilynir gan Lywodraeth y DU. Ac rydym wedi cyrraedd pwynt lle bydd yn rhaid gwneud dewisiadau anodd iawn. Blaenoriaethau y byddwn ni'n eu pennu—efallai y bydd eraill yn eu pennu'n wahanol—. Pan fyddwch chi'n pennu blaenoriaethau, gadewch i mi egluro i'r Aelodau ar feinciau'r Ceidwadwyr hyn: ar gyfer popeth rydych chi eisiau ei wneud, mae'n rhaid i chi allu dweud beth na fyddech chi'n ei wneud. Dyna mae blaenoriaethu yn ei olygu, ac edrychaf ymlaen at weld Aelodau'r Blaid Geidwadol yn sefyll i fyny ac esbonio'r pethau hynny y bydden nhw yn rhoi'r gorau i'w hariannu, yn ogystal â'r holl bethau niferus hynny y maen nhw'n dweud y bydden nhw'n hoffi eu hariannu.

First Minister, I'd like to take this topic back to basics. I'm alarmed at the silence from the UK Government on whether benefits will be upraised in line with the rampant inflation that it has created. This is especially the case when we contrast this silence with their high-profile and vocal consideration of reducing inheritance tax, when we know that there is a link between inadequate benefits, including in-work benefits such as universal credit, and family and child poverty. First Minister, what assessment has the Welsh Government made of the impact of failure to do this on children from low-income families in Wales?

Prif Weinidog, hoffwn fynd â'r pwnc hwn yn ôl at y pethau sylfaenol. Rwy'n arswydo at y distawrwydd gan Lywodraeth y DU ynghylch a fydd budd-daliadau'n cael eu codi yn unol â'r chwyddiant rhemp y mae wedi'i greu. Mae hyn yn arbennig o wir pan fyddwn ni'n cyferbynnu'r distawrwydd hwn â'u hystyriaeth proffil uchel a lleisiol o leihau treth etifeddiaeth, pan fyddwn yn gwybod bod cysylltiad rhwng budd-daliadau annigonol, gan gynnwys budd-daliadau mewn gwaith fel credyd cynhwysol, a thlodi teulu a phlant. Prif Weinidog, pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith methu â gwneud hyn ar blant o deuluoedd incwm isel yng Nghymru?

Llywydd, we know that there are hundreds of thousands of children across the United Kingdom who will be in poverty as a result of the decisions made by the UK Government. That is what the UK Government itself says. That's not something that I am making up—their own figures demonstrate that hundreds of thousands more children will be in poverty as a result of the decisions they have already made. And you know when the Tories are desperate, Llywydd, because they turn as ever on the weakest members of our society. And the shameful stuff that we've had to read over the weekend about targeting benefit claimants, saying that people who have health and disability conditions—. I wonder if Mark Isherwood is listening; no, I don't think he is. His Government's Minister is saying that they will be reducing the benefit of people with disabilities, who rely on that benefit for their weekly sustenance. I'm asked a question by Conservative Members about what we can do for people with disabilities, and I'm explaining that the things that we can do have to be set in the context of further cuts—further cuts—which his Government plans to make for people with disabilities. And that contrasts very directly, doesn't it, with news that the Conservative Party is considering cuts to inheritance tax. Four per cent—the richest 4 per cent—of people in the whole of the country to see their incomes increased, while people who manage on the smallest incomes of all have to worry about those incomes being eroded even further.

Llywydd, gwyddom fod cannoedd o filoedd o blant ledled y Deyrnas Unedig a fydd mewn tlodi o ganlyniad i'r penderfyniadau a wnaed gan Lywodraeth y DU. Dyna mae Llywodraeth y DU ei hun yn ei ddweud. Nid rhywbeth yr wyf i'n ei wneud i fyny yw hynny—mae eu ffigyrau nhw eu hunain yn dangos y bydd cannoedd o filoedd yn rhagor o blant mewn tlodi o ganlyniad i'r penderfyniadau y maen nhw wedi eu gwneud yn barod. Ac rydych chi'n gwybod pan fydd y Torïaid yn anobeithiol, Llywydd, oherwydd maen nhw'n troi fel erioed ar aelodau gwannaf ein cymdeithas. A'r pethau cywilyddus rydyn ni wedi gorfod eu darllen dros y penwythnos ynglŷn â thargedu hawlwyr budd-daliadau, gan ddweud bod pobl sydd â chyflyrau iechyd ac anabledd—. Tybed a yw Mark Isherwood yn gwrando; na, dydw i ddim yn credu ei fod e. Mae Gweinidog ei Lywodraeth yn dweud y byddan nhw'n lleihau budd-dal pobl ag anableddau, sy'n dibynnu ar y budd-dal hwnnw am eu cynhaliaeth wythnosol. Gofynnir cwestiwn i mi gan Aelodau Ceidwadol am yr hyn y gallwn ni ei wneud i bobl ag anableddau, ac rwy'n egluro bod yn rhaid gosod y pethau y gallwn eu gwneud yng nghyd-destun toriadau pellach—toriadau pellach—y mae ei Lywodraeth ef yn bwriadu eu gwneud ar gyfer pobl ag anableddau. Ac mae hynny'n cyferbynnu'n uniongyrchol iawn, onid ydyw, gyda newyddion bod y Blaid Geidwadol yn ystyried toriadau i dreth etifeddiaeth. Pedwar y cant—y 4 y cant cyfoethocaf—o bobl yn y wlad gyfan i weld eu hincwm yn cynyddu, tra bod pobl sy'n ymdopi ar yr incymau lleiaf oll yn gorfod poeni bod yr incymau hynny'n cael eu herydu hyd yn oed ymhellach.

Cynlluniau Rhwydwaith Bysiau
Bus Network Plans

2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y broses ar gyfer llunio cynlluniau rhwydwaith bysiau diwygiedig y mae Llywodraeth Cymru wedi gofyn i Drafnidiaeth Cymru ac awdurdodau lleol eu gwneud ar sail ranbarthol? OQ60274

2. Will the First Minister make a statement on the process for drawing up revised bus network plans that the Welsh Government has asked Transport for Wales and local authorities to undertake on a regional basis? OQ60274

I thank the Member for that question, Llywydd. Local authorities have been asked to plan a network and prioritise routes that best serve the needs of their citizens. They are supported in that work by Transport for Wales and Welsh Government officials.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Gofynnwyd i awdurdodau lleol gynllunio rhwydwaith a blaenoriaethu llwybrau sy'n gwasanaethu anghenion eu dinasyddion orau. Maen nhw'n cael eu cefnogi yn y gwaith hwnnw gan Trafnidiaeth Cymru a swyddogion Llywodraeth Cymru.

Thank you. Well, firstly, it's not happening, and, (b), they're not being supported, because I can tell you. The main population hub for rural Conwy is the market town of Llanrwst. Forty-four per cent of residents have to travel more than 2 km to work. They certainly cannot rely on any bus service. The last one is in the evening at 6.50 p.m., and it is such a sporadic service that employees cannot get to work, and business owners are in despair at staff shortages as a result of this. Now, on 12 September, Lee Waters, the Deputy Minister, wrote to me stating that he has asked TfW to work closely with our local authorities on a regional basis to produce revised bus network plans. It's not happening. He has also said that the planning work under way for north Wales includes a careful examination of key routes in the Conwy valley. Despite writing to TfW and local authorities, no information whatsoever has been forthcoming. They just ignored the question when we asked for those plans. So, can you, First Minister, go back and find out for us as Members time frames and details as to when these plans for the revised bus network in the Conwy valley will actually be available for us all not only to see, but also to be consulted on as elected Members? Thank you.

Diolch. Wel, yn gyntaf, nid yw'n digwydd, a, (b), nid ydyn nhw'n cael eu cefnogi, oherwydd gallaf i ddweud wrthych chi. Y brif ganolfan boblogaeth ar gyfer cefn gwlad Conwy yw tref farchnad Llanrwst. Mae'n rhaid i bedwar deg pedwar y cant o'r preswylwyr deithio mwy na 2 km i'r gwaith. Yn sicr, gallan nhw ddim dibynnu ar unrhyw wasanaeth bws. Mae'r un olaf gyda'r nos am 6.50 p.m., ac mae'n wasanaeth mor achlysurol na all gweithwyr gyrraedd y gwaith, ac mae perchnogion busnes mewn anobaith oherwydd prinder staff o ganlyniad i hyn. Nawr, ar 12 Medi, ysgrifennodd Lee Waters, y Dirprwy Weinidog, ataf yn datgan ei fod wedi gofyn i TrC weithio'n agos gyda'n hawdurdodau lleol ar sail ranbarthol i gynhyrchu cynlluniau rhwydwaith bysiau diwygiedig. Nid yw'n digwydd. Mae hefyd wedi dweud bod y gwaith cynllunio sydd ar y gweill ar gyfer y gogledd yn cynnwys archwiliad gofalus o lwybrau allweddol yn nyffryn Conwy. Er gwaethaf ysgrifennu at TrC ac awdurdodau lleol, nid oes unrhyw wybodaeth o gwbl wedi bod ar gael. Fe wnaethon nhw anwybyddu'r cwestiwn pan ofynnom ni am y cynlluniau hynny. Felly, a allwch chi, Prif Weinidog, fynd yn ôl i ddarganfod drosom ni yr Aelodau, amserlenni a manylion ynghylch pryd y bydd y cynlluniau hyn ar gyfer y rhwydwaith bysiau diwygiedig yn Nyffryn Conwy ar gael i ni i gyd mewn gwirionedd, nid yn unig i'w gweld, ond hefyd i ymgynghori arnyn nhw fel Aelodau etholedig? Diolch.

13:40

Well, Llywydd, I don't think the fact that the work has not been completed should be taken as evidence that the work is not going on, because the work is progressing. It has been progressing on that regional footprint. Local authorities, working with others, will identify a core network of strategic services—services, for example, that serve key employment sites, healthcare facilities, education and training venues. The work may not be completed and it may not yet be available to communicate to Members, but that shouldn't be taken as evidence that the work is not going on.

Wel, Llywydd, nid wyf yn credu y dylid cymryd y ffaith nad yw'r gwaith wedi'i gwblhau fel tystiolaeth nad yw'r gwaith yn mynd rhagddo, oherwydd mae'r gwaith yn mynd rhagddo. Mae wedi bod yn mynd rhagddo ar yr ôl troed rhanbarthol hwnnw. Bydd awdurdodau lleol, gan weithio gydag eraill, yn nodi rhwydwaith craidd o wasanaethau strategol—gwasanaethau, er enghraifft, sy'n gwasanaethu safleoedd cyflogaeth allweddol, cyfleusterau gofal iechyd, lleoliadau addysg a hyfforddiant. Efallai nad yw'r gwaith wedi'i gwblhau ac efallai nad yw ar gael eto i'w gyfleu i'r Aelodau, ond ni ddylid cymryd hynny fel tystiolaeth nad yw'r gwaith yn mynd rhagddo.

Mae'r cynllun Fflecsi Bwcabus wedi dod i ben, ddiwedd mis diwethaf, yng Ngheredigion a sir Gaerfyrddin. Yn sgil hynny, mae yna gais wedi dod i'r bysys eu hunain gael eu dychwelyd i Drafnidiaeth Cymru. Ydy'r Llywodraeth yn fodlon rhoi addewid y gellir cadw'r bysys yna'n lleol tra bod yna ymgais yn dal i fynd ymlaen i geisio ffeindio ffordd amgen i ailddechrau'r gwasanaeth? Ac, yn y cyswllt hynny, mae trafnidiaeth gyhoeddus wledig yn flaenoriaeth gyda'r Llywodraeth o ran polisi trafnidiaeth. A fyddech chi'n fodlon edrych yn ffres, yn greadigol, pe bai yna adnoddau ychwanegol yn dod yn sgil unrhyw benderfyniad cyllidol yn San Steffan, yn anuniongyrchol trwy gynlluniau fel yr SPF, fel eich bod chi'n fodlon edrych yn greadigol i weld a oes ffordd ymlaen ar y cyd gyda'r awdurdodau yn lleol?

The Fflecsi Bwcabus service came to an end at the end of last month in Ceredigion and Carmarthenshire and, in light of that, a request has been made that the buses themselves should be returned to Transport for Wales. Is the Government willing to give a pledge that those buses could be kept locally whilst there are ongoing efforts to try to find an alternative way of recommencing that service? And, in that context, rural public transport is a priority for Government in terms of transport policy. Would you be willing to look anew and creatively, if there were additional resources in light of any fiscal decisions in Westminster or indirectly through plans such as the SPF, to see if there is a way forward jointly with the local authorities?

Wel, Llywydd, diolch yn fawr i Adam Price am y pwynt yna. Dwi'n ymwybodol o'r ffaith bod y bysys ar gael ar hyn o bryd yn sir Gâr ar ôl y gwasanaeth Bwcabus, a beth dwi'n ei ddeall yw bod y Llywodraeth yn fodlon i sir Gâr gadw'r bysys—mae pump ohonyn nhw ar hyn o bryd—am y chwe mis nesaf i ddechrau, i gael mwy o drafodaethau gyda Trafnidiaeth Cymru ac i weld a oes rhywbeth mwy hyblyg y gallwn ni feddwl amdano neu a oes syniadau newydd ar gael. Felly, dwi'n hapus i gadarnhau hwnna heddiw.

Well, Llywydd, I thank Adam Price for that point. I'm aware of the fact that buses are available at present in Carmarthenshire after the Bwcabus services, and what I understand is that the Government is willing for Carmarthenshire to keep the buses—there are five of them at present—for the next six months initially, to have more discussions with Transport for Wales and to see whether there is anything more flexible or creative we can think about or whether new ideas emerge. So, I'm happy to confirm that today. 

First Minister, I'm really concerned that the proposed core network will have enough funding, going forward, after over a decade of austerity. And it has been so disappointing—you hear about a staggering £100 billion of Tory waste. That money could have gone on public services. So, that really concerns me. But, First Minister, local authority and driver and passenger knowledge is absolutely vital in creating sustainable bus networks. So, as we plan those, going forward, and with this in mind, could you outline what role Welsh Government sees for local authority-owned municipal bus companies under a revised bus network, which I think will be really important, making sure we've got that local knowledge? And if we can get that public service funding back into Wales, that would be marvellous. Thank you.

Prif Weinidog, rwy'n bryderus iawn y bydd gan y rhwydwaith craidd arfaethedig ddigon o gyllid, wrth fwrw ymlaen, ar ôl dros ddegawd o gyni. Ac mae wedi bod mor siomedig—rydych chi'n clywed am £100 biliwn syfrdanol o wastraff Torïaidd. Gallai'r arian hwnnw fod wedi mynd ar wasanaethau cyhoeddus. Felly, mae hynny wir yn fy mhryderu. Ond, Prif Weinidog, mae gwybodaeth awdurdod lleol a gyrwyr a theithwyr yn gwbl hanfodol wrth greu rhwydweithiau bysiau cynaliadwy. Felly, wrth i ni gynllunio'r rheini, wrth fwrw ymlaen, a gyda hyn mewn golwg, a allech chi amlinellu pa rôl y mae Llywodraeth Cymru yn ei weld i gwmnïau bysiau trefol sy'n eiddo i awdurdodau lleol o dan rwydwaith bysiau diwygiedig, a fydd, yn fy marn i, yn bwysig iawn, gan sicrhau bod gennym yr wybodaeth leol honno? Ac os gallwn ni gael y cyllid gwasanaeth cyhoeddus hwnnw yn ôl i Gymru, byddai hynny'n wych. Diolch.

Well, thank you to Carolyn Thomas for that, Llywydd. And, of course, the Member is right to allude to the fact that, when bus services were marketised and privatised, the Government of the time introduced a prohibition on the further municipalisation of buses. We still do have two municipal bus services in Wales. I was very pleased to meet with the new chief executive of Cardiff Bus recently and hear of the plans that they have for developing their service. It's a very good model because it doesn't involve the distribution of private profit. Any money that is made is invested in improving the quality of the service. And that is why our forthcoming bus Bill will lift the ban on the creation of new municipal bus companies here in Wales as part of our determination to put the bus services of the future on a basis where the public interest is what drives decisions that are made.

Wel, diolch i Carolyn Thomas am hynna, Llywydd. Ac, wrth gwrs, mae'r Aelod yn iawn i gyfeirio at y ffaith, pan oedd gwasanaethau bws yn cael eu hamlygu i rymoedd y farchnad a'u preifateiddio, bod Llywodraeth y cyfnod wedi cyflwyno gwaharddiad ar ragor o fysiau sy'n eiddo i'r awdurdod lleol. Mae gennym ddau wasanaeth bws trefol yng Nghymru o hyd. Roeddwn i'n falch iawn o gyfarfod â phrif weithredwr newydd Bws Caerdydd yn ddiweddar a chlywed am y cynlluniau sydd ganddyn nhw ar gyfer datblygu eu gwasanaeth. Mae'n fodel da iawn oherwydd nid yw'n cynnwys dosbarthu elw preifat. Mae unrhyw arian sy'n cael ei wneud yn cael ei fuddsoddi i wella ansawdd y gwasanaeth. A dyna pam y bydd ein Bil bysiau arfaethedig yn dileu'r gwaharddiad ar greu cwmnïau bysiau sy'n eiddo i'r awdurdod lleol yma yng Nghymru fel rhan o'n penderfyniad i roi gwasanaethau bysiau'r dyfodol ar sail lle mai budd y cyhoedd yw'r hyn sy'n ysgogi penderfyniadau a wneir.

13:45
Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies. 

Questions now from the party leaders. Leader of the Conservatives, Andrew R.T. Davies. 

Thank you, Presiding Officer. First Minister, last week the Government brought a statement forward about its TB eradication strategy. Regrettably, the Member for Mid and West Wales posed a question about the viability of farms continuing if they find themselves in perpetual TB. That really is a question that is not worthy of putting on the floor of the Senedd because, ultimately, every livestock farm in this country has done everything that the Government has asked of it by meeting the biosecurity standards, going to annual testing, having pre-movement testing and complying as best they can with every measure the Government has put in place. The Minister, when she replied to that question, did not indicate whether the Government was actively considering such measures to farms that find themselves in perpetual TB. Can you confirm today, First Minister, that it will not be Welsh Government policy to remove livestock farms that, through no fault of their own, find themselves increasingly under threat because of bovine TB from having livestock on their farms? 

Diolch yn fawr, Llywydd. Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf cyflwynodd y Llywodraeth ddatganiad am ei strategaeth dileu TB. Yn anffodus, gofynnodd yr Aelod dros Ganolbarth a Gorllewin Cymru gwestiwn am hyfywedd ffermydd o ran parhau os ydyn nhw'n dioddef o TB yn barhaus. Mae hwnnw'n gwestiwn nad yw'n deilwng i'w roi ar lawr y Senedd oherwydd, yn y pen draw, mae pob fferm da byw yn y wlad hon wedi gwneud popeth y mae'r Llywodraeth wedi'i ofyn ohonynt drwy fodloni'r safonau bioddiogelwch, mynd i brofion blynyddol, profi cyn symud a chydymffurfio cystal ag y gallant gyda phob mesur y mae'r Llywodraeth wedi'i roi ar waith. Ni wnaeth y Gweinidog, pan atebodd y cwestiwn hwnnw, nodi a oedd y Llywodraeth yn mynd ati i ystyried mesurau o'r fath ar gyfer ffermydd sy'n dioddef o TB yn barhaus. A allwch chi gadarnhau heddiw, Prif Weinidog, nad polisi Llywodraeth Cymru fydd atal ffermydd da byw sydd, heb unrhyw fai arnyn nhw, yn cael eu hunain dan fygythiad cynyddol oherwydd TB buchol rhag bod â da byw ar eu ffermydd? 

Llywydd, I'm very happy to confirm there is no Welsh Government policy of that sort. 

Llywydd, rwy'n hapus iawn i gadarnhau nad oes polisi Llywodraeth Cymru o'r math hwnnw. 

That's very pleasing to hear, First Minister, but would you agree with me that it is regrettable that that proposition was put forward? Because if someone was accused, because of the colour of their skin or their religion, that they had to move from a community, that would be wholly unacceptable. And because someone finds themselves in a farming situation with perpetual bovine TB through no fault of their own—and we know the damage that bovine TB does to the emotional and mental well-being of farming families—that is an unacceptable proposition to put forward. Do you believe that that proposition is wrong and, ultimately, should the Member reconsider that proposition that she put on the floor of the Senedd in the statement for bovine TB last week? 

Mae hynny'n braf iawn clywed, Prif Weinidog, ond a fyddech chi'n cytuno â mi ei bod yn anffodus i'r cynnig hwnnw gael ei gyflwyno? Oherwydd petai rhywun yn cael ei gyhuddo, oherwydd lliw ei groen neu ei grefydd, ac yn gorfod symud o gymuned, byddai hynny'n gwbl annerbyniol. Ac oherwydd bod rhywun yn canfod eu hun mewn sefyllfa ffermio gyda TB buchol parhaus heb unrhyw fai arno fe—ac rydyn ni'n gwybod y difrod y mae TB buchol yn ei wneud i lesiant emosiynol a meddyliol teuluoedd ffermio—mae hynny'n gynnig annerbyniol i'w gyflwyno. A ydych chi'n credu bod y cynnig hwnnw'n anghywir ac, yn y pen draw, a ddylai'r Aelod ailystyried y cynnig hwnnw a roddodd ar lawr y Senedd yn y datganiad ar gyfer TB buchol yr wythnos diwethaf? 

Llywydd, first of all, let me acknowledge the emotional and mental health impact that farmers experience when, after many years of investment, in many cases, in building up herds, they find that TB requires them to take such dramatic action. And it's why the Welsh Government has invested so many millions and millions of pounds, year after year, in trying to make sure that, when farmers are faced with that misfortune, there is a safety net there provided by the state to assist them through that very terrible experience.

Llywydd, on the floor of the Senedd, Members are able to ask questions and express views. We often end up doing it in a shorthanded way because of the nature of debate here. I've read since that Joyce Watson has explained that, had she had an opportunity to set out her views more fully, it was never her intention to suggest that people would be forced off the land. It was more a matter of expressing concern for the well-being of people who, time after time in those hotspot areas, find that, having taken action to attempt to eradicate TB, the disease comes back, and the very adverse impact that that must have on those families.

In Pembrokeshire particularly, as the leader of the opposition will know, we now have a new project, a project involving 15 farms, six vets, a new way of trying to make sure that, where the disease has the strongest hold, there are new forms of co-operative action that we can take together in our shared ambition, which is to eradicate bovine TB in Wales. 

Llywydd, yn gyntaf oll, gadewch i mi gydnabod yr effaith emosiynol ac iechyd meddwl ar ffermwyr pan, ar ôl blynyddoedd lawer o fuddsoddiad, mewn llawer o achosion, wrth ddatblygu buchesi, maen nhw'n canfod bod TB yn ei gwneud yn ofynnol iddyn nhw gymryd camau mor sylweddol. A dyna pam mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi cymaint o filiynau a miliynau o bunnau, flwyddyn ar ôl blwyddyn, i geisio sicrhau, pan fydd ffermwyr yn wynebu'r anffawd honno, fod rhwyd ddiogelwch yno a ddarperir gan y wladwriaeth i'w cynorthwyo drwy'r profiad ofnadwy hwnnw.

Llywydd, ar lawr y Senedd, gall Aelodau ofyn cwestiynau a mynegi barn. Yn aml, rydyn ni yn y pen draw yn gwneud hynny mewn ffordd gryno oherwydd natur y ddadl yn y fan yma. Rwyf wedi darllen ers hynny bod Joyce Watson wedi egluro, pe bai hi wedi cael cyfle i fynegi ei barn yn llawnach, nad oedd byth yn fwriad ganddi awgrymu y byddai pobl yn cael eu gorfodi oddi ar y tir. Roedd yn fwy o fater o fynegi pryder am lesiant pobl sydd, dro ar ôl tro yn yr ardaloedd hyn lle ceir problemau, yn canfod bod y clefyd, ar ôl cymryd camau i geisio dileu TB, yn dod yn ôl, a'r effaith andwyol iawn y mae'n rhaid bod hynny yn ei chael ar y teuluoedd hynny.

Yn sir Benfro yn arbennig, fel y bydd arweinydd yr wrthblaid yn gwybod, mae gennym bellach brosiect newydd, prosiect sy'n cynnwys 15 fferm, chwe milfeddyg, ffordd newydd o geisio sicrhau, lle mae'r clefyd â'r gafael cryfaf, fod yna fathau newydd o weithredu cydweithredol y gallwn eu cymryd gyda'n gilydd yn ein huchelgais a rennir, sef dileu TB buchol yng Nghymru. 

And we share that ambition about eradicating bovine TB, and I commend the work of the Minister and her officials to do that, but, when you see such comments, and the comments ended with the words

'they need to find another business',

what can people think and deduce from such comments, when they hear them, of the support that they might be able to receive in this unified fight to eradicate bovine TB? I've heard what you said, First Minister. I'm sure others outside of this place have heard what you've said. People will draw their conclusions.

But if I could ask on another point about the regulations around bovine TB, my colleague Sam Kurtz has highlighted the regulation in particular when it comes to cattle that are heavily in calf, and ultimately being dispatched in not the most humane way—and that's the most polite way I can put it. In other parts of the United Kingdom, the regulations allow for a more sensitive approach to be adopted. That sensitive approach is adopted on animal health grounds as well as people’s welfare and mental well-being. Could I implore you to accept that regulation change here in Wales—because it has proven to be successful in other parts of the United Kingdom, and I can’t see how we are distinctly different here in Wales—to allow that change to happen that would make such a benefit to people’s welfare and animal welfare?

Ac rydym yn rhannu'r uchelgais hwnnw ynghylch dileu TB buchol, ac rwy'n cymeradwyo gwaith y Gweinidog a'i swyddogion i wneud hynny, ond, pan welwch sylwadau o'r fath, a daeth y sylwadau i ben gyda'r geiriau

'mae angen iddyn nhw ddod o hyd i fusnes arall',

beth all pobl feddwl a deall oddi wrth sylwadau o'r fath, pan fyddan nhw'n eu clywed, o'r gefnogaeth y gallent ei derbyn yn y frwydr unedig hon i ddileu TB buchol? Rwyf wedi clywed yr hyn a ddywedoch chi, Prif Weinidog. Rwy'n siŵr bod eraill y tu allan i'r lle hwn wedi clywed yr hyn yr ydych chi wedi'i ddweud. Bydd pobl yn dod i'w casgliadau.

Ond pe bawn i'n gallu gofyn ar bwynt arall am y rheoliadau ynghylch TB buchol, mae fy nghyd-Aelod, Sam Kurtz wedi tynnu sylw at y rheoliad yn benodol o ran gwartheg cyflo sy'n tynnu at ddiwedd eu beichiogrwydd, ac yn y pen draw yn cael eu difa heb fod hynny yn y ffordd fwyaf trugarog—a dyna'r ffordd fwyaf cwrtais y gallaf ei rhoi. Mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, mae'r rheoliadau'n caniatáu mabwysiadu dull mwy sensitif. Mae'r dull sensitif hwnnw yn cael ei fabwysiadu ar sail iechyd anifeiliaid yn ogystal â lles a llesiant meddyliol pobl. A gaf i erfyn arnoch i dderbyn bod y newid hwnnw o ran rheoleiddio yma yng Nghymru—oherwydd mae wedi profi i fod yn llwyddiannus mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, ac ni allaf weld sut yr ydym ni'n wahanol iawn yma yng Nghymru—i ganiatáu i'r newid hwnnw ddigwydd a fyddai'n gwneud cymaint o fudd i les pobl a lles anifeiliaid?

13:50

I thank the leader of the opposition for drawing attention to that. It’s a hugely sensitive issue and it must be absolutely awful for farmers who find themselves in that position. The Minister has asked the new technical advisory group that we are setting up—and adverts are out and people are being recruited to it—to give her direct advice on exactly that matter. If there’s evidence from elsewhere in the United Kingdom of how that set of circumstances can be addressed in a way that is humane and takes into account the human cost of having to slaughter animals on farm when they are in calf, then of course the Minister will be very receptive to that advice. 

Diolch i arweinydd yr wrthblaid am dynnu sylw at hynny. Mae'n fater hynod sensitif ac mae'n rhaid ei bod yn gwbl ofnadwy i ffermwyr sy'n cael eu hunain yn y sefyllfa honno. Mae'r Gweinidog wedi gofyn i'r grŵp cynghori technegol newydd yr ydym yn ei sefydlu—ac mae hysbysebion allan a phobl yn cael eu recriwtio iddo—i roi cyngor uniongyrchol iddi ar yr union fater hwnnw. Os oes tystiolaeth o fannau eraill yn y Deyrnas Unedig o sut y gellir mynd i'r afael â'r gyfres honno o amgylchiadau mewn ffordd drugarog ac sy'n ystyried y gost ddynol o orfod lladd anifeiliaid cyflo ar y fferm, yna wrth gwrs bydd y Gweinidog yn barod iawn i dderbyn y cyngor hwnnw. 

Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth. 

Plaid Cymru leader, Rhun ap Iorwerth.

Diolch, Llywydd. Last month, Plaid Cymru tabled a series of amendments to the NHS procurement Bill, amendments aimed at protecting our NHS from creeping privatisation. Now, over the weekend, the Labour shadow health Secretary, Wes Streeting, said he would, and I quote,

'hold the door wide open'

to private sector entrepreneurs in the NHS. He said NHS England under the Tories had started to move in the right direction by bringing in more private companies, but he wanted to see a Labour Government, and I quote again,

‘put our foot on the accelerator’.

Does the First Minister agree that bringing in the private sector is the key to an improved NHS?

Diolch, Llywydd. Fis diwethaf, cyflwynodd Plaid Cymru gyfres o welliannau i Fil caffael y GIG, gwelliannau gyda'r nod o amddiffyn ein GIG rhag preifateiddio graddol. Nawr, dros y penwythnos, dywedodd Ysgrifennydd iechyd y Blaid Lafur, Wes Streeting, y byddai, ac rwy'n dyfynnu,

'yn dal y drws yn llydan agored'

i entrepreneuriaid y sector preifat yn y GIG. Dywedodd fod GIG Lloegr o dan y Torïaid wedi dechrau symud i'r cyfeiriad cywir drwy ddod â mwy o gwmnïau preifat i mewn, ond roedd eisiau gweld Llywodraeth Lafur, ac rwy'n dyfynnu eto,

'yn rhoi ein troed ar y sbardun'.

A yw'r Prif Weinidog yn cytuno mai dod â'r sector preifat i mewn yw'r allwedd i wella'r GIG?

I wonder if I need to remind the leader of Plaid Cymru that health has been a devolved matter in Wales since 1999. We make decisions here in Wales for the Welsh health service and we will continue to do so. What is said in Westminster—where I know is where he would rather be—and what happens in Westminster is of no relevance to the decisions that we will make here. 

Tybed a oes angen i mi atgoffa arweinydd Plaid Cymru bod iechyd wedi bod yn fater datganoledig yng Nghymru ers 1999. Ni sy'n gwneud penderfyniadau yma yng Nghymru ar gyfer gwasanaeth iechyd Cymru a byddwn ni'n parhau i wneud hynny. Nid yw'r hyn sy'n cael ei ddweud yn San Steffan—lle rwy'n gwybod y byddai'n well ganddo fod—na'r hyn sy'n digwydd yn San Steffan yn berthnasol i'r penderfyniadau y byddwn ni'n eu gwneud yma. 

Thank you very much for the answer. It’s such a shame, in that context, that the Welsh Government rejected our amendments to the NHS procurement Bill, which would have protected the NHS in Wales from creeping privatisation. But we’ll move on from that.

We do need innovation, actually, in the NHS—absolutely. But that does not need to mean privatisation, and the clear implication from Wes Streeting is that Labour supports more private sector delivery of NHS services.

Now, we need investment, too, in the NHS. I fear tomorrow’s autumn statement will be a pretty desperate tax-based headline grabber that will make investment in people and in public services even more difficult. The alternative? Well, the Institute for Fiscal Studies’s Paul Johnson says Labour is only promising what he calls a ‘teeny weeny’ uplift of £1 billion in health funding for the whole of the UK if they come into power. That equates to something like £16 per head for Wales if there are consequentials. Fifty million pounds—does the First Minister believe that £50 million is enough to bring the Welsh NHS back from the brink?

Diolch yn fawr iawn am yr ateb. Mae'n gymaint o drueni, yn y cyd-destun hwnnw, fod Llywodraeth Cymru wedi gwrthod ein gwelliannau i Fil caffael y GIG, a fyddai wedi amddiffyn y GIG yng Nghymru rhag preifateiddio graddol. Ond fe wnawn ni symud ymlaen o hynny.

Mae angen arloesi, mewn gwirionedd, yn y GIG—yn sicr. Ond nid oes angen i hynny olygu preifateiddio, a'r awgrym clir gan Wes Streeting yw bod Llafur yn cefnogi mwy o ddarparu gwasanaethau'r GIG gan y sector preifat.

Nawr, mae angen buddsoddiad arnom hefyd, yn y GIG. Rwy'n ofni y bydd datganiad yr hydref yfory yn ymgais eithaf gofidus i sicrhau penawdau yn ymwneud â threthi a fydd yn gwneud buddsoddiad mewn pobl ac mewn gwasanaethau cyhoeddus hyd yn oed yn anoddach. Y dewis arall? Wel, mae Paul Johnson o'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn dweud bod Llafur ond yn addo yr hyn y mae'n ei alw'n gynnydd bach iawn iawn o £1 biliwn o gyllid iechyd i'r DU gyfan os ydyn nhw'n dod i rym. Mae hynny'n cyfateb i rywbeth fel £16 y pen i Gymru os oes symiau canlyniadol. Hanner can miliwn o bunnau—ydy'r Prif Weinidog yn credu bod £50 miliwn yn ddigon i ddod â GIG Cymru yn ôl o'r dibyn?

Llywydd, it seems to me we repeat this game every week, in which the leader of Plaid Cymru wants to ask me highly speculative questions about a Government that hasn't been elected, and I'm just not going to indulge him in that. My efforts, and the efforts of my colleagues here, will be directed to making sure that we get that Labour Government, and then we will get the investment that we need in our public services. No incoming Government, faced with the aftermath of the Liz Truss crashing of our economy, will be able to fill every hole in every service that has been created over the last 13 years. But I'll say this to him: if there is to be a chance of having investment in our public services, it will come with that Labour Government, and that's what we will be working here to achieve.

Llywydd, mae'n ymddangos i mi ein bod yn ailadrodd y gêm hon bob wythnos, lle mae arweinydd Plaid Cymru eisiau gofyn cwestiynau i mi gan ddyfalu am Lywodraeth nad yw wedi'i hethol, ac nid wyf am dderbyn hynny ganddo. Bydd fy ymdrechion i, ac ymdrechion fy nghyd-Aelodau yma, yn cael eu cyfeirio at sicrhau ein bod yn cael y Llywodraeth Lafur honno, ac yna byddwn yn cael y buddsoddiad sydd ei angen arnom yn ein gwasanaethau cyhoeddus. Ni fydd unrhyw Lywodraeth sy'n dod i mewn, yn wyneb canlyniad Liz Truss yn chwalu ein heconomi, yn gallu llenwi pob twll ym mhob gwasanaeth sydd wedi'i greu dros y 13 blynedd diwethaf. Ond fe ddywedaf hyn wrtho: os bydd cyfle i fuddsoddi yn ein gwasanaethau cyhoeddus, fe ddaw gyda'r Llywodraeth Lafur honno, a dyna fyddwn ni'n gweithio yma i'w gyflawni.

I'm desperate to get rid of the Tory Government, but I will repeat every week here how little Labour offers Wales as they go into next year's general election. Yesterday, I met GPs and primary care leaders on Ynys Môn. I did the same in Ruthin recently with Llyr Gruffydd. It's clear that a squeeze on primary care budgets, bringing them to well below the historical levels of share of NHS funding that they used to have, means inadequate resources, it means unsustainable workloads, it means a workforce under pressure. Now primary care is at the heart of preventative measures. For example, if Ynys Môn’s surgeries were given modest resource to manage chronic kidney disease, and if by doing so they could stop maybe a dozen people from needing dialysis down the line, it would then pay for itself.

A good way of giving reassurance to primary care that things could get better would be to admit some mistakes that have been done in the past. So, does the First Minister, as a former health Minister himself, agree with me now that the current funding model, the underfunding of primary care as a share of NHS funding, has been a mistake?

Rwy'n ysu am gael gwared ar y Llywodraeth Dorïaidd, ond byddaf yn ailadrodd bob wythnos yn y fan yma cyn lleied y mae Llafur yn ei gynnig i Gymru wrth iddyn nhw fynd i mewn i'r etholiad cyffredinol y flwyddyn nesaf. Ddoe, cwrddais â meddygon teulu ac arweinwyr gofal sylfaenol ar Ynys Môn. Fe wnes i'r un peth yn Rhuthun yn ddiweddar gyda Llyr Gruffydd. Mae'n amlwg bod pwysau ar gyllidebau gofal sylfaenol, gan ddod â nhw ymhell islaw'r lefelau hanesyddol o gyfran o gyllid y GIG yr oedden nhw'n arfer eu cael, mae hynny'n golygu adnoddau annigonol, mae'n golygu llwyth gwaith anghynaliadwy, mae'n golygu gweithlu o dan bwysau. Nawr mae gofal sylfaenol wrth wraidd mesurau ataliol. Er enghraifft, pe bai meddygfeydd Ynys Môn yn cael adnodd cymedrol i reoli clefyd cronig yr arennau, ac os trwy wneud hynny y gallen nhw atal dwsin o bobl rhag gorfod cael dialysis yn nes ymlaen, yna byddai'n talu amdano'i hun.

Ffordd dda o roi sicrwydd i ofal sylfaenol y gallai pethau wella fyddai cyfaddef rhai camgymeriadau a wnaed yn y gorffennol. Felly, a yw'r Prif Weinidog, fel cyn-Weinidog iechyd ei hun, yn cytuno â mi nawr bod y model cyllido presennol, tanariannu gofal sylfaenol fel cyfran o gyllid y GIG, wedi bod yn gamgymeriad?

13:55

Well, I'll put things positively to him, because I don't share his constantly negative view of the world. I'll put it positively to him that successive Welsh Governments have made efforts to move funding out of secondary care and into primary care. And I can tell you, from all those efforts, that it is far, far harder to do than it is to sloganise. Because the inherent tendency in the health service is to draw money into hospitals and to draw money into the things that constantly attract headlines whenever anything goes wrong. We continue to invest heavily in primary care alongside all of that: money last year in the general practitioners committee negotiations to take account of the new access standards that we have implemented this year and are already making a significant difference; the extra money we have put into the pharmacy contract. There is a very good example of where services are relieving pressure on our GP surgeries as people are able to use the minor ailments scheme—thousands and thousands of new consultations in community pharmacies in Wales this year—and the new contract that we will negotiate with our optometrists will have the same effect.

It's the policy of the Welsh Government to move activity into primary care, into preventative work, but—I can tell you this—the policy intention and the ability to implement it, I wish it was as easy as Plaid Cymru think it is.

Wel, fe wnaf roi pethau'n gadarnhaol iddo, oherwydd nid wyf yn rhannu ei farn gyson negyddol o'r byd. Fe wnaf ei roi yn gadarnhaol iddo fod Llywodraethau olynol Cymru wedi gwneud ymdrechion i symud cyllid allan o ofal eilaidd ac i ofal sylfaenol. A gallaf ddweud wrthych chi, o'r holl ymdrechion hynny, ei fod yn llawer, llawer anoddach i'w wneud nag ydyw ei droi yn slogan. Oherwydd y duedd gynhenid yn y gwasanaeth iechyd yw tynnu arian i mewn i ysbytai a thynnu arian i mewn i'r pethau sy'n denu penawdau yn gyson pryd bynnag y bydd unrhyw beth yn mynd o'i le. Rydyn ni'n parhau i fuddsoddi'n helaeth mewn gofal sylfaenol ochr yn ochr â hynny i gyd: arian y llynedd yn negodiadau'r pwyllgor meddygon teulu i ystyried y safonau mynediad newydd yr ydym wedi'u gweithredu eleni ac rydyn ni eisoes yn gwneud gwahaniaeth sylweddol; yr arian ychwanegol yr ydym wedi'i roi yn y contract fferyllfeydd. Mae enghraifft dda iawn o ble mae gwasanaethau'n lleddfu pwysau ar ein meddygfeydd gan fod pobl yn gallu defnyddio'r cynllun mân anhwylderau—miloedd ar filoedd o ymgynghoriadau newydd mewn fferyllfeydd cymunedol yng Nghymru eleni—a bydd y contract newydd y byddwn yn ei drafod gyda'n optometryddion yn cael yr un effaith.

Polisi Llywodraeth Cymru yw symud gweithgarwch i ofal sylfaenol, i waith ataliol, ond—gallaf ddweud hyn wrthych chi—bwriad y polisi a'r gallu i'w weithredu, o na bai mor hawdd ag y mae Plaid Cymru yn credu y mae.

Swyddi ym Mharc Bryn Cegin, Bangor
Jobs at Parc Bryn Cegin, Bangor

3. A wnaiff y Prif Weinidog roi diweddariad am yr ymdrechion i ddenu swyddi i Barc Bryn Cegin ar gyrion Bangor? OQ60307

3. Will the First Minister provide an update on efforts to attract jobs to Parc Bryn Cegin on the outskirts of Bangor? OQ60307

Diolch yn fawr i Siân Gwenllian, Llywydd, am y cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru ar hyn o bryd yn trafod gyda datblygwyr sector preifat ac Uchelgais Gogledd Cymru i ddatblygu cynigion ar gyfer Parc Bryn Cegin. Mae diddordeb yn y safle wedi cynyddu ac mae disgwyl y bydd rhagor o ddefnydd o'r plotiau sydd ar gael. 

I thank Siân Gwenllian for the question. The Welsh Government is currently discussing with private sector developers and Ambition North Wales to progress proposals for Parc Bryn Cegin. Interest in the site has increased, and it's expected that more use of the plots that are available will be made. 

Mae datblygu'r parc yma'n gyfrifoldeb Llywodraeth Cymru a rydych chi'n gwybod fy mod i wedi bod yn holi yn fan hyn ers 2016 beth sy'n digwydd yna, a dwi ddim yn mynd i ymddiheuro am fynd yn ôl at y pwnc eto. Mae peth cynnydd wedi digwydd yn ddiweddar, fel rydych chi'n amlinellu, ond mae hynny ar ôl bron i 20 mlynedd o ddim cynnydd o gwbl yna. A bron i 30 mlynedd ers i'r addewidion mawr am greu swyddi gael eu gwneud, does yna ddim yr un swydd—dim un—ym Mharc Bryn Cegin hyd heddiw. Felly, a wnewch chi, os gwelwch yn dda, roi blaenoriaeth i greu swyddi yn y fan hon? Dyma ydy'r peth lleiaf fedraf i ofyn i chi, fel cynrychiolydd pobl yr ardal, i wneud, i roi blaenoriaeth i'r mater yma. 

The development of this park is the Welsh Government’s responsibility and you'll know that I have been asking questions here since 2016 in terms of what's happening there, and I won't apologise for returning to the issue once again. There has been some progress recently, as you've outlined, but that's after almost 20 years of no progress whatsoever there. And almost 30 years since the great pledges on job creation were made, not a single job has been created in Parc Bryn Cegin. So will you please give priority to creating jobs on this site? This is the least I could ask you to do, as the representative of the people of the area, to prioritise this issue.

Wel, diolch i Siân Gwenllian am y cwestiwn ychwanegol, ac, wrth gwrs, dwi'n deall pam ei bod hi fel yr Aelod lleol yn tynnu sylw unwaith eto at Barc Bryn Cegin. Mae'r newyddion yn dda, yn well. Mae wedi bod yn amser hir yn dod, ond mae yn dod nawr. Mae tri o'r naw plot wedi cael eu gwerthu'n barod, mae tri arall lle mae pobl wedi gwneud cais i'w prynu, a gyda'r tri sydd ar ôl, rŷn ni'n cydweithio gydag Uchelgais Gogledd Cymru i fuddsoddi mewn plot newydd i gael cyfleusterau newydd sydd yn mynd, os rŷn ni'n llwyddo, i greu 70 o swyddi newydd yn y parc. So, dwi'n hapus i ddweud wrth yr Aelod heddiw ein bod ni yn gweithio'n galed fel Llywodraeth. Rŷn ni wedi cael mwy o lwyddiant dros y flwyddyn ddiwethaf ac rŷn ni'n awyddus nawr i adeiladu ar hynny i dynnu mwy o swyddi i mewn i Fangor ac i'r ardal.

I thank Siân Gwenllian for that supplementary question and, of course, I understand why she, as the local Member, is drawing attention once again to Parc Bryn Cegin. The news is better. It's been a long time coming, but it is coming now. Three of the nine plots have been sold already, there are another three where people have made bids to buy them, and with the three remaining plots, we are co-operating with Ambition North Wales to invest in a new plot to have new facilities that, if we succeed, are going to create 70 new jobs in the park. So, I'm happy to tell the Member today that we are working very hard as a Government. We've had more success over the past year and we're very eager to build on that to draw more jobs into Bangor and the area.

14:00

Thank you, First Minister, for that response there, and it's good to hear that some progress is being made at the site. I think credit needs to be given to Siân Gwenllian for continuously raising this issue here in the Chamber time and time again; I believe this is the fourth time I've had a supplementary question to one of these similar questions here in the Chamber.

First Minister, you mentioned the role of Ambition North Wales in the work there, and, of course, it's now established as a corporate joint committee, with the ability to hold assets and to employ people as such. I wonder what consideration you've given to Parc Bryn Cegin being handed over to the CJC in north Wales to manage in the future, and parks similar to it in north Wales, so a more local, regional body, like Ambition North Wales, can manage this more closely.

Diolch i chi, Prif Weinidog, am yr ymateb yna, ac mae'n dda clywed bod rhywfaint o gynnydd yn cael ei wneud ar y safle. Rwy'n credu bod angen rhoi clod i Siân Gwenllian am godi'r mater hwn yn barhaus yma yn y Siambr dro ar ôl tro; rwy'n credu mai dyma'r pedwerydd tro i mi gael cwestiwn atodol i un o'r cwestiynau tebyg hyn yma yn y Siambr.

Prif Weinidog, fe wnaethoch chi sôn am rôl Uchelgais Gogledd Cymru yn y gwaith yno, ac, wrth gwrs, mae bellach wedi'i sefydlu fel cyd-bwyllgor corfforedig, gyda'r gallu i ddal asedau a chyflogi pobl yn hynny o beth. Tybed pa ystyriaeth rydych chi wedi'i rhoi i Barc Bryn Cegin yn cael ei drosglwyddo i'r cyd-bwyllgor corfforedig yn y gogledd i'w reoli yn y dyfodol, a pharciau tebyg iddo yn y gogledd, fel y gall corff mwy lleol, rhanbarthol, fel Uchelgais Gogledd Cymru, ei reoli yn agosach.

Well, Llywydd, thanks to Sam Rowlands for that. I'm encouraged by the progress that has been made through Ambition North Wales in the creation of the CJC, and that's why I was able, in my answer to Siân Gwenllian, to point to the project that we are jointly engaged in with Ambition North Wales in one of the three remaining plots to create new facilities there that we think will bring renewed interest from the private sector in taking up those facilities.

I think the Welsh Government is open-minded about the long-term way in which the park might be managed. I don't want to hand over anything to another organisation until we are confident that it is in a successful place. I wouldn't want to hand it over as a problem to anybody else, but, given that there is progress, both in terms of the use of Parc Bryn Cegin itself, but also in the maturity of the arrangements across north Wales, then future possibilities, we'll be open-minded about the best way in which those could be discharged.

Wel, Llywydd, diolch i Sam Rowlands am hynny. Rwy'n cael fy nghalonogi gan y cynnydd a wnaed drwy Uchelgais Gogledd Cymru wrth greu'r cyd-bwyllgor corfforedig, a dyna pam roeddwn i'n gallu, yn fy ateb i Siân Gwenllian, dynnu sylw at y prosiect yr ydym yn ei wneud ar y cyd ag Uchelgais Gogledd Cymru yn un o'r tri llain sy'n weddill i greu cyfleusterau newydd yno y credwn bydd yn dod â diddordeb o'r newydd gan y sector preifat o ran manteisio ar y cyfleusterau hynny.

Rwy'n credu bod Llywodraeth Cymru â meddwl agored am y ffordd y gallai'r parc gael ei reoli yn yr hirdymor. Nid wyf am drosglwyddo unrhyw beth i sefydliad arall nes ein bod yn hyderus ei fod mewn lle llwyddiannus. Fyddwn i ddim am ei drosglwyddo fel problem i unrhyw un arall, ond, o ystyried bod cynnydd, o ran defnyddio Parc Bryn Cegin ei hun, ond hefyd o ran aeddfedrwydd y trefniadau ar draws gogledd Cymru, yna fyddwn ni â meddwl agored am y ffordd orau o ryddhau posibiliadau'r dyfodol.

Gofal Sylfaenol
Primary Care

4. Beth yw asesiad Llywodraeth Cymru o gadernid y sector gofal sylfaenol yng Nghymru? OQ60305

4. What is the Welsh Government's assessment of the resilience of the primary care sector in Wales? OQ60305

Resilience is achieved through diversification of the workforce, making the maximum use of all clinically qualified staff, and strong collaboration and integration between all aspects of primary care, using an accelerated cluster model in order to do so.

Cyflawnir cydnerthedd trwy arallgyfeirio'r gweithlu, gwneud y defnydd gorau posibl o'r holl staff â chymwysterau clinigol, a chydweithio ac integreiddio cryf rhwng pob agwedd ar ofal sylfaenol, gan ddefnyddio model clwstwr carlam er mwyn gwneud hynny.

Thank you for that response, First Minister. It does not take a genius to conclude that primary care is far from resilient. I, like most Members, have been overwhelmed by letters from general practitioners expressing dismay at the breakdown in negotiations around the general medical services contract. Many indicate that they are considering leaving general practice. GPs are the backbone of our NHS, yet they have been underfunded, undervalued and overworked for decades.

Now, with backlogs in secondary care putting additional pressure onto primary care, we are at a crisis point. GPs are leaving the profession in droves as workloads and underfunding take their toll. Over the last 10 years, we have seen a 93,000 increase in patients, but at the same time a loss of 84 surgeries and over a fifth fewer GPs. General practice now only accounts for around 7 per cent of NHS funding. First Minister, will you pledge to save our surgeries? Will you commit to a fully funded workforce plan that retains existing GPs, at the same time as training sufficient new GPs to meet demand? Thank you.

Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Nid yw'n cymryd athrylith i ddod i'r casgliad bod gofal sylfaenol ymhell o fod yn gydnerth. Rwyf i, fel y rhan fwyaf o'r Aelodau, wedi cael fy llethu gan lythyrau gan feddygon teulu yn mynegi siom ynghylch y dadansoddiad yn y trafodaethau ynghylch y contract gwasanaethau meddyg teulu. Mae llawer yn nodi eu bod yn ystyried gadael y maes meddyg teulu. Meddygon teulu yw asgwrn cefn ein GIG, ac eto maen nhw wedi cael eu tangyllido, eu tanwerthfawrogi a'u gorweithio ers degawdau.

Nawr, gydag ôl-groniadau mewn gofal eilaidd yn rhoi pwysau ychwanegol ar ofal sylfaenol, rydyn ni mewn argyfwng. Mae meddygon teulu yn gadael y proffesiwn yn eu dwsinau wrth i lwyth gwaith a thanariannu effeithio arnyn nhw. Dros y 10 mlynedd diwethaf, rydyn ni wedi gweld cynnydd o 93,000 mewn cleifion, ond ar yr un pryd wedi colli 84 o feddygfeydd a dros un rhan o bump yn llai o feddygon teulu. Bellach, dim ond tua 7 y cant o gyllid y GIG yw meddygon teulu. Prif Weinidog, a wnewch chi addewid i achub ein meddygfeydd? A wnewch chi ymrwymo i gynllun gweithlu wedi'i ariannu'n llawn sy'n cadw meddygon teulu presennol, ac ar yr un pryd yn hyfforddi digon o feddygon teulu newydd i ateb y galw? Diolch.

Well, Llywydd, let me just put a few facts on the record here. We have a system in which, absolutely, month after month, we assess the state of pressure in our primary care services. The latest figures show that 86 per cent of GP practices report the lowest level of escalation. So, while it is absolutely true that the system is under huge pressure of demand and of numbers—I completely accept that—the idea that it is somehow in a crisis is to exaggerate and, I think, to underplay the resilience of the system itself.

The reason that there are no current discussions is because the General Practitioners Committee Wales paused contract negotiations, not because the Welsh Government paused them; GPC Wales paused those negotiations. There had already been five meetings with GPC Wales, and I must say again this afternoon, and to them, that we are at the limit of the finance available to us in what has been put on the table already in those negotiations.

And the Member says to me that GPs are leaving the service in droves. Let me quote to him the latest figures that were published on this matter. In the last 12 months, despite all the financial difficulties that we face, there was a 4 per cent growth in the head count of GPs in Wales—not leaving in droves; a 4 per cent growth in head count—and a 1 per cent growth in full-time equivalents as well. Amongst trainee GPs, head count and FTEs up by 3.2 per cent, and amongst wider primary care practice staff, the head count is up by 2.9 per cent and full-time equivalents are up by 2.8 per cent. So, on every single measure, numbers are growing, not falling, and certainly do not bear out any suggestion that people are somehow leaving the service in droves.

Wel, Llywydd, gadewch i mi roi ychydig o ffeithiau ar y cofnod yn y fan yma. Mae gennym system lle, yn sicr, fis ar ôl mis, rydym yn asesu cyflwr y pwysau yn ein gwasanaethau gofal sylfaenol. Mae'r ffigurau diweddaraf yn dangos bod 86 y cant o feddygfeydd teulu yn adrodd y lefel isaf o ddwysáu. Felly, er ei bod yn hollol wir fod y system dan bwysau aruthrol o ran galw a niferoedd—rwy'n derbyn hynny'n llwyr—mae'r syniad ei fod rywsut mewn argyfwng yn gorliwio'r sefyllfa ac, rwy'n credu, yn tanbwysleisio cydnerthedd y system ei hun.

Y rheswm nad oes trafodaethau ar hyn o bryd yw oherwydd bod Pwyllgor Meddygon Teulu Cymru wedi oedi trafodaethau cytundebau, nid oherwydd bod Llywodraeth Cymru yn eu hoedi; fe wnaeth Pwyllgor Meddygon Teulu Cymru oedi'r trafodaethau hynny. Roedd pum cyfarfod eisoes wedi bod gyda'r pwyllgor, ac mae'n rhaid i mi ddweud eto y prynhawn yma, ac iddyn nhw, ein bod ni ar derfyn y cyllid sydd ar gael i ni yn yr hyn sydd wedi'i roi ar y bwrdd eisoes yn y trafodaethau hynny.

Ac mae'r Aelod yn dweud wrthyf fod meddygon teulu yn gadael y gwasanaeth yn eu dwsinau. Gadewch i mi ddyfynnu iddo y ffigurau diweddaraf a gyhoeddwyd ar y mater hwn. Yn ystod y 12 mis diwethaf, er gwaethaf yr holl anawsterau ariannol sy'n ein hwynebu, roedd twf o 4 y cant yn nifer y meddygon teulu yng Nghymru—nid yn gadael yn eu dwsinau; twf o 4 y cant o ran niferoedd—a thwf o 1 y cant cyfwerth ag amser llawn hefyd. Ymhlith meddygon teulu dan hyfforddiant, mae'r niferoedd a rhai cyfwerth ag amser llawn i fyny 3.2 y cant, ac ymhlith staff practis gofal sylfaenol ehangach, mae'r niferoedd i fyny 2.9 y cant a chyfwerth ag amser llawn i fyny 2.8 y cant. Felly, ar bob un mesur, mae'r niferoedd yn tyfu, nid yn gostwng, ac yn sicr nid ydynt yn cadarnhau unrhyw awgrym bod pobl rywsut yn gadael y gwasanaeth yn eu dwsinau.

14:05

I want to thank the First Minister for that answer and the full update on where we are with the GPC contract, but also on the recruitment and retention of GPs.

I want to take him back, if I may, to a visit that the two of us made earlier this summer to Jonathan up in Caerau pharmacy. Jonathan Jones, it's probably fair to say, is one of the pioneers, actually, of prescription-led pharmacy, doing minor illnesses and non-serious diagnoses. Because he's doing that and doing it in conjunction with the surgeries throughout the area, alongside working with other pharmacists, but working with other GPs, he's helping to reduce some of the pressure on those very surgeries—they're working with them. So, would he agree with me that it's on that sort of work, right across the primary care sector, right across preventative medicine, that is where we need to also focus? This is not a one-stop shop, it's not one solution; we need all the players working together to give the very best treatment and diagnoses to people in our communities.

Hoffwn ddiolch i'r Prif Weinidog am yr ateb hwnnw a'r diweddariad llawn ar ble rydyn ni gyda'r contract Pwyllgor Meddygon Teulu, ond hefyd ar recriwtio a chadw meddygon teulu.

Rwyf am fynd ag ef yn ôl, os caf, i ymweliad gan y ddau ohonom ni yn gynharach yn yr haf at Jonathan i fyny yn fferyllfa Caerau. Mae Jonathan Jones, mae'n debyg ei bod yn deg dweud, yn un o'r arloeswyr, mewn gwirionedd, fferyllfa a arweinir gan bresgripsiynau, yn rhoi diagnosis ar gyfer mân afiechydon a phethau nad ydynt yn ddifrifol. Oherwydd ei fod yn gwneud hynny ac yn ei wneud ar y cyd â'r meddygfeydd ledled yr ardal, ynghyd â gweithio gyda fferyllwyr eraill, ond yn gweithio gyda meddygon teulu eraill, mae'n helpu i leihau rhywfaint o'r pwysau ar yr union feddygfeydd hynny—maen nhw'n gweithio gyda nhw. Felly, a fyddai'n cytuno â mi mai ar y math hwnnw o waith, ar draws y sector gofal sylfaenol, ar draws meddygaeth ataliol, y mae angen i ni ganolbwyntio hefyd? Nid siop un stop yw hon, nid un ateb mohono; mae angen i'r holl chwaraewyr weithio gyda'i gilydd i roi'r driniaeth a'r diagnosis gorau posibl i bobl yn ein cymunedau.

I thank Huw Irranca-Davies for that, Llywydd, and it's exactly what I meant in my original answer when I said that, in order to confirm the resilience of the primary care sector in Wales, we have to use the talents of all those people who work in the different branches of primary care. It was a memorable visit that we made together. Here is a pharmacy that, not that long ago was struggling to provide services to its local community, but now, with an independent prescriber in community pharmacy, it is absolutely thriving. You and I saw people coming through the door, able to access advice and able to access prescriptions as well when they needed them, and doing so in a close arrangement with the local GP practice as well.

Llywydd, in 2017-18, there were no community pharmacy prescribing services in Wales—none at all. This year, we expect that there will be around 77,000 consultations of that sort and that's up from 46,000 last year. So, this is a rapidly growing number, it's a result of contract reform, it's a result of investment and it's a result of the actions that we are taking to make sure that the practical placements that are necessary for our pharmacists to become independent prescribers are made easier in the sector. I think it's been a remarkable achievement here in Wales at a time when community pharmacies across our border in England have been closing; the numbers that have closed are more and more for each of the last five years, and where the closures in deprived communities of the sort that we visited have been twice the level of closures in better-off communities.

Diolch i Huw Irranca-Davies am hynny, Llywydd, a dyna'n union roeddwn i'n ei olygu yn fy ateb gwreiddiol pan ddywedais i, er mwyn cadarnhau cydnerthedd y sector gofal sylfaenol yng Nghymru, bod yn rhaid i ni ddefnyddio talentau'r holl bobl hynny sy'n gweithio yn y gwahanol ganghennau o ofal sylfaenol. Roedd yn ymweliad cofiadwy a wnaethom gyda'n gilydd. Dyma fferyllfa a oedd, ddim mor bell yn ôl, yn ei chael hi'n anodd darparu gwasanaethau i'w chymuned leol, ond nawr, gyda rhagnodwr annibynnol mewn fferyllfa gymunedol, mae'n gwbl ffyniannus. Fe welsoch chi a fi bobl yn dod trwy'r drws, yn gallu cael cyngor ac yn gallu cael gafael ar bresgripsiynau hefyd pan oedd eu hangen nhw, ac yn gwneud hynny mewn trefniant agos gyda'r feddygfa leol hefyd.

Llywydd, yn 2017-18, nid oedd unrhyw wasanaethau rhagnodi fferyllfa gymunedol yng Nghymru—dim o gwbl. Eleni, rydym yn disgwyl y bydd tua 77,000 o ymgynghoriadau o'r math hwnnw ac mae hynny yn gynnydd o 46,000 y llynedd. Felly, mae hwn yn nifer sy'n tyfu'n gyflym, mae o ganlyniad i ddiwygio contractau, mae o ganlyniad i fuddsoddiad ac mae o ganlyniad i'r camau yr ydyn ni'n eu cymryd i sicrhau bod y lleoliadau ymarferol sy'n angenrheidiol i'n fferyllwyr ddod yn ragnodwyr annibynnol yn haws yn y sector. Rwy'n credu ei fod wedi bod yn gamp ryfeddol yma yng Nghymru ar adeg pan fo fferyllfeydd cymunedol dros ein ffin yn Lloegr wedi bod yn cau; mae'r niferoedd sydd wedi cau yn fwy a mwy am bob un o'r pum mlynedd diwethaf, a lle mae'r cau mewn cymunedau difreintiedig o'r math y gwnaethom ni ymweld ag ef wedi bod ddwywaith lefel y cau mewn cymunedau mwy cefnog.

Ynni Adnewyddadwy
Renewable Energy

5. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r broses o drosglwyddo i ynni adnewyddadwy? OQ60287

5. How is the Welsh Government supporting the transition to renewable energy? OQ60287

Llywydd, by 2035, we want 100 per cent of our annual electricity consumption to come from renewable sources while also retaining wealth and value in Wales. We are streamlining planning and consenting processes, working to secure an effective energy grid and co-operating with others to maximise the potential of new technologies.

Llywydd, erbyn 2035, rydym am i 100 y cant o'n defnydd trydan blynyddol ddod o ffynonellau adnewyddadwy tra hefyd yn cadw cyfoeth a gwerth yng Nghymru. Rydym yn symleiddio prosesau cynllunio a chydsynio, gan weithio i sicrhau grid ynni effeithiol a chydweithredu ag eraill i wneud y mwyaf o botensial technolegau newydd.

14:10

Diolch, Prif Weinidog. Jane Dodds and I recently joined a round-table discussion at RWE power station in my constituency with developers, stakeholders and key industry bodies to discuss the opportunities in the Celtic sea, at Pembroke port and within the south Wales industrial cluster area. A key takeaway from that discussion was the need for grid capacity for renewable projects in the Celtic sea and the prioritisation of projects, so that large-scale renewables aren't held in the same queue as, say, domestic solar photovoltaic installations. With the Great Grid Upgrade project announced earlier this year, what actions are the Welsh Government taking to feed in the views and the needs of Wales, and potential Welsh developments, to the National Grid to ensure we have a grid to allow our projects to be successful?

Diolch, Prif Weinidog. Yn ddiweddar, ymunodd Jane Dodds a minnau â thrafodaeth bord gron yng ngorsaf bŵer RWE yn fy etholaeth i gyda datblygwyr, rhanddeiliaid a chyrff allweddol y diwydiant i drafod y cyfleoedd yn y Môr Celtaidd, ym mhorthladd Penfro ac o fewn ardal clwstwr diwydiannol y de. Un o'r pethau allweddol a gafwyd o'r drafodaeth honno oedd yr angen am gapasiti'r grid ar gyfer prosiectau adnewyddadwy yn y Môr Celtaidd a blaenoriaethu prosiectau, fel nad yw ynni adnewyddadwy ar raddfa fawr yn cael eu dal yn yr un ciw â, dyweder, gosodiadau ffotofoltäig solar domestig. Gyda'r prosiect Uwchraddio Grid Mawr wedi'i gyhoeddi yn gynharach eleni, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gyfrannu barn ac anghenion Cymru, a datblygiadau posibl Cymru, i'r Grid Cenedlaethol i sicrhau bod gennym grid i ganiatáu i'n prosiectau fod yn llwyddiannus?

Well, I thank the Member for that supplementary question, and for the consistent interest he takes in this matter and the huge opportunities that I know he believes—and I share that belief—are there for residents in Carmarthen West and South Pembrokeshire. I was in RWE myself earlier in the summer, and it's a hugely ambitious programme that they have in the field of hydrogen. And, as Sam Kurtz said, Llywydd, the grid is absolutely fundamental to this.

I wrote to the Prime Minister on 12 October. And I write very rarely to the Prime Minister, because I think a letter from a First Minister should be rare enough to have an impact. And in that letter I raised, alongside a number of other matters relevant to Pembrokeshire, the need for critical infrastructure in the grid, and to ask the UK Government to recognise that the existing grid infrastructure across the Celtic sea is not fit for purpose, requires innovative solutions both on and offshore, and to ensure that anticipatory investment becomes the way in which the grid is able to operate in future. As the Member will know, the pattern of grid investment has been they've not been able to invest, other than where there is already a demonstrated demand. We need to be able to anticipate demand because of all the electricity that we want to see generated from renewable sources around our coastline. I'm looking forward to a reply from the Prime Minister. I'm sure there will be one, and, then, we will be able to work together.

The Member will know that we published 'The Future Energy Grids for Wales' report in July this year, and the Minister for Climate Change set out our next steps here in the Senedd only a week ago. There is more that we can do, but we can only do it together, and that's why I hope that we will have a UK Government equally committed to making sure that the investment that is necessary, if we're to take advantage of the huge opportunities that are there for Wales, that that investment is readily forthcoming. 

Wel, diolch i'r Aelod am y cwestiwn atodol hwnnw, ac am y diddordeb cyson y mae'n ei gymryd yn y mater hwn a'r cyfleoedd enfawr y gwn y mae e'n credu—ac rwy'n rhannu'r gred honno—sydd yno i drigolion Gorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro. Roeddwn i yn RWE fy hun yn gynharach yn yr haf, ac mae'n rhaglen hynod uchelgeisiol sydd ganddyn nhw ym maes hydrogen. Ac, fel y dywedodd Sam Kurtz, Llywydd, mae'r grid yn gwbl sylfaenol i hyn.

Ysgrifennais at y Prif Weinidog ar 12 Hydref. Ac anaml iawn y byddaf yn ysgrifennu at y Prif Weinidog, oherwydd rwy'n credu y dylai llythyr gan Brif Weinidog Cymru fod yn ddigon prin i gael effaith. Ac yn y llythyr hwnnw fe godais, ochr yn ochr â nifer o faterion eraill sy'n berthnasol i sir Benfro, yr angen am seilwaith allweddol yn y grid, a gofyn i Lywodraeth y DU gydnabod nad yw'r seilwaith grid presennol ar draws y Môr Celtaidd yn addas i'r diben, yn gofyn am atebion arloesol ar y môr ac oddi arno, ac i sicrhau bod buddsoddiad rhagweladwy yn dod yn y ffordd y gall y grid weithredu yn y dyfodol. Fel y bydd yr Aelod yn gwybod, patrwm y buddsoddiad grid fu nad ydyn nhw wedi gallu buddsoddi, heblaw lle mae galw wedi'i ddangos eisoes. Mae angen i ni allu rhagweld y galw oherwydd yr holl drydan yr ydym am ei weld yn cael ei gynhyrchu o ffynonellau adnewyddadwy o amgylch ein harfordir. Rwy'n edrych ymlaen at ateb gan y Prif Weinidog. Rwy'n siŵr y bydd un, ac yna, byddwn yn gallu gweithio gyda'n gilydd.

Bydd yr Aelod yn gwybod ein bod wedi cyhoeddi adroddiad 'Gridiau Ynni'r Dyfodol i Gymru' ym mis Gorffennaf eleni, a nododd y Gweinidog Newid Hinsawdd ein camau nesaf ni yma yn y Senedd dim ond wythnos yn ôl. Mae mwy y gallwn ni ei wneud, ond dim ond gyda'n gilydd y gallwn ni ei wneud, a dyna pam rwy'n gobeithio y bydd gennym Lywodraeth y DU sydd yr un mor ymrwymedig i sicrhau bod y buddsoddiad sy'n angenrheidiol, os ydym am fanteisio ar y cyfleoedd enfawr sydd yno i Gymru, bod y buddsoddiad hwnnw'n dod yn rhwydd. 

Good afternoon, First Minister. As Sam Kurtz says, we went to this round-table, and it is quite inspiring, the plans that they have for renewable energy in that particular area, which obviously covers Mid and West Wales as well. So, just focusing on one of the other key takeaways, jobs and skills, it was really hammered home to us how many people they actually need in Pembroke in order to develop the ambitious plans they have. So, for floating offshore wind, which I know you have supported and you continue to support, for every 1 GW of energy produced in the first phase they need 10,000 new jobs, and that will go on obviously over 20 years or so. And so, you can imagine the potential to create new jobs that are needed in that region, but they actually need them quite quickly, as 2035 is only 12 years away. So, I wonder if you would consider accelerating the net-zero action skills plan, in order to ensure that they can lock in to the people and jobs that they need in that area. Diolch yn fawr iawn. 

Prynhawn da, Prif Weinidog. Fel y dywed Sam Kurtz, aethom i'r ford gron hon, ac mae'n eithaf ysbrydoledig, y cynlluniau sydd ganddyn nhw ar gyfer ynni adnewyddadwy yn yr ardal benodol honno, sy'n amlwg yn cynnwys Canolbarth a Gorllewin Cymru hefyd. Felly, dim ond canolbwyntio ar un o'r elfennau allweddol eraill, swyddi a sgiliau, cafodd ei bwysleisio i ni faint o bobl sydd eu hangen arnyn nhw mewn gwirionedd ym Mhenfro er mwyn datblygu'r cynlluniau uchelgeisiol sydd ganddyn nhw. Felly, ar gyfer gwynt alltraeth arnofiol, rwy'n gwybod eich bod wedi ei gefnogi ac rydych yn parhau i'w gefnogi, ar gyfer pob 1 GW o ynni a gynhyrchir yn y cam cyntaf mae angen 10,000 o swyddi newydd arnyn nhw, a bydd hynny'n mynd ymlaen yn amlwg dros 20 mlynedd. Felly, gallwch chi ddychmygu'r potensial i greu swyddi newydd sydd eu hangen yn y rhanbarth hwnnw, ond mae eu hangen arnyn nhw yn eithaf cyflym, gan mai dim ond 12 mlynedd i ffwrdd yw 2035. Felly, tybed a fyddech chi'n ystyried cyflymu'r cynllun sgiliau gweithredu sero-net, er mwyn sicrhau y gallan nhw sicrhau'r bobl a'r swyddi sydd eu hangen arnyn nhw yn yr ardal honno. Diolch yn fawr iawn. 

Wel, diolch i Jane Dodds am y cwestiwn, Llywydd.

I thank Jane Dodds for the question. 

Look, I hope that all those jobs absolutely will be realised. They will be jobs in parts of Wales where it's sometimes been difficult to find new economic opportunities, and they will be jobs that will allow young people who want to stay and make their futures in those parts of Wales—they will be able to see that future in front of them. There is one prior step before we can be confident about that, and that is that investors in the renewable energy future of Wales have to have the confidence that there is a long-term prospect for them too. At the moment, we're not in that position. We have a four-year horizon from the Crown Estate, and that simply is not enough. If you speak to the very big developers, who have very large sums of money that they're looking to invest in Wales, they say they're only able to mobilise that level of investment if they know that there are 20 years in front of them in which those leases, those new possibilities will be there for them. If they don't see that in front of them, then those jobs are not going to be realised, the jobs won't come.

That means that it is sometimes difficult to persuade young people in that part of Wales to take that leap of faith, and that when they have choices in front of them about careers that they could pursue, they should choose to take up the courses at Pembroke college, for example, that will create the skills that we need for floating offshore wind in future. Why would you do that as a young person if you weren't confident that those two years you will spend will genuinely lead to a job in that industry? When I was at Pembrokeshire College not that long ago, Llywydd, I was talking to people who are running these new courses. They were explaining how they'd go out into schools, they try and meet young people when they're 14 years of age, they make a special effort to talk to young women, and they enthuse them with what might be possible for them in their lifetime. Then those young people go home, they talk to their parents, and they say, 'I'm going to go on a course that will equip me with the skills I need to be part of the renewable energy future of Wales.' Their parents say to them, ‘Well, I haven't heard much about that. I know what a teacher does, and I know what somebody who works for the council does.' We have to create the confidence amongst those young people and their families that if you choose to acquire the skills that you will need to be part of this industry, that industry and those jobs are going to materialise.

That's why I say we will do more. We are already investing in Pembrokeshire, particularly, to make sure there are skills there. We're working with Blue Gem Wind, Floventis Energy and others to make sure that the voice of employers is heard in the way those courses are designed. But until there is a pathway, not just for the next couple of years but well into the future, the investment that we need will be stifled, and the jobs that we want to train people for will not come in the volumes that we would wish to see and that were being discussed at the round-table.

Edrychwch, rwy'n gobeithio y bydd yr holl swyddi hynny'n cael eu gwireddu'n llwyr. Byddan nhw'n swyddi mewn rhannau o Gymru lle mae wedi bod yn anodd dod o hyd i gyfleoedd economaidd newydd weithiau, a byddan nhw'n swyddi fydd yn caniatáu i bobl ifanc sydd eisiau aros a gwneud eu dyfodol yn y rhannau hynny o Gymru—byddan nhw'n gallu gweld y dyfodol hwnnw o'u blaenau. Mae un cam cyn y gallwn fod yn hyderus am hynny, sef bod yn rhaid i fuddsoddwyr yn nyfodol ynni adnewyddadwy Cymru fod â'r hyder bod gobaith hirdymor iddyn nhw hefyd. Ar hyn o bryd, nid ydym yn y sefyllfa honno. Mae gennym orwel pedair blynedd o Ystad y Goron, ac nid yw hynny'n ddigon. Os ydych chi'n siarad â'r datblygwyr mawr iawn, sydd â symiau mawr iawn o arian y maen nhw'n bwriadu eu buddsoddi yng Nghymru, maen nhw'n dweud eu bod ond yn gallu defnyddio'r lefel honno o fuddsoddiad os ydyn nhw'n gwybod bod 20 mlynedd o'u blaenau lle y bydd y prydlesi hynny, y posibiliadau newydd hynny yno iddyn nhw. Os nad ydyn nhw'n gweld hynny o'u blaenau, yna nid yw'r swyddi hynny'n mynd i gael eu gwireddu, fydd y swyddi ddim yn dod.

Mae hynny'n golygu ei bod weithiau'n anodd argyhoeddi pobl ifanc yn y rhan honno o Gymru i gymryd y naid honno o ffydd, a phan fydd ganddyn nhw ddewisiadau o'u blaenau am yrfaoedd y gallen nhw eu dilyn, dylen nhw ddewis dilyn y cyrsiau yng ngholeg Penfro, er enghraifft, a fydd yn creu'r sgiliau sydd eu hangen arnom ar gyfer gwynt alltraeth arnofiol yn y dyfodol. Pam fyddech chi'n gwneud hynny fel person ifanc pe na byddech chi'n hyderus y bydd y ddwy flynedd y byddwch chi'n eu treulio yn arwain at swydd yn y diwydiant hwnnw? Pan oeddwn i yng Ngholeg Sir Benfro ddim mor bell yn ôl, Llywydd, roeddwn i'n siarad â phobl sy'n rhedeg y cyrsiau newydd hyn. Roedden nhw'n esbonio sut y bydden nhw'n mynd allan i ysgolion, maen nhw'n ceisio cwrdd â phobl ifanc pan fyddan nhw'n 14 oed, maen nhw'n gwneud ymdrech arbennig i siarad â menywod ifanc, ac maen nhw'n eu hannog nhw gyda'r hyn a allai fod yn bosibl iddyn nhw yn ystod eu hoes. Yna mae'r bobl ifanc hynny'n mynd adref, maen nhw'n siarad â'u rhieni, ac maen nhw'n dweud, 'Rwy'n mynd i fynd ar gwrs a fydd yn rhoi'r sgiliau sydd eu hangen arnaf i fod yn rhan o ddyfodol ynni adnewyddadwy Cymru.' Mae eu rhieni yn dweud wrthyn nhw, 'Wel, dydw i ddim wedi clywed llawer am hynny. Rwy'n gwybod beth mae athro yn ei wneud, ac rwy'n gwybod beth mae rhywun sy'n gweithio i'r cyngor yn ei wneud.' Mae'n rhaid i ni greu'r hyder ymhlith y bobl ifanc hynny a'u teuluoedd, os byddwch chi'n dewis ennill y sgiliau y bydd eu hangen arnoch i fod yn rhan o'r diwydiant hwn, bydd y diwydiant a'r swyddi hynny'n cael eu gwireddu.

Dyna pam rwy'n dweud y byddwn ni'n gwneud mwy. Rydym eisoes yn buddsoddi yn sir Benfro, yn arbennig, i sicrhau bod sgiliau yno. Rydym yn gweithio gyda Blue Gem Wind, Floventis Energy ac eraill i sicrhau bod llais cyflogwyr yn cael ei glywed yn y ffordd y mae'r cyrsiau hynny'n cael eu cynllunio. Ond nes bod llwybr, nid yn unig am yr ychydig flynyddoedd nesaf ond ymhell i'r dyfodol, bydd y buddsoddiad sydd ei angen arnom yn cael ei atal, ac ni fydd y swyddi yr ydym ni am hyfforddi pobl ar eu cyfer yn dod yn y niferoedd y byddem yn dymuno eu gweld ac a oedd yn cael eu trafod yn y ford gron.

14:15

Prif Weinidog, the transition to renewable energy will play a huge part in our carbon-neutral future, as will work to make the public sector carbon neutral by 2030. Members will be aware of my campaign of public sector disinvestment to also be achieved by the 2030 date, a date in line with climate science and recognising the need to act now. In December, the Welsh Local Government Association has a meeting with leaders and its pension leads; the meeting is all about getting consensus around pension investments, the need to meet that target date of 2030 and the need to move away from fossil fuels and invest in other sectors, like the growing market of the renewable energy sector. First Minister, will you join me in congratulating partners in local government and the WLGA for taking these steps and urge them to find consensus around the 2030 date?

Prif Weinidog, bydd y newid i ynni adnewyddadwy yn chwarae rhan enfawr yn ein dyfodol carbon niwtral, fel y bydd gwaith i wneud y sector cyhoeddus yn garbon niwtral erbyn 2030. Bydd yr Aelodau'n ymwybodol o fy ymgyrch o ddadfuddsoddi yn y sector cyhoeddus i'w gyflawni erbyn y dyddiad 2030 hefyd, dyddiad sy'n unol â gwyddor hinsawdd ac sy'n cydnabod yr angen i weithredu nawr. Ym mis Rhagfyr, mae gan Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru gyfarfod ag arweinwyr a'i harweinwyr pensiwn; mae'r cyfarfod yn ymwneud â chael consensws ynghylch buddsoddiadau pensiwn, yr angen i gyflawni erbyn y dyddiad targed hwnnw o 2030 a'r angen i symud i ffwrdd oddi wrth danwydd ffosil a buddsoddi mewn sectorau eraill, fel marchnad gynyddol y sector ynni adnewyddadwy. Prif Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i longyfarch partneriaid mewn llywodraeth leol a CLlLC am gymryd y camau hyn a'u hannog i ddod i gonsensws ynghylch y dyddiad 2030?

Thanks to Jack Sargeant for this, and thank you to Jack for all the work that he has done to highlight this issue and for the meetings that I've been able to have with him and with other players in this field. The Welsh Government continues to encourage local government pension authorities to decarbonise their pension investments, and it's good to know that there will be that workshop happening in early December, a pensions and decarbonisation workshop. But the point I think that I'd like to emphasise, and that ties the two parts of this question together, is we don't simply need pension funds to decarbonise, we need them to have positive ambitions to invest in those things that will make a difference to all our futures. I think Members will have heard some things in the news today about new ways in which pension funds can be encouraged to invest the huge sums that they have at their disposal in creating the jobs of the future. As pension funds decarbonise on the one hand, wouldn’t it be fantastic if they were also part of the investment that we will need in those new forms of renewable energy that will sustain jobs in Wales, and at the same time play our part in meeting that huge challenge of our lifetime, climate change?

Diolch i Jack Sargeant am hyn, a diolch i Jack am yr holl waith y mae ef wedi'i wneud i dynnu sylw at y mater hwn ac am y cyfarfodydd rydw i wedi gallu'u cael gydag ef a gyda chwaraewyr eraill yn y maes hwn. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i annog awdurdodau pensiwn llywodraeth leol i ddatgarboneiddio eu buddsoddiadau pensiwn, ac mae'n dda gwybod y bydd y gweithdy hwnnw'n digwydd ddechrau mis Rhagfyr, gweithdy pensiynau a datgarboneiddio. Ond y pwynt rwy'n credu yr hoffwn i ei bwysleisio, ac sy'n clymu dwy ran y cwestiwn hwn gyda'i gilydd, yw mae angen i gronfeydd pensiwn ddatgarboneiddio, ond mae angen iddyn nhw hefyd fod ag uchelgeisiau cadarnhaol i fuddsoddi yn y pethau hynny a fydd yn gwneud gwahaniaeth i ddyfodol pob un ohonom. Rwy'n credu y bydd yr Aelodau wedi clywed rhai pethau yn y newyddion heddiw am ffyrdd newydd o annog cronfeydd pensiwn i fuddsoddi'r symiau enfawr sydd ar gael iddyn nhw i greu swyddi'r dyfodol. Wrth i gronfeydd pensiwn ddatgarboneiddio ar y naill law, oni fyddai'n wych pe baen nhw hefyd yn rhan o'r buddsoddiad y bydd ei angen arnom yn y mathau newydd hynny o ynni adnewyddadwy a fydd yn cynnal swyddi yng Nghymru, ac ar yr un pryd yn chwarae ein rhan wrth ateb her enfawr ein hoes, newid hinsawdd?

14:20
Therapïau Modiwlaidd ar gyfer Cleifion Ffibrosis Systig
Modulator Therapies for Cystic Fibrosis Patients

6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am argaeledd therapïau modiwlaidd ar gyfer cleifion ffibrosis systig yng Nghymru yn y dyfodol? OQ60275

6. Will the First Minister make a statement on the future availability of modulator therapies for cystic fibrosis patients in Wales? OQ60275

I thank Darren Millar for that question. The cystic fibrosis treatments Kaftrio, Symkevi, Orkambi and Kalydeco are all today routinely available in Wales, in accordance with the commercial access agreement reached with the manufacturer in 2020. Future use is currently subject to a consultation being undertaken by the National Institute for Health and Care Excellence.

Diolch i Darren Millar am y cwestiwn yna. Mae'r triniaethau ffibrosis systig Kaftrio, Symkevi, Orkambi a Kalydeco i gyd ar gael fel mater o drefn yng Nghymru heddiw, yn unol â'r cytundeb mynediad masnachol a gytunwyd gyda'r gwneuthurwr yn 2020. Ar hyn o bryd, mae defnydd yn y dyfodol yn ddarostyngedig i ymgynghoriad yn cael ei gynnal gan y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal.

Thank you for that response, First Minister. There have been huge leaps forward in cystic fibrosis treatments in recent decades. We’ve seen life expectancy leap from being in the thirties to being in the fifties. Thanks to the modulator therapies that are currently available to patients, now a near-normal life expectancy is expected for many cystic fibrosis patients. But as you said, there is now some draft guidance from NICE in relation to a number of modulator therapies and there is a prospect potentially of them not being available in the future because of the significant cost of these particular medications.

I appreciate, and everybody in this Senedd appreciates, the importance of balancing the public purse against the benefits that people might derive, but these are game-changing therapies that are available to hundreds of patients in Wales, and may not be in the future. If NICE do make a decision not to recommend these treatments, what consideration has the Welsh Government given to continuing to have a commercial arrangement with the manufacturer of some of these modulator therapies? Can the First Minister confirm that the individual patient funding request route to accessing these medications may still be available?

Diolch am yr ateb hwnnw, Prif Weinidog. Mae camau bras wedi'u cymryd mewn triniaethau ffibrosis systig yn ystod y degawdau diwethaf. Rydyn ni wedi gweld disgwyliad oes yn neidio o fod yn y tridegau i fod yn y pumdegau. Diolch i'r therapïau modiwlaidd sydd ar gael i gleifion ar hyn o bryd, mae gan lawer o gleifion ffibrosis systig ddisgwyliad oes sydd bron â bod yn normal erbyn hyn. Ond fel y dywedoch, mae rhai canllawiau drafft gan NICE nawr o ran nifer o therapïau modiwlaidd ac mae posibilrwydd na fyddan nhw ar gael yn y dyfodol oherwydd cost sylweddol y meddyginiaethau penodol hyn.

Rwy'n gwerthfawrogi, ac mae pawb yn y Senedd hon yn gwerthfawrogi pwysigrwydd cydbwyso'r pwrs cyhoeddus yn erbyn y buddion y gallai pobl eu cael, ond mae'r rhain yn therapïau sy'n gweddnewid pethau sydd ar gael i gannoedd o gleifion yng Nghymru, ac efallai na fyddan nhw ar gael yn y dyfodol. Os bydd NICE yn penderfynu peidio ag argymell y triniaethau hyn, pa ystyriaeth mae Llywodraeth Cymru wedi'i rhoi i barhau i gael trefniant masnachol â gwneuthurwyr rhai o'r therapïau modiwlaidd hyn? A all y Prif Weinidog gadarnhau y bydd y llwybr cais cyllid cleifion unigol dal ar gael o bosibl i fanteisio ar y meddyginiaethau hyn?

First of all, I completely understand the anxiety that the consultation has caused for so many families. I want to make completely clear to people that anybody who is currently a beneficiary of these drugs will continue to be so, including those younger children between aged two and seven who have recently been eligible for the drugs.

I think we have to recognise that NICE is often in a negotiation with a pharmaceutical company, and I think that this is what you see happening at the moment. At the moment, the price that the company requires is one that NICE says it could not recommend. So, part of what will need to go on will be a negotiation with the company to bring the price within that affordable range. I think you see those negotiations lying behind what we see going on today. I very much hope that Vertex Pharmaceuticals will come to an arrangement that would allow the drug to be available not just in Wales but across the whole of the United Kingdom. That is the right outcome for patients, and I believe it’s probably the right outcome for the company as well, because they get paid a great deal now for making those drugs available.

In the end, we rely on the advice of NICE: independent, expert, impartial. We take it when we like the advice, and we have to take it when we don’t like the advice, because otherwise, the system is broken. And that’s always been the case in health; not just with NICE but with organisations like the Joint Committee on Vaccination and Immunisation. We’ve had many questions on the floor here about whether we could support a vaccine for this condition, and so on. We take the advice of the JCVI. If they say we do it, we do it. And the same would be true of NICE. My hope is that, as a result of the consultation and the discussions that go on, we will reach a position where these drugs, life-saving in the way that the Member described, will continue to be available here in Wales.

Yn gyntaf oll, rwy'n deall yn llwyr y pryder y mae'r ymgynghoriad wedi'i achosi i gynifer o deuluoedd. Rwyf eisiau ei gwneud yn gwbl glir i bobl y bydd unrhyw un sy'n manteisio ar y cyffuriau hyn ar hyn o bryd yn parhau i wneud hynny, gan gynnwys y plant iau hynny rhwng dwy a saith oed sydd wedi bod yn gymwys ar gyfer y cyffuriau yn ddiweddar.

Rwy'n credu bod yn rhaid i ni gydnabod bod NICE yn aml mewn trafodaethau â chwmni fferyllol, ac rwy'n credu mai dyma rydych chi'n ei weld yn digwydd ar hyn o bryd. Ar hyn o bryd, mae'r pris sydd ei angen ar y cwmni yn un y mae NICE yn dweud na allai ei argymell. Felly, rhan o'r hyn y bydd angen digwydd fydd trafodaeth â'r cwmni i ddod â'r pris o fewn yr ystod fforddiadwy honno. Rwy'n credu eich bod chi'n gweld y trafodaethau hynny y tu ôl i'r hyn yr ydyn ni'n ei weld yn digwydd heddiw. Rwy'n gobeithio'n fawr y bydd Vertex Pharmaceuticals yn dod i drefniant a fyddai'n caniatáu i'r cyffur fod ar gael nid yn unig yng Nghymru ond ledled y Deyrnas Unedig gyfan. Dyna'r canlyniad cywir i gleifion, ac rwy'n credu mai dyna, fwy na thebyg, yw'r canlyniad cywir i'r cwmni hefyd, oherwydd maen nhw'n cael eu talu llawer iawn nawr am sicrhau bod y cyffuriau hynny ar gael.

Yn y pen draw, rydyn ni'n dibynnu ar gyngor NICE: annibynnol, arbenigol, diduedd. Rydyn ni'n ei gymryd pan ydyn ni'n hoffi'r cyngor, ac mae'n rhaid i ni ei gymryd pan nad ydyn ni'n hoffi'r cyngor, oherwydd fel arall, mae'r system wedi torri. Ac mae hynny wastad wedi bod yn wir ym maes iechyd; nid yn unig gyda NICE ond gyda sefydliadau fel y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu. Rydyn ni wedi cael llawer o gwestiynau ar y llawr fan hyn ynghylch a fydden ni'n gallu cefnogi brechlyn ar gyfer y cyflwr hwn, ac yn y blaen. Rydyn ni'n cymryd cyngor y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu. Os ydyn nhw'n dweud ein bod ni'n gwneud hynny, rydyn ni'n ei wneud. A byddai'r un peth yn wir am NICE. Fy ngobaith, o ganlyniad i'r ymgynghoriad a'r trafodaethau sy'n digwydd, yw y byddwn ni'n cyrraedd sefyllfa lle bydd y cyffuriau hyn, sy'n achub bywydau yn y ffordd y disgrifiodd yr Aelod, yn parhau i fod ar gael yma yng Nghymru.

Many of my constituents continue to get in touch with me—including the Perkins family and their daughter Delilah, and I’m also meeting another family this Friday in Bridgend—because they have children with cystic fibrosis, and as we have said, these therapies can give people with this life-limiting condition an extra 50 years—like an actual life. So effective are these therapies that the Medicines and Healthcare Products Regulatory Agency announced approval for Kaftrio for eligible two to five-year olds just last week. As you said, First Minister, NICE's committee concluded that modulator therapies, including all the ones we've talked about, do have important benefits for people with cystic fibrosis, but they cannot be considered to offer sufficient value for money at the current price for them to be recommended for routine use on the NHS. This does sound incredibly cold and callous, I think, to many of the families out there and their children. I would also hope, therefore, that the manufacturer really does work with NICE to offer a price that presents better value, because it is incredibly expensive, what they're trying to charge. First Minister, will you join with me in encouraging all of our constituents to provide feedback to the consultation so that they can have their say—for themselves and for their children—and hope that a negotiation can come forward with the best option for everybody? Diolch.

Mae llawer o fy etholwyr yn parhau i gysylltu â mi—gan gynnwys y teulu Perkins a'u merch Delilah, ac rydw i hefyd yn cyfarfod â theulu arall ddydd Gwener yma ym Mhen-y-bont ar Ogwr—oherwydd bod ganddyn nhw blant â ffibrosis systig, ac fel rydyn ni wedi dweud, gall y therapïau hyn roi 50 mlynedd ychwanegol i bobl sydd â'r cyflwr hwn sy'n cyfyngu ar fywyd—fel bywyd go iawn. Mae'r therapïau hyn mor effeithiol fel y gwnaeth yr Asiantaeth Rheoleiddio Meddyginiaethau a Chynhyrchion Gofal Iechyd gyhoeddi bod Kaftrio yn cael ei chymeradwyo ar gyfer plant cymwys rhwng dwy a phum mlwydd oed yr wythnos diwethaf. Fel y dywedoch, Prif Weinidog, daeth pwyllgor NICE i'r casgliad bod gan therapïau modiwlaidd, gan gynnwys yr holl rai yr ydyn ni wedi siarad amdanyn nhw, fuddion pwysig i bobl â ffibrosis systig, ond ni ellir ystyried eu bod yn cynnig digon o werth am arian am y pris presennol iddyn nhw gael eu hargymell i'w defnyddio fel mater o drefn ar y GIG. Mae hyn yn swnio'n eithriadol o oeraidd a dideimlad, rwy'n credu, i lawer o deuluoedd allan yno a'u plant. Byddwn i hefyd yn gobeithio, felly, fod y gwneuthurwr yn gweithio gyda NICE i gynnig pris sy'n cyflwyno gwell gwerth, oherwydd mae'n ddrud iawn, yr hyn y maen nhw'n ceisio'i godi. Prif Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i annog pob un o'n hetholwyr i roi adborth i'r ymgynghoriad fel y gallan nhw ddweud eu dweud—drostyn nhw eu hunain a'u plant—a gobeithio y gall trafodaeth gynnig y dewis gorau i bawb? Diolch.

14:25

Diolch yn fawr, Sarah Murphy. I certainly agree that the voice of the patient needs to be heard very clearly in the consultation and those individual stories need to be fed through to both NICE and to the manufacturer as well. It's a very important job we ask NICE to do in coming to that calculation. If we didn't ask them to do it, companies would simply be able to set their own price, and you can imagine what that would mean. So, cold-hearted as it sounds that this is a matter of negotiation and getting a price that the NHS can afford, it's an absolutely necessary negotiation. I hope that those families who have been worried by the fact of the consultation and know the difference these drugs make in the lives of their children will contribute to the consultation, and contribute not simply to NICE but also to the company itself, so that a price can be agreed that allows the good that these drugs undoubtedly do in people's lives to continue.

Diolch yn fawr, Sarah Murphy. Yn sicr rwy'n cytuno bod angen i lais y claf gael ei glywed yn glir iawn yn yr ymgynghoriad ac mae angen i'r straeon unigol hynny gael eu rhoi i NICE ac i'r gwneuthurwr hefyd. Mae'n waith pwysig iawn yr ydyn ni'n gofyn i NICE ei wneud wrth ddod i'r cyfrifiad hwnnw. Pe na baem ni'n gofyn iddyn nhw wneud hynny, byddai cwmnïau'n gallu gosod eu pris eu hunain, a gallwch chi ddychmygu beth fyddai hynny'n ei olygu. Felly, er mor oeraidd y mae'n swnio mai mater o drafod a chael pris y gall y GIG ei fforddio yw hwn, mae'n drafodaeth gwbl angenrheidiol. Rwy'n gobeithio y bydd y teuluoedd hynny sydd wedi bod yn poeni am yr ymgynghoriad ac sy'n gwybod y gwahaniaeth y mae'r cyffuriau hyn yn ei wneud ym mywydau eu plant yn cyfrannu at yr ymgynghoriad, ac yn cyfrannu nid yn unig at NICE ond hefyd at y cwmni ei hun, fel bod modd cytuno ar bris sy'n caniatáu i'r da y mae'r cyffuriau hyn yn sicr yn ei wneud ym mywydau pobl barhau.

Diolch, Llywydd; I'm grateful to you. First Minister, a constituent contacted me about the new drugs that are coming out to help children with cystic fibrosis. Young Bertie, a constituent of mine, is now approaching his second birthday. At three weeks old, he was diagnosed with cystic fibrosis, but the only hope that the parents were given then was that these new treatments would prolong his life and his quality of care. So, First Minister, following on from the consultation, can you outline to the Chamber today what informal discussions you've had as a Government with NICE and what you've put in to this consultation to make sure that no children in Wales are left without the treatment they need and to make sure that we can extend the lives of our young people in Wales? Because I think that is fundamentally what we are here to do—to improve the lives of our young people here in Wales.

Diolch, Llywydd; rwy'n ddiolchgar i chi. Prif Weinidog, cysylltodd etholwr â mi am y cyffuriau newydd sy'n cael eu cyflwyno i helpu plant â ffibrosis systig. Mae Bertie bach, un o fy etholwyr, yn agosáu at ei ben-blwydd yn ddwy oed erbyn hyn. Yn dair wythnos oed, cafodd ddiagnosis o ffibrosis systig, ond yr unig obaith a gafodd y rhieni bryd hynny oedd y byddai'r triniaethau newydd hyn yn ymestyn ei fywyd ac ansawdd ei ofal. Felly, Prif Weinidog, yn dilyn yr ymgynghoriad, a allwch chi amlinellu i'r Siambr heddiw pa drafodaethau anffurfiol yr ydych chi wedi'u cael fel Llywodraeth gyda NICE a'r hyn yr ydych chi wedi'i roi yn yr ymgynghoriad hwn i sicrhau nad oes unrhyw blant yng Nghymru yn cael eu gadael heb y driniaeth sydd ei hangen arnyn nhw ac i sicrhau y gallwn ni ymestyn bywydau ein pobl ifanc yng Nghymru? Oherwydd rwy'n credu mai dyna yr ydyn ni yma i'w wneud yn y bôn—i wella bywydau ein pobl ifanc yma yng Nghymru.

I agree with the points that the Member makes. We won't have informal conversations with NICE; I don't think that would be right or proper. We will quite definitely represent the views of the Welsh NHS and Welsh patients in the consultation exercise, and that will reflect many of the views that have been expressed around the Chamber this afternoon.

Rwy'n cytuno â'r pwyntiau y mae'r Aelod yn eu gwneud. Ni fyddwn ni'n cael sgyrsiau anffurfiol â NICE; nid wyf i'n credu y byddai hynny'n iawn nac yn gywir. Yn sicr, fe wnewn ni gynrychioli barn cleifion GIG Cymru a chleifion Cymru yn yr ymarfer ymgynghori, a bydd hynny'n adlewyrchu llawer o'r safbwyntiau sydd wedi'u mynegi o amgylch y Siambr y prynhawn yma.

Y Post Brenhinol
Royal Mail

7. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau ei bod yn monitro'r Post Brenhinol yng Nghymru yn effeithiol? OQ60308

7. How does the Welsh Government ensure that it effectively monitors the Royal Mail in Wales? OQ60308

As a reserved matter, monitoring of postal services and the Royal Mail lies in the hands of the UK Government. Royal Mail has failed to meet its obligations to people in Wales over recent years and the Welsh Government raises this at every opportunity.

Fel mater a gedwir yn ôl, mae monitro gwasanaethau post a'r Post Brenhinol yn nwylo Llywodraeth y DU. Mae'r Post Brenhinol wedi methu â chyflawni ei rwymedigaethau i bobl yng Nghymru dros y blynyddoedd diwethaf ac mae Llywodraeth Cymru yn codi hyn ar bob cyfle.

Diolch. First Minister, the Royal Mail continues to play an important role in the lives of communities across Wales, but its workforce on the ground is overworked, physically exhausted and stressed to the limit. And yet, the privatised Royal Mail has been fined £5.6 million by Ofcom for failing to meet both its first and second-class delivery targets. In 2023, post rounds are physically impossible for its hard-working employees. The workforce are facing 13-mile rounds, told to take on extra rounds, told to leave letters and told to focus on more valuable deliveries such as tracked or parcel deliveries. So, it's no wonder that morale is at absolute rock bottom. And in September, Royal Mail raised the price for a book of first-class stamps to £10, and that's the second rise in six months. This increase in the price of a book this year alone is an increase of more than four times the rate of inflation—another blow to the people of Wales that use Royal Mail. But all this further pain is being inflicted whilst International Distributions Services, Royal Mail's owner, has paid £447 million in dividends to its shareholders since March 2021. First Minister, Royal Mail was controversially sold off by David Cameron's Tory-led UK coalition Government, and the selling off of the family silver saw the universal service obligation retained, but a responsibility that Royal Mail now wishes to divest itself of. So, then, First Minister, how does the Welsh Government assess the performance of the privatised Royal Mail for the people of Wales? What actions can it take to hold the Royal Mail to its lawful commitments? And, secondly—

Diolch. Prif Weinidog, mae'r Post Brenhinol yn parhau i chwarae rhan bwysig ym mywydau cymunedau ledled Cymru, ond mae ei weithlu ar lawr gwlad yn cael ei orweithio, mae wedi blino'n gorfforol ac mae o dan lawer iawn o straen. Ac eto, mae'r Post Brenhinol sydd wedi'i breifateiddio wedi cael dirwy o £5.6 miliwn gan Ofcom am fethu â chyrraedd ei dargedau dosbarthu dosbarth cyntaf ac ail ddosbarth. Yn 2023, mae rowndiau post yn gorfforol amhosibl i'w gyflogeion sy'n gweithio'n galed. Mae'r gweithlu'n wynebu rowndiau o 13 milltir, yn cael cyfarwyddyd i gymryd rowndiau ychwanegol, yn cael cyfarwyddyd i adael llythyrau ac yn cael cyfarwyddyd i ganolbwyntio ar ddanfoniadau mwy gwerthfawr fel y rhai sy'n cael eu tracio neu barseli. Felly, nid yw'n syndod bod morâl mor isel ag y gall fod. Ac ym mis Medi, cododd y Post Brenhinol y pris am lyfr o stampiau dosbarth cyntaf i £10, a dyna'r ail gynnydd mewn chwe mis. Mae'r cynnydd hwn ym mhris llyfr eleni yn unig yn gynnydd o fwy na phedair gwaith cyfradd chwyddiant—ergyd arall i bobl Cymru sy'n defnyddio'r Post Brenhinol. Ond tra bod yr holl boen ychwanegol hon yn cael ei hachosi, mae International Distribution Services, perchennog y Post Brenhinol, wedi talu £447 miliwn mewn difidendau i'w gyfranddalwyr ers mis Mawrth 2021. Prif Weinidog, cafodd y Post Brenhinol ei werthu yn ddadleuol gan Lywodraeth glymblaid y DU dan arweiniad y Torïaid David Cameron, a phan werthwyd llestri arian y teulu cadwyd rhwymedigaeth gyffredinol y gwasanaeth, ond mae'n gyfrifoldeb y mae'r Post Brenhinol eisiau gwaredu ei hun ohono nawr. Felly, Prif Weinidog, sut mae Llywodraeth Cymru yn asesu perfformiad y Post Brenhinol wedi'i breifateiddio ar gyfer pobl Cymru? Pa gamau y gall eu cymryd i sicrhau bod y Post Brenhinol yn cyflawni ei ymrwymiadau cyfreithlon? Ac, yn ail—

14:30

No, no 'secondly' at 1 minute and 45. We'll just take the first of those, First Minister. 

Na, nid 'yn ail' ar 1 munud a 45. Byddwn ni'n cymryd y cyntaf o'r rheini, Prif Weinidog. 

Well, Llywydd, I well remember the promises that were made at the time of privatisation—how this was going to be yet another magic bullet, if only you handed it over to somebody else, the service would be better run, it would be more effectively run, it would provide a better service to customers. Well, none of that has turned out to be true at all. In the way that Rhianon Passmore has set out, users of the service get a worse service now as a result of privatisation, and the people who work for the service, quite certainly, have borne the brunt of those failures. 

Now, we take those opportunities that come our way to raise these matters. The Minister for Social Justice and I met the regulator recently, alongside other regulators, asking them what they are doing to protect the most disadvantaged customers—people who can't afford those rates of increases to buy a simple postage stamp. Beyond our responsibilities, of course, we rely on our colleagues at Westminster to discharge their scrutiny responsibilities, and I look forward, Llywydd—I look forward to the day when people in Wales are served by Labour Ministers at Westminster, where we will be able to do a better job of making sure the Royal Mail provides the service in Wales to which people in Wales are entitled. 

Wel, Llywydd, rwy'n cofio'n dda yr addewidion a gafodd eu gwneud ar adeg y preifateiddio—sut yr oedd hyn yn mynd i fod yn ateb delfrydol arall eto, pe baech chi ond yn ei drosglwyddo i rywun arall, byddai'r gwasanaeth yn cael ei redeg yn well, byddai'n cael ei redeg yn fwy effeithiol, byddai'n darparu gwell gwasanaeth i gwsmeriaid. Wel, nid oes dim o hynny wedi troi allan i fod yn wir o gwbl. Yn y ffordd y mae Rhianon Passmore wedi'i nodi, mae defnyddwyr y gwasanaeth yn cael gwasanaeth gwaeth nawr o ganlyniad i breifateiddio, ac mae'r bobl sy'n gweithio i'r gwasanaeth, yn sicr, wedi dioddef baich y methiannau hynny. 

Nawr, rydyn ni'n manteisio ar y cyfleoedd hynny sy'n dod i'r amlwg i godi'r materion hyn. Gwnaeth y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a minnau gyfarfod â'r rheoleiddiwr yn ddiweddar, ochr yn ochr â rheoleiddwyr eraill, gan ofyn iddyn nhw beth maen nhw'n ei wneud i ddiogelu'r cwsmeriaid mwyaf difreintiedig—pobl na allan nhw fforddio'r cyfraddau cynnydd hynny i brynu stamp syml. Y tu hwnt i'n cyfrifoldebau, wrth gwrs, rydyn ni'n dibynnu ar ein cydweithwyr yn San Steffan i gyflawni eu cyfrifoldebau craffu, ac rwy'n edrych ymlaen, Llywydd—rwy'n edrych ymlaen at y diwrnod pan fydd pobl yng Nghymru yn cael eu gwasanaethu gan Weinidogion Llafur yn San Steffan, lle byddwn ni'n gallu gwneud gwaith gwell o sicrhau bod y Post Brenhinol yn darparu'r gwasanaeth yng Nghymru y mae gan bobl yng Nghymru yr hawl i'w gael. 

Ac yn olaf, cwestiwn 8, Tom Giffard. 

And finally, question 8, Tom Giffard. 

Cysylltiadau Trafnidiaeth yng Ngorllewin De Cymru
Transport Links in South Wales West

8. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella cysylltiadau trafnidiaeth yng Ngorllewin De Cymru? OQ60300

8. What is the Welsh Government doing to improve transport links in South Wales West? OQ60300

Llywydd, working with Transport for Wales, we continue to develop a metro system for Swansea bay to deliver safe, accessible and affordable public transport for the region. This work will inform regional transport plans, which are due to be submitted by the end of March 2025.

Llywydd, gan weithio gyda Trafnidiaeth Cymru, rydyn ni'n parhau i ddatblygu system metro ar gyfer Bae Abertawe i ddarparu trafnidiaeth gyhoeddus ddiogel, hygyrch a fforddiadwy i'r rhanbarth. Bydd y gwaith hwn yn llywio cynlluniau trafnidiaeth rhanbarthol, y disgwylir iddyn nhw gael eu cyflwyno erbyn diwedd mis Mawrth 2025.

Thank you, First Minister for your answer. I wonder if you could cast your mind back to 23 March 2001. And if it helps, Bill Clinton had not long left the White House, Hear'Say's 'Pure and Simple' was No. 1 in the charts—a great song, I'd recommend it—and a young Tom Giffard was looking forward to his tenth birthday. It was also the day that the then Welsh Labour Government Minister, Sue Essex, held a turf-cutting ceremony to begin the works at a brand-new Brackla railway station. But the 22 and a half years since have been anything but pure and simple, as the station has not been built and the land remains barren. And whilst it was included in the initial metro plan, the south Wales metro phase 2 interim evaluation report makes no mention of a Brackla station either, and it's instead pushed into a future phase with no date. 

So, First Minister, I just think people in Brackla want clarity. If the station isn't going ahead, wouldn't it be better just to say so now, and then the land could be used for something else, rather than remaining in limbo for another quarter of a century? So, how are you working with TfW and the south Wales metro to offer people in Brackla that clarity?

Diolch, Prif Weinidog, am eich ateb. Tybed a allwch chi gofio nôl i 23 Mawrth 2001. Ac os yw'n helpu, roedd Bill Clinton newydd adael y Tŷ Gwyn a 'Pure and Simple' gan Hear'Say oedd ar frig y siartiau—cân wych, byddwn i'n ei hargymell—ac roedd Tom Giffard ifanc yn edrych ymlaen at ei ben-blwydd yn ddeg oed. Hwn hefyd oedd y diwrnod y cynhaliodd Sue Essex, y Gweinidog Llywodraeth Lafur Cymru ar y pryd, seremoni torri tywarchen i ddechrau'r gwaith ar orsaf reilffordd newydd sbon Bracla. Ond dydy'r 22 mlynedd a hanner ers hynny ddim wedi adlewyrchu teitl y gân, gan nad yw'r orsaf wedi'i hadeiladu ac mae'r tir dal yn ddiffaith. Ac er iddi gael ei chynnwys yn y cynllun metro cychwynnol, nid yw adroddiad gwerthuso interim cam 2 metro de Cymru yn sôn am orsaf Bracla chwaith, ac yn lle hynny mae wedi'i gwthio i gyfnod yn y dyfodol heb ddyddiad. 

Felly, Prif Weinidog, rwy'n credu bod pobl ym Mracla eisiau eglurder. Os nad yw'r orsaf yn mynd yn ei blaen, oni fyddai'n well dweud hynny nawr, ac yna byddai modd defnyddio'r tir ar gyfer rhywbeth arall, yn hytrach na bod ansicrwydd am chwarter canrif arall? Felly, sut ydych chi'n gweithio gyda Trafnidiaeth Cymru a metro de Cymru i gynnig yr eglurder hwnnw i bobl ym Mracla?

I'll make sure the Minister writes to the Member with the clarity he seeks. 

Fe wnaf i sicrhau bod y Gweinidog yn ysgrifennu at yr Aelod gyda'r eglurder y mae'n ei geisio. 

2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes. Dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad yna—Lesley Griffiths. 

The next item will be the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement—Lesley Griffiths. 

Member
Lesley Griffiths 14:33:53
Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd

Diolch, Llywydd. There are no changes to this week's business. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically. 

Diolch, Llywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Mae'r busnes drafft am y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig. 

Can I please ask for a statement from the Deputy Minister for Climate Change about the ongoing fiasco happening at Quakers Yard? This train station—a vital transport hub for many in the area—was closed in April to allow upgrade works to be carried out. We were told that Quakers Yard would be opened in October, yet here we are in November and it's very much closed. Recently, it was revealed that the blame for this sorry saga lies at the doors of Transport for Wales, and it would appear, Minister, that TfW oversaw a series of planning blunders that has resulted in long delays to the station reopening. 

A spokesperson in Merthyr council said that if TfW had followed planning procedure, this could have been avoided. Minister, commuters are really genuinely paying the price as a result of this shambolic situation, with many residents at their wits' end. This Government is constantly attacking motorists, telling them to get out of their cars and onto public transport, yet it's near enough impossible when blunders like this are unfolding. It's getting beyond a joke, and residents are understandably feeling neglected and frustrated.

Early 2024 has been given as the expected reopening date, but how can we have any confidence in that, given that previous reopening dates have come and gone and Quakers Yard is still closed? So, a statement from the Deputy Minister outlining how on earth this has happened and what has been learnt from this situation would be really greatly appreciated, because we don't want to see this happening again. Thank you, Minister.

A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ynglŷn â'r ffiasgo parhaus sy'n digwydd ym Mynwent y Crynwyr? Cafodd yr orsaf drenau hon—hwb trafnidiaeth hanfodol i lawer yn yr ardal—ei chau ym mis Ebrill er mwyn caniatáu i waith uwchraddio gael ei wneud. Cawsom ni wybod y byddai Mynwent y Crynwyr yn cael ei hagor ym mis Hydref, ac eto dyma ni ym mis Tachwedd ac mae hi'n bendant ar gau. Yn ddiweddar, cafodd ei ddatgelu mai ar Trafnidiaeth Cymru mai bai'r am y saga druenus hon, a byddai'n ymddangos, Gweinidog, fod Trafnidiaeth Cymru wedi goruchwylio cyfres o gamau cynllunio gwag sydd wedi arwain at oedi hir cyn i'r orsaf gael ei hailagor. 

Dywedodd llefarydd yng nghyngor Merthyr, petai Trafnidiaeth Cymru wedi dilyn y drefn gynllunio, byddai wedi bod modd osgoi hyn. Gweinidog, mae cymudwyr wir yn talu'r pris o ganlyniad i'r llanast o sefyllfa hon, gyda llawer o drigolion ar ben eu tennyn. Mae'r Llywodraeth hon yn ymosod ar fodurwyr yn barhaus, gan ddweud wrthyn nhw am fynd allan o'u ceir ac ar drafnidiaeth gyhoeddus, ac eto mae hi bron yn amhosibl pan fydd camgymeriadau fel hyn yn datblygu. Mae'n mynd y tu hwnt i bob rheswm, ac mae'n ddealladwy bod trigolion yn teimlo'n rhwystredig a'u bod wedi'u hesgeuluso.

Mae dechrau 2024 wedi cael ei roi fel y dyddiad ailagor disgwyliedig, ond sut allwn ni gael unrhyw ffydd yn hynny, o gofio bod dyddiadau ailagor blaenorol wedi mynd a dod a Mynwent y Crynwyr yn dal i fod ar gau? Felly, byddai datganiad gan y Dirprwy Weinidog yn amlinellu sut ar y ddaear mae hyn wedi digwydd a'r hyn sydd wedi'i ddysgu o'r sefyllfa yn cael ei werthfawrogi'n fawr, oherwydd nid ydyn ni eisiau gweld hyn yn digwydd eto. Diolch, Gweinidog.

14:35

Well, my understanding is that it will be reopened in early 2024.

Wel, fy nealltwriaeth i yw y bydd yn cael ei hailagor ar ddechrau 2024.

Over the past couple of months, I've become increasingly concerned to see the nightmarish, overwhelmingly dystopian circus of the UK Conservative Party unravelling in real time. And whilst I'm glad to see the prospect of a UK Labour Government, there remains a very real prospect of a scorched-earth tactic up until then. Chief amongst these, Minister, is the UK Government's desire to give police instant access to not only private dashcam footage, but also the passport database and the immigration and asylum system databases, potentially turning loved ones against each other, in an alarming Orwellian fashion. At present, the police national database is limited to individuals who have been arrested. So, Minister, would you be able to confirm whether the Welsh Government has had any discussions to ensure that a firewall is in place, to protect those who have done no wrong, and, additionally, have you had any discussions with the UK Government about more police officers on our streets and in our communities, instead of being part of a Big Brother scheme? Diolch.

Yn ystod y misoedd diwethaf, rwyf i wedi dod yn fwyfwy pryderus o weld syrcas hunllefus, hynod ddystopaidd Plaid Geidwadol y DU yn datod mewn amser real. Ac er fy mod i'n falch o weld y posibilrwydd o gael Llywodraeth Lafur yn y DU, mae posibilrwydd real iawn o hyd y bydd tacteg ennill ar unrhyw gost hyd at hynny. Yn bennaf ymhlith y rhain, Gweinidog, yw awydd Llywodraeth y DU i roi mynediad uniongyrchol i'r heddlu nid yn unig at luniau dashcam preifat, ond hefyd cronfa ddata pasbortau a'r cronfeydd data system mewnfudo a lloches, gan droi anwyliaid yn erbyn ei gilydd o bosibl, mewn modd Orwelaidd brawychus. Ar hyn o bryd, mae cronfa ddata genedlaethol yr heddlu wedi'i chyfyngu i unigolion sydd wedi cael eu harestio. Felly, Gweinidog, a fyddech chi'n gallu cadarnhau a yw Llywodraeth Cymru wedi cael unrhyw drafodaethau i sicrhau bod wal dân yn ei lle, i amddiffyn y rhai sydd heb wneud unrhyw beth o'i le, ac, yn ogystal, a ydych chi wedi cael unrhyw drafodaethau gyda Llywodraeth y DU am fwy o heddweision ar ein strydoedd ac yn ein cymunedau, yn lle bod yn rhan o gynllun Brawd Mawr? Diolch.

Thank you. Well, as obviously you're very aware, policing is not devolved to the Welsh Government, and is a responsibility of the Home Office. But, obviously, Welsh Government Ministers do have many conversations with our policing leads here in Wales, because there is a very close interface with community safety, for instance, and the Minister for Social Justice leads on those conversations. I think what is really important is that the public must have trust and confidence in the actions of the police, especially, I think, in terms of clarity for what their data is used for. And I know it was something that was discussed at the recent policing partnership board for Wales—I think back in September. The Minister for Social Justice chairs that board, along with the First Minister. I think you make a really important point. We know that the number of police officers funded by the Home Office is still lower than it was back in 2010.

Diolch. Wel, fel yr ydych chi'n amlwg yn ymwybodol iawn, nid yw plismona wedi'i ddatganoli i Lywodraeth Cymru, ac mae'n gyfrifoldeb ar y Swyddfa Gartref. Ond, yn amlwg, mae Gweinidogion Llywodraeth Cymru yn cael llawer o sgyrsiau gyda'n harweinwyr plismona yma yng Nghymru, oherwydd mae rhyngwyneb agos iawn gyda diogelwch cymunedol, er enghraifft, ac mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn arwain ar y sgyrsiau hynny. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig iawn yw bod yn rhaid i'r cyhoedd fod â ffydd a hyder yng ngweithredoedd yr heddlu a bod â ffydd ynddyn nhw, yn enwedig, rwy'n credu, o ran eglurder ynghylch yr hyn y caiff eu data ei ddefnyddio ar ei gyfer. Ac rwy'n gwybod ei fod yn rhywbeth y cafodd ei drafod ym mwrdd partneriaeth plismona Cymru yn ddiweddar—rwy'n meddwl yn ôl ym mis Medi. Y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol sy'n cadeirio'r bwrdd hwnnw, ynghyd â'r Prif Weinidog. Rwy'n credu eich bod chi'n gwneud pwynt pwysig iawn. Gwyddom ni fod nifer y swyddogion heddlu sy'n cael eu hariannu gan y Swyddfa Gartref yn dal i fod yn is nag yr oedd yn ôl yn 2010.

Trefnydd, I'd like to call for a statement from the Minister for Climate Change on local authority housing allocation expectations. I've heard concerns from residents in Gwynedd, in my region of North Wales, regarding the social housing register, and they've shared with me that, when their circumstances change within the house that they're in, or if they move within private rented accommodation, they automatically come off the social housing register, and then that person has to reapply, go to the bottom of the list, and the whole process starts over and over again. I have a resident in particular who's had to move a number of times in private rented accommodation, mainly for reasons outside of their control, desperate to get into social housing, but the way in which the housing allocation works means they're right at the bottom of the list every single time, and it seems to be unfair. So, I'd be grateful to receive a statement from the Minister for Climate Change, outlining Welsh Government's expectations when it comes to the allocation of local authority housing. Diolch yn fawr iawn.

Trefnydd, hoffwn i alw am ddatganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar ddisgwyliadau dyrannu tai awdurdodau lleol. Rwyf i wedi clywed pryderon gan drigolion Gwynedd, yn fy rhanbarth i yn y gogledd, ynghylch y gofrestr tai cymdeithasol, ac maen nhw wedi rhannu gyda mi, pan fydd eu hamgylchiadau'n newid o fewn y tŷ y maen nhw ynddo, neu os ydyn nhw'n symud o fewn y sector llety rhent preifat, eu bod nhw'n dod oddi ar y gofrestr tai cymdeithasol yn awtomatig, ac yna mae'n rhaid i'r person hwnnw ailymgeisio, mynd i waelod y rhestr, ac mae'r broses gyfan yn dechrau drosodd a throsodd. Mae gen i breswylydd yn arbennig sydd wedi gorfod symud nifer o weithiau mewn llety rhent preifat, yn bennaf am resymau y tu hwnt i'w reolaeth, ac yn daer angen mynd i lety cymdeithasol, ond mae'r ffordd y mae'r broses dyrannu tai yn gweithio yn golygu ei fod ar waelod y rhestr bob tro, ac mae'n ymddangos yn annheg. Felly, byddwn i'n ddiolchgar i dderbyn datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd, yn amlinellu disgwyliadau Llywodraeth Cymru o ran dyrannu tai awdurdodau lleol. Diolch yn fawr iawn.

Thank you. Well, the Welsh Government obviously gives all our local authorities guidance in relation to the way they allocate. I think you make a really important point—there can be nothing more disheartening than applying and then going back to the bottom of the list, or indeed reapplying. I will ask the Minister for Climate Change if there are any plans to update that guidance.

Diolch. Wel, mae Llywodraeth Cymru yn amlwg yn rhoi canllawiau i'n holl awdurdodau lleol o ran y ffordd y maen nhw'n dyrannu. Rwy'n credu eich bod chi'n gwneud pwynt pwysig iawn—ni all dim byd fod yn fwy digalon na gwneud cais ac yna mynd yn ôl i waelod y rhestr, nac yn wir ailymgeisio. Gwnaf i ofyn i'r Gweinidog Newid Hinsawdd a oes unrhyw gynlluniau i ddiweddaru'r canllawiau hynny.

I want to raise a deeply concerning matter relating to an alarming increase in the number of hate crime and Islamaphobic e-mails that have inundated Swansea central mosque's inbox recently. I'm asking for a Government statement on how they are working with the police to support those of the Muslim faith in Wales.

The second statement I'm asking for is an update on energy standing charges. Can the Welsh Government provide an update on discussions taking place with the regulator regarding energy standing charges? Standing charges punish those who can least afford to pay. At a very minimum, no standing charges should be paid on days when no energy is used. People who cannot afford to use energy, when they finally put a £10 token in, discover a large portion of it has gone to pay for their standing charge, before they actually use any energy at all. This in my opinion, whilst legal, is both cruel and unnecessary. Thank you.

Rwyf i eisiau codi mater sy'n peri pryder dwys yn ymwneud â chynnydd brawychus yn nifer y negeseuon e-bost Islamoffobig a thoseddau casineb sydd wedi llenwi mewnflwch mosg canolog Abertawe yn ddiweddar. Rwy'n gofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar sut maen nhw'n gweithio gyda'r heddlu i gefnogi rhai hynny o'r ffydd Fwslimaidd yng Nghymru.

Yr ail ddatganiad rwy'n gofyn amdano yw'r wybodaeth ddiweddaraf ar daliadau sefydlog ynni. A all Llywodraeth Cymru roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am drafodaethau sy'n cael eu cynnal gyda'r rheoleiddiwr ynglŷn â thaliadau sefydlog ynni? Mae taliadau sefydlog yn cosbi y rhai hynny sy'n gallu fforddio eu talu leiaf. Fel lleiafswm, ni ddylai unrhyw daliadau sefydlog gael eu gwneud ar ddiwrnodau pan nad yw unrhyw ynni'n cael ei ddefnyddio. Mae pobl na allan nhw fforddio defnyddio ynni, pan fyddan nhw o'r diwedd yn rhoi taleb £10 i mewn, yn darganfod bod cyfran fawr ohono wedi mynd i dalu am eu tâl sefydlog, cyn iddyn nhw ddefnyddio unrhyw ynni o gwbl. Mae hyn, yn fy marn i, er ei fod yn gyfreithiol, yn greulon ac yn ddiangen. Diolch.

Thank you. Well, this month does see Islamophobia Awareness Month, and it's really important that challenging Islamophobia should not be left solely to Muslims. I think it's important that every one of us calls out and eliminates hate and prejudice in all its forms. And I think every one of us has a responsibility in this area. The Welsh Government have spoken to policing leads regularly across the last few weeks particularly, where we have unfortunately seen a rise in hate crime, and we've emphasised the importance of people across Wales feeling safe, no matter their faith or ethnic identity, and no person—no-one—should have to tolerate hate or prejudice. And I absolutely encourage everyone to report every incident of hate. 

In response to your second question regarding energy standing charges, I think there are two issues with standing charges. We've obviously got the postcode lottery around the amounts charged, and the fact that costs are applied, as you said, even when people have used very little or even no electricity or energy that day. As Ministers, we've regularly called for urgent reform of standing charges by UK Ministers. The Minister for Social Justice recently reiterated this with the UK Minister for Energy Consumers and Affordability earlier this month, and we will also be reiterating our call in a formal response to the Ofgem review into standing charges, which Ofgem announced, I think, in the middle of November. 

Diolch. Wel, mae hi'n Fis Ymwybyddiaeth o Islamoffobia y mis hwn, ac mae'n bwysig iawn na ddylai herio Islamoffobia gael ei adael i Fwslimiaid yn unig. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig bod pob un ohonom ni'n herio ac yn dileu casineb a rhagfarn yn ei holl ffurfiau. Ac rwy'n credu bod gan bob un ohonom ni gyfrifoldeb yn y maes hwn. Mae Llywodraeth Cymru wedi siarad ag arweinwyr plismona yn rheolaidd yn ystod yr wythnosau diwethaf, yn enwedig, lle'r ydyn ni, yn anffodus, wedi gweld cynnydd mewn troseddau casineb, ac rydyn ni wedi pwysleisio ei bod yn bwysig i bobl ledled Cymru deimlo'n ddiogel, beth bynnag yw eu ffydd neu eu hunaniaeth ethnig, ac ni ddylai unrhyw un—neb—orfod goddef casineb na rhagfarn. Ac rwy'n annog pawb i riportio pob achos o gasineb. 

Mewn ymateb i'ch ail gwestiwn ynglŷn â thaliadau sefydlog ynni, rwy'n credu bod dau fater o ran taliadau sefydlog. Mae'n amlwg bod gennym ni'r loteri cod post ynghylch y symiau sy'n cael eu codi, a'r ffaith bod costau'n cael eu cymhwyso, fel y dywedoch chi, hyd yn oed fo pobl wedi defnyddio ychydig iawn neu, hyd yn oed, ddim trydan nac ynni y diwrnod hwnnw. Fel Gweinidogion, rydyn ni wedi galw'n rheolaidd am ddiwygio taliadau sefydlog ar frys gan Weinidogion y DU. Gwnaeth y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ailadrodd hyn gyda Gweinidog y DU dros Ddefnyddwyr Ynni a Fforddiadwyedd yn gynharach y mis hwn, a byddwn ni hefyd yn ailadrodd ein galwad ni mewn ymateb ffurfiol i adolygiad Ofgem i daliadau sefydlog, y gwnaeth Ofgem ei gyhoeddi, rwy'n credu, ganol mis Tachwedd. 

14:40

Good afternoon, Minister. I wonder if I could request two statements, please. One is from the Minister for Climate Change on the issue of building safety remediation costs, which are currently and still continue to be passed on to residents in properties with fire and other safety defects. I've been contacted by a growing number of distressed constituents and other people who are facing unaffordable costs for essential safety works on their buildings. And as the Minister has said previously, these costs should rightly be paid by developers. So, I wonder if there could be a statement from the Minister, please. 

And the second statement is with regard to the funding of the arts. Organisations in my region such as the Hafren, Mid Wales Opera and Impelo have lost their funding completely. The Wyeside Arts Centre, which is an iconic venue serving the people of Powys in Builth Wells for decades, has had its support cut to a mere 20 per cent. And, sadly, if it doesn't get any funding by 2024, the curtains could come down for good. Whilst I understand the allocation of funding is by the independent Arts Council of Wales, I wonder if consideration might be given to any interim funding to tide them over until the outcome of an appeal. Diolch yn fawr iawn, Llywydd.

Prynhawn da, Gweinidog. Tybed a gaf i ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda. Mae un ohonyn nhw gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar fater costau cyweirio diogelwch adeiladau, sydd ar hyn o bryd, ac sy'n parhau i gael eu trosglwyddo i breswylwyr mewn eiddo sydd â diffygion tân a diogelwch eraill. Mae nifer cynyddol o etholwyr gofidus a phobl eraill wedi cysylltu â mi sy'n wynebu costau anfforddiadwy am waith diogelwch hanfodol ar eu hadeiladau. Ac fel mae'r Gweinidog wedi'i ddweud eisoes, dylai'r costau hyn gael eu talu'n briodol gan ddatblygwyr. Felly, tybed a oes modd cael datganiad gan y Gweinidog, os gwelwch yn dda. 

Ac mae'r ail ddatganiad am ariannu'r celfyddydau. Mae sefydliadau yn fy rhanbarth i fel yr Hafren, Opera Canolbarth Cymru ac Impelo wedi colli eu cyllid yn llwyr. Mae cyllid Canolfan Gelfyddydau Wyeside, sy'n lleoliad eiconig sy'n gwasanaethu pobl Powys yn Llanfair-ym-Muallt ers degawdau, wedi cael ei dorri i ddim ond 20 y cant. Ac, yn anffodus, os na fydd yn cael unrhyw gyllid erbyn 2024, gallai'r llenni ddisgyn am byth. Er fy mod i'n deall bod y cyllid yn cael ei ddyrannu gan Gyngor Celfyddydau Cymru, sy'n annibynnol, tybed a oes modd ystyried unrhyw gyllid dros dro i'w helpu tan y daw canlyniad apêl. Diolch yn fawr iawn, Llywydd.

Thank you. The Minister for Climate Change will be bringing forward a statement on building safety next week in the Chamber. 

With regard to your questions around arts funding, the Welsh Government, as you point out, funds the arts mainly through the Arts Council of Wales, which operates in accordance with the arm's-length principle. You mentioned three particular organisations in your own area, and I'm aware of Mid Wales Opera and Hafren. I think it would be important, if they don't agree with the outcome, that they have the opportunity to engage with the appeals process. Unfortunately, that did close, so I hope they did do that, if that was the case. And around Wyeside Arts Centre, as you say, they have been successful. They haven't received the full amount, and unfortunately many successful organisations, with the current financial position, did not receive indicative awards for the full amounts requested through the investment review. Obviously, the outcomes of that review are a matter for ACW.

Diolch. Bydd y Gweinidog Newid Hinsawdd yn cyflwyno datganiad ar ddiogelwch adeiladau yr wythnos nesaf yn y Siambr. 

O ran eich cwestiynau ynghylch cyllid celfyddydol, mae Llywodraeth Cymru, fel y nodwch chi, yn ariannu'r celfyddydau yn bennaf drwy Gyngor Celfyddydau Cymru, sy'n gweithredu yn unol ag egwyddor hyd braich. Gwnaethoch chi sôn am dri sefydliad penodol yn eich ardal chi, ac rwy'n ymwybodol o Opera Canolbarth Cymru a Hafren. Rwy'n credu y byddai'n bwysig, os nad ydyn nhw'n cytuno â'r canlyniad, eu bod yn cael cyfle i ymgysylltu â'r broses apêl. Yn anffodus, fe wnaeth honno gau, felly gobeithio y gwnaethon nhw hynny, os mai dyna oedd y sefyllfa. Ac o ran Canolfan Gelfyddydau Wyeside, fel y dywedwch chi, maen nhw wedi bod yn llwyddiannus. Nid ydyn nhw wedi derbyn y swm llawn, ac yn anffodus ni chafodd llawer o sefydliadau llwyddiannus, gyda'r sefyllfa ariannol bresennol, ddyraniad dangosol am y symiau llawn y gwnaethon nhw ofyn amdanyn nhw drwy'r adolygiad buddsoddi. Yn amlwg, mater i Gyngor Celfyddydau Cymru yw canlyniadau'r adolygiad hwnnw.

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

Trefnydd, could I please ask for a statement from the Deputy Minister for Climate Change on the review of transport solutions in South Wales East? With the introduction of the 20 mph policy increasing the already insurmountable congestion in Chepstow on one of the most congested roads in Wales, my constituents have been absolutely reaching out, expressing their desperation for the Chepstow bypass. Now, I raised it with the First Minister here some 18 months ago, and he explained that no action would be taken until Monmouthshire County Council had consulted on their possible solutions. Today there is still no update on this. But the Deputy Minister then informed me that Transport for Wales would undertake stakeholder workshops to deal with travel issues at the end of this year. We are now just 40 days away from the end of the year, and the situation in Chepstow and many other areas in South Wales East is getting worse. Constituents need hope and clarity as soon as possible, hence the request for this statement. Thank you, Trefnydd.

Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ar yr adolygiad o ddatrysiadau trafnidiaeth yn Nwyrain De Cymru? Gyda chyflwyno'r polisi 20 mya yn cynyddu'r tagfeydd sydd eisoes yn anoresgynnol yng Nghas-gwent ar un o'r ffyrdd â'r tagfeydd mwyaf yng Nghymru, mae fy etholwyr wedi bod yn cysylltu'n daer, gan fynegi eu hanobaith am ffordd osgoi Cas-gwent. Nawr, fe wnes i ei godi gyda'r Prif Weinidog yn y fan yma tua 18 mis yn ôl, ac eglurodd na fyddai unrhyw gamau yn cael eu cymryd nes bod Cyngor Sir Fynwy wedi ymgynghori ar eu datrysiadau posibl. Heddiw, nid oes unrhyw ddiweddariad ar hyn o hyd. Ond dywedodd y Dirprwy Weinidog wrthyf i wedyn y byddai Trafnidiaeth Cymru yn cynnal gweithdai rhanddeiliaid i ymdrin â materion teithio ar ddiwedd y flwyddyn. Rydyn ni erbyn hyn 40 diwrnod i ffwrdd o ddiwedd y flwyddyn, ac mae'r sefyllfa yng Nghas-gwent a llawer o ardaloedd eraill yn Nwyrain De Cymru yn gwaethygu. Mae angen gobaith ac eglurder ar etholwyr cyn gynted â phosibl, ac felly'r cais am y datganiad hwn. Diolch yn fawr, Trefnydd.

14:45

Thank you. I will ask the Deputy Minister for Climate Change to update you on the stakeholder workshops.

Diolch. Gwnaf i ofyn i'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi am y gweithdai rhanddeiliaid.

I wonder, Minister, if we might have a Welsh Government statement on a policy of treating care experience as a protected characteristic. Local authorities, for example, can pass motions adopting that policy, and care experience could then be treated as a protected characteristic in terms of equality impact assessments. So, it is a policy that can have practical benefits, and it has been adopted, for example, by some local authorities in England. We know that care experience does have many lifetime consequences, unfortunately, Minister—in terms of health and well-being, in terms of income, in terms of the likelihood of experiencing homelessness, and a number of other important aspects of life. So, I wonder if we might have a Welsh Government statement on these important matters.

Tybed, Gweinidog, a fyddai modd i ni gael datganiad gan Lywodraeth Cymru ar bolisi o drin profiad o ofal fel nodwedd warchodedig. Gall awdurdodau lleol, er enghraifft, basio cynigion i fabwysiadu'r polisi hwnnw, ac yna gallai profiad o ofal gael ei drin fel nodwedd warchodedig o ran asesiadau effaith cydraddoldeb. Felly, mae'n bolisi a all fod â manteision ymarferol, ac mae wedi cael ei fabwysiadu, er enghraifft, gan rai awdurdodau lleol yn Lloegr. Rydyn ni'n ymwybodol bod profiad o ofal â llawer o ganlyniadau oes, yn anffodus, Gweinidog—o ran iechyd a lles, o ran incwm, o ran y tebygolrwydd o wynebu digartrefedd, a nifer o agweddau pwysig eraill ar fywyd. Felly, tybed a fedrwn ni gael datganiad gan Lywodraeth Cymru ar y materion pwysig hyn.

Thank you. The Equality Act 2010 determines protected characteristics, and, obviously, that is a reserved matter. It's outside of our competence, but we are all aware that there are differing views and potential unintended consequences around the issue of assigning a protected characteristic. As a Government, we remain committed to talking to young people about this issue, to shape our policy thinking, going forward. I absolutely understand the stigma that can be felt by care-experienced young people in their day-to-day lives. It's really important that we do listen to children and young people. I know the Deputy Minister absolutely does that and continues to meet many to be able to help form her thinking around policies. I'm sure you're aware Welsh Government is signed up as a corporate parent, and we will continue to work to support the consideration of the needs of care-experienced children when we're looking at that policy development across Government.

Diolch. Mae Deddf Cydraddoldeb 2010 yn pennu nodweddion gwarchodedig, ac, yn amlwg, mae hynny'n fater a gedwir yn ôl. Mae y tu hwnt i'n cymhwysedd ni, ond rydyn ni i gyd yn ymwybodol bod safbwyntiau gwahanol a chanlyniadau anfwriadol posibl ynghylch y mater o bennu nodwedd warchodedig. Fel Llywodraeth, rydyn ni'n parhau i fod yn ymrwymedig i siarad â phobl ifanc am y mater hwn, i lunio ein meddylfryd polisi, wrth fwrw ymlaen. Rwy'n deall yn iawn y stigma y gall pobl ifanc â phrofiad o ofal ei deimlo yn eu bywyd o ddydd i ddydd. Mae'n bwysig iawn ein bod ni'n gwrando ar blant a phobl ifanc. Rwy'n gwybod bod y Dirprwy Weinidog wir yn gwneud hynny ac yn parhau i gwrdd â llawer ohonyn nhw er mwyn helpu i ffurfio ei syniadau am bolisïau. Rwy'n siŵr eich bod chi'n ymwybodol bod Llywodraeth Cymru wedi cofrestru fel rhiant corfforaethol, a byddwn ni'n parhau i weithio i gefnogi ystyried anghenion plant â phrofiad o ofal pan fyddwn ni'n ystyried datblygu'r polisi hwnnw ar draws y Llywodraeth.

Can I have a statement from the Minister for Health and Social Services this afternoon regarding north Denbighshire community hospital in Rhyl, or the lack of north Denbighshire community hospital for my constituents in Rhyl, Prestatyn, Rhuddlan, Dyserth and other areas, at the Royal Alexandra Hospital in the town? I know, in previous answers, you and the health Minister have said you are waiting for the submission of a business case from Betsi Cadwaladr University Health Board, but I believe this is not the case, unfortunately, Trefnydd, as the business case was submitted way back in November 2020 with approval from the board, and has been on your desk for over three years. I have a copy of it, which confirms the date on which it was submitted to the Welsh Government, while my constituents are suffering on a daily basis with a struggling accident and emergency service at Glan Clwyd Hospital, with long waiting times, as we don't have a minor injuries unit in Denbighshire, with local people needing to travel out of the county to Holywell or Llandudno to access MIU for the walking wounded. As you know, north Denbighshire community hospital with a minor injuries unit has been promised for over a decade, with no progress from the Welsh Government in these 10 years, leaving the people of Denbighshire struggling to find timely healthcare. And with such a high level of elderly people, your failure on this matter really is affecting the most vulnerable people in society. So, can I have a statement from the health Minister detailing what progress has been made on this since I last raised it with you, and, if there is no progress, will you admit that you and the Labour Party have failed the people of the Vale of Clwyd?

A gaf i ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol y prynhawn yma ynglŷn ag ysbyty cymunedol gogledd sir Ddinbych yn Y Rhyl, neu ddiffyg ysbyty cymunedol gogledd sir Ddinbych ar gyfer fy etholwyr yn Y Rhyl, Prestatyn, Rhuddlan, Dyserth ac ardaloedd eraill, yn Ysbyty Brenhinol Alexandra yn y dref? Rwy'n gwybod, mewn atebion blaenorol, eich bod chi a'r Gweinidog iechyd wedi dweud eich bod chi'n aros i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr gyflwyno achos busnes, ond rwy'n credu nad yw hyn yn wir, yn anffodus, Trefnydd, gan fod yr achos busnes wedi'i gyflwyno ymhell yn ôl ym mis Tachwedd 2020 gyda chymeradwyaeth gan y bwrdd, ac mae wedi bod ar eich desg chi am dros dair blynedd. Mae gennyf i gopi ohono, sy'n cadarnhau'r dyddiad y cafodd ei gyflwyno i Lywodraeth Cymru, tra bod fy etholwyr i'n dioddef yn ddyddiol gyda gwasanaeth damweiniau ac achosion brys sy'n cael trafferthion yn Ysbyty Glan Clwyd, gydag amseroedd aros hir, gan nad oes gennym ni uned mân anafiadau yn sir Ddinbych, gyda phobl leol yn gorfod teithio allan o'r sir i Dreffynnon neu Landudno i gael mynediad i uned mân anafiadau ar gyfer pobl sydd wedi'u hanafu ond sy'n gallu cerdded. Fel y gwyddoch chi, mae ysbyty cymunedol gogledd sir Ddinbych gydag uned mân anafiadau wedi ei addo ers dros ddegawd, heb unrhyw gynnydd gan Lywodraeth Cymru yn y 10 mlynedd hyn, gan adael pobl sir Ddinbych yn cael trafferth dod o hyd i ofal iechyd amserol. A gyda lefel mor uchel o bobl oedrannus, mae'ch methiant ar y mater hwn wir yn effeithio ar y bobl fwyaf agored i niwed yn y gymdeithas. Felly, a gaf i ddatganiad gan y Gweinidog iechyd yn manylu ar ba gynnydd sydd wedi'i wneud ar hyn ers i mi ei godi gyda chi ddiwethaf, ac, os nad oes cynnydd, a wnewch chi gyfaddef eich bod chi a'r Blaid Lafur wedi methu pobl Dyffryn Clwyd?

Well, I don't have to do that, because there has been progress, and I'm very happy to update Gareth Davies. There was a meeting on 17 October with representatives from the Welsh Government, Conwy, Denbighshire and Flintshire local authorities, and the health board have agreed to review the model for the north Denbighshire hospital, with a focus on a minor injuries unit, intermediate care beds and integrated care.

Wel, nid oes rhaid i mi wneud hynny, oherwydd mae cynnydd wedi bod, ac rwy'n hapus iawn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i Gareth Davies. Roedd cyfarfod ar 17 Hydref gyda chynrychiolwyr o awdurdodau lleol Llywodraeth Cymru, Conwy, sir Ddinbych a sir y Fflint, ac mae'r bwrdd iechyd wedi cytuno i adolygu'r model ar gyfer ysbyty gogledd sir Ddinbych, gyda phwyslais ar uned mân anafiadau, gwelyau gofal canolradd a gofal integredig.

Diolch, Dirprwy Lywydd. I'd appreciate a Welsh Government statement, please, on support for farmers to diversify their business. During last week's statement on bovine tuberculosis, I attempted to explore issues around recurring breakdown. It's important that Members speak freely—truth through argument, and all that—but we must always do so responsibly. In this case, I was clumsy and I didn't express myself terribly well, and I'm sorry for any upset that was caused. I should have been clearer that I was talking about farms that have been continuously impacted by TB and the ongoing pressures of the current system. I know that the cycle of having to test, to cull, then to start all over again causes huge stress. In those cases, I think there should be a conversation about how that situation can be resolved, or at least improved, and diversification should be part of that. So, I would appreciate an update on Welsh Government support for farmers looking for help to do that. Thank you.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Byddwn i'n gwerthfawrogi datganiad gan Lywodraeth Cymru, os gwelwch yn dda, ar gefnogaeth i ffermwyr arallgyfeirio eu busnesau. Yn ystod datganiad yr wythnos diwethaf ar dwbercwlosis buchol, ceisiais archwilio materion sy'n ymwneud â heintio dro ar ôl tro. Mae'n bwysig bod Aelodau'n siarad yn rhydd—y gwir drwy ddadl, ac yn y blaen—ond rhaid i ni wneud hynny mewn modd cyfrifol bob amser. Yn yr achos hwn, roeddwn i'n drwsgl ac ni wnes i fynegi fy hun yn dda iawn, ac mae'n ddrwg gennyf i am unrhyw ofid a gafodd ei achosi. Dylwn i fod wedi bod yn gliriach fy mod i'n siarad am ffermydd sydd wedi eu heffeithio yn barhaus gan TB a phwysau parhaus y system bresennol. Rwy'n gwybod bod y cylch o orfod profi, difa, yna dechrau unwaith eto yn achosi straen enfawr. Yn yr achosion hynny, rwy'n credu dylai fod sgwrs ynglŷn â sut y mae modd datrys y sefyllfa honno, neu o leiaf ei gwella, a dylai arallgyfeirio fod yn rhan o hynny. Felly, byddwn i'n gwerthfawrogi'r wybodaeth ddiweddaraf ar gefnogaeth Llywodraeth Cymru i ffermwyr sy'n chwilio am help i wneud hynny. Diolch.

14:50

Thank you. Well, I'm sure your words will be very welcome in the agricultural sector. Around diversification, we've supported our farmers to be able to diversify through a wide range of schemes. Just now, I've got the second agricultural diversification scheme window open. I think that closes in the middle of January, and I've put aside an indicative budget of around £1 million for that window. So, any farmers are able to apply for that. But, as I say, we've worked very closely with the sector, being led as to in which way they would like to diversify. So, probably when I first came into post, there was a big push, I remember, around glamping and what support we could give, and then renewable energy, and there's still a focus on renewable energy. You'll be aware, during the passing of the Agriculture (Wales) Act earlier this year, Jane Dodds brought forward an amendment about diversification in relation to renewable energy. I think, at the moment, an area that farmers are really keen to look at is horticulture. So, again, we've had schemes, and we will continue to bring forward schemes, such as the horticulture development scheme, going forward.

Diolch i chi. Wel, rwy'n siŵr y bydd croeso mawr i'ch geiriau chi yn y sector amaethyddol. O ran arallgyfeirio, rydym ni wedi cefnogi ein ffermwyr i allu arallgyfeirio drwy ystod eang o gynlluniau. Ar hyn o bryd, mae'r ail ffenestr ar agor gennyf i gyda'r cynllun arallgyfeirio amaethyddol. Rwy'n credu y bydd honno'n cau ar ganol mis Ionawr, ac fe roddais i gyllideb ddangosol o tua £1 miliwn o'r neilltu ar gyfer y ffenestr honno. Felly, fe all unrhyw ffermwr wneud cais am hwnnw. Ond, fel dywedais i, rydym ni wedi gweithio yn agos iawn gyda'r sector, a chael ein tywys ynglŷn â'r ffordd y byddent yn hoffi arallgyfeirio. Felly, pan ddes i mewn i'r swydd gyntaf mae'n debyg, roedd yna ymdrech fawr, rwy'n cofio, ynghylch glampio ac unrhyw gefnogaeth y gallem ni ei rhoi, ac yna gydag ynni adnewyddadwy, ac mae'r canolbwyntio yn parhau ar ynni adnewyddadwy. Fe fyddwch yn ymwybodol, yn ystod pasio Deddf Amaethyddiaeth (Cymru) yn gynharach eleni, fe gyflwynodd Jane Dodds welliant ynghylch arallgyfeirio o ran ynni adnewyddadwy. Rwy'n credu, ar hyn o bryd, mai un maes o weithgaredd y mae ffermwyr yn awyddus iawn i'w ystyried yw garddwriaeth. Felly, unwaith eto, rydym ni wedi bod â chynlluniau, ac fe fyddwn ni'n parhau i gyflwyno cynlluniau, fel y cynllun datblygu garddwriaeth, wrth symud ymlaen.

3. Datganiad gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol: Y Bil Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru)
3. Statement by the Minister for Finance and Local Government: The Local Government Finance (Wales) Bill

Eitem 3 yw datganiad gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol ar y Bil Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru), a galwaf ar y Gweinidog i wneud y datganiad—Rebecca Evans.

Item 3 is a statement by the Minister for Finance and Local Government on the Local Government Finance (Wales) Bill. I call on the Minister to make the statement—Rebecca Evans.

Yesterday, the Local Government Finance (Wales) Bill and explanatory memorandum were laid before the Senedd. This Bill will make a significant contribution to the delivery of a major package of reforms to the local taxation systems in Wales, addressing many of the limitations of the current arrangements identified from extensive research and experience of operating the current systems for over twenty years. Some of the Bill's provisions will deliver specific improvements in the short to medium term, while others enable the Welsh Government to better adapt the system as circumstances and priorities change. Our experience, especially during the COVID-19 pandemic and the cost-of-living crisis in recent years, has been that these systems need to be more agile so that we can respond to changing contexts for households and businesses.

In relation to non-domestic rates, the Bill provides for a range of reforms, which were the subject of consultation last year. These include a fundamental improvement to the system, in the form of three-yearly revaluations. This is a core aspect of our non-domestic rates reform agenda, ensuring that valuations are updated more frequently to reflect recent market conditions. It will also be possible, in future, for the revaluation year or cycle to be adjusted by regulations. To ensure more frequent revaluations are sustainable over the longer term, the Bill provides for changes to the way ratepayers provide information to the Valuation Office Agency.

In future, ratepayers will check the information held by the Valuation Office Agency annually and report any changes when they occur through the year. This will help the Valuation Office Agency maintain accurate records and reduce the amount of additional evidence gathered from ratepayers ahead of each revaluation. We will commence these new requirements when a clear and straightforward online service for ratepayers to use, supported by guidance, is made available by the Valuation Office Agency. Providing information in this way will support the ongoing maintenance of accurate rating lists. This aim will also be supported by the extension of the completion notice procedure for new buildings provided by the Bill. In future, completion notices will also be served on buildings that have been temporarily removed from a rating list while alterations are made. This closes a gap in the procedure. Timely information benefits all stakeholders by ensuring that bills are accurate and improving fairness.

The non-domestic rates tax base is unique to Wales. Our reforms seek to ensure we have the necessary levers to adapt the system in future as circumstances and priorities change. The Bill provides regulation-making powers to confer, vary and withdraw reliefs and exemptions, and to prescribe differential multipliers. The extent to which we are currently able to adjust these parameters of the system in a responsive manner is inconsistent. In relation to the ability of local authorities to award relief, the Bill removes a timing restriction that's not compatible with their otherwise broad discretion.

Finally on non-domestic rates, the Bill delivers on two established commitments relating to avoidance. Strengthened eligibility conditions will address the exploitation for avoidance purposes of charitable relief for unoccupied properties while ensuring it is still available for genuine cases. Techniques for tax avoidance continually evolve, and non-domestic rates are no exception. The Bill makes provision about counteracting advantages arising from artificial non-domestic rating avoidance arrangements. Specific avoidance behaviours will be defined in regulations, which will enable us to be more responsive in future. Taken together, these provisions amount to a significant refresh and modernisation of the framework for non-domestic rates.

In relation to council tax, Wales continues to lead the way on reform. Earlier this month, I launched a phase 2 consultation on making the system fairer. We will not shy away from grasping the issues presented by a regressive and outdated tax, and this aim is shared within this Senedd through the co-operation agreement. In the phase 2 consultation, I set out three possible approaches for how a reformed system could look under a revaluation. Looking ahead, the Bill will put more frequent revaluations on a statutory footing. This serves to maintain the integrity of the tax base on a regular basis, ensuring households are paying the right amount of council tax. I'm clear that we need to avoid distortions that can occur when revaluations are postponed over many years. After consultation, I believe revaluations should take place every five years, and the Bill reflects this. The Bill sets out that the cycle will begin in 2030. However, this date might need to change during the passage of the Bill as we receive and understand the responses to the consultation that I issued last week on the scale and the pace of council tax reform. As part of each revaluation, we will be able to review the bands and the tax rates to ensure the system remains fair. We will also have the ability to shorten or lengthen the cycles if needed. The Bill will also confer regulation-making powers that will enable changes to the labelling of any future band structure developed as part of a revaluation exercise, and to amend the date for publishing a draft list.

Achieving a robust and fair council tax is one of the single most beneficial actions that this Government and future governments can take towards making Wales a fairer country. I hope the benefits of what I'm setting out today will be felt in the pockets of many households over the years to come. The provisions relating to council tax discounts and disregards are important levers for ensuring certain households are supported, and to contributing to broader socioeconomic goals, such as tackling poverty. The Bill provides an opportunity to change the highly restrictive legislation applying in this area and supports efforts to make the system fairer, reduce complexity and achieve greater alignment with our goals. Provisions within this Bill will allow greater flexibility to set, create and make changes to council tax discounts and disregards in the future, and to respond to changing needs. The Welsh Government has been clear that the existing one-adult council tax discount will remain in place, and this is confirmed in the Bill. It is also our intention that this will continue at 25 per cent. The phase 2 council tax consultation provides an update on our review of the framework of discounts, disregards and exemptions and on our review of the council tax reduction scheme. I have been clear that the arrangements must be fit for purpose and that there must be robust arrangements in place to help low-income households.

I look forward to the scrutiny of the Bill by Members and to hearing the views of stakeholders, delivery partners and the public during the legislative process. Diolch.

Ddoe, fe osodwyd y Bil Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru) a'r memorandwm esboniadol gerbron y Senedd. Fe fydd y Bil hwn yn gwneud cyfraniad sylweddol at gyflawni pecyn mawr o ddiwygiadau i'r systemau trethiant lleol yng Nghymru, gan fynd i'r afael â llawer o gyfyngiadau'r trefniadau presennol a nodwyd wedi ymchwil helaeth a phrofiad o fod yn gweithredu'r systemau presennol am dros ugain mlynedd. Fe fydd rhai o ddarpariaethau'r Bil yn cyflawni gwelliannau penodol yn y byrdymor hyd y tymor canolig, tra bydd eraill yn galluogi Llywodraeth Cymru i addasu'r system yn well wrth i amgylchiadau a blaenoriaethau newid. Ein profiad ni, yn enwedig yn ystod pandemig COVID-19 a'r argyfwng costau byw yn ystod y blynyddoedd diwethaf, fu sylweddoli'r angen i'r systemau hyn fod yn fwy ystwyth er mwyn ymateb i gyd-destunau newidiol ar gyfer cartrefi a busnesau.

O ran ardrethi annomestig mae'r Bil yn darparu ar gyfer ystod o ddiwygiadau, a fu'n destun ymgynghoriad y llynedd. Mae'r rhain yn cynnwys gwelliant sylfaenol i'r system, ar ffurf ailbrisiadau pob tair blynedd. Mae hon yn agwedd greiddiol ar ein hagenda ni i ddiwygio ardrethi annomestig gan sicrhau y bydd prisiadau yn cael eu diweddaru yn fwy aml i adlewyrchu amodau mwy cyfredol yn y farchnad. Fe fydd hi'n bosibl hefyd, yn y dyfodol, i'r flwyddyn neu'r cylch ailbrisio gael ei addasu gan reoliadau. Ar gyfer sicrhau bod ailbrisiadau mwy aml yn gynaliadwy yn y tymor hwy, mae'r Bil yn darparu ar gyfer newidiadau i'r ffordd y mae talwyr ardrethi yn darparu gwybodaeth i Asiantaeth y Swyddfa Brisio.

Yn y dyfodol, fe fydd trethdalwyr yn gwirio'r wybodaeth a gedwir gan Asiantaeth y Swyddfa Brisio yn flynyddol ac yn adrodd am unrhyw newidiadau wrth iddyn nhw ddigwydd trwy'r flwyddyn. Fe fydd hyn yn helpu Asiantaeth y Swyddfa Brisio i gadw cofnodion cywir a lleihau cyfran y dystiolaeth ychwanegol a gesglir gan drethdalwyr cyn pob ailbrisiad. Fe fyddwn ni'n dechrau'r gofynion newydd hyn pan fydd gwasanaeth ar-lein eglur a syml ar gael i drethdalwyr ei ddefnyddio, gyda chefnogaeth canllawiau, oddi wrth Asiantaeth y Swyddfa Brisio. Fe fydd darparu gwybodaeth yn y modd hwn yn cefnogi cynnal a chadw rhestrau sgorio cywir yn barhaus. Fe fydd y nod hwn hefyd yn cael ei ategu gan ymestyniad y weithdrefn hysbysiadau cwblhau ar gyfer adeiladau newydd a ddarperir gan y Bil. Yn y dyfodol, fe fydd hysbysiadau cwblhau yn cael eu cyflwyno hefyd ar adeiladau a dynnwyd oddi ar y rhestr ardrethu dros dro wrth i newidiadau gael eu gwneud. Fe fydd hyn yn cau bwlch yn y weithdrefn. Mae gwybodaeth amserol o fudd i bob rhanddeiliad gan sicrhau bod biliau yn gywir ac yn sicrhau mwy o degwch.

Mae'r sylfaen dreth ardrethi annomestig yn unigryw i Gymru. Mae ein diwygiadau ni'n ceisio sicrhau y bydd y dulliau angenrheidiol gennym ni i addasu'r system yn y dyfodol wrth i amgylchiadau a blaenoriaethau newid. Mae'r Bil yn darparu pwerau deddfu i gynnig ac amrywio rhyddhadau ac esemptiadau a'u tynnu nhw'n ôl, a rhagnodi lluosyddion gwahaniaethol. Mae'r graddau yr ydym ni'n gallu addasu'r paramedrau hyn o'r system mewn modd ymatebol yn anghyson iawn ar hyn o bryd. O ran gallu'r awdurdodau lleol i ddyfarnu rhyddhad, mae'r Bil yn diddymu cyfyngiad o ran amseru nad yw'n cyd-fynd â'u gallu nhw i ymarfer disgresiwn yn eang fel arall.

Yn olaf o ran ardrethi annomestig, mae'r Bil yn cyflawni yn ôl dau ymrwymiad sefydledig yn ymwneud ag osgoi trethi. Fe fydd amodau cymhwysedd mwy cadarn yn mynd i'r afael â chamfanteisio at ddibenion osgoi rhyddhad elusennol ar gyfer eiddo gwag gan sicrhau ei fod yn dal i fod ar gael ar gyfer achosion sy'n ddilys. Mae technegau ar gyfer osgoi trethi yn esblygu trwy'r amser, ac nid yw ardrethi annomestig yn eithriad. Mae'r Bil yn gwneud darpariaeth ynghylch gwrthweithio manteision sy'n tarddu o drefniadau osgoi ardrethu annomestig sy'n artiffisial. Fe fydd ymddygiadau penodol i osgoi trethi yn cael eu diffinio mewn rheoliadau, a fydd yn ein galluogi ni i ymateb yn well yn y dyfodol. Gyda'i gilydd, mae'r darpariaethau hyn yn gyfystyr ag adnewyddu a moderneiddio'r fframwaith ar gyfer ardrethi annomestig.

O ran y dreth gyngor, mae Cymru'n parhau i arwain y ffordd ar ddiwygio. Yn gynharach y mis hwn, fe wnes i lansio ymgynghoriad cam 2 ynglŷn â chael mwy o degwch yn y system. Ni fyddwn yn cilio rhag ymrafael yn y materion a gyflwynir gan dreth atchweliadol a hen ffasiwn, ac mae'r nod hwn yn cael ei rannu yn y Senedd hon drwy'r cytundeb cydweithio. Yn yr ymgynghoriad cam 2, fe nodais i dri dull posibl o ran gwedd system ddiwygiedig yn ôl ailbrisiad. Gan edrych ymlaen, fe fydd y Bil yn rhoi ailbrisiadau mwy cyson ar sail statudol. Fe fydd hyn yn atgyfnerthu uniondeb y sylfaen dreth yn rheolaidd, gan sicrhau y bydd aelwydydd yn talu'r swm cywir o'r dreth gyngor. Rwy'n eglur ynglŷn â'r angen i ni osgoi ystumiadau a all ddigwydd pan gaiff ailbrisiadau  eu gohirio dros nifer o flynyddoedd. Ar ôl ymgynghori, rwyf i o'r farn y dylid cynnal ailbrisiadau bob pum mlynedd, ac mae'r Bil yn adlewyrchu hyn. Mae'r Bil yn nodi y bydd y cylch hwnnw'n dechrau yn 2030. Serch hynny, efallai y bydd angen i'r dyddiad hwn newid ar daith y Bil wrth i ni dderbyn a deall yr ymatebion i'r ymgynghoriad a gyhoeddais i'r wythnos diwethaf ar raddfa a chyflymder diwygio'r dreth gyngor. Yn rhan o bob ailbrisiad, fe fyddwn ni'n gallu adolygu'r bandiau a chyfraddau'r dreth i sicrhau y bydd y system yn parhau i fod yn deg. Fe fydd gennym ni allu hefyd i fyrhau neu ymestyn y cylchoedd pe byddai angen. Fe fydd y Bil yn rhoi pwerau o ran rheoleiddio hefyd a fydd yn galluogi newidiadau i'r labelu a fydd ar unrhyw strwythur band a ddatblygir yn y dyfodol yn rhan o ymarfer ailbrisio, a diwygio'r dyddiad ar gyfer cyhoeddi rhestr ddrafft.

Mae sicrhau treth gyngor gadarn a theg yn un o'r camau mwyaf buddiol y gall y Llywodraeth hon a llywodraethau'r dyfodol eu cymryd at fod â mwy o degwch yng Nghymru. Rwy'n gobeithio y bydd manteision yr hyn yr wyf i'n ei roi gerbron heddiw ag effaith gadarnhaol ym mhocedi llawer o aelwydydd dros y blynyddoedd i ddod. Mae'r darpariaethau sy'n ymwneud â disgowntiau a diystyriadau treth gyngor yn ysgogiadau pwysig ar gyfer sicrhau bod rhai aelwydydd yn cael eu cefnogi, a chyfrannu at nodau economaidd-gymdeithasol ehangach, fel mynd i'r afael â thlodi. Mae'r Bil yn rhoi cyfle i newid y ddeddfwriaeth gyfyngol iawn sy'n berthnasol yn y maes hwn ac mae'n cefnogi ymdrechion i wneud y system yn decach, gan leihau cymhlethdod a sicrhau mwy o gyd-fynd â'n nodau eraill ni. Fe fydd yna ddarpariaethau o fewn y Bil hwn i ganiatáu rhagor o hyblygrwydd i nodi, llunio a gweithredu newidiadau i ddisgowntiau a diystyriadau treth gyngor yn y dyfodol, ac ymateb i anghenion sy'n newid. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn eglur y bydd y disgownt presennol i un oedolyn ar gyfer y dreth gyngor yn parhau fel mae, ac mae hynny'n cael ei gadarnhau yn y Bil. Ein bwriad ni hefyd yw y bydd hwnnw'n parhau ar gyfradd o 25 y cant. Mae ymgynghoriad cam 2 y dreth gyngor yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am ein hadolygiad ni o'r fframwaith ar gyfer disgowntiau, diystyriadau ac esemptiadau ac am ein hadolygiad o gynllun lleihau'r dreth gyngor. Rwyf i wedi bod yn eglur y bydd yn rhaid i'r trefniadau fod yn addas i'r diben a bod trefniadau cadarn ar waith i helpu aelwydydd incwm isel.

Rwy'n edrych ymlaen at y gwaith craffu ar y Bil gan Aelodau ac at glywed barn rhanddeiliaid, partneriaid cyflawni a'r cyhoedd yn ystod y broses ddeddfwriaethol. Diolch.

14:55

Thank you, Minister, for bringing forward this statement to the Chamber here this afternoon. Certainly, local government finance is hugely important, and we're seeing it now play out with councils, coming up to the budget-setting process at the moment. I certainly appreciate the complexity of this and the effort that goes into sustaining and supporting councils and the services that they provide to our residents. 

In terms of the Bill, there is, of course, a long way to go on this journey, and I welcome the chance to scrutinise it as it makes its way through the Senedd. I'll do this, of course, as a member of the Local Government and Housing Committee, but also in my role here in the Chamber as the shadow Minister for local government, and, of course, there are lots of different parts to scrutinise within this Bill. As a gut reaction, there are elements of the Bill to welcome, including the desire to make the work of the Valuation Office Agency more transparent for ratepayers here in Wales, in terms of the information that's held, and also the desire for a more efficient system, as I think you describe it, to close the gaps in procedure. I'm sure ratepayers would welcome that.

In terms of the initial read of the explanatory memorandum and the statement here today, I also do have some concerns. I'd like to start by focusing on the provision for council tax within the Bill. It states that the Bill would allow Welsh Ministers greater flexibility to create and make changes to discounts and categories of disregard. I am concerned that this could lead Wales towards higher taxes through the back door, further increasing the burden on working people here. And also I'm not clear how much of the decision-making power in this area would be removed from locally elected councillors, because it looks as though more power is going to Welsh Ministers and perhaps away from local councillors. So, perhaps some clarification on that would be welcome. In terms of discounts and disregards, Minister, you'll know that they can be life savers for certain people, and I'm pleased again today you've confirmed that the 25 per cent single person discount will remain. But there are of course other discounts in terms of council tax that people rely on, and I'd perhaps like to hear more from you today as to where you see those finishing, with the result of this Bill. Will some people suffer because some of the discounts will be taken away from them?

Just going back to that broader point of local democracy, I do have some concerns that this Bill could water down the role of locally elected councillors. It looks as though there are a number of powers that Ministers are looking to take on, such as the duty for a single national council-tax reduction scheme. I would have thought that—. My general ethos is that those being seen to take the taxes should also be the ones responsible for setting that tax, and I'm sure, Minister, you'd want to see local democracy strengthened not weakened. So, I want to know perhaps what you'll do to protect local council powers. And in addition, in terms of the role of corporate joint committees at a regional structure as well, I haven't seen anything in particular in here that is a role for them to play in terms of taxation, and I'd be interested in your thoughts on that as well.

In terms of revaluations on non-domestic rates, which you outlined in your statement—a move to every three years from the current ambition of five—we do know also that businesses like certainty and stability when it comes to investment and planning for them, so I wonder how much of that perhaps faster change, in terms of revaluation, will impact them, from a certainty point of view. It's also interesting, isn't it, that, for council tax, you seem to be comfortable for revaluation to take place every five years, but, for the non-domestic rates, you're looking for every three years. I wonder if you'll be able to outline why you think there should be a difference from two sets of considerations, considering they are probably quite similar, as a property tax, essentially. So, that change and uncertainty, in my view, does pose a risk to businesses, and, on page 10 of the explanatory memorandum, it quotes the many benefits of the existing non-domestic rates system, including its demonstrated longevity, its proportionality, its ability to flex in order to provide support for those less able to meet their liability obligations. So, I think my general message there, Minister, is that you've outlined a number of positives about the current system, so I just urge some caution in terms of dramatic change, because we want businesses to be certain of the future that's ahead of them.

In terms of a missed potential opportunity, I'd like to hear, perhaps, if you've had any discussions or thoughts as to the role of the levy within the fire and rescue service. So, currently, as you'll know, councils are levied by the fire and rescue service, whereas the police do a precept directly to people. So, I wonder whether that's perhaps a missed opportunity of, perhaps, fire and rescue services precepting for their funding, rather than a levy to councils. And I would like to hear perhaps whether that's something you considered being included within the Bill, and, if it was, why it was dismissed as an idea, perhaps for greater transparency as to the way in which the fire and rescue services are funded. I'm conscious of time, Deputy Presiding Officer, so I'll pause my questions. Diolch yn fawr iawn. Thank you.

Diolch i chi, Gweinidog, am gyflwyno'r datganiad hwn i'r Siambr hon y prynhawn yma. Yn sicr, mae cyllid llywodraeth leol yn hynod bwysig, ac rydym ni'n gweld hynny nawr yn dod i'r amlwg gyda chynghorau, wrth ddod at y broses o bennu cyllidebau ar hyn o bryd. Rwy'n sicr yn gwerthfawrogi'r cymhlethdod yn hyn o beth a'r ymdrech a wneir i gynnal a chefnogi cynghorau a'r gwasanaethau y maen nhw'n eu darparu i'n trigolion.

O ran y Bil, wrth gwrs, mae yna ffordd bell i fynd eto ar y daith hon, ac rwy'n croesawu'r cyfle i graffu arno wrth iddo wneud ei ffordd drwy'r Senedd. Fe fyddaf i'n gwneud hyn, wrth gwrs, yn rhinwedd fy aelodaeth o'r Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, ond hefyd yn rhinwedd fy swyddogaeth i yn y Siambr hon yn Weinidog llywodraeth leol yr wrthblaid, ac, wrth gwrs, mae yna lawer o wahanol adrannau i fyfyrio arnyn nhw yn y Bil hwn. Rwy'n teimlo yn reddfol fod elfennau o'r Bil i'w croesawu, gan gynnwys yr awydd i wneud gwaith Asiantaeth y Swyddfa Brisio yn fwy tryloyw i drethdalwyr yma yng Nghymru, o ran yr wybodaeth a gedwir, a'r dyhead am system sy'n fwy effeithlon hefyd ar gyfer cau'r bylchau yn y weithdrefn, rwy'n credu i chi ddisgrifio hynny. Rwy'n siŵr y byddai trethdalwyr yn croesawu hynny.

O ran y darlleniad cychwynnol o'r memorandwm esboniadol a'r datganiad yn y fan hon heddiw, mae gennyf i rai pryderon hefyd. Fe hoffwn i ddechrau drwy ganolbwyntio ar y ddarpariaeth ar gyfer y dreth gyngor o fewn y Bil. Mae honno'n nodi y byddai'r Bil yn caniatáu mwy o hyblygrwydd i Weinidogion Cymru lunio a gwneud newidiadau i ddisgowntiau a chategorïau diystyriadau. Rwy'n pryderu y gallai hynny dywys Cymru tuag at drethi uwch drwy'r drws cefn, gan gynyddu'r baich unwaith eto ar y gweithwyr yma. Ac nid wyf i'n deall yn iawn ychwaith pa gyfran o'r pŵer i wneud penderfyniadau yn y maes hwn a fyddai'n cael ei ddwyn oddi ar gynghorwyr etholedig lleol, oherwydd mae hi'n ymddangos fel pe bai mwy o bŵer am fynd i Weinidogion Cymru ac oddi wrth gynghorwyr lleol. Felly, efallai y byddai rhywfaint o eglurhad ynglŷn â hynny i'w groesawu. O ran disgowntiau a diystyriadau, Gweinidog, fe wyddoch chi y gall y rhain fod yn waredigaeth i rai, ac rwy'n falch unwaith eto eich bod chi wedi cadarnhau heddiw y bydd y disgownt o 25 y cant ar gyfer un oedolyn yn parhau. Ond wrth gwrs, fe geir disgowntiau eraill o ran y dreth gyngor y mae pobl yn dibynnu arnyn nhw, ac efallai y byddwn i'n hoffi clywed mwy oddi wrthych chi heddiw ynglŷn â sefyllfa derfynol y rhain, o ganlyniad i'r Bil hwn. A fydd rhai pobl yn dioddef oherwydd y byddan nhw'n colli rhai o'r disgowntiau hyn?

Gan fynd yn ôl at y pwynt ehangach hwnnw o ran democratiaeth leol, mae gennyf i rai pryderon y gallai'r Bil hwn wanio swyddogaeth cynghorwyr a etholwyd yn lleol. Mae hi'n ymddangos fel pe bai nifer o bwerau y mae Gweinidogion yn gobeithio ymgymryd â nhw, fel y ddyletswydd i fod â chynllun gostyngiadau'r dreth gyngor unigol cenedlaethol. Fe fyddwn i wedi credu y—. Fy ethos cyffredinol i yw mai'r rhai sy'n casglu'r dreth i bob golwg a ddylai fod yn gyfrifol am bennu'r dreth honno hefyd, ac rwy'n siŵr, Gweinidog, y byddech chi'n dymuno gweld democratiaeth leol yn ffynnu ac nid yn gwanio. Felly, fe hoffwn i gael gwybod beth fyddwch chi'n ei wneud efallai i ddiogelu pwerau cynghorau lleol. Ac yn ogystal â hynny, o ran swyddogaeth cyd-bwyllgorau corfforedig ynglŷn â strwythurau rhanbarthol hefyd, nid wyf wedi gweld unrhyw beth penodol yn y fan hon sy'n rhoi unrhyw swyddogaeth iddyn nhw o ran trethiant, ac fe fyddai hi'n dda iawn gennyf i gael gwybod beth yw eich ystyriaethau chi ynglŷn â hynny hefyd.

O ran ailbrisio ardrethi annomestig a amlinellwyd gennych chi yn eich datganiad—symudiad at wneud hynny bob tair blynedd dros ben yr uchelgais o bump ar hyn o bryd—fe wyddom ni hefyd fod busnesau yn hoffi sicrwydd a sefydlogrwydd o ran buddsoddiadau a chynllunio ar eu cyfer nhw, felly faint tybed y bydd y newid cyflymach hwn o ran ailbrisio, yn effeithio arnyn nhw, o ran sicrwydd. Mae hi'n ddiddorol hefyd, onid yw hi, ar gyfer y dreth gyngor, ei bod hi'n ymddangos eich bod chi'n ddigon bodlon i ailbrisio ddigwydd bob pum mlynedd, ond, ar gyfer yr ardrethi annomestig rydych chi am wneud hynny bob tair blynedd. A wnewch chi amlinellu tybed pam rydych chi o'r farn y dylai'r gwahaniaeth hwnnw fod rhwng y ddwy set o ystyriaethau, gan ystyried eu bod nhw'n debyg iawn i'w gilydd, sef treth ar eiddo yn y bôn. Felly, mae'r newid a'r ansicrwydd hwnnw, yn fy marn i, yn achosi peryglon i fusnesau, ac, ar dudalen 10 o'r memorandwm esboniadol, fe geir rhestr o fanteision niferus y system ardrethi annomestig bresennol, gan gynnwys ei hirhoedledd amlwg, ei chymesuredd, ei gallu i addasu ar gyfer estyn cefnogaeth i'r rhai sy'n llai abl i fodloni eu rhwymedigaethau o ran atebolrwydd. Felly, rwy'n credu mai fy neges gyffredinol yn hyn o beth, Gweinidog, yw eich bod chi wedi amlinellu nifer o bethau cadarnhaol ynglŷn â'r system bresennol, felly rwy'n annog rhywfaint o bwyll o ran gormod o newid, oherwydd rydym ni'n dymuno i fusnesau fod yn sicr ynglŷn â'r dyfodol sydd o'u blaenau nhw.

O ran cyfle a gollwyd o bosibl, fe hoffwn i gael gwybod, efallai, a gawsoch chi unrhyw drafodaethau neu syniadau ynghylch swyddogaeth yr ardoll yn y gwasanaeth tân ac achub. Felly, ar hyn o bryd, fel gwyddoch chi, mae'r gwasanaeth tân ac achub yn codi ardoll ar gynghorau lleol, tra bod yr heddlu'n rhoi praesept uniongyrchol i bobl. Felly, tybed a yw hwnnw'n gyfle a gollwyd, efallai, i wasanaethau tân ac achub roi praesept am eu cyllid nhw, yn hytrach nag ardoll i gynghorau. Ac fe hoffwn i glywed a fyddai hwnnw, efallai, yn rhywbeth yr oeddech chi'n ystyried ei gynnwys yn y Bil, ac os felly, pam y cafodd y syniad hwnnw ei wrthod, ar gyfer bod â mwy o dryloywder efallai ynghylch y ffordd y mae'r gwasanaethau tân ac achub yn cael eu hariannu. Rwy'n ymwybodol o'r amser, Dirprwy Lywydd, felly rwyf i am atal fy nghwestiynau eraill am y tro. Diolch yn fawr iawn.

15:00

I'm grateful to the Member for those questions—an awful lot there to go through, and I know that we'll have many more opportunities to get into the depth of it through the committee scrutiny process. But just to reassure colleagues that this has been a culmination of an awful lot of work over many years. So, colleagues will remember when we published 'Reforming Local Government Finance in Wales: Summary of Findings', in 2021, and that looked back at all of the research that we'd undertaken since 2017. And I think that the message there was strongly that the system does need to be reformed to bring it up to date. That's because local taxation is just so central and important to our daily lives. Local government spends over £10 billion annually delivering services, and around 30 per cent of that is raised through local taxes, so it's important that the system that we have is up to date and is robust.

Rwy'n ddiolchgar i'r Aelod am y cwestiynau yna—llawer iawn o sylwedd i fynd drwyddo, ac fe wn i y bydd llawer mwy o gyfleoedd i ni dreiddio i fanylder hyn drwy broses graffu'r pwyllgor. Ond dim ond i sicrhau cyd-Aelodau mai penllanw llawer iawn o waith dros nifer o flynyddoedd yw hwn. Felly, mae'n debyg y bydd cyd-Aelodau yn cofio pan wnaethom ni gyhoeddi'r ddogfen 'Diwygio Cyllid Llywodraeth Leol yng Nghymru: Crynodeb o'r Canfyddiadau', yn 2021, ac roedd honno'n edrych yn ôl ar yr ymchwil i gyd a wnaethom ni ers 2017. Ac rwy'n credu mai'r neges amlwg yn hynny o beth oedd ynglŷn â'r angen i ddiwygio'r system er mwyn ei diweddaru. Mae hynny oherwydd bod trethiant lleol mor ganolog a phwysig i'n bywydau ni bob dydd. Mae llywodraeth leol yn gwario dros £10 biliwn bob blwyddyn ar ddarparu gwasanaethau, ac mae tua 30 y cant o hwnnw'n cael ei godi trwy drethi lleol, felly mae hi'n bwysig fod y system sydd gennym ni'n gyfredol ac yn gadarn.

In terms of the purpose of the Bill, then—and I don't want to conflate the discussion that we had on the phase 2 consultation on council tax reform last week with the work that we're doing now, nor on the reviews that we're doing in terms of the discounts and exemptions and so on—the aim, really, is to ensure that the council tax and non-domestic rates systems are more reflective of market conditions, and it does that through the more frequent revaluations, that the frameworks for council tax and non-domestic rates are more responsive to changing priorities—so, we've seen through the pandemic how we had to operate very quickly to address some of those issues—and also that the changes are tailored to Wales's needs. So, I think those things are very important.

In terms of the non-domestic rates provisions, Sam Rowlands referred to CJCs, and I think that in that he was referring to the potential for rates retention. That's something that, obviously, we are looking at through the work that's going on in terms of free ports and also the work, potentially, around investment zones as well. We have to work through the parameters of that, but it wouldn't be relevant to this Bill, but just to reassure colleagues that that's part of the consideration as we move forward on those and other important economic development agendas. 

Considering the revaluations and particularly the revaluation year, we have listened to calls from stakeholders in the business community that have been asking for these more frequent revaluations, and the three years has been warmly welcomed by the business sector. It does provide a balance between certainty but then also ensuring that the tax base is current and it is up to date, and that there is a degree of predictability and certainty in terms of when rates might change, so it doesn't happen too frequently, whilst also recognising that there are changing economic situations that we have to respond to too. So, I think that's the difference, really, with the council tax five years and the desire of businesses to have it slightly more up to date, if you like, and to do it more frequently. 

I know that there is some interest in the antecedent valuation date and we are exploring with the Valuation Office Agency, because there is that gap between the AVD and the date that the revaluation comes into force. So, we are exploring whether there could be longer term, and it would be more fundamental, change in the system, and that could be considered, but, again, that's not part of the Bill—it's something that we are considering for the future. 

In terms of the council tax reduction scheme, what this Bill does is make it a duty for Welsh Government Ministers to put in place a council tax reduction scheme in the future, because we know how important it is to supporting households. It doesn't take away the important roles that local authorities have in terms of delivering that scheme, and it doesn't take away their local discretion that they have in that area as well. What it does do is give people certainty that that scheme will be there for them if they need it in the future.

In terms of the discounts and so on, the Bill will confer a power on Welsh Ministers to make regulations to enable change to be implemented more quickly and more responsively over time, and Welsh Ministers could set different conditions for statutory discounts or add new categories of discounts, including new rates, for example, in the future. Again, that would allow us to respond to different situations. We've acted to support people coming from Ukraine, for example, but that required us to undertake quite a lot of work, which could be done much more quickly and in a more agile way in future. So, those are just some examples.

I'm really pleased that the Member has noted in the legislation that there are no plans to reduce the single person's discount. I was disappointed by the Welsh Conservatives' response to the legislation suggesting that we were doing away with a 'widower's tax'. Well, we're not doing away with a widower's tax, because there's no such tax in the first place. The Welsh Conservatives are literally making it up as they go along. So, either whoever is behind this hasn't read the Bill, they haven't understood the Bill, or they are deliberately misleading people, because those are the only possible ways in which you can explain that. So, it is the case that the single person's discount remains. Of course, it's not just for people who are widows or widowers, it's for single parents and other people who live on their own as well. So, that's not going anywhere, and the rate at which it's set isn't going anywhere either. So, all I ask for a bit of fair play. This is complex stuff. It really matters to people; it really matters to businesses. So, let's just be honest with them when we're talking to them about it. 

O ran diben y Bil, felly—ac nid wyf i'n dymuno cyd-doddi'r drafodaeth a gawsom ni ar ymgynghoriad cam 2 ar ddiwygio'r dreth gyngor yr wythnos diwethaf gyda'r gwaith a wnawn ni nawr, na'r adolygiadau sydd gennym ni o'r disgowntiau a'r esemptiadau ac ati—y nod, mewn gwirionedd, yw sicrhau bod y systemau treth gyngor ac ardrethi annomestig yn fwy adlewyrchol o gyflwr y farchnad, ac mae'n gwneud hynny drwy ailbrisiadau mwy rheolaidd, er mwyn i'r fframweithiau ar gyfer y dreth gyngor ac ardrethi annomestig fod yn fwy ymatebol i flaenoriaethau sy'n newid—felly, fe welsom ni oherwydd y pandemig sut y bu'n rhaid i ni weithredu yn gyflym iawn i fynd i'r afael â rhai o'r materion hyn—a bod y newidiadau wedi cael eu teilwra i anghenion Cymru hefyd. Felly, rwyf i o'r farn fod y pethau hyn yn bwysig iawn.

O ran y darpariaethau gydag ardrethi annomestig, fe gyfeiriodd Sam Rowlands at gyd-bwyllgorau corfforedig, ac rwy'n credu ei fod ef yn cyfeirio at y posibilrwydd o ddargadw ardrethi yn hynny o beth. Mae hwnnw'n rhywbeth yr ydym ni, yn amlwg, yn ei ystyried yn y gwaith sy'n mynd rhagddo o ran porthladdoedd rhydd a'r  gwaith hefyd, o bosibl, ynglŷn â pharthau buddsoddi hefyd. Mae'n rhaid i ni weithio trwy baramedrau hynny, ond ni fyddai hynny'n berthnasol i'r Bil hwn, ond dim ond ar gyfer sicrhau cyd-Aelodau bod hynny'n rhan o'r ystyriaeth wrth i ni symud ymlaen gyda'r rhain ac agendâu datblygu economaidd pwysig eraill.

O ystyried yr ailbrisiadau ac yn enwedig y flwyddyn ailbrisio, rydym ni wedi gwrando ar alwadau gan randdeiliaid yn y gymuned fusnes o ofynnodd am yr ailbrisiadau mwy cyson hyn, ac fe groesawyd y cylch tair blynedd gan y sector busnes. Mae'n darparu cydbwysedd rhwng sicrwydd â sicrhau bod sylfaen y dreth yn gyfredol ac yn amserol hefyd, ac y bydd yna rywfaint o ragweladwyedd a sicrwydd o ran pryd y gallai cyfraddau newid, fel na fydd hynny'n digwydd yn rhy aml, gan gydnabod hefyd bod sefyllfaoedd economaidd sy'n newid y mae'n rhaid i ni ymateb iddyn nhw, yn ogystal â hynny. Felly, rwy'n credu mai dyna'r gwahaniaeth, mewn gwirionedd, rhwng pum mlynedd gyda'r dreth gyngor ac awydd busnesau i allu diweddaru ychydig mwy ar eu sefyllfaoedd nhw, os mynnwch chi, a gwneud hynny'n fwy rheolaidd.

Fe wn i fod cryn ddiddordeb yn y dyddiad prisio rhagflaenol ac rydym ni'n archwilio i hynny gydag Asiantaeth y Swyddfa Brisio, oherwydd y bwlch hwnnw rhwng y dyddiad prisio rhagflaenol a'r dyddiad y daw'r ailbrisio i rym. Felly, rydym ni'n archwilio a ellid bod â newid yn y tymor hwy, ac fe fyddai hwnnw'n fwy sylfaenol, yn y system, ac fe ellid ystyried hynny, ond, unwaith eto, nid yw hynny'n rhan o'r Bil—rhywbeth yr ydym ni'n ei ystyried i'r dyfodol yw hwnnw.

O ran cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, yr hyn y mae'r Bil hwn yn ei wneud yw ei gwneud hi'n ddyletswydd ar Weinidogion Llywodraeth Cymru i sefydlu cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor yn y dyfodol, gan ein bod ni'n gwybod pa mor bwysig yw cefnogi aelwydydd. Nid yw'n dileu'r swyddogaethau pwysig sydd gan awdurdodau lleol o ran cyflawni'r cynllun hwnnw, ac nid yw'n dileu'r disgresiwn sydd ganddyn nhw'n lleol yn yr ardal honno ychwaith. Yr hyn y mae'n ei wneud ydy rhoi sicrwydd i bobl y bydd y cynllun hwnnw yno ar eu cyfer nhw pe byddai ei angen arnyn nhw yn y dyfodol.

O ran y disgowntiau ac ati, fe fydd y Bil yn rhoi pŵer i Weinidogion Cymru i wneud rheoliadau i alluogi gweithredu newid yn gyflymach ac yn fwy ymatebol dros amser, a gallai Gweinidogion Cymru bennu amodau amrywiol ar gyfer disgowntiau statudol neu ychwanegu categorïau newydd o ddisgowntiau, gan gynnwys cyfraddau newydd, er enghraifft, yn y dyfodol. Unwaith eto, fe fyddai hynny'n ein galluogi ni i ymateb i wahanol sefyllfaoedd. Rydym ni wedi gweithredu i gefnogi pobl sy'n dod o Wcráin, er enghraifft, ond roedd hynny'n gofyn am gryn dipyn o waith gennym ni, y gellid ei wneud yn llawer cyflymach ac mewn ffordd fwy hyblyg i'r dyfodol. Felly, dim ond rhai enghreifftiau yw'r rhain.

Rwy'n falch iawn fod yr Aelod wedi nodi nad oes cynlluniau yn y ddeddfwriaeth i leihau disgownt person sengl. Fe gefais i fy siomi gan ymateb y Ceidwadwyr Cymreig i'r ddeddfwriaeth a oedd yn awgrymu ein bod ni'n disodli'r 'dreth ar weddwon'. Wel, nid ydym ni'n disodli'r dreth ar weddwon oherwydd nid oes treth o'r fath yn y lle cyntaf. Mae'r Ceidwadwyr Cymreig mewn gwirionedd yn gwneud y stori wrth fynd ymlaen. Felly, naill ai bod pwy bynnag sydd y tu ôl i hyn heb ddarllen y Bil, neu heb ddeall y Bil, neu ei fod yn camarwain pobl yn fwriadol, oherwydd dyna'r unig ffyrdd posibl i chi egluro hyn. Felly, mae hi'n wir fod y person sengl am barhau. Wrth gwrs, nid dim ond ar gyfer pobl sy'n weddwon, mae hynny ar gyfer rhieni sengl a phobl eraill sy'n byw ar eu pennau eu hunain hefyd. Felly, nid yw hynny am orffen o gwbl, na'r gyfradd a bennir iddo ychwaith. Felly, y cyfan yr wyf i'n ei ofyn amdano yw ychydig o chwarae teg. Mae'r rhain yn bethau cymhleth. Maen nhw'n bwysig iawn i bobl; maen nhw'n wirioneddol bwysig i fusnesau. Felly, gadewch i ni fod yn ddidwyll pan fyddwn ni'n siarad amdano â phobl a busnesau. 

15:10

Diolch to the Minister for the statement today. As has already been alluded to, this Bill encompasses a wide range of measures that, taken together, will amount to the most radical and progressive reform of local government finances in the devolution era. The centrepiece of the Bill is, of course, the power to enable long overdue changes to council tax in Wales. Plaid Cymru has been clear for some time that council tax in its current state is regressive and outdated. It's an outdated system that disproportionately affects poorer households. I have long campaigned on this issue in my region for many years, and I'm therefore proud that, thanks to our co-operation agreement with the Welsh Government, we will be delivering this vital reform.

I'm also very pleased that the Institute for Fiscal Studies's independent report has emphatically concluded that this is unambiguously a good idea and shows that Wales is leading the way on council tax reform, compared to the rest of the UK. Good ideas can always be further improved, of course, and one issue cited in the IFS report in this respect was the council tax reduction scheme, the CTRS. As my colleague Sioned Williams raised last week, recent research by Citizens Advice has shown that council tax arrears is the most common debt issue facing Welsh people, as part of the problem is that the current qualification criteria for the CTRS do not always effectively support people on low incomes to meet their council tax liability. Could you, therefore, confirm whether the Bill will be used to explore ways of improving the CTRS to ensure that people who need support do not fall through the net?

We're also of the view that these measures should be considered as a starting point for longer term progress of reform of local government finance, something with which the report wholeheartedly concurs, and the projected state of local government finance over the next few years underlines the clear and urgent case for a radical approach. Even accounting for the predicted uplift of £169 million in local government funding next year, local governments are likely to face a funding gap of £354 million in 2024-25, which could rise to £744 million by 2027-28, a situation that the Wales Governance Centre rightly characterises as unsustainable. We simply cannot afford to stand still and shy away from bringing bold solutions to the table so that local government finances are placed on a sustainable footing. 

A long-term ambition, therefore, is for council tax to be eventually replaced by a land value tax, which would go some way towards counteracting the shocking societal unfairness whereby 70 per cent of land in Britain is owned by less than 1 per cent of the population. It would also encourage far more efficient use of land than what happens at present. As part of the evidence-gathering process for this Bill, research was conducted by Bangor University into the feasibility of a land value tax in Wales, and the findings showed that a uniform national LVT rate of 1.41 per cent on residential land would be sufficient to raise the same revenues as are currently raised by council tax. But, as was highlighted in the study, the main impediment to introducing such a tax is the lack of effective data systems at the moment, which is a recurring theme across many aspects of governance in Wales. Can I, therefore, ask the Minister what work has been undertaken by the Welsh Government since the publication of the study to address this issue? And what are the practical steps to provide this foundation for an eventual introduction of a LVT in Wales?  

Another benefit of LVT is that it would bring in revenue straight to the Welsh Treasury from the vast amount of land owned by the Crown Estate, in contrast to the current situation, where any profits from these assets are siphoned away to the UK Treasury. Does the Minister agree with me that introducing land value tax on Crown Estate property would deliver a much needed boost to the Welsh Treasury, allowing for far greater headroom for public spending in Wales?

A further benefit of a local land value tax is that it could also replace non-domestic rates, thereby fulfilling one of the key objectives of the Welsh Government’s tax policy framework to simplify the design of tax. We know that NDR in its current form is something of a blunt policy instrument, and whilst the intention to legislate for more frequent revaluations is undoubtedly a step in the right direction, as well as the continuation of relief schemes for certain sectors, this fundamental premise of taxing primary rentable properties as opposed to the owners of the land is particularly burdensome on SMEs. Plaid Cymru firmly believes that stimulating growth in our domestic SME sector is vital for reinvigorating Wales’s flatlining economy. Does the Minister agree that replacing NDR with LVT would facilitate this?

Finally, the Bill has thrown up one area of concern. Whilst I was reading it early—

Diolch i'r Gweinidog am y datganiad heddiw. Fel y cyfeiriwyd at hynny eisoes, mae'r Bil hwn yn cwmpasu ystod eang o fesurau a fydd, gyda'i gilydd, yn gyfystyr â'r diwygiad mwyaf radical a blaengar o gyllid llywodraeth leol yn oes datganoli. Canolbwynt y Bil, wrth gwrs, yw'r pŵer i alluogi newidiadau hir-ddisgwyliedig i'r dreth gyngor yng Nghymru. Mae Plaid Cymru wedi bod yn eglur ers peth amser bod y dreth gyngor yn ei chyflwr presennol yn atchweliadol ac wedi dyddio. Mae hi'n system hen ffasiwn sy'n effeithio yn anghymesur ar aelwydydd tlotach. Rwyf i wedi ymgyrchu ers amser maith ar y mater hwn yn fy rhanbarth i am flynyddoedd lawer, ac felly rwy'n falch iawn, diolch i'n cytundeb cydweithio â Llywodraeth Cymru, y byddwn ni'n cyflawni'r diwygiad pwysig hwn.

Rwy'n falch iawn hefyd fod adroddiad annibynnol y Sefydliad Astudiaethau Cyllid wedi dod i'r casgliad pendant a diamwys mai syniad da yw hwn sy'n dangos bod Cymru yn arwain y ffordd o ran diwygio'r dreth gyngor, o gymharu â gweddill y DU. Fe ellir gwella syniadau da bob amser, wrth gwrs, ac un mater a ddyfynnir yn adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn hyn o beth oedd cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, y CGDG. Fel mynegodd fy nghyd-Aelod Sioned Williams yr wythnos diwethaf, mae ymchwil diweddar gan Gyngor ar Bopeth yn dangos mai ôl-ddyledion treth gyngor yw'r mater mwyaf cyffredin o ran dyled sy'n wynebu pobl Cymru, a rhan o'r broblem yw nad yw'r meini prawf cymhwyster presennol ar gyfer y CGDG yn cefnogi pobl ar incwm isel i fodloni eu hatebolrwydd o ran y dreth gyngor bob amser. A wnewch chi, felly, gadarnhau y bydd y Bil yn cael ei ddefnyddio i archwilio ffyrdd o wella'r CGDG i sicrhau nad yw pobl sydd ag angen cymorth yn mynd drwy'r rhwyd?

Rydym ni o'r farn hefyd y dylid ystyried y mesurau hyn yn fan cychwyn ar gyfer cynnydd o ran diwygio cyllid llywodraeth leol yn y tymor hwy, rhywbeth y mae'r adroddiad yn cytuno yn llwyr ag ef, ac mae'r sefyllfa a ragwelir o ran cyllid llywodraeth leol dros yr ychydig flynyddoedd nesaf yn tanlinellu'r achos eglur ac argyfyngus dros ddull radical. Hyd yn oed gan ystyried y cynnydd disgwyliedig o £169 miliwn yng nghyllid llywodraeth leol y flwyddyn nesaf, mae hi'n debygol y bydd llywodraethau lleol yn wynebu bwlch cyllido o £354 miliwn yn 2024-25, ac fe allai hwnnw ehangu i £744 miliwn erbyn 2027-28, sefyllfa y mae Canolfan Llywodraethiant Cymru yn ei nodweddu yn un na ellir ei chynnal. Yn syml, ni allwn ni fforddio sefyll yn llonydd nac osgoi dodi datrysiadau beiddgar gerbron fel bydd cyllid llywodraeth leol yn cael ei roi ar sail gynaliadwy.

Uchelgais i'r hirdymor, felly, yw disodli'r dreth gyngor yn y pen draw gan dreth gwerth tir, a fyddai'n mynd rhywfaint o'r ffordd tuag at wyrdroi'r annhegwch cymdeithasol dychrynllyd ym Mhrydain lle mae 70 y cant o dir yn eiddo i lai nag 1 y cant o'r boblogaeth. Fe fyddai'n annog defnydd llawer mwy effeithlon hefyd o dir na'r hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd. Yn rhan o'r broses o gasglu tystiolaeth ar gyfer y Bil hwn, fe ymchwiliodd Prifysgol Bangor i ymarferoldeb treth gwerth tir yng Nghymru, ac roedd y canfyddiadau yn dangos y byddai cyfradd genedlaethol unffurf o 1.41 y cant i'r dreth gwerth tir ar dir preswyl yn ddigonol i godi'r un refeniw ag a godir ar hyn o bryd gan y dreth gyngor. Ond, fel amlygodd yr astudiaeth, y prif rwystr i gyflwyno treth o'r fath yw'r diffyg systemau data effeithiol ar hyn o bryd, sy'n thema sy'n cael ei hailadrodd ar draws sawl agwedd ar lywodraethu yng Nghymru. A gaf i, felly, ofyn i'r Gweinidog pa waith a wnaeth Llywodraeth Cymru ers cyhoeddiad yr astudiaeth i fynd i'r afael â'r mater hwn? A beth yw'r camau ymarferol i ddarparu'r sylfaen hon ar gyfer cyflwyno treth gwerth tir yng Nghymru yn y pen draw?

Mantais arall sydd i dreth gwerth tir yw y byddai'n dod â refeniw i mewn yn syth i Drysorlys Cymru o'r swm helaeth o dir sy'n eiddo i Ystad y Goron, yn wahanol i'r sefyllfa bresennol, lle mae unrhyw elw o'r asedau hyn yn cael eu neilltuo i Drysorlys y DU. A yw'r Gweinidog yn cytuno â mi y byddai cyflwyno treth gwerth tir ar eiddo Ystad y Goron yn rhoi hwb mawr y mae ei angen ar Drysorlys Cymru, gan ganiatáu i lawer mwy o hyblygrwydd fod yng ngwariant cyhoeddus Cymru?

Un o fanteision pellach treth gwerth tir leol yw y gallai ddisodli ardrethi annomestig hefyd a chyflawni drwy hynny un o amcanion allweddol fframwaith polisi treth Llywodraeth Cymru i symleiddio dyluniad treth. Fe wyddom ni fod ardreth annomestig yn ei ffurf bresennol yn erfyn polisi di-awch, ac er bod y bwriad i ddeddfu ar gyfer ailbrisiadau amlach yn gam i'r cyfeiriad cywir yn ddiamau, yn ogystal â pharhad y cynlluniau rhyddhad i sectorau penodol, mae'r cynsail sylfaenol hwn o drethu eiddo rhentadwy sylfaenol yn hytrach na pherchnogion y tir yn arbennig o feichus ar fusnesau bach a chanolig. Mae Plaid Cymru o'r farn gadarn fod ysgogi twf yn ein sector busnesau bach a chanolig domestig yn hanfodol er mwyn adfywio economi farwaidd Cymru yn raddol. A yw'r Gweinidog yn cytuno y byddai disodli ardrethi annomestig gyda threth gwerth tir yn hwyluso hyn?

Yn olaf, mae'r Bil wedi codi un maes sy'n peri pryder. Tra oeddwn i'n ei ddarllen yn gynnar—

15:15

Finally, you've gone over time, so be very quick, please.

Yn olaf, rydych chi wedi mynd dros eich amser, felly byddwch yn gyflym iawn, os gwelwch yn dda.

I'll be very quick. Clause 20 talks about using digital only to publicise council tax changes. Could you revisit the wording in that to make sure that publication is done in newspapers as well? Diolch.

Fe fyddaf i'n gyflym iawn. Mae cymal 20 yn sôn am ddefnyddio cyhoeddusrwydd digidol yn unig ar gyfer newidiadau i'r dreth gyngor. A allech chi ailystyried geiriad hwnnw er mwyn gwneud yn siŵr y bydd yn cael ei gyhoeddi mewn papurau newydd hefyd? Diolch.

I'm grateful to the Member for those questions, and for recognising the important link to the work that we're doing through the co-operation agreement in terms of making council tax fairer. I'm very grateful to the designated Member for all the work that he's been doing to support that, because it has been a genuinely collaborative effort. So, I should put on record my thanks there. And yes, definitely, I'm open to ways in which we can further improve the legislation. Of course, that's why I look forward so much to the scrutiny process beginning, and when we bring this to have a fuller debate within the Senedd, but then also those important committee stages will be really instructive. No, of course we’re genuinely open to suggestions from colleagues as to how we can strengthen the Bill.

In terms of the council tax reduction scheme, what it does is it places a duty on the Welsh Ministers to make a single national council tax reduction scheme through regulations, with the ability to make in-year changes to the scheme. Obviously, the scheme we have at the moment was introduced in 2013, and it does provide local authorities with £244 million of support a year to support people in a whole range of situations—pensioners, working-age households, universal credit recipients, and so on. So, obviously it does make a big contribution to tackling poverty and to safeguarding people who are in financial difficulty, especially as a consequence of changes to the non-devolved welfare system.

The proposals for the scheme have been especially important during the cost-of-living crisis, and the changes that we are suggesting would be to allow us to make in-year changes, and that will help us to respond to those in-year emerging demands, such as the example that I gave previously. We are also doing, separately, a piece of work looking at the council tax reduction scheme in particular, so looking at the impact of universal credit on it, for example, and looking at what more we can do to get people signed up to the council tax reduction scheme. We know so many people who are eligible for it don’t have it, and that’s partly because people aren’t automatically enrolled for it, people aren’t automatically told about it. These simple things that we could do could make a big difference to making sure people get the support that they need. So, we’re looking at all of that as part of our wider work on the council tax reform programme.

And then in terms of the discounts and so on, the Bill will confer a power on Welsh Ministers to make regulations to enable change to be implemented more quickly and more responsibly over time. Again, this is because the current system in terms of both non-domestic rates and council tax predates devolution. So, it is old, it has not kept pace with changes, and obviously we’ve had to go back, I think, 13 times to the UK Government to have them legislate on our behalf to make changes, so we need to be able to make those changes here, and for this Senedd to be able to scrutinise those changes. So, I think that those things will be very important as well.

And then the point about electronic communications, I know that will be part of the scrutiny of the Senedd. The Bill at the moment replaces the current requirement under the Local Government Finance Act 1992 to publish details relating to council tax in newspapers, as the Member has said, with a requirement to place a notice of council tax charges on the local authority's website and to put suitable alternative arrangements in place to ensure that such information is accessible to citizens who do have difficulty accessing online facilities. But I'm sure we'll get into some of the detail of that in due course.

And then to the main substance, really, of the contribution, which was about alternative models to that which we're proposing through the Local Government Finance (Wales) Bill. I know that the Member’s got a particular interest in a land value tax and, for a long time, the existing local taxes have provided that kind of stable basis for tax, but it doesn't mean that we shouldn't be looking at other models as well. So, we do continue to explore the potential for a local land value tax and that builds on Bangor University’s detailed technical assessment that it did in the last Senedd term for us, to aid our thinking about the future of local taxation. Over the coming years, we will move forward with the findings of that report, drawing on a wide range of expertise to develop that clear understanding of what such a significant change would look like for Wales and how it could work in practice. And that analysis will then include a potential road map for implementation. And I think, as was recognised in the contribution, perhaps in the first instance it might be more—I'd say 'simple', but that's really not the word—relatively simple to apply it to non-domestic rates rather than council tax. But it is a piece of work that is ongoing alongside the work that we're doing on the immediate reforms.

Rwy'n ddiolchgar i'r Aelod am y cwestiynau yna, ac am gydnabod y cysylltiad pwysig â'r gwaith yr ydym ni'n ei wneud drwy'r cytundeb cydweithio o ran gwneud y dreth gyngor yn decach. Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Aelod dynodedig am yr holl waith a wnaeth ef i gefnogi hynny, oherwydd fe fu hi'n ymdrech wirioneddol gydweithredol. Felly, fe ddylwn i ddiolch iddo ef ar goedd. Ac ydw, yn bendant, rwy'n agored i ffyrdd y gallwn ni wella'r ddeddfwriaeth ymhellach. Wrth gwrs, dyna pam rwy'n edrych ymlaen gymaint at ddechrau'r broses graffu, a phan fyddwn ni'n cyflwyno hyn eto i gael dadl lawnach yn y Senedd, ond wedyn hefyd fe fydd y camau pwyllgor pwysig hynny'n dysgu llawer iawn i ni. Nage, wrth gwrs, rydym ni'n wirioneddol agored i awgrymiadau gan gyd-Aelodau ynghylch sut y gallwn ni rymuso'r Bil.

O ran y cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, yr hyn y mae'n ei wneud yw ei gwneud hi'n ddyletswydd i Weinidogion Cymru lunio un cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor cenedlaethol drwy gyfrwng rheoliadau, gyda'r gallu i wneud newidiadau i'r cynllun hwnnw yn ystod blwyddyn. Yn amlwg, fe gafodd y cynllun sydd gennym ni ar hyn o bryd ei gyflwyno yn 2013, ac mae'n rhoi £244 miliwn o gymorth y flwyddyn i awdurdodau lleol ar gyfer cefnogi pobl mewn ystod eang o sefyllfaoedd—pensiynwyr, aelwydydd o oedran gweithio, derbynwyr credyd cynhwysol, ac ati. Felly, yn amlwg, mae'n gwneud cyfraniad mawr at fynd i'r afael â thlodi ac at ddiogelu pobl sydd mewn trafferthion ariannol, yn enwedig o ganlyniad i newidiadau i'r system les na chafodd ei datganoli.

Mae'r cynigion ar gyfer y cynllun hwn wedi bod yn hynod o bwysig yn ystod yr argyfwng costau byw, a'r newidiadau yr ydym ni'n eu hawgrymu a fyddai ein galluogi ni i wneud newidiadau yng nghwrs blwyddyn, ac fe fyddai hynny yn ei dro yn ein helpu ni i ymateb i'r gofynion a allai ddod i'r golwg yn ystod y flwyddyn, fel yr enghraifft a roddais i'n gynharach. Rydym ni'n gwneud darn o waith hefyd, ar wahân, sy'n edrych yn benodol ar gynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, gan ystyried felly effaith credyd cynhwysol arno, er enghraifft, ac ystyried unrhyw beth arall y gallwn ni ei wneud i weld pobl yn ymuno â'r cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor. Fe wyddom ni nad yw nifer o bobl sy'n gymwys ar ei gyfer yn ei gael, ac mae hynny'n rhannol am na chafodd pobl eu cofrestru yn awtomatig ar ei gyfer, nid yw pobl yn cael gwybod amdano yn awtomatig. Fe allai'r pethau syml hyn y gallem ni eu gwneud olygu gwahaniaeth enfawr o ran sicrhau y bydd pobl yn cael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw. Felly, rydym ni'n edrych ar hynny i gyd yn rhan o'n gwaith ni ar y rhaglen i ddiwygio'r dreth gyngor yn fwy eang.

Ac yna o ran y gostyngiadau ac ati, fe fydd y Bil yn rhoi pŵer i Weinidogion Cymru i wneud rheoliadau i alluogi gweithredu newidiadau yn gyflymach ac mewn ffordd fwy cyfrifol dros amser. Unwaith eto, mae hynny oherwydd bod y system gyfredol o ran ardrethi annomestig a'r dreth gyngor yn rhagddyddio datganoli. Felly, mae hi'n hen, nid yw hi wedi dal i fyny â newidiadau, ac yn amlwg, bu rhaid i ni ddychwelyd, rwy'n credu, 13 o droeon at Lywodraeth y DU er mwyn iddyn nhw ddeddfu ar ein rhan ni i weithredu newidiadau, felly mae angen i ni allu gwneud y newidiadau hynny yn y fan hon, ac i'r Senedd hon allu craffu ar y newidiadau hynny. Felly, rwy'n credu y bydd y pethau hyn yn bwysig iawn hefyd.

Ac yna'r pwynt ynglŷn â chyfathrebu electronig, fe wn i y bydd hynny'n rhan o'r gwaith craffu yn y Senedd. Mae'r Bil ar hyn o bryd yn disodli'r gofyniad presennol yn unol â Deddf Cyllid Llywodraeth Leol 1992 i gyhoeddi manylion sy'n ymwneud â'r dreth gyngor mewn papurau newydd, fel soniodd yr Aelod, gyda gofyniad i roi hysbysiad o daliadau treth gyngor ar wefan yr awdurdod lleol a rhoi trefniadau amgen addas ar waith i sicrhau bod gwybodaeth o'r fath yn hygyrch i ddinasyddion sy'n ei chael hi'n anodd defnyddio gwasanaethau ar-lein. Ond rwy'n siŵr y byddwn ni'n manylu rhywfaint ar y materion hynny maes o law.

Ac yna at brif bwnc y cyfraniad, mewn gwirionedd, sef yr un yn ymwneud â modelau amgen o gymharu â'r hyn yr ydym ni'n ei gynnig drwy'r Bil Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru). Fe wn i fod gan yr Aelod ddiddordeb arbennig yn y dreth gwerth tir ac, ers amser maith, mae'r trethi lleol presennol wedi darparu rhyw gymaint o sefydlogrwydd fel hyn ar gyfer trethiant, ond nid yw hynny'n golygu na ddylem ni fyth fod yn ystyried modelau eraill hefyd. Felly, fe fyddwn ni'n parhau i archwilio'r posibiliadau ar gyfer treth gwerth tir leol ac mae hynny'n adeiladu ar yr asesiad technegol manwl a wnaeth Prifysgol Bangor i ni yn nhymor diwethaf y Senedd, ar gyfer helpu wrth ystyried dyfodol trethiant lleol. Dros y blynyddoedd nesaf, fe fyddwn ni'n bwrw ymlaen â chanfyddiadau'r adroddiad hwnnw, gan fanteisio ar ystod eang o arbenigedd i ddatblygu'r ddealltwriaeth eglur honno o sut wedd fyddai ar newid mor arwyddocaol i Gymru a sut y gallai hynny weithio yn ymarferol. Ac yna fe fydd y dadansoddiad hwnnw'n cynnwys map ffordd posibl ar gyfer ei weithredu. Ac rwy'n credu, fel roedd y cyfraniad yn ei gydnabod, efallai yn y lle cyntaf y byddai'n fwy—fe hoffwn i ddweud 'syml', ond nid dyna'r gair mewn gwirionedd—yn gymharol syml ei gymhwyso i ardrethi annomestig yn hytrach na'r dreth gyngor. Ond mae'n ddarn o waith sy'n mynd rhagddo ochr yn ochr â'r gwaith yr ydym ni'n ei wneud ynglŷn â'r diwygiadau uniongyrchol.

15:20

I very much welcome the statement. Non-domestic rates are disliked by the rich because they're difficult to reduce, as opposed to corporation tax, which is very easy to reduce. For example, Amazon paid £6.3 million in corporation tax in the UK last year, despite an income of £13 billion in sales.

I welcome a fundamental improvement to the system in the form of three-yearly valuations. I agree on the importance of valuations being updated more frequently to reflect changing market conditions. Why cannot we move to annual revaluations? I also welcome that specific avoidance behaviours would be defined in regulations.

Sam Rowlands mentioned the fire service levy, and I agree with him. Should all levies be shown outside the council tax as the police levy is, because the council has no control over the money that has been levied on them?

On land value tax, simple question, really: how would it affect social housing in very high value areas, such as within your own constituency, Minister?

Rwy'n croesawu'r datganiad yn fawr iawn. Mae'r cyfoethogion yn casáu ardrethi annomestig oherwydd eu bod nhw'n anodd eu lleihau, yn wahanol i'r dreth gorfforaeth, sy'n hawdd iawn ei lleihau. Er enghraifft, fe dalodd Amazon £6.3 miliwn o dreth gorfforaeth yn y DU y llynedd, er bod eu hincwm o werthiant yn £13 biliwn.

Rwy'n croesawu gwelliant sylfaenol i'r system o ran y prisiadau pob tair blynedd. Rwy'n cytuno â phwysigrwydd diweddaru prisiadau yn fwy aml ar gyfer adlewyrchu cyflwr cyfnewidiol y farchnad. Pam na allwn ni symud tuag at ailbrisiadau blynyddol? Rwy'n croesawu hefyd y byddai ymddygiadau penodol ar gyfer osgoi yn cael eu diffinio mewn rheoliadau.

Roedd Sam Rowlands yn sôn am ardoll y gwasanaeth tân, ac rwy'n cytuno ag ef. Ac fe ddylai pob ardoll gael ei dangos y tu allan i'r dreth gyngor fel y gwneir gydag ardoll yr heddlu, gan nad oes gan y cyngor unrhyw reolaeth dros yr arian a godwyd arnyn nhw?

O ran treth gwerth tir, cwestiwn syml, mewn gwirionedd: sut fyddai honno'n effeithio ar dai cymdeithasol mewn ardaloedd gyda gwerthoedd uchel iawn, fel yn eich etholaeth chi eich hun, Gweinidog?

I’m grateful to Mike Hedges for those questions, and just to say that the issue of the levies has been raised with me also by local authority leaders outside of the discussions around council tax reform, and it's something that I'm interested in exploring further with officials following the discussions that I've had. But we have no plans in that regard at the moment and, as colleagues will know, it's not reflected in the Bill.

I think the anti-avoidance work that is in the Bill, though, is really important because the avoidance of non-domestic rates liability isn't illegal, but we obviously want to reduce the opportunities for avoidance because it's a behaviour that does create artificial arrangements to gain tax advantages and that costs between £10 million and £20 million a year of lost revenue. So, that's money that should be going into local services that is being avoided.

One of the things that the Bill looks to do is around a general anti-avoidance rule. There's currently nothing of that sort for non-domestic rates in Wales. So, it's just important that we move forward with that and also to recognise that the efforts of the vast majority of taxpayers are to pay what is due, and it is important that we look to that minority who are intent on exploiting or abusing the system, to help make sure it's fair. We do have a long-standing commitment to tackling the avoidance of NDR and we've made significant progress already in delivering a range of measures over recent years. But what we see in the Bill is the flexibility, really, to respond to tax avoidance because techniques are always evolving and we need to be as fleet of foot as those who are intent on abusing the system. So, I'm really pleased that those measures are within the Bill and I look forward to further scrutiny on them.

And then, on land value tax, the specific point that has been raised will definitely need to be something that we consider as we do the longer term piece of work around land value taxation.

Rwy'n ddiolchgar i Mike Hedges am y cwestiynau yna, a dim ond gair o ran mater yr ardollau a godwyd â mi gan arweinwyr yr awdurdodau lleol hefyd y tu draw i'r trafodaethau ynghylch diwygio'r dreth gyngor, ac mae hwnnw'n rhywbeth yr hoffwn i ymchwilio ymhellach iddo gyda swyddogion yn dilyn y trafodaethau a gefais i. Ond nid oes gennym ni unrhyw gynlluniau ar hyn o bryd yn hynny o beth ac, fel gŵyr cyd-Aelodau, ni chaiff hynny ei adlewyrchu yn y Bil.

Rwy'n credu bod y gwaith o ran atal osgoi trethi yn y Bil, serch hynny, yn bwysig iawn oherwydd nid yw osgoi yn anghyfreithlon o ran atebolrwydd ardrethi annomestig, ond yn amlwg, rydym ni'n awyddus i leihau'r cyfleoedd i osgoi talu am mai ymddygiad ydyw sy'n creu trefniadau artiffisial i ennill manteision o ran y dreth ac sy'n costio rhwng £10 miliwn ac £20 miliwn y flwyddyn o golled mewn refeniw. Felly, arian yw hwnnw a ddylai fynd at wasanaethau lleol y mae rhai'n osgoi ei dalu.

Mae un o'r pethau y mae'r Bil yn ceisio ei wneud ynghylch rheol gyffredinol yn erbyn osgoi trethi. Ar hyn o bryd nid oes unrhyw beth o'r fath yn bodoli ar gyfer ardrethi annomestig yng Nghymru. Felly, mae hi'n bwysig ein bod ni'n symud ymlaen gyda hynny a chydnabod bod mwyafrif helaeth y trethdalwyr yn gwneud ymdrech i dalu'r hyn sy'n ddyledus hefyd, ac mae hi'n bwysig ein bod yn edrych ar y lleiafrif hwnnw sy'n benderfynol o gamfanteisio neu gamddefnyddio'r system, er mwyn sicrhau sefyllfa sy'n deg. Mae ymrwymiad hirsefydlog gennym ni i fynd i'r afael ag osgoi ardrethi annomestig ac fe welsom ni gynnydd sylweddol eisoes wrth gyflawni ystod o fesurau dros y blynyddoedd diwethaf. Ond yr hyn a welwn ni yn y Bil yw'r hyblygrwydd, mewn gwirionedd, i ymateb i osgoi talu trethi gan fod technegau yn esblygu trwy'r amser ac mae angen i ni fod mor chwim â'r rhai sy'n benderfynol o gam-drin y system. Felly, rwy'n falch iawn fod y mesurau hynny o fewn y Bil ac rwy'n edrych ymlaen at graffu ymhellach arnyn nhw.

Ac yna, ar y dreth gwerth tir, yn sicr fe fydd angen i'r pwynt penodol a godwyd fod yn rhywbeth yr ydym ni'n ei ystyried wrth i ni wneud y darn o waith hirdymor ynglŷn â threthiant gwerth tir.

Council tax used to cover the provision of 24 per cent of services, prior to 2010 and the Cameron budget cutting public service funding; now it covers 30 per cent. I know that councillors dread every year the council tax-setting process they go through.

I'm concerned about the misinformation that came out last week regarding council tax. I'd like you to confirm that there will be a proper consultation process. You've said today that the council tax reduction scheme will still be in place—the single-person discount. Can you let me know what the time frame is? It's not about raising more money for the Welsh Government; it's about money for councils and it's about having a fairer system. We all need to make sure that the right information is being provided, rather than the scaremongering.

I'm very interested to hear that the reforms in the future might include land value tax, which was raised by Peredur; I think that would be really good. I know that we need to have a mapping system in place for that to happen. So, just, really, it's about getting the right facts out there and a timeline, please. Thank you.

Arferai'r dreth gyngor dalu am ddarpariaeth 24 y cant o wasanaethau, cyn 2010 a chyllideb Cameron a dorrodd gyllid gwasanaethau cyhoeddus; mae'n talu am 30 y cant nawr. Fe wn i fod cynghorwyr yn arswydo rhag mynd drwy'r broses flynyddol o bennu'r dreth gyngor.

Mae'r wybodaeth anghywir a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf ynglŷn â'r dreth gyngor yn fy ngofidio i. Fe hoffwn i chi gadarnhau y bydd proses ymgynghori briodol. Rydych chi wedi dweud heddiw y bydd y cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor yn dal yn ei le—y disgownt person sengl. A wnewch chi roi gwybod i mi beth yw'r amserlen? Nid yw hyn yn ymwneud â chodi rhagor o arian i goffrau Lywodraeth Cymru; mae'n ymwneud â chodi arian i gynghorau a bod â system decach. Mae angen i bob un ohonom ni sicrhau bod yr wybodaeth gywir yn cael ei rhoi, yn hytrach na chodi bwganod.

Fe hoffwn i'n fawr iawn glywed y gallai'r diwygiadau yn y dyfodol gynnwys treth gwerth tir, y soniodd Peredur amdani; rwy'n credu y byddai hynny'n ardderchog. Rwy'n gwybod y bydd angen bod â system fapio ar waith er mwyn i hynny ddigwydd. Felly, yn syml, mewn gwirionedd, mae'n ymwneud â bod â'r ffeithiau cywir ar goedd ac amserlen, os gwelwch chi'n dda. Diolch i chi.

15:25

I'm very, very grateful to Carolyn Thomas for raising that this afternoon. I've been really concerned at the level of misinformation that there's been out there about our proposals for council tax reform. I'm particularly concerned about it because whilst it might give a certain party a particular short-term advantage with the voters, what it really does is make those voters really stressed. I've had correspondence from people who are now really, really worried—people who are really struggling with their bills—that they're going to be losing their single-person discount. There's no truth in that at all, but people have been, unfortunately, misled, and now they're really feeling that they're misled about it.

I hear the Member behind me saying, 'We all know who the winners and losers are, don't we?' Well, we do, because the winners will be your constituents and mine who are most struggling; the people who need the help most will be the people who benefit most from this. I encourage everybody to have their say in the consultation.

We've also, you know, heard scaremongering that this is about raising more council tax overall. Again, it's nothing of the sort. There is no intention here to raise more council tax overall. It's not about raising a penny more; it's about raising what we raise in a fairer way, and I think that that should be something that all colleagues would be able to get behind.

Rwy'n ddiolchgar dros ben i Carolyn Thomas am godi hynna'r prynhawn yma. Rwyf wedi bod yn bryderus iawn ynglŷn â chyfradd y gamwybodaeth a gyhoeddwyd ynglŷn â'n cynigion ni ar gyfer diwygio'r dreth gyngor. Rwy'n arbennig o bryderus ynglŷn â'r peth oherwydd er y gallai hynny roi mantais fyrdymor arbennig i blaid arbennig gyda'r pleidleiswyr, yr hyn a wna mewn gwirionedd yw pryderu'r pleidleiswyr hynny'n wirioneddol. Fe gefais i ohebiaeth oddi wrth bobl sy'n poeni'n ofnadwy erbyn hyn—pobl sy'n ei chael hi'n anodd iawn gyda'u biliau nhw—y byddan nhw'n colli eu disgownt person sengl. Nid oes unrhyw wirionedd yn hynny, ond yn anffodus mae pobl wedi cael eu camarwain, ac erbyn hyn maen nhw'n teimlo eu bod nhw wedi cael eu camarwain ynglŷn â'r peth.

Rwy'n clywed yr Aelod y tu ôl i mi'n dweud, 'Fe wyddom ni i gyd pwy fydd ar eu hennill a phwy fydd ar eu colled, onid ydym ni?' Wel, fe wyddom ni, oherwydd y rhai a fydd ar eu hennill fydd eich etholwyr chi a rhai finnau sy'n ei chael hi'n fwyaf anodd; y bobl sydd angen y cymorth mwyaf a fydd y bobl i elwa fwyaf ar hyn. Rwy'n annog pawb i ddweud eu dweud yn yr ymgynghoriad.

Rydym ni hefyd wedi clywed bwganod yn cael eu codi ynglŷn â chynnydd yn y dreth gyngor yn gyffredinol. Unwaith eto, nid oes y ffasiwn beth yma. Nid oes unrhyw fwriad yma i godi mwy o dreth cyngor yn gyffredinol. Nid yw hyn yn ymwneud â chodi'r un geiniog yn rhagor; mae'n ymwneud â chodi'r hyn a godwn ni mewn ffordd decach, ac rwy'n credu y dylai hwnnw fod yn rhywbeth y byddai pob cyd-Aelod yn gallu ei gefnogi.

Diolch, Dirprwy Lywydd, and thank you, Minister, for your statement today. I have two questions. Firstly, I'm glad to hear about the proposed changes to the way that ratepayers check and submit information to the Valuation Office Agency. I know from my own casework that some businesses have struggled with having to provide a large volume of evidence in a comparatively short space of time. In terms of managing what will be expected from ratepayers, have you had any discussions around the type of information that will need to be submitted and what kind of assessments will be built into any new system, so that we can be sure it's helping and supporting the small businesses that are at the heart of our high streets?

Secondly, any system of revaluation could, of course, have winners and losers. People who lose out may not have access to the resources, short term, to make up any shortfall, and that's in terms of both business rates and council tax. With flexibility being key to the Welsh Government's proposals, what sort of mechanisms will be put in place so that any change is managed and can be sympathetically dealt with?

Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch i chi, Gweinidog, am eich datganiad heddiw. Dau gwestiwn sydd gennyf i. Yn gyntaf, rwy'n falch o glywed am y newidiadau arfaethedig i'r ffordd y mae talwyr ardrethi yn gwirio ac yn cyflwyno gwybodaeth i Asiantaeth y Swyddfa Brisio. Rwy'n gwybod o fy ngwaith achos i fod rhai busnesau wedi cael trafferth o ran yr orfodaeth i gyflwyno llawer iawn o dystiolaeth mewn cyfnod cymharol fyr. O ran rheoli'r hyn a ddisgwylir oddi wrth y talwyr ardrethi, a ydych chi wedi cael unrhyw drafodaethau ynghylch y math o wybodaeth y bydd angen ei chyflwyno a pha fath o asesiadau a fydd yn cael eu cynnwys mewn unrhyw system newydd, er mwyn i ni fod yn siŵr ei bod hi'n eu helpu nhw ac yn cefnogi'r busnesau bach sydd wrth hanfod ein strydoedd mawr?

Yn ail, fe allai unrhyw system ailbrisio, wrth gwrs, olygu y bydd rhai ar eu hennill ac eraill ar eu colled. Efallai na fydd y bobl sydd ar eu colled yn gallu cael gafael ar yr adnoddau, yn y byrdymor, i unioni unrhyw ddiffyg, ac mae hynny o ran ardrethi busnes a'r dreth gyngor fel ei gilydd. Gan fod hyblygrwydd yn allweddol i gynigion Llywodraeth Cymru, pa fath o fecanweithiau a gaiff eu rhoi ar waith fel bydd unrhyw newid yn cael ei reoli ac y gellir ymdrin ag ef mewn ffordd dosturiol?

I'm very grateful for those questions. It is important that the VOA has the latest and most up-to-date information about properties, because that can, obviously, improve the accuracy of the ratings list. So, improvements to the flow will, obviously, benefit ratepayers and local authorities, as well as the VOA itself, actually, because it will assist their work. So, what we intend is that ratepayers will access an online service, which will be provided by the VOA, and that will lead them through the steps that they need to comply with the requirement in the Bill to report changes to the information about their property. Then, through self-declaration, that will be updated annually, and we really are only talking about a quick visit to the website. But we won't activate any of those requirements until we are absolutely satisfied that ratepayers will have a very smooth and seamless way in which to provide that information, so that they can do what we're expecting of them. That might, actually, take place at the start of the next rating list.

In terms of transitional relief, well, we've just last year, now, undertaken a very successful revaluation of the NDR list, and there was transitional support provided to those businesses that saw an increase in their bills over a certain percentage. In future, when we do move to that more frequent revaluation, we shouldn't see such churn in the list, because it will be based on information that is much more current and up to date. And the same goes for council tax. When there is a revaluation, it is the intention to consider whether transitional support is required for those households that see an increase in their bills, and also to consider what transitional arrangements might be needed for local authorities that might see changes based on their local tax base as well.

Rwy'n ddiolchgar iawn am y cwestiynau yna. Mae'n bwysig bod yr wybodaeth ddiweddaraf a chyfredol gan Asiantaeth y Swyddfa Brisio ynglŷn â thai eiddo, oherwydd fe all hynny, yn amlwg, wella uniondeb y rhestr ardrethu. Felly, bydd gwelliannau i'r llif, yn amlwg, o fantais i dalwyr ardrethi ac awdurdodau lleol, yn ogystal ag i Asiantaeth y Swyddfa Brisio ei hun, mewn gwirionedd, gan y bydd hynny'n cynorthwyo eu gwaith nhw. Felly, yr hyn yr ydym ni'n ei fwriadu yw y bydd talwyr ardrethi yn cael gafael ar wasanaeth ar-lein, a fydd yn cael ei ddarparu gan Asiantaeth y Swyddfa Brisio, a bydd hwnnw'n eu harwain nhw drwy'r camau angenrheidiol i gydymffurfio â'r gofyniad yn y Bil i adrodd am newidiadau i'r wybodaeth am eu heiddo. Yna, trwy hunan-ddatganiad, fe fydd hynny'n cael ei ddiweddaru yn flynyddol, a dim ond sôn am ymweliad cyflym â'r wefan yr ydym ni mewn gwirionedd. Ond ni fyddwn ni'n gweithredu unrhyw un o'r gofynion hyn nes ein bod ni'n gwbl fodlon y bydd gan dalwyr ardrethi ffordd rwydd iawn a di-dor o ddarparu'r wybodaeth honno, er mwyn gwneud yr hyn yr ydym ni'n ei ddisgwyl oddi wrthyn nhw. Efallai y bydd hynny, mewn gwirionedd, yn digwydd ar ddechrau'r rhestr ardrethu nesaf.

O ran rhyddhad trosiannol, wel, rydym ni newydd gynnal ailbrisiad llwyddiannus iawn o'r rhestr ardrethi annomestig, ac fe ddarparwyd cymorth trosiannol i'r busnesau hynny a oedd yn gweld cynnydd yn eu biliau dros ganran benodol. Yn y dyfodol, pan fyddwn ni'n symud at yr ailbrisiad amlach hwnnw, ni ddylem weld cymaint o gorddi yn y rhestr, oherwydd fe fydd hi'n seiliedig ar wybodaeth sy'n llawer mwy cyfredol a diweddar. Ac mae'r un peth yn wir am y dreth gyngor. Pan fydd yna ailbrisiad, y bwriad yw ystyried a oes angen cymorth trosiannol ar yr aelwydydd hynny sy'n gweld cynnydd yn eu biliau nhw, ac ystyried hefyd pa drefniadau trosiannol a ellid bod eu hangen ar awdurdodau lleol a allai weld newidiadau ar sail eu sylfaen drethu leol nhw hefyd.

15:30
4. Datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg: Diwygio’r Flwyddyn Ysgol
4. Statement by the Minister for Education and the Welsh Language: Reform of the School Year

Eitem 4 y prynhawn yma yw'r datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg ar ddiwygio'r flwyddyn ysgol. Galwaf ar y Gweinidog, Jeremy Miles. 

Item 4 this afternoon is a statement by the Minister for Education and the Welsh Language on reform of the school year. I call on the Minister, Jeremy Miles. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Yn fy natganiad llafar cyntaf i'r Siambr hon fel Gweinidog y Gymraeg ac Addysg, fe ddywedais yn glir y byddai pob un o fy mhenderfyniadau i yn cael eu harwain gan anghenion a lles dysgwyr, ac yn canolbwyntio ar leihau anghydraddoldebau addysgol. Er mwyn gwneud hyn, rhaid i ni fod yn agored i ffyrdd newydd o weithio, a pheidio ag ofni gwneud newidiadau.

Mae un agwedd sylfaenol yn ein system addysg sydd heb newid mewn ymhell dros ganrif, un sydd â'r potensial i wella safonau addysgol a rhoi gwell cefnogaeth i staff a dysgwyr, yn enwedig y rhai mwyaf difreintiedig, sef y ffordd rŷn ni'n strwythuro tymhorau a gwyliau ysgol. Mae'r calendr ysgol presennol wedi bod ar waith ers dros 150 o flynyddoedd. Bryd hynny, dim ond nes cyrraedd 12 oed roedd yn orfodol mynd i'r ysgol. Doedd dim arholiadau, ac roedd dyddiadau'r tymor ysgol wedi'u pennu gan yr angen i'r plant gyfrannu at yr economi yn ystod yr haf. Rydyn ni'n byw mewn cyfnod gwahanol iawn heddiw.

Trwy ein rhaglen lywodraethu a'n cytundeb cydweithio, rydyn ni am sicrhau calendr tecach, sydd wedi'i gynllunio i gefnogi cynnydd dysgwyr, i wella lles dysgwyr a staff, ac i gyd-fynd yn well gyda phatrymau bywyd a gwaith modern. Wrth ddechrau ar y gwaith hwn, rydyn ni wedi ystyried tystiolaeth ryngwladol a lleol. Rydyn ni wedi trafod opsiynau a'u heffeithiau posib yn uniongyrchol gyda phawb sy’n ymwneud â’r system bresennol—y rhai sy’n ei chynllunio, yn gweithio ynddi, neu’n ei defnyddio.

Rydyn ni'n gwybod y gall patrwm calendr presennol yr ysgol gael effaith niweidiol ar bresenoldeb myfyrwyr ac achosi iddyn nhw fynd gam yn ôl o ran dysgu. Gall anghysondeb yn hyd y tymhorau effeithio ar les dysgwyr a staff, ac mae'n annhebygol mai dyma'r amodau gorau ar gyfer rheoli llwyth gwaith neu ddysgu yn effeithiol. Yn ogystal â hyn, gall blinder gynyddu yn ystod tymhorau hirach, a gall fod yn heriol mynd dros holl gynnwys y cwricwlwm mewn hanner tymor byr iawn.

Thank you, Deputy Presiding Officer. In my first oral statement to this Chamber as Minister for Education and the Welsh Language, I stated clearly that every decision that I made would be guided by the needs and well-being of learners, and a relentless focus on narrowing educational inequalities. In order to do this, we must be open to new ways of working and not be afraid to make changes.

There is one fundamental aspect of our education system that hasn't changed in well over a century, one that has the potential to improve educational standards and to better support staff and learners, particularly the most disadvantaged, namely the way in which we structure school terms and holidays. The current school calendar has been in place for over 150 years. At that time, school was only compulsory up until the age of 12, there were no examinations, and the dates of the school terms were decided by the need for children to contribute to the economy during the summer. We live in very different times today. 

Through our programme for government and the co-operation agreement, we want to achieve a more equitable calendar that is designed to support learner progression, to benefit learner and staff well-being, and to better suit modern living and working patterns. In starting on this work, we have considered international and local evidence. We've talked about options and their potential impacts directly with all those involved in the current system—those who design it, work within it, or those who use it.

We know that the current school calendar pattern can have a detrimental impact on student attendance and cause them to experience learning loss. Uneven term lengths can impact on the well-being of learners and staff, and it's unlikely that these will be the best conditions for managing workload or learning effectively. As well as this, fatigue can increase in the longer terms, and it can be challenging to cover curriculum content comprehensively in short half terms.

Dirprwy Lywydd, last month, I published further evidence relating to how learners, staff and families view the school calendar. This shows that the current structure is not as effective as it could be, and more evenly distributed breaks and more equal term lengths could be better at supporting learning, improving well-being and reducing fatigue in both learners and staff. 

We must address this, so that high standards and aspirations are achieved for all learners. Our most disadvantaged learners and those with additional learning needs are the learners most adversely affected by the current calendar, where learning loss and disruption to routine present acute challenges. Similarly, a six-week summer isn't seen by everyone as a holiday. Many parents view a six-week summer break as too long, where boredom, less physical activity and risk of isolation can significantly impact the well-being of learners. Working parents can struggle to take the full six weeks off, and finding and financing childcare can be a challenge.

Our dedicated school staff also deserve a structure that allows them to teach and support learners, alongside the opportunity to properly rest and recuperate. Considering all of this, I believe that now is the right time to bring forward a progressive school calendar, deliberately designed to promote a more stable rhythm for continuous learning throughout the year, a school calendar that acknowledges the importance of well-being for learners and the education workforce alike and works to reduce fatigue by offering breaks at the right time, a school calendar that recognises the way we live, the way we work, and the way we learn today, and responds to these developments.

Last year, I issued a written statement announcing the intention to bring forward a consultation on the structure of the school calendar. That consultation exercise begins today. The current school calendar has uneven terms, with a longer autumn and shorter spring and summer terms. This is not intentional. Term length has been determined by the placement of public holidays such as Christmas and Easter. As Easter does not fall on a fixed date each year, this means term lengths change year on year. Terms that vary considerably in length can have negative impacts, as teachers and learners are faced with an uneven playing field from one year to the next, whereas terms of similar length present consistent blocks, facilitating equitable time to explore topics.

Learning loss over the summer break affects many learners, and this could be alleviated somewhat by redistributing part of the summer break to other times. Therefore, our first proposal is to extend the October half-term break to offer increased opportunity for learners and teachers to decompress during the longest term. Doing this would also reduce the length of time spent in school during the autumn term, to bring it more in line with the length of spring and summer terms, while also reducing the summer break by one week, to help alleviate learning loss.

As the length of half terms in the spring term may vary depending on where Easter falls, our second proposal is a spring break that has the potential to be decoupled from Easter, should we need to, to regulate the length of half terms in the spring. We aim to introduce these proposed changes from the start of the 2025 school year. Following this, and subject to feedback, we will seek initial views on further amendments, including extending the May break, and a four-week summer break, to equalise the length of the spring term. We will look to explore these over the coming years, on the same time frame as the roll-out of our made-for-Wales qualifications. There's more detail set out on this in the consultation document itself.

To be clear, when we consider amendments to the school calendar, there will be no change to the overall number of teaching days or to the overall number of school breaks, and the summer break will not be reduced to fewer than four weeks. We recognise that changes to the school calendar will be wide reaching. It is important therefore that as many individuals, groups and organisations as possible engage with this consultation. We will be talking directly to a wide range of stakeholders through the consultation, including learners, their families and the education sector, as well as tourism, childcare, faith and belief groups, and others who have important views to share. These proposals have been developed with school staff and learners in mind, and present an opportunity, Dirprwy Lywydd, to ensure that our most disadvantaged learners in particular are given the best opportunities in learning and life.

Dirprwy Lywydd, fis diwethaf, cyhoeddais dystiolaeth bellach yn ymwneud â sut mae dysgwyr, staff a theuluoedd yn edrych ar y calendr ysgol. Mae hyn yn dangos nad yw'r strwythur presennol mor effeithiol ag y gallai fod, ac y gallai seibiannau sydd wedi'u dosbarthu'n fwy cyfartal a thymhorau mwy cyfartal fod yn well o ran cefnogi dysgu, gwella lles a lleihau blinder ymhlith dysgwyr a staff. 

Mae'n rhaid i ni fynd i'r afael â hyn, fel bod safonau uchel a dyheadau yn cael eu cyflawni ar gyfer pob dysgwr. Ein dysgwyr mwyaf difreintiedig a'r rhai ag anghenion dysgu ychwanegol yw'r dysgwyr y mae'r calendr presennol yn effeithio arnyn nhw fwyaf, lle mae colli dysgu a tharfu ar drefn arferol yn heriau dwys. Yn yr un modd, nid pawb sy'n ystyried chwe wythnos o haf yn wyliau. Mae llawer o rieni'n ystyried bod egwyl o chwe wythnos yn yr haf yn rhy hir, lle gall diflastod, llai o weithgaredd corfforol a risg o ynysu gael effaith sylweddol ar les dysgwyr. Gall rhieni sy'n gweithio ei chael hi'n anodd cymryd y chwe wythnos lawn i ffwrdd, a gall dod o hyd i ofal plant a'i ariannu fod yn her.

Mae ein staff ysgol ymroddedig hefyd yn haeddu strwythur sy'n eu galluogi i addysgu a chefnogi dysgwyr, ochr yn ochr â'r cyfle i orffwys ac ymadfer yn iawn. O ystyried hyn oll, credaf mai nawr yw'r amser iawn i gyflwyno calendr ysgol blaengar, sydd wedi'i gynllunio'n fwriadol i hyrwyddo rhythm mwy sefydlog ar gyfer dysgu parhaus drwy gydol y flwyddyn, calendr ysgol sy'n cydnabod pwysigrwydd lles i ddysgwyr a'r gweithlu addysg fel ei gilydd ac sy'n gweithio i leihau blinder trwy gynnig seibiannau ar yr adeg iawn, calendr ysgol sy'n cydnabod y ffordd yr ydym yn byw, y ffordd yr ydym yn gweithio, a'r ffordd yr ydym yn dysgu heddiw, ac yn ymateb i'r datblygiadau hyn.

Y llynedd, cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig yn nodi'r bwriad i gyflwyno ymgynghoriad ar strwythur y calendr ysgol. Mae'r ymgynghoriad hwnnw'n dechrau heddiw. Mae gan galendr presennol yr ysgol dymhorau anghyson, gyda thymor hirach yn yr hydref a thymhorau byrrach yn y gwanwyn a'r haf. Nid yw hyn yn fwriadol. Mae hyd y tymor wedi cael ei bennu gan wyliau cyhoeddus fel y Nadolig a'r Pasg. Gan nad yw'r Pasg yn disgyn ar ddyddiad penodol bob blwyddyn, mae hyn yn golygu bod hyd y tymor yn newid o flwyddyn i flwyddyn. Gall tymhorau sy'n amrywio'n sylweddol o ran hyd gael effeithiau negyddol, gan fod athrawon a dysgwyr yn wynebu anghysondeb o un flwyddyn i'r llall, tra bod tymhorau sy'n debyg o ran hyd yn cynnig blociau cyson, sy'n rhoi amser teg i archwilio pynciau.

Mae'r dysgu sy'n cael ei golli dros wyliau'r haf yn effeithio ar lawer o ddysgwyr, a gellid lleddfu hyn rhywfaint drwy ailddosbarthu rhan o wyliau'r haf i amseroedd eraill. Felly, ein cynnig cyntaf yw ymestyn egwyl hanner tymor mis Hydref i gynnig mwy o gyfle i ddysgwyr ac athrawon ymlacio yn ystod y tymor hiraf. Byddai gwneud hyn hefyd yn lleihau'r amser a dreulir yn yr ysgol yn ystod tymor yr hydref, er mwyn sicrhau ei fod yn fwy cyson â thymhorau'r gwanwyn a'r haf, a byddai hefyd yn lleihau egwyl yr haf o wythnos, i helpu i leddfu'r dysgu sy'n cael ei golli.

Gan fod hyd hanner tymor y gwanwyn yn gallu amrywio yn dibynnu ar ble mae'r Pasg yn disgyn, ein hail gynnig yw toriad yn y gwanwyn sydd â'r potensial i gael ei ddatgysylltu o'r Pasg, pe bai angen, i reoleiddio hyd hanner tymor yn y gwanwyn. Ein nod yw cyflwyno'r newidiadau arfaethedig hyn o ddechrau blwyddyn ysgol 2025. Yn dilyn hyn, ac yn amodol ar adborth, byddwn yn gofyn am farn gychwynnol ar welliannau pellach, gan gynnwys ymestyn toriad mis Mai, a gwyliau haf pedair wythnos, i gydraddoli hyd tymor y gwanwyn. Byddwn yn edrych i archwilio'r rhain dros y blynyddoedd nesaf, gan ddilyn yr un amserlen â chyflwyno ein cymwysterau gwneud-i-Gymru. Mae mwy o fanylion ar hyn yn y ddogfen ymgynghori ei hun.

I fod yn glir, pan fyddwn yn ystyried gwelliannau i'r calendr ysgol, ni fydd unrhyw newid i gyfanswm nifer y diwrnodau addysgu nac i gyfanswm nifer y gwyliau ysgol, ac ni fydd gwyliau'r haf yn cael ei leihau i lai na phedair wythnos. Rydym yn cydnabod y bydd newidiadau i'r calendr ysgol yn bellgyrhaeddol. Mae'n bwysig felly bod cynifer o unigolion, grwpiau a sefydliadau â phosibl yn cymryd rhan yn yr ymgynghoriad hwn. Byddwn yn siarad yn uniongyrchol ag ystod eang o randdeiliaid drwy'r ymgynghoriad, gan gynnwys dysgwyr, eu teuluoedd a'r sector addysg, yn ogystal â thwristiaeth, gofal plant, grwpiau ffydd a chred, ac eraill sydd â safbwyntiau pwysig i'w rhannu. Datblygwyd y cynigion hyn gyda staff a dysgwyr ysgolion mewn golwg, ac maen nhw'n gyfle, Dirprwy Lywydd, i sicrhau bod ein dysgwyr mwyaf difreintiedig yn arbennig yn cael y cyfleoedd dysgu gorau a'r cyfleoedd gorau mewn bywyd.

15:35

Thank you for your statement, Gweinidog. Minister, are you really so comfortable within your Cardiff Bay bubble that you no longer have any idea about what the education sector's urgent priorities are on the ground in Wales? As you well know, Welsh education is facing a myriad of acute challenges at the moment, yet, astoundingly, this is the focus of your efforts.

You only have to step through the door of any school in Wales to realise that school budgets are so stretched and that children are not supported in the way that they absolutely need to be. Schools are really struggling, with the rise of children presenting with ALN, to be able to look after them, and with the capabilities of dealing with more severe learning needs, which are presenting themselves in acute ways now in our mainstream education. You have failed to deliver a national plan to help young people with mental health in our schools. The Government has failed to recruit new teachers and retain the ones that we have. You are failing to deal with concerning attainment levels, and, to top it off, the Programme for International Student Assessment results are on a par with those of Baltic states.

The fact that you're choosing now to prioritise changing the school year beggars belief. This shows how out of touch you are with the reality facing teachers and schools on a day-to-day basis. It was just last week we heard from school governors raising grave concerns about the frightening financial situation facing schools across Wales. Now is not the time to worry about your legacy or leadership campaign, when our education sector is crying out for urgent support. Minister, why do you feel that now is the right time to bring about this change, especially when no-one from the sector—nor parents—is calling for this? The First Minister said earlier that it's all a matter of priorities. Well, your priorities are clearly all wrong. 

You and the Welsh Government commissioned Beaufort Research to carry out a research and engagement exercise into attitudes towards school year reform in Wales. The majority of respondents said that they were reasonably content with the status quo. However, they were concerned about any changes and the effect they would have, consequences on the exam series and how Wales-based learners may face disadvantage over that, and also not aligning with the majority of England, with whom we share porous borders. 

Today, we've seen your own unions, like the National Education Union, come out and express their disappointment in you, Minister, for pressing ahead with this when there are clearly more urgent priorities, along with the Association of School and College Leaders Cymru dismissing the plan for a four-week summer holiday as an act of folly. Following this, Minister, my question to you is: can you reassure us in this Chamber that this Government will actually listen to any responses or act on any responses from a consultation, as that's not what you did with the 20 mph limits?

I haven't even mentioned concerns about the tourism sector yet, with fears from the sector that reducing the summer break will have serious consequences for their industry in Wales and a negative knock-on effect on the wider Welsh economy. Minister, in the report compiled by Beaufort Research that you commissioned, one tourism boss said that a four-week summer holiday, and I quote, 'absolutely terrifies me' and would be a 'monumental nightmare'. Another predicted Wales would lose approximately 75 per cent of tourism attractions if the current six-week holiday is cut by two weeks. Minister, the tourism sector isn't happy, your own unions aren't happy, teachers aren't happy, and parents and learners, from your own research, aren't happy. We've seen no actual evidence that changing the school year will have a positive impact whatsoever. So, what, Minister, do you know that the rest of us don't?

Diolch am eich datganiad, Gweinidog. Gweinidog, ydych chi mor gyfforddus yn eich swigen ym Mae Caerdydd fel nad oes gennych chi unrhyw syniad erbyn hyn ynglŷn â blaenoriaethau brys y sector addysg ar lawr gwlad yng Nghymru? Fel y gwyddoch chi'n iawn, mae addysg yng Nghymru yn wynebu myrdd o heriau dwys ar hyn o bryd, ond, yn rhyfeddol, dyma ffocws eich ymdrechion.

Does dim ond rhaid i chi gamu trwy ddrws unrhyw ysgol yng Nghymru i sylweddoli bod cyllidebau ysgolion dan gymaint o bwysau ac nad yw plant yn cael eu cefnogi yn y ffordd y mae gwir angen iddyn nhw fod. Mae ysgolion yn ei chael hi'n anodd iawn, gyda'r cynnydd yn nifer y plant ag ADY, i ofalu amdanyn nhw, a gyda'r gallu i ddelio ag anghenion dysgu mwy difrifol, sy'n cyflwyno eu hunain mewn ffyrdd dwys yn ein haddysg brif ffrwd erbyn hyn. Rydych chi wedi methu â chyflwyno cynllun cenedlaethol i helpu pobl ifanc ag iechyd meddwl yn ein hysgolion. Mae'r Llywodraeth wedi methu recriwtio athrawon newydd a chadw'r rhai sydd gennym. Rydych chi'n methu â delio â lefelau cyrhaeddiad sy'n peri pryder, ac, ar ben hynny, mae canlyniadau'r Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr yn gyfartal â rhai'r gwladwriaethau Baltig.

Mae'n gwbl anhygoel eich bod chi'n dewis nawr i flaenoriaethu newid y flwyddyn ysgol. Mae hyn yn dangos cyn lleied rydych chi'n ei ddeall am y realiti sy'n wynebu athrawon ac ysgolion o ddydd i ddydd. Dim ond yr wythnos diwethaf, clywsom gan lywodraethwyr ysgolion a oedd yn codi pryderon difrifol am y sefyllfa ariannol frawychus sy'n wynebu ysgolion ledled Cymru. Nid nawr yw'r amser i boeni am eich etifeddiaeth na'ch ymgyrch arwain, pan yw ein sector addysg yn ymbil am gymorth brys. Gweinidog, pam ydych chi'n teimlo mai nawr yw'r amser iawn i gyflwyno'r newid hwn, yn enwedig pan nad oes neb o'r sector—na rhieni—yn galw am hyn? Dywedodd y Prif Weinidog yn gynharach mai mater o flaenoriaethau yw'r cyfan. Wel, mae'n amlwg bod eich blaenoriaethau chi i gyd yn anghywir. 

Fe wnaethoch chi a Llywodraeth Cymru gomisiynu Beaufort Research i gynnal ymarfer ymchwil ac ymgysylltu i agweddau tuag at ddiwygio'r flwyddyn ysgol yng Nghymru. Dywedodd y mwyafrif o'r ymatebwyr eu bod yn eithaf bodlon â'r sefyllfa bresennol. Fodd bynnag, roedden nhw'n pryderu am unrhyw newidiadau a'r effaith y bydden nhw'n ei gael, yr effeithiau ar y gyfres arholiadau a sut y gallai dysgwyr yng Nghymru wynebu anfantais oherwydd hynny, a'r ffaith hefyd na fyddai aliniad â'r rhan fwyaf o Loegr, yr ydym yn rhannu ffiniau mandyllog â nhw. 

Heddiw, rydym wedi gweld eich undebau eich hun, fel yr Undeb Addysg Cenedlaethol, yn mynegi eu siom ynoch chi, Gweinidog, am fwrw ymlaen â hyn pan ei bod yn amlwg bod blaenoriaethau mwy brys, ac mae Cymdeithas Arweinwyr Ysgolion a Cholegau Cymru wedi diystyru'r cynllun ar gyfer gwyliau haf pedair wythnos fel gweithred o ffolineb. Yn dilyn hyn, Gweinidog, fy nghwestiwn i chi yw: a allwch chi ein sicrhau ni yn y Siambr hon y bydd y Llywodraeth hon yn gwrando ar unrhyw ymatebion neu'n gweithredu ar unrhyw ymatebion o ymgynghoriad, gan nad dyna wnaethoch chi gyda'r terfynau 20 mya?

Nid wyf hyd yn oed wedi crybwyll pryderon am y sector twristiaeth eto, gyda'r sector yn pryderu y bydd lleihau'r gwyliau haf yn cael effaith ddifrifol ar y diwydiant yng Nghymru a sgil-effaith negyddol ar economi ehangach Cymru. Gweinidog, yn yr adroddiad a luniwyd gan Beaufort Research a gomisiynwyd gennych, dywedodd un pennaeth twristiaeth fod gwyliau haf pedair wythnos, ac rwy'n dyfynnu, 'yn fy nychryn i'n llwyr' ac y byddai'n 'hunllef enfawr'. Roedd un arall yn rhagweld y byddai Cymru yn colli tua 75 y cant o atyniadau twristiaeth pe bai'r gwyliau chwe wythnos presennol yn cael ei dorri o bythefnos. Gweinidog, nid yw'r sector twristiaeth yn hapus, nid yw eich undebau eich hun yn hapus, nid yw athrawon yn hapus, ac nid yw rhieni a dysgwyr, o'ch ymchwil eich hun, yn hapus. Nid ydym wedi gweld unrhyw dystiolaeth wirioneddol y bydd newid y flwyddyn ysgol yn cael effaith gadarnhaol o gwbl. Felly beth, Gweinidog, ydych chi'n ei wybod nad yw'r gweddill ohonom ni'n ei wybod?

15:40

Well, where to begin? I was at a school in the Member's region yesterday, and I had an opportunity to discuss the proposals with the school council, ranging throughout each year in the school. I actually would like to compliment them for a much more thoughtful, balanced and authentic discussion than the Member was able to manage in her question.

She cites a number of points in her question that have no basis in truth or reality. She mentions the lack of evidence—[Interruption.] She mentions the lack of evidence, and I'm happy to point out to her—[Interruption.] Well, if she would like to listen, I'll point out to her that, in June, we published research on the effects of changes to the school year, a review of evidence. In June, we published a piece of work by Beaufort Research, exploring reform of the school year. In October of this year, we published research exploring perceptions and experiences of the school calendar, as well as a document of qualitative research and an updated review of the evidence. In March 2022, the Child Poverty Action Group published their views on reform of the school day and year in Wales. There is a wealth of evidence drawn both from our experience in the UK and internationally. She will know that Conservative Bromley in London, Conservative Northamptonshire and Cheshire West and Chester on our border with England are all authorities that have taken the approach that we are advocating in the consultation, because I think they share our view—[Interruption.] 

Wel, ble ddylwn i ddechrau? Roeddwn i mewn ysgol yn rhanbarth yr Aelod ddoe, a chefais gyfle i drafod y cynigion gyda'r cyngor ysgol, o bob blwyddyn yn yr ysgol. Yn wir, hoffwn eu canmol am drafodaeth llawer mwy meddylgar, cytbwys a dilys na'r hyn a gafwyd gan yr Aelod yn ei chwestiwn hi.

Mae'n nodi nifer o bwyntiau yn ei chwestiwn nad oes ganddyn nhw sail mewn gwirionedd na realiti. Mae hi'n sôn am y diffyg tystiolaeth—[Torri ar draws.] Mae hi'n sôn am y diffyg tystiolaeth, ac rwy'n hapus i dynnu ei sylw at—[Torri ar draws.] Wel, os hoffai wrando, fe wnaf y pwynt iddi ein bod ni, ym mis Mehefin, wedi cyhoeddi ymchwil ar effeithiau newidiadau i'r flwyddyn ysgol, adolygiad o dystiolaeth. Ym mis Mehefin, gwnaethom gyhoeddi darn o waith gan Beaufort Research, yn archwilio diwygio'r flwyddyn ysgol. Ym mis Hydref eleni, gwnaethom gyhoeddi ymchwil yn archwilio canfyddiadau a phrofiadau o'r calendr ysgol, yn ogystal â dogfen o ymchwil ansoddol ac adolygiad wedi'i ddiweddaru o'r dystiolaeth. Ym mis Mawrth 2022, cyhoeddodd y Grŵp Gweithredu ar Dlodi Plant eu barn ar ddiwygio'r diwrnod a'r flwyddyn ysgol yng Nghymru. Mae cyfoeth o dystiolaeth yn deillio o'n profiad yn y DU ac yn rhyngwladol. Bydd hi'n gwybod bod Bromley yn Llundain sydd o dan reolaeth y Ceidwadwyr, Swydd Northampton sydd o dan reolaeth y Ceidwadwyr a Gorllewin Swydd Gaer a Chaer ar ein ffin â Lloegr i gyd yn awdurdodau sydd wedi mabwysiadu'r dull o weithredu yr ydym yn ei hyrwyddo yn yr ymgynghoriad, oherwydd rwy'n credu eu bod nhw'n rhannu ein barn—[Torri ar draws.]  

The Member for South Wales East has had the opportunity to give her contribution. She should now allow the Minister to respond to that contribution. 

Mae'r Aelod dros Ddwyrain De Cymru wedi cael cyfle i roi ei chyfraniad. Dylai hi nawr ganiatáu i'r Gweinidog ymateb i'r cyfraniad hwnnw. 

She cites the concerns of the tourism sector, and I'm quoting here from one of our leading tourism businesses: 'The more we can spread the balance of holiday bookings throughout the year and away from summer peak, the better. We represent many of the finest holiday cottages in Wales, and we can fill them 10 times over in August, but encouraging bookings in spring and autumn could be a real help'.

But the best quote, I think, which I think encapsulates the balance of the argument here, is as follows, if I may, Dirprwy Lywydd: the current arrangements have

'been around for decades...and was designed at a time to suit the needs of those, like my own family members, who were then working on the farm. But things have changed, changed and changed again since then, and the modern world moves at a fast pace...and I do believe that the way we educate and how it's structured needs to adapt with the changing needs and wants of families, teachers, children and, of course, society at large, because of the wider impact that this change would have on them.'

Llywydd, these are the words of Laura Anne Jones in response to my statement on the school day and school year reform, and I agree with her and I'm now at a loss about whether she agrees with herself.

Mae hi'n nodi pryderon y sector twristiaeth, ac rwy'n dyfynnu yma gan un o'n busnesau twristiaeth blaenllaw: 'Po fwyaf y gallwn ni ledaenu cydbwysedd archebion gwyliau drwy gydol y flwyddyn ac i ffwrdd oddi wrth yr adeg brysuraf yn yr haf, gorau oll. Rydym yn cynrychioli llawer o'r bythynnod gwyliau gorau yng Nghymru, a gallwn ni eu llenwi 10 gwaith drosodd ym mis Awst, ond gallai annog archebion yn y gwanwyn a'r hydref fod o gymorth mawr'.

Ond y dyfyniad gorau, rwy'n credu, sydd, yn fy marn i, yn crynhoi cydbwysedd y ddadl yma, yw, os caf i, Dirprwy Lywydd: mae'r trefniant presennol

'wedi bod ar waith ers degawdau...ac fe'i cynlluniwyd ar adeg i ddiwallu anghenion y rhai hynny, fel aelodau fy nheulu fy hun, a oedd yn gweithio ar y fferm bryd hynny. Ond mae pethau wedi newid, newid a newid eto ers hynny, ac mae'r byd cyfoes yn symud yn gyflym...ac rwyf i yn credu bod angen i'r ffordd yr ydym yn addysgu a’r ffordd y mae wedi ei strwythuro addasu gydag anghenion a dymuniadau newidiol teuluoedd, athrawon, plant ac, wrth gwrs, cymdeithas yn gyffredinol, oherwydd yr effaith ehangach y byddai'r newid hwn yn ei chael arnyn nhw.'

Llywydd, dyma eiriau Laura Anne Jones mewn ymateb i fy natganiad ar ddiwygio'r diwrnod ysgol a'r flwyddyn ysgol, ac rwy'n cytuno â hi a wyddwn i ddim nawr a yw hi'n cytuno â hi ei hun.

15:45

Dwi'n falch, Gweinidog, ein bod ni'n cael datganiad heddiw a chyfle i drafod. Mae'n bwysig bod datganiadau llafar yn digwydd ar y diwrnod maen nhw'n cael eu cyhoeddi. Fel dŷn ni wedi gweld, mae yna gryn ddiddordeb wedi bod yn barod ac ymateb, a gobeithio bydd y trafod a'r diddordeb hwn yn parhau drwy gyfnod yr ymgynghoriad.

Yn amlwg, o ran Plaid Cymru, dŷn ni'n croesawu dechrau trafodaeth ar greu system decach ac mae'n bwysig pwysleisio ar y dechrau nad oes yna unrhyw leihad yn nifer y diwrnodau o wyliau, dim ond cynnig i fyrhau'r cyfnod hir i ffwrdd o'r ysgol dros yr haf, tra'n ychwanegu at wyliau ar adegau eraill o'r flwyddyn i gael strwythur o flociau mwy cyson. Dydy hyn ddim yn beth newydd o ran beth mae Plaid Cymru wedi bod yn galw amdano fo. Pan oedd Nerys Evans yn y rôl yma, fel llefarydd Plaid Cymru ar addysg, mi wnaeth hi gynnig diwygio yn Ionawr 2011. Doedd Leighton Andrews ddim mor agored i'r opsiynau ag yr ydych chi, rŵan, Weinidog, a dwi'n meddwl nad oes yna byth amser da i ddechrau trafodaethau o'r fath, ond dwi'n meddwl ei fod o'n bwysig ein bod ni'n parhau i adolygu a'n bod ni yn cymryd pob cyfle posib i fynd â thrafodaethau fel hyn rhagddynt.

Wedi'r cyfan, fe fyddech chi'n gallu dweud mai ceidwadaeth fyddai gwrthod hyd yn oed ystyried newid i system sydd yn deillio nôl i'r ganrif cyn ddiwethaf, fel dŷch chi'n sôn. Ac mae'r ymrwymiad i edrych ar ddiwygiadau radical yn rhan o'r cytundeb cydweithio. Ond ydych chi'n rhannu rhywfaint ar fy rhwystredigaeth, serch hynny, Weinidog, ein bod ni'n ymgynghori ar gynnig eithaf cyfyngedig a bod diffyg adnoddau, efallai, yn sicr o ran y diwrnod ysgol, yn golygu na allwn ni fod, ar y pwynt yma, yn codi ein golygon yn ehangach? Wedi'r cyfan, rydym yn barod ymhlith y gwledydd gyda'r lleiaf o wyliau haf yn y byd, felly oni fyddai wedi bod yn fanteisiol gallu edrych ar opsiynau gwirioneddol radical megis ehangu'r gefnogaeth sydd ar gael yn ystod gwyliau ysgol a sut mae strwythur ysgolion yn gweithio, yn debycach i'r hyn, wrth gwrs, sy'n digwydd mewn gwledydd Sgandinafaidd ac Ewropeaidd, ac nid cyfyngu'r ymgynghoriad i rywbeth sydd, ar bapur, ddim i'w weld mor radical â hynny? Nodaf fod bocs 15 o'r ymgynghoriad yn rhoi cyfle i bobl dynnu sylw at unrhyw faterion cysylltiedig. Fyddwch chi, felly, yn croesawu ac yn annog syniadau uchelgeisiol, yn ychwanegol at yr hyn sydd yn y ddogfen ymgynghori, ynghylch sut allai'r cynnig penodol yma gyd-fynd efo newidiadau blaengar eraill posib, fel yr wythnos waith bedwar diwrnod dŷn ni'n sôn amdani'n gyson yn y Siambr hon?

Dwi'n cytuno'n llwyr o ran rhoi'r pwyslais ar y dysgwyr yn ganolog, ac, fel dŷch chi wedi cyfeirio ati, mae yna beth tystiolaeth i ddangos bod y cynnig yma am fod o fudd i lawer o blant a phobl ifanc o ran llesiant, lliniaru effaith anfantais a chefnogi cynnydd addysgol. Yr ymateb cychwynnol y bore yma gan rai o'r undebau addysg yw nad ydyn nhw wedi'u hargyhoeddi hyd yma ar resymeg a sail dystiolaethol yr achos sydd wedi'i roi gerbron. Gaf i ofyn, felly, pa drafodaethau y byddwch chi'n eu cael gyda'r undebau llafur yn ystod y cyfnod ymgynghori i sicrhau bod y dystiolaeth ganddyn nhw a'n bod ni'n rhannu, felly—? Dŷch chi wedi cyfeirio at rai dogfennau, ond dwi'n meddwl bod yna rai cwestiynau eraill o ran y gwahanol opsiynau a pham, felly, mai'r opsiwn penodol yma dŷch chi'n ymgynghori arno fo. Eto, fel y crybwyllwyd yn barod o ran yr ymateb cychwynnol, mae rhai lleisiau o'n cymuned amaethyddol wedi cwestiynu beth fyddai effaith dechrau'r gwyliau haf ddiwedd fis Gorffennaf yn 2026 ar y sioe fawr a'i bod hi'n bwysig i blant a phobl ifanc o deuluoedd fferm ac fel arall i gael manteisio ar brofiadau fel mynd i'r Sioe Frenhinol o hyd.

Ond yn ehangach, fel y soniwyd gan Laura Anne Jones, yn y portffolio addysg, mae yna lawer iawn o heriau, o broblemau recriwtio athrawon newydd a'r baich gwaith i raddfeydd uchel o absenoldeb ymhlith disgyblion, cynnydd mawr mewn problemau iechyd meddwl a chefnogaeth i ddysgwyr gydag anghenion dysgu ychwanegol. Mae'r bwlch cyrhaeddiad rhwng plant o wahanol gefndiroedd yn parhau yn ystyfnig o fawr ac mae cost y diwrnod ysgol yn creu problemau yn yr argyfwng costau byw presennol. Felly, fedrwch chi gadarnhau na fyddwch chi'n cyfyngu eich radicaliaeth i’r meysydd rydw i wedi eu henwi, ac y byddwch yn dod â chynlluniau yr un mor gadarn a chyflym i wireddu ein huchelgais dros holl bobl ifanc ac athrawon Cymru? Oherwydd sut mae disgwyl i ddysgwyr fanteisio ar newidiadau o ran y flwyddyn ysgol os nad ydyn nhw hyd yn oed yn yr ysgol, neu’n derbyn y gefnogaeth yn yr ysgol sydd ei hangen arnynt neu fynediad at fwyd yn y gwyliau ysgol, beth bynnag fo hyd y gwyliau hynny?

Fe glywsoch chi'n gynharach Sioned Williams yn gofyn cwestiwn i'r Prif Weinidog ynglŷn â bwydo plant yng ngwyliau'r ysgol. Fy un pryder am bythefnos yn y mis Hydref yna ydy o ran y diffyg cefnogaeth yn y gwyliau o ran pryd cynnes o fwyd am bythefnos lle mae'r tywydd yn gallu bod cymaint oerach a'r costau ychwanegol o ran cynhesu tai yn y pythefnos penodol hwnnw. Felly, gaf i ofyn pa asesiad sydd wedi ei wneud a sut dŷn ni am sicrhau bod y newidiadau hyn ddim yn mynd i olygu bod y plant dŷn ni'n trio eu cefnogi hefo'r cynlluniau hyn yn dioddef oherwydd effeithiau tlodi fel arall?

I'm pleased, Minister, that we're having a statement today and an opportunity to discuss. It is important that oral statements are made on the day of the announcement. As we've seen, there's been great interest in this already and a great response, and I hope that this debate and this interest will continue throughout the consultation period.

As for Plaid Cymru, we welcome the start of a discussion on creating a fairer system and it is important to stress at the outset that there is no reduction in the number of days of holidays, only a proposal to shorten the long period spent away from school over the summer, while adding to holidays at other times of the year to ensure a structure that features more consistent blocks. This is not a new thing in terms of what Plaid Cymru has been calling for. When Nerys Evans was the Plaid Cymru spokesperson for education, she proposed reform in 2011. Leighton Andrews wasn't so open to the options as you are now, Minister, and I think there's never a perfect time to start these discussions, but I think it is important that we do continue to review and that we do take every possible opportunity to progress such discussions.

After all, you could say that it would be conservative to simply refuse to even consider changing a system that dates back to the century before last, as you mentioned. And the commitment to look at radical reforms is part of the co-operation agreement. But do you share some of my frustration, however, Minister, that we are consulting on quite a limited proposal and that a lack of resources, perhaps, certainly in terms of the school day, means that at this point, we cannot raise our sights more broadly? After all, we are already among the countries with the shortest summer holidays in the world, so wouldn't it have been advantageous to be able to look at some truly radical options such as expanding the support available during the school holidays and how school structure works, akin to what happens, of course, in Scandinavian and European countries, rather than limiting the consultation to something that, on paper, doesn't seem to be that radical at all? I note that box 15 of the consultation gives people the opportunity to highlight any related issues. Will you, therefore, welcome and encourage ambitious ideas, in addition to what is in the consultation document, about how this particular proposal could be aligned with other possible progressive changes, such as the four-day working week, which we talk about constantly in this Chamber?

I agree entirely about putting the central focus on learners, and, as you've referred to, there's some evidence to show that this proposal will benefit many children and young people in terms of their well-being, by mitigating the impact of disadvantage and supporting educational progress. The initial response this morning from some of the education unions is that they are not yet persuaded so far by the logic and evidential basis of the case that has been put forward. Could I ask you, therefore, what discussions you will be having with the trade unions during the consultation period to ensure that they have the evidence and that we do share—? Well, you've referred to some documents, but there are some other questions in terms of the different options and why you are consulting on this particular option. Again, as has already been mentioned in terms of the initial response, some voices from our agricultural community have questioned what the impact of starting the summer holidays at the end of July in 2026 would have on the Royal Welsh Show, stating that it's important for children and young people from farming families and otherwise to still be able to take advantage of experiences such as attending the Royal Welsh Show.

But more widely, as was mentioned by Laura Anne Jones, in the education portfolio, there are many challenges, from problems in recruiting new teachers and excessive workloads to high rates of absence among pupils, a large increase in mental health problems and support for learners with additional learning needs. The attainment gap between children from different backgrounds remains stubbornly large and the cost of the school day is creating problems amid the current cost-of-living crisis. So, could you confirm that you will not limit your radicalism to the areas that I've just cited, and that you will bring forward plans that are just as robust and rapid to realise our ambitions for all young people and teachers in Wales? Because how are learners expected to take advantage of changes in terms of the school year if they are not even at school, or receiving the support at school that they need, or accessing food in the school holidays, however long those holidays are?

You heard earlier Sioned Williams asking a question to the First Minister in terms of feeding schoolchildren during the school holidays. My one concern about the autumn fortnight is the lack of support in the holidays in terms of having a hot meal for a fortnight at a period when the weather can be so much colder and there are additional costs in terms of heating homes during that specific fortnight. So, could I ask you what assessment has been made and how do we ensure that these changes are not going to mean that the children we are trying to support with these plans are suffering because of the effects of poverty otherwise?

15:50

Jest fel bod dim unrhyw gamddealltwriaeth, mae hon yn ddogfen sydd wedi ei chytuno ar y cyd gyda Phlaid Cymru, felly mae'r cwestiynau mae'r Aelod yn gofyn amdanyn nhw yn bethau sydd wedi eu hystyried eisoes gan ei phlaid hi wrth gytuno'r ddogfen hon linell wrth linell gyda ni, gan gynnwys rhai o'r heriau mae'r Aelod yn eu codi yn ei chwestiwn a gan gynnwys yr impact ar y Sioe Frenhinol ac ati. Felly, mater o flaenoriaethu yw hyn, yntefe? Rŷn ni'n cychwyn o'r sail mai addysg plentyn yw'r peth pwysicaf sydd wrth wraidd y diwygiadau rŷn ni'n eu cynnig fan hyn. Mae goblygiadau eraill yn codi yn sgil hynny ac mae'n rhaid gwrando ar hynny yn sgil yr ymgynghoriad, ond fel mae'r Aelod yn dweud, y peth pwysig yw ein bod ni'n sicrhau cyfleoedd addysgiadol i'n pobl ifainc, felly dyna pam rŷn ni wedi ei strwythuro fe yn y ffordd rŷn ni wedi gwneud. Rŷn ni'n credu, fel mae'ch plaid chi'n cytuno, mai dyma'r ffordd orau i fynd i'r afael gyda hynny.

O ran uchelgais bellach, wrth gwrs, mae dau gam yn yr ymgynghoriad, fel mae'r Aelod yn gwybod. Y cam cyntaf: pum wythnos o haf a phythefnos o doriad yn yr hydref, ac wedyn cam pellach o bedair wythnos ac wythnos yn y gwanwyn yn ychwanegol. Felly, mae uchelgais yn rhan gynhenid o'r cynigion yma, ond does dim angen anogaeth wrth Blaid Cymru arnaf i i fod yn radical yn yr hyn rwy'n ei wneud i gefnogi plant yn ein hysgolion ni. Ond dwi'n diolch ichi am y gefnogaeth.

Mae gyda ni raglen eang, fel rŷch chi'n gwybod, o'r hyn rŷn ni'n ceisio ein gorau i'w wneud i warchod buddiannau ein plant a'n pobl ifanc, mewn cyfnod sydd yn heriol iawn ar hyn o bryd, ac mae gyda ni ystod o bethau rŷn ni'n eu gwneud, fel soniodd y Prif Weinidog yn ei ymateb yn gynt, i fynd i'r afael gyda phwysau costau byw ar deuluoedd a sicrhau bod cyn lleied â phosib o rwystredigaethau yn y ffordd rŷn ni'n sicrhau bod plant yn mynd i'r ysgol. Rwy'n credu, ac rwy'n sicr bod yr Aelod yn cytuno, fod y cynlluniau sydd yn y rhaglen hon, yn y ddogfen ymgynghori hon, yn mynd i'n helpu ni i sicrhau bod plant a phobl ifanc yn gallu dod i'r ysgol yn barod i fod yno yn dysgu, wedi cael gorffwys, wedi cael cyfle i allu ailgydio a chael recharge i'r batri, fel petai, ac yn barod i ddysgu. Wrth gwrs, ar ddiwedd y dydd, dyna'r peth pwysig.

Just to clear up any misunderstanding, this is a document that's been jointly agreed with Plaid Cymru, so the questions that the Member asked are issues that have already been considered by her party in agreeing this document line by line with us, including some of the challenges that the Member raised, including the impact on the Royal Welsh Show et cetera. This is a matter of prioritisation. We're starting from the foundation that a child's education is the most important thing, and that's at the heart of these proposed reforms. Other implications arise from that and we need to listen to the consultation response, but as the Member said, the important thing is that we ensure educational opportunities for our young people, and that's why we've structured it the way that we have done. We believe, and your party agrees, that this is the way to tackle this issue.

In terms of further ambition, there are two stages in the consultation as the Member knows. The first, the five-week summer holiday and a fortnight's break in the autumn, and then a further step of four weeks in the summer and an additional week in the spring. So, ambition is an integral part of these proposals, but I don't need encouragement from Plaid Cymru to be radical in what I do in supporting our young people. But I thank you for your support.

We have a broad programme, as you know, in terms of trying to protect the interests of our children and young people at a time that is extremely challenging, and we have a range of things that we are doing, as the First Minister mentioned in his earlier response, to tackle cost-of-living pressures and ensure that there are as few barriers as possible to children attending school. I believe, and I'm sure the Member agrees, that the plans in this proposal and in this consultation document will assist us to ensure that children and young people can come to school ready to learn, have been well rested, having had an opportunity to recharge their batteries, if you like, and that they are ready to learn, because, at the end of the day, that's the most important thing.

Jayne Bryant fel Cadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg.

Jayne Bryant as Chair of the Children, Young People and Education Committee.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Thank you, Minister, for your statement today. Our committee has committed to paying particular close attention to the views of children and their families, who aren't always listened to by people in positions of power—children and families who have so much to say, but whose voices, all too often, go unheard. Listening to your statement today and reflecting on the Welsh Government's work on reform of the school year, the findings of the research commissioned by the Welsh Government and our ongoing work looking at whether disabled children have equal access to education and childcare, it appears that some of those groups of learners are more affected by the structure of the school year and the school day than others: learners with additional learning needs and pupils from low-income households, whose knowledge and skills may regress more than their peers' over the course of long summer breaks, neurodiverse learners who may find long autumn or spring terms particularly draining, as you've mentioned in your statement today, or learners who are struggling with their mental health and emotional well-being, who may feel a heightened sense of anxiety about returning to school after a six-week-long school holiday.

We know from our committee's work that these children and their families often feel like they are sidelined and that their experience and views are not given the weight they deserve. So, Minister, I'm very pleased that the research into experiences of the current school calendar commissioned by the Welsh Government involved engagement with learners with ALN and from a range of socioeconomic backgrounds. Can you assure the Senedd that the Welsh Government will proactively seek the views of those learners who face the most acute barriers in their education as part of its formal consultation process, particularly given that the well-being attendance and attainment of those learners are likely to be disproportionately affected by changes to the school year? And I’m sure you’ll agree, Minister, that it’s our responsibility as people in positions of power to make sure that we’re asking the right questions to the right people and in the right way to ensure that everybody has the opportunity to share their views. And will the Minister also assure us that a primary policy objective of any reforms will be to improve the well-being and attainment of learners? Understandably, many arguments about reform of the school year focus on childcare or other economic issues. These are undoubtedly important matters, but I urge the Minister to ensure that children themselves and their well-being and attainment are at the heart of the Welsh Government’s work in this area. Diolch.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch, Gweinidog, am eich datganiad heddiw. Mae ein pwyllgor wedi ymrwymo i roi sylw manwl arbennig i farn plant a'u teuluoedd, nad yw pobl mewn swyddi pwerus bob amser yn gwrando arnyn nhw—plant a theuluoedd sydd â chymaint i'w ddweud, ond nad yw eu lleisiau, yn rhy aml o lawer, yn cael eu clywed. Wrth wrando ar eich datganiad heddiw a myfyrio ar waith Llywodraeth Cymru ar ddiwygio'r flwyddyn ysgol, canfyddiadau'r ymchwil a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru a'n gwaith parhaus sy'n edrych ar p'un a oes gan blant anabl fynediad cyfartal at addysg a gofal plant, mae'n ymddangos bod strwythur y flwyddyn ysgol a'r diwrnod ysgol yn cael mwy o effaith ar rai o'r grwpiau hynny o ddysgwyr nag eraill: dysgwyr ag anghenion dysgu ychwanegol a disgyblion o aelwydydd incwm isel, y gall eu gwybodaeth a'u sgiliau atchwelyd yn fwy na'u cyfoedion yn ystod gwyliau hir yr haf, dysgwyr niwroamrywiol a allai deimlo bod tymhorau hir yr hydref neu'r gwanwyn yn arbennig o flinderus, fel rydych chi wedi sôn yn eich datganiad heddiw, neu ddysgwyr sy'n cael trafferth gyda'u hiechyd meddwl a'u lles emosiynol, a allai deimlo'n fwy pryderus ynghylch dychwelyd i'r ysgol ar ôl gwyliau ysgol chwe wythnos o hyd.

Gwyddom o'r gwaith y mae ein pwyllgor wedi'i wneud fod y plant hyn a'u teuluoedd yn aml yn teimlo eu bod yn cael eu gwthio i'r cyrion ac nad yw eu profiad a'u barn yn cael yr ystyriaeth y maen nhw'n ei haeddu. Felly, Gweinidog, rwy'n falch iawn bod yr ymchwil i brofiadau o'r calendr ysgol presennol a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru yn cynnwys ymgysylltu â dysgwyr ADY a'r rhai o ystod o gefndiroedd economaidd-gymdeithasol.  A allwch chi sicrhau'r Senedd y bydd Llywodraeth Cymru yn mynd ati'n rhagweithiol i geisio barn y dysgwyr hynny sy'n wynebu'r rhwystrau anoddaf yn eu haddysg fel rhan o'i phroses ymgynghori ffurfiol, yn enwedig o gofio bod newidiadau i'r flwyddyn ysgol yn debygol o gael effaith anghymesur ar les, presenoldeb a chyrhaeddiad y dysgwyr hynny? Ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno, Gweinidog, mai ein cyfrifoldeb ni fel pobl mewn swyddi pwerus yw sicrhau ein bod ni'n gofyn y cwestiynau cywir i'r bobl gywir yn y ffordd gywir i sicrhau bod pawb yn cael cyfle i rannu eu barn. Ac a wnaiff y Gweinidog hefyd ein sicrhau mai un o brif amcanion polisi unrhyw ddiwygiadau fydd gwella lles a chyrhaeddiad dysgwyr? Yn ddealladwy, mae llawer o ddadleuon ynghylch diwygio'r flwyddyn ysgol yn canolbwyntio ar ofal plant neu faterion economaidd eraill. Heb os, mae'r rhain yn faterion pwysig, ond rwy'n annog y Gweinidog i sicrhau bod plant eu hunain a'u lles a'u cyrhaeddiad wrth wraidd gwaith Llywodraeth Cymru yn y maes hwn. Diolch.

15:55

I thank Jayne Bryant for those thoughtful remarks and questions, and I do agree with her: it is important that we hear the voice of those learners and their families who are most likely to be affected. We’ve provided, alongside the consultation document that we are publishing today, an easy-read version of the consultation, if you like, which we hope and we’re confident will enable a wider audience for the proposals and therefore, in the way that she says really importantly, to make sure that all voices are heard in that, and I hope that schools—. At Caerleon comprehensive, which I was at yesterday, in the Member’s constituency, I was struck, as I said earlier, by the nature of the discussion that the school had set up with the school council and I hope that schools will take advantage of that easy-read version of the consultation, to encourage a discussion in school.

We also know that the work that Parentkind has done in surveying parents suggested, on the basis of a survey of just under 7,000 parents, that there was strong support for more equal distribution of school holidays, and that those parents who felt that they struggled the most financially were the most likely to support the reforms, with around 72 per cent of parents in that category supporting a different distribution of school holidays.

So, I think that was a very clear signal of the importance of exploring these reforms, and I have no hesitation whatsoever in giving the Member the commitment that the well-being and attainment of our young people is at the very heart of this. We want to make sure that young people are in school, able to take full advantage of all we are doing to improve literacy, numeracy, to increase standards and to improve attainment, and in order to be in that position, you need to feel rested and recharged and ready to learn. So, I think these reforms will have that effect.

In the discussion we had yesterday, one of the learners said to me that they felt that at the start of the autumn term, it could take a week, two weeks, sometimes three weeks or more, to catch up on learning loss over the summer months, so that is time that isn’t available to advance the learning of young people in that situation. So, I do think that this is a timely set of reforms, and I would encourage people to contribute and respond to the consultation so that we can take all voices and all views into account.

Diolch i Jayne Bryant am y sylwadau a'r cwestiynau meddylgar hynny, ac rwy'n cytuno â hi: mae'n bwysig ein bod ni'n clywed llais y dysgwyr hynny a'u teuluoedd sydd fwyaf tebygol o gael eu heffeithio. Rydym wedi darparu, ochr yn ochr â'r ddogfen ymgynghori yr ydym yn ei chyhoeddi heddiw, fersiwn hawdd ei deall o'r ymgynghoriad, os mynnwch chi, yr ydym yn gobeithio ac rydym yn hyderus y bydd yn galluogi cynulleidfa ehangach ar gyfer y cynigion ac felly, yn y ffordd y mae'n ei ddweud yn wirioneddol bwysig, i wneud yn siŵr bod pob llais yn cael ei glywed yn hynny, ac rwy'n gobeithio y bydd ysgolion—. Yn ysgol uwchradd Caerllion, yr oeddwn i yno ddoe, yn etholaeth yr Aelod, cefais fy nharo, fel y dywedais i yn gynharach, gan natur y drafodaeth yr oedd yr ysgol wedi'i chychwyn â chyngor yr ysgol ac rwy'n gobeithio y bydd ysgolion yn manteisio ar y fersiwn hawdd ei deall honno o'r ymgynghoriad, i annog trafodaeth yn yr ysgol.

Gwyddom hefyd fod y gwaith y mae Parentkind wedi'i wneud drwy gynnal arolwg o rieni yn awgrymu, ar sail arolwg o ychydig o dan 7,000 o rieni, fod cefnogaeth gref o blaid dosbarthu gwyliau ysgol yn fwy cyfartal, ac mai'r rhieni hynny oedd yn teimlo eu bod yn ei chael hi'n fwyaf anodd yn ariannol oedd y rhai a oedd fwyaf tebygol o gefnogi'r diwygiadau, gyda thua 72 y cant o rieni yn y categori hwnnw yn cefnogi dosbarthu gwyliau ysgol mewn ffordd wahanol.

Felly, credaf fod hynny'n arwydd clir iawn o bwysigrwydd archwilio'r diwygiadau hyn, ac nid oes angen i mi betruso o gwbl wrth roi ymrwymiad i'r Aelod fod lles a chyrhaeddiad ein pobl ifanc wrth wraidd hyn. Rydym am sicrhau bod pobl ifanc yn yr ysgol, yn gallu manteisio'n llawn ar bopeth rydym yn ei wneud i wella llythrennedd, rhifedd, cynyddu safonau a gwella cyrhaeddiad, ac er mwyn bod yn y sefyllfa honno, mae angen i chi deimlo eich bod wedi ymlacio ac adfer a'ch bod yn barod i ddysgu. Felly, rwy'n credu y bydd y diwygiadau hyn yn cael yr effaith honno.

Yn y drafodaeth a gawsom ddoe, dywedodd un o'r dysgwyr wrthyf ei fod yn teimlo, ar ddechrau tymor yr hydref, y gallai gymryd wythnos, pythefnos, tair wythnos neu fwy weithiau, i ddal i fyny ar y dysgu a gollwyd dros fisoedd yr haf, felly mae hynny'n amser nad yw ar gael i ddatblygu dysgu pobl ifanc yn y sefyllfa honno. Felly, rwy'n credu bod hon yn gyfres amserol o ddiwygiadau, a byddwn i'n annog pobl i gyfrannu ac ymateb i'r ymgynghoriad fel y gallwn ni ystyried pob llais a phob barn.

Just as you said just now to Jayne Bryant, I’ve never met a teacher who doesn’t say it isn’t really, really challenging at the beginning of September to get children settled back into the ways of learning, of listening and responding because of that loss of learning, and also, for some young people, it will have been not the most joyous time of their life. So, I’m very interested in this, and thank you very much for having the commitment to do what you said you would do at the very beginning of your term in office.

One of the things you say is that working parents struggle to take six weeks off, and, of course, whether we redistribute these in a different way, that’s still going to be the case, so I wonder why we don’t, for example, encourage schools to take pupils off on school trips during the holidays, rather than during the school term. It’s a very important moment to allow children to bond with each other and to learn a bit more independence, those older primary school kids. But I think there are different ways of looking at this, and, obviously, when we have more money in the system, we ought to be able to enhance the provision that's available for young people in the holidays. In terms of the spring term—