Y Cyfarfod Llawn

Plenary

14/11/2023

Cynnwys

Contents

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog 1. Questions to the First Minister
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes 2. Business Statement and Announcement
3. Datganiad gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol: Sicrhau Treth Gyngor Decach 3. Statement by the Minister for Finance and Local Government: Delivering a Fairer Council Tax
4. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Gofal Sylfaenol 4. Statement by the Minister for Health and Social Services: Primary Care
5. Datganiad gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol: Diweddariad ar y Gwerthusiad o’r Cod Ymarfer Awtistiaeth a Niwrowahaniaeth 5. Statement by the Deputy Minister for Social Services: Evaluation of the Autism Code of Practice and Neurodivergence Update
6. Datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd: Data ar Leoliadau Tomenni Glo 6. Statement by the Minister for Climate Change: Data on Coal Tip Locations
7. Datganiad gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol: Hawliau Plant 7. Statement by the Deputy Minister for Social Services: Children’s Rights
8. Datganiad gan y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, a'r Trefnydd: Dileu TB Buchol 8. Statement by the Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd: Bovine TB Eradication
9. Datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg: 'Cymraeg 2050': Adroddiad Blynyddol 2022 i 2023 9. Statement by the Minister for Education and the Welsh Language: 'Cymraeg 2050': Annual Report 2022 to 2023
10. Datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd: Anghenion Seilwaith Trawsyrru Trydan Cymru ar gyfer Sero Net 10. Statement by the Minister for Climate Change: Wales Electricity Transmission Infrastructure Needs for Net Zero
11. Rheoliadau Diogelwch Adeiladau (Disgrifiad o Adeilad Risg Uwch) (Cyfnod Dylunio ac Adeiladu) (Cymru) 2023 11. The Building Safety (Description of Higher-Risk Building) (Design and Construction Phase) (Wales) Regulations 2023
12. Gorchymyn Cynlluniau Masnachu Allyriadau Cerbydau 2023 12. The Vehicle Emissions Trading Schemes Order 2023
Cynnig i atal Rheolau Sefydlog dros dro Motion to Suspend Standing Orders
13. Rheoliadau Dyrannu Tai a Digartrefedd (Cymhwystra) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 3) 2023 13. The Allocation of Housing and Homelessness (Eligibility) (Wales) (Amendment) (No. 3) Regulations 2023
14. Cynnig i amrywio'r drefn ystyried ar gyfer gwelliannau Cyfnod 3 Bil yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau) (Cymru) 14. Motion to vary the order of consideration of Stage 3 amendments to the Environment (Air Quality and Soundscapes) (Wales) Bill
15. Dadl: Cyfnod 4 Bil Caffael y Gwasanaeth Iechyd (Cymru) 15. Debate: Stage 4 on the Health Service Procurement (Wales) Bill
16. Cyfnod Pleidleisio 16. Voting Time

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cwestiynau i'r Prif Weinidog fydd yr eitem gyntaf ar yr agenda y prynhawn yma, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Darren Millar. 

Good afternoon and welcome to this Plenary session. The first item this afternoon will be questions to the First Minister, and the first question is from Darren Millar. 

Treftadaeth Ffydd
Faith Heritage

1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i hyrwyddo treftadaeth ffydd Cymru? OQ60254

1. What action is the Welsh Government taking to promote Wales’s faith heritage? OQ60254

I thank the Member for that question, Llywydd. The Welsh Government promotes faith-based heritage through resources, advice and grants provided by Cadw and Visit Wales. 

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw, Llywydd. Mae Llywodraeth Cymru yn hyrwyddo treftadaeth seiliedig ar ffydd drwy adnoddau, cyngor a grantiau a ddarperir gan Cadw a Croeso Cymru. 

Thank you for that answer, First Minister. I met last week with the cross-party group on faith, which had a wide-ranging discussion on the question 'Is Wales doing enough to promote, protect and celebrate its faith heritage?' The conclusion that we reached, after presentations from Nathan Abrams of Bangor University about his work with the Jewish community, and Christine Moore of Addoldai Cymru, was that Wales was doing a reasonable job but could do better, probably like most of my reports in school. [Laughter.]

One of the things that they say was challenging was access to resources, particularly for those prime examples of Welsh chapels—nonconformist chapels—and their inability, sometimes, to attract the resources that they might need in order to make sure that they're in a decent state of repair. Now, you and I will both know that, in many parts of Wales, it is those chapels that are the only public buildings in some communities. So, what action is the Welsh Government taking in particular to promote those excellent examples of Welsh chapels around our country?

Diolch am yr ateb hwnnw, Prif Weinidog. Cwrddais â'r grŵp trawsbleidiol ar ffydd yr wythnos diwethaf, a gafodd drafodaeth eang ar y cwestiwn 'A yw Cymru'n gwneud digon i hyrwyddo, amddiffyn a dathlu ei threftadaeth ffydd?' Y casgliad a ddaethom iddo, ar ôl cyflwyniadau gan Nathan Abrams o Brifysgol Bangor am ei waith gyda'r gymuned Iddewig, a Christine Moore o Addoldai Cymru, oedd bod Cymru'n gwneud yn rhesymol ond y gallai wneud yn well, fel y rhan fwyaf o fy adroddiadau i yn yr ysgol mae'n debyg. [Chwerthin.]

Un o'r pethau maen nhw'n ei ddweud oedd yn heriol oedd cael gafael ar adnoddau, yn enwedig i'r enghreifftiau gwych hynny o gapeli yng Nghymru—capeli anghydffurfiol—a'u hanallu, weithiau, i ddenu'r adnoddau y gallen nhw fod eu hangen er mwyn gwneud yn siŵr eu bod mewn cyflwr gweddol. Nawr, fe wyddoch chi a minnau, mewn sawl rhan o Gymru, mai'r capeli hynny yw'r unig adeiladau cyhoeddus mewn rhai cymunedau. Felly, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd yn benodol i hyrwyddo'r enghreifftiau ardderchog hynny o gapeli Cymraeg ledled ein gwlad?

Well, Llywydd, can I thank Darren Millar for that further question, and say that, for the second weekend in a row, I was distracted by this question and went looking on the different websites? And there is absolutely fantastic material to be found celebrating everything that has had such a profound impact on Welsh culture, identity, history, through the faith heritage that we enjoy in Wales.

There is some small piece of good news on the resource front—, as I know Darren Millar will be aware, in that there is to be a new National Lottery heritage fund-sponsored project. It will involve Scotland, Wales and Northern Ireland. There'll be £1.9 million available for it, and it's going to be called the 'Cherish' programme. There's a dedicated support officer already appointed for Wales. There will be three rounds of applications every year, and the current round—the first round—is open presently; it's open until 11 December. And that will be new resource to add to the fantastic work that already goes on across a whole range of funding streams. 

The community facilities programme has been a 20-year programme, bringing buildings that no longer have a faith use into beneficial use for communities, but also, as in the River Dee Centre in Flint, for example, converting a former pub into a church, and a community facility alongside it.

Llywydd, I wonder if you would indulge me for one moment. There was one particular entry on the Addoldai Cymru website, referred to by Darren Millar, which I enjoyed reading and thought I ought to mention it this afternoon. I had you in mind, because this is Yr Hen Gapel, the mother church of the Unitarian 'black spot'—the 'smotyn du'—of Ceredigion and Carmarthenshire, and this is one of the chapels that is now under the care of Addoldai Cymru. It was part of a radical Unitarian culture in Welsh rural settings, and, particularly, it was a rallying call and a rallying place for local people who had been victimised by the Tory landowner, John Lloyd [Laughter.] I knew this would be of particular interest to the person asking this question. He was notorious for evictions during the hungry forties. He evicted Anna Lloyd Jones, the mother of Frank Lloyd Wright, from her home on his estate for voting the wrong way, and, in 1876, he closed the chapel altogether, saying that radical non-Tory voters had breached their lease by voting the wrong way [Laughter.] Three thousand people turned up outside the chapel the next day to protest against his actions, and all of this is commemorated on the website, with far, far more. It is part—it is part—of our faith heritage, and I'm glad to be able to respond to Darren Millar's question by showing that there are some new opportunities for further investment in making sure we take maximum advantage of those buildings and preserve them for the future.

Wel, Llywydd, a gaf i ddiolch i Darren Millar am y cwestiwn pellach hwnnw, a dweud, am yr ail benwythnos yn olynol, y cafodd fy sylw ei dynnu gan y cwestiwn hwn ac fe es i edrych ar y gwahanol wefannau? Ac mae deunydd cwbl wych i'w gael yn dathlu popeth sydd wedi cael effaith mor ddwys ar ddiwylliant, hunaniaeth, hanes Cymru, trwy'r dreftadaeth ffydd yr ydym ni'n ei mwynhau yng Nghymru.

Mae darn bach o newyddion da o ran yr adnoddau—, fel y gwn y bydd Darren Millar yn ymwybodol, yn y ffaith y bydd yna brosiect newydd a noddir gan Gronfa Dreftadaeth y Loteri Genedlaethol. Bydd yn cynnwys yr Alban, Cymru a Gogledd Iwerddon. Bydd £1.9 miliwn ar gael ar ei gyfer, a bydd yn cael ei alw y rhaglen 'Cherish'. Mae swyddog cymorth penodol eisoes wedi'i benodi ar gyfer Cymru. Bydd tair rownd o geisiadau bob blwyddyn, ac mae'r rownd bresennol—y rownd gyntaf—ar agor ar hyn o bryd; mae ar agor tan 11 Rhagfyr. A bydd hynny'n adnodd newydd i ychwanegu at y gwaith gwych sydd eisoes yn cael ei wneud ar draws ystod eang o ffrydiau cyllido.

Mae'r rhaglen cyfleusterau cymunedol wedi bod yn rhaglen 20 mlynedd, gan ddod ag adeiladau nad oes ganddyn nhw ddefnydd ffydd bellach i ddefnydd buddiol i gymunedau, ond hefyd, fel yng Nghanolfan Afon Dyfrdwy yn y Fflint, er enghraifft, troi hen dafarn yn eglwys, a chyfleuster cymunedol wrth ei hochr.

Llywydd, tybed a wnewch chi roi cyfle i mi sôn am eiliad. Roedd un cofnod penodol ar wefan Addoldai Cymru, y cyfeiriwyd ato gan Darren Millar, y mwynheais ei ddarllen ac roeddwn i'n meddwl y dylwn i ei grybwyll y prynhawn yma. Chi oedd gen i yn fy meddwl, oherwydd dyma Yr Hen Gapel, mam eglwys 'black spot'—'smotyn du'—yr Undodiaid yng Ngheredigion a sir Gaerfyrddin, a dyma un o'r capeli sydd bellach dan ofal Addoldai Cymru. Roedd yn rhan o ddiwylliant Undodaidd radical mewn lleoliadau gwledig yng Nghymru, ac, yn arbennig, roedd yn alwad ac yn fan i bobl leol a oedd wedi cael eu herlid gan y tirfeddiannwr Torïaidd, John Lloyd [Chwerthin.] Roeddwn i'n gwybod y byddai hyn o ddiddordeb arbennig i'r person sy'n gofyn y cwestiwn hwn. Roedd yn ddrwgenwog am droi allan yn ystod y pedwar degau newynog. Trodd allan Anna Lloyd Jones, mam Frank Lloyd Wright, o'i chartref ar ei ystad am bleidleisio'r ffordd anghywir, ac, yn 1876, caeodd y capel yn gyfan gwbl, gan ddweud bod pleidleiswyr radical nad oeddynt yn Dorïaid wedi torri eu prydles trwy bleidleisio'r ffordd anghywir [Chwerthin.] Daeth tair mil o bobl yno y tu allan i'r capel y diwrnod canlynol i brotestio yn erbyn ei weithredoedd, ac mae hyn i gyd yn cael ei goffáu ar y wefan, gyda llawer iawn mwy. Mae'n rhan—mae'n rhan—o'n treftadaeth ffydd, ac rwy'n falch o allu ymateb i gwestiwn Darren Millar trwy ddangos bod rhai cyfleoedd newydd ar gyfer buddsoddi pellach i sicrhau ein bod yn manteisio i'r eithaf ar yr adeiladau hynny a'u cadw at y dyfodol.

13:35

And for those of you who want to know, it's Capel Llwynrhydowen, near Pont-siân—and viva radical Ceredigion [Laughter.] Mike Hedges.

Ac i'r rhai ohonoch sydd eisiau gwybod, Capel Llwynrhydowen yw e, ger Pont-siân—a viva Ceredigion radical [Chwerthin.] Mike Hedges.

Diolch, Presiding Officer. Firstly, I'd like to say that there are an awful lot of buildings in industrial areas that were chapels that have become empty. Some have been well changed into very nice flats; others have been left derelict. One of my worries—small chapels are easily converted—is the large ones, the very large ones, of which we have a huge number across south Wales. What happens to them? An internet search found 51 museums in Wales, covering a wide variety of areas, including coal, slate and wool. Wales has got a very proud multifaith heritage. At least three parties in this Chamber owe a lot of their early time to the actions of ministers and other people of religious faith. Will the Welsh Government consider examining the feasibility of a multifaith museum, based upon our religious heritage?

Diolch, Llywydd. Yn gyntaf, hoffwn ddweud bod llawer iawn o adeiladau mewn ardaloedd diwydiannol a oedd yn gapeli sydd wedi dod yn wag. Mae rhai wedi cael eu newid yn dda yn fflatiau braf iawn; eraill wedi eu gadael i ddadfeilio. Un o fy mhryderon—mae capeli bach yn cael eu trosi'n hawdd—yw'r rhai mawr, y rhai mawr iawn, y mae gennym nifer enfawr ohonynt ar draws y de. Beth sy'n digwydd iddyn nhw? Daeth chwiliad ar y we o hyd i 51 o amgueddfeydd yng Nghymru, sy'n cwmpasu amrywiaeth eang o feysydd, gan gynnwys glo, llechi a gwlân. Mae gan Gymru dreftadaeth aml-ffydd falch iawn. Mae gan o leiaf dair plaid yn y Siambr hon ddyled fawr o'u hamser cynnar i weithredoedd gweinidogion a phobl eraill o ffydd grefyddol. A wnaiff Llywodraeth Cymru ystyried archwilio dichonoldeb amgueddfa aml-ffydd, yn seiliedig ar ein treftadaeth grefyddol?

I thank Mike Hedges for that question. I recognise very much the point he makes about the challenge in finding beneficial use for some of those very large buildings that were erected, particularly during the nineteenth century, in Wales. On his specific point about a museum, I think it's important to recognise that the national museum, Amgueddfa Cymru, and many, many local museums in Wales, have items relating to diverse religious faiths and places of worship in Wales. The national library has a collection of archival material from religious communities across Wales, covering many years. Indeed, during my researches for this question, Llywydd, I also found myself on the people's heritage website, which our colleague Huw Lewis was responsible for setting up many years ago, making available free of charge and electronically much of the collection that's there, demonstrating the popular side of our faith heritage. We have an ambitious programme during this Senedd term of investment in a new football museum at Wrexham, a contemporary art gallery, and the redevelopment of the National Slate Museum at Llanberis. And while the Member makes, and I know has made before, a strong case for a museum devoted to telling the story of faith in Wales, I don't think I can hold out expectations that it will be added to the list of ambitions that we are already discharging during this Senedd term.

Diolch i Mike Hedges am y cwestiwn yna. Rwy'n cydnabod yn fawr y pwynt y mae'n ei wneud ynglŷn â'r her o ran dod o hyd i ddefnydd buddiol ar gyfer rhai o'r adeiladau mawr iawn hynny a godwyd yng Nghymru, yn enwedig yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Ar ei bwynt penodol am amgueddfa, rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod bod gan yr amgueddfa genedlaethol, Amgueddfa Cymru, a llawer iawn o amgueddfeydd lleol yng Nghymru, eitemau sy'n ymwneud â chrefyddau amrywiol ac addoldai yng Nghymru. Mae gan y llyfrgell genedlaethol gasgliad o ddeunydd archifol o gymunedau crefyddol ledled Cymru, sy'n cwmpasu blynyddoedd lawer. Yn wir, yn ystod fy ymchwiliadau ar gyfer y cwestiwn hwn, Llywydd, cefais fy hun hefyd ar wefan casgliad y werin, yr oedd ein cyd-Aelod Huw Lewis yn gyfrifol am ei sefydlu flynyddoedd lawer yn ôl, gan sicrhau bod llawer o'r casgliad sydd yno ar gael yn rhad ac am ddim ac yn electronig, gan ddangos ochr boblogaidd ein treftadaeth ffydd. Mae gennym raglen uchelgeisiol yn ystod tymor y Senedd hon o fuddsoddi mewn amgueddfa bêl-droed newydd yn Wrecsam, oriel gelf gyfoes, ac ailddatblygu Amgueddfa Lechi Cymru yn Llanberis. Ac er bod yr Aelod yn gwneud, ac rwy'n gwybod ei fod wedi gwneud o'r blaen, achos cryf dros amgueddfa sy'n ymroddedig i adrodd stori ffydd yng Nghymru, nid wyf yn credu y gallaf ddisgwyl y bydd yn cael ei hychwanegu at y rhestr o uchelgeisiau yr ydym eisoes yn eu cyflawni yn ystod tymor presennol y Senedd.

When a chapel closes, it often means an important community centre is lost. So, First Minister, I hope you'll find time to visit the former Hermon chapel in Pembrokeshire, which will get a new lease of life as a heritage centre, cafe, and have affordable flats. That is thanks to the efforts of the local people, particularly Cris Tomos, and Planed, and the Welsh Government funding. And that's fantastic news. But, in terms of promoting our faith heritage, could I ask what the Welsh Government is doing to promote the Wexford-Pembrokeshire Pilgrim Way? It's a hugely ambitious and exciting project, and has the potential to become one of Europe's leading pilgrimage routes, with all the tourism and the economic benefits that that will bring.

Pan fydd capel yn cau, mae'n aml yn golygu bod canolfan gymunedol bwysig yn cael ei cholli. Felly, Prif Weinidog, rwy'n gobeithio y byddwch yn cael amser i ymweld â hen gapel Hermon yn sir Benfro, a fydd yn cael bywyd newydd fel canolfan dreftadaeth, caffi, a fflatiau fforddiadwy. Mae hynny diolch i ymdrechion y bobl leol, yn enwedig Cris Tomos, a Planed, ac arian Llywodraeth Cymru. Ac mae hynny'n newyddion gwych. Ond, o ran hyrwyddo ein treftadaeth ffydd, a gaf i ofyn beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo Llwybr Pererinion Wexford-Sir Benfro? Mae'n brosiect hynod uchelgeisiol a chyffrous, ac mae ganddo'r potensial i fod yn un o brif lwybrau pererindod Ewrop, gyda'r holl dwristiaeth a'r manteision economaidd a ddaw yn sgil hynny.

I thank Joyce Watson for that question, and I congratulate all those people who were involved in the project to which she referred. The pilgrim way in north Pembrokeshire, linking north Pembrokeshire with Wexford in Ireland, linking St David with St Aidan of Ferns in Ireland, is a fantastic project. There are over 1,500 miles of pilgrim ways in Wales, and they are more popular today than they have been for many years past. In terms of tourism and attracting people in, we have a steady number of visitors from Germany, particularly, who come to Wales because of those pilgrim routes and who are attracted to it because of the interest that they have at home.

The Other Voices festival in Cardigan only a couple of weeks ago, a festival bringing together voices from Wales and from Ireland, had a focus on that pilgrim way and other ways in which we can work, potentially not simply with Ireland, but with Cornwall and Brittany as well, to create new trails, drawing on our history from the age of the saints when, remarkably, people from Wales criss-crossed the ocean to go to other parts of the world and formed the world that we are in today. So, for those of you who haven't been to the pilgrim way in Pembrokeshire, I absolutely recommend it, and it's part of a developing story, which I think will have even more interest attached to it in Wales in the future.

Diolch i Joyce Watson am y cwestiwn hwnnw, ac rwy'n llongyfarch yr holl bobl a fu'n rhan o'r prosiect y cyfeiriodd ato. Mae llwybr y pererinion yng ngogledd sir Benfro, sy'n cysylltu gogledd sir Benfro â Wexford yn Iwerddon, sy'n cysylltu Dewi Sant â Sant Aidan o Ferns yn Iwerddon, yn brosiect gwych. Mae dros 1,500 milltir o lwybrau pererinion yng Nghymru, ac maen nhw'n fwy poblogaidd heddiw nag y buon nhw ers blynyddoedd lawer. O ran twristiaeth a denu pobl i mewn, mae gennym nifer gyson o ymwelwyr o'r Almaen, yn arbennig, sy'n dod i Gymru oherwydd y llwybrau pererinion hynny ac sy'n cael eu denu ato oherwydd y diddordeb sydd ganddyn nhw gartref.

Dim ond cwpl o wythnosau yn ôl yr oedd gan ŵyl Lleisiau Eraill Aberteifi sy'n dwyn ynghyd leisiau o Gymru ac o Iwerddon, bwyslais ar y llwybr pererinion honno a ffyrdd eraill y gallwn ni weithio, o bosibl, nid gydag Iwerddon yn unig, ond gyda Chernyw a Llydaw hefyd, i greu llwybrau newydd, gan dynnu ar ein hanes o oes y saint pan, yn rhyfeddol, yr oedd pobl o Gymru yn croesi'r cefnfor i fynd i rannau eraill o'r byd, gan ffurfio'r byd yr ydym ni ynddo heddiw. Felly, i'r rhai ohonoch chi nad ydych wedi bod i lwybr y pererinion yn sir Benfro, rwy'n ei argymell yn sicr, ac mae'n rhan o stori sy'n datblygu, ac rwy'n credu y bydd ganddi hyd yn oed yn fwy o ddiddordeb ynghlwm â hi yng Nghymru yn y dyfodol.

13:40
Data Arolwg y Farchnad Lafur
Labour Market Survey Data

2. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith penderfyniad y Swyddfa Ystadegau Gwladol i beidio â chyhoeddi data arolwg y farchnad lafur ym mis Hydref? OQ60218

2. What assessment has the Welsh Government made of the impact of the Office for National Statistics's decision not to publish labour market survey data in October? OQ60218

Well, Llywydd, the Welsh Government has raised concerns with the quality of labour force survey data for Wales for a number of months. ONS has now set out a plan for improvements, which it hopes will address these issues.

Wel, Llywydd, mae Llywodraeth Cymru wedi codi pryderon am ansawdd data arolwg y gweithlu llafur i Gymru ers nifer o fisoedd. Mae'r Swyddfa Ystadegau Gwladol bellach wedi nodi cynllun ar gyfer gwelliannau, y mae'n gobeithio y bydd yn mynd i'r afael â'r materion hyn.

Thank you, First Minister. Seemingly, for the first time ever, last month saw a failure to publish data from the ONS's labour force survey. I share concerns expressed, for example, by the Resolution Foundation that this will mean that we will lack reliable data on the shape of the job market, which will hamper our ability to make crucial decisions regarding our economy. What does the First Minister think will be the impact of this decision on policy making in Wales, and does he agree with those commentators who point to the impact of Tory spending decisions on the budget of the ONS being the root cause of the problem?

Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Yn ôl pob golwg, am y tro cyntaf erioed, fis diwethaf, methwyd â chyhoeddi data o arolwg gweithlu'r Swyddfa Ystadegau Gwladol. Rwy'n rhannu pryderon a fynegwyd, er enghraifft, gan y Resolution Foundation y bydd hyn yn golygu na fydd gennym ddata dibynadwy ar ffurf y farchnad swyddi, a fydd yn amharu ar ein gallu i wneud penderfyniadau hanfodol ynghylch ein heconomi. Beth mae'r Prif Weinidog yn ei feddwl fydd effaith y penderfyniad hwn ar lunio polisïau yng Nghymru, ac a yw'n cytuno â'r sylwebyddion hynny sy'n dweud mai effaith penderfyniadau gwario y Torïaid ar gyllideb y Swyddfa Ystadegau Gwladol yw prif achos y broblem?

Well, Llywydd, I think the Financial Times probably summed it up best of all when it said simply that bad statistics lead to bad decisions. And the struggle of the ONS to provide reliable labour force data and some other aspects of its work in recent times is a troubling matter for policy makers. The Bank of England's monetary policy committee has to set interest rates, and it does so at the moment, I think, largely, in ignorance of some fundamental facts about the UK economy—whether the economy is growing and, if it is, at what rate, and whether unemployment is rising and, if so, how fast. 

Now, the chief statistician of the Welsh Government published a blog on 12 September, the first day we were back in this Chamber after the summer recess, and it pointed to the labour force survey as being the primary source of labour market data for Wales, but that those figures had become more volatile, that the headline numbers and trends had diverged from one another, and that we now needed to rely on a wider range of sources.

Now, the ONS, as Vikki Howells has said, has been affected by reductions in its budget. In the current spending review period, it's been required to make savings worth 10 per cent of its baseline budget. And it's no surprise, really, that, at a time when it has less money to spend and a greater challenge in collecting data, we end up with the difficulties we've seen in the last month. But, these difficulties, Llywydd, have real-world consequences. As well as the labour market survey data not being published, we haven't had population estimates published either. They've been promised and they've been postponed, and then they were postponed again. Now, the Barnett formula relies on population data. The block grant adjustment, much more important to us now than it was a few years ago because of our fiscal responsibility, also relies upon accurate population estimates. We're now not expecting to see those estimates this side of the autumn statement. There's no doubt at all that it is causing added and prolonged uncertainty for our budget setting—the things that will be of interest to Members in this Chamber—for 2024-25, so we must hope that the recovery plan that the ONS has published will see a resumed publication of these fundamentally important data sets in as timely a way as possible.

Wel, Llywydd, rwy'n credu bod y Financial Times yn ôl pob tebyg wedi crynhoi'r peth yn y ffordd orau pan ddywedodd yn syml bod ystadegau gwael yn arwain at benderfyniadau gwael. Ac mae brwydr y Swyddfa Ystadegau Gwladol i ddarparu data gweithlu dibynadwy a rhai agweddau eraill ar ei gwaith yn ddiweddar yn fater sy'n peri pryder i lunwyr polisi. Mae'n rhaid i bwyllgor polisi ariannol Banc Lloegr bennu cyfraddau llog, ac mae'n gwneud hynny ar hyn o bryd, rwy'n credu, yn bennaf, mewn anwybodaeth o rai ffeithiau sylfaenol am economi'r DU—a yw'r economi yn tyfu ac, os ydyw, ar ba gyfradd, ac a yw diweithdra yn codi ac, os felly, pa mor gyflym.

Nawr, cyhoeddodd prif ystadegydd Llywodraeth Cymru flog ar 12 Medi, y diwrnod cyntaf yr oeddem ni yn ôl yn y Siambr hon ar ôl toriad yr haf, a nododd mai arolwg y gweithlu oedd prif ffynhonnell data'r farchnad lafur i Gymru, ond bod y ffigurau hynny wedi dod yn fwy anwadal, bod y penawdau niferoedd a thueddiadau wedi ymwahanu oddi wrth ei gilydd, a bod angen i ni yn awr ddibynnu ar ystod ehangach o ffynonellau.

Nawr, mae'r Swyddfa Ystadegau Gwladol, fel y dywedodd Vikki Howells, wedi cael ei heffeithio gan ostyngiadau yn ei chyllideb. Yn y cyfnod adolygu gwariant presennol, bu'n ofynnol iddi wneud arbedion gwerth 10 y cant o'i chyllideb sylfaenol. Ac nid yw'n syndod, mewn gwirionedd, ar adeg pan fo ganddi lai o arian i'w wario a mwy o her wrth gasglu data, ein bod yn y pen draw yn cael yr anawsterau a welsom yn ystod y mis diwethaf. Ond, mae gan yr anawsterau hyn, Llywydd, ganlyniadau yn y byd go iawn. Yn ogystal â methiant i gyhoeddi data arolwg y farchnad lafur, nid oes amcangyfrifon o'r boblogaeth wedi'u cyhoeddi chwaith. Maen nhw wedi eu haddo ac maen nhw wedi eu gohirio, ac yna cawson nhw eu gohirio eto. Nawr, mae fformiwla Barnett yn dibynnu ar ddata poblogaeth. Mae'r addasiad grant bloc, sy'n bwysicach o lawer i ni nawr nag yr oedd ychydig flynyddoedd yn ôl oherwydd ein cyfrifoldeb cyllidol, hefyd yn dibynnu ar amcangyfrifon cywir o'r boblogaeth. Nid ydym bellach yn disgwyl gweld yr amcangyfrifon hynny yr ochr hon i ddatganiad yr hydref. Nid oes amheuaeth o gwbl ei fod yn achosi ansicrwydd ychwanegol ac estynedig o ran pennu'r gyllideb—y pethau a fydd o ddiddordeb i'r Aelodau yn y Siambr hon—ar gyfer 2024-25, felly mae'n rhaid i ni obeithio y bydd y cynllun adfer y mae'r Swyddfa Ystadegau Gwladol wedi'i gyhoeddi yn gweld ailddechrau'r broses o gyhoeddi'r setiau data sylfaenol bwysig hyn mewn modd mor amserol â phosibl.

13:45

First Minister, the delay in publishing labour market survey data undoubtedly has an impact on Government policy, and you mentioned in your earlier answer that Governments will have to rely on other information. In the event that the ONS is not able to produce more reliable economic data for some time, what other economic data is the Welsh Government planning to use to better understand the national picture and to underpin its economic policies in the future?

Prif Weinidog, does dim amheuaeth bod yr oedi wrth gyhoeddi data arolwg y farchnad lafur yn cael effaith ar bolisi'r Llywodraeth, ac fe sonioch chi yn eich ateb cynharach y bydd yn rhaid i Lywodraethau ddibynnu ar wybodaeth arall. Os na fydd y Swyddfa Ystadegau Gwladol yn gallu cynhyrchu data economaidd mwy dibynadwy am beth amser, pa ddata economaidd arall y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei ddefnyddio i ddeall y darlun cenedlaethol yn well ac i fod yn sail i'w pholisïau economaidd yn y dyfodol?

I thank the Member for that further important question. He will know that labour market statistics have been published by the ONS today, but the ONS itself says that these are to be read alongside the other data that it uses. For example, it uses real-time data from tax returns to estimate whether or not the number of people in the Welsh economy is growing or shrinking. It says today that it estimates that the Welsh workforce grew by around 600 people in the last month, using that other set of data that it has available to it. The Member will know, I'm sure, as well, that the Office for Statistics Regulation published its review of the difficulties that the ONS has experienced this morning as well, and it too points to other data sources that can be used while the ONS pursues its transformational project—that's what they call it—so that we will have, some time next year, a revised approach to labour market statistics that will render them as reliable as they need to be. In the meantime, the list of alternative data sources is there in today's statistical release, they're there in our own chief statistician's blog, and we're going to have to rely on that wider basket of measures in order to make the judgements that we need to make.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn pwysig arall hwnnw. Bydd yn gwybod bod ystadegau'r farchnad lafur wedi eu cyhoeddi gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol heddiw, ond mae'r Swyddfa Ystadegau Gwladol ei hun yn dweud y dylid darllen y rhain ochr yn ochr â'r data arall y mae'n ei ddefnyddio. Er enghraifft, mae'n defnyddio data amser real o ffurflenni treth i amcangyfrif a yw nifer y bobl yn economi Cymru yn tyfu neu'n crebachu ai peidio. Mae'n dweud heddiw ei bod yn amcangyfrif bod gweithlu Cymru wedi tyfu tua 600 o bobl yn y mis diwethaf, gan ddefnyddio'r set arall honno o ddata sydd ar gael iddi. Bydd yr Aelod yn gwybod, rwy'n siŵr, hefyd, fod y Swyddfa Rheoleiddio Ystadegau wedi cyhoeddi ei hadolygiad o'r anawsterau y mae'r Swyddfa Ystadegau Gwladol wedi'u profi y bore yma hefyd, ac mae hi hefyd yn tynnu sylw at ffynonellau data eraill y gellir eu defnyddio tra bo'r Swyddfa Ystadegau Gwladol yn bwrw ymlaen â'i phrosiect trawsnewidiol—dyna maen nhw'n ei alw—fel y bydd gennym, rywbryd y flwyddyn nesaf, ddull diwygiedig o ymdrin ag ystadegau'r farchnad lafur a fydd yn eu gwneud mor ddibynadwy ag y mae angen iddynt fod. Yn y cyfamser, mae'r rhestr o ffynonellau data amgen yno yn y datganiad ystadegol heddiw, maen nhw yno ym mlog ein prif ystadegydd ein hunain, a bydd yn rhaid i ni ddibynnu ar y fasged ehangach honno o fesurau er mwyn gwneud y penderfyniadau y mae angen i ni eu gwneud.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.

Questions now from the party leaders. Leader of the Conservatives, Andrew R.T. Davies.

Thank you, Presiding Officer. Last week, First Minister, I ask about the use of WhatsApp when it comes to communication within the Welsh Government. You indicated during that question time session that you did not have WhatsApp on your phone and you did not use it. I wrote to you after the question time session last week. I have not received a reply to that letter yet, although I was copied into correspondence that you and the Presiding Officer had engaged in. Could you confirm today, at the first opportunity since we gathered here in last week's First Minister's questions, that you do have WhatsApp on your phone, and you do make use of it?

Diolch yn fawr, Llywydd. Yr wythnos diwethaf, Prif Weinidog, gofynnais am y defnydd o WhatsApp o ran cyfathrebu o fewn Llywodraeth Cymru. Fe wnaethoch chi nodi yn ystod y sesiwn cwestiynau honno nad oedd gennych WhatsApp ar eich ffôn ac nad oeddech chi'n ei ddefnyddio. Ysgrifennais atoch ar ôl y sesiwn cwestiynau yr wythnos diwethaf. Nid wyf wedi derbyn ateb i'r llythyr hwnnw eto, er imi gael fy nghynnwys mewn gohebiaeth yr oeddech chi a'r Llywydd wedi ymgymryd â hi. A wnewch chi gadarnhau heddiw, ar y cyfle cyntaf ers i ni ymgynnull yma yng nghwestiynau'r Prif Weinidog yr wythnos diwethaf, bod WhatsApp ar eich ffôn, a'ch bod yn ei ddefnyddio?

The answer to both questions is 'yes'.

Yr ateb i'r ddau gwestiwn yw 'oes' ac 'ydw'.

I'm grateful for that clarification.

The other point I'd like to raise with you is on Government policy. Last week in question time, the Member of Parliament for the Rhondda and shadow Cabinet member in London called the implementation of the 20 mph speed restrictions 'bonkers'. Do you believe that implementation—[Interruption.] I can hear the Labour benches saying he didn't. I ask you to read his comments, because he said the implementation was bonkers. Do you believe that is a true reflection of the implementation of that speed restriction that your Government has brought in? And if you do agree with his assessment that it is bonkers, what are you doing about it?

Rwy'n ddiolchgar iawn am yr eglurhad hwnnw.

Y pwynt arall yr hoffwn i ei godi gyda chi yw polisi'r Llywodraeth. Yr wythnos diwethaf yn y sesiwn cwestiynau, galwodd Aelod Seneddol y Rhondda ac aelod Cabinet yr wrthblaid yn Llundain gweithredu'r cyfyngiadau cyflymder 20 mya yn 'boncyrs'. Ydych chi'n credu bod gweithredu—[Torri ar draws.] Gallaf glywed y meinciau Llafur yn dweud na wnaeth. Gofynnaf ichi ddarllen ei sylwadau, oherwydd dywedodd fod eu gweithredu yn boncyrs. A ydych chi'n credu bod hynny'n adlewyrchiad cywir o weithredu'r cyfyngiad cyflymder hwnnw y mae eich Llywodraeth chi wedi'i gyflwyno? Ac os ydych chi'n cytuno â'i asesiad ei fod yn boncyrs, beth ydych chi'n ei wneud am y peth?

Fortunately, I have the transcript in front of me, so I can assure you that he did not say what the leader of the opposition says. In fact, if you read what Mr Bryant said, it's clear that he is supportive of the policy. He says:

'Everybody believes that outside a school and a hospital, and a clinic, and a chemist and in some residential areas it should be 20 mph. The thing is, that's nearly every road in the Rhondda.'

So, he was supportive of the policy. He pointed to the fact that, in some places, speed limits go from 20 mph to 30 mph, and sometimes revert to 20 mph again. That's exactly the sort of issue that we will look at as we review the policy once we've had some further months of its practical implementation.

Yn ffodus, mae gen i'r trawsgrifiad o'm blaen, felly gallaf eich sicrhau na ddywedodd beth mae arweinydd yr wrthblaid yn ei ddweud. Mewn gwirionedd, os ydych chi'n darllen yr hyn ddywedodd Mr Bryant, mae'n amlwg ei fod yn gefnogol i'r polisi. Dywed:

'Mae pawb yn credu, y tu allan i ysgol ac ysbyty, a chlinig, a fferyllydd ac mewn rhai ardaloedd preswyl y dylai fod yn 20 mya. Y peth yw, dyna bron bob ffordd yn y Rhondda.'

Felly, roedd yn gefnogol i'r polisi. Tynnodd sylw at y ffaith bod terfynau cyflymder, mewn rhai mannau, yn mynd o 20 mya i 30 mya, ac weithiau'n dychwelyd i 20 mya eto. Dyna'r union fath o fater y byddwn ni'n edrych arno wrth i ni adolygu'r polisi unwaith y byddwn wedi cael rhai misoedd pellach o'i weithredu yn ymarferol.

You do have selective hearing, First Minister. I said that what the Member for the Rhondda said was about the implementation of the scheme. I didn't say it was about the policy. We disagree about the policy as Conservatives and Labour in this Chamber. I said to you that the Member for the Rhondda said the implementation of the policy was bonkers, and, frankly, a lot of people across the length and breadth of Wales believe it is bonkers. What we also saw on Question Time last week was a retained fire service member highlighting how he believed that, sadly, lives might be lost because of the inability for people to get to their fire stations on time to manage fire appliances. There are unintended consequences of this policy, and I don't believe for a minute it was the intention of the Welsh Government to have such an issue, to hold back retained firefighters attending their fire station to go to an emergency. So, can you map out what action the Welsh Government is taking to look at these unintended consequences that your policy has put forward, so that we do not lose fire service personnel and we do not have unnecessary instances of loss of life because of a flawed policy that your Government has brought forward?

Mae gennych glyw dethol, Prif Weinidog. Dywedais fod yr hyn a ddywedodd yr Aelod dros y Rhondda yn ymwneud â gweithredu'r cynllun. Wnes i ddim dweud ei fod yn ymwneud â'r polisi. Rydym yn anghytuno am y polisi fel Ceidwadwyr a Llafur yn y Siambr hon. Dywedais wrthych chi fod yr Aelod dros y Rhondda wedi dweud bod gweithredu'r polisi yn boncyrs, ac, i fod yn onest, mae llawer o bobl ar hyd a lled Cymru yn credu ei fod yn boncyrs. Yr hyn a welsom hefyd ar Question Time yr wythnos diwethaf oedd aelod o'r gwasanaeth tân wrth gefn yn tynnu sylw at sut yr oedd e'n credu, yn drist, y gallai bywydau gael eu colli oherwydd anallu pobl i gyrraedd eu gorsafoedd tân ar amser i reoli peiriannau tân. Mae canlyniadau anfwriadol i'r polisi hwn, a dydw i ddim yn credu am un funud mai bwriad Llywodraeth Cymru oedd bod â phroblem o'r fath, atal diffoddwyr tân wrth gefn rhag mynd i'w gorsaf dân i fynd i argyfwng. Felly, a wnewch chi nodi pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i edrych ar y canlyniadau anfwriadol hyn y mae eich polisi wedi'u cyflwyno, fel nad ydym yn colli personél y gwasanaeth tân ac nad oes gennym achosion diangen o golli bywyd oherwydd polisi diffygiol y mae eich Llywodraeth chi wedi'i gyflwyno?

13:50

Llywydd, this is a policy that will save people's lives. That is the incontrovertible evidence that lies behind it. It is what has happened in other parts of the world, and, indeed, in many places in England where his party is in charge and where 20 mph zones have been introduced. We believe that, over 10 years, 100 lives could be saved—lives particularly amongst children, who we know are at the greatest risk when vehicles speed in residential areas. That is the basis of the policy, that will be its effect, and asking people to drive a little more slowly in built-up, residential areas, where people are to be found and children want to play, is a small price to pay to gain those rewards. The Government is committed, of course, to reviewing the evidence of the implementation of the policy, and there is interesting information already emerging: over 10 per cent of roads in one local authority are exempt from the default setting of 20 mph; in another local authority, it's less than 0.5 per cent. There is variety in the way in which local authorities have implemented the policy. That's why collecting data, keeping it under review, making sure that it is doing the job we want it to do, in the right way, is exactly what this Welsh Government will do.

Llywydd, mae hwn yn bolisi a fydd yn achub bywydau pobl. Dyna'r dystiolaeth ddiamheuol sydd y tu ôl iddo. Dyma'r hyn sydd wedi digwydd mewn rhannau eraill o'r byd, ac, yn wir, mewn sawl man yn Lloegr lle mae ei blaid wrth y llyw a lle mae parthau 20 mya wedi'u cyflwyno. Rydym yn credu, dros 10 mlynedd, y gallai 100 o fywydau gael eu hachub—bywydau yn enwedig ymhlith plant, y gwyddom eu bod yn wynebu'r risg fwyaf pan fydd cerbydau'n gyrru'n rhy gyflym mewn ardaloedd preswyl. Dyna sail y polisi, dyna fydd ei effaith, ac mae gofyn i bobl yrru ychydig yn arafach mewn ardaloedd preswyl adeiledig, lle mae pobl i'w canfod a lle mae plant eisiau chwarae, yn bris bach i'w dalu er mwyn cael y canlyniadau hynny. Mae'r Llywodraeth wedi ymrwymo, wrth gwrs, i adolygu'r dystiolaeth o weithredu'r polisi, ac mae gwybodaeth ddiddorol eisoes yn dod i'r amlwg: mae dros 10 y cant o ffyrdd mewn un awdurdod lleol wedi'u heithrio o'r cyflymder rhagosodedig o 20 mya; mewn awdurdod lleol arall, mae'n llai na 0.5%. Mae amrywiaeth yn y ffordd y mae awdurdodau lleol wedi gweithredu'r polisi. Dyna pam mai casglu data, parhau i'w adolygu, sicrhau ei fod yn gwneud y gwaith yr ydym am iddo ei wneud, yn y ffordd iawn, yw'r union beth y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud.

Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

The leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Diolch, Llywydd. The UK Government's Cabinet merry-go-round has been in full swing again. A Prime Minister who, in defending a divisive Home Secretary for so long, lost his moral compass has now turned to the architect of austerity for salvation: David Cameron's austerity. His deep cuts, remember, hit the poorest hardest. Yet he once called opponents of his austerity cuts 'selfish'. One way of ensuring that families don't have to choose between heating and eating this winter would be to introduce a new social tariff on energy. There is some support for those on means-tested benefits, but there are 6.3 million UK households in fuel poverty; that's up 2 million in just two years. Does the First Minister agree with me that this should be a priority now, and that it should be a priority for an incoming Labour government too, if that were to be the case?

Diolch, Llywydd. Mae chwyrligwgan Cabinet Llywodraeth y DU wedi bod ar ei anterth eto. Prif Weinidog sydd, wrth amddiffyn Ysgrifennydd Cartref ymrannol am gyhyd, wedi colli ei gwmpawd moesol bellach ac wedi troi at bensaer cyni am iachawdwriaeth: cyni David Cameron. Gwnaeth ei doriadau dwfn, cofiwch, daro'r bobl dlotaf. Eto i gyd fe wnaeth unwaith alw gwrthwynebwyr ei doriadau cyni yn 'hunanol'. Un ffordd o sicrhau nad oes yn rhaid i deuluoedd ddewis rhwng gwresogi a bwyta dros y gaeaf fyddai cyflwyno tariff cymdeithasol newydd ar ynni. Mae rhywfaint o gefnogaeth i'r rhai sydd ar fudd-daliadau prawf modd, ond mae 6.3 miliwn o aelwydydd yn y DU mewn tlodi tanwydd; mae hynny'n gynnydd o 2 filiwn mewn dwy flynedd yn unig. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi y dylai hyn fod yn flaenoriaeth nawr, ac y dylai fod yn flaenoriaeth i lywodraeth Lafur fyddai'n dod i mewn hefyd, pe bai hynny'n digwydd?

The Welsh Government is on record for many, many months in calling for social tariffs; it's there in the letters that were written by my colleague the Minister for Social Justice and the finance Minister. She'll be writing, I think, now, to her eighth Chief Secretary to the Treasury. That was another casualty of the merry-go-round yesterday. It is genuinely impossible to have orderly conduct of business when, no sooner have you met somebody—and the Chief Secretary to the Treasury is a really important figure in the UK Government as far as Wales is concerned—and explained to them the issues with which they need to grapple, they're gone and the next person comes through the door. It really is chaotic in the way that this has been carried out. But in that correspondence, we have called for social tariffs. I met yesterday with other colleagues with the regulators—Ofgem, Ofwat, the others who have an important part to play in securing social tariffs. There's a very mixed picture out there. There are some pretty significant things happening in the water industry, for example, which are commendable, but at the other end of the spectrum, when it comes to the electronic devices on which we all depend these days to live our lives, only 5 per cent of users take advantage of the social tariffs that are there in that industry. There's a great deal more to do, and if we could persuade the UK Government to be purposeful in the pursuit of a proper social tariff regime, then the people we are most concerned about would have the most to benefit.

Mae Llywodraeth Cymru ar gof a chadw ers misoedd lawer iawn yn galw am dariffau cymdeithasol; mae yno yn y llythyrau a ysgrifennwyd gan fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a'r Gweinidog cyllid. Bydd hi'n ysgrifennu, rwy'n credu, nawr, at ei hwythfed Prif Ysgrifennydd y Trysorlys. Roedd hynny'n un arall o anafusion y chwyrligwgan ddoe. Mae'n wirioneddol amhosibl cynnal busnes yn drefnus pan, dim llawer o amser ar ôl i chi gwrdd â rhywun—ac mae Prif Ysgrifennydd y Trysorlys yn ffigwr pwysig iawn yn Llywodraeth y DU o safbwynt Cymru—ac egluro wrtho y materion y mae angen iddo fynd i'r afael â nhw, mae wedi mynd a daw'r person nesaf trwy'r drws. Mae'r ffordd y mae hyn wedi'i wneud yn wirioneddol anhrefnus. Ond yn yr ohebiaeth honno, rydym wedi galw am dariffau cymdeithasol. Cwrddais ddoe ynghyd â chyd-Aelodau eraill gyda'r rheoleiddwyr—Ofgem, Ofwat, y lleill sydd â rhan bwysig i'w chwarae wrth sicrhau tariffau cymdeithasol. Mae darlun cymysg iawn allan yna. Mae rhai pethau eithaf arwyddocaol yn digwydd yn y diwydiant dŵr, er enghraifft, sydd i'w canmol, ond ar ben arall y sbectrwm, o ran y dyfeisiau electronig yr ydym ni i gyd yn dibynnu arnyn nhw y dyddiau hyn i fyw ein bywydau, dim ond 5 y cant o ddefnyddwyr sy'n manteisio ar y tariffau cymdeithasol sydd yno yn y diwydiant hwnnw. Mae llawer iawn mwy i'w wneud, ac os gallem berswadio Llywodraeth y DU i fod yn bwrpasol wrth fynd ar ôl cyfundrefn tariff gymdeithasol briodol, yna y bobl yr ydym yn pryderu fwyaf amdanyn nhw fyddai'n cael y budd mwyaf.

13:55

I agree entirely that chaos in the UK Conservative Government is holding back help from people who need it most. But we have to look at inaction by the Welsh Government too. In August, the Welsh Government expert group on the cost-of-living crisis said crises demand immediate action from Governments. They said a failure to take preventative action in the short term will lead to more people suffering economic hardship. The report made 29 recommendations. Three months on, we've seen little or no movement from Welsh Ministers.

The slow progress in implementing the new Warm Homes programme, identified by the expert group as being so important, delays the upgrading of energy efficiency in fuel-poor homes. Similarly, a pilot for free bus travel for under-16s hasn't been introduced. Without the provision of free school meals being extended to years 7 to 11 for those households in receipt of universal credit, we will continue to see pupils fall through the net.

If the barrier is a lack of money from the UK Government, and if the polls are to be believed, would the First Minister be equally critical of Keir Starmer because of his apparent determination not to make a pledge on fair funding for Wales?

Rwy'n cytuno'n llwyr bod anhrefn yn Llywodraeth Geidwadol y DU yn dal cymorth yn ôl o'r bobl sydd ei angen fwyaf. Ond mae'n rhaid i ni edrych ar ddiffyg gweithredu gan Lywodraeth Cymru hefyd. Ym mis Awst, dywedodd grŵp arbenigol Llywodraeth Cymru ar yr argyfwng costau byw fod argyfyngau yn mynnu gweithredu ar unwaith gan Lywodraethau. Dywedon nhw y bydd methiant i gymryd camau ataliol yn y tymor byr yn arwain at fwy o bobl yn dioddef caledi economaidd. Gwnaeth yr adroddiad 29 o argymhellion. Dri mis yn ddiweddarach, ychydig o symudiad yr ydym wedi'i weld gan Weinidogion Cymru, os o gwbl.

Mae'r cynnydd araf wrth weithredu'r rhaglen Cartrefi Clyd newydd, y nodwyd gan y grŵp arbenigol ei fod mor bwysig, yn oedi uwchraddio effeithlonrwydd ynni mewn cartrefi sy'n dlawd o ran tanwydd. Yn yr un modd, ni chyflwynwyd cynllun peilot ar gyfer teithio am ddim ar fysiau i bobl ifanc dan 16 oed. Heb ymestyn y ddarpariaeth o brydau ysgol am ddim i flynyddoedd 7 i 11 ar gyfer yr aelwydydd hynny sy'n derbyn credyd cynhwysol, byddwn yn parhau i weld disgyblion yn syrthio drwy'r rhwyd.

Os mai diffyg arian gan Lywodraeth y DU yw'r rhwystr, ac os yw'r arolygon barn i'w credu, a fyddai'r Prif Weinidog yr un mor feirniadol o Keir Starmer oherwydd ei benderfyniad ymddangosiadol i beidio â gwneud addewid ar gyllid teg i Gymru?

I recognise a few offcuts from this week's five-point plan. Not every Member here will know that cometh another week, cometh another five-point plan from Plaid Cymru. I've seen it, though, and recognise some of the offcuts from it in what the leader of Plaid Cymru had to say.

The leader of Plaid Cymru is obsessed with being let down by a Labour Government that hasn't even been elected. I say to him, as I say many weeks: what will he do to make sure that we have that Labour Government that he is so keen to criticise? Let's get that Government and then let's work with it to make sure we can do some of the things that he and I would wish to see for people in Wales.

Rwy'n cydnabod ychydig o wrthdoriadau o'r cynllun pum pwynt yr wythnos hon. Ni fydd pob Aelod yma yn gwybod pan fo wythnos arall yn dod, daw cynllun pum pwynt arall gan Blaid Cymru. Rwyf wedi ei weld, serch hynny, ac rwy'n cydnabod rhai o'r gwrthdoriadau ohono yn yr hyn oedd gan arweinydd Plaid Cymru i'w ddweud.

Mae arweinydd Plaid Cymru ag obsesiwn â chael ei siomi gan Lywodraeth Lafur sydd heb gael ei hethol hyd yn oed. Dywedaf wrtho, fel rwy'n dweud lawer o wythnosau: beth fydd ef yn ei wneud i sicrhau bod gennym y Llywodraeth Lafur honno y mae ef mor awyddus i'w beirniadu? Gadewch i ni gael y Llywodraeth honno ac yna gadewch i ni weithio gyda hi i sicrhau y gallwn ni wneud rhai o'r pethau y byddai ef a minnau yn dymuno eu gweld dros bobl yng Nghymru.

I'm glad that the First Minister has recognised my frustration at Keir Starmer. I think there's real disillusionment at Keir Starmer's Government before it's even been formed. The truth of the matter is that whilst he may pick away at the five-point plan that was put forward by Plaid Cymru, there's a 29-point plan put forward by the expert group on the cost-of-living crisis that the Welsh Government isn't getting on with implementing.

Rwy'n falch bod y Prif Weinidog wedi cydnabod fy rhwystredigaeth â Keir Starmer. Rwy'n credu bod dadrithiad gwirioneddol â Llywodraeth Keir Starmer cyn iddi gael ei ffurfio hyd yn oed. Gwir y mater yw, er ei fod efallai'n beirniadu'r cynllun pum pwynt a gyflwynwyd gan Blaid Cymru, mae cynllun 29 pwynt wedi'i gyflwyno gan y grŵp arbenigol ar yr argyfwng costau byw nad yw Llywodraeth Cymru yn bwrw ymlaen â'i weithredu.

Pan fydd y rhaglen Cartrefi Clyd newydd yn cael ei chyflwyno yn y pen draw, fel dwi'n gobeithio y bydd hi, mi fyddwn i yn licio gwybod os oes yna sicrwydd ar un pwynt yn benodol. Mi fyddwn i'n hoffi sicrwydd gan y Prif Weinidog y bydd y meini prawf ar gyfer pwy sy'n gymwys yn golygu y bydd pobl sy'n dioddef o rai o'r afiechydon mwyaf difrifol yn cael eu cynnwys. Yn ôl Marie Curie, dim ond cyflyrau anadlol, cylchrediad y gwaed ac iechyd meddwl cronig mae'r Llywodraeth wedi'u nodi fel rhai a fyddai'n gymwys ar gyfer y meini prawf llai llym ar gyfer cymhwyso. Risg hyn fyddai eithrio pobl sydd, er enghraifft, yn dioddef o glefyd motor niwron neu sydd yn dioddef o ganser. Er gwaethaf codi hyn efo'r Llywodraeth, dwi'n deall bod yna ddim ymateb wedi bod gan y Gweinidog eto i geisiadau yn gofyn am ychwanegu salwch terfynol at y rhestr o gyflyrau iechyd cymwys. A allaf ofyn a ydy'r Prif Weinidog yn fodlon gwneud yr ymrwymiad hwnnw heddiw?

When the new Warm Homes programme is ultimately introduced, as I hope it will, I would like to know if you can give us an assurance on one point specifically. I would like an assurance from the First Minister that the criteria for who qualifies will mean that those suffering from some of the most serious illnesses will be included. According to Marie Curie, only respiratory conditions, circulation issues, and chronic mental health issues have been noted by the Government as those that would qualify for the less strict criteria. The risk of this would be to exempt those people who suffer from motor neurone disease, for example, or those suffering from cancer. Despite raising this with the Government, I understand that there's been no response by the Minister, as of yet, to requests asking for terminal illness to be added to the list of qualifying illnesses. Can I ask whether the First Minister is willing to make that commitment today?

Beth dwi yn gallu dweud, Llywydd, yw bod y Gweinidog yn dal i siarad gyda Marie Curie a phobl eraill sydd eisiau cael effaith ar ein rhaglen ni fel y Llywodraeth, a phan bydd y ddogfen yn cael ei chyhoeddi, bydd pobl yn gallu gweld effaith pobl tu fas o'r Llywodraeth, gyda'r syniadau maen nhw eisiau eu rhoi i ni. Rŷn ni'n dal i drafod. Bydd rhaid i arweinydd Plaid Cymru a phobl eraill aros tan bod y gwaith yma wedi cael ei gwblhau a bydd y ddogfen yn barod i gael ei chyhoeddi.

What I can say, Llywydd, is that the Minister is continuing to discuss with Marie Curie and other parties who want to have an effect on our programme as a Government, and when the document is published, people will be able to see the impact made by people outwith the Government, with the ideas that they want to share with us. We are continuing to have those discussions. The leader of Plaid Cymru and others will have to wait until that work has been concluded and the document will be ready to be published.

Olyniaeth a Chynllunio Gwaddol gan Fusnesau
Business Legacy Planning and Succession

3. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i fusnesau o ran prosesau ar gyfer olyniaeth a chynllunio gwaddol? OQ60257

3. What support is the Welsh Government providing to businesses in terms of legacy planning and succession processes? OQ60257

I thank Luke Fletcher for that, Llywydd. The Welsh Government supports efforts to ensure that Welsh-based companies remain in Welsh hands. The £25 million Wales management succession fund, managed by the Development Bank of Wales, is one example of the support provided by the Welsh Government in succession and legacy planning.

Diolch i Luke Fletcher am hynny, Llywydd. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi ymdrechion i sicrhau bod cwmnïau o Gymru yn aros yn nwylo Cymry. Mae cronfa olyniaeth rheoli Cymru, sydd werth £25 miliwn, a reolir gan Fanc Datblygu Cymru, yn un enghraifft o'r cymorth a ddarperir gan Lywodraeth Cymru o ran olyniaeth a chynllunio gwaddol. 

14:00

Diolch am yr ateb, Brif Weinidog. 

Thank you for that response, First Minister. 

You rightly mention, of course, the Wales management succession fund worth £25 million, which has had successes, to be fair. However, the current level of resources made available through DBW to promote succession processes is arguably unequal to the scale of the challenge that faces us in relation to our missing middle. At £25 million, the Wales management succession fund represents only 1.32 per cent of the total £1.9 billion currently managed by the development bank. So, does the First Minister agree that in order to retain Welsh businesses and help them to grow beyond what would be classed as a small business, then the succession fund needs a greater share of that £1.9 billion? 

Rydych chi'n sôn yn briodol, wrth gwrs, am gronfa olyniaeth rheoli Cymru gwerth £25 miliwn, sydd wedi cael llwyddiannau, i fod yn deg. Fodd bynnag, gellir dadlau bod y lefel bresennol o adnoddau sydd ar gael drwy Fanc Datblygu Cymru i hyrwyddo prosesau olyniaeth yn anghyfartal i raddfa'r her sy'n ein hwynebu o ran ein canol coll. Ar £25 miliwn, dim ond 1.32% o'r cyfanswm o £1.9 biliwn a reolir gan y banc datblygu ar hyn o bryd yw cronfa olyniaeth rheoli Cymru. Felly, a yw'r Prif Weinidog yn cytuno, er mwyn cadw busnesau yng Nghymru a'u helpu i dyfu y tu hwnt i'r hyn a fyddai'n cael ei ystyried yn fusnes bach, yna mae angen cyfran fwy o'r £1.9 biliwn hwnnw ar y gronfa olyniaeth? 

Llywydd, I thank Luke Fletcher for his recognition of the success that the fund has had. Since its inception on 20 November 2018, the fund has funded 199 succession investments worth over £72.4 million. And you might ask: how can a fund of £25 million support investments of £72 million? Well, that's because it is a loan fund and a circulated fund, so the money goes out and it comes back in the way that the fund is operated. As far as I am aware—and, of course, DBW published its most recent annual report only recently—the fund is both well managed and successful. There is always more we could do if we had more money, but in this area, as everything else, there is a finite sum of money. We rely on the Development Bank of Wales to do many things on our behalf in many areas, not simply succession planning but in housing and in other fields as well, and at the moment, the £25 million going out and coming back and allowing us to make further investments is doing the job we've asked it to do. 

Llywydd, rwy'n diolch i Luke Fletcher am ei gydnabyddiaeth o'r llwyddiant y mae'r gronfa wedi'i gael. Ers ei sefydlu ar 20 Tachwedd 2018, mae'r gronfa wedi ariannu 199 o fuddsoddiadau olyniaeth gwerth dros £72.4 miliwn. Ac efallai y byddwch yn gofyn: sut y gall cronfa o £25 miliwn gefnogi buddsoddiadau o £72 miliwn? Wel, mae hynny oherwydd ei bod yn gronfa fenthyciadau ac yn gronfa a gylchredir, felly mae'r arian yn mynd allan ac mae'n dod yn ôl yn y ffordd y mae'r gronfa yn cael ei gweithredu. Hyd y gwn i—ac, wrth gwrs, cyhoeddodd Banc Datblygu Cymru ei adroddiad blynyddol diweddaraf yn ddiweddar—mae'r gronfa yn cael ei rheoli'n dda ac yn llwyddiannus. Mae mwy y gallem ei wneud bob amser pe bai gennym fwy o arian, ond yn y maes hwn, fel popeth arall, mae swm cyfyngedig o arian. Rydym yn dibynnu ar Fanc Datblygu Cymru i wneud llawer o bethau ar ein rhan mewn sawl maes, nid yn unig cynllunio olyniaeth ond ym maes tai ac mewn meysydd eraill hefyd, ac ar hyn o bryd, mae'r £25 miliwn sy'n mynd allan ac yn dod yn ôl ac yn ein galluogi i wneud rhagor o fuddsoddiadau yn gwneud y gwaith yr ydym wedi gofyn iddo ei wneud. 

First Minister, succession planning is very, very important for any organisation. I'm sure many of your front bench colleagues on your own side of your party would love to know your own succession plans for when you decide to leave office. But wider than that, a report commissioned by the Welsh Government did state that businesses were not aware of the different succession options that were available to them, and many businesses didn't start on succession planning at an early enough stage in their business life. So, First Minister, what work has Business Wales done along with the Welsh Government and the development bank to engage with businesses around the succession planning options that are available to them? 

Prif Weinidog, mae cynllunio olyniaeth yn bwysig iawn, iawn i unrhyw sefydliad. Rwy'n siŵr y byddai llawer o'ch cyd-Aelodau mainc flaen ar eich ochr eich hun i'ch plaid wrth eu bodd yn gwybod eich cynlluniau olyniaeth eich hun ar gyfer pryd y byddwch yn penderfynu gadael y swydd. Ond yn ehangach na hynny, nododd adroddiad a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru nad oedd busnesau yn ymwybodol o'r gwahanol opsiynau olyniaeth oedd ar gael iddynt, ac nad oedd llawer o fusnesau yn dechrau cynllunio olyniaeth ar gam digon cynnar yn eu bywyd busnes. Felly, Prif Weinidog, pa waith y mae Busnes Cymru wedi'i wneud ynghyd â Llywodraeth Cymru a'r banc datblygu i ymgysylltu â busnesau ynghylch yr opsiynau cynllunio olyniaeth sydd ar gael iddynt? 

Well, I agree that there is evidence that many businesses leave it too late to think about succession planning. They have a responsibility too. Business Wales and Social Business Wales offer specialist advice to those companies looking to craft their future beyond the ownership that they have enjoyed while those businesses have been in development. I would urge any of them to make sure that they engage with the sources of help and guidance that are available to them, because they are expert in nature and they have access to very significant funds, as we've already heard today. The help is there. There is a responsibility on businesses themselves to take advantage of what is available. 

Wel, rwy'n cytuno bod tystiolaeth bod llawer o fusnesau yn ei gadael hi'n rhy hwyr i feddwl am gynllunio olyniaeth. Mae ganddyn nhw gyfrifoldeb hefyd. Mae Busnes Cymru a Busnes Cymdeithasol Cymru yn cynnig cyngor arbenigol i'r cwmnïau hynny sydd am greu eu dyfodol y tu hwnt i'r berchnogaeth y maent wedi'i mwynhau tra bo'r busnesau hynny wedi bod yn cael eu datblygu. Byddwn yn annog unrhyw un ohonyn nhw i sicrhau eu bod yn ymgysylltu â'r ffynonellau cymorth ac arweiniad sydd ar gael iddyn nhw, oherwydd maen nhw'n arbenigol eu natur ac mae ganddyn nhw fynediad at gronfeydd sylweddol iawn, fel yr ydym eisoes wedi'i glywed heddiw. Mae'r help yno. Mae cyfrifoldeb ar fusnesau eu hunain i fanteisio ar yr hyn sydd ar gael. 

We need that strong business succession and legacy planning to grow and develop our self-made Welsh businesses, and part of that could indeed be with employee ownership models, as supported by the Co-operative Party and indeed within our Welsh Labour programme for government. But would you, First Minister, agree with me that we also need to build on the legacy of excellent foreign direct investment, as exemplified by the over 50 years of investment now by Japanese companies in every single part of Wales, which I believe he discussed with the ambassador and with Rob Wilson, chief executive officer of Sony UK Technology Centre, on his visit to Sony Pencoed last week? 

Mae angen yr olyniaeth fusnes a'r cynllunio gwaddol cryf yna arnom i dyfu a datblygu ein busnesau a grewyd eu hunain yng Nghymru, a gallai rhan o hynny fod gyda modelau perchnogaeth gweithwyr, fel y'u cefnogir gan y Blaid Gydweithredol ac yn wir o fewn ein rhaglen lywodraethu Llafur Cymru. Ond a fyddech chi, Prif Weinidog, yn cytuno â mi bod angen i ni hefyd adeiladu ar waddol buddsoddiad uniongyrchol tramor rhagorol, fel y dangosir gan y dros 50 mlynedd o fuddsoddiad bellach gan gwmnïau o Japan ym mhob un rhan o Gymru, ac rwy'n credu iddo ei drafod gyda'r llysgennad a gyda Rob Wilson, prif swyddog gweithredol Canolfan Dechnoleg Sony y DU, ar ei ymweliad â Sony Pencoed yr wythnos diwethaf? 

I thank Huw Irranca-Davies for that. Thank you for what he said about the record we have in Wales. I answered a question from Luke Fletcher on this only a week or two ago, where we celebrated the fact that there are 66 employee-owned businesses across Wales, and that number is growing all the time. So, that is a measure of success in growing those indigenous businesses, but it's not a choice. I think that’s the mistake some people make. They pose these things as though you can have one or the other, whereas the policy of the Welsh Government is both to support the continued ownership in Wales of indigenous Welsh companies but at the same time to welcome long-term patient investment from overseas in the Welsh economy, and nowhere, really, is that more clearly exemplified than in the 50-year history of Japanese investment. I know that, as the local Member, Huw Irranca-Davies was there in Sony, it was a pleasure to have the company of the Japanese ambassador once again in Wales. He’s been a very regular visitor to Wales during his tenure. We were there to celebrate, Llywydd. We were there to celebrate that history of sustained investment in the Welsh economy, on which many thousands of jobs depend. When you have foreign direct investment of that sort, committed to the long term, committed to creating a network of businesses, self-supporting, looking to the future, then that is just as much an important part of our economic future as is the work we do to make sure that businesses born in Wales can stay in Welsh hands. 

Diolch i Huw Irranca-Davies am hynny. Diolch am yr hyn a ddywedodd am y record sydd gennym yng Nghymru. Atebais gwestiwn gan Luke Fletcher ar hyn dim ond wythnos neu ddwy yn ôl, lle gwnaethom ddathlu'r ffaith bod 66 o fusnesau sy'n eiddo i weithwyr ledled Cymru, ac mae'r nifer hwnnw'n cynyddu drwy'r amser. Felly, mae hynny'n fesur o lwyddiant wrth dyfu'r busnesau brodorol hynny, ond nid yw'n ddewis. Rwy'n credu mai dyna'r camgymeriad y mae rhai pobl yn ei wneud. Maen nhw'n cyflwyno'r pethau hyn fel pe gallech chi gael y naill neu'r llall, tra mai polisi Llywodraeth Cymru yw cefnogi perchnogaeth barhaus cwmnïau cynhenid Gymreig yng Nghymru ond ar yr un pryd croesawu buddsoddiad amyneddgar hirdymor o dramor yn economi Cymru, ac nid yw hynny'n fwy eglur yn unman, mewn gwirionedd, nag yn hanes 50 mlynedd buddsoddiad Japaneaidd. Rwy'n gwybod, fel yr Aelod lleol, bod Huw Irranca-Davies yno yn Sony, yr oedd yn bleser cael cwmni llysgennad Japan unwaith eto yng Nghymru. Mae wedi bod yn ymwelydd rheolaidd iawn â Chymru yn ystod ei gyfnod. Roeddem yno i ddathlu, Llywydd. Roeddem yno i ddathlu'r hanes hwnnw o fuddsoddiad parhaus yn economi Cymru, y mae miloedd lawer o swyddi'n dibynnu arno. Pan fydd gennych fuddsoddiad uniongyrchol tramor o'r math hwnnw, wedi ymrwymo i'r tymor hir, wedi ymrwymo i greu rhwydwaith o fusnesau, hunangynhaliol, gan edrych i'r dyfodol, yna mae hynny'n rhan mor bwysig o'n dyfodol economaidd â'r gwaith a wnawn i sicrhau y gall busnesau a anwyd yng Nghymru aros yn nwylo Cymry. 

14:05
Gofal Cartref
Homecare

4. Pa drafodaethau sydd wedi bod rhwng Llywodraeth Cymru a Chyngor Rhondda Cynon Taf ynghylch penderfyniad y cyngor i breifateiddio y gwasanaethau gofal cartref oedd yn weddill o dan eu rheolaeth, heb edrych ar opsiynau amgen? OQ60255

4. What discussions have been held between the Welsh Government and Rhondda Cynon Taf Council regarding the council's decision to privatise the remaining homecare services under its control, without looking at alternative options? OQ60255

Llywydd, mater i bob awdurdod lleol yw penderfynu’r ffordd orau o ddarparu neu drefnu gwasanaethau gofal i’w ddinasyddion, o fewn ei ddyletswyddau statudol. Nid oes angen i unrhyw awdurdod lleol gael caniatâd o Lywodraeth Cymru er mwyn gweithredu'r cyfrifoldebau sydd yn dod o dan ei fandad democrataidd.

Llywydd, it's a matter for each local authority to decide how best to provide or arrange care services for its citizens, within their statutory duties. No local authority needs the permission of Welsh Government in order to act on the responsibility provided by their democratic mandate.

But in an open letter to the Welsh Government, Unison Cymru have raised a number of concerns about the decision to privatise the remaining portion of in-house homecare in Rhondda Cynon Taf, asking you to intervene, claiming that the decision was made without proper consultation with trade unions. They are concerned about the potential impact on the council's ability to respond to future failure of private sector providers, which has been seen elsewhere in Wales, and the perceived contradiction with the goal of the rebalancing care and support Act, to shift care provision towards the public sector. So, who’s got it right, Prif Weinidog: RCT council or the 1,500 local people who’ve signed the petition, care workers and their unions, who are calling for care to be put before profit?

Ond mewn llythyr agored i Lywodraeth Cymru, mae Unsain Cymru wedi codi nifer o bryderon am y penderfyniad i breifateiddio'r gyfran sy'n weddill o ofal cartref mewnol yn Rhondda Cynon Taf, yn gofyn i chi ymyrryd, gan honni bod y penderfyniad wedi'i wneud heb ymgynghori'n iawn gydag undebau llafur. Maen nhw'n pryderu am yr effaith bosibl ar allu'r cyngor i ymateb i fethiant darparwyr sector preifat yn y dyfodol, sydd wedi'i weld mewn mannau eraill yng Nghymru, a'r gwrth-ddweud canfyddedig gyda'r nod o ailgydbwyso'r Ddeddf gofal a chymorth, i symud y ddarpariaeth gofal tuag at y sector cyhoeddus. Felly, pwy sy'n iawn, Prif Weinidog: cyngor Rhondda Cynon Taf neu'r 1,500 o bobl leol sydd wedi llofnodi'r ddeiseb, gweithwyr gofal a'u hundebau, sy'n galw am roi gofal o flaen elw?

Llywydd, it is a matter for RCT council to consult with its workforce and with its local population, and to do that in a way that makes sure that those voices are heard and are taken into account in the decision that the council will have to make. I've seen the paper that went to RCT's cabinet. It's 60 pages long. It includes a detailed equality impact assessment. I don't think it supports the Member's suggestion that this was somehow an unconsidered change by the local authority. And, Llywydd, all local authorities have choices to make between direct and independent sector provision in social care. Plaid Cymru Ceredigion, for example, privatises all its long-term domiciliary care. While I was preparing for questions today I viewed a very good—an excellent—video, available on Gwynedd Council's website. It’s called ‘Social care is changing’. It sets out the way in which the council makes the case for moving to contracting with one provider in each of its 16 patches, and it does it, I thought, in a very convincing way.

RCT’s proposals will see all reablement and intermediate homecare provided in-house. The 10 per cent of long-term care provided by the local authority will join the 90 per cent of that care already provided by the independent sector. No jobs will be lost, no change will take place in the level of service or care provided to residents. Llywydd, social care is changing, from Gwynedd to RCT, and it would be wise of the Member to recognise that fact.

Llywydd, mater i gyngor Rhondda Cynon Taf yw ymgynghori â'i weithlu a gyda'i boblogaeth leol, a gwneud hynny mewn ffordd sy'n sicrhau bod y lleisiau hynny'n cael eu clywed ac yn cael eu hystyried yn y penderfyniad y bydd yn rhaid i'r cyngor ei wneud. Rwyf wedi gweld y papur aeth i gabinet y cyngor. Mae'n 60 tudalen o hyd. Mae'n cynnwys asesiad manwl o'r effaith ar gydraddoldeb. Nid wyf yn credu ei fod yn cefnogi awgrym yr Aelod bod hwn rywsut yn newid na ystyriwyd gan yr awdurdod lleol. A, Llywydd, mae gan bob awdurdod lleol ddewisiadau i'w gwneud rhwng darpariaeth sector uniongyrchol ac annibynnol ym maes gofal cymdeithasol. Er enghraifft, mae Plaid Cymru Ceredigion yn preifateiddio ei holl ofal cartref hirdymor. Tra roeddwn i'n paratoi ar gyfer cwestiynau heddiw fe wnes i weld fideo da iawn—un ardderchog—sydd ar gael ar wefan Cyngor Gwynedd. Fe'i gelwir yn 'Mae gofal cymdeithasol yn newid'. Mae'n nodi'r ffordd y mae'r cyngor yn dadlau'r achos dros symud i gontractio gydag un darparwr ym mhob un o'i 16 o ardaloedd, ac mae'n ei wneud, rwy'n credu, mewn ffordd argyhoeddiadol iawn.

Bydd cynigion Rhondda Cynon Taf yn gweld yr holl ofal cartref ailalluogi a chanolradd yn cael ei ddarparu'n fewnol. Bydd y 10 y cant o'r gofal hirdymor a ddarperir gan yr awdurdod lleol yn ymuno â'r 90 y cant o'r gofal hwnnw a ddarperir eisoes gan y sector annibynnol. Ni fydd unrhyw swyddi'n cael eu colli, ni fydd unrhyw newid yn lefel y gwasanaeth na'r gofal a ddarperir i breswylwyr. Llywydd, mae gofal cymdeithasol yn newid, o Wynedd i Rondda Cynon Taf, a byddai'n ddoeth i'r Aelod gydnabod y ffaith honno.

First Minister, as we have heard, residents living in RCT are concerned about the recent announcement regarding long-term domiciliary homecare services within the county borough and how it will be outsourced. Removing all long-term domiciliary homecare services provided by the local authority will inevitably mean that they will lose the expertise of staff and ultimately the operational ability to run these services if the local authority ever decided at a later stage to bring them back in-house again.

I share my colleague's concerns about the lack of due process over this situation, and it's also concerning to see that, once again, RCT council are pleading poverty as the main driving force behind taking this decision, despite having around £220 million in useable reserves, which as you no doubt agree, First Minister, is a substantial amount of money. With this in mind, what steps are the Welsh Government taking to ensure that local authorities in Wales are properly utilising their available reserves before implementing cost-cutting measures such as this? Thank you. 

Prif Weinidog, fel y clywsom, mae trigolion sy'n byw yn Rhondda Cynon Taf yn pryderu am y cyhoeddiad diweddar ynghylch gwasanaethau gofal cartref hirdymor yn y fwrdeistref sirol a sut y bydd yn cael ei allanoli. Mae'n anochel y bydd cael gwared ar yr holl wasanaethau gofal cartref hirdymor a ddarperir gan yr awdurdod lleol yn golygu y byddan nhw'n colli arbenigedd staff ac, yn y pen draw, y gallu gweithredol i redeg y gwasanaethau hyn pe bai'r awdurdod lleol yn penderfynu yn nes ymlaen i ddod â nhw yn ôl yn fewnol eto.

Rwy'n rhannu pryderon fy nghyd-Aelod am y diffyg proses ddyladwy ynghylch y sefyllfa hon, ac mae'n destun pryder hefyd i weld bod cyngor Rhondda Cynon Taf unwaith eto'n mynnu mai diffyg arian yw'r prif rym y tu ôl i wneud y penderfyniad hwn, er bod tua £220 miliwn mewn cronfeydd wrth gefn y gellir eu defnyddio ganddyn nhw, sydd, fel y byddwch chi heb amheuaeth yn cytuno, Prif Weinidog, yn swm sylweddol o arian. Gyda hyn mewn golwg, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod awdurdodau lleol yng Nghymru yn defnyddio'r cronfeydd wrth gefn sydd ar gael yn briodol cyn gweithredu camau atal costau fel hyn? Diolch. 

14:10

Well, I agree it's very important that local authorities make good use of their reserves in these very, very difficult financial times, and I think that the record shows that they are doing exactly that. I don't understand the point the Member makes about a lack of due process. He says to me he's concerned about a lack of due process. What exactly—what due process does he think has not been followed by a local authority that takes a report to its cabinet, publishes that report, makes it available for its trade unions and its local population, who will make all the necessary changes that it seeks to make in full council, on the democratic decision making of the council? I'm not quite sure where due process is lacking in all of that. Nor do I agree with him that it is inevitable that expertise will be lost. All those currently working for RCT will be offered to be transferred into any new arrangements. And my understanding of what the council proposes is that it will mirror the change that has been brought about in Gwynedd and other places—a commendable change—in which workers, instead of having a rigid task list, will be told that they've got a quarter of an hour here and half an hour there, and they've got to travel around in order to provide domiciliary care. People will work on a patch, they will know their users, they will exercise judgment in how much time somebody needs on any particular day.

If we're being ecumenical in this, Llywydd, as well as happening in Gwynedd, lots of this was developed in Monmouthshire, under a Conservative administration, with a model that they developed in part of the county there. I think that model is being taken up in other parts of Wales. I think it helps recruitment, it helps retention, it means that people develop new sources of expertise and greater job satisfaction, and I hope that those benefits will be found for residents in RCT as well. 

Wel, rwy'n cytuno ei bod yn bwysig iawn bod awdurdodau lleol yn gwneud defnydd da o'u cronfeydd wrth gefn yn y cyfnod ariannol anodd iawn hwn, ac rwy'n credu bod y record yn dangos eu bod yn gwneud yn union hynny. Dydw i ddim yn deall y pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud am ddiffyg proses ddyladwy. Mae'n dweud wrthyf ei fod yn poeni am ddiffyg proses ddyladwy. Beth yn union—pa broses ddyladwy, yn ei farn ef, na ddilynwyd gan awdurdod lleol sy'n mynd ag adroddiad i'w gabinet, yn cyhoeddi'r adroddiad hwnnw, yn sicrhau ei fod ar gael i'w undebau llafur a'i boblogaeth leol, a fydd yn gwneud yr holl newidiadau angenrheidiol y mae'n ceisio eu gwneud yn y cyngor llawn, ar benderfyniadau democrataidd y cyngor? Nid wyf yn hollol siŵr lle mae'r broses ddyladwy yn ddiffygiol o ran hynny i gyd. Nid wyf ychwaith yn cytuno ag ef ei bod yn anochel y bydd arbenigedd yn cael ei golli. Bydd pawb sy'n gweithio i RhCT ar hyn o bryd yn cael cynnig i gael eu trosglwyddo i unrhyw drefniadau newydd. A fy nealltwriaeth i o'r hyn y mae'r cyngor yn ei gynnig yw y bydd yn adlewyrchu'r newid sydd wedi ei greu yng Ngwynedd a lleoedd eraill—newid i'w ganmol—lle bydd gweithwyr, yn hytrach na bod â rhestr anhyblyg o dasgau, yn cael gwybod bod ganddyn nhw chwarter awr yn y fan yma a hanner awr yn y fan yna, ac mae'n rhaid iddyn nhw deithio o gwmpas er mwyn darparu gofal cartref. Bydd pobl yn gweithio mewn ardal, byddan nhw'n adnabod eu defnyddwyr, byddan nhw'n penderfynu faint o amser mae rhywun ei angen ar unrhyw ddiwrnod penodol.

Os ydyn ni'n bod yn eciwmenaidd yn hyn, Llywydd, yn ogystal â digwydd yng Ngwynedd, datblygwyd llawer o hyn yn sir Fynwy, dan weinyddiaeth Geidwadol, gyda model a ddatblygwyd ganddynt mewn rhan o'r sir yn y fan yna. Rwy'n credu bod y model hwnnw'n cael ei weithredu mewn rhannau eraill o Gymru. Rwy'n credu ei fod yn helpu i recriwtio, mae'n helpu i gadw staff, mae'n golygu bod pobl yn datblygu ffynonellau arbenigedd newydd ac yn cael mwy o foddhad o'u swydd, ac rwy'n gobeithio y bydd y buddion hynny ar gael i drigolion RhCT hefyd. 

Canser y Geg
Oral Cancer

5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gyfraddau canser y geg yng Nghymru? OQ60239

5. Will the First Minister make a statement on oral cancer rates in Wales? OQ60239

Llywydd, I will in just a moment, if I can find—. Here I am, I apologise for that. Llywydd, regrettably, despite being a largely preventable disease, oral cancer rates have been rising in Wales, in the United Kingdom and globally over the last 20 years. Mouth cancer is strongly linked to smoking and heavy alcohol consumption, and is most often experienced by people aged between 60 and 69 years of age.

Llywydd, byddaf mewn eiliad, os gallaf ddod o hyd iddo—. Dyma fi, rwy'n ymddiheuro am hynny. Llywydd, yn anffodus, er gwaethaf y ffaith ei fod yn glefyd y gellir ei atal i raddau helaeth, mae cyfraddau canser y geg wedi bod yn cynyddu yng Nghymru, yn y Deyrnas Unedig ac yn fyd-eang dros yr 20 mlynedd diwethaf. Mae cysylltiad cryf rhwng canser y geg ag ysmygu ac yfed alcohol yn drwm, ac yn fwyaf aml mae'n cael ei brofi gan bobl rhwng 60 a 69 oed.

Diolch am yr ymateb. 

Thank you for the response. 

This month, November, is Mouth Cancer Action Month where we're concentrating on, as you said, sadly, the rising rates in oral and pharyngeal cancer. As you say, oral cancer affects everybody of all ages, but sadly, it spikes in people between the ages of 60 and 69. And sadly, in men the mortality rate is double that of women. Early detection is really important—90 per cent survival rate and it drops to 50 per cent later on. The Age Cymru report highlights the concerns around lack of availability of NHS dentists for older people and how they struggle to be able to access those for normal check-ups that may detect mouth cancer. So, once again, the issue comes back to our concerns, which everybody has raised, including my constituents, around access to NHS dentistry. Could you please outline the Welsh Government's plans, looking at increasing the access of NHS dentists to everybody, but particularly to older people? Diolch yn fawr iawn. 

Y mis hwn, Tachwedd, yw Mis Gweithredu ar Ganser y Geg lle rydym yn canolbwyntio, fel y dywedoch chi, yn drist, ar y cyfraddau cynyddol o ganser y geg a'r ffaryncs. Fel y dywedwch chi, mae canser y geg yn effeithio ar bawb o bob oed, ond yn anffodus, mae'n cynyddu'n sydyn mewn pobl rhwng 60 a 69 oed. Ac yn anffodus, mewn dynion mae'r gyfradd marwolaethau ddwywaith y gyfradd mewn menywod. Mae canfod yn gynnar yn bwysig iawn—cyfradd goroesi o 90 y cant ac mae'n gostwng i 50 y cant yn ddiweddarach. Mae adroddiad Age Cymru yn tynnu sylw at y pryderon ynghylch bod diffyg deintyddion y GIG ar gael i bobl hŷn a sut maen nhw'n cael trafferth gallu cael mynediad at y rheini ar gyfer archwiliadau arferol a allai ganfod canser y geg. Felly, unwaith eto, daw'r mater yn ôl i'n pryderon, y mae pawb wedi'u codi, gan gynnwys fy etholwyr, ynghylch mynediad at ddeintyddiaeth y GIG. A allech chi amlinellu cynlluniau Llywodraeth Cymru, gan edrych ar gynyddu'r mynediad at ddeintyddion y GIG i bawb, ond yn enwedig i bobl hŷn? Diolch yn fawr iawn. 

Diolch i Jane Dodds am y cwestiwn, Llywydd.

Thank you to Jane Dodds for the question, Llywydd. 

I had the opportunity yesterday to discuss the question with the chief dental officer in Wales. I thought that his views on this were very interesting, because he told me that he did not think that dentists were necessarily the best front-line service as far as oral cancer is concerned, because oral cancer consists of three different types of cancer—lip cancer, mouth cancer and throat cancer—and it’s only the middle of those three that dentists are trained to identify or to report on into the system.

It's also the case, he told me, that those people for whom we are most concerned, in the way that Jane Dodds said, are amongst those people least likely to visit a dentist. Even when dental care is available for them, they don’t present for dental treatment. So, the services that are there in order to make early detection—. And Jane Dodds is absolutely right. There is a 90 per cent chance of surviving with early detection and only a 50 per cent chance of having that cancer cured if it is detected later. Dentistry, while an important part of the system to respond to it, relying on it will only be a part of the answer.

As far as availability is concerned, then the Member will know that we have a new dental contract in Wales. Since April 2022, more than 0.25 million new patients have received a full course of treatment here in Wales. So far this year, 44,000 new patients have received urgent care through the dental service in Wales. And health boards are now reporting that they have more appointments available for urgent care than are being sought by patients. That is the result of the success of the new contract, and there's more to be got from that contract in the future.

In the meantime, there is a job to be done of building up routine capacity for NHS dental care. It involves, as I've tried to make the case many times on the floor of the Senedd, diversifying the workforce, so that we do not have dentists routinely doing things that you do not need the skills of somebody trained over five years and more in the most complex cases to be doing routine tasks that can equally clinically successfully be carried out by other members of the dental workforce.

In the summer, Llywydd, I visited a dental practice in Swansea with a very progressive dental head doing exactly that. They are taking on hundreds of new patients because of the way they now organise the services that they provide. There’s more that we can do to make better use of our current dental staff by supplementing them with others who can help to do the routine parts of dental care, freeing up dentists to do the things that only a dentist can do.

Cefais y cyfle ddoe i drafod y cwestiwn gyda'r prif swyddog deintyddol yng Nghymru. Roeddwn i'n meddwl bod ei farn ar hyn yn ddiddorol iawn, oherwydd fe ddywedodd wrthyf nad oedd yn credu mai deintyddion o reidrwydd oedd y gwasanaeth rheng flaen gorau o ran canser y geg oherwydd bod canser y geg yn cynnwys tri math gwahanol o ganser—canser y gwefusau, canser y geg a chanser y gwddf—a dim ond y canol o'r tri hynny y mae deintyddion yn cael eu hyfforddi i'w hadnabod neu i adrodd arnynt i'r system.

Mae hefyd yn wir, dywedodd wrthyf, bod y bobl hynny yr ydym yn poeni fwyaf amdanynt, yn y ffordd y dywedodd Jane Dodds, ymhlith y bobl hynny sydd leiaf tebygol o ymweld â deintydd. Hyd yn oed pan fydd gofal deintyddol ar gael ar eu cyfer, nid ydynt yn dod ar gyfer triniaeth ddeintyddol. Felly, y gwasanaethau sydd yno er mwyn canfod yn gynnar—. Ac mae Jane Dodds yn hollol gywir. Mae 90 y cant yn goroesi os caiff ei ganfod yn gynnar a dim ond 50 y cant yw'r siawns o gael y canser hwnnw wedi'i wella os caiff ei ganfod yn ddiweddarach. Rhan yn unig o'r ateb yw dibynnu ar ddeintyddiaeth, er ei fod yn rhan bwysig o'r system i ymateb iddo.

O ran argaeledd, bydd yr Aelod yn gwybod bod gennym gontract deintyddol newydd yng Nghymru. Ers mis Ebrill 2022, mae mwy na 0.25 miliwn o gleifion newydd wedi derbyn cwrs llawn o driniaeth yma yng Nghymru. Hyd yma eleni, mae 44,000 o gleifion newydd wedi cael gofal brys drwy'r gwasanaeth deintyddol yng Nghymru. Ac mae byrddau iechyd bellach yn dweud bod ganddyn nhw fwy o apwyntiadau ar gael ar gyfer gofal brys nag y mae cleifion yn gofyn amdanyn nhw. Dyna ganlyniad llwyddiant y contract newydd, ac mae mwy i'w gael o'r contract hwnnw yn y dyfodol.

Yn y cyfamser, mae gwaith i'w wneud i gynyddu capasiti arferol ar gyfer gofal deintyddol y GIG. Mae'n cynnwys, fel yr wyf wedi ceisio cyflwyno'r achos lawer gwaith ar lawr y Senedd, amrywio'r gweithlu, fel nad oes gennym ddeintyddion yn gwneud pethau fel mater o drefn nad oes angen sgiliau rhywun sydd wedi'u hyfforddi dros bum mlynedd a mwy yn yr achosion mwyaf cymhleth i fod yn gwneud tasgau arferol y gall aelodau eraill o'r gweithlu deintyddol eu cyflawni'n glinigol yn llwyddiannus.

Yn yr haf, Llywydd, ymwelais â phractis deintyddol yn Abertawe gyda phennaeth deintyddol blaengar iawn yn gwneud yn union hynny. Maen nhw'n derbyn cannoedd o gleifion newydd oherwydd y ffordd y maen nhw bellach yn trefnu'r gwasanaethau y maen nhw'n eu darparu. Mae mwy y gallwn ni ei wneud i wneud gwell defnydd o'n staff deintyddol presennol trwy eu hategu ag eraill a all helpu i wneud y rhannau arferol o ofal deintyddol, gan ryddhau deintyddion i wneud y pethau dim ond deintydd sy'n gallu eu gwneud.

14:15

Thanks, Jane, for raising this important issue. According to Public Health Wales, the incidence rate for mouth cancer has increased year on year since 2002. Last year, over 100 people died with oral cancer. The BDA states that nine in 10 people survive oral cancer with an early diagnosis. But, with NHS dentistry in tatters, it is—you know, for the detection of cancer, dentists are important. The fear is that many people will not get a timely diagnosis.

We all know that smoking tobacco is one of the main causes of oral cancer. In the King's Speech, the UK Government announced legislation to raise the age of sale for tobacco, ensuring that no one currently aged 14 or under can ever be legally sold cigarettes or other tobacco products. The tobacco and vapes Bill also includes measures to curb youth vaping and plans to provide extra funding for local stop smoking services. First Minister, will you join me in welcoming this announcement, and will you commit to redoubling your efforts to stop smoking in Wales, as called for by Cancer Research UK? Thank you. 

Diolch Jane, am godi'r mater pwysig hwn. Yn ôl Iechyd Cyhoeddus Cymru, mae'r gyfradd achosion o ganser y geg wedi cynyddu flwyddyn ar ôl blwyddyn ers 2002. Y llynedd, bu farw dros 100 o bobl â chanser y geg. Dywed y BDA fod naw o bob 10 person yn goroesi canser y geg gyda diagnosis cynnar. Ond, gyda deintyddiaeth y GIG yn ddeilchion—wyddoch chi, er mwyn canfod canser, mae deintyddion yn bwysig. Yr ofn yw na fydd llawer o bobl yn cael diagnosis yn brydlon.

Rydyn ni i gyd yn gwybod mai ysmygu tybaco yw un o brif achosion canser y geg. Yn Araith y Brenin, cyhoeddodd Llywodraeth y DU ddeddfwriaeth i godi'r oedran y ceir gwerthu tybaco i bobl, gan sicrhau na ellir gwerthu sigaréts na chynhyrchion tybaco eraill yn gyfreithlon i unrhyw un sy'n 14 oed neu'n iau ar hyn o bryd. Mae'r Bil tybaco a fêps hefyd yn cynnwys mesurau i atal fepio ymhlith pobl ifanc a chynlluniau i ddarparu cyllid ychwanegol ar gyfer gwasanaethau rhoi'r gorau i ysmygu yn lleol. Prif Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i groesawu'r cyhoeddiad hwn, ac a wnewch chi ymrwymo i gynyddu eich ymdrechion i roi'r gorau i ysmygu yng Nghymru, fel y galwyd amdano gan Cancer Research UK? Diolch. 

14:20

Llywydd, it is undoubtedly the case that a great deal of oral cancer is preventable. It's preventable by people giving up smoking, by reducing the amount of alcohol they consume. And the fastest rise in oral cancer is actually in throat cancer and that is most directly linked to HPV infections, and improving the rates of vaccination for HPV in Wales will be another important preventative measure. Wales has been part of a four-nation consultation that lies behind the measures outlined in the King's Speech. If there is more that we can do to reduce smoking in future and to deal with e-cigarette use amongst young people, because that's the other part of that consultation, then it will have the support of the Welsh Government.

Llywydd, heb os, mae'n wir bod modd atal llawer iawn o ganser y geg. Gellir ei atal drwy fod pobl yn rhoi'r gorau i ysmygu, drwy leihau faint o alcohol maen nhw'n ei yfed. A'r cynnydd cyflymaf mewn canser y geg mewn gwirionedd yw canser y gwddf ac mae hynny wedi'i gysylltu'n fwyaf uniongyrchol â heintiau HPV, a bydd gwella cyfraddau brechu HPV yng Nghymru yn fesur ataliol pwysig arall. Mae Cymru wedi bod yn rhan o ymgynghoriad pedair gwlad sydd y tu ôl i'r mesurau a amlinellwyd yn Araith y Brenin. Os oes mwy y gallwn ni ei wneud i leihau ysmygu yn y dyfodol ac i ymdrin â defnyddio e-sigaréts ymhlith pobl ifanc, oherwydd dyna ran arall yr ymgynghoriad hwnnw, yna bydd yn cael cefnogaeth Llywodraeth Cymru.

Araith y Brenin
The King's Speech

6. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o'r effaith ar Gymru yn sgil Araith y Brenin yn ddiweddar? OQ60260

6. What assessment has the First Minister made of the impact on Wales of the recent King's Speech? OQ60260

Llywydd, the King’s Speech lacks both the ambition and the practical proposals to address the challenges faced by Welsh citizens. As far as this Senedd is concerned, a key concern will be whether the UK Government respects the Sewel convention in this session of Parliament.

Llywydd, mae diffyg uchelgais a chynigion ymarferol yn Araith y Brenin i fynd i'r afael â'r heriau sy'n wynebu dinasyddion Cymru. O ran y Senedd hon, pryder allweddol fydd a yw Llywodraeth y DU yn parchu confensiwn Sewel yn y sesiwn hon o'r Senedd.

Diolch, Prif Weinidog. Chaos is back at No.10—perhaps it never went away. It seems that we have a Westminster Government that is unravelling at such a speed, the King's Speech, only a week ago, seems like half a lifetime ago. But we shouldn't allow that list of missed chances to go unmentioned: Westminster's failure to act on the cost of inequality; the Tories' perverse decision to condemn future generations to impoverishment and pollution by drilling for more oil and gas. The impact of that speech on Wales will be seen in people being poorer than they need to be and our earth being dirtier than it might otherwise have been; those missed chances to make a better life for people living here. Prif Weinidog, no future Westminster Government of any hue will ever deliver a programme tailored and designed to address our nation's needs. Isn't it time we called time on this unequal nation, which handcuffs us to a future written by remote, faraway figures and declaimed by a King on a throne?

Diolch, Prif Weinidog. Mae anhrefn yn ôl yn Rhif 10—efallai na aeth i ffwrdd. Mae'n ymddangos bod gennym Lywodraeth San Steffan sy'n datod ar gyflymder o'r fath, nes bod Araith y Brenin, dim ond wythnos yn ôl, yn ymddangos fel hanner oes yn ôl. Ond ni ddylem ganiatáu i'r rhestr honno o gyfleoedd a gollwyd fynd heb sôn amdanyn nhw: methiant San Steffan i weithredu ar gost anghydraddoldeb; penderfyniad gwrthnysig y Torïaid i gondemnio cenedlaethau'r dyfodol i dlodi a llygredd trwy ddrilio am fwy o olew a nwy. Bydd effaith yr araith honno ar Gymru yn cael ei gweld wrth i bobl fod yn dlotach nag y mae angen iddyn nhw fod ac wrth i'n daear ni fod yn fwy budr nag y byddai fel arall; y cyfleoedd hynny a gollwyd i wneud bywyd yn well i bobl sy'n byw yma. Prif Weinidog, ni fydd unrhyw Lywodraeth yn San Steffan o unrhyw liw yn y dyfodol yn cyflawni rhaglen wedi'i theilwra a'i chynllunio i fynd i'r afael ag anghenion ein cenedl. Onid yw hi'n bryd i ni ddod â'r genedl anghyfartal hon i ben, sy'n ein clymu i ddyfodol a ysgrifennwyd gan ffigurau ynysig, pell ac a draethwyd gan Frenin ar orsedd?

Llywydd, I agree that the King's Speech does not measure up to the challenges faced across the United Kingdom. The Financial Times called it 'thin gruel', a 'damp squib'; it said that, by playing politics over the energy transition, the King's Speech further dents the UK's reputation as a leader on climate change. So, there's a vast amount that is missing from that King's Speech. Where was the mental health Bill, Llywydd, that we've been promised for so long and that we would have been able to have used to do good things here in Wales? Nothing on the economy, nothing on inflation, nothing on the NHS, nothing on immigration, either. This was a King's Speech for a Government in its dying days, a Government that knows that its time is up, a Government that has no ambitions to be in Government for the future.

And as for the chaos that Delyth Jewell referred to, had it ever gone away, we have seen, Llywydd, we have seen the foul-mouthed, misogynist, paranoid atmosphere that pervaded 10 Downing Street defended week after week here on the floor of the Senedd during the COVID emergency. How many weeks do I remember being told by Conservative politicians here that we should follow what was taking place in England? Well, we know—we know—what was taking place in England and it is utterly indefensible. I look forward to hearing an apology—look forward to hearing an apology from Conservative politicians here at the things that we have learnt. [Interruption.] No, we won't hear it. We won't hear it. We know, because he is still defending the sorts of foul-mouthed, misogynist—well, he shares the misogyny, we know—the foul-mouthed misogyny that was characteristic—[Interruption.] Yes, I know. 

Llywydd, rwy'n cytuno nad yw Araith y Brenin yn ddigonol i ymdrin â'r heriau a wynebir ledled y Deyrnas Unedig. Galwodd y Financial Times hi yn 'thin gruel', a 'damp squib'; dywedodd fod Araith y Brenin, drwy chwarae gwleidyddiaeth dros y pontio ynni, yn gwaethygu enw da y DU ymhellach fel arweinydd ar newid hinsawdd. Felly, mae llawer iawn ar goll o Araith honno y Brenin. Ble oedd y Bil iechyd meddwl, Llywydd, a addawyd i ni gyhyd ac y byddem wedi gallu ei ddefnyddio i wneud pethau da yma yng Nghymru? Dim byd ar yr economi, dim byd ar chwyddiant, dim byd ar y GIG, dim byd ar fewnfudo, chwaith. Araith y Brenin oedd hon ar gyfer Llywodraeth ar ddiwedd ei hoes, Llywodraeth sy'n gwybod bod ei hamser wedi dod i ben, Llywodraeth nad oes ganddi uchelgais i fod mewn Llywodraeth yn y dyfodol.

Ac o ran yr anhrefn y cyfeiriodd Delyth Jewell ato, os oedd erioed wedi mynd i ffwrdd, rydym wedi gweld, Llywydd, rydym wedi gweld yr awyrgylch aflednais, misogynistaidd, paranoiaidd a dreiddiodd i 10 Downing Street yn cael ei amddiffyn wythnos ar ôl wythnos yma ar lawr y Senedd yn ystod argyfwng COVID. Sawl wythnos ydw i'n cofio cael gwybod gan wleidyddion Ceidwadol yma y dylem ni ddilyn yr hyn oedd yn digwydd yn Lloegr? Wel, rydyn ni'n gwybod—rydyn ni'n gwybod—beth oedd yn digwydd yn Lloegr ac mae'n gwbl ddiesgus. Edrychaf ymlaen at glywed ymddiheuriad—edrychaf ymlaen at glywed ymddiheuriad gan wleidyddion Ceidwadol yn y fan yma ar y pethau rydyn ni wedi'u dysgu. [Torri ar draws.] Na, fyddwn ni ddim yn ei glywed. Fyddwn ni ddim yn ei glywed. Rydyn ni'n gwybod, oherwydd ei fod yn dal i amddiffyn y mathau o afledneistra, misogynistaidd—wel, mae'n rhannu'r misogynistiaeth, rydyn ni'n gwybod—y misogynistiaeth aflan a oedd yn nodweddiadol—[Torri ar draws.] Ie, rwy'n gwybod. 

Andrew R.T. Davies a gododd—

Andrew R.T. Davies rose—

Yes, yes. Look—

Ie, ie. Edrychwch—

You have a go now.

Rhowch chi gynnig arni nawr.

Andrew R.T. Davies, no. No, no. No. I'm sure the First Minister will want to reflect on the direct accusation that he made to the leader of the opposition there. I don't think there was anything misogynistic in Andrew R.T. Davies's contribution today.

Andrew R.T. Davies, na. Na, na. Na. Rwy'n siŵr y bydd y Prif Weinidog yn dymuno ystyried y cyhuddiad uniongyrchol a wnaeth i arweinydd yr wrthblaid yn y fan yna. Dydw i ddim yn credu y bu unrhyw beth misogynistaidd yng nghyfraniad Andrew R.T. Davies heddiw.

14:25

Well, I'll agree with that, Llywydd. I heard nothing misogynistic today.

Wel, rwy'n cytuno â hynny, Llywydd. Chlywais i ddim byd misogynistaidd heddiw.

[Interruption.] Yes, yes. I see it all the time, Llywydd. He thinks he can say anything he likes about anybody else. The minute—[Interruption.] The minute—the minute—you draw attention to his own record, he's on his feet complaining about it. [Interruption.] There we are, yes. There we are. I can tell you. [Interruption.] Yes, yes.

[Torri ar draws.] Ie, ie. Rwy'n ei weld drwy'r amser, Llywydd. Mae'n credu y gall ddweud unrhyw beth y mae'n dymuno am unrhyw un arall. Y funud—[Torri ar draws.] Y funud—y funud—y gwnewch chi dynnu sylw at ei record ei hun, mae ar ei draed yn cwyno amdano. [Torri ar draws.] Dyma ni, ie. Dyma ni. Gallaf i ddweud wrthych chi. [Torri ar draws.] Ie, ie.

I'm going to ask Laura Anne Jones now to carry on. Misogynistic remarks are made by Members in this Chamber. I've been subject to one of them myself not too long ago.

Rwy'n mynd i ofyn i Laura Anne Jones nawr i fwrw ymlaen. Mae sylwadau misogynistaidd yn cael eu gwneud gan Aelodau yn y Siambr hon. Rwyf wedi bod yn destun i un ohonyn nhw fy hun heb fod yn hir iawn yn ôl.

Diolch, Llywydd. First Minister, in the recent King's Speech, of course, we saw the UK Government commit to reforming the housing market, making it cheaper and easier for leaseholders to purchase their freehold. They've safeguarded the future of our football clubs, which many of you will be happy about, for the benefit of our communities and fans. They've tackled antisemitism, where lessons, of course, could be learned by your party, and ensured that the Holocaust is remembered across our United Kingdom, and also ensuring people in Wales will be better protected from crime, anti-social behaviour, terrorism and illegal immigration. First Minister, the question I want to ask this Welsh Government is: will the Welsh Government drop their focus on constitutional reform and gender ideology, and focus on matching the UK Government's ambition in this programme of reform in areas devolved to the Senedd?

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, yn Araith y Brenin yn ddiweddar, wrth gwrs, gwelsom Lywodraeth y DU yn ymrwymo i ddiwygio'r farchnad dai, gan ei gwneud yn rhatach ac yn haws i lesddeiliaid brynu eu rhydd-ddaliad. Maen nhw wedi diogelu dyfodol ein clybiau pêl-droed, y bydd llawer ohonoch chi'n hapus amdano, er budd ein cymunedau a'n cefnogwyr. Maen nhw wedi mynd i'r afael â gwrthsemitiaeth, lle gallai gwersi, wrth gwrs, gael eu dysgu gan eich plaid chi, a sicrhau bod yr Holocost yn cael ei gofio ledled ein Teyrnas Unedig, a hefyd sicrhau y bydd pobl yng Nghymru yn cael eu diogelu'n well rhag troseddu, ymddygiad gwrthgymdeithasol, terfysgaeth a mewnfudo anghyfreithlon. Prif Weinidog, y cwestiwn yr wyf i am ei ofyn i'r Llywodraeth Cymru hon: a wnaiff Llywodraeth Cymru ollwng ei phwyslais ar ddiwygio cyfansoddiadol ac ideoleg rhywedd, a chanolbwyntio ar gyfateb uchelgais Llywodraeth y DU yn y rhaglen ddiwygio hon mewn meysydd sydd wedi'u datganoli i'r Senedd?

Llywydd, the Member read out a long series of Bills, only one of which is one in which there is a devolved interest, and, on that one, on leasehold reform, we will continue to have our conversations with the UK Government, because I believe that leasehold reform is better tackled on an England-and-Wales basis. We are yet to learn from the UK Government when that Bill will be introduced, and, unless it is introduced quickly, then the chances that it will complete its parliamentary process before a general election are vanishingly small. So, if the Member would like to add her voice to ours in trying to make sure that that Bill comes forward in a way that gives it a fighting chance of reaching the statute book, that will be very useful.

Llywydd, darllenodd yr Aelod gyfres hir o Filiau, dim ond un ohonyn nhw sydd â buddiant datganoledig, ac, ar yr un hwnnw, ar ddiwygio lesddaliadau, byddwn ni'n parhau i gael ein sgyrsiau â Llywodraeth y DU, oherwydd rwy'n credu ei bod yn well diwygio lesddaliadau ar sail Cymru a Lloegr. Rydym eto i ddysgu gan Lywodraeth y DU pryd y bydd y Bil hwnnw'n cael ei gyflwyno, ac, oni chaiff ei gyflwyno'n gyflym, yna mae'r siawns y bydd yn cwblhau ei broses seneddol cyn etholiad cyffredinol yn arbennig o fach. Felly, os hoffai'r Aelod ychwanegu ei llais at ein un ni wrth geisio sicrhau bod y Bil hwnnw'n cael ei gyflwyno mewn ffordd sy'n rhoi cyfle teg iddo gyrraedd y llyfr statud, bydd hynny'n ddefnyddiol iawn.

I'm grateful to you, Presiding Officer. We hear a great deal, First Minister, from the Conservatives that they don't like additional politicians. Well, we discovered yesterday that David Cameron, of course, is the hundred and seventeenth new member of the House of Lords since the last general election—117 cronies, party donors and failed politicians stuffed in a corrupt and unelected Chamber that seeks to govern this country. First Minister—[Interruption.] First Minister, the Chamber of the House of Lords is now bigger than the presidium of the National People's Congress of China, and not one of them are accountable to any of us. Do you agree with me, First Minister, that Gordon Brown's report demonstrates a way forward where we can abolish the House of Lords and where we can have a Chamber that's elected to represent all of us, even them? [Laughter.]

Rwy'n ddiolchgar i chi, Llywydd. Rydyn ni'n clywed llawer iawn, Prif Weinidog, gan y Ceidwadwyr nad ydyn nhw'n hoffi gwleidyddion ychwanegol. Wel, fe wnaethon ni ddarganfod ddoe mai David Cameron, wrth gwrs, yw'r 117fed aelod newydd o Dŷ'r Arglwyddi ers yr etholiad cyffredinol diwethaf—117 o gronïau, rhoddwyr pleidiau a gwleidyddion aflwyddiannus wedi'u stwffio i mewn i Siambr lygredig ac anetholedig sy'n ceisio llywodraethu'r wlad hon. Prif Weinidog—[Torri ar draws.] Prif Weinidog, mae Siambr Tŷ'r Arglwyddi bellach yn fwy na phresidiwm Cyngres Genedlaethol Pobl Tsieina, ac nid yw'r un ohonyn nhw'n atebol i unrhyw un ohonom ni. A ydych chi'n cytuno â mi, Prif Weinidog, bod adroddiad Gordon Brown yn dangos ffordd ymlaen lle gallwn ddiddymu Tŷ'r Arglwyddi a lle gallwn fod â Siambr sy'n cael ei hethol i gynrychioli pob un ohonom ni, hyd yn oed nhw? [Chwerthin.]

Llywydd, I thank Alun Davies for that. He is right that Lord Cameron now swells the ever-bloated ranks of the House of Lords, and the Gordon Brown report, Llywydd, which recommends a very slimmed-down House of Lords, with direct elections to it, with guaranteed representation for the nations and regions and a new task in safeguarding the constitution, including safeguarding devolution here in Wales, would make a far better entry into any King's Speech than anything we saw last week.

Llywydd, diolch i Alun Davies am hynny. Mae e'n iawn bod yr Arglwydd Cameron bellach yn chwyddo rhengoedd bythol gynyddol Tŷ'r Arglwyddi, a byddai adroddiad Gordon Brown, Llywydd, sy'n argymell Tŷ Arglwyddi llawer yn llai, gydag etholiadau uniongyrchol iddo, gyda chynrychiolaeth wedi ei gwarantu i'r cenhedloedd a'r rhanbarthau a thasg newydd o ran diogelu'r cyfansoddiad, gan gynnwys diogelu datganoli yma yng Nghymru, yn gwneud cynnig llawer gwell i Araith y Brenin nag unrhyw beth y gwelsom ni yr wythnos diwethaf.

Mentrau Cyllid Preifat
Private Finance Initiatives

7. Beth yw dull Llywodraeth Cymru o ymdrin â mentrau cyllid preifat? OQ60214

7. What is the Welsh Government's approach to private finance initiatives? OQ60214

Llywydd, the Welsh Government was a staunch critic of previous forms of private finance and did not undertake any new PFI schemes. As a result, we are largely insulated from the very high revenue cost consequences that have to be paid by public bodies in other UK nations.

Llywydd, roedd Llywodraeth Cymru yn feirniad cadarn o fathau blaenorol o gyllid preifat ac ni wnaeth ymgymryd ag unrhyw gynlluniau mentrau cyllid preifat newydd. O ganlyniad, rydym wedi ein hinswleiddio i raddau helaeth o'r canlyniadau cost refeniw uchel iawn y mae'n rhaid i gyrff cyhoeddus eu talu yng ngwledydd eraill y DU.

14:30

I thank the First Minister for that response. At the Senedd, we continue to owe thanks to Rhodri Morgan for not following Westminster in using PFI to fund developments. They have proved costly for those who have entered into the contracts, but highly lucrative for those who have the contracts. The Welsh Government has recently supported a mutual investment model, which is effectively PFI without facilities management. Will the Welsh Government reconsider the use of this means of financing capital expenditure?

Diolch i'r Prif Weinidog am yr ymateb hwnnw. Yn y Senedd, rydyn ni'n parhau i fod ar ein dyled i Rhodri Morgan am beidio â dilyn San Steffan wrth ddefnyddio mentrau cyllid preifat i ariannu datblygiadau. Maen nhw wedi bod yn gostus i'r rhai hynny sydd wedi ymrwymo i'r contractau, ond yn broffidiol iawn i'r rhai sydd â'r contractau. Yn ddiweddar, mae Llywodraeth Cymru wedi cefnogi model buddsoddi cydfuddiannol, sydd yn fenter cyllid preifat i bob pwrpas heb reoli cyfleusterau. A wnaiff Llywodraeth Cymru ailystyried defnyddio'r dull hwn o ariannu gwariant cyfalaf?

Well, I thank the Member for what he said about those decisions—now 15 years and more ago—because I can tell him that the decision of a Labour Government at that time not to join in with the private finance initiative was a brave decision and very much criticised by others at the time. What a good decision it turns out to be, because those parts of the United Kingdom that went wholesale for that PFI model are now paying the price for it. Audit Scotland warned that, in Scotland, Scottish taxpayers will have to face a bill of £40 billion in order to fund £9 billion-worth of projects: £9 billion-worth of assets, £40 billion needed to pay for them. That is what we have avoided here in Wales. In the English health service, there are trusts that lose millions and millions and millions of pounds from patient care every year simply to pay the interest on the loans that were taken out for PFI schemes.

Here in Wales, we have a hierarchy that we use when it comes to capital investment. We start always with the cheapest money, and that is the capital grant that comes to Wales that we deploy. When we run out of grant, we use the capital borrowing powers that we have as a Welsh Government. When we run out of that, we have funded local authorities and others with revenue money, so that they can use their borrowing capacity. When we run out of that, and we're still not able to do the things that are vital to Wales, then we will use the mutual investment model, because, while it is more expensive than those other forms of capital, it still provides us with a model that defends us against the flaws of PFI, and allows us to go on investing in schools, in hospitals, and other forms of vital public infrastructure that we're simply not able to fund in other ways.

Wel, diolch i'r Aelod am yr hyn a ddywedodd am y penderfyniadau hynny—15 mlynedd a mwy yn ôl erbyn hyn—oherwydd gallaf ddweud wrtho fod penderfyniad Llywodraeth Lafur bryd hynny i beidio ag ymuno â'r fenter cyllid preifat yn benderfyniad dewr a chafodd ei feirniadu'n hallt gan eraill ar y pryd. Dyna benderfyniad da y bu, mae'n ymddangos, oherwydd, mae'r rhannau hynny o'r Deyrnas Unedig a aeth ar raddfa fawr am y model mentrau cyllid preifat hwnnw bellach yn talu'r pris amdano. Rhybuddiodd Audit Scotland, yn yr Alban, y bydd yn rhaid i drethdalwyr yr Alban wynebu bil o £40 biliwn er mwyn ariannu gwerth £9 biliwn o brosiectau: gwerth £9 biliwn o asedau ac angen £40 biliwn i dalu amdanyn nhw. Dyna yr ydym ni wedi ei osgoi yma yng Nghymru. Yng ngwasanaeth iechyd Lloegr, mae yna ymddiriedolaethau sy'n colli miliynau a miliynau o bunnoedd o ofal cleifion bob blwyddyn dim ond i dalu'r llog ar y benthyciadau a gymerwyd ar ffurf cynlluniau mentrau cyllid preifat.

Yma yng Nghymru, mae gennym hierarchaeth yr ydym yn ei defnyddio o ran buddsoddi cyfalaf. Rydyn ni'n dechrau gyda'r arian rhataf bob amser, a dyna'r grant cyfalaf sy'n dod i Gymru yr ydyn ni'n ei ddefnyddio. Pan na fydd gennym arian grant ar ôl, rydyn ni'n defnyddio'r pwerau benthyca cyfalaf sydd gennym fel Llywodraeth Cymru. Pan fydd hwnnw'n dod i ben, rydyn ni wedi ariannu awdurdodau lleol ac eraill ag arian refeniw, fel y gallan nhw ddefnyddio eu capasiti benthyca. Pan fyddwn yn rhedeg allan o hwnnw, a dydyn ni'n dal ddim yn gallu gwneud y pethau sy'n hanfodol i Gymru, yna byddwn ni'n defnyddio'r model buddsoddi cydfuddiannol, oherwydd, er ei fod yn ddrutach na'r mathau eraill hynny o gyfalaf, mae'n dal i ddarparu model inni sy'n ein hamddiffyn rhag diffygion mentrau cyllid preifat, ac mae'n caniatáu inni barhau i fuddsoddi mewn ysgolion, mewn ysbytai, a mathau eraill o seilwaith cyhoeddus hanfodol nad ydym yn gallu eu hariannu mewn ffyrdd eraill.

Ac yn olaf, cwestiwn 8, John Griffiths. 

And finally, question 8, John Griffiths. 

Anghydraddoldebau Rhanbarthol
Regional Inequalities

8. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu polisïau Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau rhanbarthol? OQ60256

8. Will the First Minister outline the Welsh Government's policies to address regional inequalities? OQ60256

Llywydd, our regional economic frameworks were co-produced with partners. They're based on evidence and on agreement. They set out a shared approach around a common set of economic priorities, and a commitment to work together to boost existing strengths and unlock new potential.

Llywydd, cyd-gynhyrchwyd ein fframweithiau economaidd rhanbarthol gyda phartneriaid. Maen nhw'n seiliedig ar dystiolaeth ac ar gytundeb. Maen nhw'n nodi dull a rennir yn seiliedig ar set gyffredin o flaenoriaethau economaidd, ac ymrwymiad i gydweithio i hybu cryfderau presennol a datgloi potensial newydd.

First Minister, thankfully, the UK seems set fair for a badly needed Labour Government at the next general election, enabling a partnership with Welsh Government to address regional inequalities in the UK and Wales. Would the First Minister agree that the Gordon Brown report offers us a route to the sort of progress we need to see in Wales, with substantial investment and funding for rail and other infrastructure, together with green steel, with further redistribution of UK public sector jobs to Wales, and enhanced support for economic clusters, such as the semiconductor industry, which recently had a boost in Newport, with the Vishay acquisition of Nexperia?

Prif Weinidog, diolch byth, mae'n ymddangos bod y DU mewn sefyllfa dda i gael Llywodraeth Lafur, mawr ei hangen, yn yr etholiad cyffredinol nesaf, gan alluogi partneriaeth â Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau rhanbarthol yn y DU a Chymru. A fyddai'r Prif Weinidog yn cytuno bod adroddiad Gordon Brown yn cynnig llwybr i ni i'r math o gynnydd y mae angen i ni ei weld yng Nghymru, gyda buddsoddiad sylweddol a chyllid ar gyfer rheilffyrdd a seilwaith arall, ynghyd â dur gwyrdd, gyda mwy o swyddi sector cyhoeddus y DU yn cael eu hailddosbarthu i Gymru, a chefnogaeth well i glystyrau economaidd, fel y diwydiant lled-ddargludyddion, a gafodd hwb yng Nghasnewydd yn ddiweddar, gyda Vishay yn caffael Nexperia?

Well, first of all, Llywydd, can I welcome the announcement of that investment in Nexperia, safeguarding those jobs that were put at risk by a decision of the UK Government, which they then walked away from the consequences of that decision, but where we now have the prospect of new investment? Because the future of the compound semiconductor cluster in the south-east of Wales is a shining example of what we can achieve when we have genuine regional policies in Wales. 

Now, a recent report from Harvard University and the King's Fund—King's College London, I beg your pardon—was endorsed by former Prime Ministers Blair, Brown and John Major. And what that report did was to call attention to the need for sustained policies, sustained policies that aren't chopped and changed by the UK Government before you've even got used to the last policies that they said they were adopting. And here in Wales, of course we look forward, Llywydd, to a future in which there is genuine investment in our infrastructure. It's astonishing to anybody who looks at it that our capital investment next year from the UK Government will fall by 8 per cent in Wales, just at the time when it's needed more than ever before. But using our approach, that partnership approach, that approach that is based on the evidence that the Organisation for Economic Co-operation and Development has provided to us, that gives us that continuity and certainty of policy, and then we will make the very best use of whatever investment is available to us in Wales, and guarantee that regional economies, in all parts of Wales, have the support they need to thrive.

Wel, yn gyntaf oll, Llywydd, a gaf i groesawu'r cyhoeddiad am y buddsoddiad hwnnw yn Nexperia, sy'n diogelu'r swyddi hynny a gafodd eu peryglu gan benderfyniad gan Lywodraeth y DU, y gwnaethon nhw wedyn gefnu ar ganlyniadau'r penderfyniad hwnnw, ond lle mae gennym bellach y posibilrwydd o fuddsoddiad newydd? Oherwydd, mae dyfodol y clwstwr lled-ddargludyddion cyfansawdd yn y de-ddwyrain yn enghraifft ddisglair o'r hyn y gallwn ni ei gyflawni pan fydd gennym bolisïau rhanbarthol gwirioneddol yng Nghymru. 

Nawr, cafodd adroddiad diweddar gan Brifysgol Harvard a Chronfa'r Brenin—Coleg y Brenin Llundain, mae'n ddrwg gen i—ei gymeradwyo gan y cyn-Brif Weinidogion Blair, Brown a John Major. A'r hyn a wnaeth yr adroddiad hwnnw oedd tynnu sylw at yr angen am bolisïau parhaus, polisïau parhaus nad ydynt yn cael eu hatal a'u newid gan Lywodraeth y DU cyn i chi ddod i arfer â'r polisïau diwethaf y dywedon nhw eu bod yn eu mabwysiadu. Ac yma yng Nghymru, wrth gwrs, edrychwn ymlaen, Llywydd, at ddyfodol lle ceir buddsoddiad gwirioneddol yn ein seilwaith. Mae'n syndod i unrhyw un sy'n edrych arno y bydd ein buddsoddiad cyfalaf yn y flwyddyn nesaf gan Lywodraeth y DU yn gostwng 8 y cant yng Nghymru, ar yr adeg pan fo ei angen yn fwy nag erioed o'r blaen. Ond mae defnyddio ein dull ni, y dull partneriaeth hwnnw, y dull hwnnw sy'n seiliedig ar y dystiolaeth y mae'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd wedi'i darparu i ni, mae hynny'n rhoi'r parhad a'r sicrwydd hwnnw i ni o ran polisi, ac yna byddwn ni'n gwneud y defnydd gorau posibl o ba bynnag fuddsoddiad sydd ar gael i ni yng Nghymru, ac yn gwarantu bod economïau rhanbarthol, ym mhob rhan o Gymru, yn cael y gefnogaeth sydd ei hangen arnynt i ffynnu.

14:35
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny. Lesley Griffiths.

The next item will be the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement. Lesley Griffiths.

Member
Lesley Griffiths 14:36:15
Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd

Diolch, Llywydd. There have been two changes to this week's business. Firstly, the statement on primary care has been withdrawn. Secondly, I have added a debate on the Allocation of Housing and Homelessness (Eligibility) (Wales) (Amendment) (No. 3) Regulations 2023, for which a suspension of Standing Orders will be required. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers, available to Members electronically.

Diolch, Llywydd. Mae dau newid wedi bod i fusnes yr wythnos hon. Yn gyntaf, mae'r datganiad ar ofal sylfaenol wedi'i dynnu'n ôl. Yn ail, rwyf wedi ychwanegu dadl ar Reoliadau Dyrannu Tai a Digartrefedd (Cymhwystra) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 3) 2023, y bydd angen atal Rheolau Sefydlog ar eu cyfer. Nodir y busnes drafft am y tair wythnos nesaf ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod, sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Trefnydd, can I call for a statement from the Minister with responsibility for communications and technology in Wales? This is in respect of the mobile telephony infrastructure across the country. I appreciate that telecoms is not a devolved matter, but of course the planning system is, and much of the infrastructure does require action on the planning system as well. There was a recent report by Vodafone, which found that Wales was one of the five poorest performing parts of the United Kingdom, with half of Welsh constituencies not getting their sufficient access to 5G technology, in particular. In fact, my own constituency of Clwyd West was ranked in the lowest 4 per cent of constituencies in Britain on the index that was developed, with 62 per cent of the constituency having no 5G access at all. And this is on top of the fact that there are still mobile phone black spots in parts of my constituency—and, no doubt, others as well. I do think that this is something that the public want the Welsh and the UK Governments to work together on in order to tackle. I think there are some barriers in our planning system that should be removed in order to make it easier for telecoms companies to be able to put up the sorts of masts that they require, and to share mast infrastructure. I wonder if we could have a statement on that, please.

Trefnydd, a gaf i alw am ddatganiad gan y Gweinidog sy'n gyfrifol am gyfathrebu a thechnoleg yng Nghymru? Mae hyn ynghylch y seilwaith teleffoni symudol ledled y wlad. Rwy'n gwerthfawrogi nad yw telathrebu yn fater datganoledig, ond wrth gwrs mae'r system gynllunio wedi ei datganoli, ac mae llawer o'r seilwaith yn gofyn am weithredu ar y system gynllunio hefyd. Roedd adroddiad diweddar gan Vodafone, a ganfu fod Cymru yn un o'r pum rhan sy'n perfformio waethaf yn y Deyrnas Unedig, a hanner etholaethau Cymru heb fynediad digonol at dechnoleg 5G, yn benodol. Yn wir, roedd fy etholaeth fy hun yng Ngorllewin Clwyd yn y 4 y cant isaf o etholaethau ym Mhrydain ar y mynegai a ddatblygwyd, gyda 62 y cant o'r etholaeth heb fynediad 5G o gwbl. Ac mae hyn ar ben y ffaith bod yna ardaloedd heb signal ffonau symudol yn dal i fod mewn rhannau o fy etholaeth i—ac, heb os, eraill hefyd. Rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth y mae'r cyhoedd eisiau i Lywodraethau Cymru a'r DU gydweithio arno er mwyn mynd i'r afael ag ef. Rwy'n credu bod rhai rhwystrau yn ein system gynllunio y dylid eu dileu er mwyn ei gwneud hi'n haws i gwmnïau telathrebu allu rhoi'r mathau o fastiau sydd eu hangen arnynt, a rhannu seilwaith mastiau. Tybed a allem gael datganiad ar hynny, os gwelwch yn dda.

Thank you. Well, as you say, the issue of communications and broadband in general is a reserved matter, and I know that the Minister does work very closely with the UK Government to ensure that we do get the best coverage. In my own constituency, there are areas where we can't even get 4G, so I think it is really important, as you say, that we have access to 5G. I think you're right about planning needs to—. We need to ensure that the planning fits in to all the plans in relation to that, and I will pass on your concerns to the appropriate Minister.

Diolch. Wel, fel y dywedwch chi, mae mater cyfathrebu a band eang yn gyffredinol yn fater a gadwyd yn ôl, ac rwy'n gwybod bod y Gweinidog yn gweithio'n agos iawn gyda Llywodraeth y DU i sicrhau ein bod yn cael y cwmpas gorau. Yn fy etholaeth fy hun, mae yna ardaloedd lle na allwn ni hyd yn oed cael 4G, felly rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn, fel y dywedwch chi, fod gennym fynediad at 5G. Rwy'n credu eich bod yn iawn bod angen i'r gwaith cynllunio—. Mae angen i ni sicrhau bod y gwaith cynllunio yn cyd-fynd â'r holl gynlluniau yn gysylltiedig â hynny, ac fe wnaf basio eich pryderon i'r Gweinidog priodol.

Trefnydd, hoffwn ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan y Gweinidog neu'r Dirprwy Weinidog dros Newid Hinsawdd, ynglŷn â'r A470. Fe fyddwch chi'n ymwybodol bod yna ran o'r lôn ar gau ar y funud, rhwng Carno a Dolfach, a bod yna ddargyfeiriad o dros 70 milltir yn ei le. Y gobaith ydy y bydd y lôn yn ailagor, yn rhannol, yn hwyrach yr wythnos yma, ond mae hi'n lôn mor, mor bwysig, ac mi fydd angen buddsoddiad sylweddol er mwyn trwsio'r lôn, yn ôl adroddiadau lleol. Efallai ei bod hi'n od bod rhywun sy'n cynrychioli Canol De Cymru yn codi'r mater hwn, ond mae o'n rhywbeth y mae etholwyr ledled Cymru yn bryderus amdano fo, a hithau'n lôn mor, mor bwysig o ran cysylltu de a gogledd.

Trefnydd, I'd like to ask for a statement from the Minister or the Deputy Minister for Climate Change, regarding the A470. You'll be aware that part of that road is currently closed, between Dolfach and Carno, and that there is a diversion of over 70 miles in place. The hope is that the road will reopen, partially, later this week, but it is such an important road, and there will be a need for significant investment to rectify the road, according to local reports. It might be strange that somebody representing South Wales Central is raising this issue, but it is something that constituents across Wales are concerned about, because it is such an important road in terms of linking north and south.

Thank you. I think you're referring to the collapse, the landslide on the A470. There have been temporary works there, which have been progressed all weekend, and it is hoped that that part of the road will be open at the end of this week. I am aware that this area has been under traffic signals for at least two years, though, while long-term work is being progressed, with permanent repair needed, and the construction for that is programmed to take place in 2024-25, so that is long term. But I think the area you are referring to, that work is continuing today to temporarily reinstate the wall and be able to afford protection to the exposed face beneath the road.

Diolch. Rwy'n credu eich bod yn cyfeirio at y cwymp, y tirlithriad ar yr A470. Mae gwaith dros dro wedi bod yno, sydd wedi parhau drwy'r penwythnos, a'r gobaith yw y bydd y rhan honno o'r ffordd yn agor ddiwedd yr wythnos hon. Rwy'n ymwybodol bod yr ardal hon wedi bod o dan signalau traffig ers o leiaf ddwy flynedd, serch hynny, tra bod gwaith hirdymor yn cael ei wneud, ac angen gwaith atgyweirio parhaol, ac mae'r gwaith adeiladu ar gyfer hynny wedi'i raglennu i ddigwydd yn 2024-25, felly mae hynny'n hirdymor. Ond rwy'n credu yn yr ardal yr ydych chi'n cyfeirio ati, mae'r gwaith hwnnw'n parhau heddiw i adfer y wal dros dro a gallu amddiffyn yr wyneb agored o dan y ffordd.

14:40

I'm seeking two statements from the Welsh Government. The first is on the keeping of primates by individuals, which I am very keen to see banned in Wales. Last week, we had a marmoset found screaming and unable to walk after her owners failed to look after her properly. When the Royal Society for the Prevention of Cruelty to Animals took the marmoset to the vet, it was discovered that she had severe metabolic bone disease and the white-faced marmoset had to be put down. 

The second is on developing the life sciences industry in Wales. Recently, the cross-party group on medical research produced a report on how medical research benefits the people of Wales. The statement I'm asking for should outline how the Welsh Government will prioritise medical research within economic development, and how there can be increased collaboration between the NHS, Welsh universities and industry to grow this very important industry.

Rwy'n gofyn am ddau ddatganiad gan Lywodraeth Cymru. Mae'r cyntaf ar gadw primatiaid gan unigolion, ac rwy'n awyddus iawn i weld hyn yn cael ei wahardd yng Nghymru. Yr wythnos diwethaf, cafwyd hyd i marmoset yn sgrechian ac yn methu cerdded ar ôl i'w pherchnogion fethu â gofalu amdani'n iawn. Pan aeth y Gymdeithas Frenhinol er Atal Creulondeb i Anifeiliaid â'r marmoset at y milfeddyg, darganfuwyd bod ganddi glefyd esgyrn metabolig difrifol a bu'n rhaid rhoi'r marmoset wyneb gwyn i gysgu. 

Mae'r ail ar ddatblygu'r diwydiant gwyddorau bywyd yng Nghymru. Yn ddiweddar, cynhyrchodd y grŵp trawsbleidiol ar ymchwil feddygol adroddiad ar sut mae ymchwil feddygol o fudd i bobl Cymru. Dylai'r datganiad rwy'n gofyn amdano amlinellu sut y bydd Llywodraeth Cymru yn blaenoriaethu ymchwil feddygol o fewn datblygu economaidd, a sut y gall mwy o gydweithio ddigwydd rhwng y GIG, prifysgolion Cymru a diwydiant i dyfu'r diwydiant pwysig iawn hwn.

Thank you. As the Member will be aware, the Animal Welfare Act 2006 places a duty of care on anyone responsible for any animal to ensure its welfare. We don't know the number of primates that are being kept here in Wales and, as the Member knows, I worked very closely with the UK Government around the Animal Welfare (Kept Animals) Bill. I was very sorry that it was decided not to progress that by the UK Government, and this is work that we will continue to have a look at with officials in the Department for Environment, Food and Rural Affairs to see what we can do to make sure that this piece of legislation does go forward. I should remind everyone that no person may keep any dangerous wild animal, and that absolutely includes many primates, without first obtaining a licence from their local authority. 

In relation to life sciences, Members will be aware of the Welsh Government's innovation delivery plan, which was launched I think about a month ago, and that contained a commitment to develop a life sciences policy statement with clear actions to support the development of the sector in Wales to support health and well-being, economy, education and the climate and nature emergencies. I know that officials are currently engaging across the sector to help better understand the challenges and, of course, the opportunities and the priorities across the life sciences sector, as well as the potential actions to overcome challenges.

Diolch. Fel y gŵyr yr Aelod, mae Deddf Lles Anifeiliaid 2006 yn gosod dyletswydd gofal ar unrhyw un sy'n gyfrifol am unrhyw anifail i sicrhau ei les. Nid ydym yn gwybod faint o brimatiaid sy'n cael eu cadw yma yng Nghymru ac, fel y gŵyr yr Aelod, gweithiais yn agos iawn gyda Llywodraeth y DU ar y Bil Lles Anifeiliaid (Anifeiliaid a Gedwir). Roedd yn ddrwg iawn gen i fod Llywodraeth y DU wedi penderfynu peidio â bwrw ymlaen â hwnnw, ac mae hyn yn waith y byddwn ni'n parhau i edrych arno gyda swyddogion yn Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig i weld beth allwn ni ei wneud i sicrhau bod y darn hwn o ddeddfwriaeth yn mynd yn ei flaen. Dylwn atgoffa pawb na all unrhyw berson gadw unrhyw anifail gwyllt peryglus, ac mae hynny'n cynnwys llawer o brimatiaid yn sicr, heb gael trwydded gan eu hawdurdod lleol yn gyntaf. 

O ran gwyddorau bywyd, bydd yr Aelodau'n ymwybodol o gynllun cyflawni arloesi Llywodraeth Cymru, a lansiwyd, rwy'n credu, tua mis yn ôl, ac roedd hwnnw'n cynnwys ymrwymiad i ddatblygu datganiad polisi gwyddorau bywyd gyda chamau clir i gefnogi datblygiad y sector yng Nghymru i gefnogi iechyd a lles, economi, addysg a'r argyfyngau hinsawdd a natur. Rwy'n gwybod bod swyddogion yn ymgysylltu ar draws y sector ar hyn o bryd i helpu i ddeall yr heriau yn well ac, wrth gwrs, y cyfleoedd a'r blaenoriaethau ar draws y sector gwyddorau bywyd, yn ogystal â'r camau posibl i oresgyn heriau.

Can I ask for a statement from the Minister for Health and Social Services this afternoon, as I've been contacted by constituents in the Vale of Clwyd who are concerned about the recommendation from the National Institute for Health and Care Excellence on 3 November that modulator therapies used to treat cystic fibrosis should no longer be funded on the NHS? Children with cystic fibrosis have to take multiple medications, endure physiotherapy, sometimes many times a day, blood tests, x-rays and hospital visits just to stay well. Their parents have a huge burden of care and work hard to keep them as well as possible, but the disease, without modulator treatment, is degenerative and disastrous for sufferers.

My constituents have experienced at first-hand the impact this is having on their children. Kaftrio is the most powerful of the modulator treatments. It is already being prescribed to those with CF aged six years and over, and patients have seen their lives transformed by the drug. However, the news from NICE on Friday, 3 November, has called into question whether the NHS will continue to fund the drug, so new patients may not get access to the lifesaving therapies that their older peers have had in previous years. So, can I have a statement from the Government in response to this problem and what action the health Minister is taking to ensure that children living with cystic fibrosis in my constituency can continue to access therapies and treatments when they're needed the most?

A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol y prynhawn yma, gan fod etholwyr yn Nyffryn Clwyd wedi cysylltu â mi sy'n pryderu am argymhelliad y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal ar 3 Tachwedd na ddylid ariannu therapïau modwleiddwyr a ddefnyddir i drin ffibrosis systig ar y GIG mwyach? Mae'n rhaid i blant â ffibrosis systig gymryd nifer o feddyginiaethau, cael ffisiotherapi, weithiau sawl gwaith y dydd, profion gwaed, pelydrau-x ac ymweliadau ysbyty dim ond i aros yn iach. Mae gan eu rhieni faich gofal enfawr ac maen nhw'n gweithio'n galed i'w cadw cystal â phosibl, ond mae'r clefyd, heb driniaeth â'r modwleiddwyr hyn, yn ddirywiol ac yn drychinebus i gleifion.

Mae fy etholwyr wedi cael profiad uniongyrchol o'r effaith y mae hyn yn ei chael ar eu plant. Kaftrio yw'r mwyaf pwerus o'r triniaethau modwleiddwyr. Mae eisoes yn cael ei ragnodi i'r rhai â ffibrosis systig sy'n chwe oed neu'n hŷn, ac mae cleifion wedi gweld eu bywydau'n cael eu trawsnewid gan y cyffur. Fodd bynnag, mae'r newyddion gan NICE ddydd Gwener, 3 Tachwedd, wedi cwestiynu a fydd y GIG yn parhau i ariannu'r cyffur, felly efallai na fydd cleifion newydd yn gallu cael y therapïau hyn sy'n achub bywydau y mae eu cyfoedion hŷn wedi'u cael yn y blynyddoedd blaenorol. Felly, a gaf i ddatganiad gan y Llywodraeth mewn ymateb i'r broblem hon a pha gamau y mae'r Gweinidog iechyd yn eu cymryd i sicrhau bod plant sy'n byw gyda ffibrosis systig yn fy etholaeth i yn gallu parhau i gael mynediad at therapïau a thriniaethau pan fydd eu hangen fwyaf?

Well, all Governments rely on the advice of independent appraisal bodies, and that obviously includes NICE, to determine how NHS resources are best utilised. You're quite right, NICE did bring forward draft guidance on the use of the cystic fibrosis treatments. There were three treatments—Kaftrio, Symkevi and Orkambi—and they did not recommend the use of these treatments because the cost-effectiveness estimates were substantially above the range that NICE considers an acceptable use of resources. As I said, all Governments here rely on that advice, and a decision by NICE not to recommend the use of these treatments going forward does not affect anyone currently receiving them.

Wel, mae pob Llywodraeth yn dibynnu ar gyngor cyrff arfarnu annibynnol, ac mae hynny'n amlwg yn cynnwys NICE, er mwyn penderfynu ar y modd gorau o ddefnyddio adnoddau'r GIG. Rydych chi'n hollol iawn, cyflwynodd NICE ganllawiau drafft ar y defnydd o driniaethau ffibrosis systig. Roedd tair triniaeth—Kaftrio, Symkevi ac Orkambi—ac nid oeddent yn argymell defnyddio'r triniaethau hyn oherwydd bod yr amcangyfrifon cost-effeithiolrwydd yn sylweddol uwch na'r amrediad y mae NICE yn ei ystyried yn ddefnydd derbyniol o adnoddau. Fel y dywedais i, mae pob Llywodraeth yma yn dibynnu ar y cyngor hwnnw, ac nid yw penderfyniad gan NICE i beidio ag argymell defnyddio'r triniaethau hyn wrth symud ymlaen yn effeithio ar unrhyw un sy'n eu derbyn ar hyn o bryd.

Hoffwn i ofyn am ddatganiad am y Ganolfan Awyr Agored Genedlaethol ym Mhlas Menai yn fy etholaeth i, os gwelwch yn dda. Bron 18 mis yn ôl, mi wnes i godi pryderon wrth i reolaeth o'r ganolfan bwysig yma gael ei hallanoli. Ers hynny, dwi wedi bod yn tynnu sylw Chwaraeon Cymru a’r Dirprwy Weinidog dros chwaraeon at y pryderon sy’n cael eu lleisio’n lleol ers i Legacy Leisure gymryd drosodd. Mae’r rhain yn bryderon dilys am amodau gwaith a datblygiadau eraill, ond mae yna fater arall wedi codi yr wythnos yma wrth i glwb gwersi nofio lleol, Nofio Menai, gael gwybod na fydd pwll nofio Plas Menai ar gael iddyn nhw o Ionawr nesaf ymlaen. Mae Nofio Menai yn dweud nad oes yna ddim pwll nofio arall ar gael iddyn nhw'n lleol, a dwi'n gwybod bod yna restrau aros ar gyfer gwersi nofio yn y canolfannau hamdden yn lleol. Felly, plant fydd ar eu colled oherwydd hyn ac mi fydd yna leihad hefyd yn y ddarpariaeth cyfrwng Cymraeg, sydd yn bwysig iawn yn yr ardal. Ac mi fydd yna gysylltiad hir rhwng y ganolfan a’r gymuned leol yn dod i ben, a hynny yn ddisymwth a heb eglurhad. Felly, dwi am gael diweddariad, os gwelwch yn dda.

A dwi eisiau gwybod hefyd beth ydy'r berthynas rhwng Legacy Leisure, Parkwood Leisure, Swim Wales, Chwaraeon Cymru a Llywodraeth Cymru. Dwi yn credu erbyn hyn ei bod hi'n bryd i’r Dirprwy Weinidog ofyn am adolygiad llawn o’r sefyllfa cyn i fwy o broblemau ddod i'r wyneb.

I would like to request a statement on the National Outdoor Centre at Plas Menai in my constituency, please. Almost 18 months ago, I raised concerns as management of this important centre was outsourced. Since then, I have been highlighting to Sport Wales and the Deputy Minister for sport the concerns that are being voiced locally since Legacy Leisure took over. Now, these are valid concerns about working conditions and other developments, but there is another issue that has arisen this week as a local swimming lesson club, Nofio Menai, were told that the Plas Menai swimming pool will no longer be available to them from January next year. Nofio Menai say that there is no alternative swimming pool available to them locally, and I know that there are waiting lists for swimming lessons in leisure centres locally. So, it’s the children who will miss out as a result, and there will also be a reduction in the Welsh-medium provision, which is very important in the area. And the long-standing connection between the centre and the local community will come to an abrupt end and without any explanation. So, I would like an update, please.

And I also want to know what the relationship is between Legacy Leisure, Parkwood Leisure, Swim Wales, Sport Wales and the Welsh Government. I do believe that it is now time for the Deputy Minister to ask for a full review of the situation before more problems arise.

14:45

Thank you. I’m not aware of any engagement that the Deputy Minister has had. It might be best if Siân Gwenllian writes directly to her.

Diolch i chi. Nid wyf i'n ymwybodol o unrhyw ymgysylltiad a gafodd y Dirprwy Weinidog. Efallai y byddai hi'n well i Siân Gwenllian ysgrifennu ati hi'n uniongyrchol.

I’d like to echo calls for a statement from the Welsh Government about the National Institute for Health and Care Excellence recommendation to remove access to Kaftrio and other drugs for those with cystic fibrosis on the NHS. I feel that a statement is necessary to give the opportunity to raise the voices of our constituents and also raise awareness of this shift that could impact hundreds of children and families. Many families are already going to be impacted, including the Perkins family and their daughter Delilah, who are from Bridgend. They tell me that these drugs can actually increase the life expectancy by 30 to 50 years. So, for NICE to say that it costs too much is not only morally and ethically unacceptable, but also, when you think, it doesn’t stack up financially either, because the cost to treat people with cystic fibrosis is very expensive as well, and they can live really full, wonderful lives if they can have this treatment.

I’d also like to request a statement from the Welsh Government about the impact the pollution from legal discharge into our seas from water companies is having on public health. Last week, I attended a protest on Newton beach, organised by the Newton Buoyant Bluetits. There were around 200 of us there campaigning to save our seas. I have met with Welsh Water, who do monitor the environmental impact of these discharges, and Natural Resources Wales do four tests, usually within the summer months, to test the water quality, but they don’t take into account the impact on people’s health. This is not monitored or recorded. Many people have come to me saying they’ve got infections. I had one woman say she almost lost her eye from what her GP believed could only have been an infection that was caught after a discharge into the sea. This is having a tremendous effect on our economy, on our public health, and I would request a statement from the Welsh Government specifically on the impact of these discharges and pollution into our seas. Diolch.

Fe hoffwn i adleisio galwadau am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ynglŷn ag argymhelliad y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal i derfynu mynediad at Kaftrio a chyffuriau eraill yn y GIG i'r rhai sydd â ffeibrosis systig. Rwy'n teimlo bod angen datganiad i roi cyfle i'n hetholwyr ni godi eu lleisiau a chodi ymwybyddiaeth o'r newid hwn hefyd a allai effeithio ar gannoedd o blant a theuluoedd. Bydd yn effeithio ar lawer o deuluoedd eisoes, gan gynnwys y teulu Perkins a'u merch nhw, Delilah, sy'n hannu o Ben-y-bont ar Ogwr. Maen nhw'n dweud wrthyf i y gall y cyffuriau hyn gynyddu disgwyliad oes 30 hyd 50 mlynedd. Felly, mae'r ffaith fod NICE yn dweud ei bod hi'n rhy ddrud yn annerbyniol nid yn unig yn foesol ac yn foesegol, ond hefyd, pan fyddwch chi'n meddwl am y peth, nid yw'n gwneud synnwyr ariannol chwaith, oherwydd mae'r gost o drin pobl â ffeibrosis systig yn ddrud iawn hefyd, ac fe allan nhw fyw bywydau llawn a hyfryd iawn os gallan nhw gael y driniaeth hon.

Fe hoffwn i ofyn hefyd am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru am yr effaith y mae'r llygredd yn sgil gollyngiadau cyfreithlon i'n moroedd ni gan gwmnïau dŵr yn ei chael ar iechyd y cyhoedd. Wythnos diwethaf, roeddwn i'n bresennol mewn protest ar draeth Drenewydd yn Notais, a drefnwyd gan y Newton Buoyant Bluetits. Roedd tua 200 ohonom ni yno yn ymgyrchu i achub ein moroedd. Rwyf i wedi cwrdd â Dŵr Cymru, sy'n monitro effaith amgylcheddol y gollyngiadau hyn, ac mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn cynnal profion bedair gwaith, fel arfer ym misoedd yr haf, i brofi ansawdd y dŵr, ond nid ydyn nhw'n rhoi ystyriaeth i'r effaith ar iechyd pobl. Nid yw hynny'n cael ei fonitro na'i recordio. Mae llawer o bobl wedi dod ataf i yn dweud bod heintiau arnyn nhw. Fe ddywedodd un fenyw wrthyf i ei bod hi bron iawn wedi colli ei llygad oherwydd yr hyn yr oedd ei meddyg teulu hi'n credu a allai fod yn haint a gafodd ei wedi gollyngiad i'r môr. Mae hyn yn cael effaith aruthrol ar ein heconomi, ar iechyd y cyhoedd, ac rwy'n gofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru yn benodol ar effaith y gollyngiadau hyn a llygredd i'n moroedd. Diolch.

Thank you. Well, you will have heard my substantive answer to Gareth Davies, who’s left the Chamber, but I’m sure you heard my answer to him.

In relation to your second question, the Minister for Climate Change will be bringing forward a statement next month on water quality.

Diolch i chi. Wel, fe glywsoch chi'r ateb sylweddol a roddais i Gareth Davies, sydd wedi gadael y Siambr, ond rwy'n siŵr eich bod chi wedi clywed fy ateb iddo ef.

O ran eich ail gwestiwn chi, fe fydd y Gweinidog Newid Hinsawdd yn rhoi datganiad ar ansawdd dŵr fis nesaf.

Good afternoon, Trefnydd. May I ask for two statements, please, with the first from the Minister for Social Justice on the ongoing support available for those refugees displaced by Russia’s illegal invasion of Ukraine? In May this year, the Henderson Hall committee in Talybont received a grant to document the experiences of those involved in the Powys Ukrainian resettlement programme. They did this through first-hand audio accounts in order to ensure that it captured for a lifetime the experiences that refugees arriving in Wales had. They heard directly from refugees about how their lives had suddenly been upended, but a real cause for concern is the future, in terms of their opportunities to remain in Wales, which, sadly, will be the case given the situation with the war.

And the second statement is with regard to the closure of the Centre for Alternative Technology day visitor centre, which we know has put 14 lives at risk. Many of us have visited CAT and are really—. I know Cefin Campbell, in fact, last week, in the 90-second statement, talked about their 50-year anniversary and, next week, we have a reception for them. It's really concerning to hear that this pioneering centre will not only be losing staff, but potentially then, going forward, will be losing that momentum in order to move us to a different perception of how we can use alternative technologies. So, may I ask for that to be a statement, please, from the Minister for Economy? Diolch yn fawr iawn.

Prynhawn da, Trefnydd. A gaf i ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch chi'n dda, gyda'r cyntaf gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ynglŷn â'r gefnogaeth barhaus sydd ar gael i'r ffoaduriaid hynny a ddadleolwyd gan ymosodiad anghyfreithlon Rwsia ar Wcráin? Ym mis Mai eleni, fe dderbyniodd pwyllgor Neuadd Henderson yn Nhalybont grant i nodi profiadau'r rhai fu'n rhan o raglen Powys i ailsefydlu pobl o Wcráin. Fe wnaethon nhw hyn drwy gyfrwng cyfraniadau llafar uniongyrchol i sicrhau eu bod nhw rhoi'r profiadau a gafodd ffoaduriaid sy'n cyrraedd Cymru ar gof a chadw. Fe glywson nhw'n uniongyrchol gan ffoaduriaid ynglŷn â'r cynnwrf sydyn a fu yn eu bywydau nhw, ond mae'r dyfodol yn peri gofid gwirioneddol, o ran y cyfleoedd a fydd ganddyn nhw i aros yng Nghymru, a fydd, yn anffodus, yn debyg o ddigwydd o ystyried y sefyllfa gyda'r rhyfel.

Ac mae'r ail ddatganiad ynglŷn â chau canolfan ymwelwyr dydd y Ganolfan Technoleg Amgen, y gwyddom ei fod yn peryglu 14 o fywydau. Mae llawer ohonom wedi ymweld â'r Ganolfan Technoleg Amgen ac yn wir—. Rwy'n gwybod bod Cefin Campbell, mewn gwirionedd, wythnos diwethaf, yn y datganiad 90 eiliad, wedi siarad am eu pen-blwydd yn 50 oed ac, yr wythnos nesaf, fe fyddwn ni'n rhoi te croeso iddyn nhw. Mae clywed y bydd y ganolfan arloesol hon nid yn unig yn colli staff yn peri gofid mawr, ond wedyn o bosibl, wrth symud ymlaen, fe ellid colli'r momentwm hwnnw sy'n ein hysgogi ni at ganfyddiad gwahanol o sut y gallwn ni ddefnyddio technolegau amgen. Felly, a gaf i ofyn i hwnnw fod yn ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan Weinidog yr Economi? Diolch yn fawr iawn.

14:50

Thank you very much. I think it's really important that those stories are captured in the way that you described. I know the Minister for Social Justice continues to work with local government and with the third sector to ensure that we support and integrate over 7,000 guests who've arrived in Wales under the Welsh Government's supersponsor scheme and those who were hosted under the Homes for Ukraine programme. As you're aware, the UK Government is responsible for the overall approach, but I know the Minister is seeking urgent clarity from the UK Government around longer term plans.

We're very pleased to see the event being held here next week. I think many of us have visited the Centre for Alternative Technology. I know the Welsh Government is in discussion with representatives from the centre to try and work with them to explore available support, particularly, as you say, for those individuals and families who will be affected by this decision. I understand that, whilst they are planning to close the visitor centre, anybody who has pre-booked a visit or a conference there won't be impacted.

Diolch yn fawr iawn i chi. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn bod y straeon hynny'n cael eu rhoi ar gof a chadw yn y ffordd y gwnaethoch chi ei disgrifio hi. Fe wn i fod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn parhau i weithio gyda llywodraeth leol a chyda'r trydydd sector i sicrhau ein bod ni'n cefnogi ac yn integreiddio dros 7,000 o westeion sydd wedi dod i Gymru o dan gynllun uwch-noddwyr Llywodraeth Cymru a'r rhai a gynhaliwyd yn unol â rhaglen Cartrefi i Wcráin. Fel gwyddoch chi, Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am y dull cyffredinol, ond fe wn i fod y Gweinidog yn gofyn am eglurder ar frys gan Lywodraeth y DU ynghylch y cynlluniau ar gyfer y tymor hwy.

Rydym ni'n falch iawn o weld y digwyddiad a fydd yn cael ei gynnal yr wythnos nesaf. Rwy'n credu y bydd llawer ohonom wedi ymweld â'r Ganolfan Technoleg Amgen. Fe wn i fod Llywodraeth Cymru yn trafod gyda chynrychiolwyr o'r ganolfan i geisio gweithio gyda nhw i archwilio'r cymorth sydd ar gael, yn arbennig, fel rydych chi'n dweud, ar gyfer yr unigolion a'r teuluoedd hynny y bydd y penderfyniad hwn yn effeithio arnyn nhw. Rwy'n deall, er eu bod ni'n bwriadu cau'r ganolfan ymwelwyr, na fydd unrhyw un sydd wedi trefnu cynhadledd neu fynd ar ymweliad ymlaen llaw yn cael ei siomi.

I'd like to raise an issue that has been raised already today, Minister, and this is going to add to that request, which is the issue on the A470 of the collapsed road on the way to Machynlleth, just past Talerddig, which happened on Thursday evening last week. Now, this is a long-standing issue. There have been traffic lights on this section of road for some time now. I last wrote to the Minister three months ago asking for works to be carried out. Now, as a result of the works not taking place, there has now been a collapse of that section of road and the road is now totally closed. So, there is significant concern here for emergency services, there's huge disruption because many residents are now using smaller roads, which are not appropriate, and there's a huge diversion in place. Now, it's causing disruption for schoolchildren, postal workers, health professionals, et cetera. So, what I would like to do, Minister, is add to the request today and ask if the Deputy Minister could write to all the relevant Members representing that area, updating them on the short-term solution—what immediately is going to happen, when the road is going to be reopened—and what the long-term solution is so that we can inform residents living in that area.

Fe hoffwn i godi mater a godwyd yn barod heddiw, Gweinidog, ac fe fydd hyn yn ychwanegu at y cais hwnnw, sef mater ynglŷn â chwymp rhan o ffordd yr A470 ar y ffordd i Fachynlleth, ychydig y tu draw i Dalerddig, a ddigwyddodd nos Iau ddiwethaf. Nawr, mae hwn yn fater hirsefydlog. Fe fu goleuadau traffig ar y rhan hon o'r ffordd ers peth amser bellach. Fe ysgrifennais i at y Gweinidog dri mis yn ôl yn gofyn am waith ar y ffordd. Nawr, o ganlyniad i beidio â chynnal y gwaith hwnnw, fe chwalodd seiliau'r rhan honno o'r ffordd erbyn hyn ac mae'r ffordd wedi cau yn llwyr erbyn hyn. Felly, fe geir pryder sylweddol o ran y gwasanaethau brys, ac mae yna darfu difrifol oherwydd bod llawer o drigolion yn defnyddio lonydd llai erbyn hyn, nad ydyn nhw'n briodol, ac mae dargyfeiriad hirfaith ar waith. Nawr, mae hynny'n tarfu ar blant ysgol, gweithwyr post, gweithwyr iechyd proffesiynol, ac ati. Felly, yr hyn yr hoffwn ei wneud, Gweinidog, yw ychwanegu at gais heddiw a gofyn a allai'r Dirprwy Weinidog ysgrifennu at yr Aelodau perthnasol i gyd sy'n cynrychioli'r maes hwnnw, gan eu diweddaru nhw ynghylch yr ateb byrdymor—beth a fydd yn digwydd ar unwaith, pryd fydd y ffordd yn cael ei hailagor—a beth yw'r ateb hirdymor er mwyn i ni hysbysu'r trigolion sy'n byw yn yr ardal honno.

Thank you. Well, I don't really have much to add to my answer to Heledd Fychan. I do agree with you that the diversion in place is a long one and will impact many people, so that's why we are targeting to reopen the road by Friday this week. I'm sure the Member will appreciate that it's quite a complex situation and, obviously, public safety is of paramount importance.

Diolch i chi. Wel, nid oes gennyf i fawr i'w ychwanegu at fy ateb i Heledd Fychan mewn gwirionedd. Rwy'n cytuno â chi bod y dargyfeiriad sydd ar waith yn un hirfaith ac y bydd yn effeithio ar lawer o bobl, felly dyna pam rydym ni'n anelu at ailagor y ffordd erbyn dydd Gwener yr wythnos hon. Rwy'n siŵr y bydd yr Aelod yn gwerthfawrogi ei bod hi'n sefyllfa weddol gymhleth ac, yn amlwg, mae diogelwch y cyhoedd o'r pwys mwyaf.

Trefnydd, our industrial heritage has left us many scars, from pollution in our rivers to respiratory diseases, and one such polluted site is Tŷ Llwyd quarry in Ynysddu in Caerphilly county borough, where there is widespread concern about pollution from a former industrial site. I'm grateful to Caerphilly county councillors for reporting the flooding issue that's been seen today on the public road between Pontgam Terrace and Caerllwyn Terrace. With the heavy rain last night, water that was the colour orange, according to eye-witnesses, was running off the mountain and quarry and into a new watercourse, flooding the roadway. Could a written statement, please, set out what assurances the Welsh Government can give that contamination from old industrial sites won't end up in our rivers and in residential areas, and can that statement please specify that local communities shouldn't have to pay to clean up these sites where the pollution is such a concern?

Trefnydd, gadawodd ein treftadaeth ddiwydiannol lawer o greithiau, o lygredd yn ein hafonydd hyd at glefydau anadlol, ac un safle llygredig o'r fath yw chwarel Tŷ Llwyd yn Ynysddu ym mwrdeistref sirol Caerffili, lle ceir pryder eang oherwydd y llygredd sy'n tarddu o hen safle diwydiannol. Rwy'n ddiolchgar i gynghorwyr sir Caerffili am adrodd am y broblem a welwyd heddiw oherwydd llifogydd ar y ffordd gyhoeddus rhwng Teras Pontgam a Theras Caerllwyn. Gyda'r glaw trwm neithiwr, roedd dŵr o liw oren, yn ôl llygad-dystion, yn rhedeg oddi ar y mynydd a'r chwarel ac i gwrs dŵr newydd, yn gorlifo'r ffordd. A allai datganiad ysgrifenedig, os gwelwch chi'n dda, nodi pa sicrwydd y gall Llywodraeth Cymru ei roi na fydd llygredd o hen safleoedd diwydiannol yn llifo i'n hafonydd ac i ardaloedd preswyl, ac a all y datganiad hwnnw nodi na ddylai cymunedau lleol orfod talu am lanhau'r safleoedd hyn lle ceir cymaint o bryder oherwydd llygredd?

Thank you. Well, I'm not aware of the flooding you referred to, but, on a broader point, you will be aware of the significant remedial work the Welsh Government has been doing in partnership with many local authorities around old mine works.

Diolch i chi. Wel, nid wyf i'n ymwybodol o'r llifogydd yr oeddech chi'n cyfeirio atyn nhw, ond, ar bwynt ehangach, rydych chi siŵr o fod yn ymwybodol o'r gwaith adfer sylweddol a wnaeth Llywodraeth Cymru mewn partneriaeth â llawer o awdurdodau lleol ynghylch hen weithfeydd mwyngloddio.

Trefnydd, could we have a statement from the Minister for Economy or the tourism Deputy Minister on the 28-day rule on pop-up campsites? Following the consultation on the way forward on the extension of this to 56 days during the latter part of the pandemic, which was in order to help tourism businesses get back on their feet, that extension was hugely welcomed at the time, but there has been no clarity on the outcome of that consultation or the timing, and no clear decisions made. And regardless of the outcome of the consultation, and the Minister's subsequent decisions, tourism operators in Ogmore and right across Wales are just desperate for clarity. Now, there are really tricky issues to deal with, of course. We don't want to see extended pop-up campsites in inappropriate locations, damaging the very beauty of the countryside that people come to visit, or overwhelming sensitive areas to the detriment of the natural environment or local residents. But, in some areas, and I would argue this is certainly the case, for example, in parts of the south Wales Valleys, where the tourism offer is still relatively nascent and emerging, with plenty of scope for further development, then some flexibility would indeed be a real advantage. So, Trefnydd, further to correspondence that I've sent in to the Minister and questions that I've put down, I have to keep on asking: could we have a statement updating us on the timing of the decision on the consultation on the 28-day rule? And if the 28-day rule is not to be extended to 56 days carte blanche, then a piece of work with local government to simplify the application procedure for pop-up or extended-season campsites in less sensitive areas, such as those outside national parks or significant areas of designations, may be a really useful alternative way forward.

Trefnydd, a gawn ni ddatganiad gan Weinidog yr Economi neu'r Dirprwy Weinidog twristiaeth ar y rheol 28 diwrnod o ran meysydd gwersylla dros dro? Yn dilyn yr ymgynghoriad ar y ffordd ymlaen ynglŷn ag ymestyn hyn hyd at 56 diwrnod yn ystod rhan olaf y pandemig, a hynny ar gyfer helpu busnesau twristiaeth i godi ar eu traed unwaith eto, cafodd yr estyniad hwnnw ei groesawu yn fawr iawn ar y pryd, ond ni fu unrhyw eglurder ynghylch canlyniad yr ymgynghoriad hwnnw na'r amseru, nid oes unrhyw benderfyniadau eglur wedi cael eu gwneud. Ac ni waeth beth fydd canlyniad yr ymgynghoriad, na phenderfyniadau dilynol y Gweinidog, mae gweithredwyr twristiaeth yn Ogwr a ledled Cymru yn ysu am eglurder. Nawr, fe geir materion anodd iawn i'w datrys, wrth gwrs. Nid ydym ni'n dymuno gweld safleoedd gwersylla dros dro estynedig mewn lleoliadau anaddas, sy'n hagru harddwch cefn gwlad i bobl sy'n mynd i ymweld â'r lle, na llethu ardaloedd sensitif ar draul yr amgylchedd naturiol neu drigolion lleol. Ond, mewn rhai ardaloedd, ac fe fyddwn i'n dadlau bod hynny'n digwydd yn sicr, er enghraifft, mewn rhannau o Gymoedd y de, lle mae'r cynnig o ran twristiaeth yn parhau i fod yn gymharol eginol ac yn datblygu yn raddol, gyda llawer o gyfle i ddatblygu ymhellach, yna fe fyddai rhywfaint o hyblygrwydd yn fantais wirioneddol iawn. Felly, Trefnydd, yn dilyn gohebiaeth a anfonais i at y Gweinidog a chwestiynau a nodais i, mae'n rhaid i mi ofyn unwaith eto: a gawn ni ddatganiad i'n diweddaru ni ar amseriad y penderfyniad ar yr ymgynghoriad ar y rheol 28 diwrnod? Ac os na fydd y rheol 28 diwrnod yn cael ei hymestyn i ryddid llwyr 56 diwrnod, yna fe allai darn o waith gyda llywodraeth leol symleiddio'r weithdrefn ymgeisio ar gyfer gwersylloedd dros dro neu dymor estynedig mewn ardaloedd llai sensitif, fel y rhai sydd y tu allan i barciau cenedlaethol neu ardaloedd o ddynodiadau arwyddocaol, fod yn ffordd amgen ymlaen ddefnyddiol iawn.

14:55

Thank you. I am aware that the Minister for Climate Change has received a number of concerns about extending the permitted development rights for temporary campsites from residents adjacent to sites. That was both during the operation of the 56-day allowance following the coronavirus restrictions, and in response to the consultation that was held at the start of last year to retain the extended period. Further consideration of the issue is therefore required, and she is considering whether 60 days is appropriate, taking account of the consultation responses we've received and when we make the next amendments to permitted development rights. The next set of changes have yet to be scheduled, but at that time I will ask the Minister to update Members.

Diolch i chi. Rwy'n ymwybodol bod y Gweinidog Newid Hinsawdd wedi clywed nifer o bryderon ynghylch ymestyn yr hawliau datblygu a ganiateir ar gyfer gwersylloedd dros dro oddi wrth drigolion sy'n byw ar bwys safleoedd. Roedd hynny yn ystod gweithredu'r caniatâd 56 diwrnod yn dilyn y cyfyngiadau coronafeirws, ac mewn ymateb i'r ymgynghoriad a gynhaliwyd ddechrau'r llynedd i gadw'r cyfnod estynedig. Felly, mae angen ystyried y mater ymhellach, ac mae hi'n ystyried a yw 60 diwrnod yn briodol, gan ystyried yr ymatebion i'r ymgynghoriad a gawsom ni a phryd y byddwn yn gweithredu'r diwygiadau nesaf i hawliau datblygu a ganiateir. Nid yw'r set nesaf o newidiadau wedi cael eu trefnu eto, ond fe fyddaf i'n gofyn i'r Gweinidog ddiweddaru'r Aelodau bryd hynny.

3. Datganiad gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol: Sicrhau Treth Gyngor Decach
3. Statement by the Minister for Finance and Local Government: Delivering a Fairer Council Tax

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol ar sicrhau treth gyngor decach. Dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud y datganiad yma—Rebecca Evans.

The next item is the statement by the Minister for Finance and Local Government on delivering a fairer council tax. I call on the Minister to make the statement—Rebecca Evans.

Diolch, Llywydd. Our programme for government commits us to reforming council tax to make it fairer, and the co-operation agreement with Plaid Cymru reaffirms that aim. Today, I am launching a phase 2 consultation, which provides an update on our latest work to deliver a fairer council tax for the people of Wales. Last year, I carried out a phase 1 consultation outlining an ambitious programme of reforms as the starting point towards a fairer system. We sought views on creating an updated and less regressive council tax structure, committing to regular updates in the future, undertaking a review of all the discounts and reductions, as well as modernisation of the service to taxpayers and improvements in transparency. These elements of the work are now in train.

Turning first to building a new structure for council tax, the evidence is undisputable: the tax bands are now 20 years out of date and their design is regressive. The system places a higher burden on people who live in the least expensive properties. Many responses to phase 1 agreed that we should take action. Some people were worried that this exercise was about raising more tax and that property price inflation seen since the last revaluation 20 years ago would mean that every taxpayer would lose out. To be clear, our reforms would not raise any more money overall. The reforms will raise the same amount of money, but do it more fairly. A fairer system would be one that ensures that those with the advantage of property wealth pay a fairer contribution to local services. I think there is common agreement across the Senedd that this is a sensible and fair ambition, and I have been working closely with the designated Member on this.   

In my last update to the Senedd, in May, I said that I had asked the Valuation Office Agency to start preparing for a revaluation of properties—an exercise that would check everyone's property value for the purpose of building a new council tax system. We are now using that information to narrow down the approaches that we could take. The potential options are countless. That is why I have also worked closely with the Institute for Fiscal Studies, a renowned body of experts in taxation and fiscal policy. I want to take this opportunity to thank the IFS for its detailed contribution.

Diolch, Llywydd. Mae ein rhaglen lywodraethu yn ein hymrwymo i ddiwygio'r dreth gyngor er mwyn ei gwneud yn decach, ac mae'r cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru yn datgan y nod hwnnw o'r newydd. Heddiw, rwy'n lansio ymgynghoriad cam 2, sy'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am ein gwaith diweddaraf ni i ddarparu treth gyngor sy'n decach i bobl Cymru. Y llynedd, fe gynhaliais i ymgynghoriad cam 1 yn amlinellu rhaglen uchelgeisiol o ddiwygiadau i fod yn fan cychwyn tuag at system sy'n fwy cyfiawn. Fe ofynnwyd am farn ynglŷn â llunio strwythur diwygiedig i'r dreth gyngor sy'n llai atchweliadol ac yn ymrwymo i ddiweddariadau rheolaidd yn y dyfodol, a chynnal adolygiad o'r holl ddisgowntiau a gostyngiadau, yn ogystal â moderneiddio'r gwasanaeth i drethdalwyr a gwelliannau o ran tryloywder. Mae'r elfennau hyn o'r gwaith yn mynd rhagddynt nawr.

Gan droi yn gyntaf at greu strwythur newydd ar gyfer y dreth gyngor, mae'r dystiolaeth yn ddiamheuol: mae'r bandiau treth 20 mlynedd dros eu hamser erbyn hyn ac mae eu dyluniad nhw'n atchweliadol. Mae'r system yn fwy beichus ar bobl sy'n byw yn y tai rhataf. Roedd llawer o ymatebion i gam 1 yn cytuno y dylem ni weithredu. Roedd rhai pobl yn gofidio mai ystyr yr ymarfer hwn fyddai codi mwy o dreth ac y byddai chwyddiant prisiau eiddo a welwyd ers yr ailbrisiad diwethaf 20 mlynedd yn ôl yn golygu y byddai pob trethdalwr ar ei golled. I fod yn eglur, ni fyddai ein diwygiadau ni'n codi mwy o arian ar y cyfan. Fe fydd y diwygiadau yn codi'r un cyfanswm o arian, ond yn gwneud hynny mewn ffordd decach. Fe fyddai system decach yn un sy'n sicrhau bod y rhai sydd â'r fantais o fod ag eiddo drudfawr yn talu cyfraniad tecach at wasanaethau lleol. Rwy'n credu bod cytundeb cyffredin ar draws y Senedd fod hon yn uchelgais synhwyrol a theg, ac rwyf i wedi bod yn gweithio yn agos gyda'r Aelod dynodedig ynglŷn â hyn.

Yn fy niweddariad diwethaf i'r Senedd, ym mis Mai, fe ddywedais i fy mod i wedi gofyn i Asiantaeth y Swyddfa Brisio ddechrau paratoi ar gyfer ailbrisio tai—ymarfer a fyddai'n gwirio gwerth eiddo pawb at ddiben creu system dreth gyngor newydd. Rydym ni'n defnyddio'r wybodaeth honno erbyn hyn i leihau nifer y dulliau gweithredu y gallem ni eu defnyddio. Mae'r dewisiadau dichonadwy yn ddirifedi. Dyna pam y gweithiais i'n agos iawn hefyd gyda'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid, corff adnabyddus o arbenigwyr ym maes trethiant a pholisi cyllidol. Fe hoffwn i fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch i'r Sefydliad Astudiaethau Cyllidol am ei gyfraniad manwl.

I've been clear about the need to engage regularly with the public as we move through this journey, and today I'm setting out examples of ways in which we could look to more fairly spread the burden. We could aim for minimal improvement, focusing on ensuring that the property values are up to date. This is a major exercise in itself. This approach would mean revaluing properties and placing them into a modernised version of the current structure. The results would be a small move in the direction of fairness, with opportunities to go further in future cycles of revaluation.

The modest reform approach illustrates that we could retain the nine-band structure and update it, but also change the tax rates charged for each band, so that bills for the lower bands would fall and bills for properties in the highest bands would rise. This would be a greater move in the direction of fairness. Again, there would be opportunities for it to go further under regular cycles of revaluation.

In the final outlined approach, we could expand the benefits of reform, making the system even more progressive. Here it would mean an increase in the number of bands from nine to 12, adding three new bands: one new band to capture the least expensive homes at the bottom of the scale, and two new bands at the top for homes worth over £1.2 million. It would also redraw the bands so that they are no longer tied to the economic conditions of 30 years ago. In addition to new bands, the amount of tax households would pay in each band would change, with a lot less paid by those in the lowest bands, and more paid by those in the most expensive properties. The result would be a decisive move in the direction of fairness, with a significant reform to the structure of the tax. Members can find out more about these possible approaches, as well as more radical systems, in an IFS report published alongside our consultation.

Our consultation is clear that we have considered but ruled out a proportional system, as we think this presents too much change for some taxpayers in higher value homes. The consultation also commits to consider mechanisms to address and mitigate potential instances of different areas of Wales being affected in different ways by council tax reform, with further work to be undertaken following the consultation. This work could also include an assessment of spatial impact, within rural and urban areas, and in localised areas where house prices have been impacted by the high concentration of second homes.

Whatever decision we come to following this consultation, I maintain my commitment to considering transitional relief arrangements to phase in tax increases for households over a longer period of time. We could implement a new, fairer council tax in April 2025, realising the benefits for those who would see their bills fall sooner rather than later. But I am also seeking views on whether people think later dates could afford us the time to further develop the system, reflecting on the changing economic context over the past year. 

I'll turn now to futureproofing the fairness of council tax over the longer term—another important part of our plans. While the consultation launched today is gathering views, I will introduce a local government finance (Wales) Bill to place regular future updates to council tax on a statutory footing from 2030. This was subject to consultation in phase 1 last year, and it is a decisive step in delivering our commitment. The Bill will provide the legislative framework for five-yearly revaluation cycles.

The consultation today also sets out how we aim to improve access to information, raising people's awareness of the roles and responsibilities of the organisations involved, empowering taxpayers, and modernising appeals. There will be no erosion of appeal rights for taxpayers, as this is a fundamental aspect of fairness. But I intend to make the system intuitive to navigate and more efficient.

Turning now to the review of the council tax reduction scheme, which is also continuing, I am pleased the scheme continues to provide financial assistance to over 260,000 households. Year after year this doesn't happen by accident—it represents dedicated work by local authorities who administer the scheme. We need to ensure it remains effective, so my intention is to conduct a technical consultation on some initial changes, to make support easier to access and simpler to administer.

Finally, the consultation I've launched today provides an update on progress we have made in reviewing all the discounts, disregards, exemptions and premiums. We are part way through reviewing each category to ensure the arrangements remain relevant, and to help achieve a fairer system. We've worked closely with local government, local organisations and networks that represent the people of Wales, to look at each of the 53 categories currently in place. From the initial high-level review, four categories have been prioritised for consideration in this consultation. This includes the one-adult discount, also known as the single-person discount, though this can be a misleading term, as the support is more far-reaching than for single people. It provides a 25 per cent discount to over 0.5 million households, making it a significant element of the tax that helps reflect ability to pay. This consultation confirms we have no plans to remove or reduce this discount.

The consultation also sets out our intention to remove the statutory discount for empty properties and seeks views on proposals for two further exemptions, including homes subject to probate, and a new title for the outdated term of 'severely mentally impaired'. The review will continue over the remainder of this Senedd term with a view to amending legislation where necessary using powers that we are seeking through the local government finance (Wales) Bill.

I’d like to conclude today’s update by recognising that council tax reform is complex and challenging work; it requires a real collaborative effort. I'm grateful to local government, valuation experts, the IFS and third sector organisations for their contributions. We have discussed council tax reform a number of times on the floor of this Senedd, and I have kept Members updated along the way. There is no doubt that we could transform the way local tax payers contribute to society. With the launch of this consultation today, we are making great progress. I am pleased to discuss the next exciting stages of this work with Members, and I will, of course, consider the consultation responses carefully.

Rwyf i wedi bod yn eglur o ran yr angen i ymgysylltu yn rheolaidd â'r cyhoedd wrth i ni ymlwybro ar y daith hon, ac rwy'n nodi enghreifftiau heddiw o ffyrdd y gallem ni geisio rhannu'r baich mewn ffordd sy'n cynnig mwy o degwch. Fe allem ni anelu at wella'r mymryn lleiaf, gan ganolbwyntio ar sicrhau bod gwerthoedd tai yn gyfredol. Mae hwn yn ymarfer mawr ynddo'i hun. Fe fyddai'r dull hwn yn golygu ailbrisio tai a'u rhoi nhw mewn fersiwn mwy cyfoes o'r strwythur presennol. Fe fyddai'r canlyniadau yn gam bach tuag at degwch, gyda chyfleoedd i fynd ymhellach yn y cylchoedd ailbrisio yn y dyfodol.

Mae'r dull cymedrol o ddiwygio yn dangos y gallem ni gadw'r strwythur naw band a'i ddiweddaru, ond gan newid y cyfraddau treth a godir ar gyfer pob band hefyd, fel byddai biliau ar gyfer y bandiau is yn gostwng a biliau ar gyfer tai yn y bandiau uchaf yn codi. Fe fyddai hwn yn gam mwy tuag at degwch. Unwaith eto, fe fyddai cyfleoedd i fynd ymhellach eto mewn cylchoedd ailbrisio rheolaidd.

Yn y dull terfynol a amlinellir, fe allem ni ehangu manteision diwygio, gan wneud y system yn fwy blaengar eto, hyd yn oed. Yn hyn o beth, fe fyddai'n golygu cynnydd yn nifer y bandiau o naw i 12, gan ychwanegu tri band newydd: un band newydd i gynnwys y cartrefi â'r prisiau mwyaf rhesymol ar waelod y raddfa, a dau fand newydd ar y brig ar gyfer cartrefi gwerth dros £1.2 miliwn. Fe fyddai hyn hefyd yn ail-lunio'r bandiau fel nad ydyn nhw'n dal i ymdrin ag amodau economaidd 30 mlynedd yn ôl. Yn ogystal â bandiau newydd, fe fyddai maint y dreth y byddai aelwydydd yn ei dalu yn newid ym mhob band, gyda llawer llai yn cael ei dalu gan rai yn y bandiau isaf, a mwy yn cael ei dalu gan rai yn y tai drutaf. Y canlyniad fyddai cam pendant i gyfeiriad tegwch, gyda diwygiad sylweddol i strwythur y dreth. Fe all Aelodau gael gwybod rhagor am y dulliau posibl hyn, yn ogystal â systemau mwy radical, mewn adroddiad gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid a gyhoeddwyd yn gyfochrog â'n hymgynghoriad ni.

Mae ein hymgynghoriad ni'n glir ein bod ni wedi ystyried ond wedi diystyru wedyn system gyfrannol, gan ein bod ni o'r farn fod honno'n cyflwyno gormodedd o newid i rai trethdalwyr mewn cartrefi â phisiau uwch. Mae'r ymgynghoriad yn ymrwymo hefyd i ystyried dulliau i fynd i'r afael â lliniaru achosion posibl o wahanol ardaloedd yng Nghymru yr effeithir arnynt mewn ffyrdd amrywiol gan ddiwygio'r dreth gyngor, gyda rhagor o waith i'w wneud yn dilyn yr ymgynghoriad. Fe allai'r gwaith hwn gynnwys asesiad o'r effaith ofodol hefyd, mewn ardaloedd gwledig a threfol, ac mewn ardaloedd lleol lle mae'r crynodiad uchel o ail gartrefi wedi effeithio ar brisiau tai.

Pa benderfyniad bynnag y byddwn ni'n dod iddo yn dilyn yr ymgynghoriad hwn, rwy'n dal at fy ymrwymiad i ystyried trefniadau rhyddhad trosiannol i gynyddu trethi fesul cam i aelwydydd dros gyfnod hwy o amser. Fe allem ni weithredu treth gyngor newydd, decach ym mis Ebrill 2025, gan wireddu'r buddion i'r rhai a fyddai'n gweld eu biliau yn gostwng yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach. Ond rwy'n gofyn hefyd am farn ynghylch a yw pobl yn credu y gallai dyddiadau diweddarach roi'r amser i ni ddatblygu'r system ymhellach, gan roi ystyriaeth i'r cyd-destun economaidd newidiol dros y flwyddyn ddiwethaf.

Rwyf i am droi nawr at ddiogelu tegwch y dreth gyngor at y dyfodol dros y tymor hwy—agwedd bwysig arall ar ein cynlluniau ni. Er bod yr ymgynghoriad a lansiwyd heddiw yn casglu safbwyntiau, rwyf i am gyflwyno Bil cyllid llywodraeth leol (Cymru) i roi diweddariadau rheolaidd i'r dreth gyngor yn y dyfodol ar sail statudol o 2030. Roedd hynny'n destun ymgynghoriad yng ngham 1 y llynedd, ac mae hwnnw'n gam pendant o ran cyflawni ein hymrwymiad ni. Fe fydd y Bil yn darparu'r fframwaith deddfwriaethol ar gyfer cylchoedd ailbrisio o bum mlynedd.

Mae ymgynghoriad heddiw yn nodi hefyd sut rydym ni'n bwriadu gwella mynediad i wybodaeth, codi ymwybyddiaeth pobl o swyddogaethau a chyfrifoldebau'r sefydliadau dan sylw, grymuso trethdalwyr, a moderneiddio apeliadau. Ni fydd unrhyw erydiad o ran hawliau trethdalwyr i apelio, gan fod honno'n agwedd sylfaenol ar degwch. Ond rwy'n bwriadu gwneud y system yn haws i lywio drwyddi ac yn fwy effeithlon.

Gan droi nawr at yr adolygiad o gynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, sydd hefyd yn parhau, rwy'n falch fod y cynllun yn parhau i estyn cymorth ariannol i dros 260,000 o aelwydydd. Flwyddyn ar ôl blwyddyn nid yw yn digwydd yn ddamweiniol—gwaith penodol yw hwnnw gan awdurdodau lleol sy'n gweinyddu'r cynllun. Mae angen i ni sicrhau ei fod yn parhau i fod yn effeithiol, felly fy mwriad i yw cynnal ymgynghoriad technegol ar rai newidiadau cychwynnol, i wneud cymorth yn haws ei ddefnyddio ac yn symlach i'w weinyddu.

Yn olaf, mae'r ymgynghoriad a lansiais i heddiw yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd a wnaethom ni wrth adolygu'r holl ddisgowntiau, y diystyriadau, yr esemptiadau a'r premiymau. Rydym ni wedi mynd beth o'r ffordd drwy adolygu pob categori ar gyfer sicrhau bod y trefniadau yn parhau i fod yn berthnasol, a helpu i lunio system decach. Rydym ni wedi gweithio yn agos gyda llywodraeth leol, sefydliadau lleol a rhwydweithiau sy'n cynrychioli pobl Cymru, i roi ystyriaeth i bob un o'r 53 categori sydd ar waith ar hyn o bryd. O'r adolygiad lefel uchel cychwynnol, blaenoriaethwyd pedwar categori i'w hystyried yn yr ymgynghoriad hwn. Mae hynny'n cynnwys y disgownt un oedolyn, a elwir hefyd yn ddisgownt unigolyn sengl, er bod hwnnw'n gallu bod yn derm camarweiniol, gan fod y gefnogaeth yn fwy pellgyrhaeddol nag i bobl sengl yn unig. Mae'n rhoi disgownt o 25 y cant i dros 0.5 miliwn o gartrefi, gan wneud honno'n elfen sylweddol o'r dreth sy'n helpu i adlewyrchu'r gallu i dalu. Mae'r ymgynghoriad hwn yn cadarnhau nad oes gennym ni unrhyw gynlluniau i ddiddymu na lleihau'r disgownt hwn.

Mae'r ymgynghoriad yn nodi hefyd ein bwriad ni i gael gwared â'r disgownt statudol ar gyfer eiddo gwag a cheisio barn ar gynigion ar gyfer dau eithriad pellach, gan gynnwys cartrefi sy'n destun profiant, a theitl newydd ar gyfer y term hen ffasiwn 'nam meddyliol difrifol'. Fe fydd yr adolygiad yn parhau dros weddill y tymor seneddol hwn gyda'r bwriad o ddiwygio deddfwriaeth pan fo angen gan ddefnyddio'r pwerau yr ydym yn eu ceisio drwy Fil cyllid llywodraeth leol (Cymru).

Fe hoffwn i orffen y diweddariad heddiw drwy gydnabod bod diwygio'r dreth gyngor yn waith cymhleth a heriol iawn; mae angen ymdrech gydweithredol wirioneddol fawr. Rwy'n ddiolchgar i lywodraeth leol, arbenigwyr prisio, y Sefydliad Astudiaethau Cyllid a sefydliadau'r trydydd sector am eu cyfraniadau nhw. Rydym wedi trafod diwygio'r dreth gyngor nifer o weithiau ar lawr y Senedd hon, ac rwyf i wedi rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ar hyd y daith. Nid oes unrhyw amheuaeth y gallem ni drawsnewid y ffordd y mae trethdalwyr lleol yn cyfrannu at gymdeithas. Gyda lansiad yr ymgynghoriad hwn heddiw, rydym ni'n gweld cynnydd mawr. Rwy'n falch o drafod camau cyffrous nesaf y gwaith hwn gyda'r Aelodau, ac fe fyddaf i, wrth gwrs, yn ystyried yr ymatebion i'r ymgynghoriad gyda gofal mawr.

15:05

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

Thank you, Minister, for your statement here today, and also for enabling a technical briefing yesterday, which I know a number of colleagues certainly appreciated.

I just want to come on to the broader point, to start the contribution, of the Welsh Government's medium-term tax policy and some of the levers that are being pulled in relation to this. So far in this Senedd term, we've seen proposals come through around a tourism tax, and now we see an attempt to reform council tax, both of which have graciously been given to local councils to actually face up to the decisions and the impact on their local residents. I certainly welcome local democracy and their voice in decision making, but I wonder what your thoughts are on how you balance that with not being seen to abdicate responsibility when it comes to taxation decisions. Those responsibilities have all been passed down to local authorities.

Then the second broader point is around the mandate for delivering council tax reform. You said in your statement just now that many responses to phase 1 agreed that we should take action. Looking at the consultation responses from that phase 1, actually, when people were asked, 'Do you agree there should be council tax revaluation in 2025?', the majority of people actually said 'no'. When people were asked, 'Do you agree there should be frequent council tax revaluations?', the vast majority of people actually said 'no'. So, whilst your words are carefully formed when you say that many responses agreed we should take action, it's certainly not the view of the majority of people in a consultation.

Just coming on to the statement you've made just now specifically on council tax reform, one of the big challenges, of course, is for individuals who are asset rich but cash poor, which often, as you pointed out in your statement, impacts some of our elderly people, perhaps widowers who are living alone in the family home that they've lived in for decades. I certainly welcome today's announcement that the commitment to continue with the single-person discount is in there, but I'd like to know how you foresee these types of individuals being protected and further supported through any reforms that are being consulted on here today. 

Secondly, Minister, you said that your aim isn't to raise more revenue with any of these reforms. It does seem like a lot of effort being undertaken to not see any more cash raised at the end of it, so I wonder what conversations you've had with council leaders on this particular point, especially as, as you know, councils are certainly strapped for cash at the moment when it comes to delivering those services, and how they feel about carrying on with a Welsh Government measure that won't see any change in terms of their revenue that they have to deal with. And, of course, the implications of any reform will have a different impact on different local authorities throughout Wales. So, I wonder which local authorities you think will be most impacted by the reform that's being consulted on.

Linked to this, of course, is one of the long-running issues I've raised a number of times in this Chamber, namely the local government funding formula. It often has an impact, it seems, on areas I represent in north Wales, but also on rural councils that are grappling with the financial formula. It doesn't seem to work well for them. So, Minister, will you and your officials do everything you can to ensure that these parts of the country have their voices heard in this consultation processes, and, of course, that you'll commit to listening to them?

On the IFS document released earlier, they acknowledge that there are always winners and losers in any changes that are taking place, so I wonder if you could outline who you think the losers might be when it comes to the proposals being consulted on here today as well. Because we know that up to around 450,000 homes across Wales could see their council tax levels rise under the proposals being outlined. You've previously said that empathy is at the heart of your thinking on finance issues. I'd like to understand how raising a tax on 450,000 people aligns with the empathy that you feel for them through this consultation. I can also understand why, perhaps, you're considering kicking the can down the road when it comes to implementing any reform, because, obviously, lots of hard-working people, I guess, aren't going to be too pleased with having to pay more council tax as a result of this reform.

My final ask is to remind you of your closing words, actually, from your statement just a moment ago, where you said, and I quote, that you will

'consider the consultation responses carefully.'

I know there have been instances recently on taxation-related consultation where people don't feel like they're being listened to. We noted, on the 182-day reform for holiday lets, that 97 per cent of consultees responded to say that they think that shouldn't go ahead, but they weren't listened to. So, my final ask within this, Deputy Presiding Officer, is, Minister, that you would certainly listen to those consultation responses, and be seen to be listening to them as well. Diolch yn fawr iawn.

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad chi yn y fan hon heddiw, ac am hwyluso'r sesiwn friffio technegol ddoe hefyd, ac fe wn i fod nifer o gyd-Aelodau wedi gwerthfawrogi hynny'n sicr.

Rwy'n awyddus i ddod at y pwynt ehangach, i ddechrau'r cyfraniad, ynglŷn â pholisi treth Llywodraeth Cymru yn y tymor canolig a rhai o'r ysgogiadau sydd ynghlwm â hynny. Hyd yn hyn yn nhymor y Senedd hon, fe welsom ni gynigion yn dod ynglŷn â threth dwristiaeth, ac yn awr fe welwn ni ymgais i ddiwygio'r dreth gyngor, y mae'r ddau gynnig fel ei gilydd wedi cael eu rhoi yn raslon i gynghorau lleol ar gyfer wynebu'r penderfyniadau a'r effaith ar eu trigolion lleol. Rwy'n sicr yn croesawu clywed llais democratiaeth leol wrth wneud penderfyniadau, ond tybed beth yw eich amgyffrediad chi o gydbwyso hynny â pheidio â chael eich gweld yn ymwrthod â chyfrifoldeb o ran penderfyniadau ynglŷn â threthiant. Mae'r cyfrifoldebau hynny i gyd wedi cael eu trosglwyddo i'r awdurdodau lleol.

Yna mae'r ail bwynt ehangach yn ymdrin â'r mandad ar gyfer cyflawni diwygio'r dreth gyngor. Roeddech chi'n dweud yn eich datganiad chi nawr fod llawer o ymatebion i gam 1 yn cytuno y dylem ni weithredu. Wrth edrych ar yr ymatebion i'r ymgynghoriad hwnnw o gam 1, mewn gwirionedd, pan ofynnwyd i bobl, 'A ydych chi o'r farn y dylid ailbrisio'r dreth gyngor yn 2025?', fe ddywedodd y mwyafrif o bobl 'nac ydym'. Pan ofynnwyd i bobl, 'A ydych chi o'r farn y dylid ailbrisio'r dreth gyngor yn aml?' Fe atebodd y mwyafrif helaeth o bobl 'nac ydym'. Felly, er bod eich geiriau chi'n cael eu dewis yn ofalus pan oeddech chi'n dweud bod llawer o ymatebion yn cytuno y dylem ni weithredu, yn sicr nid honno oedd barn y mwyafrif o bobl yn yr ymgynghoriad.

Gan ddod ymlaen at y datganiad penodol a wnaethoch chi nawr ar ddiwygio'r dreth gyngor, un o'r heriau mwyaf, wrth gwrs yw un i unigolion sy'n gyfoethog o ran asedau ond yn dlawd o ran arian parod, sydd, yn aml, fel roeddech chi'n ei nodi yn eich datganiad, yn effeithio ar rai o bobl oedrannus Cymru, gweddwon efallai, sy'n byw ar eu pennau eu hunain yn y cartref teuluol sydd wedi bod yn drigfan iddyn nhw ers degawdau. Rwy'n sicr yn croesawu'r cyhoeddiad heddiw ynglŷn â'r ymrwymiad i barhau â'r disgownt unigolyn sengl, ond fe hoffwn i gael gwybod sut rydych chi'n rhagweld y bydd unigolion fel hyn yn cael eu diogelu a'u cefnogi ymhellach trwy unrhyw ddiwygiadau yr ymgynghorir arnyn nhw yma heddiw.

Yn ail, Gweinidog, roeddech chi'n dweud nad eich bwriad chi o gwbl yw codi mwy o refeniw gydag unrhyw un o'r diwygiadau hyn. Mae hi'n ymddangos yn ymdrech fawr i'w gwneud heb weld mwy o arian yn cael ei godi ar ei diwedd hi, felly tybed pa sgyrsiau a gawsoch chi gydag arweinwyr cyngor ar y pwynt penodol hwn, yn enwedig gan fod y cynghorau, fel gwyddoch chi, yn brin o arian parod ar hyn o bryd yn sicr o ran darparu'r gwasanaethau hynny, a beth yw eu teimlad nhw ynghylch parhau ag un o fesurau Llywodraeth Cymru y bydd hi'n rhaid iddyn nhw ymdrin ag ef ond na fydd yn golygu unrhyw newid o ran eu refeniw nhw. Ac, wrth gwrs,  fe fydd goblygiadau unrhyw ddiwygio yn cael effaith wahanol ar wahanol awdurdodau lleol ledled Cymru. Felly, tybed ar ba awdurdodau lleol yn eich barn chi y bydd y diwygio yr ymgynghorir arno yn effeithio fwyaf.

Yn gysylltiedig â hyn, wrth gwrs, y mae un o'r materion hirhoedlog a godais i nifer o weithiau yn y Siambr hon, sef y fformiwla ar gyfer ariannu llywodraeth leol. Mae honno'n aml ag effaith, mae hi'n ymddangos, ar ardaloedd yr wyf i'n eu cynrychioli yn y gogledd, ond ar gynghorau gwledig hefyd sy'n ymgodymu â'r fformiwla ariannol. Nid yw hi'n ymddangos bod hyn yn gweithio o'u plaid nhw. Felly, Gweinidog, a wnewch chi a'ch swyddogion wneud popeth yn eich gallu i sicrhau bod y rhannau hyn o'r wlad yn cael eu hystyried yn y prosesau hyn ar gyfer ymgynghori, ac wrth gwrs, y byddwch chi'n ymrwymo i wrando ar eu barn nhw?

O ran dogfen y Sefydliad Astudiaethau Cyllid a gyhoeddwyd yn gynharach, maen nhw'n cydnabod y bydd rhai ar eu hennill ac eraill ar eu colled bob amser gydag unrhyw newidiadau sy'n digwydd, felly tybed a wnewch chi amlinellu eich barn chi yma heddiw hefyd ynglŷn â phwy allai fod ar eu colled o ran y cynigion yr ymgynghorir arnyn nhw. Oherwydd fe wyddom ni y gallai hyd at oddeutu 450,000 o gartrefi ledled Cymru weld lefelau eu treth gyngor yn codi yn ôl y cynigion a amlinellir. Rydych chi wedi dweud o'r blaen fod tosturi wrth galon eich ystyriaethau chi ynglŷn â materion cyllid. Fe hoffwn i ddeall sut mae codi mwy o dreth ar 450,000 o bobl yn cyd-fynd â'r tosturi yr ydych chi'n ei deimlo ar eu rhan nhw gyda'r ymgynghoriad hwn. Fe allaf i hefyd ddeall pam, efallai, eich bod chi'n ystyried oedi o ran rhoi unrhyw ddiwygio ar waith, oherwydd, yn amlwg, ni fydd llawer o bobl sy'n gweithio yn galed, mae'n debyg, yn falch ofnadwy o orfod talu mwy o dreth gyngor o ganlyniad i'r diwygio hwn.

Fy nghais olaf yw eich atgoffa chi o'ch geiriau olaf, mewn gwirionedd, yn eich datganiad eiliad yn ôl, pan oeddech chi'n dweud, ac rwy'n dyfynnu, y byddwch chi'n

'ystyried yr ymatebion i'r ymgynghoriad gyda gofal mawr.'

Fe wn i am achosion diweddar ynglŷn ag ymgynghoriad yn ymwneud â threthi lle roedd pobl yn teimlo bod neb yn gwrando arnyn nhw. Roeddem ni'n nodi, ynghylch y diwygiad 182 diwrnod ar gyfer llety gwyliau, bod 97 y cant o'r rhai yr ymgynghorwyd â nhw wedi ymateb i ddweud eu bod nhw o'r farn na ddylai hynny fynd yn ei flaen, ond ni wrandawyd arnyn nhw. Felly, fy nghais olaf i ynglŷn â hyn, Dirprwy Lywydd, yw, Gweinidog, eich bod chi'n gwneud yn siŵr y byddwch chi'n gwrando ar yr ymatebion hynny i'r ymgynghoriad, a'ch bod chi'n dangos eich bod chi'n gwrando arnyn nhw hefyd. Diolch yn fawr iawn.

15:10

I'm very grateful to the Member for those questions. I would probably start just by bringing us back to the reason why we're looking at council tax reform, and that is because it's a regressive tax, the burden of which falls more strongly on those people who are least able to afford it. We also have a system here that is 20 years out of date, so I think that there is a moral imperative, really, to address some of that regressivity and also to the address the fact that we have a system that is so far out of date. We are the only part of the UK that has had a revaluation in the twenty-first century, but nonetheless, we're still using data that is 20 years out of date. It is a complex picture, and I'm glad that the technical briefing has been helpful. I know that the IFS report, which was published alongside our consultation document, will be really helpful for people who want that greater level of detail and to understand the spatial impacts, for example, looking at the different impacts of some of the potential approaches that we're putting in front of people.

In terms of the work with local government, it, I think, reflects some of that complexity, because the VOA places the properties into the bands, the Welsh Government sets the bands and the national differences in tax rates between the bands, but then, of course, it's for each local authority to set the charges, looking at where that band D property will sit locally. So, as you say, it is a very complex situation, which is why we've been working so closely with local government over a very, very long period of time. I was reflecting earlier that this piece of work has been going on for years and years. I came into post in 2018, and even at that time, we'd already set some of this work in train, with the work that the previous finance Minister, the First Minister, had set in train in terms of some of the research that he'd commissioned in this area.

I think the point about discounts and exemptions is really important, because we do understand that there are people who are asset rich but do not have significant funds available to them. And that's one of the reasons why we're so clear that we're not making any changes to the single-person discount, for example. That supports about 0.5 million households and certainly helps some of those households that you've described, as does the council tax reduction scheme, of course. That's there to support people who might otherwise find it difficult to pay their council tax. And we do know that that is undersubscribed at the moment. So, anything that we can do together to make sure that people are claiming what is rightfully theirs is important. And I've also said that I would be very, very keen to look at transitional relief. I think that one of the things that we learned from the previous revaluation, which took effect in 2005, was that perhaps we'd looked at transitional support too late in the process. But we're doing this right upfront, considering it at this early stage so that we get it right if it's needed in a future scheme. 

There will be differences. Changes in local authorities across Wales—. We have seen some areas in Wales where properties have grown in value as compared to others across Wales, and for that reason I'm also considering what transitional support might be required by local authorities as well to manage any changes in that space. And that work is going on through some of the technical sub-groups that we have involving local government and other experts in the field as well. 

Absolutely we will be listening to the consultation. I do feel and worry that this is an area ripe for political mischief, I'm afraid, because it is so technical, it is so complex in the way that Sam Rowlands set out at the start of his questions. So, we do need to be very, very clear with people that the overall objective of this is not to raise any more money from people through council tax. What we do need to do is raise that money, the same amount, in a way that is fairer across Wales. And I think if we stand back from that and look at it, I think that it's something that would be difficult to argue against, in the sense that the system is outdated and so unfair to the poorest families across Wales. 

Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Aelod am y cwestiynau hyn. Mae'n debyg mai dechrau a wnaf i drwy ddim ond dychwelyd at y rheswm yr ydym ni'n ystyried diwygio'r dreth gyngor, a hwnnw yw am mai treth atchweliadol yw hi, y mae'r baich yn cael ei roi i raddau mwy ar y bobl hynny sydd â lleiaf o fodd i'w fforddio. Mae gennym ni system yma sydd dros 20 mlwydd oed ac sydd wedi dyddio, ac felly rwy'n credu bod rheidrwydd arnom ni'n foesol, mewn gwirionedd, i fynd i'r afael â rhywfaint o'r atchweliad hwnnw ac ymateb hefyd i'r ffaith fod gennym ni system sydd wedi dyddio cymaint. Y ni yw'r unig ran o'r DU sydd wedi cynnal ailbrisio yn ystod yr unfed ganrif ar hugain, ond serch hynny, rydym ni'n parhau i ddefnyddio data sydd wedi dyddio 20 mlynedd. Mae'r darlun yn gymhleth, ac rwy'n falch fod y briffio technegol wedi bod yn ddefnyddiol. Rwy'n gwybod y bydd adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid, a gyhoeddwyd ochr yn ochr â'n dogfen ymgynghori ni, yn ddefnyddiol iawn i bobl sy'n dymuno mynd i fwy o fanylder ar gyfer deall yr effeithiau gofodol, er enghraifft, ac edrych ar effeithiau gwahanol rhai o'r dulliau posibl yr ydym ni'n eu rhoi nhw gerbron pobl.

O ran y gwaith gyda llywodraeth leol, yn fy marn i, mae hwnnw'n adlewyrchu peth o'r cymhlethdod yn hyn o beth, oherwydd Asiantaeth y Swyddfa Brisio sy'n dodi'r tai yn y bandiau, Llywodraeth Cymru sy'n pennu'r bandiau a'r gwahaniaethau cenedlaethol gyda chyfraddau'r dreth rhwng y bandiau, ond yna, wrth gwrs, mater i bob awdurdod lleol yw pennu'r taliadau, gan gymryd lleoliad y tŷ band D hwnnw yn yr ardal leol i ystyriaeth. Felly, fel rydych chi'n dweud, mae hi'n sefyllfa gymhleth iawn, a dyna pam rydym ni wedi bod yn gweithio mor agos â llywodraeth leol dros gyfnod maith ofnadwy. Roeddwn i'n synied yn gynharach fod y gwaith hwn wedi bod yn mynd rhagddo ers blynyddoedd mawr. Fe ddeuthum i'r swydd yn 2018, a hyd yn oed bryd hynny, roeddem ni eisoes wedi rhoi cyfran o'r gwaith hwn ar y gweill, gyda'r gwaith a roddodd y Gweinidog cyllid blaenorol, y Prif Weinidog nawr, ar waith ynglŷn â chyfran o'r ymchwil a gomisiynwyd ganddo ef yn y maes hwn.

Rwy'n credu bod y pwynt ynglŷn â disgowntiau ac esemptiadau yn un pwysig iawn, oherwydd rydym ni'n deall bod rhai pobl yn gyfoethog o ran asedau ond nid oes ganddyn nhw arian sylweddol wrth law. A dyna un o'r rhesymau pam rydym ni mor eglur nad ydym ni am wneud unrhyw newidiadau i'r disgownt unigolyn sengl, er enghraifft. Fe fydd hynny'n cefnogi tua 0.5 miliwn o aelwydydd ac yn sicr yn helpu rhai o'r aelwydydd hynny y gwnaethoch chi eu disgrifio, megis cynllun disgowntiau'r dreth gyngor, wrth gwrs. Mae hwnnw yn ei le i gefnogi pobl a allai fod yn ei chael hi'n anodd talu eu treth gyngor fel arall. Ac fe wyddom ni nad yw llawer yn manteisio'n llawn ar hwnnw ar hyn o bryd. Felly, mae unrhyw beth y gallwn ni ei wneud gyda'n gilydd i sicrhau bod pobl yn hawlio'r hyn y mae ganddyn nhw hawl i'w gael yn bwysig iawn. Ac fe ddywedais i hefyd y byddwn ni'n awyddus dros ben i ystyried rhyddhad trosiannol. Rwy'n credu mai un o'r pethau a ddysgwyd gennym ni oddi wrth yr ailbrisio blaenorol, a ddigwyddodd yn 2005, oedd efallai ein bod ni wedi bod yn rhy hwyr yn y broses cyn ystyried cymorth trosiannol. Ond fe wnawn ni hynny'r tro hwn cyn dechrau, gan ystyried hynny yn y cam cynnar hwn fel ein bod ni'n gwneud hynny'n iawn pe byddai angen mewn cynllun yn y dyfodol.

Fe fydd yna wahaniaethau. Mae newidiadau yn yr awdurdodau lleol ledled Cymru—. Fe welsom ni rai ardaloedd yng Nghymru lle mae gwerth tai wedi cynyddu llawer mwy o gymharu ag ardaloedd eraill ledled Cymru, ac am y rheswm hwnnw yr wyf i'n ystyried hefyd pa gymorth trosiannol y gallai fod yn angenrheidiol i'r awdurdodau lleol yn ogystal â rheoli unrhyw newidiadau yn y maes hwnnw. Ac mae'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo drwy rai o'r is-grwpiau technegol sydd gennym ni sy'n ymwneud â llywodraeth leol a chydag arbenigwyr eraill yn y maes hefyd.

Yn sicr, fe fyddwn ni'n gwrando ar yr ymgynghoriad. Rwy'n teimlo ac yn gofidio bod hwn yn faes sy'n barod am ddrygioni gwleidyddol, rwy'n ofni, am ei fod yn un mor dechnegol, ac mor gymhleth yn y ffordd a nododd Sam Rowlands ar ddechrau ei gwestiynau. Felly, mae angen i ni fod yn eglur tu hwnt gyda phobl mai amcan cyffredinol hyn yw nid i godi rhagor o arian ar bobl drwy gyfrwng y dreth gyngor. Yr hyn sydd ei angen i ni ei wneud yw codi'r arian hwnnw, yr un swm, mewn ffordd sy'n decach ledled draws Cymru. Ac rwyf i o'r farn pe byddem ni'n sefyll yn ôl oddi wrtho ac yn edrych ar y darlun mwy eang, rwy'n credu bod hwn yn rhywbeth y byddai hi'n anodd dadlau yn ei erbyn, yn yr ystyr bod y system wedi dyddio a'i bod hi'n golygu cymaint o annhegwch i'r teuluoedd tlotaf ledled Cymru. 

15:15

I thank the Minister today for her statement on the next phase of this programme of work. Plaid Cymru has been clear for some time that council tax in its current form is a regressive and outdated system that disproportionately affects poorer households. It has been 20 years since the last revaluation of council tax bands in Wales, and in this time the difference in values between properties in band A and properties in band I was at least 9.5-fold. The difference in tax rates is just 3.5-fold. Indeed, I've campaigned on structural unfairness of council tax in my region for many years, and I'm delighted that, thanks to the co-operation agreement with the Welsh Government, we will be delivering reform, which as today's report by the IFS correctly emphasises has been long overdue and is unambiguously a good idea. It will ensure a fairer distribution of tax burden and provide much-needed relief for households that are struggling with the ongoing cost-of-living crisis.  

As we heard last week from a number of experts at the Welsh Government's tax conference, this is a crucial first step towards building a tax regime that better reflects the needs and circumstances of the people of Wales. In this respect, it is right that the potential options for redesigning the council tax system are now being put out to consultation, and I would encourage as many people as possible to provide their views. As the Minister has already stated, this is a cost-neutral reform. It is not designed to increase the revenue available and it is solely being shaped by a desire to create a more progressive system for funding vital local services. 

I also welcome the ambition to ensure that increases in house prices—which, after all, will have happened for the vast majority of properties in Wale since the previous tax revaluation in 2003—will not necessarily lead to higher bills. Indeed, as indicated by the illustrations in the IFS report released today, under some models where we will see the creation of new tax bands, around 70 per cent of households in Wales could either see no change in their bills or a reduction, with around 30 per cent paying more, as befitting the position of those with the broadest shoulders. I wonder, Minister, could you provide a bit more context to this aspect of the programme. What reassurance can you provide to households that have seen large increases in the value of their property over the last two decades that they won't face a sudden dramatic hike in their bills? What work has been undertaken to ensure that the reform is introduced in a way that minimises the potential disruption to the way that households currently manage their budgets? 

You also acknowledge that the impact of this reform programme will naturally have different impacts in different parts of the country. Something that the IFS report rightly identifies as an area that should be prioritised in work to come is the impact on rural communities, where there will be a number of asset-rich but income-poor households, particularly within the farming sector. Can I ask how will this be factored into the design of the final model? How will you ensure that the reforms will not disproportionately disadvantage our rural communities? Can I also ask whether further work will be carried out to better understand the link between increased property values and a preponderance of second homes in certain areas?

I also welcome the commitment to continue to explore the potential for a local land value tax as a long-term ambition. While we are obviously very supportive of the measures in front of us, we firmly agree that this should be viewed as the start of a journey rather than the final destination, and we’ll continue to make the case for further reforms on top of this redesigned council tax system. As always, it is essential that reforms of this nature are underpinned by the most robust and up-to-date evidence. On this basis, and looking ahead to future research for further tax reforms, what is your assessment of the relevant data systems currently available to the Welsh Government? Do you agree with me that one way of strengthening this would be to consolidate the functions of bodies, like the Valuation Office Agency in Wales, with the means of producing and analysing specific Welsh data? Diolch yn fawr.  

Diolch i'r Gweinidog heddiw am ei datganiad ar gam nesaf y rhaglen waith hon. Mae Plaid Cymru wedi bod yn eglur ers cryn amser fod y dreth gyngor ar ei gwedd bresennol yn system atchweliadol a hen ffasiwn sy'n effeithio yn anghymesur ar aelwydydd tlotach. Aeth 20 mlynedd heibio ers y tro diwethaf i fandiau'r dreth gyngor gael eu hailbrisio yng Nghymru, ac yn ystod y cyfnod hwn roedd y gwahaniaeth mewn gwerthoedd rhwng eiddo ym mand A ac eiddo ym mand I o leiaf 9.5 gwaith. Nid yw gwahaniaeth o ran cyfraddau'r dreth yn ddim ond 3.5 gwaith. Yn wir, rwyf i wedi ymgyrchu ar annhegwch strwythurol y dreth gyngor yn fy rhanbarth i ers blynyddoedd lawer, ac rwy'n falch iawn y byddwn ni, diolch i'r cytundeb cydweithio â Llywodraeth Cymru, yn cyflawni'r diwygiadau hyn, sydd, fel mae adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid heddiw yn gywir i'w bwysleisio, wedi bod yn hir yn dod ac mae hwn yn syniad da iawn heb unrhyw amheuaeth. Fe fydd yn sicrhau dosbarthiad tecach o faich treth ac yn cynnig rhyddhad mawr i aelwydydd sy'n ei chael hi'n anodd trwy'r amser oherwydd yr argyfwng costau byw parhaus.

Fel clywsom ni'r wythnos diwethaf gan nifer o arbenigwyr yng nghynhadledd dreth Llywodraeth Cymru, mae hwn yn gam cyntaf hanfodol tuag at lunio cyfundrefn dreth sy'n adlewyrchu anghenion ac amgylchiadau pobl Cymru mewn ffordd well. Yn hyn o beth, y peth cyfiawn yw yr ymgynghorir ar y dewisiadau posibl ar gyfer ailgynllunio'r system dreth gyngor nawr, ac fe fyddwn i'n annog cymaint o bobl â phosibl i fynegi barn. Fel nododd y Gweinidog eisoes, diwygiad niwtral o ran y gost yw hwn. Ni chafodd ei gynllunio i gynyddu'r refeniw sydd ar gael ac fe gaiff ei saernïo yn unig o ddyhead i greu system fwy blaengar ar gyfer ariannu gwasanaethau lleol hanfodol.

Rwy'n croesawu hefyd yr uchelgais i sicrhau nad yw cynnydd ym mhrisiau tai—a fydd, wedi'r cyfan, wedi digwydd gyda'r mwyafrif helaeth o dai yng Nghymru ers yr ailbrisio blaenorol o drethi yn 2003—o reidrwydd yn arwain at filiau mwy. Yn wir, fel nodwyd yn yr enghreifftiau yn adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid a gyhoeddwyd heddiw, yn ôl rhai patrymau lle gwelwn ni fandiau treth newydd yn cael eu creu, y gallai tua 70 y cant o aelwydydd yng Nghymru naill ai weld dim newid o gwbl yn eu biliau neu unrhyw ostyngiad, gyda thua 30 y cant yn talu mwy, fel byddai'n addas i'r rhai sydd â'r gallu mwyaf i dalu. Tybed, Gweinidog, a wnewch chi fanylu ychydig mwy ar gyd-destun yr agwedd hon ar y rhaglen. Pa sicrwydd allwch chi ei roi i aelwydydd sydd wedi gweld cynnydd mawr yng ngwerth eu tai dros y ddau ddegawd diwethaf na fyddan nhw'n wynebu codiad sylweddol sydyn yn eu biliau nhw? Pa waith a gafodd ei wneud i sicrhau bod y diwygiad yn cael ei gyflwyno mewn ffordd sy'n lleihau'r amhariad posibl ar y ffordd y mae cartrefi yn rheoli eu cyllidebau ar hyn o bryd?

Rydych chi'n cydnabod hefyd y bydd effaith y rhaglen ddiwygio hon ag effeithiau amrywiol mewn gwahanol rannau o'r wlad, yn naturiol felly. Rhywbeth y mae'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn briodol yn ei nodi yn faes y dylid ei flaenoriaethu mewn gwaith i ddod yw'r effaith ar gymunedau cefn gwlad, lle mae nifer o aelwydydd yn gefnog o ran eiddo ond yn dlawd o ran incwm, yn enwedig yn y sector ffermio. A gaf i ofyn sut y bydd hyn yn cael ei ystyried yn nyluniad y model terfynol? Sut fyddwch chi'n sicrhau na fydd y diwygiadau yn golygu anfantais anghymesur i gymunedau cefn gwlad? A gaf i ofyn hefyd a fydd rhagor o waith yn cael ei wneud i ddeall y cysylltiad rhwng gwerthoedd cynyddol tai a mwyafrifoedd ail gartrefi mewn rhai ardaloedd?

Rwy'n croesawu'r ymrwymiad hefyd i ddal ati i archwilio'r potensial ar gyfer treth gwerth tir leol fel uchelgais hirdymor. Er ein bod ni'n amlwg yn gefnogol iawn i'r mesurau sydd gerbron, rydym ni'n cytuno yn fawr y dylid ystyried hynny fel dechrau'r daith yn hytrach na'r gyrchfan derfynol, ac fe fyddwn ni'n parhau i ddadlau dros ddiwygiadau pellach ar ben y system hon a ddiwygiwyd ar gyfer y dreth gyngor. Fel pob amser, mae hi'n hanfodol i ddiwygiadau o'r math hwn gael eu hategu gan y dystiolaeth fwyaf cadarn a chyfredol. Ar y sail hon, a chan edrych ymlaen at ymchwil yn y dyfodol ar gyfer diwygiadau pellach i drethi, beth yw eich asesiad chi o'r systemau data perthnasol sydd ar gael i Lywodraeth Cymru ar hyn o bryd? A ydych chi'n cytuno mai un ffordd o rymuso hyn fyddai atgyfnerthu swyddogaethau cyrff, fel Asiantaeth y Swyddfa Brisio yng Nghymru, gyda gallu i gynhyrchu a dadansoddi data penodol i Gymru? Diolch yn fawr.  

15:20

Thank you very much for those questions. I think that you picked up on an absolutely crucial point that we really need to work hard to communicate to people in Wales, and that is that, just because your house or your property has increased in value since the last revaluation 20 years ago, it does not mean that you will necessarily see an increase in your bills. What is important is the relative position of that property compared to all other domestic properties in Wales, and I think it’s really important, the more we can all do to reassure people of that fact—of the fact that we’re not here to raise any more money overall, and this is about fairness. I think that is really important.

I’m grateful to you for highlighting those figures from the IFS. They’ve done some really important work looking at our minimal reform, the moderate reform and the expanded reform approach, and actually, under the minimal reform approach, eight out of 10 households would see a decrease in their council tax or minimal change through that particular model. In more detail, relating to that minimal approach, it would mean that 18 per cent of households would see an increase, 22 per cent would see a decrease, and 60 per cent would see minimal change. And then, if we move forward to the moderate reform approach, seven out of 10 households would see a decrease or minimal change. So, in more detail, that would be 26 per cent of households that would see an increase, 41 per cent of households would see a decrease, and 33 per cent would see minimal change. And then, just to complete the picture, for the expanded reform approach, again, seven out of 10 households would see a decrease in their bills or minimal change, but in more detail, it would be 28 per cent of households that would see an increase, 40 per cent of households that would see a decrease, and 32 per cent that would see minimal change.

I really do commend the IFS report to colleagues. We commissioned the report, but it is the IFS’s independent report, and I think that we’ve seen some really, really useful work from the IFS. But it does really give you a flavour, really, of the number of households who would see a decrease in their bills under those three potential ways forward.

Nothing that we’re proposing today rules out more significant or different change in the future, so in terms of the local land value tax, for example, we continue to explore the potential for that as a replacement for both council tax and non-domestic rates, building on the findings of Bangor University’s detailed technical assessment, which was undertaken in the last Senedd term. And we will be drawing on a wide range of expertise to develop a clear understanding of what such significant change would look like for Wales, and how it could work in practice. The analysis will include that potential road map for implementation. So, I think that work is really important. Possibly, in the first instance, it might be something where you would see a more appropriate area for that being non-domestic rates, and then potentially moving on to council tax. But that work is definitely something that we intend to pursue so that we’re all able to see what different models might look like in future.

We are exploring also some other tax designs for council tax, for example an unbanded system or hybrid designs. Some of these could be sensible precursors to that local land value tax too. So, I just want to reassure colleagues that, whilst we are putting huge effort into council tax reform, we’re also considering what different models might look like in future, recognising the real keenness that there has been in the Senedd for us to think about those other models. And then I would just relate again to those points I said about transitional support for households that might see an increase in their bills. That's a really important part of our plan, as are the discounts and exemptions that we're currently reviewing at the moment. As I mentioned in my opening remarks, there are 53 different categories. We've got a working group that is making its way through those and exploring if there are any changes that need to be made, or, indeed, any groups that need to be added to that list as well.

And then just finally on the data systems—a point that is really, really important, and, again, it's something that I discuss quite frequently with colleagues in the Welsh Revenue Authority in terms of their capacity in terms of data, but then, also, Data Wales, and what they're doing, thinking about how we can best join up some of the work that Data Wales does, for example, with the digital agenda, the local government improvement agenda—. I think that there is plenty to go at in that space.

Diolch yn fawr iawn am y cwestiynau yna. Rwy'n credu i chi nodi pwynt cwbl hanfodol sef fod angen gwirioneddol i ni weithio'n galed i gyfleu i bobl yng Nghymru, oherwydd bod gwerth eich tŷ neu eich eiddo wedi cynyddu ers yr ailbrisiad diwethaf 20 mlynedd yn ôl, nid yw hynny o reidrwydd yn golygu y byddwch chi'n gweld cynnydd yn eich biliau chi. Yr hyn sy'n bwysig yw sefyllfa gymharol yr eiddo hwnnw o gymharu â phob eiddo domestig arall yng Nghymru, ac rwyf i o'r farn ei bod hi'n bwysig iawn, a'r mwyaf y gallwn ni i gyd ei wneud i dawelu meddyliau pobl ynglŷn â'r ffaith honno—â'r ffaith nad ydym ni'n ceisio codi mwy o arian yn gyffredinol yma, a bod hyn yn ymwneud â thegwch. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn.

Rwy'n ddiolchgar i chi am dynnu sylw at y ffigurau hynny gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid. Maen nhw wedi gwneud gwaith pwysig iawn wrth edrych ar ein diwygiad bychan iawn, y diwygiad cymedrol a'r dull o gynnal diwygiad estynedig, ac mewn gwirionedd, yn ôl y dull i ddiwygio cyn lleied â phosibl, fe fyddai wyth o bob 10 aelwyd yn gweld gostyngiad yn y dreth gyngor neu newid bychan iawn oherwydd y model arbennig hwnnw. Gyda mwy o fanylder, o ran y dull hwnnw â newid bychan iawn, fe fyddai hwnnw'n golygu y byddai 18 y cant o aelwydydd yn gweld cynnydd, y byddai 22% yn gweld gostyngiad, a byddai 60 y cant yn gweld newid bychan iawn. Ac yna, os byddwn ni'n symud ymlaen at y dull o ddiwygio cymedrol, fe fyddai saith o bob 10 aelwyd yn gweld gostyngiad neu newid bychan iawn. Felly, yn fwy manwl eto, fe fyddai hynny'n golygu 26 y cant o aelwydydd yn gweld cynnydd, fe fyddai 41 y cant o aelwydydd yn gweld gostyngiad, ac fe fyddai 33 y cant yn gweld newid bychan iawn. Ac yna, dim ond i gwblhau'r darlun, ar gyfer y dull o gynnal diwygiad estynedig, unwaith eto, fe fyddai saith o bob 10 aelwyd yn gweld gostyngiad yn eu biliau neu newid bychan iawn, ond yn fwy manwl eto, 28 y cant o aelwydydd a fyddai'n gweld cynnydd, 40 y cant o aelwydydd a fyddai'n gweld gostyngiad a 32% a fyddai'n gweld newid bychan iawn.

Rwy'n argymell adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn wirioneddol i gyd-Aelodau. Ni a wnaeth gomisiynu'r adroddiad, ond adroddiad annibynnol y Sefydliad Astudiaethau Cyllid ydyw, ac rwy'n credu ein bod ni wedi gweld cyfran o waith defnyddiol iawn gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid. Ond mae'n rhoi rhagflas i chi, mewn gwirionedd, o niferoedd yr aelwydydd a fyddai'n gweld gostyngiad yn eu biliau o dan y tair ffordd ymlaen sy'n ddichonadwy yn hyn o beth.

Nid oes unrhyw beth yr ydym ni'n ei gynnig heddiw yn diystyru newid mwy arwyddocaol neu wahanol yn y dyfodol, ac felly o ran y dreth gwerth tir leol, er enghraifft, rydym ni'n parhau i archwilio'r posibiliadau ar gyfer cael honno yn lle'r dreth gyngor a chyfraddau annomestig, gan adeiladu ar ganfyddiadau asesiad technegol manwl gan Brifysgol Bangor, a gynhaliwyd yn ystod tymor y Senedd flaenorol. Ac fe fyddwn ni'n defnyddio ystod eang o arbenigedd i ddatblygu dealltwriaeth eglur o'r hyn a fyddai newid mor sylweddol yn ei olygu i Gymru, a sut y gallai hynny weithio yn ymarferol. Fe fydd y dadansoddiad yn cynnwys y map ffordd posibl hwnnw ar gyfer gweithredu. Felly, rwy'n credu fod y gwaith hwnnw'n bwysig iawn. Yn y lle cyntaf, fe allai hwnnw fod yn rhywbeth y byddech chi'n ei ystyried yn faes sy'n fwy priodol ar gyfer ardrethi annomestig, a symud ymlaen at y dreth gyngor wedyn, o bosibl. Ond mae'r gwaith hwnnw'n bendant yn rhywbeth yr ydym ni'n bwriadu mynd ar ei ôl fel ein bod ni i gyd yn gallu gweld sut olwg allai fod ar wahanol fodelau yn y dyfodol.

Rydym ni'n archwilio rhai cynlluniau eraill o ran trethiant ar gyfer y dreth gyngor, er enghraifft system heb ei bandio neu gynlluniau hybrid. Fe allai rhai o'r rhain fod yn rhagflaenwyr synhwyrol i'r dreth gwerth tir leol honno'n ogystal â hynny. Felly, rwyf i am gynnig sicrwydd i gydweithwyr, er ein bod yn ymdrechu yn galed iawn i ddiwygio'r dreth gyngor, ein bod ni hefyd yn ystyried sut wedd allai fod ar wahanol fodelau yn y dyfodol, gan gydnabod y dyhead gwirioneddol a fu yn y Senedd i ni ystyried y modelau eraill hynny. Ac yna fe hoffwn i gyfeirio unwaith eto at y pwyntiau hynny a wnes i ynglŷn â chymorth trosiannol i aelwydydd a allai fod yn gweld cynnydd yn eu biliau nhw. Mae honno'n rhan bwysig iawn o'n cynllun ni hefyd, yn ogystal â'r disgowntiau a'r esemptiadau yr ydym ni'n eu hadolygu ar hyn o bryd. Fel soniais i yn fy sylwadau agoriadol, fe geir 53 o wahanol gategorïau. Mae gennym ni weithgor sy'n gwneud ei ffordd drwy'r rhain ac yn archwilio a oes unrhyw newidiadau y mae angen eu gwneud, neu, yn wir, unrhyw grwpiau y mae angen eu hychwanegu nhw at y rhestr honno hefyd.

Ac yna gair byr yn olaf am y systemau data—pwynt sy'n wirioneddol bwysig, ac unwaith eto, mae hwnnw'n rhywbeth yr wyf i'n ei drafod yn aml iawn gyda chydweithwyr yn Awdurdod Cyllid Cymru o ran eu gallu nhw o ran data, ond yna, hefyd, gyda Data Cymru, a'r hyn maen nhw'n ei wneud, gan ystyried y ffordd orau y gallwn ni gyfuno rhywfaint o'r gwaith y mae Data Cymru yn ei gynhyrchu, er enghraifft, gyda'r agenda ddigidol, yr agenda i wella llywodraeth leol—. Rwy'n credu bod digonedd i fynd i'r afael ag ef yn y maes hwnnw.

15:25

I thank the Minister for her statement. We know we need more regular revaluations. Every 20 years is not acceptable. We know two other things. A local income tax is preferred by the rich, because it will save them money via the many tax reduction schemes they've mastered. But we also know that under the current system those with the least ability to pay spend a greater proportion of their wealth on council tax. Someone living in a property worth £100,000 pays around five times as much council tax, relative to the property value, as someone living in a property worth £1 million. A £420,000 house only pays twice as much as a £120,000 house. To me, this is fundamentally unfair, because the payment is not proportional to the value of the property. And the value of the property is the best indicator I know of personal wealth. 

Three questions: why only two additional bands at the top; why not a new band every £500,000 above the planned top band? Secondly, why should single people in the current band G and above have a single person discount? And what is the disadvantage of using actual values rather than bands?

Rwy'n diolch i'r Gweinidog am ei datganiad. Fe wyddom ni fod angen ailbrisiadau sy'n fwy rheolaidd. Nid yw pob 20 mlynedd yn dderbyniol. Fe wyddom ni ddau beth arall. Mae'r cyfoethogion yn ffafrio treth incwm leol, oherwydd fe fyddai honno'n arbed arian iddyn nhw drwy gyfrwng nifer o gynlluniau i ostwng treth a feistrolwyd ganddyn nhw. Ond fe wyddom ni hefyd fod y rhai sy'n lleiaf abl i dalu yn gwario cyfran uwch o'u hincwm ar y dreth gyngor yn ôl y drefn bresennol. Mae rhywun sy'n byw mewn eiddo sydd werth £100,000 yn talu tua phum gwaith cymaint o dreth gyngor, o gymharu â gwerth yr eiddo, â rhywun sy'n byw mewn eiddo sydd werth £1 miliwn. Nid yw tŷ gwerth £420,000 ond yn talu dwywaith cymaint â thŷ gwerth £120,000. I mi, mae hyn yn sylfaenol annheg, gan nad yw'r taliad yn gymesur â gwerth yr eiddo. A gwerth yr eiddo yw'r dangosydd gorau sy'n hysbys i mi o ran cyfoeth unigolion. 

Tri chwestiwn: pam nad oes ond dau fand ychwanegol ar y brig; pam na ellid cael band newydd fesul £500,000 dros ben y band uchaf arfaethedig? Yn ail, pam ddylai pobl sengl yn y band G ac uwch presennol gael disgownt person sengl? A beth fyddai'r anfantais o ddefnyddio gwerthoedd gwirioneddol yn hytrach na bandiau?

I've very grateful for those questions and particularly for the recognition at the start that using data that is 20 years out of date is fundamentally not the right place to be in when you're administering or developing taxes. So, I completely agree with that point, and colleagues will be, I hope, pleased to know that part of the local government finance (Wales) Bill that I intend to introduce to the Senedd will look to have those more frequent revaluations on a five-yearly cycle, beginning in 2030.

In terms of the point about property being a stable tax. It is, as Mike Hedges said, the best proxy that we have for wealth. Of course, council tax isn't just about the property. It's about the property and also the person or people who live within that property. So, the property is part of it, but then when you think about the people, you're thinking about the discounts, the exemptions, the disregards and so on. So, it is a combination of those two things working together. 

So, the three possible approaches that we've put forward in the consultation document are just three possible approaches. We've said that we very much welcome other potential ways of raising council tax more fairly. So, those kinds of ideas that Mike Hedges has put forward this morning could absolutely form part of that consultation response I know that he would want to make. When we did think about the number of additional bands at the top end, we were looking at the number of properties, actually, that might fall into those. So, I suppose, when you get past that £1.6 million property, there are fewer and fewer properties that might fall into those bands.

But I very much look forward to any comments and suggestions that colleagues have about alternative ways. Because, as I say, what we have in the consultation document is examples. The IFS has set out how those examples might look in real life. But, of course, we are open to all ideas. 

Rwy'n ddiolchgar iawn am y cwestiynau yna ac yn arbennig am y gydnabyddiaeth ar y dechrau nad defnyddio data sydd dros 20 oed yw'r sefyllfa ddelfrydol i fod ynddi hi wrth weinyddu neu ddatblygu trethiant. Felly, rwy'n cytuno yn llwyr â'r pwynt hwnnw, ac rwy'n gobeithio y bydd cyd-Aelodau yn falch o wybod y bydd rhan o'r Bil cyllid llywodraeth leol (Cymru) yr wyf i'n bwriadu ei gyflwyno i'r Senedd yn ystyried cynnal yr ailbrisiadau hyn yn fwy aml ac ar gylch pum mlynedd, gan ddechrau yn 2030.

O ran y pwynt ynglŷn â bod treth ar eiddo yn rhywbeth sy'n sefydlog. Fel dywedodd Mike Hedges, gwerth eiddo yw'r mynegydd gorau sydd gennym ni o gyfoeth. Wrth gwrs, nid yw'r dreth gyngor yn ymwneud ag eiddo yn unig. Mae honno'n ymwneud â'r eiddo a'r unigolyn neu'r bobl sy'n byw yn yr eiddo hwnnw hefyd. Felly, mae'r eiddo yn rhan o hyn, ond yna pan fyddwch chi'n cymryd y bobl i ystyriaeth, mae'n rhaid i chi ystyried y disgowntiau, yr esemptiadau, y diystyriadau ac ati. Felly, cyfuniad yw hwn o'r ddau beth yn gweithio gyda'i gilydd.

Ac felly nid yw'r tri dull posibl y gwnaethom ni eu cyflwyno yn y ddogfen ymgynghori yn ddim amgen na thri dull sy'n bosibl. Roeddem ni'n dweud y byddem ni'n croesawu yn fawr ffyrdd posibl eraill o godi'r dreth gyngor mewn ffordd decach. Felly, fe allai'r mathau hynny o syniadau y gwnaeth Mike Hedges eu cyflwyno fore heddiw fod yn rhan o'r ymateb ymgynghori hwnnw, heb os, y gwn i y byddai ef yn awyddus i'w gyflwyno. Pan oeddem ni'n ystyried niferoedd y bandiau ychwanegol ar y pen uchaf, roeddem ni'n edrych ar niferoedd y tai, mewn gwirionedd, a fyddai'n cael eu cynnwys yn y rhain. Felly, mae'n debyg, pan ewch chi y tu hwnt i'r tŷ gwerth £1.6 miliwn hwnnw, mae'r niferoedd a allent gael eu cynnwys yn y bandiau hynny yn lleihau'n gynyddol.

Ond rwy'n edrych ymlaen yn fawr at gael unrhyw sylwadau ac awgrymiadau gan gyd-Aelodau ynghylch ffyrdd amgen. Oherwydd, fel dywedais i, yr hyn sydd gennym ni yn y ddogfen ymgynghori yw enghreifftiau. Mae'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid wedi nodi sut y gallai'r enghreifftiau hynny edrych mewn termau gwirioneddol. Ond, wrth gwrs, rydym ni'n agored i unrhyw syniad. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Council tax is currently unfair and desperately does need reform. I think this is an historic first step on the road to a more progressive system, and it should produce clear benefits for those most vulnerable households in Wales.

As we've heard, it is a complex piece of work that will need to reflect a range of factors before its final implementation, and that should include addressing the unacceptable levels of council tax debt and ensuring that everyone who needs support with their bills receives it. One issue that really does bear a consideration is that need to improve the council tax reduction scheme, because, unfortunately, in its current form, the qualification criteria doesn't always effectively support all people on low incomes to meet their council tax liability.

So, can I ask the Minister to outline how improvements to the council tax reduction scheme will specifically ensure that it can support all those who are on low incomes, taking into account how it interacts, perhaps, with the universal credit system? A regrettable consequence of the shortcomings in the current scheme has been to exacerbate debt problems and financial insecurity. We've seen research by Citizens Advice Wales that has shown that council tax arrears is the most common debt issue facing Welsh people. So, could you explain how this reform programme will seek to address the relationship, also, between council tax collection and debt?

Diolch, Dirprwy Lywydd. Ar hyn o bryd mae'r dreth gyngor yn annheg ac mae taer angen ei diwygio hi. Rwy'n credu bod hwn yn gam cyntaf hanesyddol ar y ffordd at system fwy blaengar, ac fe ddylai ddod â buddion amlwg i'r aelwydydd mwyaf agored i niwed yng Nghymru.

Fel clywsom ni, mae hwn yn ddarn cymhleth o waith y bydd angen iddo adlewyrchu ystod o ffactorau cyn ei weithrediad terfynol, ac fe ddylai hynny gynnwys mynd i'r afael â'r cyfraddau annerbyniol o ddyled treth gyngor a sicrhau bod pawb sydd ag angen cymorth gyda'u biliau yn ei gael. Un mater sydd yn haeddu ystyriaeth wirioneddol yw bod angen gwella cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, oherwydd, yn anffodus, ar ei wedd bresennol, nid yw'r meini prawf cymhwyster bob amser yn cefnogi pawb ar incwm isel i fodloni eu hatebolrwydd o ran y dreth gyngor.

Felly, a gaf i ofyn i'r Gweinidog amlinellu sut y bydd gwelliannau i'r cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor yn sicrhau y gall gefnogi pawb sydd ar incwm isel yn benodol, gan ystyried sut mae'n rhyngweithio, efallai, â'r system credyd cynhwysol? Canlyniad anffodus i'r diffygion yn y cynllun presennol fu gwaethygu problemau o ran dyled ac ansicrwydd ariannol. Fe welsom ni ymchwil gan Gyngor ar Bopeth Cymru a oedd yn dangos mai ôl-ddyledion treth gyngor yw'r broblem fwyaf cyffredin o ran dyled sy'n wynebu pobl Cymru. Felly, a allech chi egluro sut y bydd y rhaglen ddiwygio hon yn ceisio mynd i'r afael â'r berthynas, hefyd, rhwng casglu'r dreth gyngor a dyled?

15:30

I'm really grateful for those comments. And in terms of improving the council tax reduction scheme, well that is part of our wider approach. There will be a specific, more technical consultation on ways in which we can improve the council tax reduction scheme, but I'll give you an example of our kind of thinking. So, the Member referred to the fact that people who access universal credit often are entitled to other benefits, but don't realise that they actually have to apply for a council reduction scheme, that it's not an automatic entitlement. We know that some local authorities are taking an approach where they are noticing that people are receiving universal credit and then are being proactive in terms of trying to ensure that those people also access the council tax reduction scheme if they are entitled to. So, we're looking at ways in which we can potentially make the application more automatic, if you like, to try and ensure people don't fall through that gap just purely because they don't realise it's another thing that they have to apply for. So, that's the kind of thing that we're considering at the moment. We do have a group with local government, looking at ways in which we can make that system more smooth and more streamlined for people. So, that's another important part of this as well. 

I think it's important to remember how far we've come on our journey of council tax reform in any case. So, we've done things which—. We've led the way in the UK, not least with the revaluation, but then also thinking about the work that we've done to ensure that care leavers up to the age of 25 don't have to pay council tax, the work that we've done to ensure that non-payment of council tax is not a criminal offence, because struggling shouldn't be a criminal offence, and all of the other work that we've been trying to lead the way on, particularly in terms of the framework that we have in place with local government in terms of debt collection. So, when people do find themselves in arrears, local government should be taking that person-centred approach to that person, in the first instance finding out what's going on, are they able to claim benefits that they're not claiming at the moment, does that household need more support, do they need a welfare review and so on. So, it should be more person centred than just sending in the bailiffs, if you like, in the first instance. So, I think that that kind of work, the more kind of person-centred and informed approach, is definitely something else that we can be very proud of in Wales. 

But I just—. I heard you said 'and finally', so my final plea to colleagues is to share information as widely as you can with your constituents regarding council tax reform, because if constituents think that this might be something that they'd benefit from, if they're in that percentage that will see their bills lower, then we want to hear from them too. 

Rwy'n ddiolchgar iawn am y sylwadau hynny. Ac o ran gwella cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, wel mae hynny'n rhan o'n dull ehangach. Bydd ymgynghoriad penodol, mwy technegol ar ffyrdd y gallwn wella'r cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, ond byddaf yn rhoi enghraifft i chi o'n math o feddwl. Felly, cyfeiriodd yr Aelod at y ffaith bod gan bobl sy'n cael credyd cynhwysol hawl yn aml i gael budd-daliadau eraill, ond nad ydynt yn sylweddoli bod yn rhaid iddynt wneud cais am gynllun lleihau taliad treth cyngor, ac nad yw'n hawl awtomatig. Gwyddom fod rhai awdurdodau lleol yn cymryd agwedd lle maen nhw'n sylwi bod pobl yn derbyn credyd cynhwysol ac yna eu bod yn rhagweithiol o ran ceisio sicrhau bod y bobl hynny hefyd yn cael mynediad at y cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor os oes ganddynt hawl i'w gael. Felly, rydym yn edrych ar ffyrdd y gallwn o bosibl wneud y cais yn fwy awtomatig, os mynnwch, i geisio sicrhau nad yw pobl yn syrthio trwy'r bwlch hwnnw dim ond oherwydd nad ydyn nhw'n sylweddoli ei fod yn beth arall y mae'n rhaid iddyn nhw wneud cais amdano. Felly, dyna'r math o beth yr ydym ni'n ei ystyried ar hyn o bryd. Mae gennym grŵp gyda llywodraeth leol, sy'n edrych ar ffyrdd y gallwn wneud y system honno'n fwy llyfn ac yn symlach i bobl. Felly, mae hynny'n rhan bwysig o hyn hefyd. 

Rwy'n credu ei bod yn bwysig cofio pa mor bell yr ydym wedi dod ar ein taith o ddiwygio'r dreth gyngor beth bynnag. Felly, rydyn ni wedi gwneud pethau sydd—. Rydym wedi arwain y ffordd yn y DU, nid lleiaf gyda'r ailbrisiad, ond gan feddwl hefyd am y gwaith yr ydym wedi'i wneud i sicrhau nad oes rhaid i ymadawyr gofal hyd at 25 oed dalu'r dreth gyngor, y gwaith yr ydym wedi'i wneud i sicrhau nad yw peidio â thalu'r dreth gyngor yn drosedd, oherwydd ni ddylai brwydro fod yn drosedd, a'r holl waith arall yr ydym wedi bod yn ceisio arwain y ffordd arno, yn enwedig o ran y fframwaith sydd gennym ar waith gyda llywodraeth leol o ran casglu dyledion. Felly, pan fydd pobl yn cael eu hunain mewn ôl-ddyledion, dylai llywodraeth leol fod yn cymryd y dull sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn hwnnw gyda'r person, yn y lle cyntaf yn darganfod beth sy'n digwydd, a ydyn nhw'n gallu hawlio budd-daliadau nad ydyn nhw'n eu hawlio ar hyn o bryd, a oes angen mwy o gefnogaeth ar aelwydydd, a oes angen adolygiad lles arnyn nhw ac yn y blaen. Felly, dylai fod yn canolbwyntio'n fwy ar yr unigolyn yn hytrach nag anfon y beilïaid i mewn, os mynnwch chi, yn y lle cyntaf. Felly, rwy'n credu bod y math hwnnw o waith, y math o ddull sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn fwyaf ac yn ddull gwybodus, yn bendant yn rhywbeth arall y gallwn fod yn falch iawn ohono yng Nghymru. 

Ond rwyf—. Clywais chi'n dweud 'ac yn olaf', felly fy erfyniad olaf i gydweithwyr yw rhannu gwybodaeth mor eang ag y gallwch chi gyda'ch etholwyr ynghylch diwygio'r dreth gyngor, oherwydd os yw etholwyr yn credu y gallai hyn fod yn rhywbeth y bydden nhw'n elwa ohono, os ydyn nhw yn y ganran honno a fydd yn gweld eu biliau yn gostwng, yna rydym am glywed ganddyn nhw hefyd. 

4. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Gofal Sylfaenol
4. Statement by the Minister for Health and Social Services: Primary Care
5. Datganiad gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol: Diweddariad ar y Gwerthusiad o’r Cod Ymarfer Awtistiaeth a Niwrowahaniaeth
5. Statement by the Deputy Minister for Social Services: Evaluation of the Autism Code of Practice and Neurodivergence Update

Felly, symudwn ymlaen at eitem 5, datganiad gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, diweddariad ar y gwerthusiad o’r cod ymarfer awtistiaeth a niwrowahaniaeth. A galwaf ar y Dirprwy Weinidog, Julie Morgan. 

We will therefore move to item 5, a statement by the Deputy Minister for Social Services, evaluation of the autism code of practice and neurodivergence update. And I call on the Deputy Minister, Julie Morgan. 

Diolch. A diolch yn fawr am y cyfle i roi gwybod i'r Aelodau am ein gwaith i gyflawni ymrwymiad yn ein rhaglen lywodraethu i wella gwasanaethau a chymorth i bobl niwroamrwyiol. 

Thank you. Thank you very much for the opportunity to update Members on the progress we are making on delivering on our programme for government commitment to improve services and support for neurodivergent people.

As the statutory code of practice on the delivery of autism services was implemented in September 2021, I felt it was timely to conduct an independent evaluation of the code. The evaluation will be carried out in two phases. The first phase will review the extent to which the duties in the code are being met by current autism services and identify recommendations for improvements. The second phase, commencing in the summer of 2024, will look at how services have implemented the identified improvements from phase 1, and will also look at outcomes for neurodivergent people receiving services.

A summary report on the first phase of the evaluation was published on 9 November, and this important piece of work has highlighted to me that the implementation of the code is enabling us to build on an already improving service context. Of particular note is the significant influence that the code has had on raising awareness and training in both health and social care services. This is a positive start to what we know is a much longer journey.

The summary report indicates that the introduction of the code has shone a spotlight on and encouraged enquiry about areas that have not yet had sufficient attention from the regional strategic groups, such as diagnostic assessment in adult mental health services and learning disability services. To support regions to address this, we're currently working with the Royal College of Psychiatrists to develop an operational framework and guidance for clinicians.

The recommendations in the report are twofold. Firstly, they focus on developing an overarching strategic approach to improving autism services at a regional level. Secondly, they identify specific actions to improve compliance in relation to individual duties. This includes strengthening the role of autism strategic groups and the autism champion, as well as developing a greater understanding of the needs of the autistic community through better use of planning tools, such as the population needs assessment. The evaluation goes on to identify wider enablers and barriers that have supported or impeded implementation of the code. We can learn from these to better support services going forward, while also ensuring the findings underpin the continued delivery of our neurodivergence improvement programme.

The continued support provided from the national neurodivergence team, previously known as the national autism team, has also been invaluable in driving the implementation of the code. As well as appointing a member of staff directly responsible for supporting health boards and local authorities to understand the requirements set out in the code, they've also proactively developed a national training framework, e-learning modules and information and resources for parents, carers, children, young people and adults. They've also been pivotal in raising awareness, training and upskilling employers and the wider workforce in health, social care, education and community services.

There's reference in the report to constructive engagement with other mainstream policy areas, such as education, employment, mental health and housing, and how these are likely to improve the impacts upon people’s lives and support the whole-system approach. The report also highlights the very positive approach that has been established with the alignment of the neurodivergence improvement programme and the NEST/NYTH framework. This has been achieved by policy leads collaborating on and communicating to services a clear vision of how the NEST framework is inclusive of neurodivergent children and their families.

The neurodivergence improvement programme has been pivotal in making changes to the way services are provided, in line with the code. By releasing the money through the regional partnership boards, it has encouraged services to collaboratively move closer towards meeting the duties set out in the code. The funding has brought additional capacity across the system, increasing access to diagnostic services, enabling the development of information, resources and the provision of support to people and their families while they wait, and to reduce the urgency of a diagnosis. This evaluation has proved very informative, and has provided clear direction and specific actions for both the Welsh Government and regional partnership boards to implement. And I'm very pleased to say that we're already engaging with RPBs to support the implementation of the recommendations, and we will continue to drive forward the transformational change that is so very much needed for neurodivergent people and their families.

Gan fod y cod ymarfer statudol ar ddarparu gwasanaethau awtistiaeth wedi'i weithredu ym mis Medi 2021, roeddwn yn credu ei bod yn amserol cynnal gwerthusiad annibynnol o'r cod. Bydd y gwerthusiad yn cael ei gynnal mewn dau gam. Bydd y cam cyntaf yn adolygu i ba raddau y mae'r dyletswyddau yn y cod yn cael eu cyflawni gan y gwasanaethau awtistiaeth presennol ac yn nodi argymhellion ar gyfer gwelliannau. Bydd yr ail gam, sy'n dechrau yn haf 2024, yn edrych ar sut mae gwasanaethau wedi gweithredu'r gwelliannau a nodwyd o gam 1, a bydd hefyd yn edrych ar ganlyniadau i bobl niwrowahanol sy'n derbyn gwasanaethau.

Cyhoeddwyd adroddiad cryno ar gam cyntaf y gwerthusiad ar 9 Tachwedd, ac mae'r darn pwysig hwn o waith wedi tynnu fy sylw bod gweithredu'r cod yn ein galluogi i adeiladu ar gyd-destun gwasanaeth sydd eisoes yn gwella. Yn arbennig o amlwg yw'r dylanwad sylweddol y mae'r cod wedi'i gael ar godi ymwybyddiaeth a hyfforddiant mewn gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol. Mae hwn yn ddechrau cadarnhaol i'r hyn rydyn ni'n gwybod sy'n daith llawer hirach.

Mae'r adroddiad cryno yn dangos bod cyflwyno'r cod wedi tynnu sylw ac wedi annog ymholiadau am feysydd nad ydyn nhw eto wedi cael digon o sylw gan y grwpiau strategol rhanbarthol, megis asesiad diagnostig mewn gwasanaethau iechyd meddwl oedolion a gwasanaethau anabledd dysgu. Er mwyn cefnogi rhanbarthau i fynd i'r afael â hyn, rydym ar hyn o bryd yn gweithio gyda Choleg Brenhinol y Seiciatryddion i ddatblygu fframwaith gweithredol ac arweiniad i glinigwyr.

Mae'r argymhellion yn yr adroddiad yn ddeublyg. Yn gyntaf, maen nhw'n canolbwyntio ar ddatblygu dull strategol trosfwaol o wella gwasanaethau awtistiaeth ar lefel ranbarthol. Yn ail, maen nhw'n nodi camau penodol i wella cydymffurfiaeth mewn perthynas â dyletswyddau unigol. Mae hyn yn cynnwys cryfhau rôl grwpiau strategol awtistiaeth a'r hyrwyddwr awtistiaeth, yn ogystal â datblygu gwell dealltwriaeth o anghenion y gymuned awtistig trwy ddefnyddio offer cynllunio'n well, fel asesiad anghenion y boblogaeth. Mae'r gwerthusiad yn mynd ymlaen i nodi galluogwyr a rhwystrau ehangach sydd wedi cefnogi neu rwystro gweithrediad y cod. Gallwn ddysgu o'r rhain i gefnogi gwasanaethau yn well wrth symud ymlaen, tra hefyd yn sicrhau bod y canfyddiadau'n sail i'r gwaith o gyflawni ein rhaglen gwella gwasanaethau niwrowahaniaeth.

Mae'r gefnogaeth barhaus a ddarparwyd gan y tîm niwrowahaniaeth cenedlaethol, a elwid gynt yn dîm awtistiaeth cenedlaethol, hefyd wedi bod yn amhrisiadwy wrth ysgogi gweithrediad y cod. Yn ogystal â phenodi aelod o staff sy'n uniongyrchol gyfrifol am gefnogi byrddau iechyd ac awdurdodau lleol i ddeall y gofynion a nodir yn y cod, maen nhw hefyd wedi datblygu fframwaith hyfforddiant cenedlaethol, modiwlau e-ddysgu a gwybodaeth ac adnoddau ar gyfer rhieni, gofalwyr, plant, pobl ifanc ac oedolion. Maen nhw hefyd wedi bod yn allweddol wrth godi ymwybyddiaeth, hyfforddi ac uwchsgilio cyflogwyr a'r gweithlu ehangach ym meysydd iechyd, gofal cymdeithasol, addysg a gwasanaethau cymunedol.

Mae cyfeiriad yn yr adroddiad at ymgysylltu'n adeiladol â meysydd polisi prif ffrwd eraill, megis addysg, cyflogaeth, iechyd meddwl a thai, a sut mae'r rhain yn debygol o wella'r effeithiau ar fywydau pobl a chefnogi'r dull system gyfan. Mae'r adroddiad hefyd yn tynnu sylw at y dull cadarnhaol iawn sydd wedi'i sefydlu gydag aliniad y rhaglen wella gwasanaethau niwrowahaniaeth a'r fframwaith NEST / NYTH. Cyflawnwyd hyn drwy arweinwyr polisi sy'n cydweithio ar wasanaethau a chyfathrebu â nhw a gweledigaeth glir o sut mae fframwaith NYTH yn cynnwys plant niwrowahanol a'u teuluoedd.

Mae'r rhaglen wella niwrowahaniaeth wedi bod yn ganolog wrth wneud newidiadau i'r ffordd y darperir gwasanaethau, yn unol â'r cod. Trwy ryddhau'r arian drwy'r byrddau partneriaeth rhanbarthol, mae wedi annog gwasanaethau i gyd-symud yn agosach tuag at gyflawni'r dyletswyddau a nodir yn y cod. Mae'r cyllid wedi dod â chapasiti ychwanegol ar draws y system, gan gynyddu mynediad at wasanaethau diagnostig, gan alluogi datblygu gwybodaeth, adnoddau a darparu cymorth i bobl a'u teuluoedd wrth iddynt aros, a lleihau'r brys am ddiagnosis. Mae'r gwerthusiad hwn wedi bod yn addysgiadol iawn, ac mae wedi darparu cyfeiriad clir a chamau gweithredu penodol i Lywodraeth Cymru a byrddau partneriaeth rhanbarthol eu gweithredu. Ac rwy'n falch iawn o ddweud ein bod eisoes yn ymgysylltu â chyrff proffesiynol cydnabyddedig i gefnogi gweithredu'r argymhellion, a byddwn yn parhau i ysgogi'r newid trawsnewidiol sydd ei angen yn fawr iawn ar gyfer pobl niwrowahanol a'u teuluoedd.

Hoffwn hefyd gymryd y cyfle hwn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi amdano'r llinell wrando.

I would also like to take this opportunity to update you on the listening line.

As you are aware, through direct engagement with neurodivergent people, their parents and carers, the absence of prompt access to appropriate advice and support has been raised as an urgent gap that needed to be addressed. I asked officials to explore whether the development of a helpline support service in Wales for people with neurodivergent conditions and their parents and carers would help address gaps in provision, as part of a number of improvements to increase support for families. So, in April, we began a six-month pilot of a neurodivergence listening line as an extension to the CALL mental health helpline. This has only recently concluded, at the end of October, and a report on the pilot will be available in December.

Initial findings from the pilot indicate there is a need for a remote access service that is available outside of core working hours. Comparison with the same six-month period last year, April to October, showed that there had been an increase from 132 to 255 for autism-related calls and from 95 to 183 for attention deficit hyperactivity disorder, an approximately 52 per cent increase for each condition. However, we have learned from the content of the calls that the service really needs to be more in line with a helpline than a listening line. What this means is that, rather than only offering a confidential place to talk, we need to offer a service that can also offer practical support, advice and make appropriate referrals. We're therefore learning from the pilot and looking at other solutions to develop a helpline, rather than a listening line. 

Fel y gwyddoch chi, trwy ymgysylltu'n uniongyrchol â phobl niwrowahanol, eu rhieni a'u gofalwyr, codwyd absenoldeb mynediad prydlon at gyngor a chymorth priodol fel bwlch brys yr oedd angen mynd i'r afael ag ef. Gofynnais i swyddogion archwilio a fyddai datblygu gwasanaeth llinell gymorth yng Nghymru ar gyfer pobl â chyflyrau niwrowahanol a'u rhieni a'u gofalwyr yn helpu i fynd i'r afael â bylchau yn y ddarpariaeth, fel rhan o nifer o welliannau i gynyddu cefnogaeth i deuluoedd. Felly, ym mis Ebrill, fe ddechreuon ni beilot chwe mis o linell wrando niwrowahaniaeth fel estyniad i linell gymorth iechyd meddwl CALL. Dim ond yn ddiweddar y mae wedi dod i ben, ddiwedd mis Hydref, a bydd adroddiad ar y peilot ar gael ym mis Rhagfyr.

Mae canfyddiadau cychwynnol y peilot yn dangos bod angen gwasanaeth mynediad o bell sydd ar gael y tu allan i oriau gwaith craidd. Dangosodd cymhariaeth â'r un cyfnod chwe mis y llynedd, Ebrill i Hydref, y bu cynnydd o 132 i 255 ar gyfer galwadau sy'n gysylltiedig ag awtistiaeth ac o 95 i 183 ar gyfer anhwylder diffyg canolbwyntio a gorfywiogrwydd, cynnydd o tua 52 y cant ar gyfer pob cyflwr. Fodd bynnag, rydym wedi dysgu o gynnwys y galwadau bod gwir angen i'r gwasanaeth fod yn fwy cydnaws â llinell gymorth na llinell wrando. Beth mae hyn yn ei olygu yw, yn hytrach na chynnig lle cyfrinachol i siarad yn unig, mae angen i ni gynnig gwasanaeth a all hefyd gynnig cymorth ymarferol, cyngor a gwneud atgyfeiriadau priodol. Rydym felly yn dysgu o'r peilot ac yn edrych ar atebion eraill i ddatblygu llinell gymorth, yn hytrach na llinell wrando. 

Bydd y ddau adroddiad rwyf wedi cyfeirio atynt ar gael cyn diwedd y flwyddyn. 

Both of the reports I have referred to will be available before the end of the year.

Thank you very much. Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr iawn. 

15:40

Well, although autism is neither mental health nor a learning disability, people with autism fall between two stools, as there's nowhere else to go. I led an individual Member's debate here in 2015, which called on the Welsh Government to introduce an autism Act for Wales. Members voted in favour. In October 2016, I led a debate recognising a need for specific legislation for autism and calling on the Welsh Government to bring forward an autism (Wales) Bill during the fifth Assembly term. Its defeat on party lines caused huge distress for the autism community in Wales. My colleague, Paul Davies, subsequently brought forward an autism Bill to ensure that autism had a proper statutory identity in Wales and that services for people with autism meet their real needs. As I said at the time:

'There are serious concerns that the Welsh Government’s refresh strategy will not be robust enough to make the changes we all want to see, unless it is backed by legislation.'

And 

'Placing specific duties on local authorities and health boards would lead to greater clarity on the care and support that people with autism can expect.'

Paul Davies's Bill was defeated. Instead, the Welsh Government committed to develop a statutory code of practice, reinforcing existing duties of the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 and the National Health Service (Wales) Act 2006 as an alternative to a separate autism Bill. In the code of practice that followed, the Welsh Government stated that they had made sure that there were

'monitoring requirements and robust powers enabling Welsh Ministers to intervene if services do not meet satisfactory standards.'

Minister, has this ever happened since and, if so, what changes resulted and how did Ministers ensure that autistic people and their carers were involved and listened to in a way that met their own communication, sensory and processing needs?

According to the code of practice, it is for, amongst others, autistic people, including those with other co-existing conditions, providers of social care and health support for autistic people and their families and/or carers, and commissioners and people with a strategic role in assessing and planning local services for autistic people and their families and/or carers. However, when I pursue constituent casework, which is daily these days, on behalf of people with autism and other lifelong neurodevelopmental conditions, the providers and commissioners running the show either fail to acknowledge the code of practice existing until reminded or claim compliance with it. Minister, why therefore do the large numbers of autistic people and their families or carers who contact me almost always tell me that they've been ignored, harmed and blamed?

Earlier this year, I attended a care and support assessment, at a constituent's request, at which the conduct of council officers drove the mother into autistic meltdown, which is not the same as a temper tantrum and not bad or naughty behaviour, but occurs when a person is completely overwhelmed. How do you respond to the letter then sent by the council's social services chief officer, accusing the mother of abuse and dictating how future contact would be managed?

How do you respond to allegations that I received that young autistic people in Wales are still being sent to mental institutions outside Wales, one of whom, for example, died in institutional care last November? How do you respond to the parents of autistic children, whose children have been sectioned as a result of placement breakdown and the failure of local authority provision, who told Hefin David and I last month that our ability to understand the extent of this problem and monitor it is restricted by the lack of available up-to-date data?

Last month, you may recall that I had a short debate here on parental blame and the pathological demand avoidance profile of autism, which described the personal experience of parents subjected to misaligned scrutiny and blame by their respective local authorities, in respect of their children's autistic presentations. How do you respond to the cases that I detailed then, including the Flintshire mum who stated:

'Flintshire's culture seems to be that of bullying, victimisation and cover-ups of serious safeguarding concerns and threats to remove children in order to gag the parents who complain'?

Similar allegations are made to me daily by families there. And how do you respond to the statement by the National Autistic Society's education and transition advice co-ordinator for Wales, in January's cross-party autism group meeting, that the service receives the highest call volume from Flintshire, followed by Cardiff; or to the Wrexham mum who stated:

'the very ALN unit staff supposed to be advocating for our year 11 son are doing the complete opposite'

and whose education tribunal was this month?

Wel, er nad yw awtistiaeth yn fater iechyd meddwl nac yn anabledd dysgu, mae pobl ag awtistiaeth yn disgyn rhwng dwy stôl, gan nad oes unman arall i fynd. Fe wnes i arwain dadl Aelod unigol yma yn 2015, a oedd yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno Deddf Awtistiaeth i Gymru. Pleidleisiodd yr aelodau o blaid. Ym mis Hydref 2016, arweiniais ddadl yn cydnabod angen deddfwriaeth benodol ar gyfer awtistiaeth ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno Bil awtistiaeth (Cymru) yn ystod pumed tymor y Cynulliad. Fe wnaeth ei drechu ar linellau'r pleidiau achosi trallod enfawr i'r gymuned awtistiaeth yng Nghymru. Yn dilyn hynny, cyflwynodd fy nghyd-Aelod, Paul Davies, Fil Awtistiaeth i sicrhau bod gan awtistiaeth hunaniaeth statudol briodol yng Nghymru a bod gwasanaethau i bobl ag awtistiaeth yn diwallu eu hanghenion gwirioneddol. Fel y dywedais i ar y pryd:

'Mae yna bryderon difrifol na fydd diweddariad Llywodraeth Cymru o’r strategaeth yn ddigon cadarn i wneud y newidiadau rydym i gyd am eu gweld oni bai ei fod wedi’i gefnogi gan ddeddfwriaeth.'

'Byddai gosod dyletswyddau penodol ar awdurdodau lleol a byrddau iechyd yn arwain at fwy o eglurder ynglŷn â’r gofal a’r cymorth y gall pobl ag awtistiaeth eu disgwyl.'

Cafodd Bil Paul Davies ei drechu. Yn hytrach, ymrwymodd Llywodraeth Cymru i ddatblygu cod ymarfer statudol, gan atgyfnerthu dyletswyddau presennol Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 a Deddf y Gwasanaeth Iechyd Gwladol (Cymru) 2006 fel dewis arall yn lle Bil awtistiaeth ar wahân. Yn y cod ymarfer a ddilynodd, dywedodd Llywodraeth Cymru eu bod wedi gwneud yn siŵr bod

'gofynion monitro a phwerau adfer cryf sy’n galluogi Gweinidogion Cymru i gymryd camau i ymyrryd os nad yw gwasanaethau’n cyrraedd safonau boddhaol.'

Gweinidog, a yw hyn erioed wedi digwydd ers hynny ac, os felly, pa newidiadau a ddeilliodd a sut y gwnaeth Gweinidogion sicrhau bod pobl awtistig a'u gofalwyr yn cymryd rhan ac y gwrandewir arnyn nhw mewn ffordd a oedd yn diwallu eu hanghenion cyfathrebu, synhwyraidd a phrosesu eu hunain?

Yn ôl y cod ymarfer, mae ar gyfer, ymhlith eraill, pobl awtistig, gan gynnwys y rhai â chyflyrau cyd-bresennol eraill, darparwyr gofal cymdeithasol a chymorth iechyd i bobl awtistig a'u teuluoedd a/neu ofalwyr, a chomisiynwyr a phobl sydd â rôl strategol wrth asesu a chynllunio gwasanaethau lleol ar gyfer pobl awtistig a'u teuluoedd a/neu ofalwyr. Fodd bynnag, pan fyddaf yn ymgymryd â gwaith achos etholwyr, sy'n ddyddiol y dyddiau hyn, ar ran pobl ag awtistiaeth a chyflyrau niwroddatblygiadol gydol oes eraill, mae'r darparwyr a'r comisiynwyr sy'n rhedeg y sioe naill ai'n methu â chydnabod y cod ymarfer sy'n bodoli hyd nes y caiff ei atgoffa neu yn hawlio eu bod yn cydymffurfio ag ef. Gweinidog, pam felly mae'r niferoedd mawr o bobl awtistig a'u teuluoedd neu ofalwyr sy'n cysylltu â mi bron bob amser yn dweud wrthyf eu bod wedi cael eu hanwybyddu, eu niweidio a'u beio?

Yn gynharach eleni, mynychais asesiad gofal a chymorth, ar gais etholwr, lle'r oedd ymddygiad swyddogion y cyngor wedi achosi pwl awtistig yn y fam, nad yw'r un peth â stranc wrth golli tymer ac nid ymddygiad drwg neu wael, ond sy'n digwydd pan fydd person yn cael ei orlethu'n llwyr. Sut ydych chi'n ymateb i'r llythyr a anfonwyd wedyn gan brif swyddog gwasanaethau cymdeithasol y cyngor, gan gyhuddo'r fam o ymosodiad geiriol a phennu sut y byddai cyswllt yn y dyfodol yn cael ei reoli?

Sut ydych chi'n ymateb i honiadau a gefais fod pobl awtistig ifanc yng Nghymru yn dal i gael eu hanfon i sefydliadau iechyd meddwl y tu allan i Gymru, a bu farw un ohonyn nhw, er enghraifft, mewn gofal sefydliadol fis Tachwedd diwethaf? Sut ydych chi'n ymateb i rieni plant awtistig, y mae eu plant wedi cael eu rhannu o ganlyniad i leoliadau yn chwalu a methiant darpariaeth awdurdodau lleol, a ddywedodd wrth Hefin David a minnau fis diwethaf bod ein gallu i ddeall maint y broblem hon a'i monitro yn cael ei gyfyngu gan y diffyg data cyfredol sydd ar gael?

Fis diwethaf, efallai y byddwch yn cofio fy mod wedi cael dadl fer yma ar fai rhieni a phroffil osgoi galw patholegol awtistiaeth, a oedd yn disgrifio profiad personol rhieni sy'n destun craffu a bai camarweiniol gan eu hawdurdodau lleol priodol, mewn perthynas â chyflwyniadau awtistig eu plant. Sut ydych chi'n ymateb i'r achosion a fanylais bryd hynny, gan gynnwys mam o sir y Fflint a ddywedodd:

'Ymddengys mai diwylliant sir y Fflint yw bwlio, erledigaeth a chelu pryderon diogelu difrifol a bygythiadau i symud plant er mwyn gagio'r rhieni sy'n cwyno'?

Mae honiadau tebyg yn cael eu gwneud wrthyf bob dydd gan deuluoedd yno. A sut ydych chi'n ymateb i'r datganiad gan gydlynydd cyngor addysg a phontio at gyfer Cymru y Gymdeithas Awtistiaeth Genedlaethol, yng nghyfarfod grŵp awtistiaeth trawsbleidiol fis Ionawr, bod y gwasanaeth yn derbyn y nifer uchaf o alwadau o sir y Fflint, ac yna Caerdydd; neu wrth y fam o Wrecsam a ddywedodd:

'mae staff yr uned anghenion dysgu ychwanegol sydd i fod i gefnogi ein mab blwyddyn 11 yn gwneud y gwrthwyneb yn llwyr'

ac yr oedd ei dribiwnlys addysg y mis hwn?

15:45

Mark, can you conclude now, please?

Mark, allwch chi orffen nawr, os gwelwch yn dda?

Finally, you refer to the neurodivergence listening line and helpline, which can be positive for many people. But how are you providing for the needs of people who can't use the telephone or, in doing so, struggle with processing information conveyed through the telephone, regardless of the high intellect most of them have, and would need to communicate in other manners, once the service providers have taken the time to establish which communication methods work for them? Diolch.

Yn olaf, rydych chi'n cyfeirio at y llinell wrando a'r llinell gymorth niwrowahaniaeth, a all fod yn gadarnhaol i lawer o bobl. Ond sut ydych chi'n darparu ar gyfer anghenion pobl na allant ddefnyddio'r ffôn neu, wrth wneud hynny, yn cael trafferth prosesu gwybodaeth a gyflewyd dros y ffôn, waeth beth yw'r deallusrwydd uchel sydd gan y rhan fwyaf ohonyn nhw, ac y byddai angen iddyn nhw gyfathrebu mewn ffyrdd eraill, unwaith y bydd y darparwyr gwasanaeth wedi cymryd yr amser i sefydlu pa ddulliau cyfathrebu sy'n gweithio iddynt? Diolch.

Thank you very much, Mark, for all of those points, and I'd like to pay tribute to all the work that you have done for and with people with neurodivergence. I know that it's an issue that you have consistently spoken about in this Chamber, and that you have consistently campaigned about. So, I'd like to start by acknowledging the huge amount of work that you do for that.

You referred to the autism Bill that came before this Chamber, which was defeated. One of the reasons that that Bill was not taken forward was that it was specifically concentrating on autism, and we want to reach out to all neurodivergent conditions. The national autism team has now become the neurodivergence team, and we are including ADHD, we are including Tourette's. We are making it a team that is working for all of the neurodivergence conditions. So, I think that it is very important that we make sure that we give the opportunity for all people who have those conditions, and their families, to see that the team is working for everybody. So, that is the way that we have moved forward. We have changed that team, and we are now reaching out to a much wider group. 

I know that you have raised the issues of the cases that are brought to you. As you know, as a Government Minister, I can't intervene in these individual cases, but I do deeply regret any distress that has been caused to your constituents. You also mentioned the debate that we had the other day, and the issue of people feeling that they are being blamed for the condition that their children may have. Obviously, nobody should be blamed for whatever condition their child has. But, as I say, I can't comment on those individual cases. I am pleased that they have you to go to, to take the cases to you, and I hope that you will be able to get some satisfactory responses.

In terms of the listening line, that has been, as I say, a six-month pilot, and we have decided that something more is needed than a listening line. We do need some response where we can actually direct people, and rather than just signpost people somewhere, have experts on the line who would be able to help people at the moment that they need it. So, we are now looking into that. But I certainly take the point that not everybody will use a helpline because of the difficulty with communications and support, and that's something that I will certainly consider in the next stage of development. So, thank you very much for your contribution.

Diolch yn fawr iawn, Mark, am yr holl bwyntiau hynny, a hoffwn dalu teyrnged i'r holl waith rydych chi wedi'i wneud ar gyfer a gyda phobl â niwrowahaniaeth. Rwy'n gwybod ei fod yn fater yr ydych wedi siarad yn gyson amdano yn y Siambr hon, ac yr ydych wedi ymgyrchu'n gyson yn ei gylch. Felly, hoffwn ddechrau drwy gydnabod y swm enfawr o waith rydych chi'n ei wneud ar hynny.

Roeddech yn cyfeirio at y Bil awtistiaeth a ddaeth gerbron y Siambr hon, a drechwyd. Un o'r rhesymau pam na chafodd y Bil hwnnw ei ddatblygu oedd ei fod yn canolbwyntio'n benodol ar awtistiaeth, ac rydym am estyn allan at bob cyflwr niwrowahanol. Mae'r tîm awtistiaeth cenedlaethol bellach wedi dod yn dîm niwrowahanol, ac rydym yn cynnwys ADHD, ac rydym yn cynnwys Tourette's. Rydym yn ei wneud yn dîm sy'n gweithio ar gyfer yr holl gyflyrau niwrowahaniaeth. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn sicrhau ein bod yn rhoi'r cyfle i bawb sydd â'r cyflyrau hynny, a'u teuluoedd, weld bod y tîm yn gweithio i bawb. Dyna'r ffordd yr ydym wedi symud ymlaen. Rydym wedi newid y tîm hwnnw, ac rydym bellach yn estyn allan at grŵp llawer ehangach. 

Rwy'n gwybod eich bod wedi codi materion yr achosion sy'n cael eu dwyn atoch chi. Fel y gwyddoch chi, fel Gweinidog y Llywodraeth, ni allaf ymyrryd yn yr achosion unigol hyn, ond mae'n ddrwg iawn gennyf am unrhyw ofid a achoswyd i'ch etholwyr. Fe wnaethoch chi hefyd sôn am y ddadl a gawsom y diwrnod o'r blaen, a'r mater o bobl yn teimlo eu bod yn cael eu beio am y cyflwr a allai fod gan eu plant. Yn amlwg, ni ddylid beio neb am ba gyflwr bynnag sydd gan eu plentyn. Ond, fel y dywedais i, ni allaf wneud sylw ar yr achosion unigol hynny. Rwy'n falch bod ganddyn nhw chi i fynd ato, i fynd â'r achosion atoch chi, ac rwy'n gobeithio y byddwch chi'n gallu cael rhai ymatebion boddhaol.

O ran y llinell wrando, mae hynny wedi bod, fel rwy'n ei ddweud, yn beilot chwe mis, ac rydyn ni wedi penderfynu bod angen rhywbeth mwy na llinell wrando. Mae angen rhywfaint o ymateb arnom lle gallwn gyfeirio pobl mewn gwirionedd, ac yn hytrach na chyfeirio pobl i rhywle, mae gennym arbenigwyr ar y llinell a fyddai'n gallu helpu pobl pan fo ei angen arnynt. Felly, rydym bellach yn edrych ar hynny. Ond rwy'n sicr yn derbyn y pwynt na fydd pawb yn defnyddio llinell gymorth oherwydd yr anhawster gyda chyfathrebu a chefnogaeth, ac mae hynny'n rhywbeth y byddaf yn sicr yn ei ystyried yn ystod cam nesaf y datblygiad. Felly, diolch yn fawr iawn am eich cyfraniad.

15:50

Diolch i'r Dirprwy Weinidog am y cyhoeddiad yma. Dwi'n croesawu'r datganiad yma heddiw gan y Dirprwy Weinidog. Yn wir, mae unrhyw gyhoeddiad cadarnhaol yn y maes yma i'w groesawu.

Am gyfnod hir, roedd niwroamrywiaeth yn un o'r materion iechyd cudd yna nad oedd yn derbyn y sylw na’r gefnogaeth angenrheidiol. Mae'r ffaith bod ein hymwybyddiaeth a'n dealltwriaeth o'r cyflwr wedi cynyddu'n sylweddol dros y blynyddoedd diwethaf yn gam mawr ymlaen, a dwi'n gobeithio y bydd y cynnydd yma'n parhau dros y blynyddoedd nesaf er mwyn sicrhau bod polisïau i gefnogi unigolion efo niwroamrywiaeth yn cael eu cynllunio mor effeithiol â phosib.

Fel dwi wedi sôn yn gyson yn y Siambr yma erbyn hyn, mae'n hollbwysig bod yr agenda ataliol yn ganolbwynt i bolisïau iechyd er mwyn i ni wella gwytnwch ein gwasanaethau iechyd er mwyn ymdopi efo heriau'r degawdau sydd o'n blaenau. Ac elfen allweddol o hyn ydy ehangu ein gallu i adnabod, ymateb ac addasu i gyflwr fel niwroamrywiaeth yn gynnar ac yn sydyn. Yn anffodus, fel yr amlygwyd yn yr adroddiad diweddar gan Gomisiynydd Plant Cymru, mae'r amseroedd aros ar gyfer diagnosis i bobl gyda niwroamrywiaeth yn parhau i fod yn llawer rhy hir, ac mae'r diffyg capasiti amlwg yn ein gwasanaethau iechyd ar draws Cymru er mwyn medru mynd i’r afael â'r rhestrau aros yma yn broblem. Er enghraifft, mae'r data diweddaraf yn dangos am bob dau blentyn neu oedolyn sy'n cael eu cyfeirio at asesiad niwroamrywiaeth, dim ond un sy'n derbyn diagnosis, felly mae'r capasiti yn ddim ond hanner y galw.

Mae adroddiad y comisiynydd plant yn pwysleisio, felly, yr angen i greu cymdeithas 'dim drws anghywir' ar gyfer niwroamrywiaeth, er mwyn mynd i’r afael â'r diffyg capasiti yma. Mewn termau gweithredol, mae hyn yn golygu sicrhau bod mudiadau cyhoeddus yn medru darparu eu gwasanaethau mewn ffordd sydd ddim yn anfanteisiol i bobl sydd â niwroamrywiaeth. Mae'n dda, felly, gweld adolygiad diweddar y 'Cod Ymarfer ar Gyflenwi Gwasanaethau Awtistiaeth', a thra bod yna gynnydd wedi bod mewn rhai ardaloedd, mae'n amlwg bod yna gryn bellter i fynd er mwyn cyflawni'r uchelgais o gymdeithas 'dim drws anghywir'. Un o'r elfennau mwyaf siomedig o'r adroddiad yw'r diffyg hyder yng ngallu gwasanaethau iechyd meddwl oedolion i gydymffurfio â'r cod, sy'n adlewyrchiad o'r ffaith nad yw gwasanaethau niwroamrywiaeth yn ddigon holistaidd nac integredig.

Mae'n amlwg bod ansawdd sgiliau a hyfforddiant yn y sectorau iechyd a gofal cymdeithasol, ac, yn wir, yn y sector addysg am hynny, yn rhwystr sylweddol yn y cyd-destun yma. Beth felly ydy strategaeth y Llywodraeth er mwyn ymateb i hyn, a beth yw dealltwriaeth y Dirprwy Weinidog o'r gapiau mwyaf amlwg ar hyn o bryd o ran sgiliau yn y sector cyhoeddus, er mwyn cael gwasanaethau mwy integredig a gwell dealltwriaeth o gyflyrau niwroamrywiol?

Mae hefyd yn glir bod angen adolygiad parhaol o'r cod er mwyn i'w impact ymdreiddio a gwreiddio trwy bob rhan o'n cymdeithas. Ac un ffordd effeithiol o gyflawni hyn fyddai sicrhau bod pobl sydd â phrofiad byw o niwroamrywiaeth yn teimlo fel bod ganddyn nhw fewnbwn clir yn y broses o fireinio'r cod. Mae estyn allan a gwrando ar bobl sy'n byw efo niwroamrywiaeth yn hollbwysig. Mae'r data o'r llinell gwrando, felly, i'w groesawu. Allai'r Dirprwy Weinidog, felly, esbonio sut mae'r wybodaeth yma am fwydo i mewn i ddatblygu polisïau niwroamrywiol y Llywodraeth yn edrych ymlaen at y dyfodol?

Dwi am ofyn hefyd am ddiweddariad am raglen gwelliant gwasanaethau niwroamrywiaeth y Llywodraeth. Nôl ym mis Chwefror, clywsom fod yna £12 miliwn wedi'i fuddsoddi er mwyn gweithredu'r rhaglen dros y tair blynedd nesaf. Sut mae'r arian yma yn cael ei wario yn benodol, a sut fydd adolygiad y cod ymarfer yn effeithio ar sut mae'r adnoddau yn cael eu dosbarthu? Yn olaf, sut mae'r gwaith ailgyllido a gyhoeddwyd ar 17 Hydref am effeithio ar y gwariant yma? I ba raddau y mae chwyddiant dros y flwyddyn ariannol yma am danseilio uchelgais y Llywodraeth gyda'r rhaglen? Diolch yn fawr.

Thank you to the Deputy Minister for today's statement. I welcome this statement by the Deputy Minister. Indeed, any positive statement in this area is to be welcomed.

For a long time, neurodivergence was one of those hidden health issues that didn't receive the necessary attention or support. The fact that our awareness and understanding of the condition have increased over the past few years represents a major step forward, and I hope that this progress will continue over the coming years to ensure that policies to support neurodivergent individuals are planned as effectively as possible.

As I have mentioned frequently in the Siambr, it is vital that the preventative agenda is at the heart of health policy to improve the resilience of our health services, so that we can cope with the challenges that will face us over the coming decades. And a key element of this is to expand our ability to identify, respond and adapt to a condition such as neurodivergence early on and at pace. Unfortunately, as highlighted in the recent report by the Children's Commissioner for Wales, waiting times for diagnosis for neurodivergent people are still far too long, and there is a clear lack of capacity in our health services across Wales to be able to tackle these waiting lists, and that is an ongoing issue. For example, the most recent data shows that for every two children or adults referred for a neurodivergence assessment, only one receives a diagnosis, so the capacity is only half the demand. 

The children's commissioner's report therefore emphasises the need to create a 'no wrong door' society for neurodivergence, to tackle the lack of capacity. In operational terms, this means ensuring that public organisations can provide their services in a way that doesn't disadvantage neurodivergent people. It's good, therefore, to see the recent review of the 'Code of Practice on the Delivery of Autism Services', and while progress has been made in some areas, it is clear that there is a great deal of work to be done to achieve the ambition of a 'no wrong door' society. One of the most disappointing elements of the report is the lack of confidence in adult mental health services' ability to comply with the code, which is a reflection of the fact that neurodivergent services are insufficiently holistic and integrated.

It is clear that the quality of skills and training in the health and social care sectors, and, indeed, in the education sector, is a significant barrier in this context. So, what is the Government's strategy in response to this, and what is the Deputy Minister's understanding of the most obvious current gaps in terms of skills in the public sector, so that we can have those more integrated services and a better understanding of neurodivergent conditions?

It's also clear that we need an ongoing review of the code so that its impact permeates and takes root in every part of society. One effective way of achieving this would be to ensure that people with lived experience of neurodivergence feel that they have clear input into the process of refining the code. Reaching out and listening to those people living with neurodivergence is vital. Therefore, data from the listening line on this is to be welcomed. Could the Minister explain how this information will feed into the development of the Government's neurodivergence policies in future?

I also want to ask about an update on the Government's neurodivergence services improvement programme. In February, we heard that £12 million had been invested to implement the programme over the next three years. How is that funding being spent, specifically, and how will the review of the code of practice affect the way that resources are distributed? Finally, how is the refinancing work, announced on 17 October, going to affect this expenditure? To what extent will inflation during this financial year undermine the Government's ambition in terms of this programme? Thank you very much.

15:55

Thank you very much, Mabon, for those comments, many of which I am in agreement with. I think one of the points you made towards the end of your comments was about how important it was that people with neurodivergent conditions are involved, listened to, and have the opportunity to speak. I'm heavily advised by the ministerial advisory group that we've set up, and this is chaired by three people with neurodivergent conditions, and they lead the group. The group is heavily representative of people who are involved in the sector, and this is really important, I think, that we do have those voices right here at the centre of Government, advising me what to do.

Also, when I took on this role and since, I've had a regular series of meetings with families, in particular, who are involved with bringing up their children who have neurodivergent conditions. Really, listening to them has led the way in terms of what we're actually doing and what we're planning to do. It was because of what they were saying that we have this listening line initiative, because they were saying that what they needed was somewhere to go for help and support, because one of the most difficult times is waiting for a diagnosis. I think, as you said, half of the children don't then actually get a diagnosis, because they're not deemed to need a diagnosis. But during that period of waiting is a period of huge strain on the families, and this came over so strongly that we must put in some support there at that stage. So, this is one of the things we were doing, the listening line, the work that we're doing across schools, the work that we're doing to give support in the community. These are things that we are very committed to doing.

In terms of the skills, the training and the awareness raising, I would say that those were some of the things that we have been making good progress on through the code. All the local authorities have received training in order to recognise autism, and we are progressing training in terms of communication and autism. So, those things, I think, are extremely important, and also, as I say, we've worked very hard on awareness raising. There has been progress, but the progress has produced more demand, because there is such a greater awareness now of what actually happens and much greater awareness, and many adults are identifying themselves in adulthood who were missed as children. So, really, there's a huge demand.

You referred to the waiting lists, and the waiting list for children is far too high, absolutely. I'm not at all happy with the fact that the waiting list is so high, but the money that you referred to, some significant amount of that money has gone into the regional partnership boards in order to provide means of helping with the waiting lists and also to put support into the communities and the families. One of the examples I would use is in Cardiff and the Vale, and they have set up a scheme of connectors, and the connectors work specifically with families where there is a child who they think has got autism, or ADHD, or Tourette's, and they work to connect them with the services that they need. So, there are a lot of different methods that we are using to help families in this situation, but, as I said at the beginning, we're on a journey and we're really at the beginning of the journey.

Diolch yn fawr iawn, Mabon, am y sylwadau hynny, llawer ohonyn nhw yr wyf yn cytuno â nhw. Rwy'n credu mai un o'r pwyntiau a wnaethoch chi tuag at ddiwedd eich sylwadau oedd pa mor bwysig oedd hi fod pobl â chyflyrau niwrowahanol yn cymryd rhan, ein bod yn gwrando arnyn nhw a'u bod yn cael cyfle i siarad. Rwy'n cael fy nghynghori'n gryf gan y grŵp cynghori gweinidogol yr ydym wedi'i sefydlu, ac mae tri pherson â chyflyrau niwrowahanol yn ei gadeirio, ac maen nhw'n arwain y grŵp. Mae'r grŵp yn gynrychioliadol iawn o bobl sy'n ymwneud â'r sector, ac mae hyn yn bwysig iawn, rwy'n credu, bod gennym y lleisiau hynny yma yng nghanol y Llywodraeth, sy'n fy nghynghori i beth i'w wneud.

Hefyd, pan wnes i ymgymryd â'r rôl hon ac ers hynny, rydw i wedi cael cyfres o gyfarfodydd rheolaidd gyda theuluoedd, yn arbennig, sy'n ymwneud â magu eu plant sydd â chyflyrau niwrowahanol. Mewn gwirionedd, mae gwrando arnyn nhw wedi arwain y ffordd o ran yr hyn rydyn ni'n ei wneud mewn gwirionedd a'r hyn rydyn ni'n bwriadu ei wneud. Oherwydd yr hyn roedden nhw'n ei ddweud yw bod gennym ni'r fenter llinell wrando hon, oherwydd roedden nhw'n dweud mai'r hyn oedd ei angen arnyn nhw oedd rhywle i fynd am help a chefnogaeth, oherwydd un o'r adegau anoddaf yw aros am ddiagnosis. Rwy'n credu, fel y dywedoch chi, nad yw hanner y plant yn cael diagnosis mewn gwirionedd, oherwydd ni fernir bod angen diagnosis arnynt. Ond yn ystod y cyfnod hwnnw o aros mae cyfnod o straen enfawr ar y teuluoedd, a daeth hyn i'r amlwg mor gryf fel bod yn rhaid i ni roi rhywfaint o gefnogaeth yno ar y cam hwnnw. Felly, dyma un o'r pethau roedden ni'n ei wneud, y llinell wrando, y gwaith rydyn ni'n ei wneud ar draws ysgolion, y gwaith rydyn ni'n ei wneud i roi cefnogaeth yn y gymuned. Mae'r rhain yn bethau yr ydym yn ymrwymedig iawn i'w gwneud.

O ran y sgiliau, yr hyfforddiant a'r codi ymwybyddiaeth, byddwn i'n dweud mai dyna rai o'r pethau rydyn ni wedi bod yn gwneud cynnydd da arnyn nhw drwy'r cod. Mae'r holl awdurdodau lleol wedi derbyn hyfforddiant er mwyn cydnabod awtistiaeth, ac rydym yn symud ymlaen â hyfforddiant o ran cyfathrebu ac awtistiaeth. Felly, mae'r pethau hynny, rwy'n credu, yn hynod bwysig, a hefyd, fel y dywedais i, rydym wedi gweithio'n galed iawn ar godi ymwybyddiaeth. Bu cynnydd, ond mae'r cynnydd wedi arwain at fwy o alw, oherwydd mae cymaint mwy o ymwybyddiaeth bellach o'r hyn sy'n digwydd mewn gwirionedd a llawer mwy o ymwybyddiaeth, ac mae llawer o oedolion yn nodi eu hunain fel oedolion a fethwyd pan yn blant. Felly, mewn gwirionedd, mae galw enfawr.

Roeddech chi'n cyfeirio at y rhestrau aros, ac mae'r rhestr aros i blant yn llawer rhy uchel, yn bendant. Nid wyf yn hapus o gwbl â'r ffaith bod y rhestr aros mor uchel, ond mae'r arian y gwnaethoch chi gyfeirio ato, mae swm sylweddol o'r arian hwnnw wedi mynd i mewn i'r byrddau partneriaeth rhanbarthol er mwyn darparu modd o helpu gyda'r rhestrau aros a hefyd i roi cymorth i'r cymunedau a'r teuluoedd. Un o'r enghreifftiau y byddwn i'n eu defnyddio yw yng Nghaerdydd a'r Fro, ac maen nhw wedi sefydlu cynllun o gysylltwyr, ac mae'r cysylltwyr yn gweithio'n benodol gyda theuluoedd lle mae yna blentyn y maen nhw'n credu sydd ag awtistiaeth, neu ADHD, neu Tourette's, ac maen nhw'n gweithio i'w cysylltu â'r gwasanaethau sydd eu hangen arnyn nhw. Felly, mae llawer o wahanol ddulliau yr ydym yn eu defnyddio i helpu teuluoedd yn y sefyllfa hon, ond, fel y dywedais i ar y dechrau, rydyn ni ar daith ac rydyn ni mewn gwirionedd ar ddechrau'r daith.

Few in this Chamber will have more respect for Mark Isherwood's work for neurodivergent people than me, and I look forward to continuing working with him in the future on the issues that he raised today. One thing I do need to say is that the vote on the autism Act was not a party political decision on my part, at least. I feel that it was the wrong Act at the wrong time, and as a member of the autistic community that he represents, I don't think that it would have aided us in the way that perhaps he thinks it might have. I think the more complex undertakings of the Deputy Minister, listening to people who are not party political but actually members of the community, is the right way forward.

Mabon ap Gwynfor has raised some real concerns about 'no wrong door', which is also what I wanted to raise. Moving to a helpline sounds like the right thing to do, but I still see the landscape disconnected between education and health and social services. That’s certainly been my experience. So, can the Deputy Minister outline how the children’s commissioner’s recommendations will inform phase 2 of the code's evaluation? What more can she do to connect those disparate services? And can she also update us on the work in future of the ministerial advisory group?

Ychydig iawn yn y Siambr hon fydd â mwy o barch at waith Mark Isherwood tuag at bobl niwrowahanol na mi, ac edrychaf ymlaen at barhau i weithio gydag ef yn y dyfodol ar y materion a gododd heddiw. Un peth sydd angen i mi ei ddweud yw nad penderfyniad gwleidyddol ar fy rhan i oedd y bleidlais ar y Ddeddf awtistiaeth. Rwy'n teimlo mai hon oedd y Ddeddf anghywir ar yr adeg anghywir, ac fel aelod o'r gymuned awtistig y mae'n ei chynrychioli, nid wyf yn credu y byddai wedi ein cynorthwyo yn y ffordd y mae'n credu y gallai fod wedi ei wneud. Rwy'n credu mai ymgymeriadau mwy cymhleth y Dirprwy Weinidog, gwrando ar bobl nad ydynt yn bleidiau gwleidyddol ond sy'n aelodau o'r gymuned mewn gwirionedd, yw'r ffordd gywir ymlaen.

Mae Mabon ap Gwynfor wedi codi rhai pryderon go iawn am 'dim drws anghywir', sef yr hyn yr oeddwn i eisiau ei godi hefyd. Mae symud i linell gymorth yn swnio fel y peth iawn i'w wneud, ond rwy'n dal i weld y dirwedd wedi'i datgysylltu rhwng addysg ac iechyd a gwasanaethau cymdeithasol. Yn sicr, dyna oedd fy mhrofiad i. Felly, a all y Dirprwy Weinidog amlinellu sut y bydd argymhellion y comisiynydd plant yn llywio cam 2 o werthusiad y cod? Beth arall y gall hi ei wneud i gysylltu'r gwasanaethau gwahanol hynny? Ac a all hi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni hefyd am y gwaith yn nyfodol y grŵp cynghori gweinidogol?

16:00

Thank you very much, Hefin, for that contribution, and also thank you for the work that I know you do in this field. I think there is a disconnect between education and health and social services, and one of the ways we’re tackling that is to enable people within the education service to become aware and to be trained in recognising neurodivergent conditions and to be able to respond to them. And of course, within the schools themselves, the people working in the education service are now taking part, in some areas, in recognising and diagnosing the children in the schools. I think the more we can do to draw those together, we certainly should do.

We will be having the second phase of evaluation. The first phase will be published in December, then the second phase will be towards the end of next year, and we’ll certainly look at those findings and decide how we go forward with the strategy. As you know, we’ve put £12 million into the improvement strategy, and of course, as somebody else mentioned, inflation and all these other issues obviously are impacting that, but we are doing our utmost with that money to improve things.

On the ministerial advisory group, as I said, I value that ministerial advisory group so much because of the leaders there, who are fantastic—I think you may know some of them—and I’m heavily reliant on what they say. In their meetings so far, I believe that they’ve been really gelling as a group, and now we’re asking them to come to us with what they think a good service looks like. So, that is their next task in the group. I’m waiting for them to start that task and to come to us with a model that we will then look at, because I think, as you say, the way to take this forward is to work with people who have the lived experience themselves or the lived experiences of bringing up children. I know that many families really struggle, and adults struggle as well, and I believe we are improving things, but it’s only the beginning at the moment.

Diolch yn fawr iawn, Hefin, am y cyfraniad hwnnw, a diolch hefyd am y gwaith rwy'n gwybod eich bod yn ei wneud yn y maes hwn. Rwy'n credu bod datgysylltiad rhwng addysg ac iechyd a gwasanaethau cymdeithasol, ac un o'r ffyrdd rydym yn mynd i'r afael â hynny yw galluogi pobl o fewn y gwasanaeth addysg i ddod yn ymwybodol a chael eu hyfforddi i gydnabod cyflyrau niwrowahanol a gallu ymateb iddynt. Ac wrth gwrs, o fewn yr ysgolion eu hunain, mae'r bobl sy'n gweithio yn y gwasanaeth addysg bellach yn cymryd rhan, mewn rhai meysydd, o ran cydnabod a gwneud diagnosis o'r plant yn yr ysgolion. Rwy'n credu po fwyaf y gallwn ei wneud i ddod â'r rheini at ei gilydd, yn sicr dylem wneud hynny.

Byddwn yn cael ail gam y gwerthusiad. Bydd y cam cyntaf yn cael ei gyhoeddi ym mis Rhagfyr, yna bydd yr ail gam tua diwedd y flwyddyn nesaf, a byddwn yn sicr yn edrych ar y canfyddiadau hynny ac yn penderfynu sut rydym yn bwrw ymlaen â'r strategaeth. Fel y gwyddoch, rydym wedi rhoi £12 miliwn yn y strategaeth wella, ac wrth gwrs, fel y soniodd rhywun arall, mae chwyddiant a'r holl faterion eraill hyn yn amlwg yn effeithio ar hynny, ond rydym yn gwneud ein gorau glas gyda'r arian hwnnw i wella pethau.

Ar y grŵp cynghori gweinidogol, fel y dywedais i, rwy'n gwerthfawrogi'r grŵp cynghori gweinidogol hwnnw gymaint oherwydd yr arweinwyr yno, sy'n wych—rwy'n credu efallai eich bod chi'n adnabod rhai ohonyn nhw—ac rwy'n dibynnu'n fawr ar yr hyn maen nhw'n ei ddweud. Yn eu cyfarfodydd hyd yn hyn, rwy'n credu eu bod wedi bod yn gwyro fel grŵp mewn gwirionedd, a nawr rydyn ni'n gofyn iddyn nhw ddod atom gyda sut maen nhw'n meddwl bod gwasanaeth da yn edrych. Felly, dyma eu tasg nesaf yn y grŵp. Rwy'n aros iddynt ddechrau'r dasg honno a dod atom gyda model y byddwn wedyn yn edrych arno, oherwydd rwy'n credu, fel y dywedwch chi, mai'r ffordd i fwrw ymlaen â hyn yw gweithio gyda phobl sydd â'r profiad byw eu hunain neu'r profiadau byw o fagu plant. Rwy'n gwybod bod llawer o deuluoedd wir yn cael trafferth, ac mae oedolion yn cael trafferth hefyd, ac rwy'n credu ein bod yn gwella pethau, ond dim ond y dechrau ydyw ar hyn o bryd.

Diolch i’r Dirprwy Weinidog am y diweddariad heddiw. Un o’r pethau dwi ddim wedi gallu gweld yn eich datganiad chi nac yn y ddogfennaeth ydy unrhyw gyfeiriad at y Gymraeg. Mae’r cod ymarfer yn nodi:

'Pan gyfeirir at wybodaeth, asesiadau a chymorth yn y Cod hwn, dylai’r rhain fod ar gael yn Gymraeg ac yn Saesneg.'

Yn amlwg, mae yna gydnabyddiaeth gan nifer o arbenigwyr o ran y pwysigrwydd bod asesiadau o’r fath yma yn digwydd yn iaith gyntaf y person, a dydy hynny ddim wedi bod yn digwydd.

Eisoes, mae yna drafodaeth wedi bod o ran rhestrau aros am ddiagnosis, ond gall plentyn Cymraeg eu hiaith fod yn aros am gyfnod hyd yn oed yn hirach na rhai sydd yn Saesneg eu hiaith—er enghraifft, o gyfnod allweddol 1, yn aros tan gyfnod allweddol 3 neu fwy am ddiagnosis, o chwe oed i 12 oed. Felly, pa gynnydd sydd wedi’i wneud o ran sicrhau bod y  gwasanaethau a'r ddarpariaeth a'r asesiadau hyn ar gael drwy gyfrwng y Gymraeg, ac ydy'r buddsoddiad hwnnw’n dal i sicrhau cynnydd yn y maes yma?

Thank you to the Deputy Minister for today’s update. One of the things that I haven’t seen in your statement or in the documentation is any reference to the Welsh language. The code of practice states: 

'Throughout this Code, when referring to information, assessments and support, these should be offered in both English and Welsh.'

Clearly, there is recognition from a number of specialists of the importance of assessments of this kind happening in the young person’s first language, and that hasn’t been happening.

There’s already been some discussion on waiting times for diagnosis, but a Welsh-speaking child can be waiting for an even longer period of time than those who have English-medium assessments—from key stage 1, waiting until key stage 3 or even longer for a diagnosis, from six years old to 12. So, what progress has been made in terms of ensuring that the service provision and assessments are available through the medium of Welsh, and is that investment still ensuring progress in this area?

Thank you, Heledd, for raising that very important point. The Welsh language is a priority within the improvement programme and we are conducting specific pieces of work within the five-year action plan, 'More than just words'. We’re seeking to understand the ability of the workforce to deliver neurodivergence services and diagnostic assessments in Welsh, and we’re working with Health Education and Improvement Wales and Social Care Wales to support this work. The NHS delivery unit has scoped the use of the Welsh language and tools as part of their deep-dive work. We're also looking at research and explorative action around the process and requirements needed to translate diagnostic tools, and that's also being undertaken. So, we recognise the issue, we've got a series of actions that we're taking, but I do absolutely acknowledge that to have an assessment and diagnosis through the medium of Welsh does take longer, and it's not right that it does.

Diolch i chi, Heledd, am godi'r pwynt pwysig iawn hwnnw. Mae'r Gymraeg yn flaenoriaeth o fewn y rhaglen wella ac rydym yn cynnal darnau penodol o waith o fewn y cynllun gweithredu pum mlynedd, 'Mwy na geiriau'. Rydym yn ceisio deall gallu'r gweithlu i ddarparu gwasanaethau niwrowahanol ac asesiadau diagnostig yn Gymraeg, ac rydym yn gweithio gydag Addysg a Gwella Iechyd Cymru a Gofal Cymdeithasol Cymru i gefnogi'r gwaith hwn. Mae uned gyflenwi'r GIG wedi manteisio ar y defnydd o'r Gymraeg ac offer fel rhan o'u gwaith archwiliad dwfn.  Rydym hefyd yn edrych ar ymchwil a chamau ymchwilio o amgylch y broses a'r gofynion sydd eu hangen i gyfieithu offer diagnostig, ac mae hynny'n cael ei wneud hefyd. Felly, rydym yn cydnabod y mater, mae gennym gyfres o gamau gweithredu yr ydym yn eu cymryd, ond rwy'n cydnabod yn llwyr bod cael asesiad a diagnosis drwy gyfrwng y Gymraeg yn cymryd mwy o amser, ac nid yw'n iawn ei fod yn gwneud hynny.

16:05