National Assembly for Wales

Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cwestiynau i'r Prif Weinidog fydd yr eitem gyntaf ar yr agenda y prynhawn yma, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Darren Millar. 

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw, Llywydd. Mae Llywodraeth Cymru yn hyrwyddo treftadaeth seiliedig ar ffydd drwy adnoddau, cyngor a grantiau a ddarperir gan Cadw a Croeso Cymru. 

Diolch am yr ateb hwnnw, Prif Weinidog. Cwrddais â'r grŵp trawsbleidiol ar ffydd yr wythnos diwethaf, a gafodd drafodaeth eang ar y cwestiwn 'A yw Cymru'n gwneud digon i hyrwyddo, amddiffyn a dathlu ei threftadaeth ffydd?' Y casgliad a ddaethom iddo, ar ôl cyflwyniadau gan Nathan Abrams o Brifysgol Bangor am ei waith gyda'r gymuned Iddewig, a Christine Moore o Addoldai Cymru, oedd bod Cymru'n gwneud yn rhesymol ond y gallai wneud yn well, fel y rhan fwyaf o fy adroddiadau i yn yr ysgol mae'n debyg. [Chwerthin.]

Un o'r pethau maen nhw'n ei ddweud oedd yn heriol oedd cael gafael ar adnoddau, yn enwedig i'r enghreifftiau gwych hynny o gapeli yng Nghymru—capeli anghydffurfiol—a'u hanallu, weithiau, i ddenu'r adnoddau y gallen nhw fod eu hangen er mwyn gwneud yn siŵr eu bod mewn cyflwr gweddol. Nawr, fe wyddoch chi a minnau, mewn sawl rhan o Gymru, mai'r capeli hynny yw'r unig adeiladau cyhoeddus mewn rhai cymunedau. Felly, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd yn benodol i hyrwyddo'r enghreifftiau ardderchog hynny o gapeli Cymraeg ledled ein gwlad?

Wel, Llywydd, a gaf i ddiolch i Darren Millar am y cwestiwn pellach hwnnw, a dweud, am yr ail benwythnos yn olynol, y cafodd fy sylw ei dynnu gan y cwestiwn hwn ac fe es i edrych ar y gwahanol wefannau? Ac mae deunydd cwbl wych i'w gael yn dathlu popeth sydd wedi cael effaith mor ddwys ar ddiwylliant, hunaniaeth, hanes Cymru, trwy'r dreftadaeth ffydd yr ydym ni'n ei mwynhau yng Nghymru.

Mae darn bach o newyddion da o ran yr adnoddau—, fel y gwn y bydd Darren Millar yn ymwybodol, yn y ffaith y bydd yna brosiect newydd a noddir gan Gronfa Dreftadaeth y Loteri Genedlaethol. Bydd yn cynnwys yr Alban, Cymru a Gogledd Iwerddon. Bydd £1.9 miliwn ar gael ar ei gyfer, a bydd yn cael ei alw y rhaglen 'Cherish'. Mae swyddog cymorth penodol eisoes wedi'i benodi ar gyfer Cymru. Bydd tair rownd o geisiadau bob blwyddyn, ac mae'r rownd bresennol—y rownd gyntaf—ar agor ar hyn o bryd; mae ar agor tan 11 Rhagfyr. A bydd hynny'n adnodd newydd i ychwanegu at y gwaith gwych sydd eisoes yn cael ei wneud ar draws ystod eang o ffrydiau cyllido.

Mae'r rhaglen cyfleusterau cymunedol wedi bod yn rhaglen 20 mlynedd, gan ddod ag adeiladau nad oes ganddyn nhw ddefnydd ffydd bellach i ddefnydd buddiol i gymunedau, ond hefyd, fel yng Nghanolfan Afon Dyfrdwy yn y Fflint, er enghraifft, troi hen dafarn yn eglwys, a chyfleuster cymunedol wrth ei hochr.

Llywydd, tybed a wnewch chi roi cyfle i mi sôn am eiliad. Roedd un cofnod penodol ar wefan Addoldai Cymru, y cyfeiriwyd ato gan Darren Millar, y mwynheais ei ddarllen ac roeddwn i'n meddwl y dylwn i ei grybwyll y prynhawn yma. Chi oedd gen i yn fy meddwl, oherwydd dyma Yr Hen Gapel, mam eglwys 'black spot'—'smotyn du'—yr Undodiaid yng Ngheredigion a sir Gaerfyrddin, a dyma un o'r capeli sydd bellach dan ofal Addoldai Cymru. Roedd yn rhan o ddiwylliant Undodaidd radical mewn lleoliadau gwledig yng Nghymru, ac, yn arbennig, roedd yn alwad ac yn fan i bobl leol a oedd wedi cael eu herlid gan y tirfeddiannwr Torïaidd, John Lloyd [Chwerthin.] Roeddwn i'n gwybod y byddai hyn o ddiddordeb arbennig i'r person sy'n gofyn y cwestiwn hwn. Roedd yn ddrwgenwog am droi allan yn ystod y pedwar degau newynog. Trodd allan Anna Lloyd Jones, mam Frank Lloyd Wright, o'i chartref ar ei ystad am bleidleisio'r ffordd anghywir, ac, yn 1876, caeodd y capel yn gyfan gwbl, gan ddweud bod pleidleiswyr radical nad oeddynt yn Dorïaid wedi torri eu prydles trwy bleidleisio'r ffordd anghywir [Chwerthin.] Daeth tair mil o bobl yno y tu allan i'r capel y diwrnod canlynol i brotestio yn erbyn ei weithredoedd, ac mae hyn i gyd yn cael ei goffáu ar y wefan, gyda llawer iawn mwy. Mae'n rhan—mae'n rhan—o'n treftadaeth ffydd, ac rwy'n falch o allu ymateb i gwestiwn Darren Millar trwy ddangos bod rhai cyfleoedd newydd ar gyfer buddsoddi pellach i sicrhau ein bod yn manteisio i'r eithaf ar yr adeiladau hynny a'u cadw at y dyfodol.

Ac i'r rhai ohonoch sydd eisiau gwybod, Capel Llwynrhydowen yw e, ger Pont-siân—a viva Ceredigion radical [Chwerthin.] Mike Hedges.

Diolch, Llywydd. Yn gyntaf, hoffwn ddweud bod llawer iawn o adeiladau mewn ardaloedd diwydiannol a oedd yn gapeli sydd wedi dod yn wag. Mae rhai wedi cael eu newid yn dda yn fflatiau braf iawn; eraill wedi eu gadael i ddadfeilio. Un o fy mhryderon—mae capeli bach yn cael eu trosi'n hawdd—yw'r rhai mawr, y rhai mawr iawn, y mae gennym nifer enfawr ohonynt ar draws y de. Beth sy'n digwydd iddyn nhw? Daeth chwiliad ar y we o hyd i 51 o amgueddfeydd yng Nghymru, sy'n cwmpasu amrywiaeth eang o feysydd, gan gynnwys glo, llechi a gwlân. Mae gan Gymru dreftadaeth aml-ffydd falch iawn. Mae gan o leiaf dair plaid yn y Siambr hon ddyled fawr o'u hamser cynnar i weithredoedd gweinidogion a phobl eraill o ffydd grefyddol. A wnaiff Llywodraeth Cymru ystyried archwilio dichonoldeb amgueddfa aml-ffydd, yn seiliedig ar ein treftadaeth grefyddol?

Diolch i Mike Hedges am y cwestiwn yna. Rwy'n cydnabod yn fawr y pwynt y mae'n ei wneud ynglŷn â'r her o ran dod o hyd i ddefnydd buddiol ar gyfer rhai o'r adeiladau mawr iawn hynny a godwyd yng Nghymru, yn enwedig yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Ar ei bwynt penodol am amgueddfa, rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod bod gan yr amgueddfa genedlaethol, Amgueddfa Cymru, a llawer iawn o amgueddfeydd lleol yng Nghymru, eitemau sy'n ymwneud â chrefyddau amrywiol ac addoldai yng Nghymru. Mae gan y llyfrgell genedlaethol gasgliad o ddeunydd archifol o gymunedau crefyddol ledled Cymru, sy'n cwmpasu blynyddoedd lawer. Yn wir, yn ystod fy ymchwiliadau ar gyfer y cwestiwn hwn, Llywydd, cefais fy hun hefyd ar wefan casgliad y werin, yr oedd ein cyd-Aelod Huw Lewis yn gyfrifol am ei sefydlu flynyddoedd lawer yn ôl, gan sicrhau bod llawer o'r casgliad sydd yno ar gael yn rhad ac am ddim ac yn electronig, gan ddangos ochr boblogaidd ein treftadaeth ffydd. Mae gennym raglen uchelgeisiol yn ystod tymor y Senedd hon o fuddsoddi mewn amgueddfa bêl-droed newydd yn Wrecsam, oriel gelf gyfoes, ac ailddatblygu Amgueddfa Lechi Cymru yn Llanberis. Ac er bod yr Aelod yn gwneud, ac rwy'n gwybod ei fod wedi gwneud o'r blaen, achos cryf dros amgueddfa sy'n ymroddedig i adrodd stori ffydd yng Nghymru, nid wyf yn credu y gallaf ddisgwyl y bydd yn cael ei hychwanegu at y rhestr o uchelgeisiau yr ydym eisoes yn eu cyflawni yn ystod tymor presennol y Senedd.

Pan fydd capel yn cau, mae'n aml yn golygu bod canolfan gymunedol bwysig yn cael ei cholli. Felly, Prif Weinidog, rwy'n gobeithio y byddwch yn cael amser i ymweld â hen gapel Hermon yn sir Benfro, a fydd yn cael bywyd newydd fel canolfan dreftadaeth, caffi, a fflatiau fforddiadwy. Mae hynny diolch i ymdrechion y bobl leol, yn enwedig Cris Tomos, a Planed, ac arian Llywodraeth Cymru. Ac mae hynny'n newyddion gwych. Ond, o ran hyrwyddo ein treftadaeth ffydd, a gaf i ofyn beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo Llwybr Pererinion Wexford-Sir Benfro? Mae'n brosiect hynod uchelgeisiol a chyffrous, ac mae ganddo'r potensial i fod yn un o brif lwybrau pererindod Ewrop, gyda'r holl dwristiaeth a'r manteision economaidd a ddaw yn sgil hynny.

Diolch i Joyce Watson am y cwestiwn hwnnw, ac rwy'n llongyfarch yr holl bobl a fu'n rhan o'r prosiect y cyfeiriodd ato. Mae llwybr y pererinion yng ngogledd sir Benfro, sy'n cysylltu gogledd sir Benfro â Wexford yn Iwerddon, sy'n cysylltu Dewi Sant â Sant Aidan o Ferns yn Iwerddon, yn brosiect gwych. Mae dros 1,500 milltir o lwybrau pererinion yng Nghymru, ac maen nhw'n fwy poblogaidd heddiw nag y buon nhw ers blynyddoedd lawer. O ran twristiaeth a denu pobl i mewn, mae gennym nifer gyson o ymwelwyr o'r Almaen, yn arbennig, sy'n dod i Gymru oherwydd y llwybrau pererinion hynny ac sy'n cael eu denu ato oherwydd y diddordeb sydd ganddyn nhw gartref.

Dim ond cwpl o wythnosau yn ôl yr oedd gan ŵyl Lleisiau Eraill Aberteifi sy'n dwyn ynghyd leisiau o Gymru ac o Iwerddon, bwyslais ar y llwybr pererinion honno a ffyrdd eraill y gallwn ni weithio, o bosibl, nid gydag Iwerddon yn unig, ond gyda Chernyw a Llydaw hefyd, i greu llwybrau newydd, gan dynnu ar ein hanes o oes y saint pan, yn rhyfeddol, yr oedd pobl o Gymru yn croesi'r cefnfor i fynd i rannau eraill o'r byd, gan ffurfio'r byd yr ydym ni ynddo heddiw. Felly, i'r rhai ohonoch chi nad ydych wedi bod i lwybr y pererinion yn sir Benfro, rwy'n ei argymell yn sicr, ac mae'n rhan o stori sy'n datblygu, ac rwy'n credu y bydd ganddi hyd yn oed yn fwy o ddiddordeb ynghlwm â hi yng Nghymru yn y dyfodol.

Wel, Llywydd, mae Llywodraeth Cymru wedi codi pryderon am ansawdd data arolwg y gweithlu llafur i Gymru ers nifer o fisoedd. Mae'r Swyddfa Ystadegau Gwladol bellach wedi nodi cynllun ar gyfer gwelliannau, y mae'n gobeithio y bydd yn mynd i'r afael â'r materion hyn.

Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Yn ôl pob golwg, am y tro cyntaf erioed, fis diwethaf, methwyd â chyhoeddi data o arolwg gweithlu'r Swyddfa Ystadegau Gwladol. Rwy'n rhannu pryderon a fynegwyd, er enghraifft, gan y Resolution Foundation y bydd hyn yn golygu na fydd gennym ddata dibynadwy ar ffurf y farchnad swyddi, a fydd yn amharu ar ein gallu i wneud penderfyniadau hanfodol ynghylch ein heconomi. Beth mae'r Prif Weinidog yn ei feddwl fydd effaith y penderfyniad hwn ar lunio polisïau yng Nghymru, ac a yw'n cytuno â'r sylwebyddion hynny sy'n dweud mai effaith penderfyniadau gwario y Torïaid ar gyllideb y Swyddfa Ystadegau Gwladol yw prif achos y broblem?

Wel, Llywydd, rwy'n credu bod y Financial Times yn ôl pob tebyg wedi crynhoi'r peth yn y ffordd orau pan ddywedodd yn syml bod ystadegau gwael yn arwain at benderfyniadau gwael. Ac mae brwydr y Swyddfa Ystadegau Gwladol i ddarparu data gweithlu dibynadwy a rhai agweddau eraill ar ei gwaith yn ddiweddar yn fater sy'n peri pryder i lunwyr polisi. Mae'n rhaid i bwyllgor polisi ariannol Banc Lloegr bennu cyfraddau llog, ac mae'n gwneud hynny ar hyn o bryd, rwy'n credu, yn bennaf, mewn anwybodaeth o rai ffeithiau sylfaenol am economi'r DU—a yw'r economi yn tyfu ac, os ydyw, ar ba gyfradd, ac a yw diweithdra yn codi ac, os felly, pa mor gyflym.

Nawr, cyhoeddodd prif ystadegydd Llywodraeth Cymru flog ar 12 Medi, y diwrnod cyntaf yr oeddem ni yn ôl yn y Siambr hon ar ôl toriad yr haf, a nododd mai arolwg y gweithlu oedd prif ffynhonnell data'r farchnad lafur i Gymru, ond bod y ffigurau hynny wedi dod yn fwy anwadal, bod y penawdau niferoedd a thueddiadau wedi ymwahanu oddi wrth ei gilydd, a bod angen i ni yn awr ddibynnu ar ystod ehangach o ffynonellau.

Nawr, mae'r Swyddfa Ystadegau Gwladol, fel y dywedodd Vikki Howells, wedi cael ei heffeithio gan ostyngiadau yn ei chyllideb. Yn y cyfnod adolygu gwariant presennol, bu'n ofynnol iddi wneud arbedion gwerth 10 y cant o'i chyllideb sylfaenol. Ac nid yw'n syndod, mewn gwirionedd, ar adeg pan fo ganddi lai o arian i'w wario a mwy o her wrth gasglu data, ein bod yn y pen draw yn cael yr anawsterau a welsom yn ystod y mis diwethaf. Ond, mae gan yr anawsterau hyn, Llywydd, ganlyniadau yn y byd go iawn. Yn ogystal â methiant i gyhoeddi data arolwg y farchnad lafur, nid oes amcangyfrifon o'r boblogaeth wedi'u cyhoeddi chwaith. Maen nhw wedi eu haddo ac maen nhw wedi eu gohirio, ac yna cawson nhw eu gohirio eto. Nawr, mae fformiwla Barnett yn dibynnu ar ddata poblogaeth. Mae'r addasiad grant bloc, sy'n bwysicach o lawer i ni nawr nag yr oedd ychydig flynyddoedd yn ôl oherwydd ein cyfrifoldeb cyllidol, hefyd yn dibynnu ar amcangyfrifon cywir o'r boblogaeth. Nid ydym bellach yn disgwyl gweld yr amcangyfrifon hynny yr ochr hon i ddatganiad yr hydref. Nid oes amheuaeth o gwbl ei fod yn achosi ansicrwydd ychwanegol ac estynedig o ran pennu'r gyllideb—y pethau a fydd o ddiddordeb i'r Aelodau yn y Siambr hon—ar gyfer 2024-25, felly mae'n rhaid i ni obeithio y bydd y cynllun adfer y mae'r Swyddfa Ystadegau Gwladol wedi'i gyhoeddi yn gweld ailddechrau'r broses o gyhoeddi'r setiau data sylfaenol bwysig hyn mewn modd mor amserol â phosibl.

Prif Weinidog, does dim amheuaeth bod yr oedi wrth gyhoeddi data arolwg y farchnad lafur yn cael effaith ar bolisi'r Llywodraeth, ac fe sonioch chi yn eich ateb cynharach y bydd yn rhaid i Lywodraethau ddibynnu ar wybodaeth arall. Os na fydd y Swyddfa Ystadegau Gwladol yn gallu cynhyrchu data economaidd mwy dibynadwy am beth amser, pa ddata economaidd arall y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei ddefnyddio i ddeall y darlun cenedlaethol yn well ac i fod yn sail i'w pholisïau economaidd yn y dyfodol?

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn pwysig arall hwnnw. Bydd yn gwybod bod ystadegau'r farchnad lafur wedi eu cyhoeddi gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol heddiw, ond mae'r Swyddfa Ystadegau Gwladol ei hun yn dweud y dylid darllen y rhain ochr yn ochr â'r data arall y mae'n ei ddefnyddio. Er enghraifft, mae'n defnyddio data amser real o ffurflenni treth i amcangyfrif a yw nifer y bobl yn economi Cymru yn tyfu neu'n crebachu ai peidio. Mae'n dweud heddiw ei bod yn amcangyfrif bod gweithlu Cymru wedi tyfu tua 600 o bobl yn y mis diwethaf, gan ddefnyddio'r set arall honno o ddata sydd ar gael iddi. Bydd yr Aelod yn gwybod, rwy'n siŵr, hefyd, fod y Swyddfa Rheoleiddio Ystadegau wedi cyhoeddi ei hadolygiad o'r anawsterau y mae'r Swyddfa Ystadegau Gwladol wedi'u profi y bore yma hefyd, ac mae hi hefyd yn tynnu sylw at ffynonellau data eraill y gellir eu defnyddio tra bo'r Swyddfa Ystadegau Gwladol yn bwrw ymlaen â'i phrosiect trawsnewidiol—dyna maen nhw'n ei alw—fel y bydd gennym, rywbryd y flwyddyn nesaf, ddull diwygiedig o ymdrin ag ystadegau'r farchnad lafur a fydd yn eu gwneud mor ddibynadwy ag y mae angen iddynt fod. Yn y cyfamser, mae'r rhestr o ffynonellau data amgen yno yn y datganiad ystadegol heddiw, maen nhw yno ym mlog ein prif ystadegydd ein hunain, a bydd yn rhaid i ni ddibynnu ar y fasged ehangach honno o fesurau er mwyn gwneud y penderfyniadau y mae angen i ni eu gwneud.

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.

Diolch yn fawr, Llywydd. Yr wythnos diwethaf, Prif Weinidog, gofynnais am y defnydd o WhatsApp o ran cyfathrebu o fewn Llywodraeth Cymru. Fe wnaethoch chi nodi yn ystod y sesiwn cwestiynau honno nad oedd gennych WhatsApp ar eich ffôn ac nad oeddech chi'n ei ddefnyddio. Ysgrifennais atoch ar ôl y sesiwn cwestiynau yr wythnos diwethaf. Nid wyf wedi derbyn ateb i'r llythyr hwnnw eto, er imi gael fy nghynnwys mewn gohebiaeth yr oeddech chi a'r Llywydd wedi ymgymryd â hi. A wnewch chi gadarnhau heddiw, ar y cyfle cyntaf ers i ni ymgynnull yma yng nghwestiynau'r Prif Weinidog yr wythnos diwethaf, bod WhatsApp ar eich ffôn, a'ch bod yn ei ddefnyddio?

Yr ateb i'r ddau gwestiwn yw 'oes' ac 'ydw'.

Rwy'n ddiolchgar iawn am yr eglurhad hwnnw.

Y pwynt arall yr hoffwn i ei godi gyda chi yw polisi'r Llywodraeth. Yr wythnos diwethaf yn y sesiwn cwestiynau, galwodd Aelod Seneddol y Rhondda ac aelod Cabinet yr wrthblaid yn Llundain gweithredu'r cyfyngiadau cyflymder 20 mya yn 'boncyrs'. Ydych chi'n credu bod gweithredu—[Torri ar draws.] Gallaf glywed y meinciau Llafur yn dweud na wnaeth. Gofynnaf ichi ddarllen ei sylwadau, oherwydd dywedodd fod eu gweithredu yn boncyrs. A ydych chi'n credu bod hynny'n adlewyrchiad cywir o weithredu'r cyfyngiad cyflymder hwnnw y mae eich Llywodraeth chi wedi'i gyflwyno? Ac os ydych chi'n cytuno â'i asesiad ei fod yn boncyrs, beth ydych chi'n ei wneud am y peth?

Yn ffodus, mae gen i'r trawsgrifiad o'm blaen, felly gallaf eich sicrhau na ddywedodd beth mae arweinydd yr wrthblaid yn ei ddweud. Mewn gwirionedd, os ydych chi'n darllen yr hyn ddywedodd Mr Bryant, mae'n amlwg ei fod yn gefnogol i'r polisi. Dywed:

'Mae pawb yn credu, y tu allan i ysgol ac ysbyty, a chlinig, a fferyllydd ac mewn rhai ardaloedd preswyl y dylai fod yn 20 mya. Y peth yw, dyna bron bob ffordd yn y Rhondda.'

Felly, roedd yn gefnogol i'r polisi. Tynnodd sylw at y ffaith bod terfynau cyflymder, mewn rhai mannau, yn mynd o 20 mya i 30 mya, ac weithiau'n dychwelyd i 20 mya eto. Dyna'r union fath o fater y byddwn ni'n edrych arno wrth i ni adolygu'r polisi unwaith y byddwn wedi cael rhai misoedd pellach o'i weithredu yn ymarferol.

Mae gennych glyw dethol, Prif Weinidog. Dywedais fod yr hyn a ddywedodd yr Aelod dros y Rhondda yn ymwneud â gweithredu'r cynllun. Wnes i ddim dweud ei fod yn ymwneud â'r polisi. Rydym yn anghytuno am y polisi fel Ceidwadwyr a Llafur yn y Siambr hon. Dywedais wrthych chi fod yr Aelod dros y Rhondda wedi dweud bod gweithredu'r polisi yn boncyrs, ac, i fod yn onest, mae llawer o bobl ar hyd a lled Cymru yn credu ei fod yn boncyrs. Yr hyn a welsom hefyd ar Question Time yr wythnos diwethaf oedd aelod o'r gwasanaeth tân wrth gefn yn tynnu sylw at sut yr oedd e'n credu, yn drist, y gallai bywydau gael eu colli oherwydd anallu pobl i gyrraedd eu gorsafoedd tân ar amser i reoli peiriannau tân. Mae canlyniadau anfwriadol i'r polisi hwn, a dydw i ddim yn credu am un funud mai bwriad Llywodraeth Cymru oedd bod â phroblem o'r fath, atal diffoddwyr tân wrth gefn rhag mynd i'w gorsaf dân i fynd i argyfwng. Felly, a wnewch chi nodi pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i edrych ar y canlyniadau anfwriadol hyn y mae eich polisi wedi'u cyflwyno, fel nad ydym yn colli personél y gwasanaeth tân ac nad oes gennym achosion diangen o golli bywyd oherwydd polisi diffygiol y mae eich Llywodraeth chi wedi'i gyflwyno?

Llywydd, mae hwn yn bolisi a fydd yn achub bywydau pobl. Dyna'r dystiolaeth ddiamheuol sydd y tu ôl iddo. Dyma'r hyn sydd wedi digwydd mewn rhannau eraill o'r byd, ac, yn wir, mewn sawl man yn Lloegr lle mae ei blaid wrth y llyw a lle mae parthau 20 mya wedi'u cyflwyno. Rydym yn credu, dros 10 mlynedd, y gallai 100 o fywydau gael eu hachub—bywydau yn enwedig ymhlith plant, y gwyddom eu bod yn wynebu'r risg fwyaf pan fydd cerbydau'n gyrru'n rhy gyflym mewn ardaloedd preswyl. Dyna sail y polisi, dyna fydd ei effaith, ac mae gofyn i bobl yrru ychydig yn arafach mewn ardaloedd preswyl adeiledig, lle mae pobl i'w canfod a lle mae plant eisiau chwarae, yn bris bach i'w dalu er mwyn cael y canlyniadau hynny. Mae'r Llywodraeth wedi ymrwymo, wrth gwrs, i adolygu'r dystiolaeth o weithredu'r polisi, ac mae gwybodaeth ddiddorol eisoes yn dod i'r amlwg: mae dros 10 y cant o ffyrdd mewn un awdurdod lleol wedi'u heithrio o'r cyflymder rhagosodedig o 20 mya; mewn awdurdod lleol arall, mae'n llai na 0.5%. Mae amrywiaeth yn y ffordd y mae awdurdodau lleol wedi gweithredu'r polisi. Dyna pam mai casglu data, parhau i'w adolygu, sicrhau ei fod yn gwneud y gwaith yr ydym am iddo ei wneud, yn y ffordd iawn, yw'r union beth y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud.

Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Diolch, Llywydd. Mae chwyrligwgan Cabinet Llywodraeth y DU wedi bod ar ei anterth eto. Prif Weinidog sydd, wrth amddiffyn Ysgrifennydd Cartref ymrannol am gyhyd, wedi colli ei gwmpawd moesol bellach ac wedi troi at bensaer cyni am iachawdwriaeth: cyni David Cameron. Gwnaeth ei doriadau dwfn, cofiwch, daro'r bobl dlotaf. Eto i gyd fe wnaeth unwaith alw gwrthwynebwyr ei doriadau cyni yn 'hunanol'. Un ffordd o sicrhau nad oes yn rhaid i deuluoedd ddewis rhwng gwresogi a bwyta dros y gaeaf fyddai cyflwyno tariff cymdeithasol newydd ar ynni. Mae rhywfaint o gefnogaeth i'r rhai sydd ar fudd-daliadau prawf modd, ond mae 6.3 miliwn o aelwydydd yn y DU mewn tlodi tanwydd; mae hynny'n gynnydd o 2 filiwn mewn dwy flynedd yn unig. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi y dylai hyn fod yn flaenoriaeth nawr, ac y dylai fod yn flaenoriaeth i lywodraeth Lafur fyddai'n dod i mewn hefyd, pe bai hynny'n digwydd?

Mae Llywodraeth Cymru ar gof a chadw ers misoedd lawer iawn yn galw am dariffau cymdeithasol; mae yno yn y llythyrau a ysgrifennwyd gan fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a'r Gweinidog cyllid. Bydd hi'n ysgrifennu, rwy'n credu, nawr, at ei hwythfed Prif Ysgrifennydd y Trysorlys. Roedd hynny'n un arall o anafusion y chwyrligwgan ddoe. Mae'n wirioneddol amhosibl cynnal busnes yn drefnus pan, dim llawer o amser ar ôl i chi gwrdd â rhywun—ac mae Prif Ysgrifennydd y Trysorlys yn ffigwr pwysig iawn yn Llywodraeth y DU o safbwynt Cymru—ac egluro wrtho y materion y mae angen iddo fynd i'r afael â nhw, mae wedi mynd a daw'r person nesaf trwy'r drws. Mae'r ffordd y mae hyn wedi'i wneud yn wirioneddol anhrefnus. Ond yn yr ohebiaeth honno, rydym wedi galw am dariffau cymdeithasol. Cwrddais ddoe ynghyd â chyd-Aelodau eraill gyda'r rheoleiddwyr—Ofgem, Ofwat, y lleill sydd â rhan bwysig i'w chwarae wrth sicrhau tariffau cymdeithasol. Mae darlun cymysg iawn allan yna. Mae rhai pethau eithaf arwyddocaol yn digwydd yn y diwydiant dŵr, er enghraifft, sydd i'w canmol, ond ar ben arall y sbectrwm, o ran y dyfeisiau electronig yr ydym ni i gyd yn dibynnu arnyn nhw y dyddiau hyn i fyw ein bywydau, dim ond 5 y cant o ddefnyddwyr sy'n manteisio ar y tariffau cymdeithasol sydd yno yn y diwydiant hwnnw. Mae llawer iawn mwy i'w wneud, ac os gallem berswadio Llywodraeth y DU i fod yn bwrpasol wrth fynd ar ôl cyfundrefn tariff gymdeithasol briodol, yna y bobl yr ydym yn pryderu fwyaf amdanyn nhw fyddai'n cael y budd mwyaf.

Rwy'n cytuno'n llwyr bod anhrefn yn Llywodraeth Geidwadol y DU yn dal cymorth yn ôl o'r bobl sydd ei angen fwyaf. Ond mae'n rhaid i ni edrych ar ddiffyg gweithredu gan Lywodraeth Cymru hefyd. Ym mis Awst, dywedodd grŵp arbenigol Llywodraeth Cymru ar yr argyfwng costau byw fod argyfyngau yn mynnu gweithredu ar unwaith gan Lywodraethau. Dywedon nhw y bydd methiant i gymryd camau ataliol yn y tymor byr yn arwain at fwy o bobl yn dioddef caledi economaidd. Gwnaeth yr adroddiad 29 o argymhellion. Dri mis yn ddiweddarach, ychydig o symudiad yr ydym wedi'i weld gan Weinidogion Cymru, os o gwbl.

Mae'r cynnydd araf wrth weithredu'r rhaglen Cartrefi Clyd newydd, y nodwyd gan y grŵp arbenigol ei fod mor bwysig, yn oedi uwchraddio effeithlonrwydd ynni mewn cartrefi sy'n dlawd o ran tanwydd. Yn yr un modd, ni chyflwynwyd cynllun peilot ar gyfer teithio am ddim ar fysiau i bobl ifanc dan 16 oed. Heb ymestyn y ddarpariaeth o brydau ysgol am ddim i flynyddoedd 7 i 11 ar gyfer yr aelwydydd hynny sy'n derbyn credyd cynhwysol, byddwn yn parhau i weld disgyblion yn syrthio drwy'r rhwyd.

Os mai diffyg arian gan Lywodraeth y DU yw'r rhwystr, ac os yw'r arolygon barn i'w credu, a fyddai'r Prif Weinidog yr un mor feirniadol o Keir Starmer oherwydd ei benderfyniad ymddangosiadol i beidio â gwneud addewid ar gyllid teg i Gymru?

Rwy'n cydnabod ychydig o wrthdoriadau o'r cynllun pum pwynt yr wythnos hon. Ni fydd pob Aelod yma yn gwybod pan fo wythnos arall yn dod, daw cynllun pum pwynt arall gan Blaid Cymru. Rwyf wedi ei weld, serch hynny, ac rwy'n cydnabod rhai o'r gwrthdoriadau ohono yn yr hyn oedd gan arweinydd Plaid Cymru i'w ddweud.

Mae arweinydd Plaid Cymru ag obsesiwn â chael ei siomi gan Lywodraeth Lafur sydd heb gael ei hethol hyd yn oed. Dywedaf wrtho, fel rwy'n dweud lawer o wythnosau: beth fydd ef yn ei wneud i sicrhau bod gennym y Llywodraeth Lafur honno y mae ef mor awyddus i'w beirniadu? Gadewch i ni gael y Llywodraeth honno ac yna gadewch i ni weithio gyda hi i sicrhau y gallwn ni wneud rhai o'r pethau y byddai ef a minnau yn dymuno eu gweld dros bobl yng Nghymru.

Rwy'n falch bod y Prif Weinidog wedi cydnabod fy rhwystredigaeth â Keir Starmer. Rwy'n credu bod dadrithiad gwirioneddol â Llywodraeth Keir Starmer cyn iddi gael ei ffurfio hyd yn oed. Gwir y mater yw, er ei fod efallai'n beirniadu'r cynllun pum pwynt a gyflwynwyd gan Blaid Cymru, mae cynllun 29 pwynt wedi'i gyflwyno gan y grŵp arbenigol ar yr argyfwng costau byw nad yw Llywodraeth Cymru yn bwrw ymlaen â'i weithredu.

Pan fydd y rhaglen Cartrefi Clyd newydd yn cael ei chyflwyno yn y pen draw, fel dwi'n gobeithio y bydd hi, mi fyddwn i yn licio gwybod os oes yna sicrwydd ar un pwynt yn benodol. Mi fyddwn i'n hoffi sicrwydd gan y Prif Weinidog y bydd y meini prawf ar gyfer pwy sy'n gymwys yn golygu y bydd pobl sy'n dioddef o rai o'r afiechydon mwyaf difrifol yn cael eu cynnwys. Yn ôl Marie Curie, dim ond cyflyrau anadlol, cylchrediad y gwaed ac iechyd meddwl cronig mae'r Llywodraeth wedi'u nodi fel rhai a fyddai'n gymwys ar gyfer y meini prawf llai llym ar gyfer cymhwyso. Risg hyn fyddai eithrio pobl sydd, er enghraifft, yn dioddef o glefyd motor niwron neu sydd yn dioddef o ganser. Er gwaethaf codi hyn efo'r Llywodraeth, dwi'n deall bod yna ddim ymateb wedi bod gan y Gweinidog eto i geisiadau yn gofyn am ychwanegu salwch terfynol at y rhestr o gyflyrau iechyd cymwys. A allaf ofyn a ydy'r Prif Weinidog yn fodlon gwneud yr ymrwymiad hwnnw heddiw?

Beth dwi yn gallu dweud, Llywydd, yw bod y Gweinidog yn dal i siarad gyda Marie Curie a phobl eraill sydd eisiau cael effaith ar ein rhaglen ni fel y Llywodraeth, a phan bydd y ddogfen yn cael ei chyhoeddi, bydd pobl yn gallu gweld effaith pobl tu fas o'r Llywodraeth, gyda'r syniadau maen nhw eisiau eu rhoi i ni. Rŷn ni'n dal i drafod. Bydd rhaid i arweinydd Plaid Cymru a phobl eraill aros tan bod y gwaith yma wedi cael ei gwblhau a bydd y ddogfen yn barod i gael ei chyhoeddi.

Diolch i Luke Fletcher am hynny, Llywydd. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi ymdrechion i sicrhau bod cwmnïau o Gymru yn aros yn nwylo Cymry. Mae cronfa olyniaeth rheoli Cymru, sydd werth £25 miliwn, a reolir gan Fanc Datblygu Cymru, yn un enghraifft o'r cymorth a ddarperir gan Lywodraeth Cymru o ran olyniaeth a chynllunio gwaddol. 

Diolch am yr ateb, Brif Weinidog. 

Rydych chi'n sôn yn briodol, wrth gwrs, am gronfa olyniaeth rheoli Cymru gwerth £25 miliwn, sydd wedi cael llwyddiannau, i fod yn deg. Fodd bynnag, gellir dadlau bod y lefel bresennol o adnoddau sydd ar gael drwy Fanc Datblygu Cymru i hyrwyddo prosesau olyniaeth yn anghyfartal i raddfa'r her sy'n ein hwynebu o ran ein canol coll. Ar £25 miliwn, dim ond 1.32% o'r cyfanswm o £1.9 biliwn a reolir gan y banc datblygu ar hyn o bryd yw cronfa olyniaeth rheoli Cymru. Felly, a yw'r Prif Weinidog yn cytuno, er mwyn cadw busnesau yng Nghymru a'u helpu i dyfu y tu hwnt i'r hyn a fyddai'n cael ei ystyried yn fusnes bach, yna mae angen cyfran fwy o'r £1.9 biliwn hwnnw ar y gronfa olyniaeth? 

Llywydd, rwy'n diolch i Luke Fletcher am ei gydnabyddiaeth o'r llwyddiant y mae'r gronfa wedi'i gael. Ers ei sefydlu ar 20 Tachwedd 2018, mae'r gronfa wedi ariannu 199 o fuddsoddiadau olyniaeth gwerth dros £72.4 miliwn. Ac efallai y byddwch yn gofyn: sut y gall cronfa o £25 miliwn gefnogi buddsoddiadau o £72 miliwn? Wel, mae hynny oherwydd ei bod yn gronfa fenthyciadau ac yn gronfa a gylchredir, felly mae'r arian yn mynd allan ac mae'n dod yn ôl yn y ffordd y mae'r gronfa yn cael ei gweithredu. Hyd y gwn i—ac, wrth gwrs, cyhoeddodd Banc Datblygu Cymru ei adroddiad blynyddol diweddaraf yn ddiweddar—mae'r gronfa yn cael ei rheoli'n dda ac yn llwyddiannus. Mae mwy y gallem ei wneud bob amser pe bai gennym fwy o arian, ond yn y maes hwn, fel popeth arall, mae swm cyfyngedig o arian. Rydym yn dibynnu ar Fanc Datblygu Cymru i wneud llawer o bethau ar ein rhan mewn sawl maes, nid yn unig cynllunio olyniaeth ond ym maes tai ac mewn meysydd eraill hefyd, ac ar hyn o bryd, mae'r £25 miliwn sy'n mynd allan ac yn dod yn ôl ac yn ein galluogi i wneud rhagor o fuddsoddiadau yn gwneud y gwaith yr ydym wedi gofyn iddo ei wneud. 

Prif Weinidog, mae cynllunio olyniaeth yn bwysig iawn, iawn i unrhyw sefydliad. Rwy'n siŵr y byddai llawer o'ch cyd-Aelodau mainc flaen ar eich ochr eich hun i'ch plaid wrth eu bodd yn gwybod eich cynlluniau olyniaeth eich hun ar gyfer pryd y byddwch yn penderfynu gadael y swydd. Ond yn ehangach na hynny, nododd adroddiad a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru nad oedd busnesau yn ymwybodol o'r gwahanol opsiynau olyniaeth oedd ar gael iddynt, ac nad oedd llawer o fusnesau yn dechrau cynllunio olyniaeth ar gam digon cynnar yn eu bywyd busnes. Felly, Prif Weinidog, pa waith y mae Busnes Cymru wedi'i wneud ynghyd â Llywodraeth Cymru a'r banc datblygu i ymgysylltu â busnesau ynghylch yr opsiynau cynllunio olyniaeth sydd ar gael iddynt? 

Wel, rwy'n cytuno bod tystiolaeth bod llawer o fusnesau yn ei gadael hi'n rhy hwyr i feddwl am gynllunio olyniaeth. Mae ganddyn nhw gyfrifoldeb hefyd. Mae Busnes Cymru a Busnes Cymdeithasol Cymru yn cynnig cyngor arbenigol i'r cwmnïau hynny sydd am greu eu dyfodol y tu hwnt i'r berchnogaeth y maent wedi'i mwynhau tra bo'r busnesau hynny wedi bod yn cael eu datblygu. Byddwn yn annog unrhyw un ohonyn nhw i sicrhau eu bod yn ymgysylltu â'r ffynonellau cymorth ac arweiniad sydd ar gael iddyn nhw, oherwydd maen nhw'n arbenigol eu natur ac mae ganddyn nhw fynediad at gronfeydd sylweddol iawn, fel yr ydym eisoes wedi'i glywed heddiw. Mae'r help yno. Mae cyfrifoldeb ar fusnesau eu hunain i fanteisio ar yr hyn sydd ar gael. 

Mae angen yr olyniaeth fusnes a'r cynllunio gwaddol cryf yna arnom i dyfu a datblygu ein busnesau a grewyd eu hunain yng Nghymru, a gallai rhan o hynny fod gyda modelau perchnogaeth gweithwyr, fel y'u cefnogir gan y Blaid Gydweithredol ac yn wir o fewn ein rhaglen lywodraethu Llafur Cymru. Ond a fyddech chi, Prif Weinidog, yn cytuno â mi bod angen i ni hefyd adeiladu ar waddol buddsoddiad uniongyrchol tramor rhagorol, fel y dangosir gan y dros 50 mlynedd o fuddsoddiad bellach gan gwmnïau o Japan ym mhob un rhan o Gymru, ac rwy'n credu iddo ei drafod gyda'r llysgennad a gyda Rob Wilson, prif swyddog gweithredol Canolfan Dechnoleg Sony y DU, ar ei ymweliad â Sony Pencoed yr wythnos diwethaf? 

Diolch i Huw Irranca-Davies am hynny. Diolch am yr hyn a ddywedodd am y record sydd gennym yng Nghymru. Atebais gwestiwn gan Luke Fletcher ar hyn dim ond wythnos neu ddwy yn ôl, lle gwnaethom ddathlu'r ffaith bod 66 o fusnesau sy'n eiddo i weithwyr ledled Cymru, ac mae'r nifer hwnnw'n cynyddu drwy'r amser. Felly, mae hynny'n fesur o lwyddiant wrth dyfu'r busnesau brodorol hynny, ond nid yw'n ddewis. Rwy'n credu mai dyna'r camgymeriad y mae rhai pobl yn ei wneud. Maen nhw'n cyflwyno'r pethau hyn fel pe gallech chi gael y naill neu'r llall, tra mai polisi Llywodraeth Cymru yw cefnogi perchnogaeth barhaus cwmnïau cynhenid Gymreig yng Nghymru ond ar yr un pryd croesawu buddsoddiad amyneddgar hirdymor o dramor yn economi Cymru, ac nid yw hynny'n fwy eglur yn unman, mewn gwirionedd, nag yn hanes 50 mlynedd buddsoddiad Japaneaidd. Rwy'n gwybod, fel yr Aelod lleol, bod Huw Irranca-Davies yno yn Sony, yr oedd yn bleser cael cwmni llysgennad Japan unwaith eto yng Nghymru. Mae wedi bod yn ymwelydd rheolaidd iawn â Chymru yn ystod ei gyfnod. Roeddem yno i ddathlu, Llywydd. Roeddem yno i ddathlu'r hanes hwnnw o fuddsoddiad parhaus yn economi Cymru, y mae miloedd lawer o swyddi'n dibynnu arno. Pan fydd gennych fuddsoddiad uniongyrchol tramor o'r math hwnnw, wedi ymrwymo i'r tymor hir, wedi ymrwymo i greu rhwydwaith o fusnesau, hunangynhaliol, gan edrych i'r dyfodol, yna mae hynny'n rhan mor bwysig o'n dyfodol economaidd â'r gwaith a wnawn i sicrhau y gall busnesau a anwyd yng Nghymru aros yn nwylo Cymry. 

Llywydd, mater i bob awdurdod lleol yw penderfynu’r ffordd orau o ddarparu neu drefnu gwasanaethau gofal i’w ddinasyddion, o fewn ei ddyletswyddau statudol. Nid oes angen i unrhyw awdurdod lleol gael caniatâd o Lywodraeth Cymru er mwyn gweithredu'r cyfrifoldebau sydd yn dod o dan ei fandad democrataidd.

Ond mewn llythyr agored i Lywodraeth Cymru, mae Unsain Cymru wedi codi nifer o bryderon am y penderfyniad i breifateiddio'r gyfran sy'n weddill o ofal cartref mewnol yn Rhondda Cynon Taf, yn gofyn i chi ymyrryd, gan honni bod y penderfyniad wedi'i wneud heb ymgynghori'n iawn gydag undebau llafur. Maen nhw'n pryderu am yr effaith bosibl ar allu'r cyngor i ymateb i fethiant darparwyr sector preifat yn y dyfodol, sydd wedi'i weld mewn mannau eraill yng Nghymru, a'r gwrth-ddweud canfyddedig gyda'r nod o ailgydbwyso'r Ddeddf gofal a chymorth, i symud y ddarpariaeth gofal tuag at y sector cyhoeddus. Felly, pwy sy'n iawn, Prif Weinidog: cyngor Rhondda Cynon Taf neu'r 1,500 o bobl leol sydd wedi llofnodi'r ddeiseb, gweithwyr gofal a'u hundebau, sy'n galw am roi gofal o flaen elw?

Llywydd, mater i gyngor Rhondda Cynon Taf yw ymgynghori â'i weithlu a gyda'i boblogaeth leol, a gwneud hynny mewn ffordd sy'n sicrhau bod y lleisiau hynny'n cael eu clywed ac yn cael eu hystyried yn y penderfyniad y bydd yn rhaid i'r cyngor ei wneud. Rwyf wedi gweld y papur aeth i gabinet y cyngor. Mae'n 60 tudalen o hyd. Mae'n cynnwys asesiad manwl o'r effaith ar gydraddoldeb. Nid wyf yn credu ei fod yn cefnogi awgrym yr Aelod bod hwn rywsut yn newid na ystyriwyd gan yr awdurdod lleol. A, Llywydd, mae gan bob awdurdod lleol ddewisiadau i'w gwneud rhwng darpariaeth sector uniongyrchol ac annibynnol ym maes gofal cymdeithasol. Er enghraifft, mae Plaid Cymru Ceredigion yn preifateiddio ei holl ofal cartref hirdymor. Tra roeddwn i'n paratoi ar gyfer cwestiynau heddiw fe wnes i weld fideo da iawn—un ardderchog—sydd ar gael ar wefan Cyngor Gwynedd. Fe'i gelwir yn 'Mae gofal cymdeithasol yn newid'. Mae'n nodi'r ffordd y mae'r cyngor yn dadlau'r achos dros symud i gontractio gydag un darparwr ym mhob un o'i 16 o ardaloedd, ac mae'n ei wneud, rwy'n credu, mewn ffordd argyhoeddiadol iawn.

Bydd cynigion Rhondda Cynon Taf yn gweld yr holl ofal cartref ailalluogi a chanolradd yn cael ei ddarparu'n fewnol. Bydd y 10 y cant o'r gofal hirdymor a ddarperir gan yr awdurdod lleol yn ymuno â'r 90 y cant o'r gofal hwnnw a ddarperir eisoes gan y sector annibynnol. Ni fydd unrhyw swyddi'n cael eu colli, ni fydd unrhyw newid yn lefel y gwasanaeth na'r gofal a ddarperir i breswylwyr. Llywydd, mae gofal cymdeithasol yn newid, o Wynedd i Rondda Cynon Taf, a byddai'n ddoeth i'r Aelod gydnabod y ffaith honno.

Prif Weinidog, fel y clywsom, mae trigolion sy'n byw yn Rhondda Cynon Taf yn pryderu am y cyhoeddiad diweddar ynghylch gwasanaethau gofal cartref hirdymor yn y fwrdeistref sirol a sut y bydd yn cael ei allanoli. Mae'n anochel y bydd cael gwared ar yr holl wasanaethau gofal cartref hirdymor a ddarperir gan yr awdurdod lleol yn golygu y byddan nhw'n colli arbenigedd staff ac, yn y pen draw, y gallu gweithredol i redeg y gwasanaethau hyn pe bai'r awdurdod lleol yn penderfynu yn nes ymlaen i ddod â nhw yn ôl yn fewnol eto.

Rwy'n rhannu pryderon fy nghyd-Aelod am y diffyg proses ddyladwy ynghylch y sefyllfa hon, ac mae'n destun pryder hefyd i weld bod cyngor Rhondda Cynon Taf unwaith eto'n mynnu mai diffyg arian yw'r prif rym y tu ôl i wneud y penderfyniad hwn, er bod tua £220 miliwn mewn cronfeydd wrth gefn y gellir eu defnyddio ganddyn nhw, sydd, fel y byddwch chi heb amheuaeth yn cytuno, Prif Weinidog, yn swm sylweddol o arian. Gyda hyn mewn golwg, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod awdurdodau lleol yng Nghymru yn defnyddio'r cronfeydd wrth gefn sydd ar gael yn briodol cyn gweithredu camau atal costau fel hyn? Diolch. 

Wel, rwy'n cytuno ei bod yn bwysig iawn bod awdurdodau lleol yn gwneud defnydd da o'u cronfeydd wrth gefn yn y cyfnod ariannol anodd iawn hwn, ac rwy'n credu bod y record yn dangos eu bod yn gwneud yn union hynny. Dydw i ddim yn deall y pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud am ddiffyg proses ddyladwy. Mae'n dweud wrthyf ei fod yn poeni am ddiffyg proses ddyladwy. Beth yn union—pa broses ddyladwy, yn ei farn ef, na ddilynwyd gan awdurdod lleol sy'n mynd ag adroddiad i'w gabinet, yn cyhoeddi'r adroddiad hwnnw, yn sicrhau ei fod ar gael i'w undebau llafur a'i boblogaeth leol, a fydd yn gwneud yr holl newidiadau angenrheidiol y mae'n ceisio eu gwneud yn y cyngor llawn, ar benderfyniadau democrataidd y cyngor? Nid wyf yn hollol siŵr lle mae'r broses ddyladwy yn ddiffygiol o ran hynny i gyd. Nid wyf ychwaith yn cytuno ag ef ei bod yn anochel y bydd arbenigedd yn cael ei golli. Bydd pawb sy'n gweithio i RhCT ar hyn o bryd yn cael cynnig i gael eu trosglwyddo i unrhyw drefniadau newydd. A fy nealltwriaeth i o'r hyn y mae'r cyngor yn ei gynnig yw y bydd yn adlewyrchu'r newid sydd wedi ei greu yng Ngwynedd a lleoedd eraill—newid i'w ganmol—lle bydd gweithwyr, yn hytrach na bod â rhestr anhyblyg o dasgau, yn cael gwybod bod ganddyn nhw chwarter awr yn y fan yma a hanner awr yn y fan yna, ac mae'n rhaid iddyn nhw deithio o gwmpas er mwyn darparu gofal cartref. Bydd pobl yn gweithio mewn ardal, byddan nhw'n adnabod eu defnyddwyr, byddan nhw'n penderfynu faint o amser mae rhywun ei angen ar unrhyw ddiwrnod penodol.

Os ydyn ni'n bod yn eciwmenaidd yn hyn, Llywydd, yn ogystal â digwydd yng Ngwynedd, datblygwyd llawer o hyn yn sir Fynwy, dan weinyddiaeth Geidwadol, gyda model a ddatblygwyd ganddynt mewn rhan o'r sir yn y fan yna. Rwy'n credu bod y model hwnnw'n cael ei weithredu mewn rhannau eraill o Gymru. Rwy'n credu ei fod yn helpu i recriwtio, mae'n helpu i gadw staff, mae'n golygu bod pobl yn datblygu ffynonellau arbenigedd newydd ac yn cael mwy o foddhad o'u swydd, ac rwy'n gobeithio y bydd y buddion hynny ar gael i drigolion RhCT hefyd. 

Llywydd, byddaf mewn eiliad, os gallaf ddod o hyd iddo—. Dyma fi, rwy'n ymddiheuro am hynny. Llywydd, yn anffodus, er gwaethaf y ffaith ei fod yn glefyd y gellir ei atal i raddau helaeth, mae cyfraddau canser y geg wedi bod yn cynyddu yng Nghymru, yn y Deyrnas Unedig ac yn fyd-eang dros yr 20 mlynedd diwethaf. Mae cysylltiad cryf rhwng canser y geg ag ysmygu ac yfed alcohol yn drwm, ac yn fwyaf aml mae'n cael ei brofi gan bobl rhwng 60 a 69 oed.

Diolch am yr ymateb. 

Y mis hwn, Tachwedd, yw Mis Gweithredu ar Ganser y Geg lle rydym yn canolbwyntio, fel y dywedoch chi, yn drist, ar y cyfraddau cynyddol o ganser y geg a'r ffaryncs. Fel y dywedwch chi, mae canser y geg yn effeithio ar bawb o bob oed, ond yn anffodus, mae'n cynyddu'n sydyn mewn pobl rhwng 60 a 69 oed. Ac yn anffodus, mewn dynion mae'r gyfradd marwolaethau ddwywaith y gyfradd mewn menywod. Mae canfod yn gynnar yn bwysig iawn—cyfradd goroesi o 90 y cant ac mae'n gostwng i 50 y cant yn ddiweddarach. Mae adroddiad Age Cymru yn tynnu sylw at y pryderon ynghylch bod diffyg deintyddion y GIG ar gael i bobl hŷn a sut maen nhw'n cael trafferth gallu cael mynediad at y rheini ar gyfer archwiliadau arferol a allai ganfod canser y geg. Felly, unwaith eto, daw'r mater yn ôl i'n pryderon, y mae pawb wedi'u codi, gan gynnwys fy etholwyr, ynghylch mynediad at ddeintyddiaeth y GIG. A allech chi amlinellu cynlluniau Llywodraeth Cymru, gan edrych ar gynyddu'r mynediad at ddeintyddion y GIG i bawb, ond yn enwedig i bobl hŷn? Diolch yn fawr iawn. 

Diolch i Jane Dodds am y cwestiwn, Llywydd.

Cefais y cyfle ddoe i drafod y cwestiwn gyda'r prif swyddog deintyddol yng Nghymru. Roeddwn i'n meddwl bod ei farn ar hyn yn ddiddorol iawn, oherwydd fe ddywedodd wrthyf nad oedd yn credu mai deintyddion o reidrwydd oedd y gwasanaeth rheng flaen gorau o ran canser y geg oherwydd bod canser y geg yn cynnwys tri math gwahanol o ganser—canser y gwefusau, canser y geg a chanser y gwddf—a dim ond y canol o'r tri hynny y mae deintyddion yn cael eu hyfforddi i'w hadnabod neu i adrodd arnynt i'r system.

Mae hefyd yn wir, dywedodd wrthyf, bod y bobl hynny yr ydym yn poeni fwyaf amdanynt, yn y ffordd y dywedodd Jane Dodds, ymhlith y bobl hynny sydd leiaf tebygol o ymweld â deintydd. Hyd yn oed pan fydd gofal deintyddol ar gael ar eu cyfer, nid ydynt yn dod ar gyfer triniaeth ddeintyddol. Felly, y gwasanaethau sydd yno er mwyn canfod yn gynnar—. Ac mae Jane Dodds yn hollol gywir. Mae 90 y cant yn goroesi os caiff ei ganfod yn gynnar a dim ond 50 y cant yw'r siawns o gael y canser hwnnw wedi'i wella os caiff ei ganfod yn ddiweddarach. Rhan yn unig o'r ateb yw dibynnu ar ddeintyddiaeth, er ei fod yn rhan bwysig o'r system i ymateb iddo.

O ran argaeledd, bydd yr Aelod yn gwybod bod gennym gontract deintyddol newydd yng Nghymru. Ers mis Ebrill 2022, mae mwy na 0.25 miliwn o gleifion newydd wedi derbyn cwrs llawn o driniaeth yma yng Nghymru. Hyd yma eleni, mae 44,000 o gleifion newydd wedi cael gofal brys drwy'r gwasanaeth deintyddol yng Nghymru. Ac mae byrddau iechyd bellach yn dweud bod ganddyn nhw fwy o apwyntiadau ar gael ar gyfer gofal brys nag y mae cleifion yn gofyn amdanyn nhw. Dyna ganlyniad llwyddiant y contract newydd, ac mae mwy i'w gael o'r contract hwnnw yn y dyfodol.

Yn y cyfamser, mae gwaith i'w wneud i gynyddu capasiti arferol ar gyfer gofal deintyddol y GIG. Mae'n cynnwys, fel yr wyf wedi ceisio cyflwyno'r achos lawer gwaith ar lawr y Senedd, amrywio'r gweithlu, fel nad oes gennym ddeintyddion yn gwneud pethau fel mater o drefn nad oes angen sgiliau rhywun sydd wedi'u hyfforddi dros bum mlynedd a mwy yn yr achosion mwyaf cymhleth i fod yn gwneud tasgau arferol y gall aelodau eraill o'r gweithlu deintyddol eu cyflawni'n glinigol yn llwyddiannus.

Yn yr haf, Llywydd, ymwelais â phractis deintyddol yn Abertawe gyda phennaeth deintyddol blaengar iawn yn gwneud yn union hynny. Maen nhw'n derbyn cannoedd o gleifion newydd oherwydd y ffordd y maen nhw bellach yn trefnu'r gwasanaethau y maen nhw'n eu darparu. Mae mwy y gallwn ni ei wneud i wneud gwell defnydd o'n staff deintyddol presennol trwy eu hategu ag eraill a all helpu i wneud y rhannau arferol o ofal deintyddol, gan ryddhau deintyddion i wneud y pethau dim ond deintydd sy'n gallu eu gwneud.

Diolch Jane, am godi'r mater pwysig hwn. Yn ôl Iechyd Cyhoeddus Cymru, mae'r gyfradd achosion o ganser y geg wedi cynyddu flwyddyn ar ôl blwyddyn ers 2002. Y llynedd, bu farw dros 100 o bobl â chanser y geg. Dywed y BDA fod naw o bob 10 person yn goroesi canser y geg gyda diagnosis cynnar. Ond, gyda deintyddiaeth y GIG yn ddeilchion—wyddoch chi, er mwyn canfod canser, mae deintyddion yn bwysig. Yr ofn yw na fydd llawer o bobl yn cael diagnosis yn brydlon.

Rydyn ni i gyd yn gwybod mai ysmygu tybaco yw un o brif achosion canser y geg. Yn Araith y Brenin, cyhoeddodd Llywodraeth y DU ddeddfwriaeth i godi'r oedran y ceir gwerthu tybaco i bobl, gan sicrhau na ellir gwerthu sigaréts na chynhyrchion tybaco eraill yn gyfreithlon i unrhyw un sy'n 14 oed neu'n iau ar hyn o bryd. Mae'r Bil tybaco a fêps hefyd yn cynnwys mesurau i atal fepio ymhlith pobl ifanc a chynlluniau i ddarparu cyllid ychwanegol ar gyfer gwasanaethau rhoi'r gorau i ysmygu yn lleol. Prif Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i groesawu'r cyhoeddiad hwn, ac a wnewch chi ymrwymo i gynyddu eich ymdrechion i roi'r gorau i ysmygu yng Nghymru, fel y galwyd amdano gan Cancer Research UK? Diolch. 

Llywydd, heb os, mae'n wir bod modd atal llawer iawn o ganser y geg. Gellir ei atal drwy fod pobl yn rhoi'r gorau i ysmygu, drwy leihau faint o alcohol maen nhw'n ei yfed. A'r cynnydd cyflymaf mewn canser y geg mewn gwirionedd yw canser y gwddf ac mae hynny wedi'i gysylltu'n fwyaf uniongyrchol â heintiau HPV, a bydd gwella cyfraddau brechu HPV yng Nghymru yn fesur ataliol pwysig arall. Mae Cymru wedi bod yn rhan o ymgynghoriad pedair gwlad sydd y tu ôl i'r mesurau a amlinellwyd yn Araith y Brenin. Os oes mwy y gallwn ni ei wneud i leihau ysmygu yn y dyfodol ac i ymdrin â defnyddio e-sigaréts ymhlith pobl ifanc, oherwydd dyna ran arall yr ymgynghoriad hwnnw, yna bydd yn cael cefnogaeth Llywodraeth Cymru.

Llywydd, mae diffyg uchelgais a chynigion ymarferol yn Araith y Brenin i fynd i'r afael â'r heriau sy'n wynebu dinasyddion Cymru. O ran y Senedd hon, pryder allweddol fydd a yw Llywodraeth y DU yn parchu confensiwn Sewel yn y sesiwn hon o'r Senedd.

Diolch, Prif Weinidog. Mae anhrefn yn ôl yn Rhif 10—efallai na aeth i ffwrdd. Mae'n ymddangos bod gennym Lywodraeth San Steffan sy'n datod ar gyflymder o'r fath, nes bod Araith y Brenin, dim ond wythnos yn ôl, yn ymddangos fel hanner oes yn ôl. Ond ni ddylem ganiatáu i'r rhestr honno o gyfleoedd a gollwyd fynd heb sôn amdanyn nhw: methiant San Steffan i weithredu ar gost anghydraddoldeb; penderfyniad gwrthnysig y Torïaid i gondemnio cenedlaethau'r dyfodol i dlodi a llygredd trwy ddrilio am fwy o olew a nwy. Bydd effaith yr araith honno ar Gymru yn cael ei gweld wrth i bobl fod yn dlotach nag y mae angen iddyn nhw fod ac wrth i'n daear ni fod yn fwy budr nag y byddai fel arall; y cyfleoedd hynny a gollwyd i wneud bywyd yn well i bobl sy'n byw yma. Prif Weinidog, ni fydd unrhyw Lywodraeth yn San Steffan o unrhyw liw yn y dyfodol yn cyflawni rhaglen wedi'i theilwra a'i chynllunio i fynd i'r afael ag anghenion ein cenedl. Onid yw hi'n bryd i ni ddod â'r genedl anghyfartal hon i ben, sy'n ein clymu i ddyfodol a ysgrifennwyd gan ffigurau ynysig, pell ac a draethwyd gan Frenin ar orsedd?

Llywydd, rwy'n cytuno nad yw Araith y Brenin yn ddigonol i ymdrin â'r heriau a wynebir ledled y Deyrnas Unedig. Galwodd y Financial Times hi yn 'thin gruel', a 'damp squib'; dywedodd fod Araith y Brenin, drwy chwarae gwleidyddiaeth dros y pontio ynni, yn gwaethygu enw da y DU ymhellach fel arweinydd ar newid hinsawdd. Felly, mae llawer iawn ar goll o Araith honno y Brenin. Ble oedd y Bil iechyd meddwl, Llywydd, a addawyd i ni gyhyd ac y byddem wedi gallu ei ddefnyddio i wneud pethau da yma yng Nghymru? Dim byd ar yr economi, dim byd ar chwyddiant, dim byd ar y GIG, dim byd ar fewnfudo, chwaith. Araith y Brenin oedd hon ar gyfer Llywodraeth ar ddiwedd ei hoes, Llywodraeth sy'n gwybod bod ei hamser wedi dod i ben, Llywodraeth nad oes ganddi uchelgais i fod mewn Llywodraeth yn y dyfodol.

Ac o ran yr anhrefn y cyfeiriodd Delyth Jewell ato, os oedd erioed wedi mynd i ffwrdd, rydym wedi gweld, Llywydd, rydym wedi gweld yr awyrgylch aflednais, misogynistaidd, paranoiaidd a dreiddiodd i 10 Downing Street yn cael ei amddiffyn wythnos ar ôl wythnos yma ar lawr y Senedd yn ystod argyfwng COVID. Sawl wythnos ydw i'n cofio cael gwybod gan wleidyddion Ceidwadol yma y dylem ni ddilyn yr hyn oedd yn digwydd yn Lloegr? Wel, rydyn ni'n gwybod—rydyn ni'n gwybod—beth oedd yn digwydd yn Lloegr ac mae'n gwbl ddiesgus. Edrychaf ymlaen at glywed ymddiheuriad—edrychaf ymlaen at glywed ymddiheuriad gan wleidyddion Ceidwadol yn y fan yma ar y pethau rydyn ni wedi'u dysgu. [Torri ar draws.] Na, fyddwn ni ddim yn ei glywed. Fyddwn ni ddim yn ei glywed. Rydyn ni'n gwybod, oherwydd ei fod yn dal i amddiffyn y mathau o afledneistra, misogynistaidd—wel, mae'n rhannu'r misogynistiaeth, rydyn ni'n gwybod—y misogynistiaeth aflan a oedd yn nodweddiadol—[Torri ar draws.] Ie, rwy'n gwybod. 

Ie, ie. Edrychwch—

Na—

Rhowch chi gynnig arni nawr.

Andrew R.T. Davies, na. Na, na. Na. Rwy'n siŵr y bydd y Prif Weinidog yn dymuno ystyried y cyhuddiad uniongyrchol a wnaeth i arweinydd yr wrthblaid yn y fan yna. Dydw i ddim yn credu y bu unrhyw beth misogynistaidd yng nghyfraniad Andrew R.T. Davies heddiw.

Wel, rwy'n cytuno â hynny, Llywydd. Chlywais i ddim byd misogynistaidd heddiw.

Laura Anne Jones.

[Torri ar draws.] Ie, ie. Rwy'n ei weld drwy'r amser, Llywydd. Mae'n credu y gall ddweud unrhyw beth y mae'n dymuno am unrhyw un arall. Y funud—[Torri ar draws.] Y funud—y funud—y gwnewch chi dynnu sylw at ei record ei hun, mae ar ei draed yn cwyno amdano. [Torri ar draws.] Dyma ni, ie. Dyma ni. Gallaf i ddweud wrthych chi. [Torri ar draws.] Ie, ie.

Rwy'n mynd i ofyn i Laura Anne Jones nawr i fwrw ymlaen. Mae sylwadau misogynistaidd yn cael eu gwneud gan Aelodau yn y Siambr hon. Rwyf wedi bod yn destun i un ohonyn nhw fy hun heb fod yn hir iawn yn ôl.

Yn wir.

Laura Anne Jones.

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, yn Araith y Brenin yn ddiweddar, wrth gwrs, gwelsom Lywodraeth y DU yn ymrwymo i ddiwygio'r farchnad dai, gan ei gwneud yn rhatach ac yn haws i lesddeiliaid brynu eu rhydd-ddaliad. Maen nhw wedi diogelu dyfodol ein clybiau pêl-droed, y bydd llawer ohonoch chi'n hapus amdano, er budd ein cymunedau a'n cefnogwyr. Maen nhw wedi mynd i'r afael â gwrthsemitiaeth, lle gallai gwersi, wrth gwrs, gael eu dysgu gan eich plaid chi, a sicrhau bod yr Holocost yn cael ei gofio ledled ein Teyrnas Unedig, a hefyd sicrhau y bydd pobl yng Nghymru yn cael eu diogelu'n well rhag troseddu, ymddygiad gwrthgymdeithasol, terfysgaeth a mewnfudo anghyfreithlon. Prif Weinidog, y cwestiwn yr wyf i am ei ofyn i'r Llywodraeth Cymru hon: a wnaiff Llywodraeth Cymru ollwng ei phwyslais ar ddiwygio cyfansoddiadol ac ideoleg rhywedd, a chanolbwyntio ar gyfateb uchelgais Llywodraeth y DU yn y rhaglen ddiwygio hon mewn meysydd sydd wedi'u datganoli i'r Senedd?

Llywydd, darllenodd yr Aelod gyfres hir o Filiau, dim ond un ohonyn nhw sydd â buddiant datganoledig, ac, ar yr un hwnnw, ar ddiwygio lesddaliadau, byddwn ni'n parhau i gael ein sgyrsiau â Llywodraeth y DU, oherwydd rwy'n credu ei bod yn well diwygio lesddaliadau ar sail Cymru a Lloegr. Rydym eto i ddysgu gan Lywodraeth y DU pryd y bydd y Bil hwnnw'n cael ei gyflwyno, ac, oni chaiff ei gyflwyno'n gyflym, yna mae'r siawns y bydd yn cwblhau ei broses seneddol cyn etholiad cyffredinol yn arbennig o fach. Felly, os hoffai'r Aelod ychwanegu ei llais at ein un ni wrth geisio sicrhau bod y Bil hwnnw'n cael ei gyflwyno mewn ffordd sy'n rhoi cyfle teg iddo gyrraedd y llyfr statud, bydd hynny'n ddefnyddiol iawn.

Alun Davies.

Rwy'n ddiolchgar i chi, Llywydd. Rydyn ni'n clywed llawer iawn, Prif Weinidog, gan y Ceidwadwyr nad ydyn nhw'n hoffi gwleidyddion ychwanegol. Wel, fe wnaethon ni ddarganfod ddoe mai David Cameron, wrth gwrs, yw'r 117fed aelod newydd o Dŷ'r Arglwyddi ers yr etholiad cyffredinol diwethaf—117 o gronïau, rhoddwyr pleidiau a gwleidyddion aflwyddiannus wedi'u stwffio i mewn i Siambr lygredig ac anetholedig sy'n ceisio llywodraethu'r wlad hon. Prif Weinidog—[Torri ar draws.] Prif Weinidog, mae Siambr Tŷ'r Arglwyddi bellach yn fwy na phresidiwm Cyngres Genedlaethol Pobl Tsieina, ac nid yw'r un ohonyn nhw'n atebol i unrhyw un ohonom ni. A ydych chi'n cytuno â mi, Prif Weinidog, bod adroddiad Gordon Brown yn dangos ffordd ymlaen lle gallwn ddiddymu Tŷ'r Arglwyddi a lle gallwn fod â Siambr sy'n cael ei hethol i gynrychioli pob un ohonom ni, hyd yn oed nhw? [Chwerthin.]

Llywydd, diolch i Alun Davies am hynny. Mae e'n iawn bod yr Arglwydd Cameron bellach yn chwyddo rhengoedd bythol gynyddol Tŷ'r Arglwyddi, a byddai adroddiad Gordon Brown, Llywydd, sy'n argymell Tŷ Arglwyddi llawer yn llai, gydag etholiadau uniongyrchol iddo, gyda chynrychiolaeth wedi ei gwarantu i'r cenhedloedd a'r rhanbarthau a thasg newydd o ran diogelu'r cyfansoddiad, gan gynnwys diogelu datganoli yma yng Nghymru, yn gwneud cynnig llawer gwell i Araith y Brenin nag unrhyw beth y gwelsom ni yr wythnos diwethaf.

Llywydd, roedd Llywodraeth Cymru yn feirniad cadarn o fathau blaenorol o gyllid preifat ac ni wnaeth ymgymryd ag unrhyw gynlluniau mentrau cyllid preifat newydd. O ganlyniad, rydym wedi ein hinswleiddio i raddau helaeth o'r canlyniadau cost refeniw uchel iawn y mae'n rhaid i gyrff cyhoeddus eu talu yng ngwledydd eraill y DU.

Diolch i'r Prif Weinidog am yr ymateb hwnnw. Yn y Senedd, rydyn ni'n parhau i fod ar ein dyled i Rhodri Morgan am beidio â dilyn San Steffan wrth ddefnyddio mentrau cyllid preifat i ariannu datblygiadau. Maen nhw wedi bod yn gostus i'r rhai hynny sydd wedi ymrwymo i'r contractau, ond yn broffidiol iawn i'r rhai sydd â'r contractau. Yn ddiweddar, mae Llywodraeth Cymru wedi cefnogi model buddsoddi cydfuddiannol, sydd yn fenter cyllid preifat i bob pwrpas heb reoli cyfleusterau. A wnaiff Llywodraeth Cymru ailystyried defnyddio'r dull hwn o ariannu gwariant cyfalaf?

Wel, diolch i'r Aelod am yr hyn a ddywedodd am y penderfyniadau hynny—15 mlynedd a mwy yn ôl erbyn hyn—oherwydd gallaf ddweud wrtho fod penderfyniad Llywodraeth Lafur bryd hynny i beidio ag ymuno â'r fenter cyllid preifat yn benderfyniad dewr a chafodd ei feirniadu'n hallt gan eraill ar y pryd. Dyna benderfyniad da y bu, mae'n ymddangos, oherwydd, mae'r rhannau hynny o'r Deyrnas Unedig a aeth ar raddfa fawr am y model mentrau cyllid preifat hwnnw bellach yn talu'r pris amdano. Rhybuddiodd Audit Scotland, yn yr Alban, y bydd yn rhaid i drethdalwyr yr Alban wynebu bil o £40 biliwn er mwyn ariannu gwerth £9 biliwn o brosiectau: gwerth £9 biliwn o asedau ac angen £40 biliwn i dalu amdanyn nhw. Dyna yr ydym ni wedi ei osgoi yma yng Nghymru. Yng ngwasanaeth iechyd Lloegr, mae yna ymddiriedolaethau sy'n colli miliynau a miliynau o bunnoedd o ofal cleifion bob blwyddyn dim ond i dalu'r llog ar y benthyciadau a gymerwyd ar ffurf cynlluniau mentrau cyllid preifat.

Yma yng Nghymru, mae gennym hierarchaeth yr ydym yn ei defnyddio o ran buddsoddi cyfalaf. Rydyn ni'n dechrau gyda'r arian rhataf bob amser, a dyna'r grant cyfalaf sy'n dod i Gymru yr ydyn ni'n ei ddefnyddio. Pan na fydd gennym arian grant ar ôl, rydyn ni'n defnyddio'r pwerau benthyca cyfalaf sydd gennym fel Llywodraeth Cymru. Pan fydd hwnnw'n dod i ben, rydyn ni wedi ariannu awdurdodau lleol ac eraill ag arian refeniw, fel y gallan nhw ddefnyddio eu capasiti benthyca. Pan fyddwn yn rhedeg allan o hwnnw, a dydyn ni'n dal ddim yn gallu gwneud y pethau sy'n hanfodol i Gymru, yna byddwn ni'n defnyddio'r model buddsoddi cydfuddiannol, oherwydd, er ei fod yn ddrutach na'r mathau eraill hynny o gyfalaf, mae'n dal i ddarparu model inni sy'n ein hamddiffyn rhag diffygion mentrau cyllid preifat, ac mae'n caniatáu inni barhau i fuddsoddi mewn ysgolion, mewn ysbytai, a mathau eraill o seilwaith cyhoeddus hanfodol nad ydym yn gallu eu hariannu mewn ffyrdd eraill.

Ac yn olaf, cwestiwn 8, John Griffiths. 

Llywydd, cyd-gynhyrchwyd ein fframweithiau economaidd rhanbarthol gyda phartneriaid. Maen nhw'n seiliedig ar dystiolaeth ac ar gytundeb. Maen nhw'n nodi dull a rennir yn seiliedig ar set gyffredin o flaenoriaethau economaidd, ac ymrwymiad i gydweithio i hybu cryfderau presennol a datgloi potensial newydd.

Prif Weinidog, diolch byth, mae'n ymddangos bod y DU mewn sefyllfa dda i gael Llywodraeth Lafur, mawr ei hangen, yn yr etholiad cyffredinol nesaf, gan alluogi partneriaeth â Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau rhanbarthol yn y DU a Chymru. A fyddai'r Prif Weinidog yn cytuno bod adroddiad Gordon Brown yn cynnig llwybr i ni i'r math o gynnydd y mae angen i ni ei weld yng Nghymru, gyda buddsoddiad sylweddol a chyllid ar gyfer rheilffyrdd a seilwaith arall, ynghyd â dur gwyrdd, gyda mwy o swyddi sector cyhoeddus y DU yn cael eu hailddosbarthu i Gymru, a chefnogaeth well i glystyrau economaidd, fel y diwydiant lled-ddargludyddion, a gafodd hwb yng Nghasnewydd yn ddiweddar, gyda Vishay yn caffael Nexperia?

Wel, yn gyntaf oll, Llywydd, a gaf i groesawu'r cyhoeddiad am y buddsoddiad hwnnw yn Nexperia, sy'n diogelu'r swyddi hynny a gafodd eu peryglu gan benderfyniad gan Lywodraeth y DU, y gwnaethon nhw wedyn gefnu ar ganlyniadau'r penderfyniad hwnnw, ond lle mae gennym bellach y posibilrwydd o fuddsoddiad newydd? Oherwydd, mae dyfodol y clwstwr lled-ddargludyddion cyfansawdd yn y de-ddwyrain yn enghraifft ddisglair o'r hyn y gallwn ni ei gyflawni pan fydd gennym bolisïau rhanbarthol gwirioneddol yng Nghymru. 

Nawr, cafodd adroddiad diweddar gan Brifysgol Harvard a Chronfa'r Brenin—Coleg y Brenin Llundain, mae'n ddrwg gen i—ei gymeradwyo gan y cyn-Brif Weinidogion Blair, Brown a John Major. A'r hyn a wnaeth yr adroddiad hwnnw oedd tynnu sylw at yr angen am bolisïau parhaus, polisïau parhaus nad ydynt yn cael eu hatal a'u newid gan Lywodraeth y DU cyn i chi ddod i arfer â'r polisïau diwethaf y dywedon nhw eu bod yn eu mabwysiadu. Ac yma yng Nghymru, wrth gwrs, edrychwn ymlaen, Llywydd, at ddyfodol lle ceir buddsoddiad gwirioneddol yn ein seilwaith. Mae'n syndod i unrhyw un sy'n edrych arno y bydd ein buddsoddiad cyfalaf yn y flwyddyn nesaf gan Lywodraeth y DU yn gostwng 8 y cant yng Nghymru, ar yr adeg pan fo ei angen yn fwy nag erioed o'r blaen. Ond mae defnyddio ein dull ni, y dull partneriaeth hwnnw, y dull hwnnw sy'n seiliedig ar y dystiolaeth y mae'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd wedi'i darparu i ni, mae hynny'n rhoi'r parhad a'r sicrwydd hwnnw i ni o ran polisi, ac yna byddwn ni'n gwneud y defnydd gorau posibl o ba bynnag fuddsoddiad sydd ar gael i ni yng Nghymru, ac yn gwarantu bod economïau rhanbarthol, ym mhob rhan o Gymru, yn cael y gefnogaeth sydd ei hangen arnynt i ffynnu.

Diolch i'r Prif Weinidog.

Yr eitem nesaf fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny. Lesley Griffiths.

Diolch, Llywydd. Mae dau newid wedi bod i fusnes yr wythnos hon. Yn gyntaf, mae'r datganiad ar ofal sylfaenol wedi'i dynnu'n ôl. Yn ail, rwyf wedi ychwanegu dadl ar Reoliadau Dyrannu Tai a Digartrefedd (Cymhwystra) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 3) 2023, y bydd angen atal Rheolau Sefydlog ar eu cyfer. Nodir y busnes drafft am y tair wythnos nesaf ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod, sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Trefnydd, a gaf i alw am ddatganiad gan y Gweinidog sy'n gyfrifol am gyfathrebu a thechnoleg yng Nghymru? Mae hyn ynghylch y seilwaith teleffoni symudol ledled y wlad. Rwy'n gwerthfawrogi nad yw telathrebu yn fater datganoledig, ond wrth gwrs mae'r system gynllunio wedi ei datganoli, ac mae llawer o'r seilwaith yn gofyn am weithredu ar y system gynllunio hefyd. Roedd adroddiad diweddar gan Vodafone, a ganfu fod Cymru yn un o'r pum rhan sy'n perfformio waethaf yn y Deyrnas Unedig, a hanner etholaethau Cymru heb fynediad digonol at dechnoleg 5G, yn benodol. Yn wir, roedd fy etholaeth fy hun yng Ngorllewin Clwyd yn y 4 y cant isaf o etholaethau ym Mhrydain ar y mynegai a ddatblygwyd, gyda 62 y cant o'r etholaeth heb fynediad 5G o gwbl. Ac mae hyn ar ben y ffaith bod yna ardaloedd heb signal ffonau symudol yn dal i fod mewn rhannau o fy etholaeth i—ac, heb os, eraill hefyd. Rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth y mae'r cyhoedd eisiau i Lywodraethau Cymru a'r DU gydweithio arno er mwyn mynd i'r afael ag ef. Rwy'n credu bod rhai rhwystrau yn ein system gynllunio y dylid eu dileu er mwyn ei gwneud hi'n haws i gwmnïau telathrebu allu rhoi'r mathau o fastiau sydd eu hangen arnynt, a rhannu seilwaith mastiau. Tybed a allem gael datganiad ar hynny, os gwelwch yn dda.

Diolch. Wel, fel y dywedwch chi, mae mater cyfathrebu a band eang yn gyffredinol yn fater a gadwyd yn ôl, ac rwy'n gwybod bod y Gweinidog yn gweithio'n agos iawn gyda Llywodraeth y DU i sicrhau ein bod yn cael y cwmpas gorau. Yn fy etholaeth fy hun, mae yna ardaloedd lle na allwn ni hyd yn oed cael 4G, felly rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn, fel y dywedwch chi, fod gennym fynediad at 5G. Rwy'n credu eich bod yn iawn bod angen i'r gwaith cynllunio—. Mae angen i ni sicrhau bod y gwaith cynllunio yn cyd-fynd â'r holl gynlluniau yn gysylltiedig â hynny, ac fe wnaf basio eich pryderon i'r Gweinidog priodol.

Trefnydd, hoffwn ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan y Gweinidog neu'r Dirprwy Weinidog dros Newid Hinsawdd, ynglŷn â'r A470. Fe fyddwch chi'n ymwybodol bod yna ran o'r lôn ar gau ar y funud, rhwng Carno a Dolfach, a bod yna ddargyfeiriad o dros 70 milltir yn ei le. Y gobaith ydy y bydd y lôn yn ailagor, yn rhannol, yn hwyrach yr wythnos yma, ond mae hi'n lôn mor, mor bwysig, ac mi fydd angen buddsoddiad sylweddol er mwyn trwsio'r lôn, yn ôl adroddiadau lleol. Efallai ei bod hi'n od bod rhywun sy'n cynrychioli Canol De Cymru yn codi'r mater hwn, ond mae o'n rhywbeth y mae etholwyr ledled Cymru yn bryderus amdano fo, a hithau'n lôn mor, mor bwysig o ran cysylltu de a gogledd.

Diolch. Rwy'n credu eich bod yn cyfeirio at y cwymp, y tirlithriad ar yr A470. Mae gwaith dros dro wedi bod yno, sydd wedi parhau drwy'r penwythnos, a'r gobaith yw y bydd y rhan honno o'r ffordd yn agor ddiwedd yr wythnos hon. Rwy'n ymwybodol bod yr ardal hon wedi bod o dan signalau traffig ers o leiaf ddwy flynedd, serch hynny, tra bod gwaith hirdymor yn cael ei wneud, ac angen gwaith atgyweirio parhaol, ac mae'r gwaith adeiladu ar gyfer hynny wedi'i raglennu i ddigwydd yn 2024-25, felly mae hynny'n hirdymor. Ond rwy'n credu yn yr ardal yr ydych chi'n cyfeirio ati, mae'r gwaith hwnnw'n parhau heddiw i adfer y wal dros dro a gallu amddiffyn yr wyneb agored o dan y ffordd.

Rwy'n gofyn am ddau ddatganiad gan Lywodraeth Cymru. Mae'r cyntaf ar gadw primatiaid gan unigolion, ac rwy'n awyddus iawn i weld hyn yn cael ei wahardd yng Nghymru. Yr wythnos diwethaf, cafwyd hyd i marmoset yn sgrechian ac yn methu cerdded ar ôl i'w pherchnogion fethu â gofalu amdani'n iawn. Pan aeth y Gymdeithas Frenhinol er Atal Creulondeb i Anifeiliaid â'r marmoset at y milfeddyg, darganfuwyd bod ganddi glefyd esgyrn metabolig difrifol a bu'n rhaid rhoi'r marmoset wyneb gwyn i gysgu. 

Mae'r ail ar ddatblygu'r diwydiant gwyddorau bywyd yng Nghymru. Yn ddiweddar, cynhyrchodd y grŵp trawsbleidiol ar ymchwil feddygol adroddiad ar sut mae ymchwil feddygol o fudd i bobl Cymru. Dylai'r datganiad rwy'n gofyn amdano amlinellu sut y bydd Llywodraeth Cymru yn blaenoriaethu ymchwil feddygol o fewn datblygu economaidd, a sut y gall mwy o gydweithio ddigwydd rhwng y GIG, prifysgolion Cymru a diwydiant i dyfu'r diwydiant pwysig iawn hwn.

Diolch. Fel y gŵyr yr Aelod, mae Deddf Lles Anifeiliaid 2006 yn gosod dyletswydd gofal ar unrhyw un sy'n gyfrifol am unrhyw anifail i sicrhau ei les. Nid ydym yn gwybod faint o brimatiaid sy'n cael eu cadw yma yng Nghymru ac, fel y gŵyr yr Aelod, gweithiais yn agos iawn gyda Llywodraeth y DU ar y Bil Lles Anifeiliaid (Anifeiliaid a Gedwir). Roedd yn ddrwg iawn gen i fod Llywodraeth y DU wedi penderfynu peidio â bwrw ymlaen â hwnnw, ac mae hyn yn waith y byddwn ni'n parhau i edrych arno gyda swyddogion yn Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig i weld beth allwn ni ei wneud i sicrhau bod y darn hwn o ddeddfwriaeth yn mynd yn ei flaen. Dylwn atgoffa pawb na all unrhyw berson gadw unrhyw anifail gwyllt peryglus, ac mae hynny'n cynnwys llawer o brimatiaid yn sicr, heb gael trwydded gan eu hawdurdod lleol yn gyntaf. 

O ran gwyddorau bywyd, bydd yr Aelodau'n ymwybodol o gynllun cyflawni arloesi Llywodraeth Cymru, a lansiwyd, rwy'n credu, tua mis yn ôl, ac roedd hwnnw'n cynnwys ymrwymiad i ddatblygu datganiad polisi gwyddorau bywyd gyda chamau clir i gefnogi datblygiad y sector yng Nghymru i gefnogi iechyd a lles, economi, addysg a'r argyfyngau hinsawdd a natur. Rwy'n gwybod bod swyddogion yn ymgysylltu ar draws y sector ar hyn o bryd i helpu i ddeall yr heriau yn well ac, wrth gwrs, y cyfleoedd a'r blaenoriaethau ar draws y sector gwyddorau bywyd, yn ogystal â'r camau posibl i oresgyn heriau.

A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol y prynhawn yma, gan fod etholwyr yn Nyffryn Clwyd wedi cysylltu â mi sy'n pryderu am argymhelliad y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal ar 3 Tachwedd na ddylid ariannu therapïau modwleiddwyr a ddefnyddir i drin ffibrosis systig ar y GIG mwyach? Mae'n rhaid i blant â ffibrosis systig gymryd nifer o feddyginiaethau, cael ffisiotherapi, weithiau sawl gwaith y dydd, profion gwaed, pelydrau-x ac ymweliadau ysbyty dim ond i aros yn iach. Mae gan eu rhieni faich gofal enfawr ac maen nhw'n gweithio'n galed i'w cadw cystal â phosibl, ond mae'r clefyd, heb driniaeth â'r modwleiddwyr hyn, yn ddirywiol ac yn drychinebus i gleifion.

Mae fy etholwyr wedi cael profiad uniongyrchol o'r effaith y mae hyn yn ei chael ar eu plant. Kaftrio yw'r mwyaf pwerus o'r triniaethau modwleiddwyr. Mae eisoes yn cael ei ragnodi i'r rhai â ffibrosis systig sy'n chwe oed neu'n hŷn, ac mae cleifion wedi gweld eu bywydau'n cael eu trawsnewid gan y cyffur. Fodd bynnag, mae'r newyddion gan NICE ddydd Gwener, 3 Tachwedd, wedi cwestiynu a fydd y GIG yn parhau i ariannu'r cyffur, felly efallai na fydd cleifion newydd yn gallu cael y therapïau hyn sy'n achub bywydau y mae eu cyfoedion hŷn wedi'u cael yn y blynyddoedd blaenorol. Felly, a gaf i ddatganiad gan y Llywodraeth mewn ymateb i'r broblem hon a pha gamau y mae'r Gweinidog iechyd yn eu cymryd i sicrhau bod plant sy'n byw gyda ffibrosis systig yn fy etholaeth i yn gallu parhau i gael mynediad at therapïau a thriniaethau pan fydd eu hangen fwyaf?

Wel, mae pob Llywodraeth yn dibynnu ar gyngor cyrff arfarnu annibynnol, ac mae hynny'n amlwg yn cynnwys NICE, er mwyn penderfynu ar y modd gorau o ddefnyddio adnoddau'r GIG. Rydych chi'n hollol iawn, cyflwynodd NICE ganllawiau drafft ar y defnydd o driniaethau ffibrosis systig. Roedd tair triniaeth—Kaftrio, Symkevi ac Orkambi—ac nid oeddent yn argymell defnyddio'r triniaethau hyn oherwydd bod yr amcangyfrifon cost-effeithiolrwydd yn sylweddol uwch na'r amrediad y mae NICE yn ei ystyried yn ddefnydd derbyniol o adnoddau. Fel y dywedais i, mae pob Llywodraeth yma yn dibynnu ar y cyngor hwnnw, ac nid yw penderfyniad gan NICE i beidio ag argymell defnyddio'r triniaethau hyn wrth symud ymlaen yn effeithio ar unrhyw un sy'n eu derbyn ar hyn o bryd.

Hoffwn i ofyn am ddatganiad am y Ganolfan Awyr Agored Genedlaethol ym Mhlas Menai yn fy etholaeth i, os gwelwch yn dda. Bron 18 mis yn ôl, mi wnes i godi pryderon wrth i reolaeth o'r ganolfan bwysig yma gael ei hallanoli. Ers hynny, dwi wedi bod yn tynnu sylw Chwaraeon Cymru a’r Dirprwy Weinidog dros chwaraeon at y pryderon sy’n cael eu lleisio’n lleol ers i Legacy Leisure gymryd drosodd. Mae’r rhain yn bryderon dilys am amodau gwaith a datblygiadau eraill, ond mae yna fater arall wedi codi yr wythnos yma wrth i glwb gwersi nofio lleol, Nofio Menai, gael gwybod na fydd pwll nofio Plas Menai ar gael iddyn nhw o Ionawr nesaf ymlaen. Mae Nofio Menai yn dweud nad oes yna ddim pwll nofio arall ar gael iddyn nhw'n lleol, a dwi'n gwybod bod yna restrau aros ar gyfer gwersi nofio yn y canolfannau hamdden yn lleol. Felly, plant fydd ar eu colled oherwydd hyn ac mi fydd yna leihad hefyd yn y ddarpariaeth cyfrwng Cymraeg, sydd yn bwysig iawn yn yr ardal. Ac mi fydd yna gysylltiad hir rhwng y ganolfan a’r gymuned leol yn dod i ben, a hynny yn ddisymwth a heb eglurhad. Felly, dwi am gael diweddariad, os gwelwch yn dda.

A dwi eisiau gwybod hefyd beth ydy'r berthynas rhwng Legacy Leisure, Parkwood Leisure, Swim Wales, Chwaraeon Cymru a Llywodraeth Cymru. Dwi yn credu erbyn hyn ei bod hi'n bryd i’r Dirprwy Weinidog ofyn am adolygiad llawn o’r sefyllfa cyn i fwy o broblemau ddod i'r wyneb.

Diolch i chi. Nid wyf i'n ymwybodol o unrhyw ymgysylltiad a gafodd y Dirprwy Weinidog. Efallai y byddai hi'n well i Siân Gwenllian ysgrifennu ati hi'n uniongyrchol.

Fe hoffwn i adleisio galwadau am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ynglŷn ag argymhelliad y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal i derfynu mynediad at Kaftrio a chyffuriau eraill yn y GIG i'r rhai sydd â ffeibrosis systig. Rwy'n teimlo bod angen datganiad i roi cyfle i'n hetholwyr ni godi eu lleisiau a chodi ymwybyddiaeth o'r newid hwn hefyd a allai effeithio ar gannoedd o blant a theuluoedd. Bydd yn effeithio ar lawer o deuluoedd eisoes, gan gynnwys y teulu Perkins a'u merch nhw, Delilah, sy'n hannu o Ben-y-bont ar Ogwr. Maen nhw'n dweud wrthyf i y gall y cyffuriau hyn gynyddu disgwyliad oes 30 hyd 50 mlynedd. Felly, mae'r ffaith fod NICE yn dweud ei bod hi'n rhy ddrud yn annerbyniol nid yn unig yn foesol ac yn foesegol, ond hefyd, pan fyddwch chi'n meddwl am y peth, nid yw'n gwneud synnwyr ariannol chwaith, oherwydd mae'r gost o drin pobl â ffeibrosis systig yn ddrud iawn hefyd, ac fe allan nhw fyw bywydau llawn a hyfryd iawn os gallan nhw gael y driniaeth hon.

Fe hoffwn i ofyn hefyd am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru am yr effaith y mae'r llygredd yn sgil gollyngiadau cyfreithlon i'n moroedd ni gan gwmnïau dŵr yn ei chael ar iechyd y cyhoedd. Wythnos diwethaf, roeddwn i'n bresennol mewn protest ar draeth Drenewydd yn Notais, a drefnwyd gan y Newton Buoyant Bluetits. Roedd tua 200 ohonom ni yno yn ymgyrchu i achub ein moroedd. Rwyf i wedi cwrdd â Dŵr Cymru, sy'n monitro effaith amgylcheddol y gollyngiadau hyn, ac mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn cynnal profion bedair gwaith, fel arfer ym misoedd yr haf, i brofi ansawdd y dŵr, ond nid ydyn nhw'n rhoi ystyriaeth i'r effaith ar iechyd pobl. Nid yw hynny'n cael ei fonitro na'i recordio. Mae llawer o bobl wedi dod ataf i yn dweud bod heintiau arnyn nhw. Fe ddywedodd un fenyw wrthyf i ei bod hi bron iawn wedi colli ei llygad oherwydd yr hyn yr oedd ei meddyg teulu hi'n credu a allai fod yn haint a gafodd ei wedi gollyngiad i'r môr. Mae hyn yn cael effaith aruthrol ar ein heconomi, ar iechyd y cyhoedd, ac rwy'n gofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru yn benodol ar effaith y gollyngiadau hyn a llygredd i'n moroedd. Diolch.

Diolch i chi. Wel, fe glywsoch chi'r ateb sylweddol a roddais i Gareth Davies, sydd wedi gadael y Siambr, ond rwy'n siŵr eich bod chi wedi clywed fy ateb iddo ef.

O ran eich ail gwestiwn chi, fe fydd y Gweinidog Newid Hinsawdd yn rhoi datganiad ar ansawdd dŵr fis nesaf.

Prynhawn da, Trefnydd. A gaf i ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch chi'n dda, gyda'r cyntaf gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ynglŷn â'r gefnogaeth barhaus sydd ar gael i'r ffoaduriaid hynny a ddadleolwyd gan ymosodiad anghyfreithlon Rwsia ar Wcráin? Ym mis Mai eleni, fe dderbyniodd pwyllgor Neuadd Henderson yn Nhalybont grant i nodi profiadau'r rhai fu'n rhan o raglen Powys i ailsefydlu pobl o Wcráin. Fe wnaethon nhw hyn drwy gyfrwng cyfraniadau llafar uniongyrchol i sicrhau eu bod nhw rhoi'r profiadau a gafodd ffoaduriaid sy'n cyrraedd Cymru ar gof a chadw. Fe glywson nhw'n uniongyrchol gan ffoaduriaid ynglŷn â'r cynnwrf sydyn a fu yn eu bywydau nhw, ond mae'r dyfodol yn peri gofid gwirioneddol, o ran y cyfleoedd a fydd ganddyn nhw i aros yng Nghymru, a fydd, yn anffodus, yn debyg o ddigwydd o ystyried y sefyllfa gyda'r rhyfel.

Ac mae'r ail ddatganiad ynglŷn â chau canolfan ymwelwyr dydd y Ganolfan Technoleg Amgen, y gwyddom ei fod yn peryglu 14 o fywydau. Mae llawer ohonom wedi ymweld â'r Ganolfan Technoleg Amgen ac yn wir—. Rwy'n gwybod bod Cefin Campbell, mewn gwirionedd, wythnos diwethaf, yn y datganiad 90 eiliad, wedi siarad am eu pen-blwydd yn 50 oed ac, yr wythnos nesaf, fe fyddwn ni'n rhoi te croeso iddyn nhw. Mae clywed y bydd y ganolfan arloesol hon nid yn unig yn colli staff yn peri gofid mawr, ond wedyn o bosibl, wrth symud ymlaen, fe ellid colli'r momentwm hwnnw sy'n ein hysgogi ni at ganfyddiad gwahanol o sut y gallwn ni ddefnyddio technolegau amgen. Felly, a gaf i ofyn i hwnnw fod yn ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan Weinidog yr Economi? Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr iawn i chi. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn bod y straeon hynny'n cael eu rhoi ar gof a chadw yn y ffordd y gwnaethoch chi ei disgrifio hi. Fe wn i fod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn parhau i weithio gyda llywodraeth leol a chyda'r trydydd sector i sicrhau ein bod ni'n cefnogi ac yn integreiddio dros 7,000 o westeion sydd wedi dod i Gymru o dan gynllun uwch-noddwyr Llywodraeth Cymru a'r rhai a gynhaliwyd yn unol â rhaglen Cartrefi i Wcráin. Fel gwyddoch chi, Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am y dull cyffredinol, ond fe wn i fod y Gweinidog yn gofyn am eglurder ar frys gan Lywodraeth y DU ynghylch y cynlluniau ar gyfer y tymor hwy.

Rydym ni'n falch iawn o weld y digwyddiad a fydd yn cael ei gynnal yr wythnos nesaf. Rwy'n credu y bydd llawer ohonom wedi ymweld â'r Ganolfan Technoleg Amgen. Fe wn i fod Llywodraeth Cymru yn trafod gyda chynrychiolwyr o'r ganolfan i geisio gweithio gyda nhw i archwilio'r cymorth sydd ar gael, yn arbennig, fel rydych chi'n dweud, ar gyfer yr unigolion a'r teuluoedd hynny y bydd y penderfyniad hwn yn effeithio arnyn nhw. Rwy'n deall, er eu bod ni'n bwriadu cau'r ganolfan ymwelwyr, na fydd unrhyw un sydd wedi trefnu cynhadledd neu fynd ar ymweliad ymlaen llaw yn cael ei siomi.

Fe hoffwn i godi mater a godwyd yn barod heddiw, Gweinidog, ac fe fydd hyn yn ychwanegu at y cais hwnnw, sef mater ynglŷn â chwymp rhan o ffordd yr A470 ar y ffordd i Fachynlleth, ychydig y tu draw i Dalerddig, a ddigwyddodd nos Iau ddiwethaf. Nawr, mae hwn yn fater hirsefydlog. Fe fu goleuadau traffig ar y rhan hon o'r ffordd ers peth amser bellach. Fe ysgrifennais i at y Gweinidog dri mis yn ôl yn gofyn am waith ar y ffordd. Nawr, o ganlyniad i beidio â chynnal y gwaith hwnnw, fe chwalodd seiliau'r rhan honno o'r ffordd erbyn hyn ac mae'r ffordd wedi cau yn llwyr erbyn hyn. Felly, fe geir pryder sylweddol o ran y gwasanaethau brys, ac mae yna darfu difrifol oherwydd bod llawer o drigolion yn defnyddio lonydd llai erbyn hyn, nad ydyn nhw'n briodol, ac mae dargyfeiriad hirfaith ar waith. Nawr, mae hynny'n tarfu ar blant ysgol, gweithwyr post, gweithwyr iechyd proffesiynol, ac ati. Felly, yr hyn yr hoffwn ei wneud, Gweinidog, yw ychwanegu at gais heddiw a gofyn a allai'r Dirprwy Weinidog ysgrifennu at yr Aelodau perthnasol i gyd sy'n cynrychioli'r maes hwnnw, gan eu diweddaru nhw ynghylch yr ateb byrdymor—beth a fydd yn digwydd ar unwaith, pryd fydd y ffordd yn cael ei hailagor—a beth yw'r ateb hirdymor er mwyn i ni hysbysu'r trigolion sy'n byw yn yr ardal honno.

Diolch i chi. Wel, nid oes gennyf i fawr i'w ychwanegu at fy ateb i Heledd Fychan mewn gwirionedd. Rwy'n cytuno â chi bod y dargyfeiriad sydd ar waith yn un hirfaith ac y bydd yn effeithio ar lawer o bobl, felly dyna pam rydym ni'n anelu at ailagor y ffordd erbyn dydd Gwener yr wythnos hon. Rwy'n siŵr y bydd yr Aelod yn gwerthfawrogi ei bod hi'n sefyllfa weddol gymhleth ac, yn amlwg, mae diogelwch y cyhoedd o'r pwys mwyaf.

Trefnydd, gadawodd ein treftadaeth ddiwydiannol lawer o greithiau, o lygredd yn ein hafonydd hyd at glefydau anadlol, ac un safle llygredig o'r fath yw chwarel Tŷ Llwyd yn Ynysddu ym mwrdeistref sirol Caerffili, lle ceir pryder eang oherwydd y llygredd sy'n tarddu o hen safle diwydiannol. Rwy'n ddiolchgar i gynghorwyr sir Caerffili am adrodd am y broblem a welwyd heddiw oherwydd llifogydd ar y ffordd gyhoeddus rhwng Teras Pontgam a Theras Caerllwyn. Gyda'r glaw trwm neithiwr, roedd dŵr o liw oren, yn ôl llygad-dystion, yn rhedeg oddi ar y mynydd a'r chwarel ac i gwrs dŵr newydd, yn gorlifo'r ffordd. A allai datganiad ysgrifenedig, os gwelwch chi'n dda, nodi pa sicrwydd y gall Llywodraeth Cymru ei roi na fydd llygredd o hen safleoedd diwydiannol yn llifo i'n hafonydd ac i ardaloedd preswyl, ac a all y datganiad hwnnw nodi na ddylai cymunedau lleol orfod talu am lanhau'r safleoedd hyn lle ceir cymaint o bryder oherwydd llygredd?

Diolch i chi. Wel, nid wyf i'n ymwybodol o'r llifogydd yr oeddech chi'n cyfeirio atyn nhw, ond, ar bwynt ehangach, rydych chi siŵr o fod yn ymwybodol o'r gwaith adfer sylweddol a wnaeth Llywodraeth Cymru mewn partneriaeth â llawer o awdurdodau lleol ynghylch hen weithfeydd mwyngloddio.

Trefnydd, a gawn ni ddatganiad gan Weinidog yr Economi neu'r Dirprwy Weinidog twristiaeth ar y rheol 28 diwrnod o ran meysydd gwersylla dros dro? Yn dilyn yr ymgynghoriad ar y ffordd ymlaen ynglŷn ag ymestyn hyn hyd at 56 diwrnod yn ystod rhan olaf y pandemig, a hynny ar gyfer helpu busnesau twristiaeth i godi ar eu traed unwaith eto, cafodd yr estyniad hwnnw ei groesawu yn fawr iawn ar y pryd, ond ni fu unrhyw eglurder ynghylch canlyniad yr ymgynghoriad hwnnw na'r amseru, nid oes unrhyw benderfyniadau eglur wedi cael eu gwneud. Ac ni waeth beth fydd canlyniad yr ymgynghoriad, na phenderfyniadau dilynol y Gweinidog, mae gweithredwyr twristiaeth yn Ogwr a ledled Cymru yn ysu am eglurder. Nawr, fe geir materion anodd iawn i'w datrys, wrth gwrs. Nid ydym ni'n dymuno gweld safleoedd gwersylla dros dro estynedig mewn lleoliadau anaddas, sy'n hagru harddwch cefn gwlad i bobl sy'n mynd i ymweld â'r lle, na llethu ardaloedd sensitif ar draul yr amgylchedd naturiol neu drigolion lleol. Ond, mewn rhai ardaloedd, ac fe fyddwn i'n dadlau bod hynny'n digwydd yn sicr, er enghraifft, mewn rhannau o Gymoedd y de, lle mae'r cynnig o ran twristiaeth yn parhau i fod yn gymharol eginol ac yn datblygu yn raddol, gyda llawer o gyfle i ddatblygu ymhellach, yna fe fyddai rhywfaint o hyblygrwydd yn fantais wirioneddol iawn. Felly, Trefnydd, yn dilyn gohebiaeth a anfonais i at y Gweinidog a chwestiynau a nodais i, mae'n rhaid i mi ofyn unwaith eto: a gawn ni ddatganiad i'n diweddaru ni ar amseriad y penderfyniad ar yr ymgynghoriad ar y rheol 28 diwrnod? Ac os na fydd y rheol 28 diwrnod yn cael ei hymestyn i ryddid llwyr 56 diwrnod, yna fe allai darn o waith gyda llywodraeth leol symleiddio'r weithdrefn ymgeisio ar gyfer gwersylloedd dros dro neu dymor estynedig mewn ardaloedd llai sensitif, fel y rhai sydd y tu allan i barciau cenedlaethol neu ardaloedd o ddynodiadau arwyddocaol, fod yn ffordd amgen ymlaen ddefnyddiol iawn.

Diolch i chi. Rwy'n ymwybodol bod y Gweinidog Newid Hinsawdd wedi clywed nifer o bryderon ynghylch ymestyn yr hawliau datblygu a ganiateir ar gyfer gwersylloedd dros dro oddi wrth drigolion sy'n byw ar bwys safleoedd. Roedd hynny yn ystod gweithredu'r caniatâd 56 diwrnod yn dilyn y cyfyngiadau coronafeirws, ac mewn ymateb i'r ymgynghoriad a gynhaliwyd ddechrau'r llynedd i gadw'r cyfnod estynedig. Felly, mae angen ystyried y mater ymhellach, ac mae hi'n ystyried a yw 60 diwrnod yn briodol, gan ystyried yr ymatebion i'r ymgynghoriad a gawsom ni a phryd y byddwn yn gweithredu'r diwygiadau nesaf i hawliau datblygu a ganiateir. Nid yw'r set nesaf o newidiadau wedi cael eu trefnu eto, ond fe fyddaf i'n gofyn i'r Gweinidog ddiweddaru'r Aelodau bryd hynny.

Diolch i'r Trefnydd.

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol ar sicrhau treth gyngor decach. Dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud y datganiad yma—Rebecca Evans.

Diolch, Llywydd. Mae ein rhaglen lywodraethu yn ein hymrwymo i ddiwygio'r dreth gyngor er mwyn ei gwneud yn decach, ac mae'r cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru yn datgan y nod hwnnw o'r newydd. Heddiw, rwy'n lansio ymgynghoriad cam 2, sy'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am ein gwaith diweddaraf ni i ddarparu treth gyngor sy'n decach i bobl Cymru. Y llynedd, fe gynhaliais i ymgynghoriad cam 1 yn amlinellu rhaglen uchelgeisiol o ddiwygiadau i fod yn fan cychwyn tuag at system sy'n fwy cyfiawn. Fe ofynnwyd am farn ynglŷn â llunio strwythur diwygiedig i'r dreth gyngor sy'n llai atchweliadol ac yn ymrwymo i ddiweddariadau rheolaidd yn y dyfodol, a chynnal adolygiad o'r holl ddisgowntiau a gostyngiadau, yn ogystal â moderneiddio'r gwasanaeth i drethdalwyr a gwelliannau o ran tryloywder. Mae'r elfennau hyn o'r gwaith yn mynd rhagddynt nawr.

Gan droi yn gyntaf at greu strwythur newydd ar gyfer y dreth gyngor, mae'r dystiolaeth yn ddiamheuol: mae'r bandiau treth 20 mlynedd dros eu hamser erbyn hyn ac mae eu dyluniad nhw'n atchweliadol. Mae'r system yn fwy beichus ar bobl sy'n byw yn y tai rhataf. Roedd llawer o ymatebion i gam 1 yn cytuno y dylem ni weithredu. Roedd rhai pobl yn gofidio mai ystyr yr ymarfer hwn fyddai codi mwy o dreth ac y byddai chwyddiant prisiau eiddo a welwyd ers yr ailbrisiad diwethaf 20 mlynedd yn ôl yn golygu y byddai pob trethdalwr ar ei golled. I fod yn eglur, ni fyddai ein diwygiadau ni'n codi mwy o arian ar y cyfan. Fe fydd y diwygiadau yn codi'r un cyfanswm o arian, ond yn gwneud hynny mewn ffordd decach. Fe fyddai system decach yn un sy'n sicrhau bod y rhai sydd â'r fantais o fod ag eiddo drudfawr yn talu cyfraniad tecach at wasanaethau lleol. Rwy'n credu bod cytundeb cyffredin ar draws y Senedd fod hon yn uchelgais synhwyrol a theg, ac rwyf i wedi bod yn gweithio yn agos gyda'r Aelod dynodedig ynglŷn â hyn.

Yn fy niweddariad diwethaf i'r Senedd, ym mis Mai, fe ddywedais i fy mod i wedi gofyn i Asiantaeth y Swyddfa Brisio ddechrau paratoi ar gyfer ailbrisio tai—ymarfer a fyddai'n gwirio gwerth eiddo pawb at ddiben creu system dreth gyngor newydd. Rydym ni'n defnyddio'r wybodaeth honno erbyn hyn i leihau nifer y dulliau gweithredu y gallem ni eu defnyddio. Mae'r dewisiadau dichonadwy yn ddirifedi. Dyna pam y gweithiais i'n agos iawn hefyd gyda'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid, corff adnabyddus o arbenigwyr ym maes trethiant a pholisi cyllidol. Fe hoffwn i fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch i'r Sefydliad Astudiaethau Cyllidol am ei gyfraniad manwl.

Rwyf i wedi bod yn eglur o ran yr angen i ymgysylltu yn rheolaidd â'r cyhoedd wrth i ni ymlwybro ar y daith hon, ac rwy'n nodi enghreifftiau heddiw o ffyrdd y gallem ni geisio rhannu'r baich mewn ffordd sy'n cynnig mwy o degwch. Fe allem ni anelu at wella'r mymryn lleiaf, gan ganolbwyntio ar sicrhau bod gwerthoedd tai yn gyfredol. Mae hwn yn ymarfer mawr ynddo'i hun. Fe fyddai'r dull hwn yn golygu ailbrisio tai a'u rhoi nhw mewn fersiwn mwy cyfoes o'r strwythur presennol. Fe fyddai'r canlyniadau yn gam bach tuag at degwch, gyda chyfleoedd i fynd ymhellach yn y cylchoedd ailbrisio yn y dyfodol.

Mae'r dull cymedrol o ddiwygio yn dangos y gallem ni gadw'r strwythur naw band a'i ddiweddaru, ond gan newid y cyfraddau treth a godir ar gyfer pob band hefyd, fel byddai biliau ar gyfer y bandiau is yn gostwng a biliau ar gyfer tai yn y bandiau uchaf yn codi. Fe fyddai hwn yn gam mwy tuag at degwch. Unwaith eto, fe fyddai cyfleoedd i fynd ymhellach eto mewn cylchoedd ailbrisio rheolaidd.

Yn y dull terfynol a amlinellir, fe allem ni ehangu manteision diwygio, gan wneud y system yn fwy blaengar eto, hyd yn oed. Yn hyn o beth, fe fyddai'n golygu cynnydd yn nifer y bandiau o naw i 12, gan ychwanegu tri band newydd: un band newydd i gynnwys y cartrefi â'r prisiau mwyaf rhesymol ar waelod y raddfa, a dau fand newydd ar y brig ar gyfer cartrefi gwerth dros £1.2 miliwn. Fe fyddai hyn hefyd yn ail-lunio'r bandiau fel nad ydyn nhw'n dal i ymdrin ag amodau economaidd 30 mlynedd yn ôl. Yn ogystal â bandiau newydd, fe fyddai maint y dreth y byddai aelwydydd yn ei dalu yn newid ym mhob band, gyda llawer llai yn cael ei dalu gan rai yn y bandiau isaf, a mwy yn cael ei dalu gan rai yn y tai drutaf. Y canlyniad fyddai cam pendant i gyfeiriad tegwch, gyda diwygiad sylweddol i strwythur y dreth. Fe all Aelodau gael gwybod rhagor am y dulliau posibl hyn, yn ogystal â systemau mwy radical, mewn adroddiad gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid a gyhoeddwyd yn gyfochrog â'n hymgynghoriad ni.

Mae ein hymgynghoriad ni'n glir ein bod ni wedi ystyried ond wedi diystyru wedyn system gyfrannol, gan ein bod ni o'r farn fod honno'n cyflwyno gormodedd o newid i rai trethdalwyr mewn cartrefi â phisiau uwch. Mae'r ymgynghoriad yn ymrwymo hefyd i ystyried dulliau i fynd i'r afael â lliniaru achosion posibl o wahanol ardaloedd yng Nghymru yr effeithir arnynt mewn ffyrdd amrywiol gan ddiwygio'r dreth gyngor, gyda rhagor o waith i'w wneud yn dilyn yr ymgynghoriad. Fe allai'r gwaith hwn gynnwys asesiad o'r effaith ofodol hefyd, mewn ardaloedd gwledig a threfol, ac mewn ardaloedd lleol lle mae'r crynodiad uchel o ail gartrefi wedi effeithio ar brisiau tai.

Pa benderfyniad bynnag y byddwn ni'n dod iddo yn dilyn yr ymgynghoriad hwn, rwy'n dal at fy ymrwymiad i ystyried trefniadau rhyddhad trosiannol i gynyddu trethi fesul cam i aelwydydd dros gyfnod hwy o amser. Fe allem ni weithredu treth gyngor newydd, decach ym mis Ebrill 2025, gan wireddu'r buddion i'r rhai a fyddai'n gweld eu biliau yn gostwng yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach. Ond rwy'n gofyn hefyd am farn ynghylch a yw pobl yn credu y gallai dyddiadau diweddarach roi'r amser i ni ddatblygu'r system ymhellach, gan roi ystyriaeth i'r cyd-destun economaidd newidiol dros y flwyddyn ddiwethaf.

Rwyf i am droi nawr at ddiogelu tegwch y dreth gyngor at y dyfodol dros y tymor hwy—agwedd bwysig arall ar ein cynlluniau ni. Er bod yr ymgynghoriad a lansiwyd heddiw yn casglu safbwyntiau, rwyf i am gyflwyno Bil cyllid llywodraeth leol (Cymru) i roi diweddariadau rheolaidd i'r dreth gyngor yn y dyfodol ar sail statudol o 2030. Roedd hynny'n destun ymgynghoriad yng ngham 1 y llynedd, ac mae hwnnw'n gam pendant o ran cyflawni ein hymrwymiad ni. Fe fydd y Bil yn darparu'r fframwaith deddfwriaethol ar gyfer cylchoedd ailbrisio o bum mlynedd.

Mae ymgynghoriad heddiw yn nodi hefyd sut rydym ni'n bwriadu gwella mynediad i wybodaeth, codi ymwybyddiaeth pobl o swyddogaethau a chyfrifoldebau'r sefydliadau dan sylw, grymuso trethdalwyr, a moderneiddio apeliadau. Ni fydd unrhyw erydiad o ran hawliau trethdalwyr i apelio, gan fod honno'n agwedd sylfaenol ar degwch. Ond rwy'n bwriadu gwneud y system yn haws i lywio drwyddi ac yn fwy effeithlon.

Gan droi nawr at yr adolygiad o gynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, sydd hefyd yn parhau, rwy'n falch fod y cynllun yn parhau i estyn cymorth ariannol i dros 260,000 o aelwydydd. Flwyddyn ar ôl blwyddyn nid yw yn digwydd yn ddamweiniol—gwaith penodol yw hwnnw gan awdurdodau lleol sy'n gweinyddu'r cynllun. Mae angen i ni sicrhau ei fod yn parhau i fod yn effeithiol, felly fy mwriad i yw cynnal ymgynghoriad technegol ar rai newidiadau cychwynnol, i wneud cymorth yn haws ei ddefnyddio ac yn symlach i'w weinyddu.

Yn olaf, mae'r ymgynghoriad a lansiais i heddiw yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd a wnaethom ni wrth adolygu'r holl ddisgowntiau, y diystyriadau, yr esemptiadau a'r premiymau. Rydym ni wedi mynd beth o'r ffordd drwy adolygu pob categori ar gyfer sicrhau bod y trefniadau yn parhau i fod yn berthnasol, a helpu i lunio system decach. Rydym ni wedi gweithio yn agos gyda llywodraeth leol, sefydliadau lleol a rhwydweithiau sy'n cynrychioli pobl Cymru, i roi ystyriaeth i bob un o'r 53 categori sydd ar waith ar hyn o bryd. O'r adolygiad lefel uchel cychwynnol, blaenoriaethwyd pedwar categori i'w hystyried yn yr ymgynghoriad hwn. Mae hynny'n cynnwys y disgownt un oedolyn, a elwir hefyd yn ddisgownt unigolyn sengl, er bod hwnnw'n gallu bod yn derm camarweiniol, gan fod y gefnogaeth yn fwy pellgyrhaeddol nag i bobl sengl yn unig. Mae'n rhoi disgownt o 25 y cant i dros 0.5 miliwn o gartrefi, gan wneud honno'n elfen sylweddol o'r dreth sy'n helpu i adlewyrchu'r gallu i dalu. Mae'r ymgynghoriad hwn yn cadarnhau nad oes gennym ni unrhyw gynlluniau i ddiddymu na lleihau'r disgownt hwn.

Mae'r ymgynghoriad yn nodi hefyd ein bwriad ni i gael gwared â'r disgownt statudol ar gyfer eiddo gwag a cheisio barn ar gynigion ar gyfer dau eithriad pellach, gan gynnwys cartrefi sy'n destun profiant, a theitl newydd ar gyfer y term hen ffasiwn 'nam meddyliol difrifol'. Fe fydd yr adolygiad yn parhau dros weddill y tymor seneddol hwn gyda'r bwriad o ddiwygio deddfwriaeth pan fo angen gan ddefnyddio'r pwerau yr ydym yn eu ceisio drwy Fil cyllid llywodraeth leol (Cymru).

Fe hoffwn i orffen y diweddariad heddiw drwy gydnabod bod diwygio'r dreth gyngor yn waith cymhleth a heriol iawn; mae angen ymdrech gydweithredol wirioneddol fawr. Rwy'n ddiolchgar i lywodraeth leol, arbenigwyr prisio, y Sefydliad Astudiaethau Cyllid a sefydliadau'r trydydd sector am eu cyfraniadau nhw. Rydym wedi trafod diwygio'r dreth gyngor nifer o weithiau ar lawr y Senedd hon, ac rwyf i wedi rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ar hyd y daith. Nid oes unrhyw amheuaeth y gallem ni drawsnewid y ffordd y mae trethdalwyr lleol yn cyfrannu at gymdeithas. Gyda lansiad yr ymgynghoriad hwn heddiw, rydym ni'n gweld cynnydd mawr. Rwy'n falch o drafod camau cyffrous nesaf y gwaith hwn gyda'r Aelodau, ac fe fyddaf i, wrth gwrs, yn ystyried yr ymatebion i'r ymgynghoriad gyda gofal mawr.

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad chi yn y fan hon heddiw, ac am hwyluso'r sesiwn friffio technegol ddoe hefyd, ac fe wn i fod nifer o gyd-Aelodau wedi gwerthfawrogi hynny'n sicr.

Rwy'n awyddus i ddod at y pwynt ehangach, i ddechrau'r cyfraniad, ynglŷn â pholisi treth Llywodraeth Cymru yn y tymor canolig a rhai o'r ysgogiadau sydd ynghlwm â hynny. Hyd yn hyn yn nhymor y Senedd hon, fe welsom ni gynigion yn dod ynglŷn â threth dwristiaeth, ac yn awr fe welwn ni ymgais i ddiwygio'r dreth gyngor, y mae'r ddau gynnig fel ei gilydd wedi cael eu rhoi yn raslon i gynghorau lleol ar gyfer wynebu'r penderfyniadau a'r effaith ar eu trigolion lleol. Rwy'n sicr yn croesawu clywed llais democratiaeth leol wrth wneud penderfyniadau, ond tybed beth yw eich amgyffrediad chi o gydbwyso hynny â pheidio â chael eich gweld yn ymwrthod â chyfrifoldeb o ran penderfyniadau ynglŷn â threthiant. Mae'r cyfrifoldebau hynny i gyd wedi cael eu trosglwyddo i'r awdurdodau lleol.

Yna mae'r ail bwynt ehangach yn ymdrin â'r mandad ar gyfer cyflawni diwygio'r dreth gyngor. Roeddech chi'n dweud yn eich datganiad chi nawr fod llawer o ymatebion i gam 1 yn cytuno y dylem ni weithredu. Wrth edrych ar yr ymatebion i'r ymgynghoriad hwnnw o gam 1, mewn gwirionedd, pan ofynnwyd i bobl, 'A ydych chi o'r farn y dylid ailbrisio'r dreth gyngor yn 2025?', fe ddywedodd y mwyafrif o bobl 'nac ydym'. Pan ofynnwyd i bobl, 'A ydych chi o'r farn y dylid ailbrisio'r dreth gyngor yn aml?' Fe atebodd y mwyafrif helaeth o bobl 'nac ydym'. Felly, er bod eich geiriau chi'n cael eu dewis yn ofalus pan oeddech chi'n dweud bod llawer o ymatebion yn cytuno y dylem ni weithredu, yn sicr nid honno oedd barn y mwyafrif o bobl yn yr ymgynghoriad.

Gan ddod ymlaen at y datganiad penodol a wnaethoch chi nawr ar ddiwygio'r dreth gyngor, un o'r heriau mwyaf, wrth gwrs yw un i unigolion sy'n gyfoethog o ran asedau ond yn dlawd o ran arian parod, sydd, yn aml, fel roeddech chi'n ei nodi yn eich datganiad, yn effeithio ar rai o bobl oedrannus Cymru, gweddwon efallai, sy'n byw ar eu pennau eu hunain yn y cartref teuluol sydd wedi bod yn drigfan iddyn nhw ers degawdau. Rwy'n sicr yn croesawu'r cyhoeddiad heddiw ynglŷn â'r ymrwymiad i barhau â'r disgownt unigolyn sengl, ond fe hoffwn i gael gwybod sut rydych chi'n rhagweld y bydd unigolion fel hyn yn cael eu diogelu a'u cefnogi ymhellach trwy unrhyw ddiwygiadau yr ymgynghorir arnyn nhw yma heddiw.

Yn ail, Gweinidog, roeddech chi'n dweud nad eich bwriad chi o gwbl yw codi mwy o refeniw gydag unrhyw un o'r diwygiadau hyn. Mae hi'n ymddangos yn ymdrech fawr i'w gwneud heb weld mwy o arian yn cael ei godi ar ei diwedd hi, felly tybed pa sgyrsiau a gawsoch chi gydag arweinwyr cyngor ar y pwynt penodol hwn, yn enwedig gan fod y cynghorau, fel gwyddoch chi, yn brin o arian parod ar hyn o bryd yn sicr o ran darparu'r gwasanaethau hynny, a beth yw eu teimlad nhw ynghylch parhau ag un o fesurau Llywodraeth Cymru y bydd hi'n rhaid iddyn nhw ymdrin ag ef ond na fydd yn golygu unrhyw newid o ran eu refeniw nhw. Ac, wrth gwrs,  fe fydd goblygiadau unrhyw ddiwygio yn cael effaith wahanol ar wahanol awdurdodau lleol ledled Cymru. Felly, tybed ar ba awdurdodau lleol yn eich barn chi y bydd y diwygio yr ymgynghorir arno yn effeithio fwyaf.

Yn gysylltiedig â hyn, wrth gwrs, y mae un o'r materion hirhoedlog a godais i nifer o weithiau yn y Siambr hon, sef y fformiwla ar gyfer ariannu llywodraeth leol. Mae honno'n aml ag effaith, mae hi'n ymddangos, ar ardaloedd yr wyf i'n eu cynrychioli yn y gogledd, ond ar gynghorau gwledig hefyd sy'n ymgodymu â'r fformiwla ariannol. Nid yw hi'n ymddangos bod hyn yn gweithio o'u plaid nhw. Felly, Gweinidog, a wnewch chi a'ch swyddogion wneud popeth yn eich gallu i sicrhau bod y rhannau hyn o'r wlad yn cael eu hystyried yn y prosesau hyn ar gyfer ymgynghori, ac wrth gwrs, y byddwch chi'n ymrwymo i wrando ar eu barn nhw?

O ran dogfen y Sefydliad Astudiaethau Cyllid a gyhoeddwyd yn gynharach, maen nhw'n cydnabod y bydd rhai ar eu hennill ac eraill ar eu colled bob amser gydag unrhyw newidiadau sy'n digwydd, felly tybed a wnewch chi amlinellu eich barn chi yma heddiw hefyd ynglŷn â phwy allai fod ar eu colled o ran y cynigion yr ymgynghorir arnyn nhw. Oherwydd fe wyddom ni y gallai hyd at oddeutu 450,000 o gartrefi ledled Cymru weld lefelau eu treth gyngor yn codi yn ôl y cynigion a amlinellir. Rydych chi wedi dweud o'r blaen fod tosturi wrth galon eich ystyriaethau chi ynglŷn â materion cyllid. Fe hoffwn i ddeall sut mae codi mwy o dreth ar 450,000 o bobl yn cyd-fynd â'r tosturi yr ydych chi'n ei deimlo ar eu rhan nhw gyda'r ymgynghoriad hwn. Fe allaf i hefyd ddeall pam, efallai, eich bod chi'n ystyried oedi o ran rhoi unrhyw ddiwygio ar waith, oherwydd, yn amlwg, ni fydd llawer o bobl sy'n gweithio yn galed, mae'n debyg, yn falch ofnadwy o orfod talu mwy o dreth gyngor o ganlyniad i'r diwygio hwn.

Fy nghais olaf yw eich atgoffa chi o'ch geiriau olaf, mewn gwirionedd, yn eich datganiad eiliad yn ôl, pan oeddech chi'n dweud, ac rwy'n dyfynnu, y byddwch chi'n

'ystyried yr ymatebion i'r ymgynghoriad gyda gofal mawr.'

Fe wn i am achosion diweddar ynglŷn ag ymgynghoriad yn ymwneud â threthi lle roedd pobl yn teimlo bod neb yn gwrando arnyn nhw. Roeddem ni'n nodi, ynghylch y diwygiad 182 diwrnod ar gyfer llety gwyliau, bod 97 y cant o'r rhai yr ymgynghorwyd â nhw wedi ymateb i ddweud eu bod nhw o'r farn na ddylai hynny fynd yn ei flaen, ond ni wrandawyd arnyn nhw. Felly, fy nghais olaf i ynglŷn â hyn, Dirprwy Lywydd, yw, Gweinidog, eich bod chi'n gwneud yn siŵr y byddwch chi'n gwrando ar yr ymatebion hynny i'r ymgynghoriad, a'ch bod chi'n dangos eich bod chi'n gwrando arnyn nhw hefyd. Diolch yn fawr iawn.

Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Aelod am y cwestiynau hyn. Mae'n debyg mai dechrau a wnaf i drwy ddim ond dychwelyd at y rheswm yr ydym ni'n ystyried diwygio'r dreth gyngor, a hwnnw yw am mai treth atchweliadol yw hi, y mae'r baich yn cael ei roi i raddau mwy ar y bobl hynny sydd â lleiaf o fodd i'w fforddio. Mae gennym ni system yma sydd dros 20 mlwydd oed ac sydd wedi dyddio, ac felly rwy'n credu bod rheidrwydd arnom ni'n foesol, mewn gwirionedd, i fynd i'r afael â rhywfaint o'r atchweliad hwnnw ac ymateb hefyd i'r ffaith fod gennym ni system sydd wedi dyddio cymaint. Y ni yw'r unig ran o'r DU sydd wedi cynnal ailbrisio yn ystod yr unfed ganrif ar hugain, ond serch hynny, rydym ni'n parhau i ddefnyddio data sydd wedi dyddio 20 mlynedd. Mae'r darlun yn gymhleth, ac rwy'n falch fod y briffio technegol wedi bod yn ddefnyddiol. Rwy'n gwybod y bydd adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid, a gyhoeddwyd ochr yn ochr â'n dogfen ymgynghori ni, yn ddefnyddiol iawn i bobl sy'n dymuno mynd i fwy o fanylder ar gyfer deall yr effeithiau gofodol, er enghraifft, ac edrych ar effeithiau gwahanol rhai o'r dulliau posibl yr ydym ni'n eu rhoi nhw gerbron pobl.

O ran y gwaith gyda llywodraeth leol, yn fy marn i, mae hwnnw'n adlewyrchu peth o'r cymhlethdod yn hyn o beth, oherwydd Asiantaeth y Swyddfa Brisio sy'n dodi'r tai yn y bandiau, Llywodraeth Cymru sy'n pennu'r bandiau a'r gwahaniaethau cenedlaethol gyda chyfraddau'r dreth rhwng y bandiau, ond yna, wrth gwrs, mater i bob awdurdod lleol yw pennu'r taliadau, gan gymryd lleoliad y tŷ band D hwnnw yn yr ardal leol i ystyriaeth. Felly, fel rydych chi'n dweud, mae hi'n sefyllfa gymhleth iawn, a dyna pam rydym ni wedi bod yn gweithio mor agos â llywodraeth leol dros gyfnod maith ofnadwy. Roeddwn i'n synied yn gynharach fod y gwaith hwn wedi bod yn mynd rhagddo ers blynyddoedd mawr. Fe ddeuthum i'r swydd yn 2018, a hyd yn oed bryd hynny, roeddem ni eisoes wedi rhoi cyfran o'r gwaith hwn ar y gweill, gyda'r gwaith a roddodd y Gweinidog cyllid blaenorol, y Prif Weinidog nawr, ar waith ynglŷn â chyfran o'r ymchwil a gomisiynwyd ganddo ef yn y maes hwn.

Rwy'n credu bod y pwynt ynglŷn â disgowntiau ac esemptiadau yn un pwysig iawn, oherwydd rydym ni'n deall bod rhai pobl yn gyfoethog o ran asedau ond nid oes ganddyn nhw arian sylweddol wrth law. A dyna un o'r rhesymau pam rydym ni mor eglur nad ydym ni am wneud unrhyw newidiadau i'r disgownt unigolyn sengl, er enghraifft. Fe fydd hynny'n cefnogi tua 0.5 miliwn o aelwydydd ac yn sicr yn helpu rhai o'r aelwydydd hynny y gwnaethoch chi eu disgrifio, megis cynllun disgowntiau'r dreth gyngor, wrth gwrs. Mae hwnnw yn ei le i gefnogi pobl a allai fod yn ei chael hi'n anodd talu eu treth gyngor fel arall. Ac fe wyddom ni nad yw llawer yn manteisio'n llawn ar hwnnw ar hyn o bryd. Felly, mae unrhyw beth y gallwn ni ei wneud gyda'n gilydd i sicrhau bod pobl yn hawlio'r hyn y mae ganddyn nhw hawl i'w gael yn bwysig iawn. Ac fe ddywedais i hefyd y byddwn ni'n awyddus dros ben i ystyried rhyddhad trosiannol. Rwy'n credu mai un o'r pethau a ddysgwyd gennym ni oddi wrth yr ailbrisio blaenorol, a ddigwyddodd yn 2005, oedd efallai ein bod ni wedi bod yn rhy hwyr yn y broses cyn ystyried cymorth trosiannol. Ond fe wnawn ni hynny'r tro hwn cyn dechrau, gan ystyried hynny yn y cam cynnar hwn fel ein bod ni'n gwneud hynny'n iawn pe byddai angen mewn cynllun yn y dyfodol.

Fe fydd yna wahaniaethau. Mae newidiadau yn yr awdurdodau lleol ledled Cymru—. Fe welsom ni rai ardaloedd yng Nghymru lle mae gwerth tai wedi cynyddu llawer mwy o gymharu ag ardaloedd eraill ledled Cymru, ac am y rheswm hwnnw yr wyf i'n ystyried hefyd pa gymorth trosiannol y gallai fod yn angenrheidiol i'r awdurdodau lleol yn ogystal â rheoli unrhyw newidiadau yn y maes hwnnw. Ac mae'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo drwy rai o'r is-grwpiau technegol sydd gennym ni sy'n ymwneud â llywodraeth leol a chydag arbenigwyr eraill yn y maes hefyd.

Yn sicr, fe fyddwn ni'n gwrando ar yr ymgynghoriad. Rwy'n teimlo ac yn gofidio bod hwn yn faes sy'n barod am ddrygioni gwleidyddol, rwy'n ofni, am ei fod yn un mor dechnegol, ac mor gymhleth yn y ffordd a nododd Sam Rowlands ar ddechrau ei gwestiynau. Felly, mae angen i ni fod yn eglur tu hwnt gyda phobl mai amcan cyffredinol hyn yw nid i godi rhagor o arian ar bobl drwy gyfrwng y dreth gyngor. Yr hyn sydd ei angen i ni ei wneud yw codi'r arian hwnnw, yr un swm, mewn ffordd sy'n decach ledled draws Cymru. Ac rwyf i o'r farn pe byddem ni'n sefyll yn ôl oddi wrtho ac yn edrych ar y darlun mwy eang, rwy'n credu bod hwn yn rhywbeth y byddai hi'n anodd dadlau yn ei erbyn, yn yr ystyr bod y system wedi dyddio a'i bod hi'n golygu cymaint o annhegwch i'r teuluoedd tlotaf ledled Cymru. 

Diolch i'r Gweinidog heddiw am ei datganiad ar gam nesaf y rhaglen waith hon. Mae Plaid Cymru wedi bod yn eglur ers cryn amser fod y dreth gyngor ar ei gwedd bresennol yn system atchweliadol a hen ffasiwn sy'n effeithio yn anghymesur ar aelwydydd tlotach. Aeth 20 mlynedd heibio ers y tro diwethaf i fandiau'r dreth gyngor gael eu hailbrisio yng Nghymru, ac yn ystod y cyfnod hwn roedd y gwahaniaeth mewn gwerthoedd rhwng eiddo ym mand A ac eiddo ym mand I o leiaf 9.5 gwaith. Nid yw gwahaniaeth o ran cyfraddau'r dreth yn ddim ond 3.5 gwaith. Yn wir, rwyf i wedi ymgyrchu ar annhegwch strwythurol y dreth gyngor yn fy rhanbarth i ers blynyddoedd lawer, ac rwy'n falch iawn y byddwn ni, diolch i'r cytundeb cydweithio â Llywodraeth Cymru, yn cyflawni'r diwygiadau hyn, sydd, fel mae adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid heddiw yn gywir i'w bwysleisio, wedi bod yn hir yn dod ac mae hwn yn syniad da iawn heb unrhyw amheuaeth. Fe fydd yn sicrhau dosbarthiad tecach o faich treth ac yn cynnig rhyddhad mawr i aelwydydd sy'n ei chael hi'n anodd trwy'r amser oherwydd yr argyfwng costau byw parhaus.

Fel clywsom ni'r wythnos diwethaf gan nifer o arbenigwyr yng nghynhadledd dreth Llywodraeth Cymru, mae hwn yn gam cyntaf hanfodol tuag at lunio cyfundrefn dreth sy'n adlewyrchu anghenion ac amgylchiadau pobl Cymru mewn ffordd well. Yn hyn o beth, y peth cyfiawn yw yr ymgynghorir ar y dewisiadau posibl ar gyfer ailgynllunio'r system dreth gyngor nawr, ac fe fyddwn i'n annog cymaint o bobl â phosibl i fynegi barn. Fel nododd y Gweinidog eisoes, diwygiad niwtral o ran y gost yw hwn. Ni chafodd ei gynllunio i gynyddu'r refeniw sydd ar gael ac fe gaiff ei saernïo yn unig o ddyhead i greu system fwy blaengar ar gyfer ariannu gwasanaethau lleol hanfodol.

Rwy'n croesawu hefyd yr uchelgais i sicrhau nad yw cynnydd ym mhrisiau tai—a fydd, wedi'r cyfan, wedi digwydd gyda'r mwyafrif helaeth o dai yng Nghymru ers yr ailbrisio blaenorol o drethi yn 2003—o reidrwydd yn arwain at filiau mwy. Yn wir, fel nodwyd yn yr enghreifftiau yn adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid a gyhoeddwyd heddiw, yn ôl rhai patrymau lle gwelwn ni fandiau treth newydd yn cael eu creu, y gallai tua 70 y cant o aelwydydd yng Nghymru naill ai weld dim newid o gwbl yn eu biliau neu unrhyw ostyngiad, gyda thua 30 y cant yn talu mwy, fel byddai'n addas i'r rhai sydd â'r gallu mwyaf i dalu. Tybed, Gweinidog, a wnewch chi fanylu ychydig mwy ar gyd-destun yr agwedd hon ar y rhaglen. Pa sicrwydd allwch chi ei roi i aelwydydd sydd wedi gweld cynnydd mawr yng ngwerth eu tai dros y ddau ddegawd diwethaf na fyddan nhw'n wynebu codiad sylweddol sydyn yn eu biliau nhw? Pa waith a gafodd ei wneud i sicrhau bod y diwygiad yn cael ei gyflwyno mewn ffordd sy'n lleihau'r amhariad posibl ar y ffordd y mae cartrefi yn rheoli eu cyllidebau ar hyn o bryd?

Rydych chi'n cydnabod hefyd y bydd effaith y rhaglen ddiwygio hon ag effeithiau amrywiol mewn gwahanol rannau o'r wlad, yn naturiol felly. Rhywbeth y mae'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn briodol yn ei nodi yn faes y dylid ei flaenoriaethu mewn gwaith i ddod yw'r effaith ar gymunedau cefn gwlad, lle mae nifer o aelwydydd yn gefnog o ran eiddo ond yn dlawd o ran incwm, yn enwedig yn y sector ffermio. A gaf i ofyn sut y bydd hyn yn cael ei ystyried yn nyluniad y model terfynol? Sut fyddwch chi'n sicrhau na fydd y diwygiadau yn golygu anfantais anghymesur i gymunedau cefn gwlad? A gaf i ofyn hefyd a fydd rhagor o waith yn cael ei wneud i ddeall y cysylltiad rhwng gwerthoedd cynyddol tai a mwyafrifoedd ail gartrefi mewn rhai ardaloedd?

Rwy'n croesawu'r ymrwymiad hefyd i ddal ati i archwilio'r potensial ar gyfer treth gwerth tir leol fel uchelgais hirdymor. Er ein bod ni'n amlwg yn gefnogol iawn i'r mesurau sydd gerbron, rydym ni'n cytuno yn fawr y dylid ystyried hynny fel dechrau'r daith yn hytrach na'r gyrchfan derfynol, ac fe fyddwn ni'n parhau i ddadlau dros ddiwygiadau pellach ar ben y system hon a ddiwygiwyd ar gyfer y dreth gyngor. Fel pob amser, mae hi'n hanfodol i ddiwygiadau o'r math hwn gael eu hategu gan y dystiolaeth fwyaf cadarn a chyfredol. Ar y sail hon, a chan edrych ymlaen at ymchwil yn y dyfodol ar gyfer diwygiadau pellach i drethi, beth yw eich asesiad chi o'r systemau data perthnasol sydd ar gael i Lywodraeth Cymru ar hyn o bryd? A ydych chi'n cytuno mai un ffordd o rymuso hyn fyddai atgyfnerthu swyddogaethau cyrff, fel Asiantaeth y Swyddfa Brisio yng Nghymru, gyda gallu i gynhyrchu a dadansoddi data penodol i Gymru? Diolch yn fawr.  

Diolch yn fawr iawn am y cwestiynau yna. Rwy'n credu i chi nodi pwynt cwbl hanfodol sef fod angen gwirioneddol i ni weithio'n galed i gyfleu i bobl yng Nghymru, oherwydd bod gwerth eich tŷ neu eich eiddo wedi cynyddu ers yr ailbrisiad diwethaf 20 mlynedd yn ôl, nid yw hynny o reidrwydd yn golygu y byddwch chi'n gweld cynnydd yn eich biliau chi. Yr hyn sy'n bwysig yw sefyllfa gymharol yr eiddo hwnnw o gymharu â phob eiddo domestig arall yng Nghymru, ac rwyf i o'r farn ei bod hi'n bwysig iawn, a'r mwyaf y gallwn ni i gyd ei wneud i dawelu meddyliau pobl ynglŷn â'r ffaith honno—â'r ffaith nad ydym ni'n ceisio codi mwy o arian yn gyffredinol yma, a bod hyn yn ymwneud â thegwch. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn.

Rwy'n ddiolchgar i chi am dynnu sylw at y ffigurau hynny gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid. Maen nhw wedi gwneud gwaith pwysig iawn wrth edrych ar ein diwygiad bychan iawn, y diwygiad cymedrol a'r dull o gynnal diwygiad estynedig, ac mewn gwirionedd, yn ôl y dull i ddiwygio cyn lleied â phosibl, fe fyddai wyth o bob 10 aelwyd yn gweld gostyngiad yn y dreth gyngor neu newid bychan iawn oherwydd y model arbennig hwnnw. Gyda mwy o fanylder, o ran y dull hwnnw â newid bychan iawn, fe fyddai hwnnw'n golygu y byddai 18 y cant o aelwydydd yn gweld cynnydd, y byddai 22% yn gweld gostyngiad, a byddai 60 y cant yn gweld newid bychan iawn. Ac yna, os byddwn ni'n symud ymlaen at y dull o ddiwygio cymedrol, fe fyddai saith o bob 10 aelwyd yn gweld gostyngiad neu newid bychan iawn. Felly, yn fwy manwl eto, fe fyddai hynny'n golygu 26 y cant o aelwydydd yn gweld cynnydd, fe fyddai 41 y cant o aelwydydd yn gweld gostyngiad, ac fe fyddai 33 y cant yn gweld newid bychan iawn. Ac yna, dim ond i gwblhau'r darlun, ar gyfer y dull o gynnal diwygiad estynedig, unwaith eto, fe fyddai saith o bob 10 aelwyd yn gweld gostyngiad yn eu biliau neu newid bychan iawn, ond yn fwy manwl eto, 28 y cant o aelwydydd a fyddai'n gweld cynnydd, 40 y cant o aelwydydd a fyddai'n gweld gostyngiad a 32% a fyddai'n gweld newid bychan iawn.

Rwy'n argymell adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn wirioneddol i gyd-Aelodau. Ni a wnaeth gomisiynu'r adroddiad, ond adroddiad annibynnol y Sefydliad Astudiaethau Cyllid ydyw, ac rwy'n credu ein bod ni wedi gweld cyfran o waith defnyddiol iawn gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid. Ond mae'n rhoi rhagflas i chi, mewn gwirionedd, o niferoedd yr aelwydydd a fyddai'n gweld gostyngiad yn eu biliau o dan y tair ffordd ymlaen sy'n ddichonadwy yn hyn o beth.

Nid oes unrhyw beth yr ydym ni'n ei gynnig heddiw yn diystyru newid mwy arwyddocaol neu wahanol yn y dyfodol, ac felly o ran y dreth gwerth tir leol, er enghraifft, rydym ni'n parhau i archwilio'r posibiliadau ar gyfer cael honno yn lle'r dreth gyngor a chyfraddau annomestig, gan adeiladu ar ganfyddiadau asesiad technegol manwl gan Brifysgol Bangor, a gynhaliwyd yn ystod tymor y Senedd flaenorol. Ac fe fyddwn ni'n defnyddio ystod eang o arbenigedd i ddatblygu dealltwriaeth eglur o'r hyn a fyddai newid mor sylweddol yn ei olygu i Gymru, a sut y gallai hynny weithio yn ymarferol. Fe fydd y dadansoddiad yn cynnwys y map ffordd posibl hwnnw ar gyfer gweithredu. Felly, rwy'n credu fod y gwaith hwnnw'n bwysig iawn. Yn y lle cyntaf, fe allai hwnnw fod yn rhywbeth y byddech chi'n ei ystyried yn faes sy'n fwy priodol ar gyfer ardrethi annomestig, a symud ymlaen at y dreth gyngor wedyn, o bosibl. Ond mae'r gwaith hwnnw'n bendant yn rhywbeth yr ydym ni'n bwriadu mynd ar ei ôl fel ein bod ni i gyd yn gallu gweld sut olwg allai fod ar wahanol fodelau yn y dyfodol.

Rydym ni'n archwilio rhai cynlluniau eraill o ran trethiant ar gyfer y dreth gyngor, er enghraifft system heb ei bandio neu gynlluniau hybrid. Fe allai rhai o'r rhain fod yn rhagflaenwyr synhwyrol i'r dreth gwerth tir leol honno'n ogystal â hynny. Felly, rwyf i am gynnig sicrwydd i gydweithwyr, er ein bod yn ymdrechu yn galed iawn i ddiwygio'r dreth gyngor, ein bod ni hefyd yn ystyried sut wedd allai fod ar wahanol fodelau yn y dyfodol, gan gydnabod y dyhead gwirioneddol a fu yn y Senedd i ni ystyried y modelau eraill hynny. Ac yna fe hoffwn i gyfeirio unwaith eto at y pwyntiau hynny a wnes i ynglŷn â chymorth trosiannol i aelwydydd a allai fod yn gweld cynnydd yn eu biliau nhw. Mae honno'n rhan bwysig iawn o'n cynllun ni hefyd, yn ogystal â'r disgowntiau a'r esemptiadau yr ydym ni'n eu hadolygu ar hyn o bryd. Fel soniais i yn fy sylwadau agoriadol, fe geir 53 o wahanol gategorïau. Mae gennym ni weithgor sy'n gwneud ei ffordd drwy'r rhain ac yn archwilio a oes unrhyw newidiadau y mae angen eu gwneud, neu, yn wir, unrhyw grwpiau y mae angen eu hychwanegu nhw at y rhestr honno hefyd.

Ac yna gair byr yn olaf am y systemau data—pwynt sy'n wirioneddol bwysig, ac unwaith eto, mae hwnnw'n rhywbeth yr wyf i'n ei drafod yn aml iawn gyda chydweithwyr yn Awdurdod Cyllid Cymru o ran eu gallu nhw o ran data, ond yna, hefyd, gyda Data Cymru, a'r hyn maen nhw'n ei wneud, gan ystyried y ffordd orau y gallwn ni gyfuno rhywfaint o'r gwaith y mae Data Cymru yn ei gynhyrchu, er enghraifft, gyda'r agenda ddigidol, yr agenda i wella llywodraeth leol—. Rwy'n credu bod digonedd i fynd i'r afael ag ef yn y maes hwnnw.

Rwy'n diolch i'r Gweinidog am ei datganiad. Fe wyddom ni fod angen ailbrisiadau sy'n fwy rheolaidd. Nid yw pob 20 mlynedd yn dderbyniol. Fe wyddom ni ddau beth arall. Mae'r cyfoethogion yn ffafrio treth incwm leol, oherwydd fe fyddai honno'n arbed arian iddyn nhw drwy gyfrwng nifer o gynlluniau i ostwng treth a feistrolwyd ganddyn nhw. Ond fe wyddom ni hefyd fod y rhai sy'n lleiaf abl i dalu yn gwario cyfran uwch o'u hincwm ar y dreth gyngor yn ôl y drefn bresennol. Mae rhywun sy'n byw mewn eiddo sydd werth £100,000 yn talu tua phum gwaith cymaint o dreth gyngor, o gymharu â gwerth yr eiddo, â rhywun sy'n byw mewn eiddo sydd werth £1 miliwn. Nid yw tŷ gwerth £420,000 ond yn talu dwywaith cymaint â thŷ gwerth £120,000. I mi, mae hyn yn sylfaenol annheg, gan nad yw'r taliad yn gymesur â gwerth yr eiddo. A gwerth yr eiddo yw'r dangosydd gorau sy'n hysbys i mi o ran cyfoeth unigolion. 

Tri chwestiwn: pam nad oes ond dau fand ychwanegol ar y brig; pam na ellid cael band newydd fesul £500,000 dros ben y band uchaf arfaethedig? Yn ail, pam ddylai pobl sengl yn y band G ac uwch presennol gael disgownt person sengl? A beth fyddai'r anfantais o ddefnyddio gwerthoedd gwirioneddol yn hytrach na bandiau?

Rwy'n ddiolchgar iawn am y cwestiynau yna ac yn arbennig am y gydnabyddiaeth ar y dechrau nad defnyddio data sydd dros 20 oed yw'r sefyllfa ddelfrydol i fod ynddi hi wrth weinyddu neu ddatblygu trethiant. Felly, rwy'n cytuno yn llwyr â'r pwynt hwnnw, ac rwy'n gobeithio y bydd cyd-Aelodau yn falch o wybod y bydd rhan o'r Bil cyllid llywodraeth leol (Cymru) yr wyf i'n bwriadu ei gyflwyno i'r Senedd yn ystyried cynnal yr ailbrisiadau hyn yn fwy aml ac ar gylch pum mlynedd, gan ddechrau yn 2030.

O ran y pwynt ynglŷn â bod treth ar eiddo yn rhywbeth sy'n sefydlog. Fel dywedodd Mike Hedges, gwerth eiddo yw'r mynegydd gorau sydd gennym ni o gyfoeth. Wrth gwrs, nid yw'r dreth gyngor yn ymwneud ag eiddo yn unig. Mae honno'n ymwneud â'r eiddo a'r unigolyn neu'r bobl sy'n byw yn yr eiddo hwnnw hefyd. Felly, mae'r eiddo yn rhan o hyn, ond yna pan fyddwch chi'n cymryd y bobl i ystyriaeth, mae'n rhaid i chi ystyried y disgowntiau, yr esemptiadau, y diystyriadau ac ati. Felly, cyfuniad yw hwn o'r ddau beth yn gweithio gyda'i gilydd.

Ac felly nid yw'r tri dull posibl y gwnaethom ni eu cyflwyno yn y ddogfen ymgynghori yn ddim amgen na thri dull sy'n bosibl. Roeddem ni'n dweud y byddem ni'n croesawu yn fawr ffyrdd posibl eraill o godi'r dreth gyngor mewn ffordd decach. Felly, fe allai'r mathau hynny o syniadau y gwnaeth Mike Hedges eu cyflwyno fore heddiw fod yn rhan o'r ymateb ymgynghori hwnnw, heb os, y gwn i y byddai ef yn awyddus i'w gyflwyno. Pan oeddem ni'n ystyried niferoedd y bandiau ychwanegol ar y pen uchaf, roeddem ni'n edrych ar niferoedd y tai, mewn gwirionedd, a fyddai'n cael eu cynnwys yn y rhain. Felly, mae'n debyg, pan ewch chi y tu hwnt i'r tŷ gwerth £1.6 miliwn hwnnw, mae'r niferoedd a allent gael eu cynnwys yn y bandiau hynny yn lleihau'n gynyddol.

Ond rwy'n edrych ymlaen yn fawr at gael unrhyw sylwadau ac awgrymiadau gan gyd-Aelodau ynghylch ffyrdd amgen. Oherwydd, fel dywedais i, yr hyn sydd gennym ni yn y ddogfen ymgynghori yw enghreifftiau. Mae'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid wedi nodi sut y gallai'r enghreifftiau hynny edrych mewn termau gwirioneddol. Ond, wrth gwrs, rydym ni'n agored i unrhyw syniad. 

Ac yn olaf, Sioned Williams. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Ar hyn o bryd mae'r dreth gyngor yn annheg ac mae taer angen ei diwygio hi. Rwy'n credu bod hwn yn gam cyntaf hanesyddol ar y ffordd at system fwy blaengar, ac fe ddylai ddod â buddion amlwg i'r aelwydydd mwyaf agored i niwed yng Nghymru.

Fel clywsom ni, mae hwn yn ddarn cymhleth o waith y bydd angen iddo adlewyrchu ystod o ffactorau cyn ei weithrediad terfynol, ac fe ddylai hynny gynnwys mynd i'r afael â'r cyfraddau annerbyniol o ddyled treth gyngor a sicrhau bod pawb sydd ag angen cymorth gyda'u biliau yn ei gael. Un mater sydd yn haeddu ystyriaeth wirioneddol yw bod angen gwella cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, oherwydd, yn anffodus, ar ei wedd bresennol, nid yw'r meini prawf cymhwyster bob amser yn cefnogi pawb ar incwm isel i fodloni eu hatebolrwydd o ran y dreth gyngor.

Felly, a gaf i ofyn i'r Gweinidog amlinellu sut y bydd gwelliannau i'r cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor yn sicrhau y gall gefnogi pawb sydd ar incwm isel yn benodol, gan ystyried sut mae'n rhyngweithio, efallai, â'r system credyd cynhwysol? Canlyniad anffodus i'r diffygion yn y cynllun presennol fu gwaethygu problemau o ran dyled ac ansicrwydd ariannol. Fe welsom ni ymchwil gan Gyngor ar Bopeth Cymru a oedd yn dangos mai ôl-ddyledion treth gyngor yw'r broblem fwyaf cyffredin o ran dyled sy'n wynebu pobl Cymru. Felly, a allech chi egluro sut y bydd y rhaglen ddiwygio hon yn ceisio mynd i'r afael â'r berthynas, hefyd, rhwng casglu'r dreth gyngor a dyled?

Rwy'n ddiolchgar iawn am y sylwadau hynny. Ac o ran gwella cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, wel mae hynny'n rhan o'n dull ehangach. Bydd ymgynghoriad penodol, mwy technegol ar ffyrdd y gallwn wella'r cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, ond byddaf yn rhoi enghraifft i chi o'n math o feddwl. Felly, cyfeiriodd yr Aelod at y ffaith bod gan bobl sy'n cael credyd cynhwysol hawl yn aml i gael budd-daliadau eraill, ond nad ydynt yn sylweddoli bod yn rhaid iddynt wneud cais am gynllun lleihau taliad treth cyngor, ac nad yw'n hawl awtomatig. Gwyddom fod rhai awdurdodau lleol yn cymryd agwedd lle maen nhw'n sylwi bod pobl yn derbyn credyd cynhwysol ac yna eu bod yn rhagweithiol o ran ceisio sicrhau bod y bobl hynny hefyd yn cael mynediad at y cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor os oes ganddynt hawl i'w gael. Felly, rydym yn edrych ar ffyrdd y gallwn o bosibl wneud y cais yn fwy awtomatig, os mynnwch, i geisio sicrhau nad yw pobl yn syrthio trwy'r bwlch hwnnw dim ond oherwydd nad ydyn nhw'n sylweddoli ei fod yn beth arall y mae'n rhaid iddyn nhw wneud cais amdano. Felly, dyna'r math o beth yr ydym ni'n ei ystyried ar hyn o bryd. Mae gennym grŵp gyda llywodraeth leol, sy'n edrych ar ffyrdd y gallwn wneud y system honno'n fwy llyfn ac yn symlach i bobl. Felly, mae hynny'n rhan bwysig o hyn hefyd. 

Rwy'n credu ei bod yn bwysig cofio pa mor bell yr ydym wedi dod ar ein taith o ddiwygio'r dreth gyngor beth bynnag. Felly, rydyn ni wedi gwneud pethau sydd—. Rydym wedi arwain y ffordd yn y DU, nid lleiaf gyda'r ailbrisiad, ond gan feddwl hefyd am y gwaith yr ydym wedi'i wneud i sicrhau nad oes rhaid i ymadawyr gofal hyd at 25 oed dalu'r dreth gyngor, y gwaith yr ydym wedi'i wneud i sicrhau nad yw peidio â thalu'r dreth gyngor yn drosedd, oherwydd ni ddylai brwydro fod yn drosedd, a'r holl waith arall yr ydym wedi bod yn ceisio arwain y ffordd arno, yn enwedig o ran y fframwaith sydd gennym ar waith gyda llywodraeth leol o ran casglu dyledion. Felly, pan fydd pobl yn cael eu hunain mewn ôl-ddyledion, dylai llywodraeth leol fod yn cymryd y dull sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn hwnnw gyda'r person, yn y lle cyntaf yn darganfod beth sy'n digwydd, a ydyn nhw'n gallu hawlio budd-daliadau nad ydyn nhw'n eu hawlio ar hyn o bryd, a oes angen mwy o gefnogaeth ar aelwydydd, a oes angen adolygiad lles arnyn nhw ac yn y blaen. Felly, dylai fod yn canolbwyntio'n fwy ar yr unigolyn yn hytrach nag anfon y beilïaid i mewn, os mynnwch chi, yn y lle cyntaf. Felly, rwy'n credu bod y math hwnnw o waith, y math o ddull sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn fwyaf ac yn ddull gwybodus, yn bendant yn rhywbeth arall y gallwn fod yn falch iawn ohono yng Nghymru. 

Ond rwyf—. Clywais chi'n dweud 'ac yn olaf', felly fy erfyniad olaf i gydweithwyr yw rhannu gwybodaeth mor eang ag y gallwch chi gyda'ch etholwyr ynghylch diwygio'r dreth gyngor, oherwydd os yw etholwyr yn credu y gallai hyn fod yn rhywbeth y bydden nhw'n elwa ohono, os ydyn nhw yn y ganran honno a fydd yn gweld eu biliau yn gostwng, yna rydym am glywed ganddyn nhw hefyd. 

Diolch i'r Gweinidog.

Mae eitem 4 wedi'i thynnu yn ôl.

Felly, symudwn ymlaen at eitem 5, datganiad gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, diweddariad ar y gwerthusiad o’r cod ymarfer awtistiaeth a niwrowahaniaeth. A galwaf ar y Dirprwy Weinidog, Julie Morgan. 

Diolch. A diolch yn fawr am y cyfle i roi gwybod i'r Aelodau am ein gwaith i gyflawni ymrwymiad yn ein rhaglen lywodraethu i wella gwasanaethau a chymorth i bobl niwroamrwyiol. 

Gan fod y cod ymarfer statudol ar ddarparu gwasanaethau awtistiaeth wedi'i weithredu ym mis Medi 2021, roeddwn yn credu ei bod yn amserol cynnal gwerthusiad annibynnol o'r cod. Bydd y gwerthusiad yn cael ei gynnal mewn dau gam. Bydd y cam cyntaf yn adolygu i ba raddau y mae'r dyletswyddau yn y cod yn cael eu cyflawni gan y gwasanaethau awtistiaeth presennol ac yn nodi argymhellion ar gyfer gwelliannau. Bydd yr ail gam, sy'n dechrau yn haf 2024, yn edrych ar sut mae gwasanaethau wedi gweithredu'r gwelliannau a nodwyd o gam 1, a bydd hefyd yn edrych ar ganlyniadau i bobl niwrowahanol sy'n derbyn gwasanaethau.

Cyhoeddwyd adroddiad cryno ar gam cyntaf y gwerthusiad ar 9 Tachwedd, ac mae'r darn pwysig hwn o waith wedi tynnu fy sylw bod gweithredu'r cod yn ein galluogi i adeiladu ar gyd-destun gwasanaeth sydd eisoes yn gwella. Yn arbennig o amlwg yw'r dylanwad sylweddol y mae'r cod wedi'i gael ar godi ymwybyddiaeth a hyfforddiant mewn gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol. Mae hwn yn ddechrau cadarnhaol i'r hyn rydyn ni'n gwybod sy'n daith llawer hirach.

Mae'r adroddiad cryno yn dangos bod cyflwyno'r cod wedi tynnu sylw ac wedi annog ymholiadau am feysydd nad ydyn nhw eto wedi cael digon o sylw gan y grwpiau strategol rhanbarthol, megis asesiad diagnostig mewn gwasanaethau iechyd meddwl oedolion a gwasanaethau anabledd dysgu. Er mwyn cefnogi rhanbarthau i fynd i'r afael â hyn, rydym ar hyn o bryd yn gweithio gyda Choleg Brenhinol y Seiciatryddion i ddatblygu fframwaith gweithredol ac arweiniad i glinigwyr.

Mae'r argymhellion yn yr adroddiad yn ddeublyg. Yn gyntaf, maen nhw'n canolbwyntio ar ddatblygu dull strategol trosfwaol o wella gwasanaethau awtistiaeth ar lefel ranbarthol. Yn ail, maen nhw'n nodi camau penodol i wella cydymffurfiaeth mewn perthynas â dyletswyddau unigol. Mae hyn yn cynnwys cryfhau rôl grwpiau strategol awtistiaeth a'r hyrwyddwr awtistiaeth, yn ogystal â datblygu gwell dealltwriaeth o anghenion y gymuned awtistig trwy ddefnyddio offer cynllunio'n well, fel asesiad anghenion y boblogaeth. Mae'r gwerthusiad yn mynd ymlaen i nodi galluogwyr a rhwystrau ehangach sydd wedi cefnogi neu rwystro gweithrediad y cod. Gallwn ddysgu o'r rhain i gefnogi gwasanaethau yn well wrth symud ymlaen, tra hefyd yn sicrhau bod y canfyddiadau'n sail i'r gwaith o gyflawni ein rhaglen gwella gwasanaethau niwrowahaniaeth.

Mae'r gefnogaeth barhaus a ddarparwyd gan y tîm niwrowahaniaeth cenedlaethol, a elwid gynt yn dîm awtistiaeth cenedlaethol, hefyd wedi bod yn amhrisiadwy wrth ysgogi gweithrediad y cod. Yn ogystal â phenodi aelod o staff sy'n uniongyrchol gyfrifol am gefnogi byrddau iechyd ac awdurdodau lleol i ddeall y gofynion a nodir yn y cod, maen nhw hefyd wedi datblygu fframwaith hyfforddiant cenedlaethol, modiwlau e-ddysgu a gwybodaeth ac adnoddau ar gyfer rhieni, gofalwyr, plant, pobl ifanc ac oedolion. Maen nhw hefyd wedi bod yn allweddol wrth godi ymwybyddiaeth, hyfforddi ac uwchsgilio cyflogwyr a'r gweithlu ehangach ym meysydd iechyd, gofal cymdeithasol, addysg a gwasanaethau cymunedol.

Mae cyfeiriad yn yr adroddiad at ymgysylltu'n adeiladol â meysydd polisi prif ffrwd eraill, megis addysg, cyflogaeth, iechyd meddwl a thai, a sut mae'r rhain yn debygol o wella'r effeithiau ar fywydau pobl a chefnogi'r dull system gyfan. Mae'r adroddiad hefyd yn tynnu sylw at y dull cadarnhaol iawn sydd wedi'i sefydlu gydag aliniad y rhaglen wella gwasanaethau niwrowahaniaeth a'r fframwaith NEST / NYTH. Cyflawnwyd hyn drwy arweinwyr polisi sy'n cydweithio ar wasanaethau a chyfathrebu â nhw a gweledigaeth glir o sut mae fframwaith NYTH yn cynnwys plant niwrowahanol a'u teuluoedd.

Mae'r rhaglen wella niwrowahaniaeth wedi bod yn ganolog wrth wneud newidiadau i'r ffordd y darperir gwasanaethau, yn unol â'r cod. Trwy ryddhau'r arian drwy'r byrddau partneriaeth rhanbarthol, mae wedi annog gwasanaethau i gyd-symud yn agosach tuag at gyflawni'r dyletswyddau a nodir yn y cod. Mae'r cyllid wedi dod â chapasiti ychwanegol ar draws y system, gan gynyddu mynediad at wasanaethau diagnostig, gan alluogi datblygu gwybodaeth, adnoddau a darparu cymorth i bobl a'u teuluoedd wrth iddynt aros, a lleihau'r brys am ddiagnosis. Mae'r gwerthusiad hwn wedi bod yn addysgiadol iawn, ac mae wedi darparu cyfeiriad clir a chamau gweithredu penodol i Lywodraeth Cymru a byrddau partneriaeth rhanbarthol eu gweithredu. Ac rwy'n falch iawn o ddweud ein bod eisoes yn ymgysylltu â chyrff proffesiynol cydnabyddedig i gefnogi gweithredu'r argymhellion, a byddwn yn parhau i ysgogi'r newid trawsnewidiol sydd ei angen yn fawr iawn ar gyfer pobl niwrowahanol a'u teuluoedd.

Hoffwn hefyd gymryd y cyfle hwn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi amdano'r llinell wrando.

Fel y gwyddoch chi, trwy ymgysylltu'n uniongyrchol â phobl niwrowahanol, eu rhieni a'u gofalwyr, codwyd absenoldeb mynediad prydlon at gyngor a chymorth priodol fel bwlch brys yr oedd angen mynd i'r afael ag ef. Gofynnais i swyddogion archwilio a fyddai datblygu gwasanaeth llinell gymorth yng Nghymru ar gyfer pobl â chyflyrau niwrowahanol a'u rhieni a'u gofalwyr yn helpu i fynd i'r afael â bylchau yn y ddarpariaeth, fel rhan o nifer o welliannau i gynyddu cefnogaeth i deuluoedd. Felly, ym mis Ebrill, fe ddechreuon ni beilot chwe mis o linell wrando niwrowahaniaeth fel estyniad i linell gymorth iechyd meddwl CALL. Dim ond yn ddiweddar y mae wedi dod i ben, ddiwedd mis Hydref, a bydd adroddiad ar y peilot ar gael ym mis Rhagfyr.

Mae canfyddiadau cychwynnol y peilot yn dangos bod angen gwasanaeth mynediad o bell sydd ar gael y tu allan i oriau gwaith craidd. Dangosodd cymhariaeth â'r un cyfnod chwe mis y llynedd, Ebrill i Hydref, y bu cynnydd o 132 i 255 ar gyfer galwadau sy'n gysylltiedig ag awtistiaeth ac o 95 i 183 ar gyfer anhwylder diffyg canolbwyntio a gorfywiogrwydd, cynnydd o tua 52 y cant ar gyfer pob cyflwr. Fodd bynnag, rydym wedi dysgu o gynnwys y galwadau bod gwir angen i'r gwasanaeth fod yn fwy cydnaws â llinell gymorth na llinell wrando. Beth mae hyn yn ei olygu yw, yn hytrach na chynnig lle cyfrinachol i siarad yn unig, mae angen i ni gynnig gwasanaeth a all hefyd gynnig cymorth ymarferol, cyngor a gwneud atgyfeiriadau priodol. Rydym felly yn dysgu o'r peilot ac yn edrych ar atebion eraill i ddatblygu llinell gymorth, yn hytrach na llinell wrando. 

Bydd y ddau adroddiad rwyf wedi cyfeirio atynt ar gael cyn diwedd y flwyddyn. 

Diolch yn fawr iawn. 

Wel, er nad yw awtistiaeth yn fater iechyd meddwl nac yn anabledd dysgu, mae pobl ag awtistiaeth yn disgyn rhwng dwy stôl, gan nad oes unman arall i fynd. Fe wnes i arwain dadl Aelod unigol yma yn 2015, a oedd yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno Deddf Awtistiaeth i Gymru. Pleidleisiodd yr aelodau o blaid. Ym mis Hydref 2016, arweiniais ddadl yn cydnabod angen deddfwriaeth benodol ar gyfer awtistiaeth ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno Bil awtistiaeth (Cymru) yn ystod pumed tymor y Cynulliad. Fe wnaeth ei drechu ar linellau'r pleidiau achosi trallod enfawr i'r gymuned awtistiaeth yng Nghymru. Yn dilyn hynny, cyflwynodd fy nghyd-Aelod, Paul Davies, Fil Awtistiaeth i sicrhau bod gan awtistiaeth hunaniaeth statudol briodol yng Nghymru a bod gwasanaethau i bobl ag awtistiaeth yn diwallu eu hanghenion gwirioneddol. Fel y dywedais i ar y pryd:

'Mae yna bryderon difrifol na fydd diweddariad Llywodraeth Cymru o’r strategaeth yn ddigon cadarn i wneud y newidiadau rydym i gyd am eu gweld oni bai ei fod wedi’i gefnogi gan ddeddfwriaeth.'

A 

'Byddai gosod dyletswyddau penodol ar awdurdodau lleol a byrddau iechyd yn arwain at fwy o eglurder ynglŷn â’r gofal a’r cymorth y gall pobl ag awtistiaeth eu disgwyl.'

Cafodd Bil Paul Davies ei drechu. Yn hytrach, ymrwymodd Llywodraeth Cymru i ddatblygu cod ymarfer statudol, gan atgyfnerthu dyletswyddau presennol Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 a Deddf y Gwasanaeth Iechyd Gwladol (Cymru) 2006 fel dewis arall yn lle Bil awtistiaeth ar wahân. Yn y cod ymarfer a ddilynodd, dywedodd Llywodraeth Cymru eu bod wedi gwneud yn siŵr bod

'gofynion monitro a phwerau adfer cryf sy’n galluogi Gweinidogion Cymru i gymryd camau i ymyrryd os nad yw gwasanaethau’n cyrraedd safonau boddhaol.'

Gweinidog, a yw hyn erioed wedi digwydd ers hynny ac, os felly, pa newidiadau a ddeilliodd a sut y gwnaeth Gweinidogion sicrhau bod pobl awtistig a'u gofalwyr yn cymryd rhan ac y gwrandewir arnyn nhw mewn ffordd a oedd yn diwallu eu hanghenion cyfathrebu, synhwyraidd a phrosesu eu hunain?

Yn ôl y cod ymarfer, mae ar gyfer, ymhlith eraill, pobl awtistig, gan gynnwys y rhai â chyflyrau cyd-bresennol eraill, darparwyr gofal cymdeithasol a chymorth iechyd i bobl awtistig a'u teuluoedd a/neu ofalwyr, a chomisiynwyr a phobl sydd â rôl strategol wrth asesu a chynllunio gwasanaethau lleol ar gyfer pobl awtistig a'u teuluoedd a/neu ofalwyr. Fodd bynnag, pan fyddaf yn ymgymryd â gwaith achos etholwyr, sy'n ddyddiol y dyddiau hyn, ar ran pobl ag awtistiaeth a chyflyrau niwroddatblygiadol gydol oes eraill, mae'r darparwyr a'r comisiynwyr sy'n rhedeg y sioe naill ai'n methu â chydnabod y cod ymarfer sy'n bodoli hyd nes y caiff ei atgoffa neu yn hawlio eu bod yn cydymffurfio ag ef. Gweinidog, pam felly mae'r niferoedd mawr o bobl awtistig a'u teuluoedd neu ofalwyr sy'n cysylltu â mi bron bob amser yn dweud wrthyf eu bod wedi cael eu hanwybyddu, eu niweidio a'u beio?

Yn gynharach eleni, mynychais asesiad gofal a chymorth, ar gais etholwr, lle'r oedd ymddygiad swyddogion y cyngor wedi achosi pwl awtistig yn y fam, nad yw'r un peth â stranc wrth golli tymer ac nid ymddygiad drwg neu wael, ond sy'n digwydd pan fydd person yn cael ei orlethu'n llwyr. Sut ydych chi'n ymateb i'r llythyr a anfonwyd wedyn gan brif swyddog gwasanaethau cymdeithasol y cyngor, gan gyhuddo'r fam o ymosodiad geiriol a phennu sut y byddai cyswllt yn y dyfodol yn cael ei reoli?

Sut ydych chi'n ymateb i honiadau a gefais fod pobl awtistig ifanc yng Nghymru yn dal i gael eu hanfon i sefydliadau iechyd meddwl y tu allan i Gymru, a bu farw un ohonyn nhw, er enghraifft, mewn gofal sefydliadol fis Tachwedd diwethaf? Sut ydych chi'n ymateb i rieni plant awtistig, y mae eu plant wedi cael eu rhannu o ganlyniad i leoliadau yn chwalu a methiant darpariaeth awdurdodau lleol, a ddywedodd wrth Hefin David a minnau fis diwethaf bod ein gallu i ddeall maint y broblem hon a'i monitro yn cael ei gyfyngu gan y diffyg data cyfredol sydd ar gael?

Fis diwethaf, efallai y byddwch yn cofio fy mod wedi cael dadl fer yma ar fai rhieni a phroffil osgoi galw patholegol awtistiaeth, a oedd yn disgrifio profiad personol rhieni sy'n destun craffu a bai camarweiniol gan eu hawdurdodau lleol priodol, mewn perthynas â chyflwyniadau awtistig eu plant. Sut ydych chi'n ymateb i'r achosion a fanylais bryd hynny, gan gynnwys mam o sir y Fflint a ddywedodd:

'Ymddengys mai diwylliant sir y Fflint yw bwlio, erledigaeth a chelu pryderon diogelu difrifol a bygythiadau i symud plant er mwyn gagio'r rhieni sy'n cwyno'?

Mae honiadau tebyg yn cael eu gwneud wrthyf bob dydd gan deuluoedd yno. A sut ydych chi'n ymateb i'r datganiad gan gydlynydd cyngor addysg a phontio at gyfer Cymru y Gymdeithas Awtistiaeth Genedlaethol, yng nghyfarfod grŵp awtistiaeth trawsbleidiol fis Ionawr, bod y gwasanaeth yn derbyn y nifer uchaf o alwadau o sir y Fflint, ac yna Caerdydd; neu wrth y fam o Wrecsam a ddywedodd:

'mae staff yr uned anghenion dysgu ychwanegol sydd i fod i gefnogi ein mab blwyddyn 11 yn gwneud y gwrthwyneb yn llwyr'

ac yr oedd ei dribiwnlys addysg y mis hwn?

Mark, allwch chi orffen nawr, os gwelwch yn dda?

Yn olaf, rydych chi'n cyfeirio at y llinell wrando a'r llinell gymorth niwrowahaniaeth, a all fod yn gadarnhaol i lawer o bobl. Ond sut ydych chi'n darparu ar gyfer anghenion pobl na allant ddefnyddio'r ffôn neu, wrth wneud hynny, yn cael trafferth prosesu gwybodaeth a gyflewyd dros y ffôn, waeth beth yw'r deallusrwydd uchel sydd gan y rhan fwyaf ohonyn nhw, ac y byddai angen iddyn nhw gyfathrebu mewn ffyrdd eraill, unwaith y bydd y darparwyr gwasanaeth wedi cymryd yr amser i sefydlu pa ddulliau cyfathrebu sy'n gweithio iddynt? Diolch.

Diolch yn fawr iawn, Mark, am yr holl bwyntiau hynny, a hoffwn dalu teyrnged i'r holl waith rydych chi wedi'i wneud ar gyfer a gyda phobl â niwrowahaniaeth. Rwy'n gwybod ei fod yn fater yr ydych wedi siarad yn gyson amdano yn y Siambr hon, ac yr ydych wedi ymgyrchu'n gyson yn ei gylch. Felly, hoffwn ddechrau drwy gydnabod y swm enfawr o waith rydych chi'n ei wneud ar hynny.

Roeddech yn cyfeirio at y Bil awtistiaeth a ddaeth gerbron y Siambr hon, a drechwyd. Un o'r rhesymau pam na chafodd y Bil hwnnw ei ddatblygu oedd ei fod yn canolbwyntio'n benodol ar awtistiaeth, ac rydym am estyn allan at bob cyflwr niwrowahanol. Mae'r tîm awtistiaeth cenedlaethol bellach wedi dod yn dîm niwrowahanol, ac rydym yn cynnwys ADHD, ac rydym yn cynnwys Tourette's. Rydym yn ei wneud yn dîm sy'n gweithio ar gyfer yr holl gyflyrau niwrowahaniaeth. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn sicrhau ein bod yn rhoi'r cyfle i bawb sydd â'r cyflyrau hynny, a'u teuluoedd, weld bod y tîm yn gweithio i bawb. Dyna'r ffordd yr ydym wedi symud ymlaen. Rydym wedi newid y tîm hwnnw, ac rydym bellach yn estyn allan at grŵp llawer ehangach. 

Rwy'n gwybod eich bod wedi codi materion yr achosion sy'n cael eu dwyn atoch chi. Fel y gwyddoch chi, fel Gweinidog y Llywodraeth, ni allaf ymyrryd yn yr achosion unigol hyn, ond mae'n ddrwg iawn gennyf am unrhyw ofid a achoswyd i'ch etholwyr. Fe wnaethoch chi hefyd sôn am y ddadl a gawsom y diwrnod o'r blaen, a'r mater o bobl yn teimlo eu bod yn cael eu beio am y cyflwr a allai fod gan eu plant. Yn amlwg, ni ddylid beio neb am ba gyflwr bynnag sydd gan eu plentyn. Ond, fel y dywedais i, ni allaf wneud sylw ar yr achosion unigol hynny. Rwy'n falch bod ganddyn nhw chi i fynd ato, i fynd â'r achosion atoch chi, ac rwy'n gobeithio y byddwch chi'n gallu cael rhai ymatebion boddhaol.

O ran y llinell wrando, mae hynny wedi bod, fel rwy'n ei ddweud, yn beilot chwe mis, ac rydyn ni wedi penderfynu bod angen rhywbeth mwy na llinell wrando. Mae angen rhywfaint o ymateb arnom lle gallwn gyfeirio pobl mewn gwirionedd, ac yn hytrach na chyfeirio pobl i rhywle, mae gennym arbenigwyr ar y llinell a fyddai'n gallu helpu pobl pan fo ei angen arnynt. Felly, rydym bellach yn edrych ar hynny. Ond rwy'n sicr yn derbyn y pwynt na fydd pawb yn defnyddio llinell gymorth oherwydd yr anhawster gyda chyfathrebu a chefnogaeth, ac mae hynny'n rhywbeth y byddaf yn sicr yn ei ystyried yn ystod cam nesaf y datblygiad. Felly, diolch yn fawr iawn am eich cyfraniad.

Diolch i'r Dirprwy Weinidog am y cyhoeddiad yma. Dwi'n croesawu'r datganiad yma heddiw gan y Dirprwy Weinidog. Yn wir, mae unrhyw gyhoeddiad cadarnhaol yn y maes yma i'w groesawu.

Am gyfnod hir, roedd niwroamrywiaeth yn un o'r materion iechyd cudd yna nad oedd yn derbyn y sylw na’r gefnogaeth angenrheidiol. Mae'r ffaith bod ein hymwybyddiaeth a'n dealltwriaeth o'r cyflwr wedi cynyddu'n sylweddol dros y blynyddoedd diwethaf yn gam mawr ymlaen, a dwi'n gobeithio y bydd y cynnydd yma'n parhau dros y blynyddoedd nesaf er mwyn sicrhau bod polisïau i gefnogi unigolion efo niwroamrywiaeth yn cael eu cynllunio mor effeithiol â phosib.

Fel dwi wedi sôn yn gyson yn y Siambr yma erbyn hyn, mae'n hollbwysig bod yr agenda ataliol yn ganolbwynt i bolisïau iechyd er mwyn i ni wella gwytnwch ein gwasanaethau iechyd er mwyn ymdopi efo heriau'r degawdau sydd o'n blaenau. Ac elfen allweddol o hyn ydy ehangu ein gallu i adnabod, ymateb ac addasu i gyflwr fel niwroamrywiaeth yn gynnar ac yn sydyn. Yn anffodus, fel yr amlygwyd yn yr adroddiad diweddar gan Gomisiynydd Plant Cymru, mae'r amseroedd aros ar gyfer diagnosis i bobl gyda niwroamrywiaeth yn parhau i fod yn llawer rhy hir, ac mae'r diffyg capasiti amlwg yn ein gwasanaethau iechyd ar draws Cymru er mwyn medru mynd i’r afael â'r rhestrau aros yma yn broblem. Er enghraifft, mae'r data diweddaraf yn dangos am bob dau blentyn neu oedolyn sy'n cael eu cyfeirio at asesiad niwroamrywiaeth, dim ond un sy'n derbyn diagnosis, felly mae'r capasiti yn ddim ond hanner y galw.

Mae adroddiad y comisiynydd plant yn pwysleisio, felly, yr angen i greu cymdeithas 'dim drws anghywir' ar gyfer niwroamrywiaeth, er mwyn mynd i’r afael â'r diffyg capasiti yma. Mewn termau gweithredol, mae hyn yn golygu sicrhau bod mudiadau cyhoeddus yn medru darparu eu gwasanaethau mewn ffordd sydd ddim yn anfanteisiol i bobl sydd â niwroamrywiaeth. Mae'n dda, felly, gweld adolygiad diweddar y 'Cod Ymarfer ar Gyflenwi Gwasanaethau Awtistiaeth', a thra bod yna gynnydd wedi bod mewn rhai ardaloedd, mae'n amlwg bod yna gryn bellter i fynd er mwyn cyflawni'r uchelgais o gymdeithas 'dim drws anghywir'. Un o'r elfennau mwyaf siomedig o'r adroddiad yw'r diffyg hyder yng ngallu gwasanaethau iechyd meddwl oedolion i gydymffurfio â'r cod, sy'n adlewyrchiad o'r ffaith nad yw gwasanaethau niwroamrywiaeth yn ddigon holistaidd nac integredig.

Mae'n amlwg bod ansawdd sgiliau a hyfforddiant yn y sectorau iechyd a gofal cymdeithasol, ac, yn wir, yn y sector addysg am hynny, yn rhwystr sylweddol yn y cyd-destun yma. Beth felly ydy strategaeth y Llywodraeth er mwyn ymateb i hyn, a beth yw dealltwriaeth y Dirprwy Weinidog o'r gapiau mwyaf amlwg ar hyn o bryd o ran sgiliau yn y sector cyhoeddus, er mwyn cael gwasanaethau mwy integredig a gwell dealltwriaeth o gyflyrau niwroamrywiol?

Mae hefyd yn glir bod angen adolygiad parhaol o'r cod er mwyn i'w impact ymdreiddio a gwreiddio trwy bob rhan o'n cymdeithas. Ac un ffordd effeithiol o gyflawni hyn fyddai sicrhau bod pobl sydd â phrofiad byw o niwroamrywiaeth yn teimlo fel bod ganddyn nhw fewnbwn clir yn y broses o fireinio'r cod. Mae estyn allan a gwrando ar bobl sy'n byw efo niwroamrywiaeth yn hollbwysig. Mae'r data o'r llinell gwrando, felly, i'w groesawu. Allai'r Dirprwy Weinidog, felly, esbonio sut mae'r wybodaeth yma am fwydo i mewn i ddatblygu polisïau niwroamrywiol y Llywodraeth yn edrych ymlaen at y dyfodol?

Dwi am ofyn hefyd am ddiweddariad am raglen gwelliant gwasanaethau niwroamrywiaeth y Llywodraeth. Nôl ym mis Chwefror, clywsom fod yna £12 miliwn wedi'i fuddsoddi er mwyn gweithredu'r rhaglen dros y tair blynedd nesaf. Sut mae'r arian yma yn cael ei wario yn benodol, a sut fydd adolygiad y cod ymarfer yn effeithio ar sut mae'r adnoddau yn cael eu dosbarthu? Yn olaf, sut mae'r gwaith ailgyllido a gyhoeddwyd ar 17 Hydref am effeithio ar y gwariant yma? I ba raddau y mae chwyddiant dros y flwyddyn ariannol yma am danseilio uchelgais y Llywodraeth gyda'r rhaglen? Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr iawn, Mabon, am y sylwadau hynny, llawer ohonyn nhw yr wyf yn cytuno â nhw. Rwy'n credu mai un o'r pwyntiau a wnaethoch chi tuag at ddiwedd eich sylwadau oedd pa mor bwysig oedd hi fod pobl â chyflyrau niwrowahanol yn cymryd rhan, ein bod yn gwrando arnyn nhw a'u bod yn cael cyfle i siarad. Rwy'n cael fy nghynghori'n gryf gan y grŵp cynghori gweinidogol yr ydym wedi'i sefydlu, ac mae tri pherson â chyflyrau niwrowahanol yn ei gadeirio, ac maen nhw'n arwain y grŵp. Mae'r grŵp yn gynrychioliadol iawn o bobl sy'n ymwneud â'r sector, ac mae hyn yn bwysig iawn, rwy'n credu, bod gennym y lleisiau hynny yma yng nghanol y Llywodraeth, sy'n fy nghynghori i beth i'w wneud.

Hefyd, pan wnes i ymgymryd â'r rôl hon ac ers hynny, rydw i wedi cael cyfres o gyfarfodydd rheolaidd gyda theuluoedd, yn arbennig, sy'n ymwneud â magu eu plant sydd â chyflyrau niwrowahanol. Mewn gwirionedd, mae gwrando arnyn nhw wedi arwain y ffordd o ran yr hyn rydyn ni'n ei wneud mewn gwirionedd a'r hyn rydyn ni'n bwriadu ei wneud. Oherwydd yr hyn roedden nhw'n ei ddweud yw bod gennym ni'r fenter llinell wrando hon, oherwydd roedden nhw'n dweud mai'r hyn oedd ei angen arnyn nhw oedd rhywle i fynd am help a chefnogaeth, oherwydd un o'r adegau anoddaf yw aros am ddiagnosis. Rwy'n credu, fel y dywedoch chi, nad yw hanner y plant yn cael diagnosis mewn gwirionedd, oherwydd ni fernir bod angen diagnosis arnynt. Ond yn ystod y cyfnod hwnnw o aros mae cyfnod o straen enfawr ar y teuluoedd, a daeth hyn i'r amlwg mor gryf fel bod yn rhaid i ni roi rhywfaint o gefnogaeth yno ar y cam hwnnw. Felly, dyma un o'r pethau roedden ni'n ei wneud, y llinell wrando, y gwaith rydyn ni'n ei wneud ar draws ysgolion, y gwaith rydyn ni'n ei wneud i roi cefnogaeth yn y gymuned. Mae'r rhain yn bethau yr ydym yn ymrwymedig iawn i'w gwneud.

O ran y sgiliau, yr hyfforddiant a'r codi ymwybyddiaeth, byddwn i'n dweud mai dyna rai o'r pethau rydyn ni wedi bod yn gwneud cynnydd da arnyn nhw drwy'r cod. Mae'r holl awdurdodau lleol wedi derbyn hyfforddiant er mwyn cydnabod awtistiaeth, ac rydym yn symud ymlaen â hyfforddiant o ran cyfathrebu ac awtistiaeth. Felly, mae'r pethau hynny, rwy'n credu, yn hynod bwysig, a hefyd, fel y dywedais i, rydym wedi gweithio'n galed iawn ar godi ymwybyddiaeth. Bu cynnydd, ond mae'r cynnydd wedi arwain at fwy o alw, oherwydd mae cymaint mwy o ymwybyddiaeth bellach o'r hyn sy'n digwydd mewn gwirionedd a llawer mwy o ymwybyddiaeth, ac mae llawer o oedolion yn nodi eu hunain fel oedolion a fethwyd pan yn blant. Felly, mewn gwirionedd, mae galw enfawr.

Roeddech chi'n cyfeirio at y rhestrau aros, ac mae'r rhestr aros i blant yn llawer rhy uchel, yn bendant. Nid wyf yn hapus o gwbl â'r ffaith bod y rhestr aros mor uchel, ond mae'r arian y gwnaethoch chi gyfeirio ato, mae swm sylweddol o'r arian hwnnw wedi mynd i mewn i'r byrddau partneriaeth rhanbarthol er mwyn darparu modd o helpu gyda'r rhestrau aros a hefyd i roi cymorth i'r cymunedau a'r teuluoedd. Un o'r enghreifftiau y byddwn i'n eu defnyddio yw yng Nghaerdydd a'r Fro, ac maen nhw wedi sefydlu cynllun o gysylltwyr, ac mae'r cysylltwyr yn gweithio'n benodol gyda theuluoedd lle mae yna blentyn y maen nhw'n credu sydd ag awtistiaeth, neu ADHD, neu Tourette's, ac maen nhw'n gweithio i'w cysylltu â'r gwasanaethau sydd eu hangen arnyn nhw. Felly, mae llawer o wahanol ddulliau yr ydym yn eu defnyddio i helpu teuluoedd yn y sefyllfa hon, ond, fel y dywedais i ar y dechrau, rydyn ni ar daith ac rydyn ni mewn gwirionedd ar ddechrau'r daith.

Ychydig iawn yn y Siambr hon fydd â mwy o barch at waith Mark Isherwood tuag at bobl niwrowahanol na mi, ac edrychaf ymlaen at barhau i weithio gydag ef yn y dyfodol ar y materion a gododd heddiw. Un peth sydd angen i mi ei ddweud yw nad penderfyniad gwleidyddol ar fy rhan i oedd y bleidlais ar y Ddeddf awtistiaeth. Rwy'n teimlo mai hon oedd y Ddeddf anghywir ar yr adeg anghywir, ac fel aelod o'r gymuned awtistig y mae'n ei chynrychioli, nid wyf yn credu y byddai wedi ein cynorthwyo yn y ffordd y mae'n credu y gallai fod wedi ei wneud. Rwy'n credu mai ymgymeriadau mwy cymhleth y Dirprwy Weinidog, gwrando ar bobl nad ydynt yn bleidiau gwleidyddol ond sy'n aelodau o'r gymuned mewn gwirionedd, yw'r ffordd gywir ymlaen.

Mae Mabon ap Gwynfor wedi codi rhai pryderon go iawn am 'dim drws anghywir', sef yr hyn yr oeddwn i eisiau ei godi hefyd. Mae symud i linell gymorth yn swnio fel y peth iawn i'w wneud, ond rwy'n dal i weld y dirwedd wedi'i datgysylltu rhwng addysg ac iechyd a gwasanaethau cymdeithasol. Yn sicr, dyna oedd fy mhrofiad i. Felly, a all y Dirprwy Weinidog amlinellu sut y bydd argymhellion y comisiynydd plant yn llywio cam 2 o werthusiad y cod? Beth arall y gall hi ei wneud i gysylltu'r gwasanaethau gwahanol hynny? Ac a all hi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni hefyd am y gwaith yn nyfodol y grŵp cynghori gweinidogol?

Diolch yn fawr iawn, Hefin, am y cyfraniad hwnnw, a diolch hefyd am y gwaith rwy'n gwybod eich bod yn ei wneud yn y maes hwn. Rwy'n credu bod datgysylltiad rhwng addysg ac iechyd a gwasanaethau cymdeithasol, ac un o'r ffyrdd rydym yn mynd i'r afael â hynny yw galluogi pobl o fewn y gwasanaeth addysg i ddod yn ymwybodol a chael eu hyfforddi i gydnabod cyflyrau niwrowahanol a gallu ymateb iddynt. Ac wrth gwrs, o fewn yr ysgolion eu hunain, mae'r bobl sy'n gweithio yn y gwasanaeth addysg bellach yn cymryd rhan, mewn rhai meysydd, o ran cydnabod a gwneud diagnosis o'r plant yn yr ysgolion. Rwy'n credu po fwyaf y gallwn ei wneud i ddod â'r rheini at ei gilydd, yn sicr dylem wneud hynny.

Byddwn yn cael ail gam y gwerthusiad. Bydd y cam cyntaf yn cael ei gyhoeddi ym mis Rhagfyr, yna bydd yr ail gam tua diwedd y flwyddyn nesaf, a byddwn yn sicr yn edrych ar y canfyddiadau hynny ac yn penderfynu sut rydym yn bwrw ymlaen â'r strategaeth. Fel y gwyddoch, rydym wedi rhoi £12 miliwn yn y strategaeth wella, ac wrth gwrs, fel y soniodd rhywun arall, mae chwyddiant a'r holl faterion eraill hyn yn amlwg yn effeithio ar hynny, ond rydym yn gwneud ein gorau glas gyda'r arian hwnnw i wella pethau.

Ar y grŵp cynghori gweinidogol, fel y dywedais i, rwy'n gwerthfawrogi'r grŵp cynghori gweinidogol hwnnw gymaint oherwydd yr arweinwyr yno, sy'n wych—rwy'n credu efallai eich bod chi'n adnabod rhai ohonyn nhw—ac rwy'n dibynnu'n fawr ar yr hyn maen nhw'n ei ddweud. Yn eu cyfarfodydd hyd yn hyn, rwy'n credu eu bod wedi bod yn gwyro fel grŵp mewn gwirionedd, a nawr rydyn ni'n gofyn iddyn nhw ddod atom gyda sut maen nhw'n meddwl bod gwasanaeth da yn edrych. Felly, dyma eu tasg nesaf yn y grŵp. Rwy'n aros iddynt ddechrau'r dasg honno a dod atom gyda model y byddwn wedyn yn edrych arno, oherwydd rwy'n credu, fel y dywedwch chi, mai'r ffordd i fwrw ymlaen â hyn yw gweithio gyda phobl sydd â'r profiad byw eu hunain neu'r profiadau byw o fagu plant. Rwy'n gwybod bod llawer o deuluoedd wir yn cael trafferth, ac mae oedolion yn cael trafferth hefyd, ac rwy'n credu ein bod yn gwella pethau, ond dim ond y dechrau ydyw ar hyn o bryd.

Diolch i’r Dirprwy Weinidog am y diweddariad heddiw. Un o’r pethau dwi ddim wedi gallu gweld yn eich datganiad chi nac yn y ddogfennaeth ydy unrhyw gyfeiriad at y Gymraeg. Mae’r cod ymarfer yn nodi:

'Pan gyfeirir at wybodaeth, asesiadau a chymorth yn y Cod hwn, dylai’r rhain fod ar gael yn Gymraeg ac yn Saesneg.'

Yn amlwg, mae yna gydnabyddiaeth gan nifer o arbenigwyr o ran y pwysigrwydd bod asesiadau o’r fath yma yn digwydd yn iaith gyntaf y person, a dydy hynny ddim wedi bod yn digwydd.

Eisoes, mae yna drafodaeth wedi bod o ran rhestrau aros am ddiagnosis, ond gall plentyn Cymraeg eu hiaith fod yn aros am gyfnod hyd yn oed yn hirach na rhai sydd yn Saesneg eu hiaith—er enghraifft, o gyfnod allweddol 1, yn aros tan gyfnod allweddol 3 neu fwy am ddiagnosis, o chwe oed i 12 oed. Felly, pa gynnydd sydd wedi’i wneud o ran sicrhau bod y  gwasanaethau a'r ddarpariaeth a'r asesiadau hyn ar gael drwy gyfrwng y Gymraeg, ac ydy'r buddsoddiad hwnnw’n dal i sicrhau cynnydd yn y maes yma?

Diolch i chi, Heledd, am godi'r pwynt pwysig iawn hwnnw. Mae'r Gymraeg yn flaenoriaeth o fewn y rhaglen wella ac rydym yn cynnal darnau penodol o waith o fewn y cynllun gweithredu pum mlynedd, 'Mwy na geiriau'. Rydym yn ceisio deall gallu'r gweithlu i ddarparu gwasanaethau niwrowahanol ac asesiadau diagnostig yn Gymraeg, ac rydym yn gweithio gydag Addysg a Gwella Iechyd Cymru a Gofal Cymdeithasol Cymru i gefnogi'r gwaith hwn. Mae uned gyflenwi'r GIG wedi manteisio ar y defnydd o'r Gymraeg ac offer fel rhan o'u gwaith archwiliad dwfn.  Rydym hefyd yn edrych ar ymchwil a chamau ymchwilio o amgylch y broses a'r gofynion sydd eu hangen i gyfieithu offer diagnostig, ac mae hynny'n cael ei wneud hefyd. Felly, rydym yn cydnabod y mater, mae gennym gyfres o gamau gweithredu yr ydym yn eu cymryd, ond rwy'n cydnabod yn llwyr bod cael asesiad a diagnosis drwy gyfrwng y Gymraeg yn cymryd mwy o amser, ac nid yw'n iawn ei fod yn gwneud hynny.

Yn olaf, Alun Davies.

Rwy'n ddiolchgar i chi, Dirprwy Lywydd. Rwy'n ddiolchgar hefyd i'r Dirprwy Weinidog am ddatganiad llawn iawn y prynhawn yma, ac rwy'n ddiolchgar hefyd am y ffordd y mae hi wedi cyflwyno'r datganiad hwn ac egluro sut mae gwasanaethau'n cael eu darparu ar sail ranbarthol ac yn fwy lleol. Ar gyfer bwrdeistref fel Blaenau Gwent, lle nad oes gennym ganolfan boblogaeth sylweddol, mae hyn yn golygu bod llawer o wasanaethau'n cael eu darparu o'r tu allan i'r fwrdeistref sirol. Pan fydd pobl wedi cael eu pen-blwydd yn bedair ar bymtheg oed a phan fyddwn yn cael y newid o fyd addysg i fyd oedolion, mae nifer o wasanaethau'n cael eu darparu yn rhanbarthol ac o rywle arall. Mae hyn yn gwneud trafnidiaeth yn fwy hanfodol er mwyn i bobl gael mynediad at y gwasanaethau hynny. Un o'r pethau rwy'n clywed amdanyn nhw gan etholwyr yn rheolaidd yw diffyg trafnidiaeth, sy'n golygu bod rhieni'n cael eu rhoi dan bwysau ychwanegol—pwysau anghynaladwy weithiau—sy'n golygu nad oes gan bobl y gallu i gael mynediad at y gwasanaethau hyn mewn gwirionedd. Beth gall Llywodraeth Cymru ei wneud i sicrhau bod y gwasanaethau nid yn unig yn cael eu darparu i bobl, ond bod pobl yn gallu cael mynediad at y gwasanaethau hynny?

Diolch i Alun Davies am gwestiwn pwysig iawn unwaith eto. Mae'n iawn ein bod ni'n gweithio mewn rhanbarthau ac mae llawer o'r cyllid rydyn ni'n ei roi yn mynd i fyrddau partneriaeth rhanbarthol er mwyn sicrhau bod yr atebion yn cael eu cyflawni'n rhanbarthol. Mae'n golygu bod lledaeniad daearyddol ehangach i bobl ifanc deithio. Un o'r pryderon a gyflwynwyd i mi yw'r ffaith nad yw trafnidiaeth benodol a oedd yn aml ar gael cyn y pandemig wedi ailymddangos ers y pandemig. Dyma un o'r materion rwy'n ymdrin â nhw mewn gwirionedd, oherwydd mewn rhai canolfannau, roedd bysiau rheolaidd yn cael eu darparu gan yr awdurdod lleol, ond nid ydynt wedi'u haildrefnu, ac mae hynny'n rhywbeth, fel y dywedaf, yr wyf yn ymwneud ag ef ar hyn o bryd. Ond o ran y mater hwn, mae hefyd yn ymwneud â mater trafnidiaeth yn gyffredinol, onid ydyw, o ran faint o fysiau sydd ar gael, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig efallai. Rwy'n credu ei bod yn rhan bwysig o bolisi trafnidiaeth ein bod yn ystyried anghenion pobl sy'n niwroamrywiol ac sy'n gorfod teithio. Felly, diolch i chi am godi'r mater hwnnw, sy'n rhywbeth y byddaf yn sicr yn ei ystyried wrth i ni symud ymlaen.

Diolch i'r Dirprwy Weinidog.

Eitem 6 yw'r datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar ddata ar leoliadau tomenni glo. Galwaf ar y Gweinidog i wneud y datganiad—Julie James.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch o roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd heddiw ynghylch cyhoeddi lleoliadau tomenni glo segur. Rydym wedi gwneud cynnydd sylweddol ers i'r Prif Weinidog sefydlu'r tasglu diogelwch tomenni glo ar ôl y tirlithriad yn Tylorstown ym mis Chwefror 2020. Un o'n prif amcanion oedd mynd i'r afael â'r bwlch mewn gwybodaeth am nifer a lleoliad tomenni glo segur ledled Cymru. Fe wnaethom ni gomisiynu'r Awdurdod Glo i fapio'r tomenni hyn, a hoffwn ddiolch i'r Awdurdod Glo, awdurdodau lleol a Cyfoeth Naturiol Cymru am eu cymorth a'u cefnogaeth wrth baratoi'r data ar gyfer ei gyhoeddi. Mae wedi bod yn ymdrech enfawr i nodi, cofnodi a chategoreiddio'r holl domenni glo segur yng Nghymru yn un gronfa ddata ganolog, nad oedd yn bodoli o'r blaen.

Ym mis Hydref 2021, cyhoeddais nifer y tomenni fesul awdurdod lleol. Mae'r set ddata hon wedi galluogi'r tasglu i flaenoriaethu archwiliadau a gwaith cynnal a chadw ar y tomenni categori C a D. Mae gwybodaeth am domenni eisoes wedi'i rhannu gydag awdurdodau lleol a fforymau cydnerthedd lleol i gynorthwyo'r gwaith o ddatblygu cynlluniau parodrwydd ar gyfer argyfwng lle bo angen ar gyfer y tomenni â sgôr uwch. Fodd bynnag, gan fod cyhoeddi lleoliadau'r tomenni yn ymwneud â data personol ac eiddo unigol, roedd yn hanfodol bod gennym lefel uchel o gyfrinachedd yn yr wybodaeth am ffiniau cyn ei bod ar gael i'r cyhoedd. Bu'n rhaid i ni fynd i'r afael â thirwedd perchnogaeth tomenni glo hynod gymhleth a chynnal ymarfer sicrwydd ansawdd hir ynghylch y data.

Mae heddiw yn garreg filltir bwysig, gan fy mod wedi cyhoeddi ar wefan Llywodraeth Cymru y nifer diweddaraf o domenni ledled Cymru, ac, yn bwysig, hefyd lleoliadau pob un o'r 350 o domenni categori C a D yng Nghymru. Mae categori tomen yn seiliedig ar nifer o bethau. Ar gyfer y datganiad data hwn, rydym wedi canolbwyntio ar domenni categori C a D, gan eu bod yn fwy tebygol o fod angen archwiliadau cyson, fel y gallwn nodi a chynnal unrhyw waith cynnal a chadw pan fo angen. Nid yw'n golygu eu bod yn anniogel, ond gallant fod yn fwy o faint ac yn fwy tebygol o fod yn agosach at gymunedau neu seilwaith mawr. Mae'r gwaith hwn yn brosiect byw i raddau helaeth, a byddwn yn parhau i sicrhau ymhellach yr wybodaeth am leoliad y categorïau tomenni sy'n weddill, a gallwn ddisgwyl addasiadau pellach wrth i'r gwaith fynd rhagddo.

Rydym bellach wedi ysgrifennu at dros 1,500 o dirfeddianwyr a bron i 600 o feddianwyr eiddo ledled Cymru, i'w hysbysu eu bod yn debygol o fod â thomen lo segur gyfan neu ran ohoni ar eu tir. Cyn i mi fynd ymhellach, rwyf am ei gwneud yn glir nad yw cyhoeddiad heddiw yn golygu bod problem nawr mewn cysylltiad ag unrhyw domen lo segur benodol. Ar ôl mwy na thair blynedd ers tirlithriad Tylorstown, mae rhaglen benodol gan Lywodraeth Cymru ar waith i archwilio a chynnal y tomenni glo segur hyn yn rheolaidd, ac rydym yn gwybod llawer mwy am y tomenni hyn nag yr oeddem o'r blaen. Y cyfan yr ydym yn ei ofyn i berchnogion a meddianwyr cartrefi yw iddynt ganiatáu mynediad i'w tir i gynrychiolwyr o'r Awdurdod Glo neu'r awdurdod lleol i gynnal archwiliadau neu waith cynnal a chadw, pan fydd ei angen.

Fodd bynnag, rwy'n ymwybodol efallai mai dyma'r tro cyntaf y bydd llawer o bobl yn ymwybodol o fodolaeth tomen lo, neu ran o domen lo, ar eu heiddo, a bydd gan unigolion a chymunedau, yn gwbl briodol, gwestiynau. Rydym yn darparu pecyn o wybodaeth ategol ar gyfer perchnogion a deiliaid tomenni glo segur, cymunedau ehangach y meysydd glo, y cyhoedd a chynrychiolwyr lleol gan gynnwys Aelodau yn y Senedd hon. Mae gennym dudalen we bwrpasol ar wefan Llywodraeth Cymru, a byddwn hefyd yn cynnal sesiynau galw heibio cyhoeddus mewn cymunedau yr effeithir arnynt ledled Cymru dros yr wythnosau nesaf. Mae digwyddiadau ar-lein hefyd ar gael i'r rhai na allant ddod i'r sesiynau galw heibio.

Mae pob partner y tasglu yn cydweithio ar drefn arolygu a chynnal a chadw, sy'n helpu pob un ohonom i gymryd y camau mwyaf effeithiol i gadw cymunedau'n ddiogel. Mae'r holl domenni categori C a D wedi'u harchwilio. Rydym wedi comisiynu'r Awdurdod Glo i archwilio holl domenni glo categori C unwaith y flwyddyn, a thomenni glo categori D ddwywaith y flwyddyn. Rydym hefyd wedi comisiynu'r Awdurdod Glo i ddechrau archwilio tomenni categori B.

Mae'r arolygiadau rheolaidd yn ein helpu i fonitro unrhyw waith cynnal a chadw y gallai fod ei angen, ac rydym wedi sicrhau bod £44.4 miliwn ar gael i awdurdodau lleol i wneud gwaith ar domenni cyhoeddus a phreifat. Mae rhan o'r cyllid hwn wrth gwrs wedi helpu i gefnogi gwaith adweirio tomen Tylorstown. Pan ymwelodd y Prif Weinidog â'r gwaith yn gynharach yr haf hwn, gwnaeth y cynnydd a wnaed argraff fawr arno. Ers i'r gwaith adweirio ddechrau, mae bron i 400,000 tunnell o falurion wedi'u symud o'r domen, gan gynnwys bron i 60,000 tunnell o'r afon. Mae'r malurion sydd wedi'u tynnu yn cael eu defnyddio i greu dôl bywyd gwyllt. Rydym hefyd yn cynnal rhaglen eang o dreialon technoleg ar rai o'n tomenni glo categori C a D i bennu eu haddasrwydd wrth gyfrannu at reoli tomenni glo segur yn ddiogel ac yn effeithiol. Bydd canlyniadau'r treialon yn llywio technoleg hirdymor a strategaeth fonitro trefn reoli'r dyfodol.

Ond, Dirprwy Lywydd, nid yw ein gwaith yn dod i ben yn y fan honno. Yn ein rhaglen lywodraethu, rydym hefyd wedi ymrwymo i gyflwyno deddfwriaeth yn ystod tymor y Senedd hon. Ein blaenoriaeth yw sicrhau bod pobl sy'n byw ac yn gweithio ger tomenni glo yn teimlo'n ddiogel nawr ac yn y dyfodol. Ac mae ein cynigion ar gyfer trefn newydd yn bwriadu cyflawni hynny drwy osod trefn hirdymor, addas i'r diben ar waith ar gyfer diogelwch tomen segur. Bydd hon yn cael ei harwain gan gorff cyhoeddus newydd sy'n canolbwyntio ar y gwaith hwn yn unig. Roedd y Prif Weinidog yn cynnwys y Bil tomenni segur yn ei ddatganiad deddfwriaethol yn haf 2023, ac edrychaf ymlaen at hynt y Bil pan gaiff ei gyflwyno i'r Senedd y flwyddyn nesaf. Diolch.

Diolch yn fawr, Gweinidog, am eich datganiad heddiw. Hoffwn fanteisio ar y cyfle i ddiolch i chi am y cyfarfod a gawsom yr wythnos diwethaf i drafod rhyddhau'r set ddata bwysig iawn hon. Mae'r golygfeydd pryderus a welsom yn Tylorstown yn 2020 yn ein hatgoffa o waddol ac effaith ein gorffennol diwydiannol, ac rwy'n llwyr gefnogi'r camau a gymerwyd gennych chi a Llywodraeth Cymru wrth fynd i'r afael â'r mater hwn, gan ddechrau trwy fapio'r holl safleoedd tomenni glo yng Nghymru. Mae'n caniatáu ar gyfer data mwy cyson ac mae'n caniatáu i bawb sy'n gysylltiedig gael mynediad at yr un wybodaeth berthnasol a gweithio tuag at yr un egwyddorion, sydd wrth gwrs yn hanfodol ar gyfer cyflawni canlyniadau, wrth symud ymlaen. Fel chithau yn eich datganiad heddiw, rwyf hefyd am achub ar y cyfle hwn i dawelu meddyliau trigolion, yn enwedig y rhai sy'n darganfod y gallent fod yn byw wrth ymyl tomen lo, drwy ddweud wrthynt i beidio â phoeni, ac nad yw'r rhestr hon yn golygu bod problem ar hyn o bryd ynghylch unrhyw un o'r tomenni ar y rhestr.

Mewn sesiwn friffio dechnegol y bore yma, rhaid i mi gyfaddef fy mod wedi fy synnu o glywed nad yw rhai perchnogion yn ymwybodol bod ganddynt domenni glo segur ar eu tir, ac mae hyn yn dangos cymhlethdod y dasg o'n blaenau. Yn y sesiwn friffio, dywedwyd wrthym hefyd nad oes gan oddeutu 6 y cant o'r holl domenni glo segur berchennog wedi'i ddiffinio'n glir neu heb unrhyw wybodaeth perchnogaeth ar gael. A chyda hyn mewn golwg, Gweinidog, mae gennyf ddiddordeb mewn gwybod pa gamau y gellid eu cymryd o ran monitro a chynnal y safleoedd hyn pan fydd hyn yn wir. A chaniateir mynediad i'r safle fel petai? Ac a fydd angen cynnal a chadw angenrheidiol yn awtomatig? Neu a oes unrhyw gyfraith sy'n eich atal rhag gwneud hyn?

Hefyd, Gweinidog, a oes unrhyw hawl gan berchnogion a allai fod wedi cael gwybod bod tomen lo segur ar eu tir i herio'r canfyddiad hwnnw? Fel y gallwch werthfawrogi yn ddiau, mae'n ddigon posibl y bydd problemau cyfreithiol neu yswiriant yn wynebu perchnogion os ydynt wedi cael eu nodi, ar gam, yn berchnogion cyfreithiol safle, a gallai hyn achosi problemau sylweddol pe baent yn ceisio gwerthu eu tir yn nes ymlaen. O ystyried cymhlethdod a nifer uchel y perchnogion sy'n rhannu tomenni glo segur, rwy'n rhagweld y gallai'r data hwn, yn ddealladwy, achosi problemau i rai pobl.

Yn eich datganiad heddiw, gwnaethoch sôn yn benodol am y safleoedd categori C a D, ac y bydd y safleoedd hyn nawr yn cael eu hadolygu unwaith a dwywaith y flwyddyn yn y drefn honno. Rwy'n ymwybodol nad yw safleoedd C a D o reidrwydd yn golygu eu bod yn achosi'r risg waethaf. Mae gennyf i ddiddordeb mewn cael gwybod pa mor aml y bydd y safleoedd A a B yn cael eu monitro, a beth yw'r posibilrwydd y bydd safleoedd yn newid categori? Pa mor debygol fydd hi y gallai safle categori B symud naill ai i gategori C neu D? Gofynnaf hyn, Gweinidog, oherwydd rwyf eisiau gwybod beth yw'r posibilrwydd y gallai safleoedd eraill sydd wedi'u hasesu fel risg isel fynd yn broblemus yn y dyfodol.

Fel y sonioch chi, dyrannwyd £44.4 miliwn o gyllid Llywodraeth Cymru ar gyfer cynnal a chadw tomenni glo am dair blynedd, gyda'r disgwyliad y bydd yr holl arian hwn yn cael ei wario ar wneud llawer o'r tomenni glo segur yn ddiogel yn ystod y cyfnod hwn. Pa ddisgwyliadau ariannol sydd gennych yn awr o ran cyllid pellach fydd ei angen? A ydych yn disgwyl i'r £44.4 miliwn fod yn ddigon i wneud pob tomen glo categori C a D yn ddiogel o ran adeiledd, ac felly dim ond symiau bach o gyllid fydd ei angen i'w hadolygu'n barhaus, neu a ydych chi'n disgwyl y bydd angen cyllid mawr o hyd wrth symud ymlaen?

Yn olaf, yn eich datganiad, rydych wedi gwneud sylwadau penodol ynghylch y gwaith sy'n cael ei wneud ar domen Tylorstown ynghylch adweirio malurion a chreu dolydd bywyd gwyllt. Rwy'n ddiolchgar i Gyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf am ganiatáu i mi ymweld â'r gwaith hwn sy'n cael ei wneud, ond rwy'n awyddus i wybod pa gamau sydd wedi'u cymryd i ddiogelu a hyd yn oed hyrwyddo'r fioamrywiaeth benodol sydd i'w chael ar domenni glo yng Nghymru yn unig. Rwy'n ymwybodol, fel y mae pawb yma, fod diogelwch y cyhoedd yn hollbwysig, ond fel y gwyddoch, Gweinidog, mae tomenni glo segur a safleoedd rwbel pyllau glo wedi dod yn gyfoethog o ran bioamrywiaeth, gyda fflora a ffawna nodweddiadol nad ydynt i'w gweld mewn mannau eraill sy'n cynnwys llawer o rywogaethau prin ac unigryw, megis y glöyn byw y gwibiwr llwyd, y wenynen durio gefngoch a fy ffefrynnau personol, bwystfil Beddau a miltroediaid anferth Maerdy Mae llawer o'r rhain yn cael eu hystyried yn flaenoriaethau cadwraeth ac maent mewn perygl o ddiflannu os nad yw gwaith adweirio yn eu hystyried nhw. Felly, gyda hyn mewn golwg, sut ydych chi'n rhagweld y defnyddir y set ddata newydd hon sy'n cael ei rhyddhau i fapio a diogelu'r fioamrywiaeth honno? Diolch.

Diolch yn fawr, Joel. Felly, mae 'na gyfres o gwestiynau yn y fan yna, ac mae llawer ohonyn nhw'n cael eu hateb ar y wefan, ond fe af drwyddyn nhw'n fyr. Felly, rwyf eisiau ymdrin ag ychydig o faterion, serch hynny. Rwy'n deall eich bod chi'n ei ofyn y ffordd arall i fyny, ond rydyn ni wedi cael sgyrsiau gyda Chymdeithas Yswirwyr Prydain, gyda UK Finance a'r benthycwyr, a chyda Sefydliad Brenhinol y Syrfewyr Siartredig, ac nid ydym yn credu bod unrhyw broblem yswiriant na gwerthiant yn codi yn sgil cael eich nodi yn un sydd â thomen lo fel rhan o gwrtil eich adeilad. Felly, rydym yn sicr eisiau i bobl fod yn siŵr eu bod yn rhan o'r drefn neu nad ydynt yn rhan ohoni, felly os yw pobl yn meddwl bod problem ynghylch y mapio, mae yna ffordd berffaith resymol o gwestiynu hynny a sicrhau ei fod yn cael ei wirio. Ond un o'r rhesymau pam ein bod yn hapus i gyhoeddi'r data hwn heddiw yw ein bod wedi sicrhau ansawdd hyn, oherwydd roedd yn eithaf clir nad oedd y data mor ddibynadwy ag y byddem wedi hoffi iddo fod tan nawr. Ac mae wedi cymryd nifer o flynyddoedd i gyrraedd y pwynt hwn i sicrhau ansawdd. Ond mae system ar gael os ydych chi'n credu eich bod chi wedi cael eich nodi ar gam, neu'n wir fel arall—os ydych chi'n credu y dylech chi fod wedi cael eich nodi, mae methodoleg ar gyfer hynny ar y wefan.

O ran hygrededd y dosbarthiad, rydym wedi cael trefn arolygu ers peth amser bellach. Rydym wedi talu tua £3 miliwn i'r Awdurdod Glo i wneud y gwaith hwn i ni. Y tomenni C a D yw'r categorïau risg uwch, a thrwy 'risg uwch' rydym yn golygu bod angen mwy o drefnau arolygu i sicrhau uniondeb y domen; nid ydym yn credu eu bod yn risg uniongyrchol nawr i'r cyhoedd. Mae'n bwysig gwneud y gwahaniaeth hwnnw. Byddwn yn symud ymlaen, fel y dywedais, i'r tomenni categori A, B, ac R, ond rydym eisoes wedi cynnal arolygiad rhagarweiniol o'r hyn a wyddom, ac rydym yn hapus iawn fod y nodweddu yn gadarn. Felly, mae tomenni categori A a B â llai o risg, yn yr ystyr bod angen llawer llai o arolygu a chynnal a chadw arnynt er mwyn sicrhau eu bod yn parhau yn ddiogel ac nad ydynt yn debygol o lithro na gwneud unrhyw beth arall. Felly, mae hon, Dirprwy Lywydd, yn neges i sicrhau pobl bod y trefnau arolygu yno ac mai'r cyfan sydd angen iddynt ei wneud yw sicrhau, os gofynnir iddynt, eu bod yn caniatáu mynediad er mwyn gwaith archwilio ar eu tir. Dim ond troedfedd o ddarn olaf tomen lo fydd gan lawer o bobl ar waelod eu gardd gefn, felly nid yw hwn yn rhywbeth i boeni amdano.

Ac yna o ran y pwynt cyffredinol, fydd hi ddim yn syndod i unrhyw un sy'n byw yn ardaloedd treftadaeth cyfoethog Cymoedd y De bod tomenni glo yn eu cyffiniau. Nid wyf yn credu y byddai unrhyw un sy'n prynu tŷ yn unrhyw un o'r ardaloedd y daw fy nheulu ohonynt yn rhyfeddu o ddarganfod bod pwll glo wedi bod gerllaw. Yn wir, roedd fy nhad yn gweithio mewn un lle rydw i'n byw. Felly, nid yw hyn yn syndod mawr i bobl, ond gallai fod yn syndod bod ganddynt ychydig bach ohono yn eu gardd gefn, neu efallai eu bod yn credu bod ganddyn nhw un, ac mewn gwirionedd mae'r map yn dangos nad oes ganddyn nhw un. Ond os ydych chi'n cyfeirio'ch etholwyr at y wefan, mae'n glir iawn sut mae mynd ati i gwestiynu os nad ydych chi'n hapus â'r wybodaeth. Ond, bydd y rhan fwyaf o bobl wedi derbyn llythyr yn dweud wrthynt am eu hamgylchiadau unigol yn syth.

Ac yna mae'r darn olaf yn ddarn pwysig iawn am y fioamrywiaeth. Gwyddom yn iawn fod llawer ohonynt wedi eu naturioli. Rhan o'r drefn cynnal a chadw ac arolygu yw sicrhau ein bod yn cadw'r agweddau treftadaeth a'r agweddau bioamrywiaeth, a lle mae'n rhaid symud malurion, fel y gwelsoch yn yr enghraifft yn Tylorstown, mae'n cael ei ddefnyddio'n effeithiol iawn i wneud yn siŵr y gallwn greu rhywbeth da allan ohono.

Diolch i'r Gweinidog.

Diolch yn fawr iawn am y datganiad a hefyd am y briff technegol rydych chi wedi'i ddarparu. Roedd yn ddefnyddiol iawn. Nawr, rwy'n cytuno'n llwyr â'r pwyntiau a wnaed bod tawelu meddwl y cyhoedd yn hanfodol bwysig yn hyn o beth. Wrth gwrs, yn y dyfodol, gallai rhai o'r tomenni hyn beri bygythiad, a dyna pam y mae mor bwysig bod y gwaith hwn ar y gweill, i sicrhau bod hynny i gyd yn cael ei ddadansoddi a bod pobl yn cael yr wybodaeth ddiweddaraf am hynny. Nawr, mae gan Lywodraeth y DU gyfrifoldeb i unioni gwaddol eu hesgeulustod yma yng Nghymru, ac fel rwy'n deall, maen nhw wedi gwrthod talu tuag at hyn. Byddem yn ailddatgan bod yn rhaid diogelu cymunedau, wrth gwrs, bod yn rhaid i Lywodraeth Cymru chwarae ei rhan i sicrhau bod hyn yn digwydd, ond mae'n rhaid i San Steffan dalu tuag at hyn.

Mae gennyf rai cwestiynau penodol, Gweinidog. Mae'r £44.4 miliwn sydd ar gael gan Lywodraeth Cymru i gynghorau lleol wneud y gwaith hwn, tomenni cyhoeddus a phreifat, i'w groesawu'n fawr. Byddwn i'n gofyn beth fydd yn digwydd ar ôl i'r arian yna ddod i ben, felly, yn y blynyddoedd 2024-25. Nawr, mae tomenni glo, wrth gwrs, yn waddol hanes diwydiannol y wlad—sy'n rhagflaenu datganoli. Mae angen i Lywodraeth y DU, fel y dywedais, ysgwyddo rhai o'r costau hyn, yn enwedig, rwy'n credu, y costau tymor hwy o wneud y tomenni glo hynny, a allai beri risg yn y dyfodol, yn ddiogel, gan ein bod yn gwybod bod gan fwy o law, sy'n gysylltiedig â newid hinsawdd, y potensial i ansefydlogi'r tomenni hyn ymhellach. Nawr, nid wyf eisiau poeni pobl; rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn sicrhau pobl ein bod yn siarad am bethau a allai ddigwydd ac mae angen i ni sicrhau na fydden nhw'n digwydd yn y dyfodol, ond mae astudiaethau wedi awgrymu y gellid gweld cynnydd o 5 y cant mewn glaw yn ystod y gaeafau yn rhannau deheuol Cymru erbyn y 2050au. Felly, nid mater o ddiogelwch yn unig yw hwn, mae'n fater o gyfiawnder hanesyddol, cymdeithasol a hinsawdd.

Fe wnaeth Llywodraeth y DU elwa ar fuddion y diwydiant glo. Fe rwygodd gyfoeth o'n cymunedau ac yna fe wnaeth eu dad-ddiwydiannu heb gynllun ar gyfer y dyfodol, gan adael i'n cymunedau ddioddef. Felly, dim ond gwaethygu'r mater hwn y bydd risgiau newid hinsawdd. Rwy'n croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi data lleoliad holl domenni glo categori C a D yng Nghymru, ac rwy'n credu bod y map rhyngweithiol yn syniad da iawn. Nawr, rydych chi eisoes wedi nodi, Gweinidog, fod hwn yn fater o sensitifrwydd mawr; y bydd gan lawer o bobl bryderon, yn arbennig, fel y crybwyllwyd eisoes, os bydd pobl yn canfod am y tro cyntaf eu bod yn byw yn agos neu eu bod yn gweithredu busnes yng nghysgod tomen lo. Nawr, rwy'n falch iawn o glywed am y cyfathrebu sydd wedi digwydd â pherchnogion, â meddianwyr, ynghyd â'r ymgysylltu â'r gymuned ar-lein ac wyneb yn wyneb sydd yno i dawelu meddyliau pobl. Rwy'n deall bod hynny wedi bod yn digwydd yn fy rhanbarth i, mewn ardaloedd gan gynnwys Merthyr, Caerffili, Blaenau Gwent a Thorfaen. Ac mae'n rhaid i ni ddeall, wrth gwrs, pam y mae pobl yn poeni, oherwydd mae eisoes wedi codi. Fe sonioch chi'ch hun, Gweinidog, am dirlithriad Tylorstown yn 2020—dyna pam y cyflwynodd Plaid ddadl yn y Senedd hon, gan alw am ryddhau manylion lleoliadau'r tomenni hyn, ac, unwaith eto, rwy'n croesawu'r ffaith fod hynny wedi digwydd. Rwy'n edrych ymlaen at y ddeddfwriaeth sydd i ddod hefyd. Ond yn y cyfamser, pa neges, os gwelwch yn dda, allech chi ei rhoi i'r bobl sy'n byw ger y tomenni glo yma, pobl a fydd yn bryderus? Pa neges o sicrwydd hoffech chi ei chyfleu i fy etholwyr, ac a allech chi amlinellu ymhellach, os gwelwch yn dda, pa gymorth fydd yn cael ei gynnig iddyn nhw'n faterol ac yn seicolegol? Oherwydd mae pobl o Ferthyr ac o Fedwas, mewn gwirionedd, wedi cysylltu â mi, dros y blynyddoedd diwethaf ar adegau gwahanol, i sôn am eu pryderon. Byddai'n ddefnyddiol iawn, rwy'n credu, yn ogystal â'r cyfathrebu ar-lein hwn, pe gellid ailadrodd neges glir gennych chi, er mwyn tawelu meddwl pobl ynghylch y sefyllfa.

Nawr, yn olaf, oherwydd fy mod i'n ymwybodol o'r amser, rwyf eisoes wedi sôn am y mater o gostau adfer. Nawr, byddwn yn gwerthfawrogi pe gallech roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni, Gweinidog, am unrhyw sgyrsiau rydych chi wedi'u cael gydag Ysgrifennydd Gwladol Cymru ynglŷn â gwneud y tomenni hyn yn ddiogel. Hoffwn bwysleisio fy siom bod Ysgrifennydd Gwladol Cymru wedi penderfynu peidio ag ychwanegu ei enw at lythyr diweddar eich Llywodraeth, fel y cytunwyd a'i gofnodi yn uwchgynhadledd y tomenni glo. Pa neges mae hynny'n ei anfon? Nid cwestiwn rhethregol yn unig yw hynny, Gweinidog; byddwn yn croesawu eich sylwadau mewn gwirionedd. Felly, i orffen, byddwn i'n croesawu canfod beth fydd yn digwydd ar ôl i'r £44.4 miliwn ar gyfer costau glanhau a chlirio—pan fydd hwnnw wedi ei ddefnyddio i gyd—pa gynllun sydd yna ar gyfer y dyfodol. A allwch dawelu ein meddwl ni, os gwelwch yn dda, er bod pwysau sylweddol ar gyllidebau Llywodraeth Cymru, y bydd hyn yn parhau i fod yn flaenoriaeth i'ch Llywodraeth? Diolch.

Diolch, Delyth. Ie, yn hollol. Felly, bu trafodaeth barhaus. Mae Ysgrifennydd Gwladol Cymru wedi cyd-gadeirio'r uwchgynhadledd diogelwch tomenni glo ers cryn amser. Rydw i wedi mynychu rwy'n credu pob un ohonyn nhw, ond yn sicr y mwyafrif ohonyn nhw, ac mae wedi bod yn ymdrech ar y cyd, yn gwbl briodol. Mae ein safbwynt yn eithaf syml, mewn gwirionedd. Rydym yn gofyn am ddau beth: hoffem gael £20 miliwn ychwanegol ar gyfer y drefn arolygu a chynnal a chadw, ac rwy'n gobeithio siarad ag Ysgrifennydd Gwladol Cymru yn y dyfodol agos iawn am ei gymorth i gael yr arian hwnnw wedi'i ddatganoli i Gymru gan y Trysorlys, ar gyfer y drefn benodol yr ydym yn sôn amdani yma. Ond mae yna fater llawer mwy hirdymor ynglŷn â'r gwaith adweirio. Felly, i wahaniaethu beth rydyn ni'n sôn amdano, y drefn arolygu a chynnal a chadw ac yna'r gwaith adweirio.

Mae'r gwaith adfer yn enfawr, ac ni allem dalu am hynny allan o'n cyllideb ddatganoledig, ac, fel y dywedoch chi yn gywir, Delyth, mae hon yn dreftadaeth gorffennol tanwydd ffosil y Deyrnas Unedig. Mae'n rhywbeth sy'n ragflaenu datganoli. Mae'n rhywbeth y dylai Llywodraeth y DU gymryd cyfrifoldeb drosto, neu o leiaf rannu'r cyfrifoldeb drosto, ac mae'r Prif Weinidog wedi parhau i wneud y pwynt hwnnw, fel y gwnes i, fel y mae fy nghyd-Weinidog, Rebecca Evans. Rydym yn parhau i wneud y pwynt nad yw'n gwneud synnwyr i ddweud y byddai diwydiant a oedd â phresenoldeb llawer mwy yma yng Nghymru a oedd o fudd i'r DU gyfan—ac y gallech ddadlau o fudd i rannau o dde-ddwyrain Lloegr yn llawer mwy nag a oedd o fudd i bobl yma yng Nghymru—yn cael ei ariannu gan y Llywodraeth ddatganoledig. Hynny yw, nid yw hynny'n gwneud unrhyw synnwyr o gwbl. Felly, mae hynny'n barhad o'r sgwrs honno, ond rydym yn gofyn nawr am gyfnod arolygu a chynnal a chadw. Felly, roeddwn eisiau gwneud y gwahaniaeth yna.

O ran y rhaglen barhaus, byddwch i gyd yn ymwybodol ein bod wedi ymrwymo, yn ein rhaglen lywodraethu, i gyflwyno deddfwriaeth yn ystod tymor y Senedd hon i ymdrin â gwaddol canrifoedd o gloddio a sicrhau diogelwch tomenni glo. Felly, trefnwyd i'r Bil tomenni segur gael ei gyflwyno i'r Senedd y flwyddyn nesaf. Mae hwnnw'n ceisio ymgorffori mewn deddfwriaeth y drefn reoleiddio hirdymor, gynaliadwy, addas i'r diben, gan adeiladu ar yr un sydd gennym nawr gyda'r Awdurdod Glo. A bydd yn creu, gobeithio, pan fydd y Senedd, gobeithio, yn ei gymeradwyo, gorff cyhoeddus y bydd yn canolbwyntio'n llwyr ar y gwaith hwn. Fel rhan o'r asesiad effaith ariannol a rheoleiddiol ar gyfer y Bil hwnnw, byddwn wrth gwrs yn rhoi'r cyllid ar waith, a bydd y Senedd yn gallu craffu ar wirionedd hwnnw, a byddwch yn gallu chwilota i sicrhau bod y swm cywir o arian gennym ar waith ar gyfer hynny. Felly, os hoffech chi, dyma'r cyllid rhwng nawr a phryd y daw'r Bil yn gyfraith, ac yna pan ddaw yn gyfraith, byddwn yn gallu cyllido drwy'r awdurdod goruchwylio. Felly, mae'n debyg bod honna'n ffordd hirwyntog o ddweud, 'Ie, yn sicr, byddwn yn parhau i'w ariannu', ond byddwn yn parhau i'w ariannu yn y ffordd statudol honno fel ei fod yn cael ei ddiogelu ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol.

Felly, rwy'n falch iawn o wneud hynny. Ac yna, o ran y cyfathrebu, mae'n bwysig iawn, fel y dywedoch, yn briodol, Delyth, i egluro'r hyn yr ydym wedi'i wneud yma. Felly, yr hyn yr ydym wedi'i wneud yma yw rhoi sicrwydd ansawdd i ddata a oedd eisoes ar gael i'r cyhoedd yr oeddem yn gwybod nad oedd â sicrwydd ansawdd. Felly, roedd yn gamarweiniol iawn mewn rhannau, a'r hyn yr ydym wedi'i wneud yw ein bod wedi mynd trwy hynny gyda chrib mân gyda'r Awdurdod Glo a chyda'r awdurdodau lleol yr effeithiwyd arnynt i sicrhau ein bod yn llawer, llawer mwy ffyddiog bod hwn yn gywir. Felly, pan ydyn ni nawr yn dweud wrth bobl ei fod yn rhan o'u cwrtil nhw, rydyn ni'n llawer mwy sicr bod hynny'n gywir. Nid yw hynny'n golygu efallai na fydd rhywun yn canfod ein bod wedi gwneud camgymeriad bach, ond rydym yn llawer hapusach yn ei gylch.

Ac yna dim ond i bwysleisio eu bod yn domenni risg uwch oherwydd eu maint a/neu agosrwydd at leoliadau preswyl neu drefi neu seilwaith hanfodol, nid oherwydd bod mwy o berygl i rywbeth digwydd iddynt. Rwy'n credu ei bod mor bwysig cyfleu hynny. Felly, maen nhw'n risg uwch oherwydd pe bai rhywbeth yn digwydd, byddai'n cael effaith fawr, ond mae'r 'pe' yn anhebygol, oherwydd rydyn ni wedi rhoi'r cyfundrefnau arolygu a chynnal a chadw ar waith i wneud y 'pe' yn llai tebygol. Ac yna, pan fo rhywbeth yn digwydd, fel yn achos tomen Tylorstown, rydym wedi egluro pwy sy'n gyfrifol am hynny, beth ddylai'r ymateb fod i sicrhau bod pawb yn gweithio gyda'i gilydd, a bydd y Bil sydd i ddod yn egluro hynny hyd yn oed yn well.

Felly, nid wyf yn credu bod angen i unrhyw un boeni am hyn. Dylai hyn, os rhywbeth, roi sicrwydd ein bod yn gwybod ble mae'r tomenni, rydym yn eu harchwilio, mae trefn cynnal a chadw ac rydym yn treialu cyfres gyfan o bethau a fydd yn cadw pobl yn llawer mwy diogel nag yr oedden nhw o'r blaen.

I barhau o'r fan honno, Gweinidog, rwy'n credu mai'r peth mwyaf effeithiol y gallai Aelod etholedig ei wneud yw cwestiynu gwaith y bobl hynny sy'n gyfrifol am gadw tomenni yn ddiogel. Rwyf wedi cael cyfarfodydd gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, ac rwy'n falch o ddweud—dim ond croesgyfeirio eich cyhoeddiad heddiw gyda'r rhestr a wnaeth cyngor Caerffili yn gyhoeddus—yn bennaf ei fod yn gydamserol ac yn cydnabod y tomenni hynny. Mae un domen yn symud o gategori B i D1, a byddaf yn gofyn i'r cyngor am eu trefn arolygu, ond rwyf wedi cael cryn sicrwydd gan gyngor Caerffili ynglŷn â'u trefn arolygu, yn enwedig o ran tomenni Bedwas. Rwy'n credu mai'r peth mwyaf defnyddiol y gallwn ei wneud yw cadw llygad ar hynny, peidio â mynd at domenni penodol a thynnu lluniau ar y tomenni a'u cyhoeddi ar y cyfryngau cymdeithasol. Rwy'n credu bod angen i ni fod yn ofalus iawn wrth wneud pethau fel hyn. Rwy'n credu mai'r hyn sydd angen i ni ei wneud yw sicrhau bod y tomenni yn cael eu monitro'n effeithiol.

Byddai'r gost adfer ar gyfer adfer un domen yn fy etholaeth i yn ddegau o filiynau, rhwng £30 miliwn a £40 miliwn. Yr wythnos diwethaf, nododd y Prif Weinidog nad oedd gan Lywodraeth Cymru unrhyw wrthwynebiad i ddarparwyr preifat fod yn rhan o waith adfer tomenni glo, ar yr amod bod y broses gynllunio briodol yn cael ei dilyn. Gallaf roi enghraifft i'r Gweinidog o ble mae hynny wedi digwydd yn Six Bells yn Abertyleri—cwmni preifat wedi'i adfer ar gost gyhoeddus isel iawn, iawn. A all y Gweinidog gadarnhau bod hyn yn wir, ac y gall yr arbenigedd technegol y gall darparwyr preifat ei gynnig gynorthwyo Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol i gyflawni eu hamcanion, yn enwedig lle mae'n anodd cael gafael ar y cyllid cyhoeddus hwnnw yn y tymor byr? 

Ie, diolch, Hefin. Rwy'n cytuno'n llwyr â phopeth rydych chi wedi'i ddweud yna. O ran y dosbarthiad, mae hwn yn ddosbarthiad technegol a wneir gan y peirianwyr sydd ag arbenigedd yn y mater hwn, a'r hyn y mae'n ei wneud yn effeithiol yw ei fod yn penderfynu faint o arolygiadau y flwyddyn bydd tomen benodol yn ei chael. Felly mae C yn cael un archwiliad y flwyddyn ac mae D yn cael dau archwiliad y flwyddyn. Ond, yn amlwg, os bydd unrhyw fater yn cael ei adrodd, yna byddai arolygiad yn dilyn ar unwaith. Felly, dyma'r drefn arolygu reolaidd, ac yna daw'r rhaglen gynnal a chadw allan o'r drefn arolygu honno ac mae'n cael ei gweithredu a'i goruchwylio, a dyna'r drefn ledled Cymru. Os yw tomen wedi newid categori, mae hynny oherwydd bod peiriannydd wedi rhoi ei farn ar y domen honno, ac rydych chi'n hollol iawn i ofyn i'r awdurdod lleol ynghylch hynny; nhw fydd â'r arbenigwyr o ran sut mae'r categoreiddio hwnnw wedi digwydd. Mae'r Awdurdod Glo yn rhoi sicrwydd ansawdd fel bod pawb yn hapus, ac yna ar ôl i'r Bil, gobeithio, basio drwy'r Senedd, bydd yr awdurdod goruchwylio yn gallu gwneud hynny. Ac yn amlwg, bydd ganddo arbenigedd er mwyn gwneud hynny.

O'm safbwynt i, rydym yn croesawu adfer o unrhyw ffynhonnell cyn belled â'i fod yn adweiriad sy'n cael ei gymeradwyo gan y drefn arolygu a chynnal a chadw ac yn cynnal y gwaith adfer mewn ffordd sy'n addas. Mae'r sgwrs a gawsoch chi a minnau am yr un sydd gennych mewn golwg yn swnio'n wych i mi, ac rwy'n siŵr ei fod yn cyd-fynd â'r meini prawf hynny. Yr hyn yr ydym eisiau ei wneud yw sicrhau bod canlyniad unrhyw waith adfer yn gweddu i'r ardal, yn diogelu unrhyw fioamrywiaeth sydd yno ac yn gweithio er budd y bobl, ac roedd y cynllun a amlinellwyd gennych i mi, Hefin, yn swnio fel petai'n gwneud yr holl bethau hynny. Yn amlwg, rydym yn croesawu mewnbwn gan unrhyw ffynhonnell sy'n gallu sicrhau'r canlyniad gorau i'n cymunedau.

Diolch, Gweinidog, am y datganiad heddiw, ond hefyd am gyhoeddi'r data. Rwyf hefyd eisiau pwysleisio'r hyn a ddywedoch chi—y 'pe'. Ond, yn amlwg, rydyn ni i gyd—. Pan welsom luniau Tylorstown, rwy'n siŵr bod ias wedi mynd i lawr cefn pob un ohonom ni, ac roedd yn atgof o erchyllterau'r gorffennol, ond hefyd y risg a berir gan esgeulustod Llywodraeth y DU. Ac rwy'n credu ein bod ni'n iawn i gondemnio Llywodraeth y DU, ac rwy'n credu ei fod yn anghyfrifol a dylem ni i gyd fod yn flin eu bod nhw'n chwarae gwleidyddiaeth dros rywbeth y mae mor hanfodol ein bod ni'n ei wneud yn iawn.

Mae'r cwestiwn yr hoffwn ei ofyn yn dilyn yr un llwybr â phwynt Delyth Jewell o ran digwyddiadau tywydd mwy eithafol; yn amlwg, roedd tomen Tylorstown yn enghraifft o hynny. Hyd yn oed neithiwr yn y Cymoedd, roeddech chi'n gallu gweld bod pobl yn cynhyrfu, yn poeni nid yn unig am lifogydd, ond hefyd yr effaith, o bosib, ar domenni. Felly, pan fydd digwyddiadau tywydd eithafol, sy'n dod yn fwy aml, a allwch chi roi'r ymrwymiad hwnnw nad dwywaith y flwyddyn yn unig y byddai'r tomenni hynny sydd fwyaf mewn perygl neu sydd agosaf at boblogaethau yn cael eu harchwilio fel y gellir sicrhau pobl heddiw bod yr wybodaeth honno yna, ond hefyd y bydd gweithredu yn ei sgil?

Ie, yn hollol, Heledd; mae'n bwynt da iawn. Felly, yr hyn rwy'n sôn amdano yw'r drefn arolygu a chynnal a chadw arferol rheolaidd, heb fod yn gysylltiedig ag unrhyw ddigwyddiad, dim ond digwydd yn gwbl reolaidd, gan sicrhau bod popeth ar y domen fel y dylai fod, ac mae'r system cynnal a chadw yn gweithio fel y dylai fod, ac nid oes dim wedi digwydd a fyddai'n golygu bod angen i'r peiriannydd newid y drefn cynnal a chadw ac ati. Byddem yn disgwyl, o ganlyniad i'r arolygiadau hynny, y byddai cyfundrefnau cynnal a chadw yn cael eu haddasu. Wrth gwrs, dyna bwynt yr archwiliad.

Os bydd digwyddiad tywydd neu ryw ddigwyddiad arall sy'n golygu bod tomenni penodol yn dioddef dilyw sylweddol, i ddefnyddio'r iaith honno, dros gyfnod byr o amser ac ati, yna, yn hollol. Bydd gweithredwyr o'r awdurdod lleol, CNC a'r Awdurdod Glo yn cyd-drafod ac yn sicrhau, oherwydd yr hyn y byddant eisiau ei wneud wedyn yw sicrhau bod y gwaith cynnal a chadw sy'n gweithredu ar y domen honno—felly, pwmpio a'r pyllau a'r afonydd a'r gweddill ohono sy'n rhan o'r gwaith cynnal a chadw—wedi gweithio, ac wedi mynd â'r llifddyfroedd i ffwrdd mewn ffordd sy'n ddiogel.

Llithriad Tylorstown a ddechreuodd hyn i gyd. Felly, dyna'r hyn a wnaeth ein harwain ni i ble'r ydym ni nawr. Felly, mae'n ymddangos i mi fod peth da iawn, wedi dod allan o rywbeth oedd yn frawychus iawn ar y pryd, ac wedi gwneud i lawer o bobl sylweddoli nad oedd gennym ni rai o'r systemau ar waith y dylent fod gennym ni mewn gwirionedd.

Nawr, rwy'n credu'n llwyr mai swyddogaeth San Steffan yw hon. Mae'r syniad y dylai Llywodraeth ddatganoledig Cymru ysgwyddo gwaddol cannoedd a channoedd, mewn rhai achosion miloedd, o flynyddoedd o gloddio yng Nghymru yn chwerthinllyd. Ond rydym wedi ceisio bod yn rhesymol iawn o ran yr hyn yr ydym yn gofyn amdano. Felly, byddai cyfraniad o £20 miliwn i'r drefn arolygu a chynnal a chadw bresennol yn help mawr. Byddai'n ein helpu i sicrhau bod gennym bopeth yn ei le nawr. Ac yna rhaglen briodol o waith adweirio yn dod o gyfeiriad yr awdurdod goruchwylio—gan dybio bod y Senedd yn rhoi ei chaniatâd i ni wneud hynny—a fydd yn gallu rhoi'r cynlluniau hynny ar waith, ac, fel y dywedodd Hefin, tynnu partneriaid yn y sector preifat a phob math o bartneriaid eraill i mewn, ond bydd angen arian y sector cyhoeddus heb amheuaeth, cyfrifoldeb Llywodraeth San Steffan yw cyllid sbarduno a throsoledd, yn bendant. Oherwydd, fel y dywedais i yn gynharach, mae'n eithaf clir ble aeth budd yr holl gloddio, ac ni ddaeth i'r rhan fwyaf ohonom yr oedd ein tadau i lawr y pyllau. Felly, aeth i mewn i gyfnewidfeydd mwynau'r byd, a rhai o'r plastai a welwn ledled Cymru. Felly, rwy'n credu mewn gwirionedd bod dyletswydd foesol ac ariannol ar Lywodraeth San Steffan. Mae'r Prif Weinidog wedi bod yn glir iawn ynglŷn â hynny hefyd.

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Fel y gwyddoch, mae hwn yn fater pwysig iawn i gymunedau fel y rhai rwy'n eu cynrychioli yng Nghwm Cynon, cymunedau a dyfodd ac a ddatblygodd drwy'r diwydiant glo, gan ddod â threftadaeth y maent yn haeddiannol falch ohoni, ond hefyd gan adael gwaddol yr ydym yn dal i ymdrin ag ef. Wrth gwrs, un elfen o'r gwaddol hwnnw yw'r tomenni glo, ac mae eich datganiad yn gam pwysig iawn ymlaen o ran sut rydym yn mynd i'r afael â'r gwaddol hwn. 

Felly, fy nghwestiynau heddiw: Gweinidog, pwynt pwysig yw nad yw llawer o'r wybodaeth hon yn newydd. Fel y dywedoch, mae tomenni eisoes yn cael eu harchwilio'n rheolaidd. Rwy'n gwybod mai dyna yw safbwynt fy awdurdod lleol RhCT a'ch datganiad heddiw ynghylch sut mae'r wybodaeth yn cael ei llunio a'i thrin o fewn fframwaith cydlynol, cenedlaethol. Felly, sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i dawelu meddyliau cymunedau ar y pwynt hwn, ac a allwch chi ymrwymo i gynnal sesiwn galw heibio yn RhCT fel rhan o hyn? 

A'm hail gwestiwn: Rhondda Cynon Taf sydd â'r nifer gros uchaf o domenni C a D yng Nghymru, felly gellid dadlau y byddai'n annheg i'r baich i gyd ddisgyn ar gyllideb y cyngor. Nawr sonioch am y £44.4 miliwn y mae Llywodraeth Cymru wedi'i ddarparu i awdurdodau lleol i wneud gwaith diogelwch, ac rwy'n ymwybodol bod y cyllid hwn yn dod i ben y flwyddyn nesaf, ac er fy mod i, fel siaradwyr eraill, yn gwerthfawrogi bod pwysau ar gyllidebau a'r ffaith bod Llywodraeth y DU hyd yma wedi bod yn dawel ynghylch ei rhwymedigaethau ariannol ei hun, hoffwn ofyn: pa waith sy'n cael ei wneud i archwilio dosraniad y cyllid ar gyfer y blynyddoedd i ddod?

Diolch yn fawr iawn, Vikki. Felly, mae RhCT wedi bod yn allweddol iawn yn hyn. Ni fydd hyn yn syndod i chi o gwbl. Mae ganddynt faterion gwaddol sylweddol iawn sy'n ymwneud â thomenni ac mae'r cyngor wedi bod yn rhagweithiol iawn ac mae llawer iawn o'r arbenigedd yr ydym wedi dibynnu arno wedi dod oddi wrth swyddogion y cyngor. Felly, rwy'n ddiolchgar iawn i'r cyngor am y cydweithrediad a gawsom, ac yn wir, mewn gwirionedd, mae pob cyngor yng Nghymru, i'r graddau y maent yn ymwneud â hyn, wedi bod yn ddefnyddiol. Ond mae RhCT wedi bod wrth wraidd hynny yn amlwg iawn ac rwy'n arbennig o ddiolchgar i arweinydd RhCT, sydd wedi bod yn rhagweithiol iawn wrth gyflwyno rhywfaint o hyn.

Felly, rwy'n credu bod rhai pethau pwysig i'w gwybod yma. Felly, nid yw'r data hwn yn newydd, ond mae'n llawer mwy—. Mae wedi'i goladu, mae'n haws cael mynediad iddo ac mae wedi cael sicrwydd ansawdd. Felly, yn flaenorol, efallai eich bod yn ymwybodol bod tomen gerllaw, ond ni fyddech wedi gwybod beth oedd yr union ffin, er enghraifft. Roedd system gategoreiddio ar waith, ond doedd hi ddim yn gyson ar draws Cymru. Roedd archwiliadau ar waith, ond nid oeddent yn gyson ac yn cael eu rheoleiddio yn y ffordd honno.

Felly, nid yw'n golygu ein bod yn gwneud dim. Fe roeddem ni yn wir. Roedd llawer iawn o bobl yn gweithio'n galed iawn cyn llithriad Tylorstown i wneud cryn dipyn o bethau. Yr hyn a wnaeth hwnnw oedd gwneud i ni ddod ag ef at ei gilydd a gweithredu mewn ffordd llawer mwy cydunol ledled Cymru i sicrhau bod gennym drefn briodol ar waith ac mae wedi ein harwain i gyflwyno'r Bil y gwn eich bod yn gyfarwydd ag ef.

Felly, roedd gennym gyfres gyfan o bethau oedd heb eu safoni o'r blaen. Felly, mae'n debyg mai dyna sut y byddwn i'n ei nodweddu. Felly, os ydych chi'n siarad â'ch etholwyr, yr hyn rydyn ni wedi'i wneud yw safoni'r data. Felly, os ydyn nhw'n byw ger tomen yn RhCT, bydd y data y byddan nhw'n ei gael yn debyg iawn i'r hyn a fyddent yn ei gael petai nhw'n byw ger tomen yn Wrecsam, er enghraifft. Felly, mae hynny'n bwysig iawn, fel y gall pobl ddeall yr hyn y maen nhw'n edrych arno.

Yn y gorffennol, byddai tomenni preifat yn llawer llai tebygol o fod wedi cael categori na thomenni sy'n eiddo cyhoeddus, ac mae gennym strwythur perchnogaeth mawr ac amrywiol iawn ledled Cymru, gyda rhai tomenni ym mherchnogaeth gyhoeddus, rhai mewn perchnogaeth gwbl fasnachol, rhai mewn perchnogaeth breifat ac ati. Felly, maen nhw i gyd wedi cael eu categoreiddio, felly mae hynny'n bwynt pwysig iawn hefyd. Mae gennym nifer fawr iawn o'r tomenni hyn yng Nghymru, fel y dywedoch yn gywir.

Rydym yn cynnal sesiynau galw heibio; mae'r mwyafrif helaeth ohonynt yn y Cymoedd, Vikki. Os gwelwch fod gennych nifer sylweddol o etholwyr a fyddai wedi hoffi mynd i ddigwyddiad wyneb yn wyneb yn methu â dod i un o'r digwyddiadau yn y Cymoedd, rhowch wybod i mi ac rwy'n siŵr y gallwn drefnu un yn bwrpasol ar gyfer cymuned sydd eisiau ei wneud gyda'i gilydd. Ac mae hynny'n wir am holl Aelodau'r Senedd, os oes ganddyn nhw sefyllfa debyg yn eu cymuned.

Mae digwyddiadau ar-lein, mae digwyddiadau galw heibio; rwy'n mynd i un yn gynnar yn hyn mewn gwirionedd. Rydym eisiau i'r wybodaeth hon fynd allan i gynifer o bobl â phosibl, ac rydym eisiau i gynifer o bobl â phosibl ofyn cwestiynau, fel eu bod yn teimlo'n ddiogel ac nad yw hwn yn rhywbeth i boeni amdano. 

Ac yn olaf, Huw Irranca-Davies. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, mae yna ddarn o archif gwych o Richard Burton yn mynd o gwmpas ar hyn o bryd, lle mae'n disgrifio ei gariad at bobl Cymoedd y De fel un sy'n ymylu ar eilunaddoliaeth. Ac rwy'n credu y bydd llawer ohonom yn y Siambr hon yn rhannu'r farn honno am y bobl yr ydym yn eu cynrychioli.

Pan edrychaf ar y mapiau—ac mae wedi bod yn werth cymryd amser i fynd i fanylder ynghylch lleoliadau'r tomenni hyn mewn gwirionedd, yn enwedig y categorïau C a D—mae'r rhestr o'r tomenni hynny o fewn fy ardal i yn rhestr o'r hyn a elwir yn hen ardaloedd glo, ond maent yn dal yn ardaloedd lle roedd pobl yn byw gyda'r perygl a'r llwch a'r llygredd ac effeithiau glo sy'n cyfyngu ar fywyd. Wyndham, Pricetown, Cwm Ogwr, Blaengarw, Cwm Garw, Cwmfelin, Maesteg, Garth, Nantyffyllon: dyma'r llefydd lle mae'r tomenni C a D. Ond dyna pam y maen nhw'n haeddu'r parch, nawr, gwybod bod ganddynt Lywodraeth Cymru sy'n rhoi'r ymdrech i fonitro a rheoli'n gywir yn enwedig y tomenni C a D, ac mae llawer o fewn y datganiad heddiw yn rhoi sicrwydd. Ond byddwn yn adleisio galwad Vikki ac eraill. Byddwn yn croesawu rhywfaint o ymgysylltiad cymunedol yn y cymunedau hyn oherwydd bod angen hynny arnynt yn bendant, mae angen iddynt ddeall beth sy'n digwydd yma. Mae hon yn ffordd o reoli a sicrhau bod y tomenni hyn yn ddiogel iddyn nhw ac i genedlaethau'r dyfodol.

Ond a gaf i hefyd adleisio'r galwadau hynny hefyd i Lywodraeth y DU, i Ysgrifennydd Gwladol Cymru i ddweud, 'Byddwch yn deg â ni'? Roedd yr arian a gafodd ei dynnu o'r holl gymunedau hyn—y lleoedd a'r cymunedau hynny a restrais—yn arian nad oedd yn aros ynddynt. Aeth drwy ddociau Caerdydd ac fe aeth i ffwrdd i Lundain a llefydd eraill o gwmpas y byd.

Oes gennych chi gwestiwn i'w ofyn?

Diolch, Dirprwy Lywydd. A all hi fy sicrhau ei bod yn mynd i gyfleu'r sylwadau hynny i Lywodraeth y DU, er tegwch pur, i ddweud, ar gyfer y cynllun presennol ac ar gyfer cynnal a chadw hirdymor, fod angen iddynt gymryd cyfrifoldeb hefyd, a dychwelyd peth o'r buddsoddiad hwnnw i gymunedau de Cymru?

Diolch yn fawr, Huw. Rwy'n hapus iawn i ddweud ein bod yn parhau i gyflwyno'r sylwadau hynny. Mae nifer fawr o Weinidogion yn y Llywodraeth yn cyflwyno'r sylwadau hynny i'n gweinidogion cyfatebol yn aml iawn, ac mae'r Prif Weinidog ei hun wedi cyflwyno sylwadau i'r perwyl hwnnw.

I orffen, Dirprwy Lywydd, rwyf eisiau ailadrodd y rhannau pwysig o'r hyn yr ydym yn ei gyhoeddi heddiw, os nad oes ots gennych. Rydym wedi bod yn gweithio gydag awdurdodau lleol a sefydliadau partner eraill i sicrhau ein bod wedi cynllunio ymgysylltu ar gyfer cyfathrebu ledled Cymru. Rydym yn awyddus iawn bod pobl yn gallu dod i sesiynau galw heibio yn bersonol, neu fod yn rhan o ddigwyddiad ar-lein. Mae pum sesiwn galw heibio ar y gweill, ac mae pedwar digwyddiad ar-lein wedi'u trefnu. Ond os na all eich etholwyr gyrraedd neu fod yn rhan o'r rheini, yna rydym yn hapus iawn i edrych eto i weld a allwn gynnal un arall.

Cynhaliwyd sesiynau briffio technegol ar gyfer pob un ohonoch. Os na lwyddoch chi i gyrraedd y rheini, neu os hoffech chi ail-redeg un, rydym yn hapus iawn i wneud hynny i chi hefyd. Fe'u gwnaed ar gyfer Aelodau'r Senedd, Aelodau Seneddol ac ar gyfer pob arweinydd cyngor y bore yma.

Mae'r dudalen we yn cynnwys cwestiynau cyffredin a thudalen cysylltiadau. Rydym yn gofyn i bobl gyfeirio etholwyr at y wefan, fel y gwnaethoch yn ystod COVID, i gael yr wybodaeth o lygad y ffynnon. Yna, os oes etholwr sydd eisiau gwybodaeth ychwanegol, yna, yn amlwg, ysgrifennwch atom yn y ffordd arferol.

Rydym eisiau osgoi achosi pryder afraid i'r rhai sydd â pherchnogaeth rannol ar domenni, yn benodol, lle mae eu heiddo ar safle tomen sydd wedi'i hail-beiriannu, neu lle gall blaen tomen ymestyn i'w tir. Dyma fydd y tro cyntaf i rai perchnogion gael gwybod am hynny, ac mae'r ffordd o ymdrin â hynny yn hanfodol. Mae hyn yn ymwneud â sicrwydd ac ymgysylltu, a sicrhau y cyfan sydd raid i bawb ei wneud yw, os oes angen cael mynediad i'w tir ar gyfer trefn arolygu, eu bod yn gallu caniatáu hynny'n iawn gan wybod y bydd hynny'n eu cadw'n fwy diogel. Diolch.

Diolch i'r Gweinidog.

Eitem 7 heddiw yw datganiad gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol ar hawliau plant. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog, Julie Morgan.

Dirprwy Lywydd, mae cyfrifoldeb ar bawb yn y Senedd i wneud yn siŵr bod hawliau plant yn cael eu deall, eu cydnabod a'u parchu ledled Cymru.

Ar 20 Tachwedd, byddwn yn dathlu Diwrnod Plant y Byd. Mae eleni'n nodi tri deg mlynedd ers mabwysiadu Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn. Mae hefyd yn 12 mlynedd ers i ni basio Mesur Hawliau Plant a Phobl Ifanc (Cymru) 2011 yng Nghymru. Mae Llywodraethau olynol Cymru wedi gwneud cynnydd sylweddol wrth droi'r hawliau sydd wedi'u hymgorffori yn y confensiwn yn gamau gweithredu ar lawr gwlad.

Roedd Cymru'n falch o fod y genedl gyntaf yn y DU i sefydlu comisiynydd plant. Rydym wedi cyflwyno deddfwriaeth flaenllaw sy'n gwneud hyrwyddo gwybodaeth a dealltwriaeth o hawliau plant yn orfodol yn ein hysgolion, gan osod addysg hawliau fel elfen sylfaenol o ddysgu yng Nghymru. Rwy'n falch iawn ein bod wedi dileu'r amddiffyniad o gosb resymol yng Nghymru. Mae rhoi'r un amddiffyniad i blant rhag ymosodiadau ag oedolion wedi bod yn rhywbeth yr wyf i wedi bod yn rhan ohono, ac yn brwydro drosto, trwy gydol fy mywyd gwleidyddol. Mae'r newidiadau deddfwriaethol hyn wedi ymgorffori ein hymrwymiad i hawliau plant. Maen nhw'n adlewyrchu'r gwerthoedd rydyn ni wedi'u harddel ers dechrau datganoli, i barchu dinasyddiaeth, urddas a hawliau dynol cyffredinol pawb, gan gynnwys ein dinasyddion ieuengaf a mwyaf agored i niwed.

Y tu hwnt i hyn, rydym wedi rhoi trefniadau helaeth ar waith i gyflawni'n ymarferol ein hymrwymiad i hawliau plant ar draws y Llywodraeth a'r gymdeithas sifil. Mae ein cynllun hawliau plant yn darparu'r fframwaith strategol i sicrhau bod hawliau plant wrth wraidd y broses o wneud penderfyniadau, polisi ac ymarfer ar gyfer Gweinidogion a swyddogion Llywodraeth Cymru. Mae gwrando, clywed a gweithredu ar farn plant a phobl ifanc wrth wraidd ein hymagwedd ni. Y llynedd, roedd yn fraint i mi a Gweinidogion eraill gael bod yn bresennol yn yr uwchgynhadledd gyntaf erioed ar gyfer pobl ifanc â phrofiad o fod mewn gofal yng Nghymru. Daeth yr uwchgynhadledd â phlant a phobl ifanc â phrofiad o fod mewn gofal a Gweinidogion Cymru ynghyd, fel y gallem ddysgu'n uniongyrchol o'u profiadau. Buom yn gweithio gyda'n gilydd i ddatblygu datganiad ar y cyd, gan ymrwymo i ddiwygio gwasanaethau gofal yn radical i blant a phobl ifanc, a rhoi eu llais wrth wraidd trawsnewid gwasanaethau plant.

Gan weithio gyda Plant yng Nghymru, rydym wedi datblygu modelau cyfranogi hirdymor ac amrywiol. Mae hyn yn cynnwys prosiect Cymru Ifanc, sy'n darparu cyfleoedd ystyrlon a chynhwysol i blant a phobl ifanc arfer eu hawl i gael eu clywed mewn penderfyniadau sy'n effeithio arnynt. Penwythnos nesaf, gyda Gweinidogion eraill, byddaf yn ymuno ag aelodau Cymru Ifanc yn eu gŵyl flynyddol, gan ddathlu Diwrnod Plant y Byd gyda nhw a thrafod y materion sy'n eu poeni fwyaf. Mae plant yn arbenigwyr ar eu profiad eu hunain, ac rydym eisiau i bob plentyn deimlo ei fod wedi'i rymuso ac yn cael cyfleoedd i ymgysylltu, dylanwadu a chraffu ar benderfyniadau sy'n effeithio arno. Er mwyn i blant hawlio eu hawliau, rhaid iddynt yn gyntaf wybod amdanynt.

Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn mabwysiadu dull traws-sector o godi ymwybyddiaeth o Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn gyda phlant, teuluoedd a'r bobl sy'n gweithio gyda nhw. Cyhoeddom y cynllun 'Codi Ymwybyddiaeth o Hawliau Plant' cyntaf ym mis Tachwedd 2021 i nodi sut y byddem yn gwneud hyn. Rwyf hefyd wedi cyhoeddi'n ddiweddar 'Hawliau plant a phobl ifanc: adroddiad cydymffurfio (Hydref 2020 i Fawrth 2023)'. Mae'r adroddiad yn myfyrio ar sut mae'r Llywodraeth yn cyflawni ei dyletswyddau i roi sylw dyledus i'r confensiwn. Mae ein cynllun plant a phobl ifanc yn dwyn ynghyd y polisïau a'r rhaglenni ar draws Llywodraeth Cymru sy'n cefnogi plant a phobl ifanc, ac mae diweddariad i'r cynllun yn cael ei ddatblygu. Gyda'i gilydd, mae'r dogfennau hyn yn nodi maint y gwaith rydym yn ei wneud gyda phlant a phobl ifanc ac ar eu rhan. Ond er fy mod yn falch iawn o'r gwaith rydym yn ei wneud, rwyf hefyd yn cydnabod bod llawer mwy y gallwn ei wneud.

Ym mis Mehefin, cyhoeddodd Pwyllgor y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn eu sylwadau terfynol ar gyfer 2023. Roedd hyn yn dilyn adolygiad gwladwriaeth sy'n barti o'r Deyrnas Unedig gan bwyllgor y Cenhedloedd Unedig yng Ngenefa. Chwaraeodd Llywodraeth Cymru ran sylweddol yn y broses adolygu, ochr yn ochr â chydweithwyr mewn sefydliadau cymdeithas sifil plant yng Nghymru. Hoffwn ddiolch iddynt am eu cyfraniad, a hoffwn ddiolch yn arbennig i chwe ymchwilydd y Cenhedloedd Unedig Cymru Ifanc a luniodd adroddiad cynhwysfawr ac a deithiodd i Genefa i roi tystiolaeth i'r pwyllgor. Ac roeddwn yn falch iawn o gwrdd â'r chwe ymchwilydd ifanc hynny.

Rwyf wedi croesawu adroddiad ac argymhellion y Cenhedloedd Unedig fel cyngor pwysig ar y ffordd yr ydym yn gweithredu ein polisïau yng Nghymru. Roeddwn yn falch iawn bod y pwyllgor yn cydnabod y cynnydd rydym wedi'i wneud yng Nghymru, gan gynnwys ymestyn hawliau pleidleisio i bobl ifanc 16 ac 17 oed ac wrth adolygu a datblygu hawl pob plentyn i chwarae. Mae'r adroddiad yn cynnwys 200 o argymhellion, yr ydym yn eu hystyried yn ofalus mewn ymgynghoriad â rhanddeiliaid, gan gynnwys plant a phobl ifanc. Rwy'n bwriadu cyhoeddi ymateb Llywodraeth Cymru i'r adroddiad arsylwadau terfynol erbyn toriad yr haf y flwyddyn nesaf. Byddaf hefyd yn cyhoeddi diweddariadau ar gynnydd bob dwy flynedd drwy gydol y cyfnod adrodd wyth mlynedd nesaf. 

Fis diwethaf, cawsom adroddiad blynyddol y comisiynydd plant. Mae'r argymhellion yn ymdrin ag ystod eang o faterion ar draws y Llywodraeth, ac rwyf wedi bod yn gweithio gyda'r Prif Weinidog i baratoi ein hymateb i'r adroddiad hwnnw.

Dirprwy Lywydd, rwyf wedi croesawu'r cyfle heddiw i dynnu sylw at rywfaint o'r gwaith sy'n cael ei wneud ar draws Llywodraeth Cymru. Rwy'n falch o'r cynnydd ar y cyd yr ydym wedi'i wneud o ran cynnal ac ymgorffori hawliau plant yng Nghymru. Fodd bynnag, mae'n rhaid i mi ddweud bod effaith barhaus y pandemig, yr argyfwng costau byw ac effeithiau chwyddiant uchel ar ein gwasanaethau cyhoeddus a'n cyllidebau yn golygu bod yn rhaid i ni nawr, yn fwy nag erioed, wneud popeth o fewn ein pwerau i wella'r profiadau a'r cyfleoedd i bob plentyn a pherson ifanc yng Nghymru. Diolch.

A gaf i ddiolch yn gyntaf i'r Dirprwy Weinidog am gyflwyno'r datganiad amserol a phwysig heddiw ar hawliau plant? Fel yr amlinellwyd gennych ar ddechrau eich datganiad, Dirprwy Weinidog, cyfrifoldeb y Senedd gyfan yw sicrhau bod hawliau pob plentyn yng Nghymru yn cael eu deall, eu cydnabod a'u parchu.

Fel y gwyddom ni, Dirprwy Weinidog, mae eleni yn nodi deng mlynedd ar hugain ers mabwysiadu Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn. Wrth gwrs, mae'r datganiad hwn hefyd yn un amserol, fel y sonioch chi, gan fod Diwrnod Plant y Byd yn cael ei gynnal ar 20 Tachwedd. Pryder allweddol i mi, Dirprwy Weinidog, yw nad yw Llywodraeth Cymru wedi ymateb eto i ganfyddiadau Pwyllgor y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn ar y DU, felly pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i ymateb i'r rhain a gweithredu ar yr argymhellion?

Yn eich datganiad, Dirprwy Weinidog, rydych chi'n sôn am yr amddiffyniad o gosb resymol yng Nghymru, a oedd, wrth gwrs, yn fater dadleuol pan aeth drwy'r Senedd cyn i mi fod yn Aelod yma. Serch hynny, Dirprwy Weinidog, meddwl ydw i tybed pa asesiad rydych chi wedi'i wneud o hyn a pha broblemau rydych chi'n meddwl sydd wedi codi yn dilyn hyn.

Yn ogystal â hyn, Gweinidog, rydych yn datgan bod

'Gwrando ar, clywed a gweithredu ar farn plant a phobl ifanc wrth wraidd ein dull gweithredu',

yr hyn yr wyf yn ei gefnogi'n llwyr. Fodd bynnag, Dirprwy Weinidog, mae sicrwydd allweddol yr hoffwn i ei gael ar rôl rhieni. Fel y gwyddom ni, mae rôl rhieni yn hanfodol bwysig, ac ar yr ochr hon i'r meinciau, rydym yn cefnogi cyfrifoldeb rhieni yn llawn. Pa drafodaethau ydych chi'n eu cael gyda rhieni i sicrhau eu bod yn dal i fod ar flaen y gad o ran trafodaethau ynghylch hawliau plant pan fo hynny'n ymarferol?

Yn olaf, Dirprwy Weinidog, hoffwn i sôn yn gryno am adroddiad blynyddol y comisiynydd plant ar gyfer 2022-23, y gwnaethoch chi gloi eich datganiad ag ef. Fel yr wyf wedi codi gyda'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn flaenorol, un o fy mhrif bryderon i yw gwella mynediad plant at wasanaethau iechyd meddwl a helpu plant sy'n cael trafferthion. Rwy'n gwybod eich bod yn gweithio gyda'r Prif Weinidog i baratoi ymateb i'r adroddiad hwn, ond meddwl oeddwn i tybed a allech chi roi ychydig o fewnwelediad heddiw i feddyliau cychwynnol Llywodraeth Cymru.

I gloi, Dirprwy Lywydd, rwy'n diolch i'r Dirprwy Weinidog am gyflwyno'r datganiad heddiw ac yn ailadrodd y gefnogaeth o'r ochr hon i'r meinciau ar sicrhau bod hawliau plant yng Nghymru yn cael eu deall, eu cydnabod a'u parchu. Diolch.

Diolch yn fawr iawn, Gareth, am y cyfraniad hwnnw. Rydych chi yn llygad eich lle bod y Senedd gyfan yn gyfrifol am hawliau plant, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni i gyd, yn unigol, yn cymryd cyfrifoldeb am hynny, felly rwy'n falch iawn eich bod chi wedi sôn am hynny.

Dywedais i yn fy sylwadau y bydden ni'n ymateb y flwyddyn nesaf i 200 argymhelliad sylwadau terfynol y Cenhedloedd Unedig. Cyfeiriais i'n fyr at y ffaith fy mod i'n falch iawn, yn eu sylwadau rhagarweiniol, eu bod wedi cyfeirio'n gadarnhaol iawn at y ffaith ein bod ni wedi cael gwared ar amddiffyniad y gosb resymol, a'r ffaith ein bod ni wedi dod â phobl ifanc 16 ac 17 oed i mewn i'r system bleidleisio. Felly, roedd y rheiny'n ddau beth cadarnhaol iawn y gwnaethon nhw ei ddweud, ond byddwn ni'n ymateb i'r 200 argymhelliad yna y flwyddyn nesaf.

O ran cosbi corfforol, mae hynny'n rhywbeth y gwnaethon ni baratoi ar gyfer y ddeddfwriaeth yn ofalus iawn ac rydyn ni wedi gweithio'n ofalus iawn byth ers hynny er mwyn gwneud yn hollol siŵr bod pawb yng Nghymru yn ymwybodol o'r ddeddfwriaeth. Felly, rydyn ni wedi hysbysebu'n helaeth, deunydd helaeth ar y teledu, wedi cynnig cyfleoedd i bobl sy'n fwy anodd cysylltu â nhw gael gwybod am yr hyn sy'n digwydd. Fy asesiad i yw ei fod wedi dod yn ddeddf gwlad fel yr oeddwn i'n ei rhagweld mewn gwirionedd, ac yn ystod y flwyddyn gyntaf hon, mae pethau wedi symud ymlaen yn hwylus iawn. Mae nifer y bobl sydd wedi cael eu cyfeirio am gymorth y tu allan i'r llys gan yr heddlu i gyd wedi derbyn y cynigion o gymorth, ac rwyf i wedi cwrdd â rhai o'r staff sy'n gweithio gyda'r bobl hynny ac sydd wedi dweud pa mor llwyddiannus y mae wedi bod, y ffordd y mae'r teuluoedd wedi ymateb i'r cymorth sydd wedi cael ei gynnig. Felly, rwy'n credu ei fod wedi mynd yn hwylus iawn. Mae'n gynnar iawn, rydyn ni'n dal i gynnig help, rydyn ni'n cynnig cymaint o help ag y gallwn ni i rieni, oherwydd mae'n swydd anodd iawn, magu plant, ac rydyn ni eisiau gwneud popeth o fewn ein gallu ni i helpu rhieni. Felly, mae'n mynd yn hwylus.

O ran gwrando ar blant, ydyn, rydyn ni'n gwrando ar blant, ac fel y dywedwch chi, pan fo'n briodol, rydyn ni'n gwrando ar rieni hefyd. Mae'n debyg eich bod chi wedi fy nghlywed i'n sôn yn y ddadl ddiwethaf am sut yr ydw i'n cwrdd â rhieni plant sydd ag anghenion penodol. Rwy'n credu bod angen i ni wrando ar rieni, a dyna yw ein polisi ni. Felly, diolch am y sylwadau hynny.

Diolch am y datganiad, Ddirprwy Weinidog. Mae Cymru’n ymfalchïo yn y ffaith inni arwain y ffordd o ran ystyried hawliau plant wrth greu polisïau. Roedd mabwysiadu Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau’r Plentyn a’i ymgorffori wedyn ym Mesur Hawliau Plant a Phobl Ifanc (Cymru) 2011 yn gamau blaengar a oedd yn gosod arwydd clir bod ein cenedl yn ymgeisio i ddiogelu ein dinasyddion ieuengaf a mwyaf diamddiffyn, nid yn unig rhag niwed ond hefyd rhag cael eu hanwybyddu, eu diystyru, a’u hatal rhag datblygu i’w llawn botensial—gwarchod, mewn gwirionedd, ie, bobl ifanc, ond hefyd sylfeini dyfodol ein cenedl, wrth gwrs.

Yn ystod y cyfnod llwm hwn o gyni economaidd a phwysau economaidd trwm ar deuluoedd, mae’n bwysig nodi bod Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau’r Plentyn yn nodi yng nghyd-destun tlodi plant bod gan bob plentyn yr hawl i safon byw sy’n ddigon uchel i ddiwallu eu hanghenion corfforol a chymdeithasol a chefnogi eu datblygiad, a rhaid i’r Llywodraeth helpu teuluoedd na allant fforddio darparu hyn.

O ystyried y cyfnod hir hwn o fod yn ymrwymedig i hawliau plant a’r cymal yma yn y confensiwn, mae’n anodd deall, mewn gwirionedd, ac yn hynod siomedig gweld, nad yw strategaeth tlodi plant ddrafft y Llywodraeth wedi’i llunio a’i strwythuro yn unol â’r hawliau hynny, bod y comisiynydd plant, y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol a’r Arsyllfa ar Hawliau Dynol Plant oll wedi nodi’r angen am arddangos sut mae’r strategaeth ddrafft yn gosod egwyddorion y confensiwn wrth ei chalon, a bod yr asesiad effaith hawliau plant, sydd i fod i asesu os a sut mae’r Llywodraeth yn cydymffurfio â’i dyletswyddau, ynghyd â’r asesiad effaith integredig, heb fod yn arddangos sut y bydd y strategaeth yn effeithio’n bositif neu’n negyddol ar hawliau plant.

Mae’n sefyllfa ddifrifol. Mae’n cael sylw llawn gan adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol ar y strategaeth tlodi plant ddrafft, a gafodd ei gyhoeddi, wrth gwrs, yr wythnos diwethaf. Mae gan blant yr hawl i fyw yn rhydd o dlodi, ac mae gan Lywodraeth Cymru ddyletswydd glir o dan ddeddfwriaeth Cymru a’r confensiwn i amddiffyn a darparu’r hawl yma i blant Cymru. Gyda 28 y cant o blant Cymru ar hyn o bryd yn byw mewn tlodi, mae’n fater brys ac argyfyngus.

Rŷn ni’n falch o weld bod creu strategaeth tlodi plant ar waith o’r diwedd, gan fod hyn yn rhywbeth rŷn ni wedi galw’n barhaus amdano yn y gorffennol, ond rŷn ni yn cytuno gyda’r comisiynydd plant bod angen gwell eglurder ac uchelgais, yn ogystal â thargedau i sicrhau ffocws ac atebolrwydd. Roedd cryfder ei thystiolaeth hi i’r pwyllgor ynghyd â’r arbenigwyr hawliau plant eraill yn drawiadol ac yn ddiamwys, felly mewn cyfnod o argyfwng, ac er mwyn cydymffurfio â’r dyletswyddau sydd ar Weinidogion Cymru o ran hawliau plant, yr hyn sydd ei angen arnom yw strategaeth tlodi plant sy’n gliriach ac yn fwy uchelgeisiol.

Felly, a fedrwch chi, Ddirprwy Weinidog, esbonio pam y gwnaethoch ganiatáu i strategaeth tlodi plant ddrafft oedd yn methu â sicrhau hawliau plant o dan y confensiwn a’r Ddeddf gael ei chyhoeddi? Pa drafodaethau ydych chi wedi’u cael gyda’r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol i sicrhau bod y galwadau hyn i adfer y sefyllfa yn cael eu bwydo mewn nawr i’r strategaeth tlodi plant derfynol? Ydych chi’n ymrwymo i wella dealltwriaeth swyddogion a Gweinidogion Llywodraeth Cymru o ddyletswyddau’r Llywodraeth i amddiffyn hawliau plant, a sut y byddwch chi’n gwneud hyn?

Ydych chi hefyd yn ymrwymo i wella sut mae'r asesiad effaith integredig a’r asesiad effaith hawliau plant yn cael eu defnyddio yn y dyfodol i lunio strategaethau a pholisïau fel y strategaeth tlodi plant ddrafft? Pa ffocws, wedyn, sydd wedi bod wrth ddrafftio’r gyllideb, o gofio ei bod yn ymddangos o ystyried y strategaeth tlodi plant ddrafft nad yw dull presennol y Llywodraeth o fesur effaith ar hawliau plant yn un effeithiol?

Ac wedyn o ran, i orffen, adroddiad Pwyllgor y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau’r Plentyn wnaethoch chi gyfeirio ato yn eich datganiad, a’r ffaith na fydd yna ymateb llawn yn cael ei gyhoeddi tan haf y flwyddyn nesaf, pa faterion, yn eich barn chi, sydd angen eu blaenoriaethu o ran yr hyn sy'n cael ei nodi yn sylwadau clo'r pwyllgor? Diolch.

Diolch yn fawr iawn, Sioned, am y sylwadau hynny. Rwy'n falch eich bod chi'n cydnabod y ffordd y mae Cymru wedi arwain y ffordd o ran hawliau plant. Mae'n rhywbeth yr ydyn ni wedi ymrwymo'n ddwfn iddo ac y byddwn ni'n parhau i'w wneud.

O ran y strategaeth tlodi plant, mae Gweinidogion yn mabwysiadu dull gweithredu hawliau plant i gyflawni ymrwymiad y rhaglen lywodraethu. Ymdrin â thlodi ac anghydraddoldeb yw'r ysgogwyr polisi o fewn y Llywodraeth, ac mae hynny wedi bod wrth wraidd datblygu'r strategaeth tlodi plant. Hoffwn i dynnu sylw at y ffaith ein bod ni, fel rhan o'r gweithgarwch cyn-ymgynghori, gan weithio gyda phartneriaid, wedi ymgysylltu â dros 3,300 o blant, pobl ifanc a'u teuluoedd, yn ogystal â'r sefydliadau sy'n gweithio gyda nhw. Felly, yn sicr, gwnaethon ni glywed lleisiau plant. Mae'r strategaeth ddrafft yn nodi'r hyn yr ydyn ni wedi'i glywed, yr hyn yr ydyn ni'n ei wneud am y peth, a lle y byddwn ni'n canolbwyntio ein hymdrechion i greu Cymru fwy cyfartal.

Rwy'n sicr eich bod chi'n gwybod bod amcanion y strategaeth ddrafft yn ceisio ymdrin â thlodi plant mewn pum ffordd allweddol: lleihau costau a gwneud y mwyaf o incwm, creu llwybrau allan o dlodi, cefnogi lles plant a theuluoedd, sicrhau bod plant a phobl ifanc a'u teuluoedd yn cael eu trin ag urddas a pharch, sicrhau bod gwaith trawslywodraethol effeithiol ar lefel genedlaethol, a sicrhau bod cydweithio cryf ar lefel ranbarthol a lleol. Daeth yr ymgynghoriad i ben ar 11 Medi ac mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, sydd â chyfrifoldeb dros hyn o ran ei ddatblygu, yn edrych ar yr ymatebion ar hyn o bryd. Fel rhan o'r gwaith hwnnw, byddwn ni'n ystyried canfyddiadau'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, gan eich bod chi wedi cyfeirio at rai o'r canfyddiadau hynny a'r dystiolaeth a gafodd ei rhoi. Felly, yn sicr, bydd y rhain yn cael eu hystyried.

Nid yw cynllun cyflawni neu gynllun gweithredu yn gyfrwng priodol, mewn gwirionedd, ar gyfer cynllunio'r newid hirdymor yr ydyn ni eisiau'i gyflawni, oherwydd mae cynlluniau gweithredu Llywodraeth Cymru sy'n rhan o'r strategaeth tlodi plant a fydd yn mesur cynnydd o dan y rhaglen berthnasol ar gyfer gweithgarwch y llywodraeth. Felly, rwy'n credu bod y strategaeth ddrafft yn cydnabod gwirionedd yr heriau presennol, ond mae'n rhoi fframwaith y gallwn ni ddarparu polisïau a rhaglenni drwyddo sy'n cefnogi'r canlyniadau yr ydyn ni i gyd eu heisiau ar gyfer ein plant a'n pobl ifanc. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig cofio nad yw llawer o'r ysgogiadau o leddfu tlodi plant yn gorwedd gyda ni yma. Mae llawer o hynny y tu hwnt i'n rheolaeth ni, ond rwy'n cytuno ei bod yn gwbl hanfodol ein bod ni'n gwneud popeth y gallwn ni. Byddaf i'n rhoi ymateb cwbl llawn i gynigion y Cenhedloedd Unedig y flwyddyn nesaf.

Jayne Bryant, fel Cadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Heddiw, rwy'n siarad yn rhinwedd fy swydd fel Cadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg. Diolch i chi, Dirprwy Weinidog, am eich datganiad heddiw.

Fel pwyllgor, rydyn ni'n rhoi hawliau plant wrth wraidd ein gwaith, ac felly rydyn ni wedi bod yn cymryd diddordeb brwd yn sylwadau terfynol y DU gan bwyllgor y Cenhedloedd Unedig, yn arbennig, wrth gwrs, y rhai sy'n ymwneud â Chymru. Mae'n braf gweld lle mae cynnydd wedi'i wneud yng Nghymru, fel sydd wedi'i nodi yn yr adroddiad, fel dod a chosbi plant yn gorfforol i ben—yr wyf i'n gwybod mai chi ac eraill sydd wedi'i arwain, Dirprwy Weinidog—a gostwng yr oedran pleidleisio yn etholiadau Cymru i 16.

Rwyf hefyd yn nodi gyda phryder lle mae'r adroddiad yn dod i'r casgliad y dylai Llywodraeth Cymru wneud mwy i ddiogelu hawliau plant. Mae rhai o argymhellion pwyllgor y Cenhedloedd Unedig yn uniongyrchol berthnasol i'r gwaith yr ydyn ni ni fel pwyllgor wedi'i wneud hyd yma, fel nifer pryderus yr achosion o drais ar sail rhywedd, amseroedd aros ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl, y nifer fawr o blant mewn gofal a'r safonau, weithiau annerbyniol, o gymorth a llety y mae plant mewn gofal yn eu derbyn. Mae argymhellion eraill yn uniongyrchol berthnasol i waith pwyllgorau parhaus neu waith sydd ar ddod. Er enghraifft, mae adroddiad pwyllgor y Cenhedloedd Unedig yn dod i'r casgliad nad oes gan blant ag anableddau wasanaethau priodol neu gyfle i fanteisio arnyn nhw, nid yw addysg bob amser yn ddigon cynhwysol, ac mae plant yn cael eu troseddoli'n rhy aml, eu cadw yn y ddalfa a'u carcharu'n unigol.

Felly, Dirprwy Weinidog, a fydd Llywodraeth Cymru yn datblygu cynllun gweithredu, y mae hawliau plant yn sail iddo a gyda chyfranogiad uniongyrchol plant, fel y mae pwyllgor y Cenhedloedd Unedig yn galw amdano? Ac yn fwy penodol, Dirprwy Weinidog, mae adroddiad pwyllgor y Cenhedloedd Unedig yn galw am fodel eiriolaeth optio allan ar gyfer plant mewn gofal ac i blant mewn gofal gael yr hawl i wasanaethau cymorth iechyd meddwl arbenigol. Gwnaethon ni alw am yr union newidiadau hyn yn ein hadroddiad ar wasanaethau i blant a phobl ifanc â phrofiad o ofal, ac maen nhw'n seiliedig ar dystiolaeth sylweddol.

Rwy'n gwybod eich bod chi wedi dweud y byddwch chi'n ymateb yn fanwl y flwyddyn nesaf, ond yn y cyfamser, yng ngoleuni'r adroddiad hwn, a wnaiff Llywodraeth Cymru edrych yn fanylach ar hyn a'r rhwymedigaeth i roi sylw dyledus i hawliau plant ar y pwyntiau penodol hyn? Diolch.

Hoffwn i ddiolch yn fawr iawn i Jayne Bryant am ei sylwadau, a hefyd am yr holl waith y mae'n ei wneud ar y pwyllgor. Mae wedi bod yn bleser mawr gweithio gyda hi, oherwydd mae'r pwyllgor wedi bod yn heriol i'r Llywodraeth mewn ffordd rwy'n ei chroesawu. Hefyd, rwy'n gwybod ei bod hi wedi bod yn gweithio'n agos iawn gyda phlant unigol a gyda grwpiau o blant i ddysgu beth maen nhw'n wir ei deimlo a'i feddwl am bethau. Rwy'n falch ei bod hi wedi gallu tynnu sylw at y pethau cadarnhaol sydd wedi digwydd yma yn y Senedd.

Mae Jayne Bryant yn rhestru'r meysydd y mae hi'n pryderu amdanyn nhw ac sydd wedi cael sylw yn yr adroddiad hefyd. I ddewis un neu ddau, mae'r nifer fawr o blant mewn gofal yn sicr yn rhywbeth yr wyf i'n ei rannu gyda hi a gyda'r pwyllgor, ac mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gwneud ei gorau glas i geisio gostwng nifer y plant mewn gofal. Wrth gwrs, rydyn ni wedi llwyddo i'w sefydlogi, ond nid wyf i'n gwybod sut mae pethau eleni o ran y niferoedd a sut fyddan nhw ar ddiwedd eleni. Ond un o'n prif ymrwymiadau yw ceisio gostwng nifer y plant mewn gofal, ceisio cadw plant gartref lle mae'n ddiogel gwneud hynny, a hefyd ceisio, os oes rhaid iddyn nhw ddod i ofal, eu gosod yn lleol fel y gallan nhw barhau i gael cyswllt â'u teulu a'u ffrindiau.

Yn sicr, bydd unrhyw gynllun gweithredu sydd gennym ni'n cynnwys plant yn uniongyrchol. Rwy'n credu fy mod i wedi rhoi enghreifftiau o'r ffordd yr ydyn ni'n gweithio gyda phlant. Roeddwn i mewn uwchgynhadledd yn y gogledd yn ddiweddar, yn siarad â phlant. Gwnes i gyfarfod â phobl ifanc o Gwasanaeth Eiriolaeth Ieuenctid Cenedlaethol yr wythnos diwethaf. Rwy'n cwrdd â phobl ifanc yn gyson, felly gallaf i'ch sicrhau chi y bydd cyfraniad gan blant. Ac rwy'n credu fy mod i wedi dweud o'r blaen bod y model optio allan o eiriolaeth yn rhywbeth yr ydyn ni'n ei ystyried. Diolch yn fawr iawn.

Ac yn olaf, Jane Dodds.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu eich datganiad—diolch yn fawr iawn—a'ch ymrwymiad parhaus i symud yr agenda hon ymlaen. Mewn gwirionedd, gwnaeth y peth diwethaf y gwnaethoch chi ei ddweud fy nghalonogi i, oherwydd roeddwn i eisiau canolbwyntio ar eiriolaeth statudol. Gadewch i mi ddarllen dyfyniad gan un person ifanc, a ddywedodd,

"Mae'n gallu teimlo fel eich bod chi'n gorfod "brwydro" i gael eiriolwr ar hyn o bryd. Mae'n teimlo oherwydd bod y broses yn anodd iawn ac nid yn syml nad oedd cael eiriolwr yn rhywbeth yr oeddwn i i fod i'w gael.'

Dyna lais person ifanc mewn gofal, ac fel y gwyddoch chi, mae llawer ohonon ni yn y Siambr yn arbennig o angerddol am sicrhau bod eiriolaeth statudol ar gael i'r plant hynny sy'n derbyn gofal.

Roedd yn siomedig iawn i glywed eich ymateb i adroddiad 'Diwygio radical' pwyllgor y bobl ifanc, pan wnaethon ni ddysgu mai dim ond gweithiwr cymdeithasol yn rhoi taflen i blentyn ar frys yn ystod cyfnod pontio llawn straen yw'r cynnig gweithredol. Rwy'n gwybod o fy mhrofiad i fy hun sut beth yw hynny. Felly, byddwn i wir yn eich annog chi i roi sylw i'ch brawddeg olaf, i wir symud hyn ymlaen cyn gynted â phosibl. A fyddech chi felly'n ymrwymo i sicrhau bod gennym ni eiriolaeth o fewn fframwaith statudol a bod adolygiad o eiriolaeth statudol yn y dyfodol agos? Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr iawn, Jane. Yn sicr, ni ddylai neb fod yn brwydro i gael eiriolaeth. Os mai darn o bapur wedi'i drosglwyddo yw eiriolaeth, nid yw hynny o unrhyw ddefnydd, ac felly rwy'n cytuno’n llwyr â hi, nid eiriolaeth yw hynny. Rydyn ni eisiau sicrhau bod yna eiriolaeth ystyrlon. Fel y gwyddoch chi, rydyn ni'n ariannu cyrff annibynnol i ddarparu eiriolaeth, ac mae'n faes yr ydyn ni wrthi'n cymryd rhan ynddo.

Diolch i'r Dirprwy Weinidog.

Eitem 8 sydd nesaf—datganiad gan y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru: dileu TB buchol. A galwaf ar y Gweinidog, Lesley Griffiths.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch o gyflwyno fy natganiad llafar blynyddol ar y rhaglen dileu TB, yn dilyn cyflwyno ein cynllun cyflawni newydd ym mis Mawrth. Mae'r cynllun cyflawni yn nodi ein dull gweithredu o ddileu TB yn ystod y pum mlynedd nesaf, gan ddatblygu'r blwch offer o fesurau sydd eisoes ar waith, er mwyn sicrhau Cymru heb TB erbyn 2041. Mae'r cynllun cyflawni yn canolbwyntio ar feithrin ac ysgogi gweithio mewn partneriaeth. Ni fydd TB buchol yn cael ei ddileu, ac ni ellir ei ddileu, gan y Llywodraeth yn gweithredu ar ei phen ei hun.

Rwy'n ymwybodol iawn o effaith TB buchol ar iechyd a lles ein ffermwyr a'u teuluoedd. Mae iechyd meddwl a lles y rhai sy'n ymwneud â'r diwydiant amaethyddol yn peri pryder mawr i mi. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio'n agos gyda sefydliadau dan arweiniad y diwydiant a'r trydydd sector sy'n arbenigo mewn darparu cymorth i ffermwyr mewn argyfwng, ac sy'n gallu cynorthwyo yn ystod cyfnodau anodd, gan gynnwys y Farming Community Network, Tir Dewi a Sefydliad DPJ, yn ogystal â'r ganolfan wybodaeth FarmWell y mae'r Farming Community Network yn ei chynnal. Mae'r sefydliadau hyn yn darparu gwasanaeth rhagorol i gefnogi ceidwaid sy'n cysylltu â nhw. Rwy'n annog unrhyw un sy'n dioddef straen neu broblemau iechyd meddwl eraill i siarad ag arbenigwr yn y maes hwn ar unrhyw faterion sy'n peri pryder.

Mae swyddogion yn gweithio gyda grwpiau partner i sicrhau bod cyfathrebu ysgrifenedig, gan ganolbwyntio i ddechrau ar lythyrau at ffermwyr o'r Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion, yn glir ac yn cael eu cyflwyno mewn ffordd fwy empathig. Mae swyddogion hefyd wedi dechrau adolygiad eang o Cymorth TB, wedi'i ysgogi o'r gwaelod i fyny, gan nodi model gwell ar gyfer rhoi cymorth a all wneud gwahaniaeth. Yn yr un modd â nad oes dwy fferm yr un fath, nid oes dau achos o TB yr un fath chwaith. Felly, mae'n hanfodol bod ffermwyr yn gweithio'n agos gyda'u milfeddygon eu hunain i ddiogelu buchesi ac atal TB, yn ogystal ag ymdrin â'r clefyd petai'n ymddangos.

Mae prosiect TB sir Benfro erbyn hyn wedi'i sefydlu'n llwyddiannus ac mae'r gwaith ar y gweill. Mae hon yn enghraifft wych o fenter gydweithredol dan arweiniad y diwydiant, gan archwilio ffyrdd newydd i filfeddygon a ffermwyr wneud penderfyniadau gwybodus ar atal a rheoli clefydau ar lefel buchesi. Mae'r tîm prosiect yn ymgysylltu'n weithredol â 15 fferm a gafodd eu dewis gan y chwe phractis milfeddygaeth lleol. Mae dulliau newydd yn cael eu treialu, yn ychwanegol at y mesurau statudol sydd ar gael ar hyn o bryd. Mae'r rhain yn canolbwyntio ar ffermwyr a'u milfeddygon yn gweithio gyda'i gilydd i ddatblygu mesurau pwrpasol, lefel buches, bioddiogelwch ar y naill law, a ffyrdd o adnabod a rheoli symud anifeiliaid risg uchel o fuchesi. 

Mae recriwtio i fwrdd y rhaglen ddileu a'n grŵp cynghori technegol newydd ar y gweill. Mae'r ddau gorff hyn wrth wraidd ein cynllun cyflawni a byddan nhw, rwy'n credu, yn ganolog i ysgogi'r rhaglen ddileu. Rydyn ni wedi ymestyn y cyfnod ymgeisio i sicrhau bod cymaint o ymgeiswyr addas â phosibl yn cael cyfle i wneud cais, a'r dyddiad cau newydd yw 4 Rhagfyr. Bydd bwrdd y rhaglen, er mwyn sicrhau sylfaen a chynrychiolaeth gryf gan ddiwydiant, yn cynnwys nifer o gyn-aelodau ex officio o'r undebau ffermio a chyrff perthnasol eraill.

Bydd y grŵp cynghori technegol, o dan gadeiryddiaeth yr Athro Glyn Hewinson, ymhlith nifer o dasgau brys, yn rhoi blaenoriaeth i ystyried sut yr ydyn ni'n defnyddio arbenigedd i gymryd lle'r tri bwrdd dileu TB rhanbarthol. Mae ymgysylltu o'r fath yn hanfodol i lwyddiant, a byddwn ni'n annog pobl â diddordeb a chymwysterau addas i gyflwyno cais. 

Rwyf i wedi clywed ac wedi gwrando ar bryderon ynghylch polisi lladd ar y fferm, yn benodol ynghylch gwartheg a heffrod sy'n tynnu at ddiwedd eu beichiogrwydd, a all fod yn hynod ofidus i weld. Er nad oes modd osgoi lladd anifeiliaid sydd wedi adweithio i TB ar y fferm weithiau, rwyf i wedi gofyn i swyddogion ystyried eto sut mae'r sefyllfa hon yn cael ei rheoli, a bydd y grŵp cynghori technegol, ar ôl ei sefydlu, yn ystyried y mater ar frys.

Er bod y darlun o TB mewn gwartheg yng Nghymru yn newid yn barhaus, hoffwn i bwysleisio bod y tueddiadau pwysig a hirdymor yn dangos llai o fuchesi yn cael eu heffeithio a llai o achosion newydd mewn buchesi ledled Cymru gyfan. Mae achosion newydd wedi gostwng dros 18 y cant yn y 12 mis hyd at fis Mehefin eleni, o'i gymharu â'r un cyfnod bum mlynedd yn ôl, ac mae nifer yr anifeiliaid sy'n cael eu difa ar gyfer rheoli TB hefyd wedi gostwng bron i 5 y cant.

Rwyf i wedi ymrwymo i ad-dalu swm rhesymol i ffermwyr am wartheg sy'n cael eu lladd oherwydd TB. Fodd bynnag, rydyn ni'n gorwario yn barhaus yn erbyn ein cyllideb iawndal TB, sy'n anghynaladwy i'r trethdalwr, yn enwedig yn y cyd-destun economaidd presennol. Mae'r cwestiwn taliadau TB yn gymhleth, ac rydyn ni eisiau archwilio dewisiadau trwy ragor o ymgysylltu â'r diwydiant.

Rydyn ni'n gwybod bod lefelau TB yn amrywio mewn gwahanol rannau o Gymru ac mae'r cynllun cyflawni wedi ymrwymo i ystyried mesurau y mae angen eu cyflwyno i ymdrin â hyn. O 1 Chwefror 2024, bydd Gorchymyn Twbercwlosis (Cymru) 2010 yn cael ei ddiwygio i gryfhau ein dull o ddileu. Bydd hyn yn galluogi newidiadau sy'n cynnwys ailgyflwyno profion cyn-symud ar gyfer symud gwartheg o fewn ac o'r ardal TB isel, i ymestyn y gofyniad am brofion ôl-symudiad yn yr ardaloedd TB canolraddol, a chaniatáu arddangos gwybodaeth am fuchesi heb TB ar ibTB, gan gefnogi ffermwyr o ran penderfyniadau prynu.

Rydyn ni'n gweld tueddiadau addawol yn ardal TB uchel y gorllewin, lle mae nifer yr achosion newydd wedi gostwng dros 25 y cant o'u cymharu â'r un cyfnod bum mlynedd yn ôl. Mae targedu ardaloedd problemus a gweithio mewn partneriaeth yn rhagweithiol yn gwneud gwahaniaeth.

Mae yna wahanol dueddiadau o ran y clefyd mewn rhannau eraill o Gymru, er enghraifft y sefyllfa TB sy'n newid ar Ynys Môn, lle mae epidemioleg yn dangos datblygiad posibl man problemus. Unwaith eto, rydyn ni wedi symud yn rhagweithiol gyda gwahanol fesurau i ymdrin â'r clefyd, gan gynnwys ailgyflwyno profion cyn-symud.

Mae adroddiadau ynghylch 'darganfod mochyn daear yn farw' ar gyfer Ynys Môn yn dangos bod y mwyafrif wedi'u canfod ar Ynys Gybi a gwnaeth pob carcas a riportiwyd brofi'n negyddol i TB. O ganlyniad, cynhaliwyd arolygon o weithgareddau moch daear a bioddiogelwch ar ddaliadau gwartheg ar Ynys Gybi yn gynharach eleni. Cafodd y cyntaf o bedwar ymgyrch brechu moch daear flynyddol ei gwblhau ym mis Hydref.

Yn olaf, mae angen i ni hefyd paratoi cyflawni profion TB yng Nghymru ar gyfer y dyfodol. Mae yna nifer o ffactorau sy'n bygwth cynaliadwyedd gwasanaethau milfeddygol. Mae defnyddio profwyr TB lleyg wedi'i awdurdodi ers mis Hydref 2022, ac mae gennym eisoes 48 o brofwyr TB lleyg yn gweithredu yng Nghymru o fewn y 12 mis cyntaf. Mae hyn wedi cryfhau cadernid ac mae'n fy nghalonogi i glywed am syniadau i gydnabod llwybrau datblygu gyrfa ar gyfer y rôl hon.

Unwaith eto, rwy'n galw ar y diwydiant ffermio a'r proffesiwn milfeddygol i uno â'r Llywodraeth a phartneriaid cyflenwi i gymryd camau eraill tuag at ein nod cyffredin o fod â Chymru heb TB erbyn 2041. Mae'n darged uchelgeisiol, ond yn un y mae modd ei gyflawni os oes gennym ni gefnogaeth, ymrwymiad a chydweithrediad pawb dan sylw. Diolch.

Hoffwn i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad y prynhawn yma ar bwnc hynod bwysig TB buchol, a hoffwn i ddiolch iddi hi hefyd am roi golwg ymlaen llaw ar y datganiad.

Fel yr ydyn ni'n gwybod, mae dileu TB buchol yng Nghymru yn hanfodol bwysig, gan effeithio nid yn unig ar ein diwydiant amaethyddol, ond ar les a bywoliaeth ein ffermwyr, ein diwydiant bwyd a ffermio yng Nghymru a'n heconomi. Rwy'n gwerthfawrogi'ch datganiad heddiw, Gweinidog, a'ch cefnogaeth eang i ddileu'r clefyd hwn, ond mae'n dal i deimlo bod Llywodraeth Cymru yn gwastraffu amser yn hytrach na mynd i'r afael â'r clefyd erchyll hwn.

Gwnaf i ganolbwyntio ar rai pwyntiau os caf i. Yn gyntaf, rwyf i wedi ymgyrchu'n galed eisoes ar y gofid meddyliol a'r straen y mae rhai ffermwyr yn ei wynebu gyda TB buchol, yn benodol o ran lladd gwartheg a heffrod cyflo, ac rwy'n falch o'ch clywed chi'n sôn am hynny yn eich datganiad y prynhawn yma. Mae peidio â gadael i'r anifeiliaid hyn esgor ag urddas cyn cael eu difa yn rhoi straen meddyliol enfawr ar ein ffermwyr. Rwyf i wedi galw dro ar ôl tro am hyblygrwydd, fel sydd yn Lloegr, i ganiatáu i ffermwyr ddewis naill ai difa'r fuwch sydd wedi'i heintio tra ei bod yn feichiog, neu i ganiatáu iddyn nhw ynysu'r fuwch, gan ganiatáu iddi esgor cyn cael ei difa. Ni fyddai hyn yn newid enfawr mewn polisi, ond byddai'n newid enfawr i les meddyliol nifer o ffermwyr, sy'n dioddef effeithiau emosiynol a chorfforol gweld gwartheg cyflo yn cael eu lladd a'r lloi'n boddi, yn mygu yng nghroth eu mamau. Byddai rhai yn ei alw'n ddideimlad bod polisi Llywodraeth Cymru yn cael effaith negyddol mor sylweddol ar les ffermwyr. Rwy'n nodi eich bod chi'n disgwyl i'r grŵp cynghori technegol ystyried hyn ar frys, ac mae hynny i'w groesawu, ond nid wyf i'n credu bod hwn yn fater technegol yn ôl y sôn; mae'n fwy o fater lles i'r ffermwr, i'r fuwch, ac i'r llo. Os yw'n bosibl ei wneud mewn mannau eraill yn y DU, nid wyf i'n gweld pam na all Llywodraeth Cymru symud yn gyflymach ar y mater hwn.

Yn ail, Gweinidog, er ein bod ni o'r diwedd yn gallu gweld newid cadarnhaol o ran y gostyngiad diweddar yn nifer yr anifeiliaid sy'n cael eu difa yng Nghymru oherwydd TB, mae'r gostyngiad yn fach o'i gymharu â'r gostyngiad sylweddol sydd i'w weld dros y ffin: 2 y cant yng Nghymru, o'i gymharu â gostyngiad o 21 y cant yn Lloegr. Tybed beth maen nhw'n ei wneud yn Lloegr nad ydyn ni'n ei wneud yma yng Nghymru sy'n helpu i ddileu TB—anhygoel bod y data gwyddonol yn cael ei anwybyddu pan fydd yn anghyfleus yn wleidyddol. Fodd bynnag, mae'r gostyngiad hwn yng Nghymru yn dod yn sgil pedair blynedd o gynnydd yn nifer y gwartheg a laddwyd yng Nghymru rhwng 2017 a 2021, sy'n golygu bod y ffigyrau'n gostwng o fan cychwyn uchel. Fodd bynnag, gwirionedd llym arall y sefyllfa yng Nghymru, fodd bynnag, yw'r cynnydd yn nifer yr achosion cyffredinol mewn buchesi ledled Cymru yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, o fis Mehefin 2022 i fis Mehefin 2023, gan berfformio'n bell y tu ôl i'n cymdogion, lle mae gostyngiad wedi bod yn ystod yr un cyfnod. Mae'n destun gofid mawr bod ein ffermwyr yng Nghymru ar eu colled unwaith eto o ran effeithiau trychinebus y clefyd hwn, gan ddangos mai Cymru sy'n perfformio waethaf ym Mhrydain Fawr o ran ymdrin â TB buchol.

Yng nghynhadledd NFU Cymru ychydig wythnosau yn ôl, Gweinidog, gwnaethoch chi amlinellu'ch nod allweddol o ran gordaliadau ar ffioedd iawndal, fel y gwnaethoch chi yma eto heddiw. Fel y dywedais i o'r blaen, Gweinidog, y ffordd orau oll o leihau'r swm sy'n cael ei wario ar iawndal, i ostwng y swm ariannol hwnnw, yw dileu'r clefyd yma yng Nghymru. Er mwyn gwneud hyn yn effeithiol, mae'n rhaid i ni wneud pob ymdrech, gan ddefnyddio'r holl ddulliau sydd ar gael i ni. Rydych chi'n sôn am y blwch offer yn eich datganiad—wel, mae'n rhaid i bob offeryn fod ar gael, ac eto, yn anffodus, rydyn ni'n gwybod nad yw hynny'n wir yma yng Nghymru. Rwy'n eiriolwr cryf dros ddangosyddion perfformiad allweddol, ac ar rywbeth fel dileu TB, rwy'n credu y gallan nhw fod yn offer defnyddiol wrth i ni weithio tuag at ddileu TB. A all y Gweinidog amlinellu pa dargedau allweddol y mae hi'n bwriadu eu cyrraedd o fewn y rhaglen hon i ddileu TB ar ôl blwyddyn, tair blynedd, pum mlynedd, ac ati? Os nad oes gennym ni dargedau clir, yna y risg yw y bydd sylw yn cael ei dynnu oddi ar y nod.

Yn olaf, Gweinidog, o ran prosiect sir Benfro, a gaf i ganmol pawb sydd wedi gweithio'n anhygoel o galed i wireddu hyn, yn enwedig Brendan Griffin a Roger Lewis? Ond a allwch chi, Gweinidog, roi i'r Siambr, a'r rhai yn sir Benfro sy'n awyddus i gymryd rhan, yn ffermwyr ac yn filfeddygon—a allwch chi roi'r sicrwydd iddyn nhw na fydd y toriadau diweddar i'r gyllideb materion gwledig yn cael effaith ar gyflawni'r rhaglen hon, ac y bydd yn cael ei hadnoddu'n briodol fel y bydd modd rhoi cyfle teg a chyfartal iddi lwyddo?

Rwyf wedi dweud o'r blaen nad wyf i'n poeni mewn gwirionedd pwy sy'n dileu TB buchol yng Nghymru, cyn belled â'i fod yn cael ei ddileu, oherwydd rydw i wedi diflasu'n llwyr o gael ffermwyr mewn dagrau ar y ffôn, oherwydd yr effaith erchyll y mae'r clefyd hwn yn ei chael ar eu da byw ac ar eu bywydau. Mae'r dyddiad ar gyfer dileu TB buchol yng Nghymru eisoes wedi cael ei wthio yn ôl i 2041, a'r hyn sydd ei angen ar ffermwyr a'r gymuned amaethyddol nawr yw gobaith—gobaith y bydd y Llywodraeth hon yn ei gymryd o ddifrif ac y bydd yn defnyddio'r holl offer sydd ar gael iddi i ymdrin â'r mater hwn yn benderfynol a threchu'r clefyd hwn unwaith ac am byth. Gweinidog, a allwch chi roi'r gobaith hwnnw i'r gymuned ffermio? Diolch, Llywydd.

Diolch am y gyfres honno o sylwadau a chwestiynau. Gwnaethoch chi ddechrau gyda lladd gwartheg cyflo ar y fferm, a byddwch chi wedi clywed yr hyn y ddywedais i yn fy natganiad cychwynnol, bod swyddogion yn ystyried hyn. Rwy'n gwerthfawrogi bod hyn cyn i chi ddod i'r Senedd, ond yn ôl yn 2019 gofynnais i'r prif swyddog milfeddygol ar y pryd weithio gyda'r diwydiant, i weld beth arall fyddai modd ei wneud. A gwnaethon ni weithio gyda'r sector. Fe wnaethon ni dreialu ewthanasia ar y fferm, ond nifer isel iawn o'n ffermwyr a fanteisiodd arno ar gyfer eu hanifeiliaid. Felly, yr hyn yr wyf i wedi gofyn i swyddogion ei wneud yw mynd yn ôl, gweld a allwn ni ddarganfod pam y cafwyd y nifer isel hwnnw yn manteisio arno, oherwydd, yn amlwg, roedd rhwystr o ryw fath yr oedd angen i ni ymdrin ag ef. Rwy'n derbyn yn llwyr pa mor ofidus yw hi i ffermwyr a'u teuluoedd pan fydd hynny'n digwydd. Rwyf i wedi cael cyngor gan y Coleg Milfeddygol Brenhinol yn ei gylch; rydyn ni wedi gweithio gyda'r Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion, i ofyn iddyn nhw weithio'n agos gyda ffermydd y mae hyn yn effeithio arnyn nhw. Ac rwyf i wedi gofyn, fel yr wyf i wedi'i ddweud, i swyddogion, gael golwg arall, oherwydd byddai unrhyw beth y gallwn ni'i wneud, rwy'n credu, yn amlwg, nid yn unig yn helpu problemau iechyd meddwl ffermwyr, oherwydd mae hi mor ofidus, ond i sicrhau nad yw anifeiliaid yn dioddef pan nad oes angen i hynny ddigwydd. Ond, yn amlwg, mae angen i ni ddileu anifeiliaid sy'n adweithio'n bositif i TB o'n ffermydd cyn gynted â phosibl.

O ran y grŵp cynghori technegol, ydw, rydw i wedi gofyn iddyn nhw—neu byddaf i'n gofyn iddyn nhw, dylwn i ddweud, pan gaiff y grŵp ei sefydlu. Os galla i ond dweud, ac mae'n ychydig o ble, mae'n debyg—. Fel y dywedais i, rydyn ni wedi ymestyn yr amser y gall pobl wneud cais i fynd ar fwrdd y rhaglen a'r grŵp cynghori technegol. Byddwn i wir yn annog pobl i gynnig eu henwau, ac os oes unrhyw un yn y Siambr yn gwybod am unrhyw un y maen nhw'n yn credu y byddai'n addas, yna gofynnwch iddyn nhw wneud cais.

O ran eich sylw coeglyd ar yr hyn yr ydyn ni'n ei wneud yn wahanol i Lywodraeth y DU, mae ond angen i chi edrych ar Ynys Môn, ac, os edrychwch chi ar Ynys Môn, lle mae gennym ni fan problemus erbyn hyn, roedden ni'n rhydd o TB yno. Nawr, pan ydyn ni wedi bod yn profi—. Byddwch chi wedi fy nghlywed i'n dweud o'r blaen, lle'r ydym ni wedi profi—yr arolwg 'darganfod mochyn daear yn farw', er enghraifft—rydyn ni wedi canfod, fel rhan o'r arolwg 'darganfod mochyn daear yn farw', nad oedd gennym ni unrhyw foch daear positif wedi'u nodi ar Ynys Môn hyd yma. Gwnaethon ni gynnal arolwg moch daear a bioddiogelwch, yn benodol ar Ynys Gybi, ym mis Mawrth 2023 i asesu lefelau gweithgarwch moch daear. Ac rydyn ni wedi cael y flwyddyn gyntaf honno o frechu moch daear, fel y cyfeiriais i ati. Felly, rwy'n credu bod hynny'n gorgyffredinoli'r sefyllfa'n sylweddol. Ac, fel y gwyddoch chi, mae'n ymrwymiad y rhaglen lywodraethu na fyddwn ni'n difa moch daear fel rhan o'r rhaglen dileu TB. 

Rwy'n credu bod yr ystadegau'n gadarnhaol. Rwy'n fwy awyddus na neb i ddileu TB, ac rwy'n credu ei fod yn darged uchelgeisiol, erbyn 2041. Edrychon ni ar gryn dipyn o wybodaeth wyddonol a—. Siaradais i ag arbenigwyr—yn amlwg, mae Glyn Hewinson wedi bod yn anhygoel yn ei waith gyda ni—i gyrraedd y ffigwr hwnnw o 2041. Os gallwn ni ei wneud yn gynharach, yna gwych, ond rwy'n credu ei fod yn darged uchelgeisiol. Ac os ystyriwch chi'r ystadegau, gallwch chi ystyried y tymor hir, gallwch chi ystyried y tymor canolig, gallwch chi ystyried y tymor byr. Mae'r tymor byr yn hynod galonogol, ond yn amlwg mae union natur y clefyd yn amrywio, felly rwy'n credu bod yn rhaid i chi fod yn ofalus iawn wrth ddarllen ystadegau. Ond mae'r ystadegau canolig a thymor hir, hefyd, yn galonogol o ran ein bod ni ar y trywydd cywir. 

Diolch am eich gwaith gyda phrosiect sir Benfro. Rwy'n falch iawn ein bod ni wedi'i gael i ar waith nawr. Yn amlwg, mae cyllidebau'n fater o drafod, ond byddaf i'n gwneud popeth o fewn fy ngallu i gefnogi'r gyllideb ar ei gyfer, oherwydd rydyn ni newydd sefydlu'r prosiect ac rwyf i wir eisiau gweld yr hyn y gallwn ni ei wneud. Gwnaethoch chi sôn am Brendan a Roger yn arbennig, ac rwy'n diolch i bawb sydd wedi bod yn rhan o'r prosiect hwnnw yn sir Benfro, ac rwy'n edrych ymlaen at weld pa ganlyniadau yr ydyn ni'n eu cael o'r prosiect wrth i ni symud ymlaen. Cymerodd dipyn o amser i gyrraedd yno, ond rwy'n credu bod cael yr ystyriaeth ofalus honno—. A'r hyn sydd mor dda am y prosiect hwnnw yw ei fod yn cael ei arwain gan y diwydiant mewn gwirionedd. Ac rydw i'n mynd nôl at yr hyn roeddwn i'n ei ddweud am weithio mewn partneriaeth a sut mae angen i ni i gydweithio â'n gilydd. 

Diolch i'r Gweinidog am y datganiad ac am gael ei weld ymlaen llaw. Mi ydyn ni ym Mhlaid Cymru yn cydnabod difrifoldeb y mater o dan sylw a'r angen brys am strategaeth gynhwysfawr fydd nid yn unig yn llwyddo i gael gwared ar yr haint ond a fydd hefyd yn mynd i'r afael â'r heriau dirfawr sy'n wynebu ein ffermwyr a'n cymunedau gwledig. Ond mae canfyddiadau pôl diweddar o 500 o ffermwyr gwartheg yng Nghymru yn dangos y boen, yr anobaith a'r colledion economaidd y mae'r rhai sy'n cael eu heffeithio gan y diciâu yn gorfod byw drwyddo. Yn wir, fe ddywedodd NFU Cymru bod y canlyniadau'n dangos nad oedd gan ffermwyr Cymru hyder yn yr hyn y mae'r Llywodraeth yma yn ei wneud er mwyn taclo'r diciâu. Mae'r ffaith bod y Gweinidog wedi gorfod ymestyn y cyfnod o wneud cais am le ar y bwrdd rhaglen gwaredu yn awgrymu nad y ffermwyr yn unig sydd efo diffyg hyder yn rhaglen rheoli y Llywodraeth. Roedd y pôl yn dangos bod 85 y cant o'r rhai a ymatebodd yn dweud bod y diciâu gwartheg wedi effeithio yn negyddol ar eu hiechyd meddwl, gyda 93 y cant yn mynegi pryderon aruthrol ynghylch diciâu gwartheg. Roedd 89 y cant yn dweud bod camau gweithredu'r Llywodraeth yn wael neu yn wael iawn.

Mae yna rwystredigaeth llwyr ymhlith y gymuned amaethyddol fod ideoleg wleidyddol yn cael blaenoriaeth dros dystiolaeth wyddonol pan fo'n dod at fynd i'r afael â'r gronfa o'r haint sy'n bodoli yn ein bywyd gwyllt. Byddai'n dda clywed y Gweinidog yn gosod allan manylion am sut mae'r Llywodraeth am fynd i'r afael â hyn yn benodol yn ei hymateb. Mae'n wybyddus bod difa moch daear mewn ardaloedd le mae'r haint yn bodoli yn erfyn effeithiol er mwyn atal lledaeniad pellach yr haint, ond mae'r Llywodraeth wedi ei wneud yn glir nad ydyn nhw am weld difa moch daear. Mae tystiolaeth o Iwerddon yn dangos effeithlonrwydd brechu moch daear, ond mae'r cynlluniau brechu yng Nghymru yn rhai bychan iawn. Mae'r grant brechu moch daear ond yn weithredol ar 42 o ffermydd ar hyn o bryd. Does bosib bod y Gweinidog yn meddwl bod hyn yn ddigonol, felly pa gynlluniau sydd gan y Llywodraeth i ehangu’r cynllun yma?

Mae'n gywir nodi bod yr ystadegau yn awgrymu cwymp yn yr haint mewn rhai ardaloedd yng Nghymru, sydd, wrth gwrs, i'w groesawu. Ond mae'r haint yn parhau i fod yn ystyfnig iawn mewn ardaloedd eraill, ac wedi dechrau lledu i mewn i ardaloedd newydd, fel rydym ni wedi'i glywed, yn cynnwys Gwynedd a Môn, er enghraifft, ac mae'r canran o herd prevalence wedi cynyddu. Felly, tra bod rhywbeth yn gweithio, mae'n amlwg nad yw'r cynllun presennol yn ei gyfanrwydd yn gweithio. Mae miloedd o wartheg yn parhau i gael eu difa oherwydd y diciâu, ac mae ffermydd ar draws Cymru yn parhau i orfod byw gyda'r haint.

Mae'n siomedig clywed y Gweinidog yn cwyno am orwariant mewn digolledu'r diciâu. Pe byddai camau effeithiol wedi cael eu cymryd a'u gweithredu ynghynt i fynd i'r afael â'r diciâu, yna fyddai hyn ddim yn digwydd—fyddai'r arian yma ddim yn gorfod cael ei wario. Ymhellach, drwy ailgyflwyno profi cyn symud ac ymestyn disgwyliadau profi ar ôl symud, mae'r Gweinidog am roi mwy o bwysau fyth yn ariannol ar ffermwyr buchod heb gymorth ariannol ychwanegol. Felly, a ydy'r Gweinidog yn meddwl bod hyn yn gynaliadwy, ac oes yna unrhyw gynlluniau i ddarparu mwy o gymorth ar gyfer hyn?

Dwi'n croesawu'r Gweinidog yn dweud bod swyddogion yn edrych ar sut mae llythyrau i ffermwyr am gael eu hysgrifennu, ond fe ddywedodd y Gweinidog hyn nôl ym mis Mawrth. Mae'n bryderus felly clywed nad oes dim wedi digwydd yn yr wyth mis diwethaf. Felly, pa gamau sydd wedi cael eu cymryd i'r diben hwn, ac ydy hyn yn dangos nad oes gan yr adran y capasiti i wneud y gwaith angenrheidiol i fynd i'r afael â'r problemau yma? 

Mae'r cyhoeddiad hwn ynghylch bwrdd y rhaglen a'r grŵp cynghori technegol wedi bod yn hir yn dod. Mae'r Gweinidog yn cyfeirio at nifer o aelodau ex-officio ar y bwrdd, ond mae'r diffyg eglurder yn drawiadol o ran pa rôl fydd i'r undebau sy'n cynrychioli ffermwyr a milfeddygon yn y strwythur llywodraethu newydd. Felly, byddai rhywfaint o eglurder ar hyn gan y Gweinidog yn cael ei werthfawrogi. 

Gofynnais o'r blaen am wersi gan y Gwasanaeth Cynghori ar TB yn Lloegr, ond ni chefais erioed ateb boddhaol. Felly, a all y Gweinidog egluro pa wersi y mae'r Llywodraeth wedi'u dysgu gan y gwasanaeth cynghori ar TB yn Lloegr? Ac yn olaf, dylai Cymorth TB fod yn rhaglen dda, ond roedd y ffigurau diwethaf a welais i, o leiaf, yn dangos nifer isel iawn yn manteisio arno. Felly, a all y Gweinidog egluro pam mae hyn yn wir a beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i wella'r nifer sy'n manteisio arno a sicrhau ei fod ar gael i bawb sydd ei angen? Diolch yn fawr iawn, Llywydd. 

Diolch yn fawr iawn, Mabon, am y cwestiynau a'r sylwadau hynny. Rwy'n cytuno'n llwyr nad yw TB yn ymwneud â'r gost economaidd yn unig—mae'n ymwneud â'r gost emosiynol hefyd. Rydw i wedi bod ar ffermydd lle mae profion TB newydd gael eu gwneud ac maen nhw'n aros am y canlyniadau, neu maen nhw ar y gorwel yn y tymor byr iawn, ac mae'r pryderon sydd gan ffermwyr yn amlwg iawn i'w weld. Felly, mae'n bwysig iawn ein bod ni'n parhau i weithio mewn partneriaeth, ac rwy'n credu mai un o'r pethau nad ydyn ni wedi ei drafod—ond mae hyn yn rhywbeth yr oeddem ni'n meddwl oedd yn bwysig iawn—yw ein bod ni wedi rhoi arian i'n marchnadoedd allu arddangos gwybodaeth fel y gallai ffermwyr brynu ar sail y wybodaeth honno. Felly, mae'n bwysig iawn—. Fel y dywedais i, ni all y Llywodraeth wneud hynny ar ei phen ei hun, ni all y sector ei wneud ar ei ben ei hun, ni all milfeddygon ei wneud ar eu pennau eu hunain. Mae'n bwysig iawn ein bod ni i gyd yn gweithio gyda'n gilydd, felly, i mi, roedd prynu ar sail gwybodaeth yn rhywbeth yr oeddwn i'n hapus iawn i'w gefnogi fel y gallai ffermwyr wneud y penderfyniadau hynny. 

Rwy'n mynd yn ôl at yr hyn a ddywedais i am Ynys Môn. Roedden ni'n rhydd o TB ar Ynys Môn ac erbyn hyn mae gennym ni fan problemus yno, a does dim tystiolaeth i awgrymu bod hynny oherwydd bywyd gwyllt. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn cofio bod trosglwyddo o fewn rhywogaethau yn fwy tebygol na throsglwyddo rhwng rhywogaethau. Felly, mae lledaeniad o wartheg i wartheg yn fwy tebygol na moch daear i wartheg, neu wartheg i foch daear. Felly, rwy'n gwerthfawrogi ei bod yn ymddangos bod Plaid Cymru a'r Ceidwadwyr Cymreig yn canolbwyntio ar foch daear, ond rydym wedi ei ddiystyru fel ymrwymiad rhaglen lywodraethu. Ac nid yw'n ideoleg. Rydyn ni'n edrych ar y wyddoniaeth, rydyn ni'n edrych ar y wybodaeth sy'n cael ei chyflwyno, ac, yn amlwg, mae swyddogion yn fy nghynghori i ar hynny. 

Doeddwn i ddim yn cwyno am iawndal o gwbl. Mae'n hollol iawn bod y Llywodraeth yn digolledi ffermwyr am wartheg sy'n cael eu lladd oherwydd TB. Yr hyn yr oeddwn i'n ei ddweud oedd bod y gyllideb bob blwyddyn yn cael ei gorwario. Nawr, fe allech chi ddweud bod angen i'r gyllideb fod yn fwy, ond byddwch chi'n gwerthfawrogi bod rhywfaint o'r arian hwnnw'n arfer dod o'r Undeb Ewropeaidd. Rydym wedi gorfod dod o hyd i'r cyllid hwnnw, fel yr ydym wedi'i wneud, a byddaf yn sicrhau—hyd yn oed os yw'r gyllideb yn cael ei gorwario eleni, byddaf yn sicrhau bod ffermwyr yn cael eu digolledi. Ond rwy'n credu bod pob gwlad yn edrych ar iawndal TB. Arian cyhoeddus yw hwn, wedi'r cyfan, ac mae'n rhaid i ni sicrhau ei fod yn cael ei wario'n briodol. Pan gawson ni'r ymgynghoriad—mae hyn gwpl o flynyddoedd yn ôl nawr—roeddwn i'n gallu gweld, yn amlwg, bod iawndal yn fater yr oedd angen i ni edrych arno ymhellach. Felly, fe wnes i ei roi i'r naill ochr, ond rwy'n credu efallai fod angen inni ailedrych ar hynny.

Gallaf eich sicrhau chi bod y llythyrau wedi newid, ac mae rhywbeth wedi digwydd eisoes, ond rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn cadw golwg ar hynny, oherwydd efallai na fydd yr hyn a allai fod yn empathetig i un person fod yn empathetig i berson arall. Felly, rwy'n edrych ar y llythyrau hynny hefyd, oherwydd rwy'n hoffi meddwl fy mod i'n berson empathetig, ac rwy'n credu ei fod yn bwysig iawn. Mae'r iaith mor bwysig. Pan fyddwch chi'n cyfathrebu gwybodaeth sy'n achosi straen, mae'n bwysig iawn ein bod ni'n ei chael yn iawn. Felly, mae'n rhywbeth yr ydym yn ei fonitro.

Rwy'n siŵr, pe bai'r prif swyddog milfeddygol yn sefyll yma, y byddai'n dweud y gallai ddefnyddio mwy o swyddogion yn ei swyddfa yn bendant, ond nid wyf yn credu bod capasiti yn broblem o ran hyn. Rwy'n credu bod pawb am sicrhau'r cyfathrebu hwnnw gyda'n ffermwyr—. Oherwydd roedd yn gryf iawn yn yr ymgynghoriad a gynhaliwyd gennym ei fod yn faes lle roedd ffermwyr yn meddwl y gallem ni wella, ac fe wnaethom rywbeth ar unwaith ynglŷn â hynny. Fel y dywedaf, dechreuon ni gyda'r llythyrau gan yr Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion, ond rydym yn gweithio ar ein holl gyfathrebu, ac mae hynny'n cynnwys gohebiaeth arall gan y Llywodraeth hefyd.

Doeddwn i ddim yn ymwybodol o unrhyw bryderon am Gymorth. Byddaf yn edrych ar yr ystadegau eto. Fe wnaf yn sicr weld a oes problem lle efallai fod angen inni fod yn annog mwy, ond nid oedd yn faes yr oeddwn i'n poeni amdano. Ond fe wnaf yn sicr ofyn i fy swyddogion, ac, os oes rhywbeth, rwy'n hapus iawn i edrych ar hynny. Oherwydd, unwaith eto, rydyn ni'n ariannu hynny, ac mae'n bwysig bod ffermwyr yn defnyddio pob offeryn sydd ar gael iddyn nhw wrth symud ymlaen.

Rwy'n falch bod bwrdd y rhaglen a'r grŵp cynghori technegol bron yno erbyn hyn. Fe wnes i ei ymestyn nid oherwydd diffyg diddordeb; fe wnes i ei ymestyn oherwydd roeddwn i eisiau sicrhau bod pawb wedi cael y cyfle i wneud hynny. Rydyn ni wedi ei ymestyn o—. Roedd yn mynd i fod yn bythefnos ond fe benderfynom ar bedair wythnos, a bydd hynny'n rhoi amser i ni dros doriad y Nadolig i gael golwg a gwneud yn siŵr yn y flwyddyn newydd ein bod ni'n gallu gwneud hynny. Ond mae Glyn Hewinson yn gwneud gwaith gwych i ni, fel yr ydych yn ymwybodol iawn yn barod mae'n debyg, ac rwy'n edrych ymlaen at pan fydd yno a gallant edrych ar bethau ar frys. Fel rwy'n dweud, un o'r pethau cyntaf rwy'n mynd i ofyn iddyn nhw edrych arno yw'r lladd ar y fferm.

Rwy'n falch iawn o glywed am brosiect TB buchol sir Benfro a lansiad hwnnw, a byddai gennyf ddiddordeb mawr mewn gweld y diweddariadau a gofyn i chi a oes gennych syniad pryd y gallai'r rheini fod. Rwy'n gwybod ei bod hi'n ddyddiau cynnar, ac mae'n rhaid i ni edrych ar y cynnydd hwnnw, ond mae'n enghraifft dda iawn o weithio mewn partneriaeth.

Gwn fod yr wrthblaid a Plaid yn benderfynol o ladd moch daear. Yn wir, yn Lloegr, maen nhw wedi lladd 210,000 o foch daear yn eu polisi dileu TB buchol, ac eto nid oes tystiolaeth o gwbl bod hynny wedi cyfrannu mewn unrhyw ffordd o gwbl at ostwng TB mewn gwartheg. Mae'n arfer barbaraidd ac mewn rhai achosion mae poblogaethau moch daear wedi diflannu yn lleol. Ond os ydym ni'n sôn am ailfeddwl, Gweinidog, a ydych chi wedi edrych ar unrhyw ffermydd sydd â statws TB parhaol, ac a ydych chi wedi ystyried y cwestiwn a ddylai'r ffermydd penodol hynny fod yn ffermydd llaeth o gwbl? Oherwydd os yw'n wir eu bod mewn statws haint TB parhaol, siawns nad oes angen iddyn nhw ddod o hyd i fusnes arall.

Diolch yn fawr iawn. Ydy, mae prosiect sir Benfro yn sicr yn newydd iawn. Roeddwn yn falch iawn ein bod wedi gallu dechrau arno y flwyddyn hon. Mae'n dda iawn bod y milfeddygon yn ymgysylltu â ffermydd ar hyn o bryd. Rwy'n mynd yn ôl at yr hyn roeddwn i'n ei ddweud am weithio mewn partneriaeth: rwy'n credu bod ymateb y practisiau wedi bod yn dda iawn, mae'r ymateb gan y ffermwyr wedi bod yn dda iawn. Cawsom bum milfeddyg yn mynychu dau ddiwrnod o hyfforddiant, ac rwy'n edrych ymlaen at weld, gobeithio, rai canlyniadau cadarnhaol iawn, a byddaf yn hapus iawn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau. Holl bwynt y prosiect hwnnw oedd grymuso ffermwyr a milfeddygon i wneud penderfyniadau gwybodus a dangos arweinyddiaeth gwirionedd, gan weithio gyda'r Llywodraeth.

Efallai y bydd Joyce Watson yn cofio—mae'n debyg yr oedd tua phedair neu bum mlynedd yn ôl erbyn hyn—ein bod ni wedi edrych ar heintiau tymor hir, felly buchesi a oedd wedi eu heintio â TB am dros 18 mis, a gwnaethom rai cynlluniau gweithredu pwrpasol, os cofiwch chi. Nid oeddem yn credu bod hynny wedi gweithio a dyna pam nad ydym wedi ei wneud, a dyna pam mae gennym ni'r cynllun cyflawni newydd ar gyfer y rhaglen ddileu am y pum mlynedd nesaf.

A gaf i ddiolch i'm cyd-Aelod Samuel Kurtz nid yn unig am sefyll dros y ffermwyr yng Nghymru, ond hefyd am fy helpu i sefyll dros fy ffermwyr yn Aberconwy? Rwyf wedi cael y trafodaethau torcalonnus hynny gyda ffermwyr, ac nid oes yr un Aelod ar y meinciau hyn a all wadu bod anghydraddoldeb rhwng ffermwyr yng Nghymru a gweddill Prydain Fawr. Mae milfeddygon ledled Cymru yn defnyddio siart dehongli TB difrifol gwahanol i Loegr a'r Alban wrth ddarllen canlyniadau profion. Mae'r canlyniad hyn yn ddifrifol. Mae'n golygu y byddai buwch sy'n sgorio, er enghraifft, 7/7 yn derfynol yng Nghymru. Fodd bynnag, byddai'r un fuwch honno yn sgorio 7/7 yn Lloegr a'r Alban yn pasio.

Nawr, rydych chi'n gwybod fy mod wedi codi hyn gyda chi o'r blaen, Gweinidog. O ganlyniad, rydych chi'n cau ffermydd yng Nghymru a fyddai'n glir yn Lloegr a'r Alban. Felly, sut gallwch chi ddadlau nad oes anghydraddoldeb yn y fan yna, mae'n fy nrysu i yn llwyr. Mae'r Alban wedi bod yn rhydd o TB yn swyddogol ers 2009, felly nid yw'r nod o ddileu TB o Gymru yn sail resymol ar gyfer darlleniad mwy difrifol.

Ar 6 Mehefin, nid oeddech yn gallu egluro i mi yn y Senedd hon pam mae eich siart brofi yn fwy llym na un yr Alban ac un Lloegr, gan ddewis ysgrifennu ataf. Felly, ar 28 Medi gwnaethoch ysgrifennu ataf, gan nodi, ac rwy'n dyfynnu,

'Lloegr a'r Alban sydd wedi diwygio'r siart brawf.'

Felly, fy nghwestiwn i chi, Gweinidog, yw: os yw'n gweithio iddyn nhw a bod eu niferoedd yn gostwng, pam nad ydych chi'n dilyn arweiniad Lloegr a'r Alban trwy ddarparu cydraddoldeb rhwng ffermwyr ledled Prydain Fawr trwy ddefnyddio'r un siart brofi? Yn amlwg, mae yna wyddoniaeth y tu ôl i hyn, felly pam mae'n wahanol yng Nghymru i Loegr a'r Alban? Helpwch fi gyda hynny os gwelwch yn dda, oherwydd mae fy ffermwyr yn codi hyn gyda mi drwy'r amser, ac maen nhw'n haeddu ateb synhwyrol. Diolch.

Wel, rhoddais ateb synhwyrol i chi yn y llythyr ac rydym yn dilyn y wyddoniaeth yn llwyr. A does dim ond rhaid i chi edrych ar yr ystadegau allweddol wrth symud ymlaen. A soniais yn fy ateb cynharach—rwy'n credu mai i Sam Kurtz yr oedd hi—bod y tueddiadau tymor byr, os edrychwch chi ar y 12 mis hyd at fis Mehefin 2023, gostyngodd achosion newydd i 609 o 649, felly mae hynny'n ostyngiad o 6.2 y cant. Nawr, fel y dywedais, mae'n amrywio'n fawr, felly ar gyfer ystadegau tymor byr rwy'n annog pwyllo. O ran tueddiadau tymor canolig, yn y 12 mis hyd at fis Mehefin 2023 cafwyd gostyngiad o 18.4 y cant, ac yn y tymor hir, am yr un cyfnod, cafwyd gostyngiad o 48.6 y cant mewn achosion newydd. Felly, mae'n bendant yn gweithio.

Diolch yn fawr iawn am y datganiad. Rwy'n angerddol am les anifeiliaid, ac rwy'n gwybod bod llawer yn y Siambr hon hefyd, ond mae'n drasiedi llwyr bod 10,000 o wartheg tan fis Mehefin 2023, yn agos at y nifer hwnnw—dim ond gostyngiad bach iawn mewn gwirionedd—wedi'u lladd. Ac rwyf i, fel eraill, wedi clywed yr adroddiadau cwbl dorcalonnus, ac yn wir, adroddiadau barbaraidd o heffrod cyflo yn cael eu lladd ar ffermydd.

Tybed a gawn i ofyn i chi: a gawn ni'r rhifau ar ryw adeg? Oherwydd byddai hynny'n ein helpu ni i edrych ar raddfa'r mater penodol hwnnw, sy'n cael ei godi'n gyson. A hefyd rwy'n falch o glywed eich bod yn edrych ar hynny fel blaenoriaeth i'r grŵp, ond tybed a allai fod gennych amserlen yn eich pen o ran sut y gallwn ni newid hynny mewn gwirionedd—oherwydd nid yw'n ymddangos i mi fod honno'n broses anodd—nac yn ateb i'w roi i'r ffermwyr hynny sydd mewn sefyllfaoedd enbyd?

Rwyf hefyd yn falch o glywed bod bwrdd y rhaglen dileu a'r grŵp cynghori technegol wedi ymestyn y dyddiad cau, ond tybed sut rydych chi'n mynd i sicrhau bod ffermwyr gweithredol yn rhan o'r byrddau hynny mewn gwirionedd, oherwydd dyna'r bobl sydd eu hangen arnom yn eich herio chi a'ch swyddogion i symud yr agenda ymlaen. Diolch yn fawr iawn.

Diolch. O ran y pwynt diwethaf, dyna un o'r rhesymau pam y gwnes i ei ymestyn, i wneud yn siŵr bod cymaint o ffermwyr â phosibl yn gwybod amdano, a bod yr wybodaeth honno wedi'i lledaenu mewn ffordd bod gennym y ffermwyr gweithredol a fydd â'r wybodaeth uniongyrchol, i wneud yn siŵr, pe bai unrhyw un yn dymuno gwneud cais, y gallen nhw wneud hynny. Felly, dyna oedd y prif reswm dros ymestyn y dyddiad ar gyfer gwneud cais.

O ran lladd heffrod cyflo ar y ffermydd, nid oes gennyf y ffigur o fy mlaen, ond byddaf yn sicr yn hapus iawn i geisio ei gael i chi. A byddaf yn hapus iawn, os ysgrifennaf at Jane Dodds, Llywydd, i roi copi o'r llythyr yn y Llyfrgell. Ond af yn mynd yn ôl at yr hyn a ddywedais mewn ateb cynharach. Yn dilyn codi pryderon a thrafodaethau gyda'r diwydiant ffermio nôl yn 2019, fe wnaethom gynnal rhai cynlluniau peilot mewn perthynas â hyn. Ond oherwydd bod nifer isel o ffermydd a oedd wedi eu heffeithio yn manteisio, roedd yna—os cofiaf yn iawn— benderfyniadau logistaidd ac anawsterau go sylweddol o ran cael gwared ar yr anifeiliaid hynny yr effeithiwyd arnynt gan TB o fewn y 10 diwrnod gwaith, felly daeth y peilot i ben.

Felly, rwy'n mynd yn ôl at yr hyn a ddywedais i, rwy'n credu wrth Sam Kurtz: rwyf eisiau gwybod beth oedd y rhwystrau mewn perthynas â hynny, i weld pa anawsterau oedd yno. Os yw'r sector eisiau gweithio gyda ni mewn perthynas â hyn, rwy'n awyddus iawn i geisio dod o hyd i ffordd drwodd, oherwydd rwy'n deall yn iawn pa mor ofidus ydyw. Yn y cyfamser, tra bod swyddogion yn edrych arno—. Mae swyddogion wedi gweithio gydag APHA ac wedi gofyn iddyn nhw weithio'n agos gyda ffermwyr y mae'r sefyllfa hon yn effeithio arnyn nhw ar ddechrau'r broses, i weld beth y gellir ei wneud i sicrhau eu bod yn deall y weithdrefn, ac i sicrhau eu bod yn deall y gwahanol gamau.

Ond rwy'n awyddus iawn, os oes unrhyw beth y gallwn ni ei ddarganfod—. Dyna pam rwyf wedi gofyn i ystyriaeth y polisi fod—. Wel, fe wnaf ofyn, mae'n ddrwg gennyf. Pan ddaw'r grŵp cynghori technegol i mewn, fe wnaf ofyn iddyn nhw edrych ar y polisi hwn yn gyntaf, fel mater o frys. Oherwydd rwy'n credu y byddai unrhyw beth y gallwn ni ei wneud mewn perthynas â hyn yn hynod gadarnhaol i bawb.

Gweinidog, hoffwn ddiolch i chi am eich datganiad y prynhawn yma. Fel y gwyddoch chi, Gweinidog, rydyn ni'n colli niferoedd enfawr o wartheg i TB buchol, ond, yn ystod profion TB, rydym hefyd weithiau'n colli bywyd dynol. Mae pobl yn marw wrth gynnal profion TB. Mae teuluoedd a ffrindiau'r ffermwyr hynny wedi cysylltu â mi sydd wedi colli pobl yn ystod profion TB, ac maen nhw i gyd yn dweud wrthyf fod yn rhaid i rywbeth newid. Felly, Gweinidog, pa gymorth y gall Llywodraeth Cymru a'i hasiantaethau ei roi i ffermwyr i sicrhau bod ein profion TB yn fwy diogel, ac nad ydynt mor feichus i ffermwyr, fel bod ein ffermwyr yn cael eu cadw'n ddiogel ac na fyddwn yn colli unrhyw fywyd yn ddiangen wrth gynnal profion TB yma yng Nghymru?

Diolch. Fel y dywedais i, nid wyf yn tanamcangyfrif y gost emosiynol, ac yn anffodus, rydych chi'n hollol iawn. Rwy'n ymwybodol o golli—. Gallaf feddwl am ddau ddigwyddiad yn fy nghyfnod fel Gweinidog lle mae hynny wedi digwydd. Soniais ei bod yn bwysig iawn bod APHA yn gweithio'n agos iawn gyda ffermwyr i sicrhau eu bod yn deall y weithdrefn. Mae'n bwysig bod pawb yn ddiogel—bod ein ffermwyr yn ddiogel, bod ein milfeddygon yn ddiogel ac, wrth gwrs, bod yr anifeiliaid yn ddiogel hefyd. Gwaith parhaus yw hynny bob amser. Soniais am yr arian rydyn ni'n ei roi i grwpiau cymorth. Soniais am Tir Dewi. Soniais am Sefydliad DPJ. Ac rwy'n annog unrhyw ffermwr sydd ag unrhyw bryderon, nid yn unig mewn perthynas â TB, ond ar unrhyw adeg, am unrhyw broblemau, i ofyn am gymorth.

Diolch i'r Gweinidog.

Yr eitem nesaf, felly, fydd datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg ar 'Cymraeg 2050', adroddiad blynyddol eleni. Y Gweinidog, felly, i wneud ei ddatganiad. Jeremy Miles.

Diolch, Llywydd. Heddiw, rydw i'n cyflwyno adroddiad blynyddol ar ein strategaeth iaith, 'Cymraeg 2050: Miliwn o siaradwyr', a hynny ar gyfer blwyddyn ariannol 2022-23. Mae’r adroddiad yn edrych yn ôl ar ein cynnydd yn ystod y flwyddyn wrth weithredu 'Cymraeg 2050' yng nghyd-destun ein rhaglen waith ar gyfer 2021-26, ein rhaglen lywodraethu, ein cytundeb cydweithio gyda Phlaid Cymru, a'n hymrwymiadau yn Neddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015.

Roedd hon yn flwyddyn brysur arall ym maes polisi iaith, wrth inni weithio ar draws y Llywodraeth a chydag amrywiol bartneriaid yng Nghymru a thu hwnt. Hoffwn felly fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch i bawb a fu'n cydweithio â ni gydol y flwyddyn. Rhaid sôn am y partneriaid grant yn benodol a fu'n gweithio'n llawn egni gyda ni eto eleni, i'n cefnogi ni ar ein taith tua'r filiwn, ac i ddyblu defnydd dyddiol o'n hiaith.

Bu ailafael mewn digwyddiadau byw wyneb yn wyneb, fel ein heisteddfodau a'n gwyliau bach, yn ystod y flwyddyn adrodd. Gwelwyd hefyd barhad o'r arloesi a fu gydol y pandemig wrth i ddarpariaethau ar-lein ddechrau cyd-fyw ochr yn ochr â digwyddiadau a sesiynau wyneb yn wyneb.

Nawr, hoffwn dynnu eich sylw at rai o uchafbwyntiau'r flwyddyn. Fe wnaethon ni lansio ymgynghoriad ar Bapur Gwyn ar gynigion ar gyfer y Bil addysg Gymraeg. Daeth cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg newydd pob awdurdod lleol yn weithredol. Fe wnaethon ni fuddsoddi ymhellach mewn darpariaeth trochi hwyr er mwyn rhoi cyfle i fwy o blant ddod yn rhan o'n system addysg Gymraeg. Cyhoeddwyd cynllun y gweithlu Cymraeg mewn addysg. Fe wnaethon ni ariannu prosiect peilot i gefnogi cynghorau lleol y de-ddwyrain i hyrwyddo addysg Gymraeg. Fe wnaethon ni hefyd ariannu'r Urdd i ailsefydlu'r Theatr Ieuenctid. Fe wnaethon ni gynnig buddsoddiad pellach i'r Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol a'r Coleg Cymraeg Cenedlaethol i gynyddu'r gyfran o brentisiaethau ac addysg bellach cyfrwng Cymraeg sydd ar gael, ac i ddarparu gwersi Cymraeg am ddim i bobl ifanc 16 i 25 oed ac i'r gweithlu addysg. Fe wnaethon ni gyflwyno safonau'r Gymraeg i reoleiddwyr iechyd. Cyhoeddwyd y 'Mwy na geiriau' newydd. Cyhoeddwyd y cynllun tai cymunedau Cymraeg sy'n ymwneud â maes polisi tai, datblygu cymunedol, yr economi a chynllunio ieithyddol. Cafodd y Comisiwn Cymunedau Cymraeg ei lansio. Ac fe wnaethon ni fuddsoddi hefyd mewn amrywiol brosiectau cymunedol drwy'r rhaglen Perthyn.

Roedd hon yn flwyddyn bwysig o ran ystadegau, gyda'r data cyntaf am y Gymraeg o gyfrifiad 2021 yn cael eu cyhoeddi. Rŷn ni wedi trafod y data yn y Senedd hon mewn manylder cyn hyn, ond gwerth ailymweld â'r prif ganfyddiadau. Yn ôl y data, roedd 538,300 o bobl tair oed neu'n hŷn yn gallu siarad Cymraeg yng Nghymru, neu 17.8 y cant o'r boblogaeth—gostyngiad ers cyfrifiad 2011. Ers cyhoeddi'r data, mae swyddogion ac ystadegwyr y Llywodraeth wedi bod yn eu dadansoddi ac yn craffu ar ein taflwybr tua'r filiwn i weld pa addasiadau y bydd gofyn inni eu gwneud.

Mae canlyniadau'r cyfrifiad yn rhoi arwydd clir i ni o'r meysydd y mae gofyn i ni ganolbwyntio arnyn nhw yn y dyfodol. Mae dau faes amlwg yn mynnu sylw, sef y cwymp yn nifer y plant pump i 15 oed sy'n gallu siarad Cymraeg. Mae hyn yn dangos bod angen cryfhau ein dull o addysgu'r Gymraeg yn ein hysgolion cyfrwng Saesneg yn ogystal ag ehangu addysg cyfrwng Cymraeg. Nod y Bil addysg Gymraeg yw i bob disgybl, beth bynnag fo'r cyfrwng addysgu, adael ein hysgolion yn hyderus ac yn awyddus i ddefnyddio eu sgiliau iaith yn y gymuned, yn y gweithle ac mewn bywyd bob dydd. 

Yn ystod y flwyddyn adrodd, fe wnaethon ni ariannu swydd pencampwr hyrwyddo addysg cyfrwng Cymraeg yn rhanbarth y de-ddwyrain am y tro cyntaf. Bydd y pencampwr yn codi proffil addysg cyfrwng Cymraeg mewn partneriaeth gydag awdurdodau lleol, y mentrau iaith a phartneriaid addysg y rhanbarth. Mae ymyraethau hyrwyddo a'r ddarpariaeth bresennol wedi’u mapio, arferion da y rhanbarth wedi'u rhannu a chyfres o adnoddau wedi’u datblygu er mwyn ceisio gwella mynediad at addysg cyfrwng Cymraeg, gyda ffocws arbennig ar deuluoedd plant ag anghenion dysgu ychwanegol a theuluoedd o gefndiroedd ethnig lleiafrifol. Ar ddiwedd y peilot, byddwn ni'n asesu'r cynnydd ac yn ystyried ei ehangu i ardaloedd eraill.

Yn ail, bu newid yn ein cymunedau Cymraeg traddodiadol. Rydyn ni eisoes wedi comisiynu arolwg ieithyddol gymdeithasol i geisio deall mwy am beth sydd y tu ôl i'r dirywiad er mwyn cyflwyno ymyraethau i wyrdroi'r tueddiad. Bydd y gwaith hwn yn cefnogi'r Comisiwn Cymunedau Cymraeg a sefydlwyd gennym ni ym mis Awst 2022. Rŷn ni hefyd wedi lansio cynllun Perthyn, sy'n cynnig cyngor arbenigol i gymunedau ddatblygu mentrau cydweithredol a thai wedi'u harwain gan y gymuned, a hyn er mwyn cryfhau cynaliadwyedd ein cymunedau Cymraeg. Mae dros 20 o grwpiau eisoes wedi elwa ar y cynllun. Fe wnes i gyfeirio ddoe mewn datganiad i'r wasg at brosiect CarTrefUn yn Hermon, yn sir Benfro, ble mae criw lleol ar fin prynu’r hen gapel i’w droi’n ganolfan dreftadaeth, caffi a fflatiau fforddiadwy. Mae’n brosiect arbennig ac yn bosib diolch i ymdrechion lleol a grant Perthyn o £21,000. Mae ail rownd y gronfa grantiau nawr wedi agor a byddwn ni'n cyhoeddi’r cynlluniau llwyddiannus yn fuan.

Un pwynt pwysig i’w gofio yw nad yw’r cyfrifiad yn mesur defnydd iaith. Mae’r niferoedd sy’n defnyddio’n hiaith ym mhob cwr o’r wlad a thu hwnt, ar ein meysydd chwarae, mewn pob math o gigs neu ar y cyfryngau cymdeithasol, yr un mor bwysig i weledigaeth 'Cymraeg 2050' ag yw nifer y siaradwyr, a fyddwn ni ddim yn colli golwg ar hynny.

Mae pawb sy’n ymddiddori ym maes polisi’r Gymraeg yn ymwybodol bod arolygon eraill yn dangos tueddiadau gwahanol i gyfrifiad 2021 o ran nifer y bobl a all siarad Cymraeg. Er enghraifft, dengys yr arolwg blynyddol o’r boblogaeth fod 906,000 o bobl tair oed neu hŷn yn gallu siarad Cymraeg yn y flwyddyn a ddaeth i ben ddiwedd Mawrth 2023, neu 29.7 y cant o’r boblogaeth. Rŷn ni felly wedi llunio cynllun gwaith ar y cyd gyda’r Swyddfa Ystadegau Gwladol i fynd ar drywydd y gwahaniaethau hyn mewn data. Mae allbwn cyntaf y cynllun wedi’i gyhoeddi’n ddiweddar ac rŷn ni’n edrych ymlaen at weld y camau nesaf.

Gan edrych tua’r dyfodol, er yr heriau a ddaw yn sgil canlyniadau’r cyfrifiad, mae’r naratif o gwmpas y Gymraeg yn sicr wedi newid ac mae yna gefnogaeth fwy nag erioed i’r iaith. Roedd y genedl gyfan yn siomedig gyda data’r cyfrifiad ac mae gofyn i ni gydio yn yr egni hwnnw a’r awydd sydd o’n cwmpas ni i gydweithio i wneud gwahaniaeth i’r Gymraeg. Gadewch i ni barhau, felly, i wneud hynny, gyda’n gilydd, ar ein taith tua’r filiwn ac i ddyblu'r defnydd dyddiol o’n hiaith.

Diolch i'r Gweinidog am y cyfle i ddarllen yr adroddiad blynyddol ar raglen 'Cymraeg 2050', yn ogystal â'i ddatganiad y prynhawn yma ymlaen llaw. Hoffwn ategu diolchiadau’r Gweinidog i bawb a weithiodd i hyrwyddo'r Gymraeg dros y 12 mis diwethaf. Fel y mae’r adroddiad blynyddol yn nodi, mae'r flwyddyn ddiwethaf wedi gweld adfywiad llawer o ddigwyddiadau a sioeau ar ôl seibiant oherwydd COVID, sydd i’w groesawu’n fawr.

Dyma'r adroddiad blynyddol cyntaf ers cyhoeddi cyfrifiad 2021, a ddatgelodd ostyngiad yn y defnydd o'r Gymraeg ymhlith y garfan dair oed a hŷn yng Nghymru. Mae'r adroddiad yn tynnu sylw at ddau faes hollbwysig, sef y dirywiad mewn sgiliau Cymraeg ymysg plant pump i 15 oed a'r dirywiad yn y cadarnleoedd traddodiadol. Hoffwn ddeall effaith y cwricwlwm newydd a'r Bil addysg Gymraeg ar yr ystadegau hyn. Rwy'n aml yn siarad o blaid KPIs yn rhaglen 'Cymraeg 2050', a hoffwn wybod a oes unrhyw dargedau wedi'u cynnig i fesur effeithiolrwydd y Bil a'r cwricwlwm. Cyfeiriodd y Gweinidog at ddirywiad y Gymraeg yn y cadarnleoedd traddodiadol a'r arolwg a gomisiynwyd i ddeall y rhesymau sylfaenol am hyn. Weinidog, a allwch chi nodi pryd y bydd canfyddiadau'r arolwg hwn yn cael eu cyhoeddi, ac a fyddant yn cael eu cyflwyno yn y Siambr hon ar gyfer gwaith craffu a thrafod?

Y llynedd, mynegais bryder am nifer isel y plant yn y cylchoedd meithrin, sy'n sylweddol is na'r lefelau cyn y pandemig. Mae gen i ddiddordeb mewn gwybod a yw'r ffigurau hyn wedi gwella yn ystod y 12 mis diwethaf. Hefyd, pa gynnydd sydd wedi'i wneud o ran recriwtio athrawon a myfyrwyr sy'n rhugl yn y Gymraeg, sy'n hanfodol ar gyfer cyrraedd targedau 'Cymraeg 2050'?

Mae'n hanfodol sicrhau bod dysgwyr mewn colegau addysg bellach a phrentisiaid yn cael cyfleoedd i wella eu sgiliau Cymraeg. Mae hyn yn hollbwysig i greu gweithlu dwyieithog mewn sectorau fel addysg, iechyd a gofal cymdeithasol, gofal plant, gwasanaethau cyhoeddus ac amaethyddiaeth. Beth yw eich gweledigaeth ar gyfer sicrhau bod y sector ôl-16 yn cyfrannu'n fwy sylweddol at y nod o greu miliwn o siaradwyr Cymraeg a dyblu defnydd o’r iaith bob dydd?

Er bod y Gymraeg yn derbyn adnoddau a sylw sylweddol trwy gydol cyfnod plant a phobl ifanc mewn addysg, mae cwymp sylweddol wedi hynny. Felly, dylid craffu’n fanwl ar ddarpariaeth Gymraeg yn ddiweddarach mewn bywyd, gan gynnwys rhaglen waith 'Cymraeg 2050' ar gyfer 2021-26, ac ehangu'r rhaglen drochi hwyr ar gyfer dysgwyr yn nes ymlaen yn eu bywydau. Mae'n hanfodol gwerthuso effeithiolrwydd y mentrau hyn yn flynyddol wrth symud ymlaen.

Yn olaf, ni allaf anwybyddu'r penderfyniad diweddar gan HSBC i ddod â'i linell gwasanaeth cwsmeriaid Cymraeg i ben. Rwy’n aros am gyfarfod gyda chynrychiolwyr y banciau, gan obeithio nad yw’r cam hwn yn awgrymu tuedd o fusnesau yn troi eu cefnau ar eu hymrwymiad i’r Gymraeg. Weinidog, pa gamau sy’n cael eu cymryd i sicrhau bod busnesau nid yn unig yn cydymffurfio â chanllawiau ynghylch gwasanaethau dwyieithog, ond eu bod hefyd yn cofleidio'r ysbryd y tu ôl i'r canllawiau hyn?

Cynyddodd nifer y siaradwyr Cymraeg yn y ddau ddegawd cyn datganoli ond mae’r nifer wedi gostwng yn y ddau ddegawd ers hynny. Mae'n hanfodol gwrthdroi’r dirywiad hwn. Mae’r Gymraeg yn perthyn i ni i gyd, ac mae'n hanfodol inni gymryd y camau angenrheidiol i gynnal y cynnydd tuag at dargedau 2050. Ein cyfrifoldeb ni yn y Siambr hon yw sicrhau bod cymorth ar gael i wneud hyn yn bosib. Diolch, Llywydd.

Diolch i Samuel Kurtz am amryw gwestiynau. Mi wnaf i fy ngorau i geisio cyfeirio at y rhan fwyaf ohonyn nhw. Jest ar y cychwyn, mi wnaeth e sôn am y cyfrifiad yma. Fel roedd fy natganiad i'n sôn, mae’r ffigurau yn y cyfrifiad yn glir, ond mae'n werth hefyd daflu golwg ar y blog a gyhoeddwyd ym mis Hydref sy’n dadansoddi’r beth rŷn ni'n credu sy’n digwydd o ran y rhifau ddangoswyd yn y cyfrifiad ar yr un llaw, a'r rhifau ddangoswyd yn yr arolwg blynyddol ar y llaw arall. Mae rhai elfennau diddorol iawn yn y dadansoddiad hwnnw sydd yn gallu cynnig syniadau inni sut i fynd i'r afael gyda'r darlun. Fel enghraifft, roedd 40 y cant bron o’r bobl a gofnododd eu bod nhw’n gallu siarad Cymraeg yn yr arolwg neu yng nghyfrifiad 2021 wedi cofnodi nad oedden nhw’n gallu gwneud hynny yn y ffynhonnell arall—felly, 40 y cant yn dweud mewn un eu bod nhw’n gallu, ac yn y llall nad oedden nhw. Felly, mae dadansoddi hynny’n bwysig, rwy’n credu, yn y cyd-destun hwn.

Mi wnaeth e sôn am y KPIs. Wrth inni ddatblygu’r Bil addysg Gymraeg ar y cyd gyda Phlaid Cymru, mae nod uchelgeisiol iawn yn hwnnw o ran sicrhau bod pob plentyn yn gadael cyfnod statudol addysg, ym mha bynnag gyfrwng, yn hyderus yn siarad y Gymraeg. Felly, mae’r ffigwr hwnnw yn nod y bydden i’n dadlau sydd yr un mor uchelgeisiol â'r filiwn—efallai yn fwy uchelgeisiol na’r filiwn. Felly, bydd angen, wrth inni gyflwyno hynny, deall beth yw’r camau ar y llwybr tuag at hynny, yn union fel rŷn ni’n gwneud eisoes gyda taflwybr y Gymraeg ar gyfer 2050. Mae gyda ni nodau, cerrig milltir ar y llwybr tuag at hynny, ac rŷn ni wedi dweud droeon fod angen sicrhau cynnydd drwy gydol y cyfnod, nid jest tuag at y nod terfynol.

Mi wnaeth e ofyn am y blynyddoedd cynnar a’r cynnydd sydd wedi bod yn hynny. Drwy ein cefnogaeth ni fel Llywodraeth, cafodd 17 darpariaeth newydd eu sefydlu yn ystod 2022-23, ac mae hyn yn rhan o darged ehangach o agor 60 darpariaeth yn ystod tymor y Senedd hon, ac yn adeiladu ar gyrraedd y targed o sefydlu 40 o grwpiau newydd Sefydlu a Symud dros dair blynedd. Felly, mae hynny'n dangos cynnydd solet, bydden i’n awgrymu. Mae’n iawn i ddweud bod hynny, wrth gwrs, yn ddibynnol ar allu sicrhau ein bod ni’n darparu gweithlu ar gyfer ehangu’r ddarpariaeth. Fe welon ni’r sector yn colli gweithwyr yn ystod y pandemig, felly mae'r pwyslais ar hyn nawr wedi cynyddu, gyda swyddogion yn cydweithio i fynd i’r afael gyda hyn, ac mae’r Mudiad Meithrin yn cydweithio gyda ni yn hynny o beth, sydd mor bwysig. Mi fyddwn ni’n datgan, wrth gwrs, fel mae’r Aelod yn gwybod, yn rheolaidd ein perfformiad ni fel cenedl, os hoffwch chi, fel Llywodraeth a chynghorau lleol, yn erbyn y targedau sydd yng nghynllun gweithlu'r Gymraeg. Felly, rwy wedi eisoes ymrwymo i wneud hynny fel ein bod ni'n deall beth yw impact ar y cyd yr holl ymyraethau sydd gyda ni yn y cynllun hwnnw.

Mae'n iawn i ddweud ei bod hi'n bwysig hefyd gofio pa mor bwysig yw cyfraniad addysg ôl-16 i'r cynnydd rŷn ni i gyd eisiau gweld. Fe wnes i sôn yn fy natganiad am y buddsoddiad sydd yn mynd i'r Coleg Cymraeg Cenedlaethol er mwyn ehangu'r cyfleoedd i brentisiaid ac i addysg ôl-16 yn gyffredinol. Mae hynny wedi dwyn ffrwyth. Mae mwy i wneud, wrth gwrs, yn hynny o beth. Mae'n bwysig o ran y Gymraeg, mae hefyd yn bwysig o ran ffyniant ein heconomi leol ar draws Cymru—pobl yn gadael coleg i weithio efallai yn lleol, ac mae hynny yn rhan bwysig o'r gwead o sut rŷn ni'n cefnogi ein hiaith i ffynnu yn y dyfodol. Mae'r ddarpariaeth sydd gyda ni ar gyfer addysg oedolion, fel roedd e'n dweud, yn bwysig. Rŷn ni wedi, wrth gwrs, ehangu'r ddarpariaeth honno o ran y rhifau sydd yn dysgu fel oedolion, ac mae'r hyn sydd gyda ni ar y gweill ar gyfer y Bil—hynny yw, continwwm gydol oes o sgiliau ieithyddol—fel bod darparwyr addysg, ond hefyd, cyflogwyr ac eraill yn deall yn union beth yw'r cerrig milltir ar y llwybr. Mae hynny'n rhan bwysig hefyd o ddarparu ar gyfer oedolion.

Diolch, Gweinidog, am y datganiad. Buaswn i'n hoffi dechrau trwy efallai adlewyrchu ar eich geiriau olaf chi a geiriau olaf Samuel Kurtz yn ei gwestiynau i chi. Mi oeddech chi'n sôn bod y naratif o gwmpas y Gymraeg wedi newid, bod yna fwy o gefnogaeth nag erioed i'r Gymraeg. Yn sicr, mae yna eiriau cynnes, ond os ydyn ni'n cyferbynnu hynny efo penderfyniad HSBC a rhai o'r pethau roedden nhw'n dweud yn uniaith Saesneg wrthym ni, o ran bod pawb yn gallu'r Saesneg, mae'n rhaid inni gydnabod ei bod hi dal yn frwydr o ran yr iaith. Felly, er gwaetha'r normaleiddio a'r dathlu sydd yna, mae'n dal yn anodd iawn i fynnu cael yr hawliau fel siaradwyr Cymraeg, neu'r rhai sy'n dymuno cael yr iaith. Dŷn ni'n dal ddim â mynediad cydradd i'r Gymraeg, lle bynnag yr ydych chi'n byw yng Nghymru. Os oes gennych chi anghenion dysgu ychwanegol, does gennych chi ddim mynediad cydradd o ran y gwasanaethau rydych chi'n eu haeddu. Felly, dwi'n meddwl bod yna bethau, wrth gwrs, i'w dathlu, ac mae'n bwysig pwysleisio hynny, ond mae'n rhaid inni atgoffa ein hunain hefyd nad yw geiriau cynnes yn creu siaradwyr na chwaith yn creu cynnydd o ran defnydd.

A'r un peth y byddwn i'n hoffi dweud ydy, wrth gwrs, fod yna feysydd wedi cael eu blaenoriaethu gan ein pleidiau ni o ran y cytundeb cydweithio, a da gweld hynny, ac rydyn ni i gyd yn unedig yn y Senedd hon, dwi'n credu, o ran y targed yna o filiwn o siaradwyr Cymraeg, ond targed ydy o, nid uchelgais. Efo targedau pendant, mi ydyn ni'n gallu mesur cynnydd o ran hynny. Dwi'n deall y pwyntiau rydych chi wedi'u gwneud nifer o weithiau o ran y ffigurau gwahanol o ran y cyfrifiad ac arolygon Llywodraeth Cymru. Dwi ddim yn eu derbyn nhw'n llwyr oherwydd mae'r mesur yna—. Y gwir amdani ydy, o ran y mesurau sydd yn 'Cymraeg 2050', i gynyddu canran y dysgwyr blwyddyn 1 sy'n cael eu haddysgu yn y Gymraeg, y targed ydy 26 y cant erbyn 2026. Cwymp sydd wedi bod, o 23.9 y cant yn 2021-22 i 23.4 y cant yn 2022-23. O ran blwyddyn 7 sy'n astudio trwy gyfrwng y Gymraeg, cwymp o 20.1 y cant i 19.3 y cant. Dyma'r ffigurau sy'n cyfri o ran faint sydd yn derbyn addysg cyfrwng Cymraeg. Felly, fedrwn ni ddadlau os ydy ffigurau'r cyfrifiad yn gywir neu beidio ac oes yna fwy o bobl, ond dyma'r ffigurau sydd yn y targed o ran miliwn o siaradwyr Cymraeg.

Mi ges i'r fraint ddoe o ymweld efo uned drochi'r iaith Gymraeg yn Nhorfaen, Carreg Lam, a gweld pwysigrwydd y buddsoddiad sydd wedi bod gan Lywodraeth Cymru mewn ardaloedd megis Torfaen, ond mae yna anghysondeb o ran trochi yn dal i fodoli ledled Cymru. Yn sicr, yn Rhondda Cynon Taf, does yna ddim uned trochi lle rydych chi'n gallu mynd am 12 wythnos, o gymharu â byw yn Nhorfaen neu ym Mro Morgannwg. Mi all y Gweinidog chwerthin, ond dyma'r realiti yng Nghymru, a byddwn i'n gobeithio ei fod e'n gallu cydnabod bod yna anghysondeb. Mae yna rai cynghorau sir hefyd sydd ddim yn fodlon derbyn rhywun sydd mewn addysg cyfrwng Cymraeg i uned drochi—maen nhw'n gorfod bod yn hwyrddyfodiaid. Felly, mae yna anghysondeb, a dwi'n meddwl bod rhaid inni sicrhau bod pwy bynnag sydd angen neu eisiau derbyn trochi yn gallu cael hynny lle bynnag y maen nhw'n byw yng Nghymru, a'i bod hi byth yn rhy hwyr i rywun fod yn ymgymryd â'r Gymraeg o fewn eu siwrnai mewn ysgol.

Dwi'n falch o weld gwahaniaeth hefyd o ran eich datganiad chi heddiw a'r hyn roeddech chi'n dweud yn eich cyflwyniad i'r adroddiad blynyddol. Mae'n rhaid imi ddweud, roeddwn i'n synnu'n fawr o weld y frawddeg yn y ddogfen ei hun yn dweud,

'Mae'r data hwn'—

o ran y cyfrifiad—

'yn ein hatgoffa bod angen cryfhau ein dull o addysgu'r Gymraeg yn ein hysgolion cyfrwng Saesneg.'

Mi ydych chi wedi ychwanegu yn eich datganiad heddiw o ran ehangu addysg cyfrwng Cymraeg hefyd, ond mi fyddwn i'n hoffi gofyn pa dystiolaeth sydd gennych chi sy'n dangos bod cynyddu faint o Gymraeg sy'n cael ei ddysgu mewn ysgolion Saesneg yn fwy effeithiol na chynyddu'r nifer sy'n derbyn addysg cyfwng Cymraeg. Oherwydd mae hwn yn naratif—. Rydyn ni'n sôn am barhau i sicrhau bod pobl ddim yn gallu cael mynediad at addysg Gymraeg. Felly beth ydy'r dystiolaeth yna, mai cynyddu mewn addysg Saesneg ydy'r ffordd i greu siaradwyr Cymraeg? Mae'r holl dystiolaeth, i fi, yn dangos mai addysg cyfrwng Cymraeg a throchi sydd yn gweithio.

Mae'n rhaid inni rŵan nid dim ond sôn am eiriau cynnes, bod y Gymraeg yn perthyn i bawb; mae angen i'r Gymraeg berthyn i bawb, ac mae hynny'n golygu rhoi cyfle cyfartal, lle bynnag byddwch chi'n byw yng Nghymru, i allu derbyn addysg Gymraeg, ond hefyd ddefnyddio'r Gymraeg.

Diolch i Heledd Fychan am y sylwadau hynny. Mae'r rhethreg o frwydr yn gysurus inni i gyd, onid yw e—mae e'n rhan o'r comfort zone ieithyddol, ein bod ni'n meddwl am bopeth yn nhermau brwydr—ond y cwestiwn i ni ymafael ag ef, rwy'n credu, yw a ydy pobl yn dysgu'r Gymraeg er mwyn bod yn rhan o frwydr. Rwy'n credu bod yr ieithwedd rŷm ni'n ceisio sefydlu, o drafod yr iaith fel rhywbeth croesawgar sydd yn agored i bawb, fel gwnaeth hi gydnabod mewn un frawddeg ar y diwedd, yn llawer mwy effeithiol na'r syniad o restru'r elfennau negyddol. Mae'n bwysig i fod yn llygad-agored am yr heriau rŷm ni'n eu hwynebu, ond mae hi hefyd wir yn bwysig inni edrych ar y Gymraeg fel rhywbeth sydd yn agored i bawb a chreu gogwydd croesawgar yn hynny o beth, nid jest edrych ar y peth fel brwydr gyson.

Diolch i'r Aelod am y croeso mae hi wedi rhoi i'r datganiad. Mae hi wir yn bwysig inni edrych ar y data, fel roedd hi'n sôn yn ei sylwadau, ond mae'r gwaith sydd wedi digwydd i ddadansoddi'r gwahaniaeth rhwng y cyfrifiad a'r arolwg yn bwysig. Mae e jest yn ddata gwahanol. Mae'r ffigurau yn dangos pethau gwahanol inni. Er enghraifft, mae'n dangos rhai o'r cohorts sydd yn fwy tebygol i ddweud, mewn un datganiad, eu bod nhw'n siarad Cymraeg, ond yn llai tebygol yn y llall. Felly, mae hwn yn bwysig, ein bod ni'n cymryd hyn i mewn i ystyriaeth. Rŷm ni wedi ymrwymo'n barod i edrych ar y taflwybr yn sgil yr hyn rŷm ni wedi gweld yn y cyfrifiad, a bydd hi'n bwysig gwneud hynny.

Roeddwn i'n codi gwên. Gwnaeth yr Aelod ddweud fy mod i'n chwerthin, ond roeddwn i'n codi gwên wrth feddwl am drochi'r Gymraeg, un o'r polisïau mwyaf llwyddiannus sydd gyda ni. Gallwn ni edrych ar bob elfen negyddol i hyn, ond y gwir amdani yw bod pob rhan o Gymru wedi cynnig am arian trochi ac yn ei fuddsoddi fe. Petaem ni wedi bod yn siarad am hynny bum mlynedd yn ôl, byddai neb wedi credu bod hynny'n bosib, felly mae cynnydd wedi bod. Wrth gwrs, dyw e ddim yn gyson, ond dyw sefyllfa'r Gymraeg ddim yn gyson ym mhobman chwaith. Dyw'r arbenigedd o fewn ein cynghorau ni ddim yn gyson. Ond mae pob un ar y llwybr tuag at gyrraedd y nod hwnnw. Ac rwy'n cytuno gyda hi; mae'n bwysig iawn bod cyfle hafal i blant gael mynediad at drochi. Mae e'n gweithio. Rŷm ni'n gwybod hynny. Ac mae'n bwysig hefyd, rwy'n cydnabod, fod cyfle ar ôl hynny i fynd ymlaen i addysg Gymraeg. Ond rwyf wir yn credu mai llwyddiant yw'r polisi trochi. Mae mwy i'w wneud, wrth gwrs, ond mae cydnabyddiaeth nawr, rwy'n credu, ym mhob rhan o Gymru, ei fod e'n effeithiol a bod pobl yn awyddus i wneud hynny. Felly, rwy'n llongyfarch cynghorau am edrych tuag at hynny.

Gwnaeth hi ofyn beth yw'r rhesymeg am gydnabod bod angen ehangu'r profiad o ddysgu'r Gymraeg mewn ysgolion cyfrwng Saesneg. Wel, rŷm ni'n gwybod bod angen ehangu addysg cyfrwng Cymraeg, ac mae gyda ni gynlluniau uchelgeisiol i wneud hynny, ond allwn ni ddim llwyddo i ehangu'r Gymraeg drwy hynny yn unig. Rŷm ni'n gwybod bod heriau inni wynebu wrth ehangu addysg cyfrwng Cymraeg—staffio ac elfennau eraill. Felly, mae angen inni sicrhau bod profiad plant o ddysgu'r Gymraeg mewn ysgolion cyfrwng Saesneg yn well nag ydy e i lawer ohonyn nhw ar hyn o bryd. Mae'r darlun yn anghyson. Roedd hi'n sôn am anghysondeb. Mae arfer arbennig mewn rhai ysgolion, ac arfer sydd ddim yn gryf iawn mewn ysgolion eraill, a dydyn ni ddim eisiau gweld unrhyw blentyn yn gadael addysg cyfrwng Saesneg heb wedi cael y cyfle i wneud cynnydd yn y Gymraeg ac i adael yn gallu siarad yn hyderus. Mae hwnnw yn heriol, ond wnawn ni ddim y cynnydd wrth bwysleisio yn unig addysg cyfrwng Cymraeg. Mae pobl yn mynd i allu gwneud y dewis o addysg cyfrwng Cymraeg neu addysg Saesneg yng Nghymru yn y dyfodol, ac mae hynny'n beth da. Dyna pam ŷn ni wedi llwyddo mor belled i roi'r cyfle a'r cynnig ac annog pobl i wneud y dewis, ac maen nhw wedi gwneud hynny. Os ydych chi'n cydnabod hynny, mae'n rhaid sicrhau bod safon y ddarpariaeth ym mhob ysgol yn uchel, a dyna pam mae mor bwysig ein bod ni'n cydnabod hynny, dwi'n credu.

Dwi'n ddiolchgar ichi, Weinidog, am eich datganiad y prynhawn yma. Wrth gwrs, rhan o bwrpas sefydlu targed o filiwn o siaradwyr oedd i newid pace Llywodraeth a newid pace datblygu polisi'r Llywodraeth, ac o ddarllen yr adroddiad y prynhawn yma, mae'n amlwg ei fod e wedi llwyddo gwneud hynny. Dwi'n croesawu'r adroddiad, Gweinidog, a dwi hefyd yn croesawu eich ymrwymiad chi at y polisi, a dwi'n credu ei fod e'n bwysig nodi hynny.

Yn arbennig, liciwn i groesawu sefydlu'r Comisiwn Cymunedau Cymraeg. Dwi'n credu bod hynny yn hynod o bwysig. Un o'r delweddau dwi'n ei chofio o'r Eisteddfod lwyddiannus a'r Eisteddfod roeddwn i wedi'i mwynhau yn fawr iawn ym Mhen Llŷn oedd siarad gyda menyw ym Mhorthmadog, a oedd yn un o'r Cymry Cymraeg naturiol ond gyda diffyg hyder wrth ddefnyddio'r Gymraeg. Dwi'n credu bod hynny yn rhywbeth bwysig inni feddwl amdano, achos dwi yn credu bod yn rhaid inni godi hyder ein cyd-Gymry wrth ddefnyddio'r Gymraeg, lle bynnag ydyn nhw, a hefyd sicrhau bod pobl yn cael mwy o gyfle i ddefnyddio'r Gymraeg.

Dwi'n deall—a dwi'n cytuno, i ryw raddau—beth mae llefaryddion Plaid Cymru a'r Ceidwadwyr wedi ei ddweud amboutu HSBC. Ond hefyd, ar y llaw arall, dwi'n cofio bod yn Qatar amser hyn llynedd a chlywed y Gymraeg yn cael ei defnyddio gan bobl, a defnyddio'r Gymraeg fy hun mewn cyd-destun gwahanol. Mae yna ochr arall i'r geiniog, a dwi yn credu bod angen tipyn bach mwy o optimistiaeth ambell waith.

Wnaf i ddim cario ymlaen ar y trywydd yma, ond dwi eisiau croesawu agor ysgol Gymraeg newydd yn Nhredegar. Mae hyn yn rhywbeth eithaf personol i fi. Am y tro cyntaf yn fy nhref enedigol i, bydd plant yn siarad Cymraeg. Am y tro cyntaf ers canrif, bydd plant yn siarad Cymraeg. Roedd fy mam-gu, wrth gwrs, yn siarad Cymraeg yn Nhredegar ar ddechrau'r ganrif ddiwethaf, ond oherwydd roedd hi'n dod o gefndir Cymraeg roedd hi yn siarad Cymraeg. Rŷn ni'n creu Cymry newydd yn Nhredegar am y tro cyntaf ers canrif, a dwi'n credu y dylem ni i gyd groesawu hynny.

So, dwi'n gobeithio, Gweinidog, wrth gyflwyno'r adroddiad yma, y byddwch chi yn symud pwyslais y polisi i ffwrdd o fiwrocratiaeth Gymraeg i hyder y Gymraeg a defnyddio'r Gymraeg, a helpu pobl i ddefnyddio mwy o Gymraeg, yn arbennig yn gymdeithasol. Ac os ydyn ni'n gallu gwneud hynny, mi fyddwn ni wedi gwneud rhywbeth sy'n rhan bwysig o'r siwrnai at filiwn o siaradwyr.

Diolch i Alun Davies am hynny, ac rwy'n cytuno gyda'r hyn mae'n ei ddweud. Mae e wir yn beth calonogol tu hwnt i weld ysgol Gymraeg yn cael ei hagor yn Nhredegar. Yr ysgol gyntaf fues i'n ymweld â hi pan ges i'r swydd oedd Ysgol Gymraeg Santes Tudful ym Merthyr, ac ŷn ni'n gweld, pan ŷn ni'n mynd i drafod gyda chynghorau mewn ardaloedd sydd wedi colli y Gymraeg dros ddegawdau, bod brwdfrydedd—wrth y mentrau iaith, wrth y cyngor, wrth bobl leol—i gynyddu darpariaeth. Ym mhob rhan o Gymru, mae cynghorau ar le gwahanol o'r llwybr am resymau byddwn ni'n eu deall. Ond yr hyn sydd angen ei ddathlu a chefnogi yw ein bod ni'n tywys pawb ar yr un llwybr i ehangu'r ddarpariaeth yna a cheisio cynnal y brwdfrydedd ac annog mwy o frwdfrydedd, fel ŷn ni'n gweld sydd yn digwydd.

Mae heriau, wrth gwrs, ar y ffordd i wneud hynny, ond mae gyda ni fuddsoddiad sylweddol fel Llywodraeth mewn addysg cyfrwng Cymraeg o ran cyfalaf, a chynllun staffio er mwyn ein bod ni'n gallu gwneud realiti o hynny. Ac rwy'n credu'n ffyddiog iawn, fel rwy'n gwybod mae Alun Davies yn teimlo hefyd, mai wrth greu'r syniad—. Rŷn ni i gyd yn trafod nawr bod y Gymraeg yn perthyn i bawb, ond rili, yr elfen groesawgar hynny, bod dysgu'r Gymraeg yn ffordd o ymuno â theulu o ffrindiau newydd sydd yn mynd i groesawu pobl, yw'r ffordd rŷn ni'n credu rŷn ni'n mynd i ysgogi mwy a mwy o bobl i ddysgu'r Gymraeg ac i ddewis addysg cyfrwng Cymraeg.

Diolch, Gweinidog. Er ein bod ni, wrth gwrs, yn rhannu nodau 'Cymraeg 2050'—ac rwy'n bersonol yn mwynhau dysgu'r iaith fy hun fel dysgwr aeddfed, os mynnwch chi—y gwir amdani yw bod y cyfrifiad diwethaf wedi gweld gostyngiad yn nifer y siaradwyr Cymraeg; fe daflodd oleuni ar fethiannau Llywodraeth bresennol Cymru hyd yma. Rwy'n pryderu'n fawr am fethiant y Llywodraeth hon i ddenu athrawon i addysg Gymraeg, yn enwedig gan ein bod ni'n adeiladu mwy o ysgolion cyfrwng Cymraeg yr ydym, wrth gwrs, yn ei gefnogi, gan gynyddu'r galw hwnnw, ac rwy'n pryderu'n arbennig am anallu'r Llywodraeth hon i ddenu athrawon i addysgu yn y pynciau craidd pwysig drwy gyfrwng y Gymraeg. Felly, Gweinidog, pa gamau brys y mae'r Llywodraeth hon yn eu cymryd i gynyddu nifer yr athrawon cyfrwng Cymraeg, y mae'n rhaid iddo fod yn rhan o'r cynllun hwn er mwyn cyflawni'r nodau hynny a nodwyd gennych yn 'Cymraeg 2050'?

Y ffordd orau o gael syniad o'r hyn rydym yn ei wneud yn y maes hwn yw edrych ar y cynllun 10 mlynedd rydym wedi gallu cytuno iddo â phartneriaid ledled Cymru—a hoffwn i ddiolch i'r holl bartneriaid a gymerodd ran gyda ni wrth ddylunio'r cynllun hwnnw. Mae'n her—nid yw'r rhain yn heriau nad yw Llywodraethau yn eu cydnabod nac yn heriau nad ydyn nhw wedi ceisio mynd i'r afael â nhw. Mae recriwtio athrawon cyfrwng Cymraeg mewn pynciau penodol yn her wirioneddol—rwy'n cydnabod hynny'n llwyr. Ond mae tôn y cynllun, fel y bydd yn ei gweld, os bydd hi'n cael cyfle i'w ddarllen, yn greadigol iawn ac yn bragmatig iawn—p'un a yw'n ymwneud â bwrsariaethau i'w cadw, p'un a yw'n ymwneud ag adeiladu perthnasau â myfyrwyr sydd wedi gadael Cymru ond sy'n siarad Cymraeg ac sydd eisiau addysgu ac a allai gael eu temtio i ddod nôl i Gymru i addysgu, p'un a yw'n ymwneud â chynyddu'r niferoedd sy'n astudio ar lefel Safon Uwch, yr ydym yn gwybod ei bod yn ddangosydd clir iawn o'r tebygolrwydd o fynd ymlaen i addysgu yn Gymraeg, drwy ehangu ein platfform technoleg e-sgol ysgol i ysgol yn sylweddol. Mae amrywiaeth o opsiynau creadigol iawn yn y cynllun hwnnw, ac rydym wedi bod yn glir y byddwn ni'n atebol, ledled Cymru, gydag awdurdodau lleol, am gyflawni'r niferoedd y mae'r cynllun yn eu nodi. Byddaf yn adrodd i'r Senedd o bryd i'w gilydd ar hynny, fel bod modd craffu arnom, sy'n amlwg yn beth cwbl briodol i'w wneud. Ond mewn gwirionedd mae gen i lawer mwy o ddiddordeb mewn clywed syniadau gan eraill—os yw pobl yn teimlo nad yw'r cynllun yn cyflawni'r nod hwnnw, beth sydd ar goll? Felly, os oes gennych chi feddyliau am beth arall y gallem ei ystyried, rwy'n credu y dylem fod yn agored i'w clywed. Mae tôn y cynllun yn bragmatig iawn: y pethau sy'n gweithio, y pethau y byddwn ni'n gwneud mwy ohonyn nhw, a'r pethau nad ydyn nhw'n gweithio, byddwn ni'n dweud hynny ac yn rhoi'r gorau i'w gwneud nhw. Felly, mae hon yn her gyffredin, mae llawer o syniadau yr ydym yn awyddus i'w harchwilio, ond, fel y dywedais i, mae'n ddogfen fyw. Felly, os oes gan yr Aelod, neu eraill, awgrymiadau y gallem eu hystyried, rwy'n fwy na pharod i wrando.

Diolch i'r Gweinidog.

Eitem 10 fydd nesaf, y datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar anghenion seilwaith trawsyrru trydan Cymru ar gyfer sero net. Dwi'n gofyn i'r Gweinidog, felly, wneud ei datganiad—Julie James.

Diolch, Llywydd. Rwy'n falch o roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am baratoi seilwaith trawsyrru trydan Cymru ar gyfer sero net. Mae'r grid yn rhan hanfodol o'r system ynni, ac mae Llywodraeth y DU yn penderfynu sut y caiff ei gynllunio a'i ariannu. Mae gennym rai ysgogiadau, yn bennaf drwy ein pwerau cynllunio a'n gallu i weithio gydag Ofgem a gweithredwyr y rhwydwaith i adlewyrchu gofynion Cymru yn eu cynlluniau. Rydym hefyd wedi cymryd rhan yn y gwaith o nodi'n rhagweithiol y seilwaith ynni a fydd yn angenrheidiol i gefnogi economi a chymunedau Cymru yn y dyfodol.

Mae'r system ynni yn newid yn gyflym, a bydd y gwaith rydym yn ei wneud yn helpu i sicrhau bod y newidiadau hynny o fudd i Gymru ac yn ymateb i'r argyfwng hinsawdd. Hyd yn oed heb sero net a'r angen i symud i ynni adnewyddadwy, byddai angen diwygio'r ffordd y mae'r farchnad ynni yn cael ei rheoleiddio, wrth i dechnolegau, modelau busnes a'r galw gan ddefnyddwyr newid dros amser. Rydym yn edrych ar y system ynni o'r brig i lawr ac o'r gwaelod i fyny er mwyn dangos anghenion Cymru yn y dyfodol. O'r safbwynt o'r brig i lawr, rydym wedi cyhoeddi ein hadroddiad 'Gridiau Ynni'r Dyfodol i Gymru'. Roedd yr adroddiad hwn yn nodi canlyniadau mabwysiadu dull system gyfan i nodi'r gofynion ar gyfer rhwydweithiau nwy a thrydan ar gyfer Cymru sero net. Ac o'r safbwynt o'r gwaelod i fyny, mae Llywodraeth Cymru yn ariannu awdurdodau lleol i ddatblygu cynlluniau ynni ardaloedd lleol ledled Cymru. Mae'r rhain yn adeiladu ar y pedair strategaeth ynni ranbarthol ac yn dechrau nodi'r prosiectau a fydd yn cyflawni nodau'r strategaethau rhanbarthol.

Hoffwn ddiolch yn fawr iawn i'r holl sefydliadau sydd wedi cymryd rhan weithredol yn y darnau hyn o waith, yn enwedig y cwmnïau rhwydwaith, sy'n parhau i weithio gyda ni i gynnwys gofynion Cymru mewn cynlluniau datblygu rhwydwaith. Mewn rhai ardaloedd, mae'n glir iawn beth sydd ei angen arnom, a gallwn ni fwrw ymlaen nawr i gyflawni hynny yn hyderus. Mae llawer o bobl yng Nghymru wedi nodi heriau o ran cysylltu â'r gridiau trydan, ac mae'r materion hyn wedi bod yn cynyddu dros y degawd diwethaf. O'r cynlluniau ynni a phrosiect 'Gridiau Ynni'r Dyfodol i Gymru', mae'n amlwg y bydd angen seilwaith trawsyrru trydan newydd ac ychwanegol sylweddol arnom.

Nid yw'r drefn reoleiddio sy'n cael ei goruchwylio gan Lywodraeth y DU wedi annog buddsoddiad mewn seilwaith trawsyrru cyn bod angen. O ganlyniad, ychydig iawn o fuddsoddiad y mae Cymru wedi'i weld mewn llinellau trawsyrru newydd ers degawdau. Mae'r diffyg buddsoddiad hwn yn golygu erbyn hyn bod llawer o ddefnyddwyr, fel datblygiadau tai newydd a safleoedd diwydiannol sy'n ceisio newid o danwydd ffosil i drydan, yn canfod eu bod yn cael eu gohirio tan y 2030au. Mae hyn yn amlwg yn annerbyniol. Er mwyn cyflawni ymrwymiad y DU i sero net, rhaid i'r drefn reoleiddio ddod yn fwy rhagweithiol ac ymateb yn gyflymach.

Rwy'n falch iawn o weld Ofgem a'r gweithredwyr rhwydwaith yn gweithio gyda'i gilydd i ddatblygu dull mwy cyfannol o gynllunio rhwydwaith. Mae hyn yn golygu symud i ffwrdd o ystyried cysylltiadau unigol tuag at ddarparu datrysiad integredig gyda'r gost a'r effaith leiaf posibl. Rydym eisoes wedi gweld y gwaith hwn yn nodi'n llwyddiannus yr anghenion mewn perthynas â chysylltu'r llinellau trawsyrru sy'n rhedeg ar hyd arfordiroedd y gogledd a'r de. Rydym yn gweithio gyda rhwydwaith trawsyrru'r Grid Cenedlaethol i sicrhau bod ein polisïau a'n blaenoriaethau yng Nghymru yn cael eu cymhwyso at lunio'r opsiynau posibl ar gyfer datblygu'r cysylltiadau newydd hyn.

Bydd grid newydd yn effeithio ar y dirwedd. Mae polisi Cymru yn dechrau gyda'r rhagdybiaeth y dylai'r grid fod dan ddaear lle bynnag y bo modd, er mwyn lleihau'r effaith weledol. Mae hyn yn gwrthgyferbynnu â safbwynt cychwynnol Llywodraeth y DU y bydd cysylltiadau trwy linellau uwchben. Mae perchennog trawsyrru'r Grid Cenedlaethol wedi comisiynu adroddiad sy'n diweddaru costau darparu llinellau uwchben a cheblau tanddaearol, sy'n awgrymu y gall dulliau tanddaearol confensiynol gostio rhwng tair a 30 gwaith cost ceblau uwchben. Gall gosod ceblau o dan y ddaear hefyd gael effeithiau amgylcheddol ar draws coridor 40m o led. Felly, rhaid cydbwyso effeithiau gweledol â'r ystyriaethau eraill hyn.

Fodd bynnag, mae proses amgen o osod ceblau o dan y ddaear, aredig ceblau, yn cael ei hyrwyddo gan gwmni o Gaerfyrddin. Mae wedi cael ei ddefnyddio ers degawdau gan gwmnïau rhwydwaith dosbarthu ar gyfer ceblau llai o faint. Fodd bynnag, mewn gwledydd eraill fel yr Almaen, mae'n cael ei ddefnyddio ar gyfer rhai ceblau trawsyrru, er bod y rhain yn wahanol i'r ceblau a ddefnyddir yn y wlad hon. Fel rhan o'r gwaith dilynol yn sgil adroddiad 'Gridiau Ynni'r Dyfodol i Gymru', bydd nodi a yw aredig ceblau yn dechnegol bosibl ar gyfer y llinellau mwyaf yn bwysig wrth ddeall a all y broses o osod ceblau dan y ddaear gael ei defnyddio'n fwy helaeth i sicrhau ei fod yn fwy derbyniol ac i ddarparu'r grid newydd yn gyflymach.

Rwyf i a fy nghyd-Aelodau yn y Cabinet yn cytuno bod angen seilwaith newydd ar frys. Credwn hefyd na fydd gadael y broses o roi seilwaith newydd ar waith i rymoedd y farchnad yn sicrhau'r buddion mwyaf i bobl Cymru. Yn hytrach, mae angen dull rhagweithiol, cydlynol, gan weithio mewn partneriaeth gymdeithasol rhwng y Llywodraeth, busnes a chymunedau. Er mwyn galluogi penderfyniadau a wneir ar lefel y DU i ystyried buddiannau Cymru, mae'n rhaid i ni nodi'n glir ein disgwyliadau ar gyfer y rhwydwaith trawsyrru, yn seiliedig ar sylfaen dystiolaeth gref sy'n adlewyrchu anghenion economi, amgylchedd a chymunedau Cymru yn y dyfodol.

Ar y sail hon, rydym yn gweithio gyda chynrychiolwyr o bob sector a rhanbarth yng Nghymru i ddatblygu cyfres o egwyddorion. Rhaid i gynigion ar gyfer llinellau trydan newydd fodloni'r egwyddorion hyn os ydynt am gael cefnogaeth Llywodraeth Cymru. Bydd yr egwyddorion yn cael eu datblygu o fewn fframwaith Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Byddant yn mynd i'r afael â gofynion y gymuned, effaith amgylcheddol, effaith weledol a chost, a byddant yn cael eu hintegreiddio i Bolisi Cynllunio Cymru wrth iddyn nhw gael eu datblygu.

Trwy'r dull hwn, bydd y Llywodraeth hon yn hyrwyddo seilwaith sydd ei angen ar Gymru ar gyfer y dyfodol, wedi'i ddarparu yn y lle iawn mewn ffordd sy'n lleihau cost i'r cyhoedd, gan warchod ein hamgylchedd ar gyfer y dyfodol. Mae'r rhain yn faterion anodd i'w cydbwyso, ond rydym yn glir nad yw gwneud dim yn opsiwn. Rwy'n ymrwymedig i sicrhau bod Cymru yn gallu manteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd sy'n deillio o ynni glân, ac edrychaf ymlaen at ddiweddaru'r Senedd unwaith y bydd y gwaith hwn wedi'i gwblhau. Diolch. 

Diolch am eich datganiad, Gweinidog. Rwy'n credu ein bod ni i gyd yn gwybod bod y galw am drydan yng Nghymru yn debygol o dreblu bron erbyn 2050, a bydd hyn yn deillio o drydaneiddio gwres, trafnidiaeth a chynhyrchu hydrogen gwyrdd drwy electrolysis. Bydd datgarboneiddio gwres yng Nghymru yn dibynnu'n bennaf ar leihau galw a thrydaneiddio, pympiau gwres ffynhonnell aer a gwresogi sy'n gwrthsefyll llif trydan.

Mae bodloni'r galw am drydan gwres yn ystod adegau prysur yn heriol oherwydd llawer o ansicrwydd a ddylanwadir gan ffactorau megis ôl-osod effeithlonrwydd ynni, ymddygiad meddianwyr a thechnolegau gwres sy'n dod i'r amlwg. Mewn gwirionedd, mae modelu gwahanol senarios o ran system ynni sero net yng Nghymru erbyn 2050 wedi tynnu sylw at y ffaith bod angen atgyfnerthu sylweddol ar draws rhwydweithiau dosbarthu a thrawsyrru trydan, yn enwedig oherwydd galw brig ac ynni adnewyddadwy. Felly, mae ychydig o gwestiynau yma, Gweinidog, os gwelwch yn dda. Pa gamau ydych chi'n eu cymryd i sicrhau na fydd y newid i gerbydau trydan a gwresogi sy'n dibynnu ar drydan yn llethu'r system ar adegau prysur?

Mae electrolysis wedi'i amlygu fel ffynhonnell fawr bosibl o ran y galw am ynni. Rwyf bob amser yn meddwl am electrolysis, pan fyddwch chi'n darllen amdano, fel tynnu gwallt, ond yn amlwg mae llawer mwy iddo na hynny. Felly, a ydych chi'n cytuno â mi y dylai Llywodraeth Cymru gyflawni strategaeth hydrogen hirdymor uchelgeisiol i Gymru? Nawr, mae 'Gridiau Ynni'r Dyfodol i Gymru (FEW)—Adroddiad Mewnwelediadau' yn nodi, ac rwy'n dyfynnu:

'Er mwyn cyflawni Sero Net, mae angen buddsoddi'n sylweddol mewn rhwydweithiau ynni yng Nghymru. Rhaid atgyfnerthu rhwydweithiau trydan i fodloni cynhyrchiant a galw cynyddol.'

Mae'r argymhelliad yn cynnwys yr angen i Lywodraeth Cymru

'roi arweiniad, lleihau ansicrwydd, a nodi blaenoriaethau ar gyfer y system ynni'.

Mae angen arweiniad newydd ar un agwedd ar seilwaith yng Nghymru yn bendant, sef llinellau uwchben a pheilonau. Mae'r Senedd hon yn gwybod yn iawn bod seilwaith o'r fath fel arfer yn achos pryder mawr, ond does dim rhaid i ni ddefnyddio peilonau o reidrwydd. Fel y gwyddoch, rwyf wedi bod yn gohebu â'r Gweinidog ynglŷn â'r gost o osod llinellau trydan newydd o dan y ddaear. Ar hyn o bryd, mae'r opsiwn hwnnw'n cael ei ddiystyru oherwydd y gymhariaeth costau cynhwysfawr a wnaed yn 2012, ond mae deng mlynedd wedi mynd heibio ers yr adroddiad penodol hwnnw erbyn hyn. Nawr, i fod yn deg, rydych chi wedi ymateb yn gadarnhaol, Gweinidog, yn dweud bod y Grid Cenedlaethol wedi comisiynu adroddiad gan y Sefydliad Peirianneg a Thechnoleg i amlinellu rhai opsiynau ar gyfer rhwydweithiau trawsyrru newydd. Felly, pa mor bell mae hynny wedi mynd? Pa gynnydd sydd wedi'i wneud gyda'r adroddiad hwnnw? A allwch chi gadarnhau y bydd cymhariaeth newydd o'r gost o osod ceblau o dan y ddaear o gymharu â derbyn yr opsiwn peilonau yn unig?

Tynnwyd sylw at y ffaith y byddai adeiladu cyswllt system drawsyrru rhwng y gogledd a'r de yn cyflwyno nifer o gyfleoedd i Gymru. Ystyrir gan National Grid ESO yn y dyluniad rhwydwaith cyfannol bod yr amser cyflawni amcangyfrifedig y tu hwnt i 2030, ond bod ymdrechion yn cael eu gwneud i gyflymu'r gwaith o gyflawni'r prosiect a lleihau'r amser i nodi ac adeiladu asedau trawsyrru trydan ar y tir. Yr argymhelliad yw y dylai Llywodraeth Cymru ymgysylltu â thrawsyrru trydan y Grid Cenedlaethol i gasglu a bwydo safbwyntiau rhanddeiliaid yng Nghymru ynghylch llwybrau posibl yn ystod camau cychwynnol y gwaith dylunio. Felly, a allech chi egluro i'r Senedd pa lwybrau posibl y mae Llywodraeth Cymru yn eu hystyried ac, wrth gwrs, a fydd y rhain yn destun ymgynghoriad cyhoeddus da ac effeithiol?

Yn olaf, gwyddom fod angen ymateb ar ochr y galw, storio thermol a thrydan a storio hydrogen ar y system ynni yng Nghymru. Yn ddiweddar, rwyf wedi tynnu sylw at bryderon y Prif Weinidog ynghylch cyfleusterau storio batris yng Nghymru. Felly, mae galwadau wedi'u gwneud i Lywodraeth Cymru sicrhau amgylchedd cynllunio cadarnhaol ar gyfer prosiectau ar y rhwydwaith dosbarthu. Pa gynnydd ydych chi'n ei wneud ar hyn, Gweinidog, ac ar fynd i'r afael ag ofn trigolion ynghylch y cynigion storio ynni hynny? Diolch. 

Diolch yn fawr iawn, Janet. Fel y dywedais yn fy—. Fe atebais i nifer o'r cwestiynau hynny yn fy natganiad. Felly, yn amlwg, mae angen inni drosglwyddo i system grid well. Rydym yn croesawu'r broses ddylunio gyfannol newydd yn fawr. Mae disgwyl mawr wedi bod, ond o leiaf rydym ni yno nawr.

Nid yw hyn wedi'i ddatganoli i Gymru, ond rydym wedi cael cryn dipyn o fewnbwn i'r ffordd y credwn y dylai edrych, ac rydym wedi gwneud adroddiad 'Gridiau Ynni'r Dyfodol i Gymru' yn fwriadol i'w lywio. Rydym yn cael trafodaethau gyda'r grid ynghylch a allwn ni fod yr hyn maen nhw'n ei ddisgrifio fel partner rhanbarthol yn hyn, ac rwy'n mawr obeithio mai ni fydd y rhan gyntaf o'r DU i gymryd rhan yn hynny. Mae'n eithaf amlwg bod angen rhwydweithiau dosbarthu a thrawsyrru gwell arnom, ac rydym yn trafod gyda—rwyf wedi cwrdd â'r—grid i siarad am y strapen esgid, fel maen nhw'n ei alw—y rhwydwaith trawsyrru o'r gogledd i'r de. Dim ond ychydig o lwybrau hyfyw sydd, mewn gwirionedd, gan fod tirwedd Cymru yn anodd iawn. Mae'n fynyddig, fel y gwyddoch chi, ac yn wir mae rhan eithaf mawr o'r darnau nad ydynt yn fynyddig mewn ardaloedd adfer mawn neu dirweddau gwarchodedig eraill. Felly, nid yw'n anodd iawn gweld mai dim cwpl o lwybrau y gallwn ni edrych arnyn nhw.

O ran gosod ceblau o dan y ddaear a gosod peilonau uwchben y ddaear, rydym o blaid gosod ceblau o dan y ddaear lle bo hynny'n bosibl, yn wahanol i Lywodraeth y DU yn Lloegr, sy'n arddel barn gwbl groes i hynny. Rydym yn aros am yr adroddiad i weld a allwn ni wneud unrhyw beth ynghylch mabwysiadu'r fethodoleg aredig ceblau yn benodol. Rydym yn defnyddio system foltedd wahanol yma yn y DU i'r un maen nhw'n ei defnyddio yn yr Almaen, lle mae'n cael ei defnyddio'n gyffredin. Felly, rwy'n aros am gyngor gwyddonol a pheirianneg ynghylch a yw'n bosibl defnyddio hynny ar gyfer y rhwydwaith trawsyrru. Mae'n sicr yn bosibl ar gyfer y rhwydwaith dosbarthu, ac, wrth gwrs, rydym wedi ei defnyddio ar gyfer band eang ers blynyddoedd lawer, felly rydym wrthi'n edrych ar hynny; rydym yn awyddus iawn i sicrhau bod hynny'n digwydd lle bo hynny'n bosibl.

Wedi dweud hynny, weithiau bydd hi—. Rydym wedi bod yn pwyso ar y grid ar y pwynt hwn. Hoffwn yn fawr iawn i'r ceblau tanddaearol ddilyn y rhwydwaith ffyrdd, os yw'n bosibl, fel y gwnaethom ar gyfer rhywfaint o'r seilwaith band eang. Yr hyn nad ydym ei eisiau yw aredig y mawndir, er enghraifft, ac yn y blaen. Felly, mae yna broblemau'n gysylltiedig â gosod ceblau o dan y ddaear, ond mae ffyrdd o gwmpas hynny. Mae'n tueddu i fod yn llwybr ychydig yn hirach, ond rwy'n credu bod hynny'n fuddiol, fwy na thebyg. Lle mae peilonau'n anochel oherwydd nad oes unrhyw lwybr arall, yna rydw i'n gryf o blaid cael y cymunedau sy'n cynnal peilonau i fod yn rhan o'r system budd cymunedol yn yr un ffordd ag y mae'r bobl sy'n cynnal y gorsafoedd cynhyrchu. Rydym wrthi'n cynnal trafodaethau â'r sector am hynny, ac roeddwn i i fyny yng nghanolfan gynadledda'r Celtic Manor y diwrnod o'r blaen yn siarad â'r diwydiant ynni adnewyddadwy, RenewableUK a RenewableUK Cymru, am yr hyn y gallwn ni ei wneud i gael system budd cymunedol safon aur i helpu pobl sydd ar hyd y rhwydwaith hwnnw.

Ac yn olaf, mae'n ymwneud â sicrhau, fel y dywedoch chi, lle y gallwn ni ddatgarboneiddio, fod gennym ni gynllun ynni sydd wedi'i gostio'n gywir ar gyfer y dyfodol, yr ydym wedi bod yn gweithio arno gyda'n hawdurdodau lleol, a dyna pam rwy'n obeithiol iawn nawr y bydd y grid yn gweithio gyda ni ar y sail ranbarthol honno. Ond yn y pen draw, nid yw hyn wedi'i ddatganoli, ac felly rwy'n cyfarfod yn rheolaidd â Gweinidogion Llywodraeth y DU ac ag Ystad y Goron a chyda'r ddau weithredwr trawsyrru yng Nghymru i drafod hyn ac i wneud yn siŵr eu bod yn gwybod ein bod ni'n barod i'w helpu. A byddaf yn cyfarfod â'r Gweinidog ynni newydd, un arall eto, i drafod hyn cyn gynted ag y gallwn ni fynd i mewn i'r swyddfa. 

Diolch.

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Yn gyntaf, hoffwn i ddweud bod Plaid Cymru yn gwerthfawrogi'r brys sydd arnom ni i gyd i gael hyn oll ar waith. Rŷn ni'n croesawu'r taerineb yn eich cynlluniau i gyflymu'r gwaith yma o wella'n hisadeiledd grid er mwyn cyrraedd net zero erbyn 2050.

Gweinidog, ein barn ni ydy bod angen inni gyrraedd net zero erbyn 2035. Mae'r ymroddiad i greu cynlluniau i gyrraedd hynny, wrth gwrs, yn rhan annatod o'n cytundeb cydweithio. Allwch chi osod mas, plis, gynlluniau penodol, gan gynnwys mesuriadau penodol, buddsoddiadau a'r polisïau y byddwch chi'n eu dilyn i gyflymu'r gwelliannau hyn mewn pryd i gyrraedd net zero erbyn 2035? Pa bethau y byddai angen eu newid, ŷch chi'n meddwl, er mwyn cyrraedd y targed hyd yn oed mwy uchelgeisiol hynny? Hefyd, pa fecanweithiau sydd mewn lle i sicrhau bod y gwelliannau yn cyd-fynd â'r tirlun technolegol sydd yn dirlun sydd wastad yn datblygu, yn enwedig yn y maes trawsnewid ynni—mae datblygiadau newydd o hyd? Felly, sut ŷch chi'n gwneud yn siŵr eich bod chi'n amlygu ac yn datblygu o hyd gyda hynny?

Ac i droi at y cwestiwn o ddatganoli mwy o bwerau grid i Gymru, ein barn ni fel plaid yw bod angen datganoli'r pwerau hyn er mwyn teilwra'n strategaeth ynni ni fel cenedl i ymateb i'n heriau a'n cyfleoedd ni. Allwch chi ddweud mwy am hynny, plis, gan gynnwys unrhyw drafodaethau dŷch chi wedi'u cael gyda Llywodraeth San Steffan am ddatganoli'r pwerau hyn? Sut ŷch chi'n meddwl byddai datganoli'r pwerau yn gwella ein gallu ni fel cenedl i wneud penderfyniadau sydd wedi'u teilwra yn lleol er budd y bobl leol?

Mae hyn wedi codi'n barod, ond yn aml mae datblygiadau ynni adnewyddol mawr ar y tir yn cael eu gwrthwynebu gan ardaloedd lleol, ac, yn rhy aml, mae pobl yn teimlo bod y datblygiadau hyn yn cael eu gorfodi arnynt, yn lle eu bod nhw'n digwydd er eu budd. Nawr, dwi wedi clywed beth roeddech chi wedi dweud wrth Janet ynglŷn â'r gold standard o ran sut mae gwella'r berthynas a'r ymgysylltu yna gyda chymunedau, ac mae hwnna'n rhywbeth rili dda i'w glywed. Ond sut ydych chi'n bwriadu rhoi'r neges yna drosodd i'r cymunedau eu hunain, yn enwedig, efallai, y bobl sydd ddim yn y grwpiau lleol sydd wastad in the know, ond pobl sydd yn llai tebygol o fod yn rhan o'r trafodaethau yma yn y lle cyntaf? Ydy hyn yn rhywbeth, efallai, y byddai'n gallu bod yn gold standard ar gyfer pobl sydd ddim fel arfer yn cymryd—? Wel, dyw e ddim eu bod nhw ddim yn cymryd diddordeb, ond efallai dŷn nhw ddim yn gwybod sut i gymryd y camau i fod yn rhan o'r drafodaeth.

Rwyf yn gwerthfawrogi eich bod chi wedi sôn am yr angen i gymunedau elwa'n uniongyrchol o'r isadeiledd sydd yn eu hardaloedd nhw. A oes mwy y gallwch chi ei ddweud ynglŷn â sut y byddwch chi, eto, yn gwella'r cysylltiad yna rhyngddyn nhw? Sut yn union byddwch chi'n cael persbectif pobl leol i ddod yn rhan o'r broses benderfynu? Sut y byddwch chi'n gwneud yn siŵr nad dim ond rhai ardaloedd penodol neu rai mudiadau penodol mewn ardaloedd penodol sydd yn elwa o unrhyw fuddiannau cymunedol, ond bod y buddiannau yna'n cael eu dosbarthu'n deg?

Yn olaf, sut y byddwch chi'n gweithio'n agosach gyda busnesau lleol, gydag ysgolion a gyda cholegau a—yn adeiladu ar yr hyn dŷch chi wedi'i ddweud am gold standard eto—grwpiau lleol i wneud yn siŵr bod pobl yn teimlo'u bod nhw'n rhan o'r newidiadau yma a'u bod nhw'n bethau sydd yn mynd i'n helwa ni i gyd ac eto dyw e ddim yn rhywbeth y mae pobl yn teimlo'i fod e'n digwydd iddyn nhw ond yn digwydd gyda nhw? Diolch.

Diolch, Delyth. Mae yna gyfres o gwestiynau pwysig iawn yn y fan yna. O ran cyflymu'r seilwaith ei hun, dyna pam rydyn ni wedi gwneud y gwahanol ddarnau o waith er mwyn nodi, fel y dywedais i, o'r brig i lawr ac o'r gwaelod i fyny. Mae'n bwysig iawn ein bod ni wedi gwneud y ddau. Felly, rydym wedi gwneud asesiad o safbwynt y Llywodraeth ar gridiau ynni'r dyfodol i Gymru, a gallwch chi weld hynny yn yr adroddiad, a dyna ein hasesiad o'r galw sy'n datblygu a'r newidiadau mewn technoleg. Felly, mae'n eithaf amlwg. Mae angen i ni gyfyngu ar y galw, ond mae hefyd yn eithaf clir bod y galw yn cyflymu. Mae gennym ni i gyd lawer mwy o dechnoleg nawr nag y byddem byth wedi; dim ond cyflymu y bydd hynny. 

Ac mae llawer o gyfleoedd ar gyfer pethau yn y cartref, ar gyfer sicrhau bod cartrefi yn addas at y diben ar gyfer bywyd, yr holl ffordd i lawr i—. Fe es i i weld prosiect gwych yma yng Nghaerdydd lle roedd pobl a oedd yn ddibynnol ar ofalwyr yn dod i mewn i wneud pethau fel agor llenni ac yn y blaen wedi cael rhwydweithiau wedi'u gosod—ac mae yna lawer ar gael, ond Google neu Siri neu Alexa, neu beth bynnag ydi o—er mwyn iddyn nhw allu dweud wrth y llenni i agor a dweud wrth y gwres i ddod ymlaen a phopeth arall. Felly, maen nhw'n llawer mwy annibynnol. Mae hynny'n gofyn am lawer mwy o drydan; mae'n llawer mwy o alw am y math yna o beth. Rwy'n credu y bydd hynny'n dod yn fwyfwy cyffredin ac rydym yn adeiladu tai newydd nawr, felly bydd y gallu i wneud hynny wedi'i ymgorffori ynddyn nhw. Mae pobl yn disgwyl y band eang hwnnw a LoRaWAN, fel y'i gelwir—rhwydweithiau ardal pŵer isel; doeddwn i ddim yn gallu meddwl am yr acronym am hynny—sy'n caniatáu i'r math yna o beth ddigwydd yn eich cartref. Ond, i wneud hynny, mae'n rhaid i ni gael rhwydweithiau trawsyrru a dosbarthu da iawn a dydyn ni ddim wedi cael y rheini yn y gorffennol.

Mae'n eithaf amlwg, os edrychwch chi ar fap o'r rhwydwaith trawsyrru yng Nghymru, bod yna drawsyrru ar arfordiroedd y gogledd a'r de ac ychydig iawn yn y canol. Mae gennym ni rwydweithiau dosbarthu yno, ond maen nhw'n cludo o bell i ffwrdd ac nid yw'n addas at y diben mwyach. Roedd hi'n gwbl glir yn ein cyfarfod â'r timau dylunio grid mai dim ond ychydig o lwybrau hyfyw sydd ar gael drwy Gymru, fel roeddwn i'n ei ddweud mewn ateb cynharach. Felly, mae angen i ni weithio ar hynny ac mae angen i ni sicrhau bod y cymunedau ar hyd y llwybrau hynny'n deall ble maen nhw a beth y gellir ei wneud. Rwy'n ymroddedig iawn i sicrhau y gallwn ni roi hynny ar seilwaith sy'n bodoli eisoes, fel ffyrdd ac yn y blaen, lle bo hynny'n bosibl, er budd yr holl faterion bioamrywiaeth a natur yn ogystal â'i olwg neu ddiffyg golwg ddeniadol. Ac, fel y dywedais i, lle byddem wedyn yn gwybod y byddai'n rhaid i'r rhwydwaith trawsyrru fod ar beilonau, gallem weithio'n rhagweithiol iawn gyda chymunedau ar hyd y llwybrau hynny—does dim llawer iawn ohonyn nhw—i sicrhau bod y cymunedau'n deall yr hyn y maen nhw'n ei gael yn gyfnewid am gynnal yr hyn sydd mewn gwirionedd yn rhywbeth sy'n bwysig iawn yn genedlaethol. Dylai'r cymunedau hynny gael eu gwobrwyo am hynny—dydw i ddim wir yn meddwl hynny. Felly, bydd gweithio gyda'r cwmnïau ynni adnewyddadwy, ac, mewn gwirionedd, yn bwysig iawn, fel rhan o'r cytundeb cydweithio, gyda chi ar rai o'r pethau cymunedol yr ydym yn eu gwneud yno, wir yn helpu hynny. Rydym wedi cyflogi galluogwyr cymunedol i weithio ac estyn allan i'r cymunedau hynny. Gallwn ni ddefnyddio'r galluogwyr hynny i wneud hynny. Wrth i ni ddatblygu cwmni ynni'r wladwriaeth a'r llu o gynlluniau cymunedol lleol sydd gennym, byddwn ni'n gallu datblygu'r gallu hwnnw yn ein cymunedau.

Mae gennym ni hefyd nifer o bethau na allwn ni eu gwneud gyda'r Llywodraeth bresennol, oherwydd maen nhw mewn lle gwahanol i ni yn wleidyddol. Felly, hoffem yn fawr iawn i'r grid gael ei ddatganoli. Byddem yn sicr yn hoffi llawer mwy o bŵer dros Ofgem er mwyn gallu gwneud nifer o bethau o amgylch tariffau cymdeithasol a rhai o'r ffyrdd y mae'r farchnad ynni'n gweithio. Mae'n nonsens llwyr bod gan yr ynni adnewyddadwy sy'n cael ei gynhyrchu yng Nghymru yr un strwythur prisio â phris nwy. Mae hynny'n amlwg yn hurt; hoffem weld hynny'n cael ei newid. Rydym yn dweud hynny drwy'r amser. Pe gallem gael rhywfaint o synnwyr o ran rhywfaint o hynny, yna byddai hynny'n cynhyrchu arian ynddo'i hun i'r cymunedau sy'n cynhyrchu hynny, a fyddai'n ddiddorol iawn.

Yna, mae yna gyfres gyfan o bethau, o'r gwaelod i fyny y mae angen i ni edrych arnyn nhw, felly adeiladu ar waith da ein hawdurdodau lleol, ein hasesiadau ynni lleol, y rhwydwaith cymunedol y mae Siân Gwenllian a minnau wedi bod yn gweithio arno ac yn ymweld ag ef ers peth amser. Rydym yn cael cryfder gwirioneddol ar lawr gwlad o ran yr hyn y mae'r gymuned honno ei eisiau a'r hyn sydd ei angen arni ac yna sut y gallwn ni gynllunio ar gyfer hynny yn y dyfodol. Felly, mae newid sylweddol. Rwyf mor falch o weld y broses dylunio rhwydwaith holistaidd yn dechrau o'r diwedd. Ond yr ateb i'ch cwestiwn, 'Sut allwn ni gyflymu hynny?' —wel, mae gennym ni grŵp o bobl yn gweithio ar hynny i ni. Edrychaf ymlaen at weld eu hadroddiad yn dod i law. Ond rydym eisoes yn gwybod mai'r hyn sydd ei angen arnom mewn gwirionedd yw buddsoddiad ymlaen llaw yng ngallu dylunio a pheirianneg cwmnïau'r grid. P'un a ydych chi'n credu y dylid ei breifateiddio neu y dylid ei wladoli, mae angen y gallu hwnnw arnoch o hyd, mae angen y buddsoddiad ymlaen llaw hwnnw arnoch o hyd, mae angen y gallu peirianneg arnom o hyd i wneud hynny. Felly, mae'n rhaid iddo fynd ochr yn ochr â chynllun sgiliau sero net, yr ydym eisoes wedi'i gyhoeddi, hefyd, ac mae'n rhaid bod yna gynigion a fydd yn cymell peirianwyr i aros. Dyma'r swyddi a fyddai'n cadw pobl yng nghefn gwlad Cymru. Dyma'r bobl sy'n cadw'r rhwydwaith i fynd sy'n rhoi swyddi da i bobl leol. Felly, mae cyfle i bawb fod ar eu hennill yn y fan hyn os gallwn ni gael hyn yn iawn. 

Alun Davies.

Rwy'n ddiolchgar i chi, Llywydd. Rwyf am bwysleisio anghenion cymunedau Blaenau'r Cymoedd yn y ddadl hon. Os oes unrhyw un eisiau gweld dosbarth meistr ar pam nad yw preifateiddio'n gweithio, bydd unrhyw archwiliad o'r farchnad ynni ers preifateiddio yn rhoi'r gwersi sydd angen eu dysgu i chi. Mae preifateiddio wedi bod yn drychineb i ddefnyddwyr ac yn drychineb i ddiwydiant. Y materion yr ydym yn eu hwynebu ym Mlaenau'r Cymoedd yw nad oes gennym y seilwaith sydd ei angen arnom i gynhyrchu twf economaidd a busnes. Mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi bron £2 biliwn i uwchraddio'r A465, ac mae'n gwneud gwaith gwych wrth wneud hynny, ac rydym yn gweld mwy o ddiddordeb mewn gweithgarwch economaidd ym Mlaenau'r Cymoedd nag yr ydym wedi'i weld dros y degawd diwethaf, fwy na thebyg, o ganlyniad i fuddsoddiad Llywodraeth Cymru, ond bydd yn cael ei ddal yn ôl os nad oes gennym yr ynni sydd ei angen arnom i bweru'r busnesau hynny.

Dydw i ddim yn credu bod Llywodraeth y DU wir yn poeni am yr hyn sy'n digwydd ym Mlaenau'r Cymoedd. Dydw i ddim yn credu bod Ofgem yn mynd i sicrhau'r elw i'w gwmnïau amrywiol trwy fuddsoddi ym Mlaenau'r Cymoedd. Felly, mae hynny'n golygu bod rôl Llywodraeth Cymru yn gwbl hanfodol i sicrhau nad yw ein cymunedau'n cael eu gadael ar ôl wrth i'r buddsoddiad hwn gael ei wneud yn y seilwaith.

Diolch, Alun, rwy'n cytuno'n llwyr â hynny. Fe fyddwch chi'n ymwybodol bod gennym ni nifer o ddatblygiadau yn mynd ymlaen ar hyd seilwaith Blaenau'r Cymoedd. Mae gennym ni hefyd sawl parc ynni yn yr ardal honno yr wyf yn gwybod eich bod chi'n gyfarwydd â nhw, ac mae'n ddiddorol iawn gweld sut mae agweddau yng Nghymru wedi newid tuag at y math hwnnw o gynhyrchu ynni. Felly, mae angen y rhwydweithiau trawsyrru mawr a'r rhwydweithiau dosbarthu i fynd gyda nhw i danio—. Mae ystad ddiwydiannol Rasa yn enghraifft glasurol. Mae'r ynni sydd ei angen i danio'r math yna o ddatblygiad diwydiannol yno i bawb ei weld; mae angen i ni sicrhau ei fod yn cael ei ddiogelu i'r dyfodol.

Ond, fe wyddoch fy mod i'n gwybod yn dda iawn, mae'r ffordd y mae'r farchnad ynni'n gweithio ar hyn o bryd yn llesteirio rhai o'r pethau y gallem eu gwneud. Felly, ar hyn o bryd—. Mae'n rhaid i'r grid fod yn gytbwys—rwy'n gwybod eich bod chi'n gwybod hynny—ac, ar hyn o bryd, rydym yn aml yn cynhyrchu gormod o ynni i'r grid, ac mae'n rhaid diffodd peth o'r ynni hwnnw, ac mae'r cynhyrchwyr ynni yn cael eu talu i'w ddiffodd er mwyn sicrhau bod y grid yn gytbwys. Faint yn well fyddai dargyfeirio'r ynni hwnnw i gyfarpar electroleiddio—nid ar gyfer tynnu gwallt, fel yr oedd Janet i'w weld yn awgrymu—ond, mewn gwirionedd, i wneud hydrogen gwyrdd gyda'r ynni hwnnw sy'n weddill? Felly, yn hytrach na'u diffodd, rydych chi'n eu symud ar draws. Mae angen i ni gael mecanwaith yn y farchnad ynni sy'n gwobrwyo pobl am wneud hynny, ac rydym yn trafod sut y gellid gwneud hynny. Ond tra byddwn ni'n parhau yn y farchnad ynni chwerthinllyd sydd ohoni, mae'n amlwg na all hynny ddigwydd.

Mae angen rhywbeth arnom hefyd sy'n gwahaniaethu rhwng system datblygu ynni sydd â'r gwariant cyfalaf, y capex, ymlaen llaw, ond yna mae'r cyflenwad am ddim—. Felly, rydych chi'n rhoi'r gwariant cyfalaf yn y fferm wynt neu'r fferm solar neu'r llanw, neu beth bynnag ydyw, ac mae'r elfennau yn cynhyrchu'r ynni i chi. Mae hynny'n wahanol iawn i system cynhyrchu tanwydd ffosil, lle nid yn unig y mae gennych chi'r gwariant cyfalaf ymlaen llaw, ond mae gennych chi wariant cyfalaf a gwariant refeniw drwy'r amser i gynhyrchu'r tanwydd i redeg y mecanwaith hwnnw, ac mae'r syniad ein bod ni'n trin y rheini yr un fath mewn un mecanwaith yn amlwg yn wirion. Felly, mae angen i ni symud i ffwrdd oddi wrth hynny.

Yma yng Nghymru, dydy hynny ddim wedi'i ddatganoli i ni ar hyn o bryd, er y byddem yn hoffi'n fawr petai'n cael ei ddatganoli i ni, felly rydym wedi canolbwyntio i raddau helaeth ar yr hyn y gallwn ni ei wneud ar lefel leol ar ein prosiectau ynni cymunedol ac ar lefel awdurdod lleol. Felly, un o'r pethau y bydd Aelodau'r Senedd yn ei weld ychydig ar ôl cyfnod y Nadolig, yw y byddwn ni'n ailddechrau ein hymgyrch Bydd Wych, y tro hwn yn canolbwyntio ar sicrhau bod y cyhoedd yng Nghymru yn deall faint o ynni sy'n cael ei gynhyrchu o'r bwyd gwastraff maen nhw'n ei roi yn eu cadis ac yn y blaen. Ac fe fyddwch chi'n gyfarwydd iawn â Bryn Pica, er enghraifft—parc ynni enfawr sy'n cynhyrchu ynni adnewyddadwy, ynni adnewyddadwy o'n polisi ailgylchu ein hunain, ac sy'n gallu pweru cryn dipyn o'r busnesau ar hyd y coridor rydych chi'n sôn amdano.

Felly, oherwydd y setliad datganoli a'i ddiffyg, rydym wedi mynd i'r afael ag ef mewn ffordd wahanol, ond mae gennym ni hefyd y broses gynllunio gyfannol ar waith i sicrhau ein bod ni'n barod—os gallwn ni gael Llywodraeth sy'n fwy synhwyrol am ddatganoli a marchnadoedd ynni, rydym yn barod i wthio'r botwm hwnnw.

Gweinidog, mae yna gynnig yn fy etholaeth fy hun ar hyn o bryd ar gyfer llinellau 132 kV i gysylltu â'r grid yn Swydd Amwythig, felly ar linellau dellt 132 kV. Fe fyddwch chi'n cofio, tua'r un adeg y cafodd y ddau ohonom ein hethol, y gwrthwynebiad enfawr oedd yn fy etholaeth i. Nawr, mae angen mwy o gyflenwad pŵer yn y canolbarth, ac mae angen cefnogi prosiectau ynni adnewyddadwy llai o faint i gysylltu â'r grid. Felly, wrth gwrs, rwy'n derbyn hynny, ond yr hyn sy'n fy mhryderu yw bod y prosiect hwn yn ymwneud â chymryd y pŵer allan yn hytrach na'r rhan am ddod â'r pŵer i mewn. Yr hyn roeddwn i eisiau cael synnwyr gennych chi, ac adroddiad grid ynni'r dyfodol, yw edrych ar y posibilrwydd o ddatblygu rhwydweithiau grid lleol ymhellach. Felly, o ran hyn—. Er enghraifft, mae argae Clywedog: mae'n cynhyrchu trydan ar hyn o bryd, ond mae llawer mwy o gapasiti i wella hynny, ac fe allai, drwy rwydwaith grid lleol, gefnogi tref fel Llanidloes. Felly, mae llawer mwy o gapasiti i adeiladu'r rhwydweithiau ynni lleol hynny, y byddai llawer llai o wrthwynebiad iddyn nhw, bydden nhw'n cael llawer mwy o gefnogaeth gan y gymuned—byddai angen mwy o gysylltiad â'r grid o hyd, ond byddai llai o angen a gofyniad am y seilwaith gwell, mwy o faint hwnnw sydd mor aml yn cael ei wrthwynebu, ac roeddwn i eisiau cael synnwyr gennych chi ar hynny.

Ie, yn hollol, Russell, rwy'n cytuno'n llwyr â hynny. Felly, rydym yn hapus iawn i gefnogi cwmnïau ynni cymunedol—mae'n rhan o'r hyn rydym yn ei wneud drwy Ynni Cymru—i helpu i roi'r mathau hynny o systemau dolen gaeedig—dyna rydych chi'n sôn amdano mewn gwirionedd—yn eu lle. Rydym yn awyddus iawn i sicrhau bod y rheini yn endidau hyfyw ynddyn nhw eu hunain. Cawsom rai problemau gydag un yn etholaeth fy nghyd-Aelod David Rees yn ddiweddar, lle aeth perchennog y rhwydwaith i'r wal ac yna fe gawson ni rai anawsterau difrifol iawn. Felly, rydym am sicrhau eu bod yn fodelau cynaliadwy, fel nad ydych chi'n cael problem gyda'r datblygwr yn mynd yn fethdalwr neu rywbeth. Ond mae yna fodelau sy'n bodoli ar gyfer hynny, ac mae gennym ni bobl yn gweithio ar draws Cymru, galluogwyr yn y gymuned, sy'n helpu i wneud hynny.

Os oes gennych chi brosiect o'r math hwnnw y mae gennych chi ddiddordeb yn ei gyflwyno nad wyf yn ymwybodol ohono, ysgrifennwch i mewn a dywedwch wrthyf, ac fe wnaf i sicrhau bod ein datblygwyr ynni yn gwybod amdano. Mae gennym ni drefnwyr cymunedol lleol, pobl sy'n ymgysylltu â'r gymuned, sy'n helpu i roi grwpiau at ei gilydd i roi rhwydweithiau ynni cymunedol ar waith. Mae'n rhan o'r gwaith y mae Siân a minnau wedi bod yn ei wneud gydag Ynni Cymru, ac rydym wedi gweld cwpl i fyny yn etholaeth Siân a oedd yn ddiddorol iawn. Felly, rwy'n hapus iawn i weithio gyda chi. Ond, ie, mae'r ateb i'ch cwestiwn yn un syml mewn gwirionedd, 'Oes, mae gennym ni ddiddordeb mawr mewn gwneud hynny.'

Fodd bynnag, mae angen y rhwydweithiau trawsyrru ynni mawr ar gyfer rhai o'r diwydiannau mawr rydym yn sôn amdanyn nhw, ac mae angen i ni sicrhau y gallwn ni wneud hynny hefyd, felly, os ydych chi am ddatgarboneiddio dur, er enghraifft, yna mae'n rhaid i chi gael cyflenwad ynni enfawr er mwyn gwneud hynny. Felly, gallwn ni ddim gwneud i'r angen trawsyrru fynd i ffwrdd, ond mae rhwydweithiau dosbarthu llai o faint yn bendant yn helpu gyda'r math hwnnw o brosiect, rwy'n cytuno'n llwyr.

Roeddwn i eisiau cyfeirio at rywbeth y gwnaethoch chi sôn amdano yn eich datganiad am y ceblau y mae'r Almaen yn eu defnyddio, ac y gwnaethoch chi sôn amdano hefyd yn eich ymateb i Janet Finch-Saunders, oherwydd rydym yn gwybod bod yr Almaen wedi bod yn llwyddiannus iawn yn sicrhau bod cynlluniau ynni adnewyddadwy ym mhob un pentref a thref ym mhob man, ac mae ganddyn nhw system trawsyrru a dosbarthu enfawr. Felly, byddai gen i ddiddordeb mawr mewn gwybod beth fyddai'r posibilrwydd o ddefnyddio'r ceblau hyn ac a oes unrhyw beth arall y gallwch chi ei ddweud neu ai dyna'r unig wybodaeth sydd gennych chi ar hyn o bryd?

Rydym yn aros am yr adroddiad ar hyfywedd technegol aredig ceblau ac ar y gost. Felly, camgymeriad fyddai meddwl ei fod yn rhad ac am ddim neu rywbeth—mae'n amlwg nad yw hynny'n wir. Mae angen costau cymharol arnom; mae angen i ni wybod beth yw'r llwybrau hyfyw—maen nhw'n debygol iawn o fod yn hirach na rhai o'r llwybrau eraill ac yn y blaen. Felly, mae rhai newidynnau yn y fan honno.

Mae yna rai problemau technegol go iawn. Felly, mae'r foltedd y mae'r rhwydwaith trawsyrru yn y DU yn rhedeg arno yn llawer uwch nag ydyw ar y cyfandir. Dyna pam mae'n rhaid i chi gael addaswyr pan fyddwch chi'n mynd dramor ac, mewn gwirionedd, mae gennym ni systemau trydan gwahanol a'r angen am wahanol fathau o is-orsafoedd, ac yn y blaen, ar draws y rhwydwaith i gydbwyso'r grid. Mae angen i ni ddeall a all y ceblau sydd eu hangen i wneud i hynny ddigwydd ffitio, a dweud y gwir, y tu mewn i'r hyn sy'n gallu cael ei aredig—felly, mwy o faint, yn y bôn. Mae angen iddyn nhw gael eu hinswleiddio hefyd, os ydyn nhw yn y ddaear, mewn ffyrdd penodol.

Felly, mae gennym ni gyfres o dystiolaeth arbenigol yn cael ei chyflwyno ar hyn. Mae gennym ddiddordeb mawr ynddo. Pe bai'n gweithio, byddwn i'n hapus iawn i'w wthio ymlaen. Mae'n gweithio ar gyfer rhwydweithiau dosbarthu, does dim amheuaeth am hynny, ond dyma'r stwff trawsyrru mawr, felly, os oes gennych chi orsaf gynhyrchu fawr, ac mae'n cynhyrchu Duw a ŵyr faint o foltiau, beth yw'r sefyllfa ar ei symud i mewn?

Yn ddiweddar iawn, aeth y Prif Weinidog a minnau i fyny i agor clwstwr ynni llanw Morlais gyda Menter Môn ac roedd hynny'n ddiddorol iawn, ac os welsoch chi'r ceblau'n dod i mewn o'r môr yno ac yn mynd i mewn i'r is-orsaf fwyaf enfawr—trawsnewidyddion yn newid y foltedd o'r hyn sy'n cael ei gynhyrchu i'r hyn y gellir ei gymryd i'r grid—fe allech chi weld nad yw hi mor syml â chloddio pibell fach.

Felly, mae pobl sydd â llawer mwy o arbenigedd na fi ar hyn yn cael golwg dda ar yr hyn sy'n bosibl. Efallai y bydd yn bosibl gwneud rhywfaint ohono yn y ffordd honno a chael is-orsafoedd ar y ddwy ochr, er enghraifft, neu efallai y bydd atebion eraill yn bosibl. Rwy'n amau, mewn rhai mannau, nad yw'n bosibl ac mae'n rhaid i ni gael peilonau uwchben, ond yna mae dyluniadau eraill hefyd yn bosibl. Felly, mae yna ddyluniadau yn Ffrainc, er enghraifft, sy'n edrych fel pobl sy'n cerdded, sy'n llawer mwy pleserus yn esthetig i rai na'r peilonau safonol sydd gennym. Felly, mae atebion eraill yn bosibl. Ond rydym yn ymchwilio i'r holl bosibiliadau ac rydym yn aros am yr adroddiad. 

Gweinidog, yn eich datganiad, rydych chi'n nodi bod polisi Cymru yn dechrau gyda'r rhagdybiaeth y dylai ceblau grid fod o dan y ddaear lle bynnag y bo modd, ac rwy'n cytuno'n llwyr â'r rhagdybiaeth honno—rwy'n credu bod hynny'n iawn. Fel y gwyddoch, mae gan Bute Energy gynlluniau yn fy etholaeth ar gyfer parciau ynni tyrbinau gwynt a hefyd beilonau o Goedwig Maesyfed yn mynd i lawr trwy fy etholaeth i mewn i etholaeth gyfagos, etholaeth Adam Price, yn sir Gaerfyrddin. Mae effaith weledol yn ystyriaeth gynllunio allweddol wrth edrych ar y cynigion hyn. Felly, mae llawer o etholwyr yn gofyn i mi pa sicrwydd y gall Llywodraeth Cymru ei roi i'm hetholwyr nôl ym Mrycheiniog a Sir Faesyfed y bydd Llywodraeth Cymru yn cymryd effaith weledol o ddifrif ac yn ei gwneud yn rhan allweddol o'r ystyriaethau cynllunio ar ddatblygiadau o arwyddocâd cenedlaethol ar seilwaith trydan yma yng Nghymru?

Felly, yn amlwg, alla i ddim gwneud sylw ar unrhyw geisiadau unigol—fyddech chi ddim yn disgwyl i mi—ond mae 'Polisi Cynllunio Cymru' yn nodi hynny'n eithaf clir. Ein rhagdybiaeth yw y dylai pethau fod o dan y ddaear lle bo hynny'n bosibl, am yr holl resymau rydych chi newydd eu nodi. Lle nad yw hynny'n bosibl, yna mae angen gwneud gwaith gyda'r gymuned leol ynghylch llwybrau ac yn y blaen, a byddai'n rhaid i'r cais cynllunio ddangos rheswm da pam yr oedd angen set benodol o isadeileddau arno a pham yr oedd y trefniadau trawsyrru fel yr oeddent er mwyn cyrraedd unrhyw le yn y broses gynllunio. Felly, yn syml, gallwch chi edrych ar 'Bolisi Cynllunio Cymru'; mae'n cael ei nodi'n glir iawn yn y fan honno.

Diolch i'r Gweinidog.

Yr eitem nesaf felly fydd y Rheoliadau Diogelwch Adeiladau (Disgrifiad o Adeilad Risg Uwch) (Cyfnod Dylunio ac Adeiladu) (Cymru) 2023. Y Gweinidog Newid Hinsawdd, unwaith eto, i wneud y cynnig. Julie James. 

Diolch, Llywydd. Mae'r rheoliadau yn gonglfaen i'r drefn reoleiddio newydd ar gyfer rheolaeth adeiladu yng Nghymru. Maen nhw'n nodi beth yw 'adeilad risg uwch' at ddibenion Deddf Adeiladu 1984. Bydd adeiladau sy'n dod o fewn y diffiniad hwn, trwy weithredu fesul cam, yn destun cyfundrefn rheolaeth adeiladu well. Mae'r drefn well yn cael ei chyflwyno i wella diogelwch mewn adeiladau preswyl uchel iawn. Roedd yn rhan sylfaenol o argymhellion y Fonesig Judith Hackitt fel rhan o'r dull newydd o reoli risgiau tân a diogelwch strwythurol mewn adeiladau preswyl amlfeddiannaeth risg uwch, a amlinellwyd yn ei hadroddiad 'Building a Safer Future', a gomisiynwyd yn dilyn trasiedi Tŵr Grenfell.

Bydd y rheoliadau hyn yn rhyngweithio ag is-ddeddfwriaeth yn y dyfodol a fydd yn cael ei gosod yn ystod y misoedd nesaf, i sicrhau bod arolygwyr adeiladau cofrestredig sy'n goruchwylio gwaith ar adeiladau risg uwch yn meddu ar y cymhwysedd sydd ei angen a bod gweithgareddau penodol yn cael eu cyfyngu i'r unigolion hyn; a bod goruchwylio rheolaeth adeiladu ar gyfer adeiladau risg uwch newydd yn cael ei chyfyngu i awdurdodau lleol. Argymhellodd adroddiad y Fonesig Hackitt fframwaith newydd ar gyfer rheolaeth adeiladu a ganolbwyntiodd i ddechrau ar adeiladau â 10 llawr neu fwy. Yn y Papur Gwyn, 'Adeiladau Mwy Diogel yng Nghymru: Ymgynghoriad', mewn perthynas ag agweddau allweddol ar y cam dylunio ac adeiladu, gwnaethom gynnig y dylid mynd ymhellach na hyn a chynnwys adeiladau 18m neu uwch, neu saith llawr neu fwy, sy'n cynnwys dwy annedd breswyl neu fwy. Cyfeirir at y rhain fel adeiladau categori 1 yn y Papur Gwyn.

Bydd y dull o ddefnyddio uchder neu loriau yn helpu i atal achosion o osgoi'r rheolau ac yn helpu i sicrhau bod yr adeiladau cywir yn cael eu nodi o fewn cwmpas y disgrifiad. Mae'n ddrwg gen i, fe ddarllena i hynny eto. Bydd y dull o ddefnyddio uchder neu loriau—felly, mae'r ddau ohonynt yn cael eu nodi yn y rheoliad; nid yw'n fater naill ai/neu—yn atal achosion o osgoi'r rheolau. Mae'r disgrifiad o adeilad risg uwch yr un fath fwy neu lai ag yr oedd y Papur Gwyn yn ei gynnig, ond mae'n cynnwys adeiladau ag un uned breswyl neu fwy, yn hytrach na dwy. Ac, fel y cynigiwyd yn y Papur Gwyn, mae rhai eithriadau. Mae'r eithriadau hyn yn cynnwys, er enghraifft, barics milwrol a charchardai. Mae swyddogion wedi gweithio gyda'r Weinyddiaeth Amddiffyn a'r Weinyddiaeth Gyfiawnder i gytuno ar y safbwynt hwn, gan fod gan y ddwy weinyddiaeth eu trefniadau adeiladu a diogelwch tân eu hunain. Credwn ei bod yn iawn bod y rhain yn cael eu cynnal. Y rheswm am y gwelliant i un uned breswyl o'r hyn a gynigiwyd yn y Papur Gwyn yw sicrhau bod y disgrifiad yn gyson â gofynion mewn perthynas â chladin llosgadwy. Rydym hefyd wedi cynnwys, yn benodol, gartrefi plant, ysbytai a chartrefi gofal sy'n bodloni'r gofyniad uchder neu loriau er mwyn helpu i amddiffyn y rhai a allai fod â symudedd cyfyngedig neu y byddai angen cymorth arnyn nhw i adael yn ddiogel pe bai tân.

Amcangyfrifir bod tua 170 o adeiladau yng Nghymru a fydd o fewn cwmpas y diffiniad. Mae'n ddealladwy bod hyder y cyhoedd wedi cael ei ysgwyd o ganlyniad i faterion diogelwch adeiladau sydd wedi'u nodi ledled y DU. Mae'n flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon osod y sylfeini a'r disgwyliadau i adfer yr ymddiriedaeth a'r hyder hwnnw. Diolch.

Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies. 

Diolch, Lywydd, a diolch i'r Gweinidog hefyd. Gwnaethom ystyried y rheoliadau hyn ar 6 Tachwedd, ac mae ein hadroddiad ac ymateb Llywodraeth Cymru ar gael o agenda heddiw i lywio trafodaethau’r Aelodau yn y ddadl y prynhawn yma—yn y ddadl heno, yn wir.

Mae'r rheoliadau hyn, fel y mae'r Gweinidog wedi'i amlinellu, yn diffinio'r hyn a olygir gan 'adeilad risg uwch' at ddibenion adran 120I o Ddeddf Adeiladu 1984, a fewnosodwyd yn Neddf 1984 gan Ran 3 o Ddeddf Diogelwch Adeiladau 2022. Ac, fel y mae'r Gweinidog wedi'i amlinellu, mae'n bwysig iawn dwyn y rheoliadau hyn ymlaen o safbwynt polisi. Mae ein hadroddiad ar y rheoliadau yn cynnwys dau bwynt adrodd technegol, ac mae'r ddau bwynt wedi'u codi oherwydd ein bod o'r farn bod angen esboniad pellach.

Yn ein pwynt adrodd cyntaf, fe wnaethom nodi, yn rheoliad 2, nad yw'n glir pam mae diffiniad penodol o 'annedd' wedi'i gynnwys a pham mai dim ond cyfeiriad uniongyrchol at fflat a geir. Mae ein hadroddiad yn mynd i lawer mwy o fanylder nag y gallaf ei wneud y prynhawn yma, ond byddwn i'n dweud bod cynnwys y diffiniadau o 'annedd' a 'fflat' yn gofyn am eglurhad pellach. Ond, ar y mater hwn, dywedodd Llywodraeth Cymru wrthym fod y diffiniad o 'fflat' ac 'annedd' yn y rheoliadau drafft yn debyg, yn wir, i'r diffiniadau a ddefnyddir yn Rheoliadau Adeiladu 2010, ac mai'r bwriad yw gwneud y diffiniad mor hygyrch â phosibl, yn enwedig i'r rhai sydd fwyaf tebygol o fod yn rhyngweithio â'r rheoliadau. Mae Llywodraeth Cymru wedi cydnabod y gellid bod wedi mabwysiadu dull drafftio gwahanol, a bod hynny wedi cael ei ystyried, ond maen nhw'n fodlon bod y drafftio sydd gennym ar hyn o bryd yn cyflawni'r nod polisi. Ac rydym yn nodi'r esboniad hwnnw, Gweinidog, a'r safbwynt, wrth gwrs. 

Yn ein hail bwynt adrodd technegol, nodwn mai dim ond mewn troednodiadau mae lleoliad tarddiad diffiniadau o dermau allweddol yn y rheoliadau i'w weld, yn hytrach nag yn y diffiniadau eu hunain. Mae hyn yn berthnasol i'r diffiniadau o 'lluoedd Ei Fawrhydi' a 'llu ar ymweliad'. Nawr, yn ogystal, mae'r rheoliadau'n nodi bod gan y diffiniadau o 'cartref gofal' a 'cartref plant' yr ystyr a ddarperir yn Rhan 1 o Ddeddf Rheoleiddio ac Arolygu Gofal Cymdeithasol (Cymru) 2016, ond nid ydynt yn nodi'r darpariaethau penodol yn Rhan 1 o'r Ddeddf honno. Mae hyn hefyd yn digwydd gyda'r diffiniad o 'ysbyty', wrth gyfeirio at 'ysbyty annibynnol' o fewn ystyr Deddf Safonau Gofal 2000. Felly, y goblygiadau yw bod yn rhaid i'r darllenydd chwilio'r Deddfau hynny i ddarganfod lle mae'r termau i'w gweld ynddyn nhw. Mae'n ymddangos mai mater technegol yw hwn, ond mae'n ymwneud â hygyrchedd y gyfraith.

Nawr, rydym o'r farn y byddai wedi bod yn well cynnwys rhifau'r adran berthnasol yn y diffiniad ym mhob achos, er mwyn helpu'r darllenydd i ddod o hyd i'r diffiniadau sy'n cael eu defnyddio yn yr offeryn hwn a'u deall. Fodd bynnag, ar y mater hwn, mae Llywodraeth Cymru wedi dweud wrthym ei bod yn derbyn y gallai dull gwahanol fod wedi cynnwys cyfeirio mwy penodol, a nodwn, fodd bynnag, fod Llywodraeth Cymru yn ystyried nad oes unrhyw amwysedd yn y drafft ei hun a'i fod yn cwrdd â'r bwriad polisi o gymhwyso ystyr briodol y termau diffiniedig i'r diffiniad o 'adeilad risg uwch'. Felly, nodwn yr esboniad hwnnw a'r safbwynt hwnnw hefyd, Gweinidog, a thynnwn y materion hyn at sylw Aelodau'r Senedd heno. Diolch.

Dwi am godi un peth bach yn unig, Gweinidog. Dwi wedi darllen y rheoliadau arfaethedig ac, yn wir, wedi darllen rhai Lloegr hefyd, a dwi'n nodi bod adeilad risg uchel yn cael ei ddisgrifio fel adeilad 18m o uchder neu gydag o leiaf saith llawr, ond, fel rydych chi wedi sôn, fod yna gyfres o eithriadau, sef sefydliadau preswyl diogel, gwestai, barics milwrol neu letyau milwrol. Er i fi ddarllen y rheoliadau ar gyfer Cymru a Lloegr, sy'n cynnig yr un eithriadau, mewn gwirionedd, yn y ddwy wlad, dwi'n methu'n lân a chanfod y rhesymeg y tu ôl i'r eithriadau yma. Dwi'n deall rŵan fod yna eithriadau i'r elfen filwrol oherwydd y rheoliadau eu hunain, felly, dwi'n deall hynny, ond efallai fy mod i wedi methu rhywbeth. Mae'n ymddangos i fi fel y gall rhai o'r adeiladau eraill yma—gwestai, er enghraifft—fod yn risg uchel hefyd. Felly, a wnaiff y Gweinidog esbonio pam fod yr adeiladau yma yn benodol yn cael eu heithrio, os gwelwch yn dda?

Y Gweinidog i ymateb nawr.

Diolch, Llywydd. Hoffwn ddiolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau heddiw. Ac o ran y manylion i Mabon, nid ydym wedi cynnwys milwrol a charchardai gan fod yna drefn wahanol iddyn nhw ac nid ydym eisiau unrhyw ddryswch. Nid ydym wedi cynnwys gwestai gan eu bod nhw'n eiddo a reolir yn weithredol gyda chyfres gyfan o faterion tân eu hunain y mae'n rhaid iddyn nhw gydymffurfio â nhw ac nid ydynt yn cael eu defnyddio'n bennaf ar gyfer lletya preswylwyr bregus, ac, felly, mae ganddyn nhw set wahanol o reoliadau i fynd gyda nhw. Rydym wedi bod yn benodol iawn am y gofyniad uchder gyda'r bwriad o osgoi unrhyw fesurau osgoi, felly dyna'r rheswm am yr uchder a'r lloriau. Ac os edrychwch chi ar y rheoliadau, mae'n dweud wrthych chi o ble y dylid mesur hefyd, felly does dim dadl ynghylch a yw'r garreg ar y gwaelod wedi'i chynnwys neu a yw'r to wedi'i gynnwys neu rywbeth. Felly, mae wedi bod yn benodol iawn. Felly, rwy'n credu ei fod yn eithaf syml.

A wnaiff y Gweinidog dderbyn ymyriad?

Gwnaf, wrth gwrs.

Dim ond ar y pwynt am westai—ac efallai y dylwn i wybod yr ateb i hyn a byddwn i'n ddiolchgar pe gallai hi ei egluro i mi—ym Mro Morgannwg, mae amryw o westai wedi cael eu hailbwrpasu am resymau da iawn; a ydyn nhw'n dod o dan wahanol reoliadau adeiladu, fel y nodwyd gennych, oherwydd eu bod yn dal i fod yn westai, ond eto bydden nhw'n lletya pobl sy'n agored i niwed, neu a oes rhaid iddyn nhw gael amodau ar wahân o dan y rheoliadau adeiladu oherwydd eu bod wedi cael eu hailbwrpasu am gyfnod penodol o amser?

Felly, os byddan nhw'n bodloni'r gofynion uchder, na fydd y rhan fwyaf ohonyn nhw'n ei wneud, ond pe baen nhw'n bodloni'r gofynion uchder, yna bydden nhw'n dod o dan y drefn hon, pe bydden nhw'n cael eu defnyddio ar gyfer tai lled-barhaol, i bob pwrpas. Ond mae'r defnydd o'r gair 'gwesty' ar gyfer pobl sy'n aros dros nos ar wyliau, at ddibenion hamdden, felly, i bob pwrpas, maen nhw wedi cael eu 'hailbwrpasu' mewn comas gwrthdro at y diben hwnnw; felly, bydden nhw'n dod yn llety dros dro i bob pwrpas at y diben hwnnw. Ond nid wyf yn ymwybodol o lawer iawn sy'n bodloni'r gofynion uchder, mewn gwirionedd, ar gyfer y ddeddfwriaeth hon. Byddwn yn dod ymlaen i ddeddfwriaeth fel rhan o Ddeddf Diogelwch Adeiladau 2022 a fydd yn bodloni'r gofynion ar gyfer adeiladau sydd o dan yr uchder hwn. Mae hyn ar gyfer yr adeiladau uchel iawn, risg uwch. Hynny yw, os ydych chi'n ymwybodol o un, ysgrifennwch ataf ar wahân oherwydd byddai'n ddiddorol edrych ar enghraifft o hynny.

O ran yr hyn a ddywedodd Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, dim ond i'w sicrhau ein bod ni'n bwriadu gwneud ychydig o fân ychwanegiadau a diwygiadau i droednodiadau'r rheoliadau o ganlyniad i'r adroddiad. Byddan nhw'n helpu i sicrhau bod y cyfeirio yn fwy hygyrch a'i fod yn gywir. Yn eu plith mae: dyfyniad ar gyfer Deddf y Gwasanaeth Iechyd Gwladol (Cymru) 2006, y dyfyniad ar gyfer Deddf Safonau Gofal 2000, a fydd yn cael ei gywiro—fel y nodoch, defnyddiwyd y flwyddyn anghywir yn y drafft—a bydd yn cyfeirio at adran 2 o'r Ddeddf o ganlyniad i adroddiad y pwyllgor LJC.

Felly, ar sail y sylwadau hynny, Llywydd, bydd y ddeddfwriaeth yn darparu sail ar gyfer mwy o drylwyredd a goruchwyliaeth ar gyfer yr adeiladau preswyl cymhleth hyn, lle mae gan effeithiau methiannau tân a strwythurol y potensial i fod yn ddinistriol, gyda nifer mawr o fywydau eu colli, fel y gwelsom yn Grenfell, ac felly rwy'n eu hargymell i'r Senedd.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn.

Eitem 12 fydd nesaf, Gorchymyn Cynlluniau Masnachu Allyriadau Cerbydau 2023. Y Gweinidog Newid Hinsawdd, unwaith eto—Julie James.

Diolch, Llywydd. Rwy'n cynnig y cynnig. Rwy'n falch o allu cyflwyno'r Gorchymyn Cynlluniau Masnachu Allyriadau Cerbydau 2023. Mae'r cynlluniau masnachu allyriadau cerbydau, neu VETs, yn ymyriadau sylweddol i gefnogi datgarboneiddio trafnidiaeth ffordd yng Nghymru. Gan ddechrau o 2024, bydd y cynlluniau'n ei gwneud yn orfodol bod 22 y cant o geir newydd sy'n cael eu gwerthu a 10 y cant o faniau newydd sy'n cael eu gwerthu ym Mhrydain Fawr yn gerbydau di-allyriadau. Bydd hyn yn codi i 80% a 70% erbyn 2030. Amcangyfrifir bydd y polisi yn arbed cyfwerth â 23 miliwn tunnell o garbon deuocsid rhwng 2024 a 2050 yng Nghymru. Mae'r Gorchymyn yn sefydlu'r cynlluniau hyn ledled Prydain Fawr a fydd yn cyfrannu at dargedau lleihau allyriadau Cymru a'r Deyrnas Unedig a sero net.

Mae VETs yn cynnwys pedwar cynllun masnachu. Byddant yn gweithredu drwy gyfyngu ar nifer y cerbydau newydd nad ydynt yn rhai di-allyriadau a chânt eu cofrestru ym Mhrydain Fawr a'r allyriadau carbon deuocsid o gerbydau o'r fath. Bydd y fframwaith polisi newydd yn disodli rheoliadau allyriadau carbon deuocsid ceir a faniau newydd presennol y DU, a fydd yn dod i ben ym Mhrydain Fawr gyda dechrau'r Gorchymyn hwn. Bydd yn cael ei gadw yng Ngogledd Iwerddon am y tro.

Mae'r pwyllgor ar newid hinsawdd wedi croesawu hwn fel mesur polisi pwysig. Hoffwn ddiolch i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am graffu ar y Gorchymyn, ac rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi'r cynnig. Diolch.

Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies.

Diolch yn fawr iawn eto, Llywydd, a diolch, Weinidog, eto. Fe wnaethom ystyried y Gorchymyn drafft hwn ar 6 Tachwedd, ac mae ein hadroddiad ac ymateb Llywodraeth Cymru ar gael o agenda heddiw i lywio trafodaethau’r Aelodau yn y ddadl heno.

Mae hyn yn wirioneddol ddiddorol, Gweinidog, i'r rhai sy'n dilyn hynodion cyfreithiol a chyfansoddiadol a manylion y rheoliadau a'r Gorchmynion hyn. Fe wnaf egluro pam. Fel y dywedoch chi, mae'r Gorchymyn yn sefydlu cynlluniau masnachu ledled Prydain Fawr, a fydd yn gweithredu trwy gyfyngu ar nifer y cerbydau newydd nad ydynt yn rhai di-allyriadau sydd wedi'u cofrestru ym Mhrydain Fawr a'r allyriadau carbon deuocsid o gerbydau o'r fath. Dyna fwriad y polisi, a dyna pam mae'r pwyllgor newid hinsawdd, yr wyf yn eistedd arno fel Aelod, wedi ei groesawu'n wir ac eisiau gweld hyn yn mynd yn ei flaen. Ond mae ein hadroddiad ar y Gorchymyn drafft yn cynnwys pum pwynt adrodd technegol, a allai ymddangos yn rhyfedd o fforensig ac yn gyffredin iawn ond sy'n wirioneddol ddiddorol. Mae'r cyntaf o'n pwyntiau adrodd technegol yn nodi bod y Gorchymyn wedi'i wneud yn uniaith Saesneg, ac mae memorandwm esboniadol Llywodraeth Cymru yn nodi,

'Gan mai Senedd y DU fydd yn craffu ar y Gorchymyn, ni[d] ystyrir ei bod yn rhesymol ymarferol creu na gosod yr offeryn hwn yn ddwyieithog.'

Mae hwn yn wir yn esboniad arferol a ddarperir gan Lywodraeth Cymru. Fodd bynnag, mae ein pwyllgor wedi edrych ar hyn ers peth amser ac rydym wedi bod â rhai pryderon ers peth amser, nid yw'n ymwneud â Llywodraeth Cymru fel y cyfryw, ond mewn gwirionedd nid ydym yn glir beth yw'r rhwystrau gweithdrefnol hynny rhag i is-ddeddfwriaeth gael ei chyflwyno yn Gymraeg. Felly, o ganlyniad, Llywydd, byddwn yn ymgymryd â darn o waith ymchwil cyn bo hir, gan weithio gyda chwaer bwyllgorau, ac yn Senedd y DU ac eraill, i weld beth arall y gellir ei wneud i ddeall beth yw'r rhwystrau hyn mewn gwirionedd.

Cyn i mi wneud sylwadau ar y pedwar pwynt technegol sy'n weddill, hoffwn wneud un sylw eang, a fydd o ddiddordeb mawr i'r rhai sy'n dilyn dirgelion y materion cyfreithiol a chyfansoddiadol hyn yn fanwl. Yn ôl Llywodraeth Cymru, cafodd y Gorchymyn ei ddrafftio gan Lywodraeth y DU, gyda, mewn dyfyniadau,

'mewnbwn gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth yr Alban',

ac felly mae'r ymateb i'n hadroddiad wedi'i ddarparu gan Lywodraeth y DU. Nawr mae hyn yn ddiddorol iawn. Gallai hyn fod yn ddigynsail, felly roeddem yn meddwl ei bod yn werth ei amlygu i'r Senedd. Fodd bynnag, beth mae hynny'n ei olygu yw nad yw'n amlwg i ni o'r ymateb rydym wedi'i dderbyn beth yw barn Llywodraeth Cymru ar y pwyntiau yr ydym wedi'u codi. Ai cyd-fynd â Llywodraeth y DU yn unig y maen nhw, ond nid yw'n cael ei wneud yn eglur? Os felly, gallai'r Gweinidog ei gwneud hi'n eglur heddiw ei bod hi'n cytuno, ond efallai y gallem edrych ar ffordd o'i gwneud yn gliriach mewn iteriadau yn y dyfodol os caiff yr un fethodoleg ei datblygu. Mae'n bwynt pwysig o egwyddor bod Llywodraeth Cymru, wrth gwrs—a bydd y Gweinidog yn gwybod hyn—yn gyfrifol am offerynnau statudol a osodir gerbron y Senedd ac y bydd Gweinidog Cymru yn gofyn i ni eu cymeradwyo. Felly, rydym yn credu ei bod yn amlwg o'r ymateb i'r pedwar pwynt technegol hyn, yn wir, ei bod yn ymddangos bod arddull drafftio Llywodraeth y DU, a sut y bydd Senedd y DU yn ystyried y Gorchymyn, wedi pennu saernïaeth y Gorchymyn hwn. Nawr, nid yw hynny'n beth da nac yn ddrwg; dim ond peth yw ar hyn o bryd. Felly, bydd fy sylwadau sy'n weddill yn amlygu pam rydw i wedi gwneud yr arsylwad hwn.

Mae ein hail a'n trydydd pwynt adrodd technegol wedi cael eu codi oherwydd ein bod yn credu bod angen esboniad pellach. Yn ein hail bwynt, nodwyd bod y term 'banked' wedi'i ddiffinio at ddibenion Rhan 3 o'r Gorchymyn, ond mae'n derm sydd hefyd yn ymddangos yn Rhan 4. Mae'r ymateb a gawsom yn nodi y byddai wedi bod yn well diffinio'r term at ddibenion Rhan 4, ond nad yw Llywodraeth y DU yn ystyried y gallai unrhyw amheuaeth godi o ran yr hyn a olygir gan y termau hyn—i fynd yn ôl at fy sylwadau cynharach—ac mae'n ystyried y bydd canllawiau'r cynllun yn gwneud y sefyllfa'n glir i gyfranogwyr y cynllun. Felly, byddwn yn gofyn i'r Gweinidog yn ei sylwadau wrth gloi i gadarnhau a yw Llywodraeth Cymru o'r farn na allai unrhyw amheuaeth godi. Mae Llywodraeth y DU wedi dweud wrthym ni, ond ai dyma farn Llywodraeth Cymru hefyd, sy'n adleisio'r sylwadau cynharach a wnes i?

Mae ein trydydd pwynt adrodd yn nodi bod yr ymadrodd 'relevant national authorities' wedi'i ddiffinio mewn troednodiadau. Nawr, ymddengys nad oes rheswm amlwg dros gynnwys y diffiniad mewn troednodiadau, sy'n rhannau anweithredol o'r testun, yn hytrach nag yng nghorff y Gorchymyn ei hun. Mae'r ymateb a gawsom yn datgan nad yw'r ddeddfwriaeth a basiwyd gan y Senedd hon—Deddf Deddfwriaeth (Cymru) 2019—yn gymwys i'r Gorchymyn, yn hytrach— arhoswch gyda mi—Deddf Dehongli 1978 sy'n gymwys. Oherwydd bod adran 11 o Ddeddf 1978 ar gael, nid yw Llywodraeth y DU fel arfer yn ailadrodd diffiniadau o fewn testun offerynnau statudol pan fo'r ymadroddion hynny eisoes wedi'u diffinio yn y rhiant-ddeddf—rwy'n mynd yn ôl at Lywodraeth y DU—ac mae Llywodraeth y DU yn credu y byddai'n creu risg o feirniadaeth gan gyd-bwyllgor Senedd y DU ar offerynnau statudol pe bai'n gwneud hynny. Nawr, rydyn ni'n ddiolchgar am yr esboniad hwnnw, ond mae'n mynd yn ôl i'r pwynt cynharach—rydyn ni'n ymdrin ag offeryn a wnaed yn y DU, os mynnwch chi, ac mae angen i ni wybod barn Llywodraeth Cymru arno.

Ac mae ein pedwerydd a'n pumed pwynt adrodd technegol yn tynnu sylw at ddrafftio diffygiol posibl yn y Gorchymyn. Yn y pedwerydd pwynt, gwnaethom dynnu sylw at yr hyn yr ydym yn credu sy'n wall yn erthygl 110(16)(f), gan ei bod yn ymddangos fel petai'n ceisio dileu geiriau nad ydynt yn bodoli o reoliad yr UE. Mae Llywodraeth y DU yn cytuno â ni, ond yn ystyried na fyddai'r mater yn broblematig, yn eu geiriau nhw.

Mae ein pumed pwynt adrodd a'r pwynt adrodd olaf hefyd yn ymwneud ag afreoleidd-dra posibl yn erthygl 110. Mae Erthygl 110(16)(h) yn ceisio disodli'r ymadrodd 'light commercial vehicle' ym mhwynt 2 yn Rhan A o Atodiad 3 i Reoliad yr UE 2019/631. Fodd bynnag, mae'r ymadrodd 'light commercial vehicle' yn ymddangos ar ddau achlysur ym mhwynt 2, ac nid yw'n glir a yw un neu'r ddau ddigwyddiad i fod i gael eu disodli. Ac mae'r ymateb a gawsom gan Lywodraeth y DU yn dweud nad oes amheuaeth mai'r cerbydau masnachol ysgafn y cyfeirir atynt ym mhwynt 2 yw'r rhai y cyfeirir atynt ym mhwynt 1. Byddem ni'n awgrymu'n barchus—byddai ein pwyllgor yn awgrymu'n barchus—nad dyma'r ffordd fwyaf hygyrch o ddrafftio cyfraith.

Felly, Gweinidog, rydym yn deall bod hwn yn un eithaf diddorol i ni, oherwydd credwn ei fod yn ddigynsail, a tybed a allech chi fyfyrio ar y materion hyn yn eich sylwadau terfynol. Diolch yn fawr iawn.

Rwy'n credu bod angen yma i godi mater yr ydym wedi cyffwrdd ag ef sawl gwaith yn y Siambr hon, sef goblygiadau tro pedol Llywodraeth y DU ar bolisi amgylcheddol, a'r goblygiadau ar gyfer sero net i Gymru. Mae dyfodiad ysgrifennydd amgylchedd newydd, Steve Barclay, a'r pedwerydd yn ystod eich cyfnod eich hun fel Gweinidog newid hinsawdd, wedi nodi'n glir yn fy marn i, ddiffyg cyfeiriad Llywodraeth y DU ar bolisi amgylcheddol.

Felly, Gweinidog, hoffwn ofyn i chi, os gwelwch yn dda, fyfyrio pan fyddwch chi'n ymateb i hyn. O ystyried ein bod mor ddibynnol, yn anffodus, ar Lywodraeth y DU i gyflawni allyriadau sero net erbyn 2050, neu'n gynt yn wir, ac o ystyried eu diffyg ymrwymiad i bolisïau a fydd yn lleihau allyriadau yn ddigonol, byddwn yn gofyn i chi pa asesiad rydych chi'n credu y bydd yna o oblygiadau i Gymru fydd yn deillio o ddull gweithredu diwygiedig Llywodraeth y DU o ran gwahardd cerbydau allyriadau sero net, os gwelwch yn dda?

Y Gweinidog. 

Diolch, Llywydd. Felly, ar y pwynt yna, Delyth, ein dadansoddiad ni yw nad yw symud y gwaharddiad ar gerbydau tanwydd ffosil yn ôl yn effeithio ar y cynllun masnachu hwn. Rydym yn awyddus iawn i gael y cynllun masnachu hwn ar waith am yr union reswm yna—hoffem ddwyn pwysau ar Lywodraeth y DU, a hoffem gael y cynllun ar waith cyn gynted â phosibl. Os caiff hyn ei basio gan bob un o'r Seneddau y mae angen iddynt ei basio, yna bydd yn dod i rym, a'r Ysgrifennydd Gwladol sy'n dod i mewn—. Bydd yn ei le erbyn iddo gyrraedd. Dyna lle rydyn ni gyda hynny.

Ar gyfres o sylwadau Huw, mae hwn, fel y mae'n gwybod yn iawn, yn gynllun ledled y DU. Gofynnwyd i bob un o'r Seneddau ei basio yn yr union ffurf y mae ynddi fel bod y cynllun masnachu yn gweithio fel cyfanwaith cydlynol. Yn amlwg, nid yw Gweithrediaeth Gogledd Iwerddon yn weithredol, felly nid yw'n gallu gwneud hynny, ac felly mae yna sefyllfa o ddaliad yng Ngogledd Iwerddon. Ond, fel arall, gofynnwyd i'r Seneddau eraill i gyd ei wneud yn union yn yr un modd, fel nad oes amwysedd ac na ellir ei herio. Yr Ysgrifennydd Gwladol dros Drafnidiaeth, rwy'n credu—gadewch imi wirio; ie—fydd gweinyddwr y cynllun ar lefel y DU, ac rydym wedi cytuno mai dyna pwy fydd yr awdurdod ar gyfer cyhoeddi'r canllawiau, gyda'r bwriad o'i gyflwyno ledled y DU. Ein hasesiad yw na fyddai'n gweithio pe bai'n cael ei gyfyngu i ffin ddaearyddol Cymru, a dyna'r ateb i weddill y pwyntiau fwy neu lai. Ond rwy'n edrych ymlaen yn fawr at y darn o waith y mae'r pwyllgor yn addo ei roi i ni ar y pwynt ehangach.

Diolch. Gweinidog, mae hynny'n ddefnyddiol iawn, ac nid wyf eisiau ymestyn y ddadl, ond efallai y bydd, nid gyda chi o reidrwydd—. Mae'n ymwneud â phan fo offerynnau'r DU yn cael eu pasio bod gennym ni eglurder o ran barn Llywodraeth Cymru. Ymhlyg o fewn yr ymatebion a gawsom yw bod Llywodraeth Cymru yn cytuno â nhw, oherwydd nid ydych chi wedi dweud eich bod chi'n anghytuno â nhw, ond efallai ei fod yn rhywbeth y mae angen i ni weithio arno ar draws y Llywodraeth, i ddweud, 'Os gwnawn hyn eto, yna'r hyn y mae angen i ni ei wneud yw cael rhyw fath o eglurder drwy ddefnyddio geiriau megis, "Ac rydym yn cytuno"'. Mae'n rhywbeth mor syml â hynny y gallwn ei drafod.

Rwy'n fwy na pharod i weithio gyda'r pwyllgor a chyda'r Cwnsler Cyffredinol ynghylch yr arddull ar gyfer hyn. Ond gallwch weld mai bwriad pennaf y polisi yw cael cynlluniau sydd yn union yr un fath ledled y DU, ac felly rydym wedi cydymffurfio â chais Llywodraeth y DU ar hynny, yn anad dim oherwydd ein bod yn awyddus i gael y cynllun ar waith rhag ofn y byddant yn newid eu meddwl yn ei gylch, a hoffwn iddo fod ar waith cyn gynted â phosibl.

Ar y sail honno, Llywydd, rwy'n diolch i'r Aelodau am eu holl sylwadau a'u cyfraniadau, a gofynnaf iddynt gefnogi'r cynnig. Diolch.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig yna wedi'i dderbyn.

Mae gyda ni gynnig nawr i atal Rheolau Sefydlog dros dro er mwyn caniatáu cynnal y ddadl ar yr eitem nesaf. Y Gweinidog Newid Hinsawdd i gynnig yn ffurfiol—

—i atal Rheolau Sefydlog dros dro.

Yn ffurfiol.

Y cynnig, felly, yw i atal Rheolau Sefydlog dros dro. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn.

Mae hynny'n caniatáu inni nawr drafod Rheoliadau Dyrannu Tai a Digartrefedd (Cymhwystra) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 3) 2023.

Credwch neu beidio, ond y Gweinidog Newid Hinsawdd sy'n cynnig y cynnig.

Diolch, Llywydd. Rwy'n gweld bod Aelodau ar draws y Siambr yn synnu mai fi sydd yma o hyd.

O ddifrif, fodd bynnag, bydd yr Aelodau'n ymwybodol o'r sefyllfa barhaus yn y dwyrain canol, ac mae'r cynnydd yn y trais a'r gwrthdaro wedi gwaethygu ymhellach, yn dilyn y digwyddiadau ar 7 Hydref. Efallai y bydd gwladolion Prydain a'r rhai sydd â chenedligrwydd deuol yn dymuno dychwelyd i'r DU, ac efallai fod rhai eisoes wedi gwneud hynny. Mae angen i ni baratoi ar frys ar gyfer y rhai sy'n ffoi rhag gwrthdaro, er mwyn sicrhau eu bod yn cyrraedd man diogel. Mae Llywodraeth y DU wedi penderfynu datgymhwyso'r prawf preswylfa fel arfer i bobl sydd â'r hawl i ddod i mewn i'r DU o Israel, y Lan Orllewinol, Llain Gaza, dwyrain Jerwsalem, Ucheldiroedd Golan a Libanus, er mwyn caniatáu iddynt gael mynediad at y cymorth sydd ei angen arnynt yn syth ar ôl iddynt gyrraedd. Bydd pobl sy'n cael eu symud o'r tiriogaethau yr effeithir arnynt felly yn gallu cael cymorth ariannol, pe bai ei angen arnynt. Bydd yr asesiad i hawl yn parhau fel arfer, ond bydd yr angen i aros am y cymorth hwn yn cael ei hepgor. Mae Llywodraeth Cymru yn croesawu'r penderfyniad hwn ac, fel cenedl noddfa, mae angen i ni weithredu nawr i sicrhau ein bod yn adlewyrchu'r safbwynt hwnnw yn llawn yng Nghymru.

Ar hyn o bryd mae Rheoliadau Dyrannu Tai a Digartrefedd (Cymhwystra) (Cymru) 2014, sy'n gwneud darpariaeth yng Nghymru y mae personau o dramor yn gymwys neu'n anghymwys i gael cymorth tai cymdeithasol a thai, wedi'u camalinio â'r broses datgymhwyso'r prawf preswylfa fel arfer. Felly, rydym wedi gosod rheoliadau drafft gerbron y Senedd i fynd i'r afael â hyn ac i sicrhau bod mynediad at gymorth tai a thai ar gael i'r rhai mewn angen sy'n dod o'r tiriogaethau yr effeithir arnynt.

Byddwch yn nodi, Llywydd, ein bod, fel mewn amgylchiadau tebyg blaenorol, wedi gweithredu'n brydlon ac wedi cyflwyno'r rheoliadau yn gynt na'r arfer, oherwydd y brys eithafol y mae'r sefyllfa yn gofyn amdano. Hoffwn ddiolch i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am ystyried y rheoliadau mewn llai o amser nag a gymerir fel arfer, ond gan ddal eto i ddarparu adolygiad effeithlon a thrylwyr.

Bydd Rheoliadau Dyrannu Tai a Digartrefedd (Cymhwysedd) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 3) 2023 yn rhoi i wladolion Prydeinig, eraill nad ydynt yn ddarostyngedig i reolaeth fewnfudo neu a drinnir felly ac unrhyw un sydd ag absenoldeb mewnfudo a hawl i arian cyhoeddus a symudwyd o'r gwrthdaro yn Israel, y Lan Orllewinol, Dwyrain Jerwsalem, Llain Gaza, Ucheldiroedd Golan a Libanus, gymhwyster tai a chymorth tai. I fod yn glir iawn, mae hyn yn darparu cymhwysedd i ddinasyddion Prydain a phobl gymwys eraill sy'n dychwelyd o'r tiriogaethau yr effeithir arnynt yn unig.

Mae gwybodaeth yn gyfyngedig o ran y niferoedd y disgwylir iddynt gyrraedd Cymru. Er ein bod yn derbyn y bydd gan rai fodd i sicrhau eu cartref eu hunain, neu bydd ganddynt deulu a ffrindiau i ddychwelyd atynt neu i aros gyda nhw, dylem baratoi ar gyfer y rhai nad ydynt felly. Fel y gwyddoch chi, mae pobl yn ffoi rhag sefyllfa anodd a thrallodus, a dylid rhoi unrhyw gymorth y gallwn ei gynnig i'r rhai mewn angen. Rwy'n gobeithio, Llywydd, fod pawb ar draws y Senedd yn rhannu'r teimlad hwn ac y byddant yn croesawu'r newidiadau i'r ddeddfwriaeth. Diolch.

Cadeirydd y pwyllgor deddfwriaeth, Huw Irranca-Davies.

Diolch, Llywydd. Yn wir, rydym yn cyflymu ein gwaith craffu ar y rheoliadau hyn yn dilyn cais gan y Gweinidog. Bydd Llywodraeth Cymru yn gwybod y byddwn bob amser yn gwneud ein gorau i ddarparu ar gyfer ceisiadau o'r fath, yn enwedig pan fo'r rheoliadau'n ymwneud â materion difrifol a brys, fel y rhai sydd ger ein bron heddiw.

Gwnaethom ystyried y rheoliadau brynhawn ddoe, ac mae ein hadroddiad ar gael o'r agenda heddiw i hysbysu'r Aelodau yn y ddadl heno. Mae'r Gweinidog wedi amlinellu bod y rheoliadau hyn yn ymestyn cymhwysedd ar gyfer dyrannu tai a chymorth tai gan awdurdodau lleol i bobl sy'n wladolion Prydeinig ac eraill nad ydynt yn ddarostyngedig i reolaeth fewnfudo, ac unrhyw un sydd ag absenoldeb mewnfudo ac sydd â hawl i gael arian cyhoeddus, gan gyrraedd y DU o Israel, y Lan Orllewinol, Llain Gaza, Dwyrain Jerwsalem, Ucheldiroedd Golan neu Libanus. Felly, gallwn weld y brys ynghylch hyn.

Mae ein hadroddiad ar y rheoliadau yn cynnwys dau bwynt adrodd rhinweddau yn unig. Yn y lle cyntaf, rydym wedi nodi bod y Gweinidog Newid Hinsawdd wedi ysgrifennu atom ar 30 Hydref yn gofyn am gymorth y pwyllgor i gyflymu'r gwaith craffu ar y rheoliadau oherwydd y brys. Ac yn ein hail bwynt adrodd technegol, nodwn nad oes unrhyw ymgynghoriad wedi'i gynnal mewn cysylltiad â'r rheoliadau, a bod adran 5 o'r memorandwm esboniadol yn esbonio pam. Felly, wrth nodi'r pwyntiau adrodd hyn, mae ein pwyllgor yn falch iawn o hwyluso'r gwaith o graffu ar y rheoliadau hyn fel bod tai a chymorth tai ar waith ar gyfer y rhai y gallwn ragweld yn rhesymol y bydd angen ein cymorth arnynt yn eu cyfnod o angen. Diolch yn fawr iawn.

Mae'r rheoliadau hyn yn diwygio Rheoliadau Dyrannu Tai a Digartrefedd (Cymhwysedd) (Cymru) 2014 i wneud darpariaeth ar gyfer personau sy'n ddarostyngedig i reolaeth fewnfudo i fod yn gymwys i gael dyraniad o dai a chymorth tai. Rwy'n croesawu bod yna ddosbarth person ychwanegol, dosbarth O, neu'r rhai a oedd yn byw yn Israel, y Lan Orllewinol, Llain Gaza, Dwyrain Jerwsalem, Ucheldiroedd Golan neu Libanus yn union cyn 7 Hydref 2023 ac a adawodd Israel, y Lan Orllewinol, Llain Gaza, Dwyrain Jerwsalem, Ucheldiroedd y Golan neu Libanus mewn cysylltiad â'r trais cynyddol yno. Mae'n galonogol bod Llywodraeth Cymru wedi achub ar y cyfle i gynnig cefnogaeth i'r unigolion hyn.

Hoffwn dynnu sylw at y sefyllfa yn Nagorno-Karabakh, y gilfach yn Azerbaijan, cymuned Gristnogol i raddau helaeth, sy'n dioddef glanhau ethnig ar hyn o bryd. Dros y mis diwethaf, mae bron pob un o'r 120,000 o Armeniaid ethnig yn Nagorno-Karabakh wedi ffoi o'r gorllewin i Armenia. Mae'r ecsodus hwn yn dilyn gwrthdaro â byddin Azerbaijan, sydd wedi lladd cannoedd o bobl, gan gynnwys sifiliaid. Felly, pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i rhoi i ymestyn cymorth tai i'r rhai sy'n ffoi o Nagorno-Karabakh ac achosion eraill o wrthdaro?

Diolch, Mabon. Ar y pwynt yna, rydym yn hoffi gweithio gyda'r holl ffoaduriaid a cheiswyr lloches sy'n dod i mewn. Mae fy nghyd-Weinidog Jane Hutt, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, a minnau'n gweithio'n galed iawn i ddarparu ar gyfer unrhyw ffoaduriaid neu geiswyr lloches sy'n dod. Mae'r rheoliadau hyn yn ymwneud yn benodol â'r ffordd y mae'r rheolau mewnfudo yn gweithio, gyda mynediad at gymorth ariannol y mae gan Lywodraeth y DU bŵer drosto. Yn anffodus, nid oes gennyf y pŵer i ymestyn hynny. Felly, rydym yn cynnig y newidiadau hyn gan fod y rheoliadau hyn yn ymdrin yn benodol â phobl sydd â hawl i arian cyhoeddus ac sydd â mynediad at gymorth ariannol. Mae cynlluniau eraill ar gael yng Nghymru ar gyfer ceiswyr lloches a ffoaduriaid eraill, ac rwy'n hapus iawn i weithio gyda chi a'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ar gyfer unrhyw grŵp o ffoaduriaid sydd angen ein help.

O ran y pwyllgor deddfwriaeth a chyfiawnder, Llywydd, hoffwn ddiolch i'r Cadeirydd ac aelodau'r pwyllgor am weithio mor gyflym gyda ni yn y cyfnod anodd hwn. Rwy'n argymell y rheoliadau i'r Senedd.

Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn.

Y cynnig i amrywio trefn ystyried gwelliannau Cyfnod 3 i Fil yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau) (Cymru) sydd nesaf. Y Gweinidog Newid Hinsawdd i gynnig. 

Yn ffurfiol. 

Does gyda fi ddim siaradwyr, felly y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig yma. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly mae'r cynnig yna o dan eitem 14 wedi ei dderbyn. 

Eitem 15 sydd nesaf. Y ddadl ar Gyfnod 4 Bil Caffael y Gwasanaeth Iechyd (Cymru) yw hwn, a'r Gweinidog iechyd sydd yn gwneud y cynnig yma, Eluned Morgan. 

Diolch yn fawr, Llywydd. Fel dwi wedi nodi drwy gydol y gwaith craffu ar y Bil yma, y prif reswm dros ei gyflwyno oedd i ymateb i newidiadau yn y ffordd mae gwasanaethau iechyd yn cael eu caffael yn Lloegr o dan gyfundrefn dethol darparwyr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Yr hyn rŷm ni wedi ceisio ei wneud drwy'r Bil yma yw llenwi bwlch fyddai wedi cael ei greu gan y newidiadau, ac osgoi anghysondeb rhwng caffael gwasanaethau iechyd yng Nghymru a Lloegr, a'r effeithiau negyddol posibl.  

Rydym wedi cyflwyno'r Bil fframwaith hwn yn bennaf oherwydd anghenraid, er mwyn rhoi'r cyfle i ni, os dymunwn ni, alinio ein hunain â'r drefn dewis darparwyr, sef y dull newydd o gaffael gwasanaethau iechyd yn Lloegr. Oherwydd ei fod yn Fil fframwaith, mae'r pwerau yn rhoi'r hyblygrwydd i ni alinio, os ydym eisiau, ond hefyd i greu cyfundrefn gaffael newydd sy'n gweddu orau i ddarparu gwasanaethau iechyd i ni a'n huchelgeisiau a nodir yn 'Cymru Iachach'. Mae'r hyblygrwydd hwn yn golygu y gallwn fod yn ystwyth ac yn ymatebol i newidiadau yma yng Nghymru yn y dyfodol, dros y ffin yn Lloegr, neu mewn sefyllfaoedd brys fel y profwyd gennym yn ystod y pandemig.

Fodd bynnag, rwy'n ymwybodol o'r ffaith nad yw'r hyblygrwydd a ddarperir o dan Fil fframwaith fel hwn yn ddelfrydol, gan nad yw manylion llawn y cynigion yno mewn du a gwyn. Ond fel rwyf wedi dangos drwy gydol gwaith craffu'r Senedd ar y Bil, rwy'n gwbl ymrwymedig i fod mor agored a thryloyw â phosibl wrth ddatblygu'r drefn gaffael newydd. Rwyf eisoes wedi ymrwymo i ymgynghoriad cyhoeddus llawn ar egwyddorion gweithredol y drefn gaffael newydd, a hoffwn ailddatgan yr ymrwymiad hwnnw i'r holl Aelodau yma heddiw.

Yn yr un modd, mae Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol Llywodraeth y DU bellach wedi cyhoeddi rheoliadau eu trefn dewis darparwyr, ac mae fy swyddogion ar hyn o bryd yn ystyried ei helfennau gweithredol i weld a yw'n addas ar gyfer Cymru. O'r herwydd, rydym yn datblygu dogfen ymgynghori helaeth a fydd yn cael ei chyhoeddi yn ystod yr wythnosau nesaf i ofyn am adborth rhanddeiliaid ac i helpu i lywio ein safbwynt polisi wrth symud ymlaen.

Gan fynd yn ôl at y Bil ei hun, mae'r broses graffu, er ei bod wedi'i byrhau, wedi bod yn drylwyr ac yn heriol, ac yn briodol felly. Fodd bynnag, mae wedi cael ei gynnal mewn modd adeiladol trwy gydol y broses. Felly, rwy'n ddiolchgar i bob Aelod sydd wedi cymryd rhan yn ei daith, ac yn enwedig i'r Cadeiryddion ac aelodau o'r Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol, y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad a'r Pwyllgor Cyllid. Diolch i chi gyd am eich amser a'ch cyfraniad.

Hoffwn ddiolch yn arbennig hefyd i glercod y pwyllgor, cyfreithwyr y Senedd a staff eraill y Comisiwn am eu gwaith caled a'u cefnogaeth drwy gydol y trafodion. Er nad hwn yw'r Bil mwyaf, mae wedi'i wneud ar gyflymder, ac ni allai fod wedi'i gyflawni heb eich cydweithrediad a'ch ymroddiad. Hoffwn ddiolch i chi, Llywydd, am gytuno i'r amserlen llwybr carlam. Yn olaf, diolch i'r rhanddeiliaid, yn enwedig cydweithwyr yn GIG Cymru, a roddodd fewnbwn sylweddol dros y misoedd diwethaf, ac, yn amodol ar y Bil yn cael ei basio yma heddiw, mae nhw'n siŵr o barhau i wneud hynny wrth i ni symud ymlaen i ymgynghori, datblygu a gweithredu'r drefn newydd ei hun. Rwyf hefyd yn awyddus i fanteisio ar y cyfle i gofnodi fy niolch i'r tîm o swyddogion ymroddedig, gan gynnwys un ohonynt sydd wedi gadael Llywodraeth Cymru yn ddiweddar, sydd wedi gweithio mor galed dros y misoedd diwethaf er mwyn i ni gyrraedd y pwynt hwn. Diolch yn fawr i chi i gyd.

Wrth gloi, hoffwn ddiolch unwaith eto i'r Aelodau a'r rhanddeiliaid am eu gwaith caled a'u cydweithrediad. Mae'r Bil hwn yn hanfodol i barhad gwasanaethau iechyd clinigol yng Nghymru, ac rwy'n annog pob Aelod i gefnogi Bil Caffael y Gwasanaeth Iechyd (Cymru) yma heddiw. Diolch. 

Yn gyntaf, hoffwn ddechrau drwy gofnodi fy niolch i'r Gweinidog am ei pharodrwydd clir i gydweithredu i sicrhau bod y Bil hwn yn destun craffu priodol, ac yn elwa ar fewnbwn gwerthfawr o bob ochr i'r Siambr hon. Dyma oedd fy mhrofiad cyntaf o weithio ar Fil fel Aelod o'r Senedd, ac mae wedi bod yn wirioneddol galonogol gweld lefel mor helaeth o gydweithredu a thir cyffredin. Pan gynigiais fy hun i fod yn Aelod o'r Senedd am y tro cyntaf, fe wnes i hynny i gefnogi a sefyll dros sector yr wyf wedi rhoi dros ddegawd o fy mywyd ynddo, gan wybod bod ein gweithwyr gofal iechyd a'n cleifion yn haeddu gwell. Fy ngobaith diffuant yw y bydd y ddeddfwriaeth hon yn cyfrannu at y nod hwnnw, ac rwy'n falch fy mod wedi chwarae fy rhan i sicrhau ei bod yn addas i'r diben.

Rhaid i mi hefyd ganmol Mabon ap Gwynfor am gael yr wybodaeth ddiweddaraf yn gyflym am yr hyn sy'n sicr yn ddarn technegol a chymhleth o ddeddfwriaeth, ac am ymdrin yn fedrus â cham olaf y gwaith craffu ar y Bil hwn i Blaid Cymru, yn dilyn ymdrechion Rhun ap Iorwerth yn y camau blaenorol. Roedd fy nghyd-Aelodau a minnau yn hapus i gefnogi ei welliannau yng Nghyfnod 3, gan fy mod yn credu ein bod yn rhannu gweledigaeth o'r hyn yr oeddem eisiau ei weld yn y Bil hwn. 'Does dim angen dweud bod y gwaith y tu ôl i'r llenni gan y clercod a'r tîm cyfreithiol wedi bod yn amhrisiadwy. Mae eu hymdrechion wedi ein galluogi i fynd i'r afael â'r manylion yn y ddeddfwriaeth weddol gymhleth hon a sicrhau bod ein gwelliannau yn cael yr effaith a fwriadwyd.

Efallai fod y Bil hwn ond ychydig o dudalennau o hyd, ond mae'n cario pwysau sylweddol. Yn nyddiau cynnar craffu, dywedais yn glir, er ein bod ni fel Ceidwadwyr Cymreig yn bwriadu cefnogi'r Bil, roeddem eisiau sicrwydd y byddai trefniadau digonol ar waith i sicrhau tryloywder ac atebolrwydd fel y gallwn gael tawelwch meddwl y byddai cleifion a darparwyr yn cael eu gwasanaethu'n deg gan y ddeddfwriaeth hon. Rwy'n falch o ddweud fy mod yn credu ein bod wedi cyflawni hynny i raddau derbyniol.

Mae'n amlwg, rwy'n credu, i'r rhan fwyaf ohonom yma heddiw bod yn rhaid i GIG Cymru estyn allan i'r sector preifat lle bo angen er mwyn goroesi fel gwasanaeth cyhoeddus. Ni ddylai fod yn wir bellach bod darpariaeth ar gyfer ein GIG yng Nghymru yn cael ei difetha gan orbrisio manteisgar sy'n gwagio ein coffrau cyhoeddus heb unrhyw werth ychwanegol i gleifion. Fy ngobaith yw y bydd y Bil hwn yn gwarantu gwerth am arian ac yn hwyluso meithrin perthnasoedd cryf a buddiol rhwng y sectorau cyhoeddus a phreifat, ac yn anad dim, yn diogelu GIG Cymru. Yn unol â'r thema atebolrwydd hon, fel y gwyddoch, roeddwn yn falch o weithio gyda'r Gweinidog a'i thîm i lunio ac i bleidleisio drwy fy ngwelliant yng Nghyfnod 3. I mi, dangosodd hyn fwriad gwirioneddol i wneud y gorau o'r Bil hwn, ac rwy'n gwerthfawrogi hynny'n fawr.

Gyda hynny i gyd, rwyf wrth gwrs yn siomedig o weld dim ond un o fy ngwelliannau arfaethedig yn croesi'r llinell. Ymhlith y gwelliannau a gyflwynais oedd nifer a fyddai wedi tynhau a diogelu'r Bil at y dyfodol gan ddileu pryderon llawer o bobl mewn rhai meysydd ar yr un pryd. Byddai fy ngwelliannau wedi sicrhau parch cyfartal tuag at ofal cymdeithasol ar wyneb y Bil a byddai wedi sicrhau y byddai'r maes caffael hwn yn cael ei flaenoriaethu'n briodol, gan sicrhau na fyddai'n cael ei roi o'r neilltu. Mae'n ddrwg gennyf hefyd na chymerwyd fy ymdrechion i roi tawelwch meddwl i'n cymunedau trawsffiniol trwy barhad gwarantedig gwasanaethau iechyd trawsffiniol effeithiol. Fodd bynnag, fel y dywedais o'r blaen, rwy'n derbyn bod y Bil hwn yn mynd i'r afael â fy mhryderon ar y cyfan.

Wrth i ni edrych ymlaen yn awr at weithredu'r ddeddfwriaeth hon, rwy'n gobeithio y bydd pryderon rhanddeiliaid yn parhau i gael eu clywed, a bod y Gweinidog yn cadw at yr ymrwymiadau y mae wedi'u gwneud drwy gydol y camau craffu. Diolch.

Diolch i'r Gweinidog a'i swyddogion, y pwyllgor iechyd a’r tîm ymchwil a chlercio yno, a’r tîm ymchwil ym Mhlaid Cymru a gefnogodd Rhun a minnau mor effeithiol ar y daith hon.

Ein gwasanaeth iechyd yw un o'n hasedau cenedlaethol mwyaf. Mae ei sylfeini wedi'u hadeiladu ar egwyddorion craidd cydraddoldeb, tegwch a thosturi i bawb, ni waeth beth fo'u statws ariannol neu sefyllfa gymdeithasol. Ond os ydym am warchod statws ein GIG fel sefydliad cyhoeddus sydd am ddim pryd a lle bynnag y bo’i angen, mae dyletswydd ar lywodraeth a gwneuthurwyr cyfraith etholedig i'w amddiffyn rhag dylanwad preifateiddio a ffrindgarwch. Yr amddiffyniad hwnnw yw'r hyn y mae Plaid Cymru wedi ceisio ei ymgorffori yn y Bil hwn ar bob cam o'r broses ddeddfwriaethol.

Mae safbwynt Plaid Cymru ar y Bil hwn wedi parhau'n gadarn drwyddi draw. Er ein bod yn cydnabod y ffaith y bydd rhai amgylchiadau lle gallai caffael nwyddau a gwasanaethau yn allanol fod yn angenrheidiol ac yn fuddiol, rydym wedi bod yn glir bod yn rhaid i'r rheolau sy'n llywodraethu arferion caffael allanol fod yn gadarn, yn dryloyw ac yn cyd-fynd yn llawn â buddiannau staff a chleifion. Mae'r enghraifft o sgandal caffael cyfarpar diogelu personol Llywodraeth y DU, a welodd filiynau o bunnau o arian cyhoeddus yn cael ei dalu i ffrindiau'r blaid Dorïaidd yn gyfnewid am offer islaw'r safon, yn tanlinellu'n glir y perygl o fod â fframweithiau deddfwriaethol annigonol ar waith.

Dylem hefyd ystyried y ffaith bod gan y ddwy brif blaid yn San Steffan hanes blaenorol o ffafrio a gweithredu modelau preifateiddio o fewn y system iechyd. Mae'n hanfodol, felly, nad yw ein gwasanaeth iechyd yma yng Nghymru yn cael ei danseilio gan gam-drin tebyg o lywodraethiant a'r posibilrwydd y caiff preifateiddio ei dywys i mewn trwy'r drws cefn. O'r herwydd, cynlluniwyd y gwelliannau a gyflwynwyd gennym yn ystod Cyfnodau 2 a 3 gydag uchelgais cyffredinol mewn golwg. Roeddem eisiau sicrhau bod ein prosesau caffael y gwasanaeth iechyd yn rhoi'r gorau o'r ddau fyd, gan ddarparu hyblygrwydd i gaffael nwyddau a gwasanaethau yn allanol, wrth warantu na ellid camddefnyddio'r pwerau a gynhwysir yn y Bil; y byddai cyflenwyr nwyddau a gwasanaethau yn y sector gwirfoddol a'r trydydd sector yn cael eu blaenoriaethu'n benodol dros gyflenwyr preifat; bod arferion caffael yn cynnal ystod o feini prawf budd y cyhoedd, megis sicrhau gwerth am arian a manteision cymdeithasol ehangach. O'r cychwyn cyntaf, rydym wedi ceisio gweithio'n adeiladol gyda'r Llywodraeth i gyflawni'r amcanion hyn. Ac er ein bod yn falch o sicrhau cefnogaeth drawsbleidiol ar ychydig o welliannau, a oedd yn cynnwys gosod rhwymedigaeth ar Weinidogion Cymru i gyhoeddi crynodebau o ymatebion i'r ymgynghoriad, rydym yn siomedig nad oedd y Llywodraeth yn gallu cefnogi'r mwyafrif o'r mesurau synhwyrol a ddygwyd gennym gerbron y Senedd.

Ni allaf beidio ond teimlo y gallem fod wedi colli cyfle yma i sicrhau bod y mesurau diogelu perthnasol sy'n llywodraethu arferion caffael mor hollgynhwysol â phosibl. Rydym yn edrych ymlaen at y gwaith o graffu ar Lywodraeth Cymru wrth iddi ddatblygu rheoliadau'r dyfodol drwy'r ddeddfwriaeth hon, a fydd, fel bob amser, yn cael ei arwain gan ein hymrwymiad diwyro i amddiffyn y GIG fel corff cyhoeddus sydd am ddim pryd a lle bynnag y bo’i angen. Diolch.

Y Gweinidog iechyd.

Unwaith eto, dwi eisiau diolch i'r Aelodau, i'r cyfranwyr ac i'r swyddogion am eu gwaith nhw ar y Bil yma, a dwi'n annog Aelodau i bleidleisio a chefnogi'r Bil heddiw. Diolch. 

Yn unol â Rheol Sefydlog 26.50C, mae'n rhaid cynnal pleidlais wedi'i chofnodi ar gynigion Cyfnod 4. Felly, mi fydd yna bleidlais ar y cynnig yma yn ystod y cyfnod pleidleisio.

Ac oni bai fod tri Aelod yn dymuno i fi ganu'r gloch, mi fyddaf i'n symud yn syth i'r bleidlais. Felly, yr unig bleidlais y prynhawn yma yw'r bleidlais ar Gyfnod 4 Bil Caffael y Gwasanaeth Iechyd (Cymru). Dwi'n galw am bleidlais, felly, ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Eluned Morgan. Agor y bleidlais. [Anghlywadwy.]—gan fod 50 o blaid, neb yn ymatal a neb yn erbyn. Felly, mae Cyfnod 4 Bil Caffael y Gwasanaeth Iechyd (Cymru) wedi'i gymeradwyo'n llawn. Diolch yn fawr.