National Assembly for Wales

Good afternoon and welcome to this new parliamentary term. We will move to our first item this afternoon once I have informed the Senedd, in accordance with Standing Order 26.75, that the Agriculture (Wales) Bill was given Royal Assent on 17 August this year. So, assent was given.

The first item this afternoon is questions will be questions to the First Minister, and the first question this term is from Russell George. 

Diolch, Llywydd, a chroeso yn ôl, bawb. 

Llywydd, y llynedd, daeth y British Liver Trust, gan fanteisio ar gyngor awdurdodol gan Sefydliad Iechyd y Byd, i'r casgliad bod isafbris uned ymhlith y mesurau mwyaf effeithiol y gellir eu cymryd i leihau niwed a achosir gan alcohol. Wrth i'r polisi gael ei ymwreiddio yng Nghymru, dylem ddisgwyl gweld mwy o fanteision o'i fabwysiadu.

Diolch, Prif Weinidog. Edrychais ar rai o'r adroddiadau o'r Alban—cynhaliwyd 40 o astudiaethau achos yn yr Alban—ac edrychais hefyd ar adroddiadau a gomisiynwyd gan Llywodraeth Cymru hefyd, a chefais ddadansoddiad gwahanol i chi o hynny. Cymaint ag yr hoffwn i isafbris uned weithio a bod yn llwyddiannus, nid dyna'r hyn a gefais o'r dystiolaeth. Sylwais fod rhai adroddiadau wedi'u cyhoeddi, a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru, ac mae tabl a gyflwynir mewn adroddiad a oedd yn sôn am bobl sy'n cael eu hystyried yn yfwyr risg gynyddol neu uwch, yn codi o 33 y cant yn 2018 i 40 y cant yn 2020, ac i 45 y cant yn 2022. Felly, yn amlwg, roedd y data hynny, a'r tabl a oedd y tu ôl i hynny, yn dangos bod y cyfeiriad yn mynd i'r cyfeiriad arall i'r hyn y byddech chi neu minnau wedi ei eisiau, gan awgrymu hefyd bod pobl yn yfed yn amlach, a bod dwywaith cymaint o bobl yn goryfed mewn pyliau cyn i'r isafbris gael ei gyflwyno. 

Felly, fy mhryder i, ac rwy'n siŵr mai dyma eich pryder chithau hefyd, yw os yw pobl yn gwario mwy o arian ar alcohol, bydd ganddyn nhw lai o arian i'w wario ar hanfodion fel bwyd. Felly, byddwn i'n ddiolchgar am eich dadansoddiad o rywfaint o'r gwaith a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru, a pha un a ydych chi'n teimlo ei bod hi'n briodol cyflwyno adroddiad gwerthuso terfynol Llywodraeth Cymru, oherwydd, yn amlwg, os nad yw isafbris uned yn cael y canlyniadau iechyd a ddymunir ond yn cael canlyniad niweidiol i iechyd pobl mewn gwirionedd, yna mae angen ailystyried y polisi penodol hwn.

Wel, Llywydd, rwy'n falch o glywed Russell George yn dweud ei fod yn gobeithio y bydd y polisi yn llwyddo, oherwydd rwy'n credu mai tystiolaeth Sefydliad Iechyd y Byd yw bod y polisi yn cael ei effaith ar yr yfwyr hynny sydd ar ben mwyaf peryglus dibyniaeth ar alcohol—pobl y mae alcohol cryfder uchel, cost isel yn peri'r risg fwyaf iddyn nhw. Clywais yr Aelod yn cyfeirio at brofiad yr Alban. Cyhoeddwyd gwerthusiad yr Alban—wrth gwrs, mae'r Alban o'n blaenau ni o ran amser—y gwerthusiad terfynol yno, ar 27 Mehefin. Dangosodd ostyngiad i nifer y marwolaethau y gellir eu priodoli'n llwyr i yfed alcohol o 13.4 y cant yn ystod y cyfnod gweithredu, a gostyngiad i nifer y derbyniadau i'r ysbyty a briodolir yn llwyr i yfed alcohol o 4.1 y cant. Nawr, pe gallem ni adlewyrchu'r llwyddiannau hynny yng Nghymru, yna byddai'r polisi wedi bod yn llwyddiant sylweddol iawn.

Cyfeiriodd yr Aelod at y gwerthusiadau interim yma yng Nghymru. Dydyn nhw ddim mor ddiffiniol o ran dangos manteision y polisi, ond, fel y gwn y bydd yr Aelod yn ei gydnabod, roedden nhw'n ymdrin â chyfnod anarferol dros ben. Roedden nhw'n ymdrin â'r cyfnod hwnnw o gyfyngiadau COVID, o gyfyngiadau symud, pan ein bod ni'n gwybod y bu effeithiau ehangach ar ymddygiadau yfed pobl. Byddwn yn dyfarnu pedwar gwahanol gontract i gwblhau'r gwerthusiad terfynol o Ddeddf Iechyd y Cyhoedd (Isafbris am Alcohol) (Cymru) 2018, a bydd yr adroddiadau hynny ar gael i'r Aelodau mewn pryd i'r Senedd hon fabwysiadu safbwynt ar y cymal machlud sydd yn y ddeddfwriaeth, ac i wneud hynny cyn etholiadau nesaf y Senedd. 

Rwy'n gobeithio'n fawr y bydd y llwyddiannau a welwyd mewn mannau eraill o'r polisi hwn—polisi, fel y dywedais i yn fy ateb, a gymeradwywyd yn benodol iawn gan Sefydliad Iechyd y Byd fel un o'r mesurau mwyaf effeithiol y gall llunwyr polisi eu cymryd—yn cael yr un effaith yma yng Nghymru yn y pen draw. 

Llywydd, thank you. After more than a decade of austerity, the impact of rampant inflation has reduced the value of the budget available to Betsi Cadwaladr University Health Board, as with all other public bodies in Wales. In this financial year, the board predicts a gap of £134 million between the available resources and anticipated expenditure.

You are entirely right, of course—the pressures are huge. At the NHS Confederation dinner yesterday evening, your Minister for health said, in the context of cuts:

'Dydych chi ddim wedi gweld dim byd eto.'

Those are the words that she used, with the strong suggestion that there would be need for cuts this year—that is, in-year cuts—in the current budget. So, can you confirm whether the Government will ask health boards—and Betsi Cadwaladr health board, of course, being one of them—to find cuts in their budgets this year? And bearing in mind, as you said in your earlier response, that most of them won't balance their books in any case, what impact would that have on their budgets, but also on the services that they are able to provide?

Llywydd, nid yw Llywodraeth Cymru yn gwneud unrhyw geisiadau i'r byrddau iechyd leihau'r cyllidebau a wnaed ar gael iddyn nhw gan y Senedd hon yn ein pleidlais ar y gyllideb derfynol. Mae'n rhaid i ni ofyn i fyrddau leihau lefel y gorwariant y maen nhw wedi bod yn ei rhagweld eleni. Felly, nid yw'n fater o ni yn gofyn iddyn nhw wario llai nag yr ydym ni wedi ei roi iddyn nhw; mae'n fater o ofyn iddyn nhw beidio â gwario hyd yn oed yn fwy nag yr ydym ni wedi ei roi iddyn nhw. A'r rheswm y mae pob bwrdd iechyd yng Nghymru, am y tro cyntaf erioed, yn rhagweld gorwariant yw oherwydd effeithiau cyfunol cyllidebau sy'n cael eu cadw yn ôl gan Lywodraeth y DU, flwyddyn ar ôl blwyddyn, am fwy na degawd, a, nawr, effaith hynny yn cael ei wneud hyd yn oed yn fwy arwyddocaol gan effeithiau chwyddiant rhemp, effeithiau prisiau costau ynni ar gyllidebau ein byrddau iechyd. Yr ymdrech y mae'r Gweinidog iechyd yn ei gwneud gyda chydweithwyr gweinidogol yw lliniaru'r effeithiau hynny yn y gwasanaeth iechyd. Mae angen i'r ymdrechion hynny yr ydym ni'n eu gwneud gael eu cyfateb gan ymdrechion y mae'r byrddau iechyd eu hunain yn eu gwneud, ac mae gen i bob hyder y byddan nhw'n gwneud yn union hynny.

Prif Weinidog, mae hwn yn fwrdd iechyd y bu chwyddwydr ar ei gyllid am nifer o flynyddoedd bellach, gan gynnwys chwyddwydr swyddogion Llywodraeth Cymru. Ac eto, clywsom, dim ond ychydig wythnosau yn ôl, bod Archwilio Cymru wedi canfod bod cyfarwyddwr nyrsio—y cyfarwyddwr nyrsio gweithredol—a oedd yn cael ei dalu fwy na thair gwaith y gydnabyddiaeth ariannol a ganiateir ar gyfer ei swydd, ar gyfradd o £469,500 y flwyddyn, rhwng 1 Ebrill a 31 Gorffennaf 2022. Yn amlwg, mae hynny'n annerbyniol. Mae y tu allan i reolau Llywodraeth Cymru ei hun. Beth ydych chi'n ei wneud i wneud yn siŵr bod bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr, ac, yn wir, pob bwrdd iechyd arall yng Nghymru, yn gweithredu'n unol â'r rheolau yr ydych chi'n eu gosod, oherwydd mae'n amlwg nad ydych chi'n eu plismona'n ddigon da?

Rwy'n cytuno â Darren Millar ei bod hi'n gwbl annerbyniol bod y bwrdd blaenorol wedi goruchwylio'r gordaliad i un o'i aelodau gweithredol ar y raddfa y mae Darren Millar newydd ei amlinellu, gan dorri nid yn unig cyfarwyddiadau'r bwrdd ei hun, ond cyfarwyddiadau Llywodraeth Cymru. Yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud yw disodli'r bwrdd gyda phrif weithredwr newydd a chadeirydd newydd, sydd bellach yn gorfod ymchwilio i sut y gwnaed y camgymeriad hwnnw a'i gywiro. Doedd dim byd o'i le ar y fframwaith, doedd dim byd o'i le gyda'r rheolau a oedd ar waith. Yr hyn a oedd y tu hwnt i'r hyn sy'n dderbyniol yw'r oruchwyliaeth o'r rheolau hynny yn y bwrdd. Mae llawer o Aelodau ar y meinciau gyferbyn wedi amddiffyn y bwrdd blaenorol, wedi cwestiynu gweithredoedd Llywodraeth Cymru o ran dod â phobl newydd i mewn i'w oruchwylio. Mae hyn yn enghraifft dda iawn o pam roedd hynny'n angenrheidiol.

Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.

Diolch, Llywydd, ac a gaf i groesawu pawb yn ôl ar ôl toriad yr haf?

Mae Llywodraeth Cymru yn cyflwyno un o'i pholisïau mwyaf dadleuol—y terfyn cyflymder diofyn o 20 mya. Mae hynny yn eich maniffesto, Prif Weinidog—rwy'n derbyn hynny—ac mae gan y Llywodraeth berffaith hawl i gyflwyno hynny gan fod ganddi'r pleidleisiau o fewn y Siambr hon. Ond, yn amlwg, ceir llawer o bobl sydd ag amheuon cryf ynghylch effaith y terfyn cyflymder diofyn 20 mya hwn. Pa asesiad wnaiff y Llywodraeth ymrwymo i'w wneud, pan gaiff y terfyn cyflymder hwn ei gyflwyno, o'r effaith y bydd yn ei chael ar yr economi—mae eich papurau chi eich hun yn dangos effaith o £4.5 biliwn; mae'n £8.9 biliwn ar ben uchaf y raddfa—ac yn y pen draw y gallu i gyrraedd y nodau yr ydych chi wedi eu gosod a fydd yn lleihau cyfraddau anafiadau a chyfraddau damweiniau mewn ardaloedd sensitif?

Wel, Llywydd, mae arweinydd yr wrthblaid yn iawn—roedd hwn yn un o ymrwymiadau maniffesto fy mhlaid. Mae wedi bod yn y rhaglen lywodraethu ers cychwyn tymor newydd y Senedd, a bydd y Llywodraeth hon yn cadw ei haddewid i bobl yng Nghymru i gyflawni'r diwygiad hwn. Byddwn ni, wrth gwrs, yn union fel yr ydym ni wedi ei gael gyda'r isafbris uned, yn cael gwerthusiad annibynnol o effaith y polisi hwn. Dangosodd y gwerthusiad arfaethedig y byddai'n achub hyd at 10 o fywydau bob blwyddyn a hyd at 20,000 o ddamweiniau dros gyfnod o 10 mlynedd, ac y byddai'r GIG yn arbed £92 miliwn bob blwyddyn o ganlyniad i'r nifer lai o bobl wedi'u hanafu o ddamweiniau traffig ffyrdd y bydd y polisi hwn yn helpu i'w hybu. Byddwn yn cael gwerthusiad annibynnol o hynny, wrth gwrs, ac, yn union fel y gwnaethom ni gyhoeddi'r gwerthusiad interim o'r isafbris uned, byddwn yn cyhoeddi canlyniad y gwerthusiadau y byddwn ni'n eu comisiynu.

Un o'r pethau sydd wedi cael eu hamlygu, Prif Weinidog, yw'r sgil-effaith y bydd hyn yn ei chael ar y gwasanaethau brys. Mae'r gwasanaeth ambiwlans, er enghraifft, wedi dweud, yn eu cynllun gwaith a'u dull rheoli, mai dim ond 20 mya dros y terfyn cyflymder y gall ambiwlansys deithio. Felly, er eu bod yn gallu teithio 60 mya mewn ardal 30mya os ydyn nhw'n defnyddio'r goleuadau glas ar hyn o bryd, byddan nhw'n mynd i lawr i 40 mya. Rydym ni wedi gweld llythyrau a gohebiaeth gan Heddlu De Cymru y bydd sgil-effaith o bosibl. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi eu cael i newid y fframwaith gwaith y bydd yn rhaid i'r gwasanaethau golau glas weithredu yn unol ag ef fel na fydd canlyniad anfwriadol o ambiwlansys yn cael eu hoedi neu wasanaethau goleuadau glas yn cael eu hoedi cyn cyrraedd y galwadau hanfodol hynny y gallai'r polisi hwn effeithio arnyn nhw o bosibl? 

Llywydd, rydym ni'n cael y sgyrsiau hynny drwy'r amser. Nid wyf i'n credu bod y pryderon hynny'n cael eu rhannu gan y gwasanaethau chwaith. Rwy'n credu na fydd y pryderon hynny yn cael eu cadarnhau yn ymarferol. Mae ein holl wasanaethau golau glas yng Nghymru wedi arfer ag ymdrin â chyfyngiadau 20 mya, 30 mya, 40 mya, 50 mya, 60 mya, 70 mya ar wahanol ffyrdd mewn gwahanol gyd-destunau. Maen nhw'n rheoli hynny yn berffaith lwyddiannus; byddan nhw'n rheoli hyn yn union yr un ffordd. 

Wel, mae pryderon wedi cael eu mynegi gan y rhai sydd yn y gwasanaethau brys. Yn ôl eich ffigurau eich hun, hefyd, Prif Weinidog, cydnabyddir y gallai hyn gael sgil-effaith o £8.9 biliwn ar weithgarwch economaidd. Eich ffigurau eich hun yw'r rheini. £4.5 biliwn yw'r raddfa ganolig. Nid yw hwnnw'n swm dibwys o arian pan fyddwch chi'n ystyried y cyfleoedd a fydd yn cael eu cymryd oddi wrth economi Cymru. Mae ardaloedd 20 mya yn synhwyrol y tu allan i ysgolion, ysbytai, cartrefi gofal ac ardaloedd eraill lle gellir gwneud y ddadl, ond y safbwynt diofyn y mae'r Llywodraeth, yn amlwg, wedi ei fabwysiadu, i gael 20 mya cyffredinol, yw'r opsiwn anghywir, Prif Weinidog. Rwy'n erfyn arnoch chi, fel y mae llawer o bobl wedi ei nodi, nad ydyn nhw wedi cael eu twyllo gan y polisi hwn—. Mae'r arolwg barn gan ITV heddiw yn dangos nad yw dros ddwy ran o dair o bobl Cymru yn cytuno â'r polisi yr ydych chi wedi ei gyflwyno, ac, yn wir, mae'r cyn Weinidog a'r Aelod dros Dde Clwyd wedi nodi bod y Llywodraeth wedi methu ag argyhoeddi pobl ynghylch y polisi hwn. Felly, pam ydych chi'n parhau i fynd ar drywydd y polisi pan ei bod yn gwbl amlwg nad yw'n cael ei dderbyn gan fwyafrif helaeth pobl Cymru, ac, yn y pen draw, os edrychwch chi ar arolygon o Belfast, na fydd y nodau yr ydych chi wedi eu gosod eich hunain yn cael eu cyflawni? 

Wel, mae cyfres faith o bwyntiau i'w cywiro yn y fan yna, Llywydd. Byddwn yn bwrw ymlaen â'r polisi gan fod pobl yng Nghymru wedi pleidleisio dros y polisi mewn etholiad, a gallaf ddweud wrthych chi fod unrhyw newid—unrhyw newid—yn y maes hwn yn aml yn cael ei wrthwynebu gan bobl cyn i'r newid gael ei wneud. Rwy'n sicr yn ddigon hen i gofio cyflwyniad yr anadlennydd, pan oedd pobl yn teimlo ei bod hi'n berffaith iawn iddyn nhw dreulio'r diwrnod yn y dafarn ac yna gyrru adref yn y car pan nad oedden nhw mewn unrhyw gyflwr i wneud hynny. Roedd cymaint o ddadlau am hynny ag y mae am hyn, ac mae yna bob amser pan fyddwch chi'n cyflawni newid. Unwaith mae'r newid yno ac mae pobl yn ei weld yn gweithredu yn eu hardaloedd, fel y digwyddodd yn y rhan o Gaerdydd lle'r wyf i wedi byw ers nifer o flynyddoedd bellach, yna bydd pobl yn gweld y manteision ac nid wyf i'n credu y bydd pobl eisiau dychwelyd i ddim byd arall.

Nid yw'n bolisi cyffredinol. Gadewch i ni wneud yn siŵr ein bod ni'n deall beth yw'r polisi. Mae'n bolisi diofyn ac yna gall awdurdodau lleol ddynodi ffyrdd ar gyflymder o 30 mya lle mae'n synhwyrol iddyn nhw wneud hynny. Rwyf i wedi bod allan cymaint ag y gallaf yn ddiweddar, yn ceisio esbonio'r polisi ac eirioli drosto. Nid wyf i bob amser yn ei wneud mor huawdl ag eraill, felly gadewch i mi ddyfynnu'r hyn a ddywedodd gwahanol Aelod o'r Senedd am hyn mewn dadl yma ar lawr y Senedd:

'Mae'n synnwyr cyffredin ac mae'n gam diogel. Mae unigolyn saith gwaith yn llai tebygol o farw os yw'n cael ei daro ar 20 mya na 30 mya, neu 10 gwaith os yw dros 60 oed.'

Fe wnaeth yr Aelod gloi gan ddweud:

'Y safon mewn gwirionedd ar gyfer strydoedd mwy diogel a chyfeillgar i bobl erbyn hyn yw 20 mya, gyda therfynau uwch dim ond lle gellir eu cyfiawnhau.'

Wel, roeddwn i'n cytuno â'r hyn a ddywedodd Janet Finch-Saunders yn y ddadl honno. Nid yw'n waharddiad cyffredinol. Dyma'r mesur diofyn, fel y dywedodd Janet—dyma'r sefyllfa ddiofyn, y gall awdurdodau lleol ei diystyru wedyn pan fyddan nhw'n dymuno gwneud hynny.

Gadewch i mi roi'r dystiolaeth orau sy'n bodoli i chi. Dywedodd Russell George yn ei gwestiwn agoriadol ei fod yn gobeithio y byddai isafbris uned yn llwyddo gam mai'r dystiolaeth o weddill y byd yw ei fod yn achub bywydau a'i fod yn targedu'r rhai sydd angen y cymorth hwnnw fwyaf. Yn Sbaen, lle bu ganddyn nhw ardaloedd 20 mya ers nifer o flynyddoedd—[Torri ar draws.] Na, 20 mya fel eu sefyllfa ddiofyn, fel y bydd gennym ni yng Nghymru—yr union bolisi y gwnaethoch chi eirioli drosto mor huawdl, Janet. Yno, mae marwolaethau trefol o ddamweiniau ffordd wedi gostwng 20 y cant. Mae nifer y beicwyr sy'n cael eu lladd mewn damweiniau traffig ffyrdd wedi gostwng 34 y cant. Ni allaf ddychmygu bod unrhyw un ar lawr y Senedd hon a fyddai'n meddwl ei fod yn bris annheg i ofyn i rywun ei dalu i yrru ychydig yn arafach, pan fyddwch chi'n gwybod eich bod chi'n helpu i gadw pobl eraill yn fyw drwy wneud hynny.

Leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Thank you, Llywydd. It's good to be back after the summer recess. It's clear that the high temperatures have told on some. It doesn't surprise me to hear the Conservatives asking questions on the speed limits. They're playing politics, I'm afraid. I do feel, however, that there are some real concerns from people who are supportive of the principle—concerns about how the Government has implemented the change and how broad it is—and I do strongly believe that we will need to review this once we see how it works in practice. We can discuss that a little later this afternoon and tomorrow.

I do agree 100 per cent with the First Minister when he said a few days ago that he didn't need to discuss this issue with Keir Starmer because it is a devolved issue. But there are other issues that the First Minister of Wales should and, indeed, is duty bound to convince Keir Starmer of. One example is the way in which the Conservative Government in London has reduced the Welsh Government's budget by £3 billion. So, in light of the warnings that there will be further cuts—£900 million this year, perhaps—what assurance has the First Minister received from the leader of his party that all of that money would be returned to Welsh Government coffers if the Labour Party were in power in Westminster? Can we have that assurance today?

To start, I'd like to thank Plaid Cymru's leader for what he said about the policy on reducing the maximum speed limit on the roads. The point that he made about the importance of reviewing the policy is a reasonable point. Of course we're going to do that, because when we do something new like that, it's important to learn from the experience and do so across the length and breadth of Wales, and that's what the Welsh Government will do in collaboration with those in local authorities.

Cyn belled ag y mae Keir Starmer yn y cwestiwn, wrth gwrs, rydym ni'n trafod yn rheolaidd gyda'n cydweithwyr ym Mhlaid Lafur y DU. Rydym ni'n deall yr amgylchiadau y byddan nhw'n eu hwynebu os a phan fyddan nhw'n ffurfio Llywodraeth, o gofio'r llanast ariannol y byddan nhw'n ei etifeddu.

Yr hyn y gwnaf i ei ddweud wrth yr Aelod yw gadewch i ni, yn hytrach na gofyn cwestiynau damcaniaethol i mi am yr hyn a allai ddigwydd neu ddim digwydd yn y dyfodol, edrych ar yr hyn sydd wedi digwydd eisoes, oherwydd mae Keir Starmer wedi gwneud ymrwymiad penodol y bydd cyllid Ewropeaidd, fel yr oedd, yn cael ei roi yn nwylo Llywodraeth Cymru yn y dyfodol pan fwriedir iddyn nhw gael eu defnyddio yng Nghymru. Felly, mae hwnnw'n ymrwymiad penodol iawn; mae'n dangos, rwy'n credu, ddealltwriaeth ar ran arweinyddiaeth y Blaid Lafur o le mae cyfrifoldebau datganoledig yn bodoli yn briodol. Eu nod fydd cryfhau'r Senedd hon a byddan nhw'n ceisio gwneud yn siŵr bod gennym ni'r adnoddau sydd eu hangen arnom ni i gyflawni'r cyfrifoldebau hynny. Ni fydd ganddyn nhw hudlath ar y diwrnod cyntaf, ond bydd ganddyn nhw bwrpas gwahanol iawn, iawn yn sail i'r penderfyniadau y byddan nhw'n eu gwneud a pherthynas wahanol iawn, iawn rwy'n credu, gyda phwy bynnag sydd mewn Llywodraeth yma.

Rwy'n credu y bydd pobl Cymru yn chwilio am sicrwydd y byddai Llywodraeth Lafur yn adfer cyllid. Rydym ni'n gwybod bod angen adnoddau ar lywodraethau er mwyn mynd i'r afael ag anghydraddoldebau ac anghyfiawnder. Yn ganolog i'm gweledigaeth gadarnhaol ar gyfer Cymru, mae angen adnoddau ar Lywodraeth er mwyn buddsoddi mewn seilwaith, a hyd yn hyn, nid yw Plaid Lafur y DU wedi dangos llawer o ddiddordeb mewn gwneud hynny. Mae'n ymddangos bod Keir Starmer yn eithaf ymrwymedig i wneud beth bynnag sydd ei angen i gyrraedd Downing Street, ond beth am yr ymrwymiad i Gymru? Nid oes unrhyw ymrwymiad i roi ei chyfran deg o £6 biliwn o gyllid HS2 a Northern Powerhouse Rail i Gymru, dim ymrwymiad i ddadwneud y toriad mewn termau real i gyflogau sector cyhoeddus, ac mae hynny er i Brif Weinidog Llafur Cymru ddweud ei fod eisiau'r ddau.

Ar ôl ad-drefniant yr wythnos ddiwethaf, mae bron i 90 y cant o ASau Llafur yng Nghymru mewn swyddi gweinidogol cysgodol, felly, ar ôl blynyddoedd o'r Ceidwadwyr yn siomi Cymru, a all y Prif Weinidog addo nawr y bydd Keir Starmer, o ran HS2 a chyflogau sector cyhoeddus, yn cyflawni bellach ei ddymuniadau ef fel arweinydd y Blaid Lafur yng Nghymru?

Mae arweinydd Plaid Cymru yn gwybod yn iawn nad yw'r rheini'n addewidion i mi eu gwneud. Yr hyn y mae'n brysur yn ei wneud—gadewch i ni fod yn eglur am y naratif gwleidyddol y mae e'n ceisio ei ddatblygu yma—yw ceisio argyhoeddi pobl nad yw Llywodraeth Lafur hyd yn oed wedi cael ei hethol eto ac y bydd yn cael ei hethol dim ond oherwydd ymdrechion pobl ar yr ochr hon i'r Siambr, ac yn sicr nid ymdrechion y bydd ef byth yn cyfrannu atyn nhw, mae eisoes wedi eu gadael i lawr. Dyna ei ymgais. 'Bydd Llafur yn eich gadael i lawr'—dyna'r naratif y mae'n ceisio ei greu. Ni thâl hynny gyda phobl yng Nghymru; bydd pobl yng Nghymru yn deall yn yr etholiad mai'r brif dasg o'n blaenau fydd ethol y Llywodraeth Lafur honno a'r rhagolygon gwahanol iawn ar gyfer y dyfodol a ddaw yn ei sgil.

Mae pobl eisiau i lywodraethau gael eu hethol am reswm; oherwydd eu bod nhw eisiau newid. Dim addewidion yno o ran HS2 na chyflogau sector cyhoeddus, nac o ran cynyddu cyllideb Llywodraeth Cymru.

Gadewch i ni droi at yr hyn y mae'r Prif Weinidog a minnau'n sicr yn cytuno arno—y gallai ac y dylai Llywodraeth Geidwadol y DU fod yn gwneud cymaint mwy i leddfu'r argyfwng costau byw. Rwyf i wedi esbonio rhai o syniadau Plaid Cymru yn fanwl: treth ffawdelw ar fanciau; taliad gwres y gaeaf nad yw'n dibynnu ar ba mor oer fydd y tymheredd—rhywbeth a gyflwynwyd yn yr Alban; ac ymestyn y cynllun cymorth biliau ynni. Mae'r rhain yn syniadau a allai wneud gwahaniaeth gwirioneddol i fywydau miloedd o bobl yng Nghymru.

Ond wrth gwrs, mae gan Lywodraeth Cymru bethau y gall eu gwneud hefyd. Rydym ni'n gwybod bod rhenti cynyddol yn gwaethygu'r argyfwng costau byw—ac rwy'n ddiolchgar i Carolyn Thomas, Jack Sargeant a Mike Hedges am gefnogi ein cynnig diweddar i gyflwyno rheolaethau a fyddai'n capio neu'n atal cynnydd i rent. Nawr yw'r amser i weithredu. Ac onid yw'r Prif Weinidog yn cytuno mai'r cwbl y mae peidio â gwneud hynny yn ei wneud yw atgyfnerthu'r teimlad bod y Torïaid a'r Blaid Lafur yn rhy brysur yn ymladd yn erbyn ei gilydd nag ymladd ar ran pobl Cymru?

Rwy'n cytuno â Rhun ap Iorwerth bod cynnydd i renti yn peri pryder enfawr i bobl sy'n byw yn y sector rhentu preifat, yn arbennig. Dyna pam, yn y cytundeb cydweithio, yr ydym ni wedi ymrwymo i ddod o hyd i ffyrdd o weithredu yn y maes hwnnw. Dyna pam rydym ni wedi cyhoeddi Papur Gwyn ar y mater hwn. Rwy'n deall, i rai pobl, bod hynny'n ymddangos yn broses lafurus, ond, yn anffodus, ym myd go iawn llywodraeth, pan fyddwch chi'n cymryd un cyfres o gamau, mae'n rhaid i chi wneud yn siŵr eich bod chi wedi deall eu canlyniadau, ac efallai nad yr holl ganlyniadau yw'r rhai yr oeddech chi'n chwilio amdanyn nhw neu hyd yn oed yn eu disgwyl.

Rydym ni'n gwybod nawr, onid ydym, bod rhewi rhenti honedig Llywodraeth yr Alban wedi arwain at ostyngiad i eiddo sector preifat sydd ar gael i'w rhentu mewn rhannau o'r Alban. Nid dyna y bwriadwyd i'r polisi ei wneud, ond cafodd yr effaith honno, a'r cwbl yr oedd hynny'n ei olygu ei bod hi hyd yn oed yn anoddach i bobl sy'n chwilio am eiddo rhent sector preifat nag yr oedd cyn i'r polisi gael ei gyflwyno.

Rwy'n awyddus iawn ein bod ni'n mynd ar drywydd yr hyn sydd yn y cytundeb cydweithio a'n bod ni'n edrych i weld beth arall y gellir ei wneud wrth ymdrin â'r anawsterau y mae pobl yn eu cael, ond ei wneud yn y ffordd yr ydym ni wedi ei gytuno drwy'r Papur Gwyn, a gwneud yn siŵr ein bod ni'n clywed gan y rhai yn y maes a fydd â dealltwriaeth fwy cynnil o sut y bydd rhai o'r camau hynny yn gwneud gwahaniaeth ar lawr gwlad, yw'r ffordd iawn o'i wneud.

Nid yw Llywodraeth Cymru yn cefnogi gadael i dir fynd yn segur ar raddfa eang fel ffurf o ddad-ddofi. Gydag eraill, rydym ni'n gweithio i greu tirweddau byw lle mae ffermio a choedwigaeth yn bodoli o fewn ac ochr yn ochr ag amddiffyn a hyrwyddo natur.

Diolch, Prif Weinidog. Rwyf i, fel llawer o bobl eraill yn y Siambr hon, rwy'n siŵr, yn gweld dad-ddofi fel rhan o nifer o opsiynau a fydd yn helpu i gynyddu bioamrywiaeth yng Nghymru, ac yn y blynyddoedd i ddod, rwy'n credu y gallwn ni i gyd ddisgwyl i fwy o ardaloedd ledled Cymru gael eu dad-ddofi. Fel rwy'n siŵr y byddwch chi'n gwybod, ceir llawer o fanteision o ddad-ddofi, yn enwedig wrth ddatblygu'r economi seiliedig ar natur, lleihau'r perygl o danau gwyllt a gwella ansawdd dŵr i enwi dim ond rhai. Wedi dweud hynny, mae llawer o ffermwyr yn poeni am ddad-ddofi, gan eu bod nhw'n gweld nid yn unig ei fod ar dir amaethyddol o'r ansawdd gorau, ond gall rhai o'r anifeiliaid a ailgyflwynir achosi difrod helaeth a chostus. Bydd y Prif Weinidog yn gwybod am ailgyflwyno afancod yng Nghymru, gyda chymorth trwy raglen datblygu gwledig Llywodraeth Cymru. Er nad yw afancod yn achosi problem yng Nghymru ar hyn o bryd, maen nhw mewn rhannau eraill o'r DU, yn enwedig Alban yn arbennig. Mae'r niferoedd wedi tyfu i'r fath raddau fel eu bod nhw'n cael effaith niweidiol mewn rhai mannau ac yn achosi llifogydd lleol. Yn anffodus, mae hyn wedi arwain at gynnydd mewn difa heb ei reoleiddio ac absenoldeb llwyr afancod mewn rhai mannau. Gyda hyn mewn golwg, Prif Weinidog, pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i integreiddio ail-ddofi i gefn gwlad Cymru tra hefyd yn cynorthwyo ffermwyr a allai ddioddef canlyniadau niweidiol i'w busnesau o ganlyniad? Diolch.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn ac am y ffordd gytbwys y cyflwynodd y ddadl. Rwy'n cytuno ag ef ei fod yn sicr o fod yn gydbwysedd o geisio sicrhau'r manteision sy'n dod i rywogaethau ac adfer natur lle mae'n bosibl cyflawni agweddau ar ddad-ddofi. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi amrywiaeth eang o gynlluniau sydd â dad-ddofi yn rhan o'u pwrpas, ond mae'n rhaid ei wneud mewn ffordd nad yw'n arwain at ganlyniadau y gallwn ni eu gweld mewn mannau eraill na fwriadwyd na defnyddio tir y gellid ei ddefnyddio'n well at ddibenion cynhyrchiol eraill.

I roi enghraifft i'r Aelod o ble'r ydym ni'n credu y gall dad-ddofi yn sicr fod â rhan i'w chwarae, bydd yr Aelodau yma yn gwybod y byddwn ni'n cyflwyno Bil o'u blaenau yn ddiweddarach yn y flwyddyn ar ddiogelwch tomenni glo. Wrth adfer tomenni glo, ceir rhai cyfleoedd gwirioneddol i wella amrywiaeth rhywogaethau ac i greu cyfleoedd bywyd gwyllt newydd trwy ychydig o weithredu a fyddai'n dod o dan y categori dad-ddofi. Roeddwn i'n ddigon ffodus, Llywydd, o fynd i Tylorstown yn Rhondda Cynon Taf yn gynharach yn yr haf. Bydd yr Aelodau yn cofio'r tirlithriad a ddigwyddodd yno yn ôl yn ystod llifogydd 2020. Mae'r adferiad bron wedi'i gwblhau erbyn hyn. Roedd yn drawiadol iawn gweld y ffordd y mae'r cwmni sy'n gyfrifol am y gwaith adfer wedi bod mor ofalus i wneud yn siŵr eu bod nhw wedi ailgartrefu rhywogaethau sydd eisoes wedi gwreiddio yn y dirwedd honno, wedi creu dôl blodau gwyllt newydd yn rhan o'r gwaith adfer, a sut mae defnyddio'r tir hwnnw, nad yw ar gael ar gyfer cynhyrchu bwyd neu fathau eraill o weithgarwch yn cyfrannu, yn y dyfodol, at ddiogelu rhywogaethau ac adfer natur. Mae'r math hwnnw o ddad-ddofi—wedi'i ystyried yn ofalus, wedi'i ddefnyddio'n briodol lle mae'r cyfleoedd yn iawn ar ei gyfer—yn rhan o'r gymysgedd y byddwn ni eisiau bwrw ymlaen â hi yng Nghymru.

Prif Weinidog, rwy'n credu bod gwastadeddau unigryw a hanesyddol Gwent yn enghraifft dda o'r math o gydbwysedd yr ydych chi'n ei ddisgrifio, lle mae tir yn cael ei ddychwelyd i natur, y llygoden ddŵr wedi'i hailgyflwyno, ffermio yn parhau, mynediad cyhoeddus wedi'i wella, ac rwy'n ddiolchgar iawn am ymrwymiad Llywodraeth Cymru sydd wedi diogelu, ac rwy'n credu fydd yn cynnal ac yn gwella, yr ardal bwysig iawn honno o dir, ac yn wir creu'r gweithgor yr wyf i'n ei gadeirio. Felly, hoffwn ddweud ar ran cymunedau lleol, Prif Weinidog, pa mor ddiolchgar y mae nhw am y cydbwysedd hwnnw yr ydych chi wedi ei ddisgrifio sy'n cael ei ddatblygu a'i gefnogi yn y rhan honno o Gymru, ac yn amlwg maen nhw'n gobeithio'n fawr y bydd ymrwymiad Llywodraeth Cymru i weithio gyda phartneriaid ar yr agenda hon yn parhau yn y dyfodol.

Wel, Llywydd, diolch yn fawr iawn i John Griffiths am yr hyn a ddywedodd. Yn ei arbenigedd fel cadeirydd gweithgor gwastadeddau Gwent, mae'n ased gwych nid yn unig i'r poblogaethau lleol hynny ond i'r agenda bolisi ehangach yr ydym ni'n ceisio bwrw ymlaen â hi drwy Lywodraeth Cymru. Mae Partneriaeth Tirlun Lefelau Byw yn allweddol i hynny i gyd, gan ei bod yn dod â chymunedau, ffermwyr, ynghyd, gan helpu i reoli ac adfer bioamrywiaeth a nodweddion tirwedd gwastadeddau Gwent. Ac mae Llywodraeth Cymru eisiau gwneud mwy yn y dyfodol. Rwy'n gobeithio, yn eithaf buan, y bydd y Gweinidog Newid Hinsawdd yn gallu dweud rhywbeth am y ffordd y byddwn ni'n defnyddio rhai o'r safleoedd a gaffaelwyd cyn y polisi a fabwysiadais o ran ffordd liniaru'r M4—sut y gallwn ni ddefnyddio'r safleoedd hynny i wella gwastadeddau Gwent ymhellach. Bydd hwnnw'n gyfle i wneud mwy fyth yn y dirwedd honno a werthfawrogir yn fawr.

Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn uchelgeisiol o ran y sector lled-ddargludyddion yn y de-ddwyrain. Dim ond yr wythnos diwethaf, fe wnaeth Llywodraeth Cymru lofnodi datganiad i ymuno â chynghrair rhanbarthol lled-ddargludyddion Ewrop. Bydd y gynghrair honno, rhwng Llywodraethau rhanbarthol Ewrop, yn hybu twf, yn meithrin cydweithrediad ac yn datblygu cadwyni gwerth cryf yn y diwydiant lled-ddargludyddion.

Diolch, Prif Weinidog, ac rwy'n falch o weld bod Llywodraeth Cymru yn ddiffuant yn eu cefnogaeth i'r diwydiant hollbwysig hwn a'r gweithlu sylweddol a thalentog y mae'n ei gefnogi. Rwy'n falch iawn o weld yr wythnos diwethaf bod Llywodraeth Cymru bellach wedi ymuno â'r gynghrair ranbarthol lled-ddargludyddion Ewropeaidd honno i gefnogi twf y sector. Yn anffodus, ni allaf ddweud yr un peth am y Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan. Yr wythnos diwethaf, clywsom yr ergyd ofnadwy y gallai dros 100 o swyddi gael eu colli yn fy etholaeth i yn Nexperia. Ynghyd â chyhoeddiadau, bydd yn gyfystyr â gostyngiad o 25 y cant i weithlu Casnewydd. Mae'r colledion hyn o ganlyniad i weithredoedd uniongyrchol a diffyg gweithredoedd dilynol y Gweinidogion Ceidwadol yn Llundain. Ers y gorchymyn gwerthu ym mis Tachwedd, rwyf i wedi bod mewn trafodaethau cyson gyda'r gweithwyr ymroddedig hyn. Mae ganddyn nhw gannoedd o flynyddoedd o weithio yn y sector rhyngddyn nhw, ond dydyn nhw ddim wedi cael eu trin yn dda eto. Mae San Steffan wedi gwrthod ymgysylltu â nhw; mae Gweinidogion San Steffan wedi tanseilio'r clwstwr yn gyhoeddus ac mae diffyg ysgogiad San Steffan dros y gwerthiant hwn wedi gwneud colled swyddi yn anochel. Prif Weinidog, mae hyn yn warthus. Mae fy etholwyr wedi cael eu gadael ar y clwt. A all Llywodraeth Cymru wneud popeth o fewn ei gallu i gynorthwyo'r gweithwyr medrus hyn, ac, yn hollbwysig, a allwn ni hefyd roi cymaint o bwysau â phosibl ar gwblhau'r gwerthiant, oherwydd gyda phob mis sy'n mynd heibio, mae'r sefyllfa yn dod yn fwy anghynaladwy? Mae'r gweithlu a'r clwstwr yn haeddu cymaint gwell.

Wel, Llywydd, mae hon yn stori drist ac yn stori wael. Mae'n stori drist i'r bobl hynny sydd bellach yn wynebu eu hunain yn cael eu rhoi allan o waith, ac mae'n stori drist, oherwydd nid oedd angen iddi fod wedi digwydd fel hyn. Felly, dyma'r hanes yn gryno: Cyhoeddwyd caffaeliad Newport Wafer Fab ar 5 Gorffennaf 2021. Arweiniodd hyn at fuddsoddiad newydd yn y ffatri, ac arweiniodd at greu swyddi newydd yn y diwydiant pwysig iawn hwn yn y rhan honno o Gymru. Cymerodd y rhan helaeth o 18 mis cyn i Lywodraeth y DU benderfynu rhwystro'r caffaeliad, cyfnod pan gafwyd cyfres o ddatganiadau amwys gan Brif Weinidog y DU am fwriadau Llywodraeth y DU. Ar ôl cyhoeddi cyfarwyddyd gwaredu, mae Llywodraeth y DU wedi troi eu cefnau. Nawr, gadewch i ni dybio am eiliad bod ganddyn nhw reswm da dros y penderfyniad hwnnw; yr hyn nad oes unrhyw bosibilrwydd iddyn nhw ei ystyried yn rhesymol yw peryglu'r holl swyddi hynny ac yna ymddwyn fel pe na bai gan eu penderfyniad unrhyw beth i'w wneud â'r hyn sydd wedi digwydd ers hynny. A dyna sut maen nhw wedi ymddwyn. Yn syml, maen nhw wedi gadael y llanast ar ôl ac mae hynny bellach yn cael ei deimlo yn y 100 o swyddi hynny a fydd yn cael eu colli ar y safle.

Ceir rhai pethau brys y mae angen iddyn nhw ddigwydd, Llywydd. Nid yw'r adolygiad barnwrol hyd yn oed wedi'i restru ar gyfer gwrandawiad. Mae angen datrys hynny, ac yna mae angen cyflymu'r cam o werthu'r cwmni i fuddsoddwr newydd, gyda chymorth Llywodraeth y DU, fel y gall y ffatri honno barhau i chwarae ei rhan yn ymddangosiad y clwstwr pwysig iawn hwnnw yn y de-ddwyrain. Yn ffodus, Llywydd, ceir cyfleoedd eraill. Bydd yr Aelod yn gwybod bod gan KLA gynlluniau ehangu sylweddol, gyda chymorth y trafodaethau y maen nhw wedi eu cael yn y gorffennol gyda Gweinidog yr Economi, ac mae mwy o drafodaethau gyda phartneriaid posibl eraill ar y gweill. Byddwn yn gwneud popeth o fewn ein gallu i helpu'r gweithwyr ac i helpu adferiad y safle, ond ni allwn ei wneud pan fo'r bobl a achosodd y broblem wedi ymddwyn fel pe na bai ganddyn nhw unrhyw gyfrifoldeb amdano o gwbl.

Hoffwn ddiolch i Jayne Bryant am ofyn y cwestiwn pwysig iawn hwn heddiw. Mae newyddion am y cynllun ailstrwythuro yn Nexperia, a allai arwain at golli 100 o swyddi, yn peri pryder eithriadol i gydweithwyr ar draws y Siambr yma heddiw, rwy'n siŵr, ac mae'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r gweithwyr hynny sydd wedi'u heffeithio yn y dyfodol. Ac rwyf i, Prif Weinidog, hefyd wedi cael sicrwydd yn ddiweddar bod Llywodraeth y DU yn dal i fod wedi ymrwymo i ddod o hyd i berchennog safle yn fuan iawn.

Nawr, yn ystod y blynyddoedd diwethaf, mae fy rhanbarth i, Dwyrain De Cymru wedi dod yn ganolfan i'r diwydiant lled-ddargludyddion, gydag amrywiaeth eang o fusnesau yn sefydlu yn yr ardal. Cyfeiriodd yr Aelod at Lywodraeth y DU, a lansiodd Llywodraeth y DU ei strategaeth lled-ddargludyddion yn ddiweddar, sy'n cyflwyno—a dweud y gwir, maen nhw'n mynd i fod yn buddsoddi £1 biliwn; mae'n mynd i fod yn derbyn £1 biliwn o fuddsoddiad gan y Llywodraeth i helpu i hybu'r diwydiant yn y dyfodol. Heb os, bydd y cam hwn yn tyfu ein heconomi ac yn golygu bod y DU yn parhau i fod yn rym byd-eang o ran gwyddoniaeth a thechnoleg, ac rwy'n siŵr y bydd hynny'n newyddion i'w groesawu'n fawr. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i groesawu'r buddsoddiad gwych hwn gan Lywodraeth y DU, a fydd yn helpu i dyfu ein diwydiant lled-ddargludyddion o'r radd flaenaf, ac a wnewch chi hefyd ymrwymo i weithio'n agos gyda Llywodraeth y DU i ryddhau potensial llawn y diwydiant yma yng Nghymru?

Wel, rwy'n siŵr y bydd yr Aelod yn deall ei bod hi'n anodd rhoi cefnogaeth groch i strategaeth pan fo'r effaith ymarferol ar lawr gwlad yn cael ei gweld nid yn nhwf y diwydiant ond yng ngholled swyddi medrus iawn. Rwy'n gobeithio y daw'r hyn y mae'n ei ddweud yn wir yn y pen draw, Llywydd, bod Llywodraeth y DU wedi ymrwymo i'r gwerthiant, ei bod wedi ymrwymo i ddyfodol y safle hwnnw, ond bydd yn rhaid i ni weld mwy na geiriau, oni fydd, ac nid ydym wedi gweld llawer o'r rheini, hyd yn oed, hyd yn hyn yn achos Casnewydd? Yr hyn y mae angen i ni ei weld nawr yw camau a fydd yn gwneud gwahaniaeth ym mywydau'r bobl hynny sydd wedi cael eu heffeithio yn uniongyrchol.

Rwy'n cytuno â'r sylwadau a wnaed gan Jayne, a diolch am eich atebion chithau hefyd, Prif Weinidog. Mae'r ffordd y mae San Steffan wedi ymddwyn tuag at Newport Wafer Fab yn dangos pwysigrwydd Cymru yn meddu ar reolaeth dros ei hysgogiadau economaidd. Tan fydd y pwerau gennym ni, bydd penderfyniadau yn parhau i gael eu gwneud sy'n mynd yn groes i fuddiannau ein heconomi a'n cymunedau. Mae gweithwyr yn y ffatri wedi dweud wrth fy swyddfa eu bod nhw'n derbyn ei bod hi'n debygol na fydd dim yn atal y 100 o ddiswyddiadau ac na fydd unrhyw beth yn newid meddwl San Steffan dros berchnogaeth Nexperia.

Mae'n rhaid i'r pwyslais nawr fod ar gynorthwyo'r rhai sy'n cael eu diswyddo i sicrhau eu bod nhw'n cael yr hyfforddiant a'r cymorth sydd eu hangen arnyn nhw i ddod o hyd i gyflogaeth amgen. Ac mae'n rhaid i'r pwyslais hefyd fod ar ddiogelu'r 461 o swyddi o ansawdd da sy'n weddill a'r llawer mwy sy'n dibynnu ar y cyfleuster hwn drwy'r gadwyn gyflenwi estynedig. Mae'r 12 mis diwethaf wedi dangos nad yw Llywodraeth y DU yn poeni fawr ddim am y cyfleuster a'i weithwyr. Felly, pa gymorth ymarferol allwch chi ei gynnig i gyflawni'r ddau amcan a nodwyd?

Wel, Llywydd, rwy'n cytuno â'r Aelod bod yn rhaid i gamau mwyaf brys ac uniongyrchol Llywodraeth Cymru fod i helpu'r aelodau staff hynny y mae'r penderfyniad wedi effeithio arnyn nhw, a dyna'n union yr ydym ni'n ei wneud. Rydym ni mewn cysylltiad, trwy ein swyddogion, gyda pherchnogion y cwmni. Rydym ni, wrth gwrs, mewn cysylltiad â'r undebau llafur sy'n cynrychioli gweithwyr ar y safle. Dydw i ddim eisiau taro nodyn o optimistiaeth ffug, wrth gwrs, ond fel y dywedais i yn fy ateb i Jayne Bryant, mae cwmnïau eraill yn buddsoddi yn y maes hwn yng Nghasnewydd sy'n chwilio am weithwyr medrus, ac mae'r gweithwyr sy'n colli eu swyddi yn sicr yn hynny. Ac mae'r rhagolygon tymor hirach ar gyfer y clwstwr lled-ddargludyddion yn gryf. Roedd swyddogion Llywodraeth Cymru yn Taiwan dim ond yr wythnos diwethaf, yn mynd ar drywydd cyfleoedd a ddaeth o ganlyniad i ymweliad Gweinidog yr economi â California yn gynharach yn y flwyddyn. Mae Casnewydd yn lle da iawn, iawn i gwmnïau ddod i fuddsoddi, ac yn y diwydiant hwn yn arbennig. Ac er y byddwn ni'n gweithio gyda'r unigolion yr effeithiwyd arnyn nhw yn uniongyrchol ar unwaith, rwy'n credu y gall y rhagolygon tymor hirach ar gyfer cyflogaeth yn y sector, os gallwn ni ei wneud yn iawn—ac mae angen cefnogaeth Llywodraeth y DU arnom ni i hynny ddigwydd—fod yn addawol iawn.

I thank Delyth Jewell for that question, Llywydd.

Cyflwynwyd hysbysiad gorfodi cynllunio i weithredwr y safle gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Merthyr Tudful. Mae'r cwmni wedi cyflwyno apêl yn erbyn yr hysbysiad i Weinidogion Cymru. Hefyd, mae gan y Rhwydwaith Gweithredu Glo achos cyfreithiol sy'n parhau, ac mae trafodaethau gyda'r llysoedd yn cael eu cynnal ar hyn o bryd.

Mae mwynglawdd brig Ffos-y-frân ym Merthyr wedi cael sylw ledled y DU oherwydd bod y cwmni wedi parhau i echdynnu glo flwyddyn ar ôl cael cyfarwyddyd i roi'r gorau iddi, gan daflu llwch a charbon a baw allan i'r atmosffer. Mae'r Good Law Project yn amcangyfrif bod mwy na 300,000 o dunelli o lo wedi eu hechdynnu'n anghyfreithlon eisoes. Mae'r cwmni wedi dweud y bydd yn rhoi'r gorau i gloddio ym mis Tachwedd—dim ond eu gair nhw sydd gennym ni i'w gymryd am hynny—ond mae fy mhrif bryder ynghylch y swm prin o arian sydd wedi ei roi o'r neilltu i adfer y tir, tirwedd sydd â hanes maith o gael ei halogi am lo. Rhoddwyd £15 miliwn o'r neilltu pe na bai'r cwmni yn cwblhau'r gwaith a addawyd, a gellid defnyddio hynny i'w adfer, ond amcangyfrifir bod costau'r gwaith adfer hwnnw yn £100 miliwn—£120 miliwn efallai. Os nad yw'r cwmni yn cadw ei addewidion neu'n gadael y safle yn segur, bydd diffyg o fwy na £100 miliwn. Pa fesurau y mae eich Llywodraeth yn eu cymryd, Prif Weinidog, i sicrhau bod y tir hwnnw yn cael ei adfer, a beth fyddwch chi'n ei wneud i sicrhau nad yw ein Cymoedd yn gweld ochr mynydd arall eto yn cael ei ddifetha gan safle mwyngloddio segur?

Wel, Llywydd, rwy'n rhannu llawer o'r pryderon y mae'r Aelod wedi'u mynegi. Dyma gwmni lle daeth caniatâd i echdynnu glo i ben ym mis Medi y llynedd. Maen nhw wedi parhau i gloddio am lo byth ers hynny, gan ddefnyddio amrywiaeth o ddyfeisiau er mwyn caniatáu iddyn nhw wneud hynny, felly mae gennym ni'r gyfres gymhleth hon o apeliadau a chamau yn y llys. Ond nawr, mae cyfres newydd o beryglon yn dechrau dod i'r amlwg. Ceir yr hysbysiadau diswyddo, a fydd wedi cael eu cyflwyno i'r 150 o staff, ac er mai polisi eglur Llywodraeth Cymru yw y dylai adnoddau ffosil cyfyngedig aros yn y ddaear, yn y cyfnod pontio hwnnw oddi wrth gloddio am lo, mae'n rhaid i ni roi sylw priodol o hyd i dynged unigolion y mae eu bywoliaeth yn dal i fod ynghlwm wrtho. Mae'r cwmni yn dweud eu bod nhw'n bwriadu cau'r mwynglawdd ar 30 Tachwedd. Ceir perygl gwirioneddol, o ystyried yr hanes, y gallai'r safle gael ei adael yn segur. Os bydd hynny'n digwydd, ceir cyfres o beryglon uniongyrchol y bydd yn rhaid i ni fod yn effro iddyn nhw. Mae'r holl botensial o lifogydd os bydd pympiau sydd ar y safle ar hyn o bryd yn cael eu symud neu eu diffodd. Mae'n rhaid meddwl am sefydlogrwydd y ddaear, os caiff peiriannau a ddefnyddir ar y safle ar hyn o bryd eu tynnu oddi arno. Ceir hen weithfeydd ar y safle hwnnw y bydd angen rhoi sylw iddyn nhw. Ni fydd unrhyw ddiogelwch ar y safle os caiff ei adael yn segur. Gyda'r holl beryglon i—. Dydw i ddim eisiau bod yn ddifrïol a dweud 'pobl ifanc', ond unrhyw un sy'n meddwl y gallai hwn fod yn lle i fynd i archwilio, bydden nhw'n gweld eu bod nhw'n archwilio lle eithaf peryglus â dim diogelwch yno i'w cynorthwyo. Ac yna'r holl heriau a fyddai'n codi ar gyfer adfer y safle. Dyna pam—a dyma lle mae'n anodd dweud llawer mwy y prynhawn yma, Llywydd—dyna pam mae'r camau llys presennol mor bwysig, i geisio datrys hyn i gyd, yn anfoddhaol iawn fel y mae wedi bod, mewn ffordd sy'n helpu i leihau'r risgiau newydd hyn, a allai, os nad ydym yn ofalus, yn y ffordd y dywedodd Delyth Jewell, grisialu yn ystod yr wythnosau nesaf. Os byddan nhw, yna bydd yn rhaid i ni gymryd un cyfres o gamau. Mae'r pwyslais presennol ar geisio lliniaru'r risgiau hynny.

Prynhawn da, Prif Weinidog. Mewn ymateb i'r materion y gwnaeth Delyth Jewell eu codi a'ch sylwadau chi am y gweithlu yn y fan yna, un o'r pethau rydw i wedi bod yn awyddus iawn i'w ystyried yw incwm sylfaenol cyffredinol pontio, hynny yw, sut rydyn ni'n cefnogi gweithwyr sy'n symud o ddiwydiannau tanwydd ffosil, diwydiannau sy'n drwm ar garbon, i ddiwydiannau gwyrdd a sicrhau bod ganddyn nhw'r sylfaen sgiliau i wneud hynny.

O ran Ffos-y-frân, ac mae gennym ni byllau glo eraill sydd yn y cyflwr penodol yma hefyd—Aberpergwm a Glan Lash—a fyddech chi, pe bai cyllid ar gael, yn cefnogi incwm sylfaenol cyffredinol pontio? Diolch yn fawr iawn.

Wel, Llywydd, mae hynny'n syniad diddorol iawn. Mae'r Aelod yn gwybod bod gen i ddiddordeb mewn incwm sylfaenol cyffredinol yn gyffredinol. Mae'n debyg, pe na bai'r syniad hwnnw wedi cael ei gyflwyno i mi, byddwn i wedi dweud mai'r hyn yr wyf o'i blaid yw trefniadau dileu swyddi teilwng, oherwydd mae trefniadau teilwng o ran dileu swyddi yn darparu'r union glustog honno y mae Jane Dodds wedi sôn amdani. Yr hyn rydyn ni wedi'i weld yw erydu hawliau gweithwyr a hawliau undebau llafur a hawliau dileu swyddi a'r hyn y dylen nhw fod wedi bod mewn gwladwriaeth o undod sy'n dweud wrth weithwyr sy'n cael eu hunain yn y sefyllfa hon y bydd gweithredu ar y cyd yn y gymuned ehangach yn eu cefnogi nhw wrth iddyn nhw drosglwyddo o un math o gyflogaeth i'r llall.

Gofynnodd arweinydd Plaid Cymru gyfres o gwestiynau i mi am arweinydd y Blaid Lafur. Wel, heddiw, o flaen cyngres y TUC, mae'r Blaid Lafur unwaith eto wedi ailddatgan ein hymrwymiad i'r hawliau hynny y dylai gweithwyr allu eu mwynhau yn y gweithle. Mae'n dda i weithwyr ac mae'n dda i'r economi pan fydd pobl yn gwybod, os na fydd pethau'n gweithio allan fel y bydden nhw'n gobeithio, y bydd rhwyd ddiogelwch yno sy'n ddigon cryf i'w cefnogi. Gallai incwm sylfaenol cyffredinol yn yr amgylchiadau hynny fod yn ffordd wahanol o wneud hynny, ond byddai cynllun dileu swyddi boddhaol, fel hawl, wedi'i warantu i bobl yn y gweithle, yn ffordd arall o gyflawni'r un amcan.

Rwy'n diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw, Llywydd. Er nad wyf wedi cael unrhyw drafodaethau ffurfiol â pherchennog Parc Antur Eryri, mae swyddogion Llywodraeth Cymru mewn cysylltiad rheolaidd a byddan nhw'n gweithio gydag eraill i sicrhau dyfodol arall i'r safle rhagorol hwn a'r aelodau o'i weithlu ymroddedig iawn sydd dal yno.

Diolch. Rwy'n falch—. Rwy'n cytuno â'r teimladau hynny. Yn amlwg, mae'n ergyd fawr i'r sector twristiaeth yn y gogledd bod Parc Antur Eryri—a dyma oedd y parc syrffio mewndirol cyntaf yn y byd, gyda'r tonnau uchaf yn y byd—yn anffodus wedi cau. Roeddwn i'n gefnogol iawn o'r datblygiad hwn o'r cychwyn cyntaf. Roedden ni wrth ein bodd â'r arloesedd a'r ffaith ei fod yn addasu hen waith alwminiwm Dolgarrog at ddiben gwahanol. Nawr, gwnaethoch chi fuddsoddi £8 miliwn, buddsoddodd eich Llywodraeth chi £8 miliwn, ond dim ond un o blith llawer o fusnesau yn fy etholaeth i nawr yw hwn sy'n wynebu heriau enfawr o dan eich Llywodraeth Lafur yng Nghymru. Fel rhan o'ch cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru, mae teimlad gwirioneddol yn y diwydiant bod ymdeimlad gwirioneddol o agenda gwrth-dwristiaeth erbyn hyn. Mae adroddiadau diweddar yn dangos bod 30 y cant yn llai o bobl yn ymweld â Chymru, ac mae bygythiad gwirioneddol y bydd mwy o fusnesau yn dilyn oni bai eich bod chi a Phlaid Cymru yn deffro i'r ffaith mai'r dreth dwristiaeth, o bosibl, fydd yr hoelen olaf yn arch ein diwydiant gwerthfawr.

Ar ba gam, Prif Weinidog, beth bynnag fo'ch cytundeb cydweithio, y gwnewch chi sefyll i fyny a dweud wrth y rhai yn y diwydiant lletygarwch eich bod chi wir yn eu gwerthfawrogi nhw am y swyddi y maen nhw'n eu darparu, ar gyfer y manteision economaidd y mae ein sector twristiaeth a lletygarwch yn eu sicrhau yma yng Nghymru? Nid oes yr un Aelod yma nad yw'n cynrychioli etholaeth lle nad oes diwydiant twristiaeth, ac, i fod yn onest, mae rhai o'r sylwadau—

Rwy'n credu bod angen i chi gyfeirio at eich cwestiwn—

Beth bynnag, pe bai'r Prif Weinidog ond yn dangos rhywfaint o gefnogaeth i'r diwydiant.

—rwy'n credu mai cwestiwn am Barc Antur Eryri ydoedd. Prif Weinidog.

Wel, Llywydd, mae arnaf i ofn bod y cwestiwn wedi crwydro ymhell o'r parc antur ei hun. Ymatebaf i dri phwynt yn unig yr oedd gan yr Aelod yn ei chybolfa o gwestiwn atodol.

Yn gyntaf oll, mae'r ffigurau diweddaraf yn dangos cynnydd sylweddol yn nifer yr ymwelwyr â Chymru: cynnydd o 13 y cant rhwng Ebrill a Rhagfyr 2021 ac Ebrill a Rhagfyr 2022, a chynnydd o 35 y cant mewn gwariant ar gyfer twristiaid sy'n dod i Gymru. Felly, dyna'r peth cyntaf. Nid yw'r farn negyddol am dwristiaeth yng Nghymru o unrhyw gymorth i'r diwydiant o gwbl pan fo pobl yn gweithio mor galed ynddo, yn gwneud llwyddiant ohono, a phan fo mwy o ymwelwyr yn dod i Gymru nag erioed o'r blaen. 

O ran ymdrechion Llywodraeth Cymru, ar wahân i'r miliynau o bunnoedd rydyn ni'n eu buddsoddi yn y diwydiant bob blwyddyn, efallai nad yw'r Aelod wedi sylwi bod Llywodraeth Cymru, ddydd Gwener yr wythnos diwethaf, wedi ennill gwobr grand prix, y brif wobr orau un, yng ngwobrau Grŵp Cyfryngau'r Byd. Nawr, mae Grŵp Cyfryngau'r Byd yn cynnwys The Economist, Forbes, National Geographic, The New York Times, The Wall Street Journal. Mae'r rhain ymhlith y sefydliadau mwyaf blaenllaw yn y byd, ac mae ganddyn nhw gyfres flynyddol o wobrau ar gyfer yr ymgyrchoedd hysbysebu a hyrwyddo sy'n cael eu cynnal ledled y byd. Roedd llawer o enillwyr ar y nos Wener honno—roedd Volkswagen yn eu plith, er enghraifft—ond aeth y brif wobr, y brif wobr ar draws y byd, i ymgyrch dwristiaeth Llywodraeth Cymru, 'O Gymru i bedwar ban byd'. Rwy'n gwybod bod Ceidwadwyr Cymru yn casáu pan fydd unrhyw beth braf yn cael ei ddweud am Gymru, ond yn codwch eich calonnau am eiliad, oherwydd hoffwn i gymryd o ddifrif yr hyn y gwnaethoch chi ei ddweud, Janet, pan ddywedoch chi ein bod ni i gyd eisiau i'r diwydiant hwn lwyddo. Dyma'r hyn a ddywedodd y prif weithredwr, yr unigolyn a oedd yn goruchwylio'r noson wobrwyo:

'Gwnaeth Llywodraeth Cymru waith anhygoel yn dod â diwylliannau a gwerthoedd gwahanol at ei gilydd mewn ymgyrch integredig sy'n dangos bod Cymru yn genedl flaengar sydd â chymaint i'w gynnig.'

Byddai'n braf iawn pe bydden ni'n clywed rhywbeth tebyg o feinciau'r wrthblaid o dro i dro.

Llywydd, nid oes unrhyw drafodaethau diweddar wedi bod gyda Llywodraeth y DU ar y mater hwn. Mae Llywodraeth Cymru, yn enwedig drwy waith y gyfarwyddiaeth addysg ac Ystadau Cymru, wedi canolbwyntio ar sicrhau bod asbestos yn cael ei reoli'n gywir mewn adeiladau cyhoeddus ledled Cymru, gan greu amgylchedd diogel i'r gweithlu ac i ymwelwyr.

Diolch. Ddydd Sul 2 Gorffennaf, lansiodd The Sunday Times ei ymgyrch yn galw ar Lywodraeth y DU i weithredu nawr ar asbestos. Mae'r ymgyrch drawsbleidiol yn galw ar Lywodraeth y DU i ddatblygu cynllun cenedlaethol ar gyfer cael gwared ar yr holl asbestos yn ystod y 40 mlynedd nesaf. Cafodd asbestos ei wahardd mewn adeiladau newydd yn y DU ym 1999, ond, yn ôl Airtight on Asbestos, sy'n ymgyrchu dros gael gwared arno, mae'n bosibl bod mwy na 6 miliwn tunnell ohono mewn cynifer ag 1.5 miliwn o adeiladau ledled y DU. Cynhaliodd Syr Stephen Timms, yr AS a chadeirydd Pwyllgor Gwaith a Phensiynau Tŷ'r Cyffredin, ymchwiliad i asbestos y llynedd a ddywedodd: 

'Pan fyddech chi'n crybwyll asbestos i'r rhan fwyaf o bobl, maen nhw'n dueddol o feddwl amdano fel problem yn y gorffennol sydd wedi'i datrys. Pan fyddech chi'n dweud wrthyn nhw ei fod o'n cwmpas ni o hyd, maen nhw'n synnu. Pan fyddech chi'n dweud wrthyn nhw mai asbestos yw'r rheswm dros y nifer mwyaf o farwolaethau sy'n gysylltiedig â gwaith, maen nhw'n synnu. A phan fyddech chi'n dweud wrthyn nhw ei fod yn y rhan fwyaf o'n hysgolion ni, maen nhw'n tueddu i bryderu.'

Prif Weinidog, mae mwy na 5,000 o bobl y flwyddyn yn dal i farw o glefydau sydd wedi'u hachosi gan asbestos, mesothelioma yn bennaf. Mae'r cyfnod rhwng dod i gysylltiad â ffibrau asbestos a datblygu symptomau yn amrywio o 10 i 50 mlynedd. Felly, pa sylwadau eraill y bydd Llywodraeth Cymru yn eu gwneud i Lywodraeth y DU ar ôl iddi wrthod yn llwyr i gytuno i raglen 40 mlynedd o symud asbestos o bob adeilad anfasnachol a sefydlu cofrestr genedlaethol o bob adeilad ag asbestos a chofnod o'i gyflwr? Oherwydd ni all yr un ohonon ni yn y Senedd hon orffwys tra bod unrhyw adeilad cyhoeddus yng Nghymru yn parhau i fod yn llawn deunyddiau peryglus cudd a allai fod yn gyfrifol am farwolaethau dinasyddion yng Nghymru yn y blynyddoedd i ddod.

Prif Weinidog, beth yw uchelgeisiau a chynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer ymdrin â'r argyfwng iechyd cyhoeddus parhaus hwn yng Nghymru, ac a fyddech chi'n fodlon cyfarfod â mi i drafod y mater hanfodol hwn?

Diolch i Rhianon Passmore. Mae hi'n gywir, Llywydd, ei bod yn fater iechyd cyhoeddus pwysig iawn, iawn. Roedd yn siomedig bod Llywodraeth y DU, pan ymatebodd i adroddiad y Pwyllgor Gwaith a Phensiynau ar y mater hwn ym mis Gorffennaf y llynedd—. Roedd pwyllgor dethol yr Adran Gwaith a Phensiynau wedi gofyn i asbestos gael ei waredu o bob adeilad masnachol a chyhoeddus o fewn cyfnod diffiniedig, ac fe wrthododd Llywodraeth y DU dderbyn yr argymhelliad hwnnw. Heb eu parodrwydd i fwrw ymlaen â hyn, yna mae arnaf i ofn nad yw Llywodraeth Cymru, ar ein pen ein hunain, yn debygol o'u perswadio fel arall. Ond mae yna ymgyrch drawsbleidiol y gwnaeth yr Aelod ei chrybwyll. Rwy'n gwybod bod ymdrechion yn cael eu gwneud gan Aelodau Seneddol o sawl plaid i gychwyn dadl yn Nhŷ'r Cyffredin mor gynnar â'r wythnos hon, a byddwn ni'n sicr yn dilyn hynny'n ofalus iawn.

Yn y tymor byr, gallwn ni ond canolbwyntio ar sicrhau bod yr adeiladau hynny mor ddiogel ag y gallan nhw fod ac, wrth i adeiladau ddod i ddiwedd eu hoes naturiol, ein bod ni'n defnyddio deunydd adeiladu nad yw'n peri'r un anhawster yn ei le. Rydyn ni'n gwybod bod mentro ar eich pen eich hun yn y maes hwn, Llywydd, yn llawn cymhlethdodau cyfreithiol. Fi oedd y Gweinidog iechyd pan basiodd y Senedd y Bil mesothelioma a hyrwyddwyd gan Mick Antoniw. Cafodd ei basio drwy'r Senedd yma, a gwnaeth y Goruchaf Lys ganfod nad oedd gan y Senedd y pwerau i wneud yr hyn yr hoffen ni fod wedi'i wneud. Felly, mae mentro ar eich pen eich hun rwy'n credu yn llawn peryglon o'r fath. Byddwn ni'n gysylltiedig ag ymgyrchoedd ar lefel y DU i wneud yn well. Byddwn ni'n cyflawni ein cyfrifoldebau ein hunain mewn ffordd sy'n cadw pobl yn ddiogel. Fe ges i gyfle i drafod y cwestiwn â Rebecca Evans, sef y Gweinidog sy'n gyfrifol am Ystadau Cymru, wrth i mi ei weld yn dod i mewn, ac rwy'n gwybod y byddai hi'n hapus iawn i gyfarfod â chi ac i sicrhau bod swyddogion ar gael ar gyfer y drafodaeth honno hefyd.

Finally, question 8, Ken Skates.

Llywydd, mae swyddogion wrthi'n cynnal adolygiad cynhwysfawr o'r holl adeiladau ar ystad Llywodraeth Cymru, yn ogystal â'r parth cyhoeddus ehangach, er mwyn sefydlu a yw RAAC yn bresennol neu'n debygol o fod yn bresennol. Mae cynlluniau'n cael eu datblygu i fynd i'r afael â'r risg lle bo angen, ac mae'r ffurflenni sydd wedi'u dychwelyd hyd yma yn dangos mai dim ond enghreifftiau prin o RAAC a nodwyd yng Nghymru hyd yn hyn.

Prif Weinidog, mae hynny'n rhyddhad mawr i bobl Cymru a, diolch byth, mae hynny i'w briodoli i raddau helaeth i'r symiau enfawr o arian y mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi'u buddsoddi yn rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain.

Prif Weinidog, o ystyried bod y mater yn rhagflaenu datganoli ac mai adrannau Llywodraeth y DU gymeradwyodd y defnydd o RAAC mewn adeiladau cyhoeddus yng Nghymru, a allwn ni gymryd yn ganiataol mai Llywodraeth y DU fydd yn talu am y gwaith atgyweirio ac nad Llywodraeth Cymru fydd yn gorfod cywiro'r camgymeriadau hynny?

Wel, mae'n bwynt pwysig iawn y mae Ken Skates yn ei godi, Llywydd. Dylen ni fod yn hyderus am hynny oherwydd mae'r fframwaith cyllidol a'r rheolau sy'n sail i'r berthynas rhwng Llywodraethau datganoledig a Llywodraeth y DU ar y materion hyn yn glir mai Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol o hyd am rwymedigaethau sy'n deillio o benderfyniadau a wnaed cyn datganoli. Nid yw'n gyfrifoldeb y maen nhw wedi bod yn barod i'w ysgwyddo yn fwy diweddar. Rwyf i wedi cael y drafodaeth hon sawl gwaith nawr gyda Gweinidogion y DU o ran diogelwch tomenni glo, lle mae'r rhwymedigaethau rydyn ni'n eu gweld heddiw yn ganlyniad i gamau a gymerwyd ymhell cyn i ddatganoli gychwyn. Rwy'n credu y dylai'r un egwyddor fod yn berthnasol yn yr achos hwn yn union fel y nododd Ken Skates. Diolch byth, Llywydd, hyd yn hyn—ac mae'r gwaith yn dal i fynd rhagddo, ac rydyn ni'n gwneud yn siŵr ei fod yn cael ei wneud yn ofalus ac yn drylwyr—mae effaith RAAC mewn adeiladau cyhoeddus yng Nghymru ar ben isaf y sbectrwm. Ond yn y tymor hwy, nid yw'r adeiladau hyn yn mynd i wella, ydyn nhw? Dyna'r hyn rydyn ni'n ei wybod am RAAC, ei fod yn gyflwr sy'n gwaethygu, ac wrth i ni ei adolygu'n ofalus, bydd angen rhoi sylw i fwy o adeiladau yn y dyfodol. A dyna pam y byddwn ni'n mynd ati i sefydlu'r egwyddor honno mai'r corff a wnaeth y penderfyniadau hynny yn y lle cyntaf yw'r corff ddylai dalu mewn trafodaethau â'r Trysorlys. 

I thank the First Minister.

The next item is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement. Lesley Griffiths. 

Diolch, Llywydd. Mae llawer o newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Mae'r holl newidiadau wedi'u cyhoeddi ar agenda'r Cyfarfod Llawn. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi ei nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Trefnydd, mae peth amser wedi bod ers i mi alw am yr wybodaeth ddiweddaraf gan Lywodraeth Cymru am y camau y mae'n eu cymryd i fynd i'r afael â gofal strôc yn y gogledd, sydd yn anffodus, fel y gwyddoch chi o'r wybodaeth ddiweddaraf rydyn ni'n ei chael gan y Gymdeithas Strôc, yn methu â chyrraedd lle y dylai fod, gyda gradd gyffredinol o D neu E ym mhob un o'r ysbytai yn y gogledd. Nawr, yn amlwg, nid yw hynny'n dderbyniol. Mae llawer o'r dangosyddion hefyd yn gwaethygu, yn enwedig o ran mynediad i unedau strôc, ac rydyn ni'n gwybod bod y rhain yn hanfodol wrth drin cleifion cyn gynted â phosibl a rhoi'r cyfle gorau posibl iddyn nhw wella. Felly, a gaf i eich annog eto i weithio gyda'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol fel y gallwn ni gael datganiad ar y mater pwysig hwn cyn gynted â phosibl?

Yn ail, a gaf i ofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf gan y Gweinidog hefyd ar gynnydd tuag at gyflawni'r ymrwymiad cyflog byw gwirioneddol i weithwyr gofal cymdeithasol yng Nghymru? Rwy'n gwybod bod hyn yn rhywbeth y mae fy mhlaid wedi'i gefnogi, ac rydyn ni'n dymuno'n dda i'r Llywodraeth wrth sicrhau ei fod yn cael ei weithredu. Fodd bynnag, yn ddiweddar, tynnwyd fy sylw at y ffaith bod rhai cartrefi gofal yn fy etholaeth fy hun nad ydyn nhw'n talu'r cyflog byw gwirioneddol i'w staff, ac maen nhw'n dweud mai'r rheswm am hynny yw nad yw'r comisiynwyr wedi rhoi digon o adnoddau iddyn nhw i allu gwneud i hynny ddigwydd. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru wedi rhoi adnoddau ychwanegol i awdurdodau lleol i gyflawni'r ymrwymiad pwysig hwn, a thybed pa gamau sy'n cael eu cymryd i sicrhau bod awdurdodau lleol yn sicrhau bod yr arian hwnnw ar gael i weithredwyr cartrefi gofal i sicrhau bod yr ymrwymiad hwn yn cael ei gyflawni'n llawn, a bod y gweithwyr gofal cymdeithasol gweithgar yn ein hetholaethau yn cael y tâl a'r gydnabyddiaeth ariannol y maen nhw'n eu haeddu.

Diolch. Wel, mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn ei lle, a bydd hi wedi clywed yr hyn a ddywedoch, yn enwedig ynghylch yr ail fater, ac rwy'n siŵr y bydd hi'n pryderu'n fawr am yr hyn a ddywedoch. Fel y sonioch, mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi cyllid ychwanegol i'n hawdurdodau lleol i sicrhau bod ein staff gweithgar iawn yn y sector gofal cymdeithasol yn cael y cyflog byw gwirioneddol. Byddwn i'n dychmygu bod swyddogion y Gweinidog yn monitro hyn, ond fel y dywedais, mae hi wedi clywed eich cwestiwn, ac rwy'n siŵr os bydd ganddi unrhyw bryderon yn y ffordd rydych chi wedi'i disgrifio y bydd hi'n sicrhau bod ei swyddogion yn ymwybodol ohonyn nhw ac yn cael y sgyrsiau hynny gyda—. Rwy'n tybio eich bod chi'n cyfeirio at Sir Ddinbych yn benodol, gan i chi gyfeirio at eich etholaeth eich hun.FootnoteLink

O ran datganiad arall ar strôc, dydw i ddim yn ymwybodol o unrhyw ganllawiau na gwybodaeth arall am y strategaeth strôc, ond unwaith eto, fe ofynnaf i'r Gweinidog a oes unrhyw beth y gall hi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni amdano.

May I request an oral statement on RAAC outwith schools? Clearly, we're very grateful that the Minister for education will be giving us an update on the situation in schools, but as was mentioned in Ken Skates's question, it's clear that there is a situation across Wales, and in his response, the First Minister mentioned that the work was ongoing. But I do think, because of the gravity of the situation that we see in my region—St David's Hall being closed for four weeks, for example, and a number of major warnings in terms of the safety of that building—that it would be beneficial, with buildings such as St David's Hall having to close, to know what the broader picture is, what the timetable is, and what collaboration is ongoing to ensure that there is no risk to life, either for those working in those buildings or attending events, for example, in the case of St David's Hall.

Diolch. Wel, byddwch chi wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud yn ei ateb i Ken Skates bod adolygiad cynhwysfawr yn cael ei gynnal gan swyddogion Llywodraeth Cymru, ac, yn ffodus, ar hyn o bryd, dim ond ambell enghraifft brin o RAAC sy'n cael eu nodi. Mae'n broses dau gam. Yn amlwg, mae gwaith wedi bod yn mynd rhagddo, ac rwy'n siŵr y byddwch chi wedi clywed y Cynghorydd Llinos Medi, yn ei datganiad ynghylch y ddwy ysgol—. Ac fel y dywedwch chi, bydd Gweinidog y Gymraeg ac Addysg yn rhoi datganiad llafar y prynhawn yma ar bresenoldeb RAAC mewn sefydliadau addysgol. Ond fe ddywedodd hi fod cyngor Ynys Môn yn ymwybodol iawn, a hynny oherwydd bod y gwaith yma wedi bod yn mynd rhagddo ers peth amser. Mae'n broses dau gam. Rwy'n credu, yn gyntaf, fod swyddogion yn casglu gwybodaeth gryno, fel bod gennym ni ddarlun cliriach o'r gwaith y bydd angen ei wneud, wrth symud ymlaen, i sicrhau bod ein holl ystad gyhoeddus yn parhau i fod yn ddiogel. Ac yna, yn amlwg, mae pryderon eraill ynghylch theatrau a chyfleusterau hamdden. Fe sonioch chi'n benodol am Neuadd Dewi Sant yng Nghaerdydd, sydd wedi bod ar gau oherwydd eu bod wedi cadarnhau bod RAAC yn nenfwd a tho Neuadd Dewi Sant. Felly, rwy'n credu, pan fydd yr holl wybodaeth honno wedi dod i law—fel yr wyf i'n ei ddweud, heddiw, bydd y Gweinidog addysg yn rhoi datganiad i ni ar sefydliadau addysgol—byddwn ni'n disgwyl i Weinidogion Llywodraeth Cymru roi datganiadau eraill ar yr adeg fwyaf priodol.

Yn gyntaf oll, tybed a gawn ni ddatganiad ynghylch a fydd y Llywodraeth yn ystyried ardoll ddymchwel ai peidio fel yr ymateb lleiaf i ddymchwel adeilad rhestredig yn anghyfreithlon yn Guildford Crescent yn fy etholaeth i yr wythnos diwethaf. Mae gan y cwmni masnachol hwn enw drwg o ran hyn, gan ddangos diystyrwch bwriadol o'r rheoliadau cynllunio wrth fynd ar drywydd elw, ac roedd yr adeilad rhestredig hwn yn rhwystr i'w floc o fflatiau 30 llawr. Roedd llawer o alwadau gan y gymuned i ganslo'r cais cynllunio o ganlyniad i'w ymddygiad. Efallai na fydd hynny'n bosibl, ond mae angen i ni amddiffyn adeiladau'r dyfodol, a hoffwn weld datganiad ar sut y gallen ni ystyried ardoll ddymchwel fel un ffordd o sicrhau bod datblygwyr yn ufuddhau.

Yn ail, tybed a gawn ni ddatganiad ar y cynllun amaeth-amgylcheddol dros dro a gafodd ei gyhoeddi gennych chi yn ystod y toriad, y gwn ei fod yn achosi rhywfaint o bryder ymhlith dros 500 o gynhyrchwyr organig, sy'n poeni y gallai'r holl gynnydd rydyn ni wedi'i wneud yng Nghymru o ran ffermio organig gael ei golli os na fydd unrhyw fath o grant ar gael yn benodol ar gyfer cynnyrch organig, pan fo prinder cynhyrchu, er enghraifft, llaeth, nad yw'n ateb y galw yn barod, ac yn enwedig gan fod hyn yn amlwg yn gwella natur, sef un o'r pethau rydyn ni'n ceisio'i wneud. Rwy'n gwerthfawrogi mai cynllun dros dro yw hwn, cyn i'r cynllun ffermio cynaliadwy gael ei gyflwyno, ond mae'n ymddangos i mi fod angen i ni sicrhau ein bod ni'n symud ymlaen ac nid yn ôl ar hynny.

Yn drydydd, tybed a wnewch chi ymuno â mi i longyfarch y ddwy ysgol sydd wedi cael eu henwebu ar gyfer Gwobrau Ysgolion Gorau'r Byd, o dan y cynllun datblygu cynaliadwy. Mae'r rhain yn cynnwys Ysgol Gynradd Tregatwg yn y Barri, sydd â siop ragorol talu fel y dymunwch, gyda golchdy a siop gwisgoedd ysgol, i gefnogi aelodau tlotach ei chymuned, a Choleg Chweched Dosbarth Caerdydd yn fy etholaeth i, sydd hefyd yn gwneud gwaith gwych i sicrhau ei fod yn cryfhau iechyd corfforol a meddyliol ei fyfyrwyr Safon Uwch, yn bennaf, y mae llawer ohonyn nhw'n byw yn bell iawn i ffwrdd oddi wrth eu teuluoedd.

Yn olaf, tybed a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog iechyd ar yr hyn rydyn ni wedi'i ddysgu heddiw am gasineb at fenywod yn y theatr lawdriniaeth, oherwydd mae'r datgeliad y bore yma bod llawfeddygon benywaidd yn destun aflonyddu wrth iddyn nhw gyflawni llawdriniaeth yn anghredadwy. Rwy'n gwybod bod hyn yn amlwg yn canolbwyntio ar ymchwil sydd wedi'i chynnal sy'n canolbwyntio ar Loegr, ond mae angen i ni sicrhau bod ein llawfeddygon benywaidd rhagorol, sydd gyda llaw yn perfformio'n well yn gyffredinol na llawfeddygon gwrywaidd, yn teimlo'n gyfforddus bod hon yn yrfa y gallan nhw ei dilyn heb gael eu herlid a bod yn destun aflonyddu wrth iddyn nhw gyflawni eu gwaith. Mae hi wir yn anghredadwy.

Diolch. Mae Gweinidogion Cymru yn ymwybodol bod Cyngor Caerdydd wrthi'n ystyried cais cynllunio sy'n ymwneud â dymchwel ac ailadeiladu ffasâd bresennol Guildford Crescent. Nawr, rwy'n gwybod eu bod nhw'n gorfod ystyried unrhyw gamau angenrheidiol i ymdrin â'r achos diweddar o dorri rheolaeth gynllunio, y gwnaethoch chi gyfeirio ato, ac yn amlwg, o ystyried rôl statudol ehangach Gweinidogion Cymru yn y broses gynllunio, nid yw'n briodol gwneud sylw ar hynny, ond rydych chi'n codi cwestiwn ynghylch ardoll ddymchwel. Nid wyf yn ymwybodol bod hynny'n rhywbeth sy'n cael ei ystyried, ond yn sicr rwy'n siŵr y byddai gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ddiddordeb yn hynny.

O ran Glastir Organig, yn amlwg rwyf wedi ymestyn contractau Glastir sawl gwaith, ac maen nhw'n dod i ben ym mis Rhagfyr 2023, oherwydd bod y cyllid Ewropeaidd yn dod i ben ac nid wyf yn gallu ei ymestyn mewn ffordd rwy'n gwybod y byddai rhai pobl wedi'i hoffi, ond nid yw'n bosibl gwneud hynny. Rwy'n credu eich bod chi'n gwneud pwynt pwysig iawn am y gwaith rhagorol a'r cynnydd rydyn ni wedi'i wneud o ran ffermwyr organig, ac mae'n bwysig iawn eu bod nhw'n gallu manteisio ar amrywiaeth o gynlluniau cymorth, a bydd hynny'n cynnwys y cynllun amaeth-amgylcheddol dros dro y mae fy swyddogion wedi bod yn gweithio arno dros yr haf, a byddwn ni'n cyhoeddi'r cynllun a phryd bydd y ffenestri'n agor yn ddiweddarach y mis hwn. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n cadw cymaint o fudd ag sydd gennym ni, a dyna pam roeddwn i'n awyddus iawn i gael cynllun dros dro cyn i'r cynllun ffermio cynaliadwy gael ei gyflwyno ym mis Ebrill 2025.

Yn sicr, fe wnaf i ymuno â chi i longyfarch Ysgol Gynradd Tregatwg a Choleg Chweched Dosbarth Caerdydd sydd yn eich etholaeth chi. Mae'r ysgol gynradd yn etholaeth Jane Hutt. Fe wnes i gyfarfod â Janet Hayward, pennaeth yr ysgol ardderchog honno, yn y Sioe Frenhinol. Fe fyddwch chi'n ymwybodol o'r Big Bocs Bwyd, er enghraifft. Roedd hi'n wych siarad â grŵp o blant o Ferthyr Tudful a oedd wedi dweud wrthyf nad oedden nhw erioed wedi bod i fferm, nid oedden nhw erioed wedi deall o ble roedd eu bwyd yn dod ac roedd y gwersi yr oedden nhw'n eu cael yn y Sioe Frenhinol yn wych i'w gweld. Felly, yn sicr, rwy'n gwybod bod y Gweinidog addysg wedi canmol y ddwy am gyrraedd y rownd derfynol ar gyfer y wobr hon. Mae'n gamp enfawr, rwy'n credu, i weld dwy ysgol Gymraeg yn y rownd derfynol. Felly, mae'n braf clywed am hynny, felly llongyfarchiadau i'r ddwy.

O ran eich pwynt olaf, fe ddarllenais innau'r erthygl honno heddiw gydag arswyd llwyr ac rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, unwaith y bydd hi wedi cael amser i edrych ar yr erthygl honno, yn hapus iawn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau.

Trefnydd, hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan Lywodraeth Cymru y prynhawn yma. Yn gyntaf, a gaf i ofyn am ddatganiad hefyd gan y Gweinidog iechyd ynglŷn â darganfod RAAC yn ysbyty Llwynhelyg? Fe ges i fy nghalonogi i'ch clywed yn dweud y bydd Gweinidogion eraill yn cyflwyno datganiadau ar y mater hwn nawr, oherwydd mae adroddiadau diweddar yn dweud wrthyn ni fod ei fodolaeth ar safle ysbyty Llwynhelyg wedi bod yn hysbys ers 2019, ac mae angen datganiad brys arnom ni nawr gan y Gweinidog iechyd i egluro yn union beth oedd Llywodraeth Cymru yn ei wybod a phryd oedd y Llywodraeth yn gwybod amdano. Nawr, fel sydd wedi'i ddweud eisoes, mae'r Gweinidog addysg yn rhoi datganiad heddiw, a hynny'n briodol, ar y sefyllfa sy'n wynebu ysgolion yng Nghymru, ac rwy'n credu y dylai'r Gweinidog iechyd wneud yr un peth cyn gynted â phosibl, gan ei bod yn hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth posibl i gefnogi'r bwrdd iechyd lleol a sicrhau bod gwasanaethau'n parhau ar y safle. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog wedi ymweld â'r safle yn ddiweddar ac felly byddwn i'n ddiolchgar pe bai modd rhoi amser i'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr cyn gynted â phosibl, ac amlinellu'n union beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ymdrin â'r mater hwn. Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig bod y Gweinidog iechyd yn rhoi datganiad ar y mater hwn oherwydd, yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae'n effeithio ar safleoedd ysbytai eraill hefyd.

Yn ail, Llywydd, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ynghylch ansawdd dŵr yma yng Nghymru? Rwy'n gwybod bod rhywfaint o symud wedi bod ar y mater hwn, ond mae hyn yn parhau i fod yn broblem wirioneddol i ni yn Sir Benfro a ledled Cymru. Mae'n hanfodol ein bod ni'n gweld rhywfaint o arweinyddiaeth ar y mater hwn ac y gall y cyhoedd ddeall yn union beth sy'n cael ei wneud i fynd i'r afael â'r mater hwn. Felly, byddwn i'n ddiolchgar pe gallai Llywodraeth Cymru gyflwyno datganiad ar y camau sy'n cael eu cymryd i fynd i'r afael ag ansawdd dŵr ar frys. 

Diolch. Wel, byddwch chi wedi clywed fy ateb cynharach i Heledd Fychan ynghylch y gwaith sy'n cael ei wneud gan swyddogion Llywodraeth Cymru ynghylch RAAC. Nid rhywbeth newydd yw hwn. Rydyn ni wedi bod yn gweithio gyda Llywodraeth y DU, ac roeddwn i'n synnu'n fawr—nid wyf i wedi'i drafod gyda'r Gweinidog addysg—i glywed Gillian Keegan yn dweud ei bod yn cadeirio cyfarfodydd aur o'i thŷ yn Sbaen, oherwydd dylai Llywodraeth Cymru fod wedi bod yn rhan o'r cyfarfodydd grŵp aur hynny. Felly, wyddoch chi, rydyn ni'n gwneud y darn annibynnol hwn o waith nawr, ond rydyn ni wedi bod yn gweithio gyda Llywodraeth y DU ar hyn ers sawl blwyddyn, felly nid yw'n fater newydd. Cyflwynodd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ddatganiad ysgrifenedig, ac, fel y dywedais i yn fy ateb i Heledd Fychan, byddwn i'n ystyried y gwaith sydd wedi'i wneud a, sut a phryd, byddwn ni'n cyflwyno datganiadau. Mae Gweinidog y Gymraeg ac Addysg yn gwneud datganiad llafar heddiw ar sefydliadau addysgol oherwydd, yn amlwg, ychydig wythnosau yn ôl, dyma oedd y prif ffocws, ond roedden ni o'r farn ei bod yn bwysig i'r Gweinidog ddiweddaru'r Aelodau heddiw. 

O ran eich cais am ddatganiad ar ansawdd dŵr, rwy'n credu bod arweinyddiaeth yn cael ei dangos yn y maes hwn. Fel y gwyddoch chi, mae'r Prif Weinidog wedi cadeirio dwy uwchgynhadledd ansawdd dŵr. Bydd trydedd un yr hydref hwn y byddaf i a'r Gweinidog Newid Hinsawdd yn ei mynychu, ac, yn sicr, bydd datganiad arall yn cael ei gyflwyno yn dilyn yr uwchgynhadledd honno. 

May I request a statement from the Deputy Minister for Climate Change on the truly critical situation facing bus services on Anglesey at the moment? Since the announcement by Arriva buses last week, dozens of constituents have contacted me to express their concerns about loss of bus services—some of them stating that they will lose access to a service that is crucially important to them in their daily lives, some are concerned that it will be difficult for them to access education, some fear that they will have to give up work, even. In their announcement, a spokesperson for Arriva stated said that, among other reasons, the changes to the way the Welsh Government supports bus services after COVID had led to reforms to the Arriva network across north Wales. Now, I am meeting Arriva tomorrow, as it happens, but bus services, of course, are crucial in rural areas such as Ynys Môn. This announcement is a serious blow to communities such as Llanddaniel, Bodedern, Trefor, Llynfaes, Bodffordd, Gwalchmai. We can't afford to see these communities being isolated, and I would like a statement giving a commitment as to how the Government is going to act urgently to protect these bus services. 

Diolch i chi. Mae gwasanaethau bysiau yn wirioneddol hanfodol i lawer o'n hetholwyr ni ledled Cymru, ac rydych chi'n ymwybodol bod y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd wedi cyhoeddi £46 miliwn o gyllidebau bysiau ar gyfer y cynllun argyfwng bysiau a'r gronfa bontio bysiau i rwystro diddymu gwasanaethau yn gyfan gwbl fel hyn. Ac rydym ni wedi gofyn i'r awdurdodau lleol, Trafnidiaeth Cymru a'r gweithredwyr gynllunio'r rhwydwaith sy'n diwallu anghenion y cyhoedd sy'n teithio yn y ffordd orau bosibl. Erbyn mis Mawrth y flwyddyn nesaf, fe fydd Llywodraeth Cymru wedi darparu dros £190 miliwn i ddiogelu ein rhwydwaith bysiau ni ers dechrau pandemig COVID, ac, fel gwyddoch chi, rydym ni'n cyflwyno deddfwriaeth i ddiwygio'r system fysiau yng Nghymru, gan ddwyn y system fysiau i reolaeth y cyhoedd drwy rwydwaith o fasnachfreintiau, sy'n rhoi pobl o flaen elw a gwneud bysiau yn rhwydd ac yn ddeniadol i'w defnyddio.  

A gaf i ofyn am ddatganiad, os gwelwch chi'n dda, ar yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo adrodd cyfrifol am hunanladdiad? Fe wn i fod atal hunanladdiad yn rhywbeth sy'n agos iawn at galon y Dirprwy Weinidog, ac mae hi'n hanfodol ein bod ni Aelodau'r Senedd yn cadw'r mater ar yr agenda ac yn trafod y ffordd orau o fynd i'r afael â hynny. Roedd hi'n Ddiwrnod Atal Hunanladdiad y Byd ddydd Sul, ac fe hoffwn i achub ar y cyfle hwn i atgoffa'r Aelodau bod rhaid i ni arwain trwy esiampl wrth drafod y pwnc pwysig hwn, a bod ein geiriau ni a'r ffordd yr ydym ni'n portreadu pethau yn gallu bod â dylanwad enfawr. Mae'r Samariaid wedi bod yn rhoi llais i arbenigedd ers tro byd ar y pwnc hwn, ac fe wn i fod Aelodau o amgylch y Siambr wedi gweld eu briff nhw ar bwysigrwydd adrodd cyfrifol am hunanladdiad. Mae adrodd cyfrifol, boed hynny yn y cyfryngau neu yn y cyfryngau cymdeithasol, yn hynod bwysig, ac mae tystiolaeth y gall rhai mathau o bortreadau arwain at gynnydd yng nghyfraddau hunanladdiad. Mae'r briff yn cynnwys llawer o awgrymiadau defnyddiol sy'n hanfodol i ni eu hystyried, yn fy marn i. Mae'r rhain yn cynnwys osgoi trafod manylion dulliau o gyflawni hunanladdiad, peidio â labelu lleoliadau yn fannau problemus, a bod yn ofalus wrth gyfeirio at gyd-destun hunanladdiad, ac osgoi gorsymleiddio hunanladdiad drwy awgrymu mai achos unigol sydd iddo. Yn wleidyddion etholedig, fe ddylem ni gael ein hatgoffa bob amser o bwysigrwydd y geiriau a ddewiswn ni, ac fe all Llywodraeth Cymru a'r Senedd wneud eu rhan wrth rymuso'r genadwri hon ledled y wlad.  

Ie, rwy'n cytuno yn llwyr â Jayne Bryant ac rydym ni'n croesawu'r canllawiau hyn yn fawr iawn. Fel rydych chi'n dweud, mae gan bob un ohonom ni ran wrth wneud yn siŵr ein bod ni'n siarad am hunanladdiad mewn ffordd gyfrifol, ac mae'r canllawiau hyn yn ein helpu ni i wneud hynny. Rwy'n deall bod swyddogion y Dirprwy Weinidog yn gweithio gyda'r Samariaid i ddatblygu'r strategaeth newydd ar gyfer atal hunanladdiad a hunan-niweidio i Gymru, a fydd yn cael ei chyhoeddi ar gyfer cynnal ymgynghoriad tua diwedd y flwyddyn eleni. 

A gaf i ofyn am ddatganiad brynhawn yma gan y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol ynghylch adolygiad darpariaeth frys gwasanaeth tân gogledd Cymru gan ei fod yn cael ei gynnig ar hyn o bryd i bobl y gogledd-ddwyrain ynghylch dyfodol darpariaethau gwasanaeth tân yng ngorsafoedd tân y Rhyl, Glannau Dyfrdwy a Wrecsam? Mae'r tri dewis sydd ar gael yn ceisio diddymu gwasanaethau 24 awr ym mhob un o'r tair gorsaf, gan adael darpariaeth y nos i'r gwasanaeth wrth gefn ac mae hynny'n peri llawer o bryder i'm hetholwyr a phobl ledled y gogledd-ddwyrain o ran eu diogelwch i'r dyfodol, yn enwedig yn oriau'r nos. Dros doriad yr haf, rwyf i wedi cysylltu yn agos â diffoddwyr tân rheng flaen a chynrychiolwyr o Undeb y Frigâd Dân, sydd i gyd o'r farn pe byddai mesurau o'r fath yn cael eu rhoi ar waith, fe fydden nhw'n peryglu diogelwch trigolion lleol a'r cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith a blinder ymhlith y rhai sy'n rhoi eu bywydau yn y fantol er ein mwyn ni, sy'n wynebu'r posibilrwydd o gael eu hadleoli, mewn rhai achosion, i orsafoedd cefn gwlad yng Ngwynedd.

Bu pryderon hefyd ynghylch ansawdd yr ymarferion i ymgysylltu â'r cyhoedd, gydag ymgynghoriadau yn cael eu hyrwyddo mewn ffordd wael ac amseru'r cyfarfodydd yn ystod y dydd, pan fo'r rhan fwyaf o bobl yn gweithio neu'n brysur, a chymhlethdodau wrth lenwi'r arolygon ar-lein, sy'n cymryd llawer o amser ac yn ddryslyd iawn. Felly, a gaf i ddatganiad gan y Gweinidog ynglŷn â'r trafodaethau a gafwyd gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â'r mater hwn a beth yw sefyllfa'r Llywodraeth o ran cynnal darpariaeth gydnerth o wasanaeth tân yn y gogledd-ddwyrain? Diolch i chi.

Diolch i chi. Mae'r mater yr ydych chi'n cyfeirio ato, yn amlwg, allan ar gyfer ymgynghoriad cyhoeddus ar hyn o bryd, ac rwy'n credu bod y pwynt a wnewch chi ynghylch ymgysylltu â'r cyhoedd yn un pwysig iawn. Fe wn i fod y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol wedi cyfarfod â chadeirydd a swyddogion y gwasanaeth tân ac achub i sicrhau bod yr ymgynghoriad hwnnw â chyhoeddusrwydd sicr fel bydd pobl yn ymwybodol iawn o'r ymgynghoriad a bod hwnnw'n ymgynghoriad sy'n ystyrlon.

Rwyf innau hefyd yn dymuno galw am ddiweddariad gan Lywodraeth Cymru ar y RAAC ar safle ysbyty Llwynhelyg. Rwy'n ymwybodol bod Llywodraeth Cymru wedi cymeradwyo gwariant o £13 miliwn eisoes ar gyfer gwneud gwaith arolwg, ac fe wn i fod y gwaith hwnnw ar y gweill. Ond fe hoffwn i ofyn i chi ymuno â mi i ddiolch i'r staff yn ysbyty Llwynhelyg a effeithiwyd gan y tarfu hwnnw ac a fydd yn effeithio arnyn nhw wrth i'r gwaith atgyweirio fynd rhagddo. Mae dealltwriaeth ac ymrwymiad y staff i ddarparu gofal cleifion yn ystod y cyfnod heriol hwn wedi bod yn ganmoladwy. Mae rhai staff wedi symud safleoedd ysbyty i sicrhau bod cleifion wedi gallu symud o Lwynhelyg ac wedi parhau i dderbyn y gofal y mae taer angen amdano. Gweinidog, fe hoffwn i glywed yn y diweddariad gan Lywodraeth Cymru pa sicrwydd y byddan nhw'n gallu ei roi i gleifion a staff y bydd gofal a gwasanaethau yn parhau i ddigwydd mor lleol â phosibl tra bod y gwaith arolygu a'r atgyweiriadau yn cael eu cyflawni. Ac un o'r gofynion—fe wn i nad yw hynny'n rhwydd i'w wneud—gan aelodau fy etholaeth i yw amserlen, pan fo'r amserlen honno'n bosibl.

Diolch i chi. Fe glywsoch chi fy atebion i'n gynharach ynghylch yr amserlen i Weinidogion wneud datganiadau unigol pan fyddwn ni'n cael yr wybodaeth. Rwy'n credu eich bod chi'n gwneud pwynt pwysig iawn o ran diolch i'r staff yn ysbyty Llwynhelyg, sydd wedi gweld tarfu mawr ar eu gwaith nhw, ac wedi sicrhau eu bod nhw'n gallu gwneud popeth yn eu gallu ar gyfer parhad gofal cleifion. Rydym ni'n mynegi ein diolch aruthrol iddyn nhw am wneud hynny, gan orfod symud rhwng safleoedd ysbytai. Nid oes yr un ohonom ni'n hoffi tarfu mawr ar ein bywyd gwaith, ond maen nhw'n amlwg yn rhoi'r cleifion yn gyntaf, a bu'n rhaid i gleifion symud o ysbyty Llwynhelyg.

Ni allaf i roi amserlen i chi ar hyn o bryd. Fel y dywedais i, mae'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo ar hyn o bryd, ond fe fydd y Gweinidog yn gwneud datganiad pan fydd yr wybodaeth bellach honno ar gael i ni.

A gaf i alw am ddau ddatganiad gennych yn rhinwedd eich swydd yn Weinidog materion gwledig, os gwelwch chi'n dda, y cyntaf ynglŷn â rhaglen Glastir yn dod i ben a chyflwyniad cynllun amaeth-amgylcheddol dros dro, a'r ail ynglŷn â'r cynllun rheoli maethynnau, y cyhoeddwyd y ddeubeth mewn datganiadau ysgrifenedig ar yr un diwrnod yn ystod wythnos gyntaf y toriad? Mae'r Gweinidog yn ymwybodol fy mod i wedi ysgrifennu ati hi i fynegi fy mhryder oherwydd mai datganiadau ysgrifenedig oedd y rhai a wnaethpwyd yn ystod y toriad, heb gynnig unrhyw gyfle i'r Siambr hon graffu ar y newidiadau na'u trafod nhw. Gyda Glastir yn dod i ben ar y dyddiad arfaethedig o 31 Rhagfyr, dim ond pedwar mis sydd ar ôl i graffu ar y penderfyniad hwn a'r cynllun dros dro, a fydd yn bodoli am 12 mis yn unig cyn i'r cynllun ffermio cynaliadwy gychwyn yn 2025.

Fe gefais i fy synnu braidd o gael gwybod hefyd, drwy gyfrwng 8point9.com a'u cais rhyddid gwybodaeth, na chafodd unrhyw asesiad effaith ei gynnal cyn y penderfyniad i ddwyn Glastir i ben, felly nid yw canlyniadau ei derfynu yn hysbys. Mae hyn wedi achosi pryder gwirioneddol yn y gymuned amaethyddol, yn enwedig ymhlith cyfranogwyr Glastir Organig, y mae nifer ohonyn nhw wedi cysylltu â mi ac wedi mynegi eu rhwystredigaethau nhw i mi.

Roeddwn i wedi gobeithio y byddai datganiad llafar ynglŷn â'r cynllun rheoli maethynnau yn nodi eich penderfyniad ynghylch a ddylid gweithredu cynllun trwyddedu ai peidio, fel gall ffermwyr Cymru fod â chyfran o eglurder wrth i'r amser ddirwyn i ben. Felly, er gwaethaf yr amser sylweddol a aeth heibio ers gwneud y datganiadau ysgrifenedig hyn, mae'r ddau yn dal i fod yn bynciau hynod bwysig, ac fe fyddwn i'n croesawu datganiadau llafar ar y ddau. Diolch, Llywydd.

Wel, mae'r ddau bwnc yn bwysig iawn, a dyna pam roeddwn i'n credu ei bod hi'n bwysig inni gyflwyno'r datganiadau ysgrifenedig hynny. Rydych chi'n ymwybodol bod y ddau yn cyfeirio at waith sy'n parhau. Felly, o ran dod â Glastir i ben, fe hoffwn i ei gwneud hi'n eglur iawn na allwn ni ymestyn Glastir eto. Rwyf i wedi ei ymestyn sawl gwaith, ond mae'r arian o Ewrop a oedd yn talu am Glastir yn dod i ben ar 31 Rhagfyr 2023. Ond, fel dywedais i yn fy ateb i Jenny Rathbone, mae hi'n bwysig iawn ein bod yn cadw'r gwaith da sydd wedi bod, nid yn unig gan Glastir Organig, ond gan bawb sydd wedi cael cymorth gan Glastir, felly mae hi'n bwysig iawn fod cynllun amaeth-amgylcheddol dros dro gennym ni. Mae swyddogion wedi bod yn gweithio ar y cynllun hwnnw dros yr haf. Rydym ni wedi ymgysylltu â rhanddeiliaid, oherwydd mae hi'n bwysig iawn ein bod ni'n cael eu barn nhw. Roedd yr undebau amaeth yn eglur iawn eu bod nhw'n awyddus i fod â chynllun dros dro. Rydym ni am gyflwyno cynllun dros dro, ac fe fydd y ffenestr ar gyfer agor hynny'n dod yn fuan. Yn sicr, rwyf i am roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau pan fydd rhagor o waith wedi bod dros yr wythnosau nesaf, ac fe fyddaf i'n rhoi datganiad gerbron pan fydd gwaith cael ei wneud eto ynglŷn â rheoli maetholion.

Trefnydd, fel gwyddoch chi efallai, mae prinder cyflenwad meddyginiaethau yma yng Nghymru ar hyn o bryd, gyda chynhyrchion therapi amnewid hormonau yn un o'r prif feddyginiaethau sy'n cael ei heffeithio arnyn nhw. Rwy'n ymwybodol fy mod i wedi bod yn gohebu â'r Gweinidog iechyd ynghylch y mater hwn, ond, ers hynny, mae preswylwyr ac ymarferwyr meddygol pryderus wedi cysylltu â mi eto ynglŷn â'r nifer cynyddol o feddyginiaethau cyffredin sydd wedi mynd yn brin. Felly, rwy'n pryderu nad yw asesiad Llywodraeth Cymru o brinder cyflenwi achlysurol a thros dro yn adlewyrchu profiadau gweithwyr iechyd proffesiynol. Gyda hynny mewn golwg, a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog iechyd ynglŷn â hyn a'i effaith ar ofal cleifion yng Nghymru? Fel byddech chi'n cytuno, siŵr o fod, fe fyddai datganiad yn cynnig cyfle i'r Aelodau holi'r Gweinidog yn uniongyrchol ynglŷn â hyn a thawelu unrhyw bryderon a allai fod gan y cyhoedd. Diolch i chi. 

Wel, fe geir cyfleoedd bob amser i holi'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn ystod ei sesiwn holi llafar, ond rwy'n credu eich bod chi'n codi pwynt pwysig ac mae hwn yn amlwg yn fater—. Rwy'n gwybod fy mod innau wedi cael etholwyr yn cysylltu â mi, nid ynglŷn â'r cyffur yr oeddech chi'n cyfeirio ato, ond yn amlwg fe fu yna broblemau gyda chael gafael ar amrywiaeth o feddyginiaethau. Fe fyddaf i'n sicr yn gofyn i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol gyflwyno datganiad ysgrifenedig.

Fe hoffwn i ofyn am a gweld datganiad gan y Gweinidog addysg ar y llu o faterion a welsom ni'n plagio dychwelyd plant i'r ysgol o ran trafnidiaeth ysgolion. Mae plant yn mynd yn ôl i'r ysgol ar ôl y gwyliau bob amser yn anniben yr adeg hon o'r flwyddyn, ond eleni fe aeth hi'n annibendod llwyr. Gadawyd miloedd o rieni a phlant pryderus heb drafnidiaeth o gwbl neu â thrafnidiaeth sy'n anaddas. Mae hi'n amlwg nad yw'r darpariaethau cyfredol na'r dull o gyflawni hyn yn ddigon da. Rwy'n gwbl ymwybodol mai mater i lywodraeth leol yw hwn, ond rwy'n ymwybodol hefyd ein bod ni wedi cael adroddiad oddi wrth y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ynglŷn ag absenoldeb o'r ysgol yn ddiweddar, ac rydym ni newydd weld pa mor hanfodol yw'r mater, ond eto rydym ni'n caniatáu i gludiant ysgol fod yn gyfrannwr enfawr at ddiffyg presenoldeb yn yr ysgolion. Rydym ni'n siarad am ddiogelu a hawliau'r plentyn hefyd, yr ydym ni'n gywir i'w hyrwyddo, ond eto rydym ni'n gweld plant yn cael eu rhoi ar drafnidiaeth gyhoeddus ac yn aros am oriau, yn y glaw o bosibl, cyn ac ar ôl yr ysgol oherwydd nad yw amseroedd cludiant cyhoeddus yn cyd-fynd ag oriau ysgol.

Fe allwn i fynd ymlaen, ac mae'n rhaid bod pob Aelod yn y Senedd hon fod yn ymwybodol o'r materion yr wyf i'n eu cyflwyno i chi, oherwydd mae'r negeseuon yn eu mewnflychau nhw, ond mae angen dull arnom ni sy'n rhoi'r disgybl yn gyntaf ac mae angen diwygiad llwyr arnom, nid mireinio yn unig. Ni all rhieni aros am Bapur Gwyn ar gludiant ysgol i weithredu arno ymhen blynyddoedd lawer. Mae angen gweithredu ar unwaith; ni ellir ailadrodd hyn y flwyddyn nesaf. Fe ddylai pob plentyn allu mynd i'r ysgol ac fe ddylai allu mynd i'r ysgol yn ddiogel. Mae gan Lywodraeth Cymru gyfrifoldeb—

Mae angen i chi ofyn cwestiwn.

—i weithredu yn hyn o beth. Felly, fe hoffwn i weld datganiad, Gweinidog.

Diolch i chi. Nid yw hyn yn rhan o bortffolio Gweinidog y Gymraeg ac Addysg; rhan o bortffolio'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yw hyn. Rydych chi'n ymwybodol, beth amser yn ôl, mewn tymor Seneddol blaenorol, y cyflwynwyd Mesur Teithio i Ddysgwyr (Cymru) 2008, ac mae hynny'n cael ei adolygu ar hyn o bryd. Ac fe glywsoch chi yn fy ateb cynharach i arweinydd Plaid Cymru y byddwn ni'n cyflwyno Bil bysiau, ac rwyf i o'r farn y bydd o gymorth yn y maes hwn.

And finally, Janet Finch-Saunders.

Diolch, Dirprwy Lywydd. A gaf i ddatganiad, os gwelwch chi'n dda, gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ynglŷn â phresenoldeb RAAC yn ysbytai Cymru, yn enwedig Ysbyty Bryn y Neuadd yn Llanfairfechan? Nid yw'r broblem gyda'r adeilad anniogel penodol hwn yn Ysbyty Bryn y Neuadd yn rhywbeth newydd; rwyf i wedi bod yn codi'r mater hwn ers mis Chwefror, yn arbennig felly'r ôl-groniad o wariant o £27.7 miliwn a chofnodir nad yw 70 y cant o arwynebedd y llawr yn addas yn ymarferol. Fe amlygwyd hyn yn strategaeth ystadau'r bwrdd iechyd. Ysbyty iechyd meddwl yw hwn ac mae'n gofalu am 25 o'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas ni. Nid yw'r rhan fwyaf o'r adeilad yn gwbl addas i'w ddiben, ac mae'r dogfennau yn dangos hynny'n eglur. Felly, fe fyddwn i'n ddiolchgar pe byddai'r Gweinidog yn rhoi datganiad ar fyrder i egluro beth sy'n cael ei wneud i asesu presenoldeb RAAC mewn ysbytai, pa gamau sy'n cael eu cymryd ymlaen llaw i sicrhau nad yw RAAC yn effeithio ar ofal cleifion y GIG ac amseroedd aros, a sut mae ysbyty fel Bryn y Neuadd wedi mynd i'r fath sefyllfa lle nad yw'r rhan fwyaf o'r ystâd, yn ôl eu hadroddiadau nhw eu hunain, yn cael ei hystyried yn addas yn ymarferol. Diolch.

Diolch i chi. Janet Finch-Saunders yw'r pedwerydd Aelod i ofyn i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol gyflwyno datganiad ar RAAC mewn lleoliadau gofal iechyd. Fel dywedais i, pan fydd y wybodaeth angenrheidiol gennym ni, fe fydd y Gweinidog yn gwneud hynny.

I thank the Trefnydd.

Item 3 is a statement by the Minister for Education and the Welsh Language, an update on RAAC in education. I call on the Minister, Jeremy Miles.

Thank you, Dirprwy Lywydd. I’m pleased to have the opportunity today to provide Members with an update in respect of the use of reinforced autoclaved aerated concrete, or RAAC, in schools, following the decision by the UK Government to unexpectedly announce new guidance on RAAC in education settings at the end of August. 

RAAC is a material that was used in the construction of many buildings between the 1960s and 1990s across the United Kingdom. UK Governments have been aware of some of the vulnerabilities of RAAC since the 1990s and the Welsh Government has been working with other devolved Governments since 2018 in the management of RAAC. Until very recently, all Governments have considered that the guidance for the management of RAAC in buildings a robust approach in managing RAAC and in ensuring that the safety of building occupants is prioritised at all times.

As I outlined in my statement on 4 September, local authorities in Wales were made aware of the inherent structural limitation with RAAC through the Welsh Local Government Association in February 2020, following a safety alert published in 2019 by the Standing Committee on Structural Safety. There is a statutory duty on all local authorities to assess building condition and any safety risks, including structural integrity for all buildings within their school estate, and to maintain records. Requests were made for any details of any instance or awareness of RAAC as part of the annual education data collection exercise. A number of local authorities have completed their school estate reviews, and reviews are under way in other authorities.

O ganlyniad i'r newid annisgwyl gan Lywodraeth y DU i'w profiadau o RAAC mewn adeiladau yn Lloegr ac yng ngoleuni canllawiau RAAC ar sail tystiolaeth sydd newydd eu darparu, fe fuom ni'n gweithio yn agos gydag awdurdodau lleol i adolygu ystadau eu hysgolion nhw i nodi unrhyw fannau y mae amheuaeth eu bod nhw'n cynnwys RAAC. Ar ddydd Llun 4 Medi, cadarnhawyd y byddai dwy ysgol yn Ynys Môn, sydd â RAAC yn bresennol yn eu hadeiladau nhw, yn cau dros dro ar gyfer cynnal archwiliadau diogelwch pellach. Yn gwbl briodol, a chyda'r wybodaeth a oedd ar gael bryd hynny, hwn oedd y penderfyniad priodol i'w wneud gan gyngor Ynys Môn. Rwy'n falch o ddweud, yn dilyn rheolaeth ragweithiol gan y ddau bennaeth, fod Ysgol David Hughes wedi ailagor heddiw ac yn ddiogel i bob dysgwr.

Yn ogystal â hynny, rwy'n falch o roi gwybod i chi, o 7 Medi, bod Ysgol Uwchradd Caergybi wedi darparu gwersi ar-lein i ddysgwyr, ac o 11 Medi fe lwyddodd i agor yn rhannol ar gyfer disgyblion â gwersi wyneb yn wyneb ar gyfer pedwar grŵp blwyddyn ysgol, gyda thri grŵp blwyddyn ysgol yn cael addysg ar-lein. Mae'r trefniant hwn yn newid bob dydd i sicrhau y bydd pob grŵp blwyddyn yn cael yr un cydbwysedd rhwng addysg wyneb yn wyneb ac addysg ar-lein.

Mae'r Aelodau yn gwybod am y rhaglen eang sydd gan Gymru i adnewyddu ac adeiladu ysgolion a cholegau newydd, gan uwchraddio a llwyr adnewyddu'r rhai y mae'r angen mwyaf i wneud hynny yno am resymau o ran diogelwch ac ansawdd. Mae ein rhaglen cymunedau dysgu cynaliadwy ni'n darparu'r rhaglen adeiladu ysgolion ac addysg bellach newydd fwyaf yng Nghymru ers y 1960au i fynd i'r afael ag ystadau sy'n heneiddio. Cymaint yw'r ymrwymiad i wella'r cyfleusterau ar gyfer ein dysgwyr ni, fe gynyddodd Llywodraeth Cymru gyfradd y cyllid cyfalaf sydd ar gael drwy'r rhaglen cymunedau dysgu cynaliadwy hyd at £300 miliwn bob blwyddyn ar gyfer y cyfnod 2022-23 i 2024-25, sy'n golygu cynnydd o 33 y cant o'i gymharu â gwaelodlin 2021-22. Hyd yn hyn, anelwyd dros £2.35 biliwn at brosiectau i adeiladu o'r newydd a chynnal gwaith adfer sylweddol.

O'r 1,463 o ysgolion a gynhelir gan y wladwriaeth yng Nghymru, fe fanteisiodd mwy na 140 o ysgolion ar y buddsoddiad hwn yn ystod cylch cyntaf y buddsoddiadau, ac mae 200 o ysgolion a cholegau yn elwa ar y cylch cyfredol. Mae hyn, ynghyd â'r ffaith fod Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi £203 miliwn mewn cyfalaf cynnal a chadw dros y pedair blynedd diwethaf, yn golygu bod awdurdodau lleol a sefydliadau addysg bellach yng Nghymru wedi gallu mynd i'r afael ag agweddau allweddol ar gynnal a chadw i'w hysgolion a'u colegau. Cydnabyddir bod gwaith cynnal a chadw arfaethedig mewn adeiladau ysgolion a cholegau yn gyffredinol a mynd i'r afael â dŵr yn gollwng yn arbennig felly yn elfen allweddol o ran cynnal cyfanrwydd strwythurol adeiladau RAAC. Mae'r cyllid a ddarparwyd wedi galluogi awdurdodau lleol a sefydliadau addysg bellach i gael gwared ar asbestos mewn ysgolion a cholegau hefyd, sydd wedi cynorthwyo gallu mynd at y RAAC i'w nodi a'i asesu.   

Hyd yn hyn, Dirprwy Lywydd, ni chafwyd unrhyw hysbysiadau pellach gan unrhyw awdurdod lleol ynghylch presenoldeb, nac amheuaeth o bresenoldeb, RAAC mewn ysgolion yng Nghymru. Ddydd Gwener diwethaf, fe gyhoeddais i sefyllfa ddiweddaraf pob awdurdod lleol wrth i'r gwaith asesu fynd rhagddo, ac rwy'n disgwyl cael dealltwriaeth fwy cyflawn erbyn 15 Medi. Yn y cyfamser, fe fyddwn ni'n parhau i weithio ar gyflymder i gael gwybodaeth newydd a roddir gan yr Adran Addysg ac ymateb yn gyflym i unrhyw ganfyddiadau sy'n deillio o waith adolygu'r awdurdodau lleol, gan gynnwys unrhyw fesurau angenrheidiol o ran diogelwch sy'n deillio o'r gwaith hwnnw. Mae hyn yn cynnwys parhau i gefnogi awdurdodau lleol mewn unrhyw achosion a allai fod ag angen cyngor strwythurol arbenigol.

Rydym ni'n gweithio yn agos gyda CholegauCymru hefyd i sicrhau y bydd gennym ni ddarlun cyflawn o effaith RAAC yn y sector hwnnw. Cynhelir asesiadau rhagarweiniol o'r ystâd gyfan ac mae cyfarwyddwyr ystadau addysg bellach yn gweithio i gwblhau asesiadau i roi darlun mwy diweddar erbyn y pymthegfed o'r mis hwn yn unol â'r ysgolion.  

Yn olaf, rydym ni'n gweithio yn agos gyda Chyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru a Phrifysgolion Cymru i gael darlun cyflawn o effaith RAAC yn y sector addysg uwch. Y prifysgolion a fydd yn gwneud eu hasesiadau eu hunain, gan weithio gyda Chymdeithas Cyfarwyddwyr Ystadau'r Brifysgol, sy'n cynnal arolwg o sefydliadau.

Fe hoffwn i achub ar y cyfle hwn i ddiolch i bawb sy'n gweithio yn y sector addysg a'r awdurdodau lleol sydd wedi bod yn gweithio yn ddiflino yng ngoleuni'r datblygiadau hyn. Fe wn i hefyd y bydd llawer o rieni, gofalwyr a staff wedi bod yn gofidio. Fe hoffwn eich sicrhau chi mai ein blaenoriaeth ni bob amser fydd sicrhau diogelwch dysgwyr a staff a chynnal addysg ein plant a'n pobl ifanc.

Diolch i chi am eich datganiad chi heddiw, Gweinidog. Roedd hi'n bwysig i'r Aelodau i gyd, a'r cyhoedd, wrth gwrs, gael gwybod y cyfan, felly rydym ni'n gwerthfawrogi eich datganiad chi heddiw. Ar ôl siarad â chi yn ystod yr haf, rwy'n gwybod pa mor bryderus yr ydych chi wedi bod ynglŷn â hyn i gyd, fel rydym ni i gyd, wrth gwrs. Mae hwn yn bryder mawr i rieni, arweinwyr yr ysgolion, pobl ifanc a chymunedau ledled Cymru. Felly, rwyf i ychydig yn ddryslyd ynglŷn â pham nad ydych chi'n gweithredu yn gynt yn hyn o beth, yn enwedig pan fo'n effeithio ar addysg ein dysgwyr ni ledled Cymru. Mae hi'n amlwg, unwaith eto, fod Llywodraeth Cymru yn llusgo ei thraed ac ar ei hôl hi o gymharu â gweddill y DU yn y cyswllt hwn.

Gweinidog, rydych chi'n dweud bod Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi canllawiau newydd yn annisgwyl, ac eto roedd y Llywodraeth hon yn gwybod am faint y difrod a achoswyd gan RAAC yn 2019 yn ysbyty Llwynhelyg ac yn ysbyty Bronglais—flynyddoedd yn ôl—yn ogystal â gwybod i RAAC gael ei nodi yn ysgolion Ynys Môn yn yr un flwyddyn. Mae hi'n wir nad oedd y canllawiau ledled y DU wedi newid hyd yn ddiweddar, ond roeddech chi'n gwybod am ddiffygion RAAC ers 2019 a chyn hynny, efallai. Pam nad oeddech chi'n credu ei bod hi'n angenrheidiol cymryd mwy o gamau bryd hynny? Rwy'n rhyfeddu nad oeddech chi'n credu bod angen, ar sail y dystiolaeth yn yr ysbytai hyn yng Nghymru, ymchwilio i adeiladau cyhoeddus eraill, gan gynnwys ysgolion a adeiladwyd yn ystod yr un cyfnod. Efallai y byddai hi wedi bod yn fuddiol, felly, bod â datganiad mwy cyffredinol heddiw yn hynny o beth, fel mae llawer o Aelodau ar draws y Siambr newydd ei ofyn amdano.

Mae Llywodraeth Cymru nawr yn ceisio dodi'r bai ar Lywodraeth y DU am beidio â rhoi gwybod iddyn nhw'n gynt am y dystiolaeth a welson nhw, ond rwy'n eich holi chi heddiw ynglŷn â'r hyn yr oeddech chi'n ei wybod a'r hyn yr ydych chi'n ei wybod am y materion hyn a ddatganolwyd. Fe gafodd hyn ei ddatganoli; cafodd ystadau addysgol ac ystadau iechyd eu datganoli. Roedd y canllawiau hyn ledled y DU. Roedd y wybodaeth a oedd gennych chi eisoes am yr adeiladau hyn yng Nghymru yn ddatganoledig. Yr hyn sy'n amlwg yw bod Llywodraeth Cymru wedi methu, yn amlwg, â monitro cyflwr y seilwaith yng Nghymru yn ddigonol, a hynny er gwaethaf i hwn gael ei ddatganoli, ac er iddi fod yn hysbys mai yng Nghymru mae'r seilwaith a'r stoc dai hynaf a mwyaf simsan yn y DU. Unwaith eto, rydych chi'n ceisio dodi'r bai ar rywun arall pryd bynnag y gallwch chi. Fe ddylai eich Llywodraeth chi fod yn dilyn dull cyflym a phendant Llywodraeth y DU. Nid ydyn nhw wedi gwastraffu unrhyw amser i benodi gweithiwr achos penodol ar gyfer yr ysgolion yr effeithir arnyn nhw. Rydym ni yn y Ceidwadwyr Cymreig wedi galw eisoes am wefan sy'n helpu i wella cyfathrebu i fyfyrwyr a rhieni ac sy'n cynnig sicrwydd yn hyn o beth.

Gweinidog, oherwydd yr angen am welliant yn y cyfathrebu ynglŷn â hyn i gyd—ac unwaith eto, mae eich datganiad chi heddiw o gymorth gyda hynny—a yw gweithiwr achos pwrpasol ac efallai gwefan neu rywbeth tebyg yn bethau y byddech chi'n eu hystyried yng Nghymru, ac a wnewch chi gadarnhau a ydych chi o'r farn y byddai hynny'n addas heddiw? Gweinidog, mae angen atebion ac amserlenni ar rieni, ysgolion ac, yn bwysicaf i gyd, y disgyblion oddi wrth Lywodraeth Cymru ynglŷn â'r union amser y disgwylir i'r materion hyn gael eu datrys, felly sut ydych chi am liniaru'r argyfwng sy'n deillio o gau llawer o ysgolion, a sut bydd y gwaith atgyweirio yn cael ei ariannu, wrth gwrs? Rydym ni eisoes wedi gweld effaith y pandemig ar ba mor niweidiol y gall colli amser o'r ysgol fod, ac fe fydd yna sgil-effeithiau oherwydd materion presenoldeb sydd mewn ysgolion ar hyn o bryd.

Gweinidog, pan, gyda gobaith, fydd gennym ni wybodaeth fwy cynhwysfawr am yr hyn sy'n digwydd ar lawr gwlad yn ein hawdurdodau lleol ni ddydd Gwener, yn hytrach na chyhoeddiad annelwig fel gwnaethoch chi ddydd Gwener diwethaf, bydd angen i ni wybod sut y byddwch yn cyfyngu ar y tarfu a fydd ar ddysgwyr ac o ble y bydd yr arian yn dod i atgyweirio. Fe allech chi ddweud, 'Llywodraeth y DU', ond fe wyddom ni ein dau fod Llywodraeth Cymru wedi elwa ar adeiladau yn cael eu rhoi yn ei dwylo hi gyda datganoli, felly mae angen i Lywodraeth Cymru roi cynllun i ni cyn gynted â phosibl ynghylch sut y bydden nhw—os mai eu cyfrifoldeb nhw ydyw hwn—yn cywiro'r problemau, ac o ble byddai'r arian hwnnw'n dod mewn gwirionedd. Diolch i chi.

Rwy'n diolch i'r Aelod am yr amrywiaeth yna o gwestiynau. Fe atebwyd llawer ohonyn nhw, wrth gwrs, yn y datganiad a roddais i ac efallai nad oedd yr Aelod wedi gallu ei ddarllen, ond rwyf i am geisio ymgysylltu â'r pwyntiau allweddol a wnaeth hi.

Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig egluro rhai o'r camsyniadau yn ei chwestiynau hi. Nid oes newid wedi bod yn y canllawiau gan Sefydliad y Peirianwyr Adeiladu. Mae'r canllawiau wedi bod ar gael i Lywodraethau ym mhob rhan o'r DU ers nifer o flynyddoedd ac maen nhw wedi cael eu diweddaru o bryd i'w gilydd, ac mae'r rhai sydd â chyfrifoldeb ym mhob rhan o'r DU am reoli adeiladau cyhoeddus wedi gwneud hynny—roedd hi'n ofynnol iddyn nhw wneud hynny—yn unol â'r canllawiau hyn.

Yr hyn a ddigwyddodd yr wythnos cyn i'r tymor ddechrau yw y darparwyd gwybodaeth newydd, a oedd wedi achosi i Lywodraeth y DU, ddeuddydd cyn dechrau'r tymor, gyhoeddi ei safbwynt diwygiedig. Gwybodaeth oedd honno fel rwy'n deall a oedd wedi bod ar gael iddyn nhw ers peth amser, ond mater iddyn nhw ydyw hwnnw. Y rheswm pam roedd yr wybodaeth ar gael iddyn nhw ac nid i ni yw oherwydd bod yr wybodaeth yn adlewyrchu methiannau o ran adeiladau cyhoeddus yn Lloegr o fath nad ydyw'n bodoli yng Nghymru. Dyna pam roedd yr wybodaeth hon yn eu dwylo nhw ac nid yn ein dwylo ni.

Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig dweud bod y RAAC yn y ddwy ysgol yn Ynys Môn wedi cael ei ddarganfod o ganlyniad i arolwg ac fe'i rheolwyd yn unol â chanllawiau peirianneg arbenigol dros y cyfnod y mae'r ysgolion a'r awdurdod wedi bod yn ymwybodol ohono, sef yr hyn y byddem ni'n disgwyl iddo ddigwydd.

Mae'r amserlen ar gyfer hyn yn llawer hwy nag y mae hynny'n ymddangos o gwestiwn yr Aelod. Mae Llywodraethau yn y DU wedi bod yn cydweithio yn hyn o beth, fel dywedais i yn fy natganiad, ers tua 2018. Mae'r broses wedi amrywio mewn gwahanol rannau o'r Deyrnas Unedig. Er enghraifft, yn Lloegr—mae hi'n fy ngwahodd i dynnu'r gymhariaeth—fe anfonodd yr Adran Addysg holiaduron allan i benaethiaid ei hysgolion. Mae ganddi tua 24,000 o ysgolion, fel gwŷr yr Aelod. Mae honno'n broses wahanol iawn i'r broses sydd ar gael i ni yng Nghymru, oherwydd mae gennym ni 22 o awdurdodau lleol yma y mae gennym ni berthynas gydweithredol glòs iawn â nhw, oherwydd rydym ni'n trafod gyda nhw'n wythnosol anghenion eu hysgolion a'u hystadau eraill oherwydd ein bod ni'n buddsoddi gyda'n gilydd yn sylweddol iawn yn hynny, yn y ffordd yr oeddwn i'n ei disgrifio yn fy natganiad. Felly, mae'r broses wedi bod—. Rydym ni'n trafod gyda grŵp llawer llai o bobl ac rydym ni'n gallu gweithio mewn ffordd sy'n llawer mwy strategol. Mae hynny o ganlyniad i'r ffordd y cafodd ein system addysg ni ei strwythuro yng Nghymru. Nid yw hyn ar gael dros y ffin gan fod y trefniadau yno'n wahanol. Nid wyf i'n beirniadu hynny, dim ond yn esbonio pam mae'r gwahaniaeth hwnnw'n bodoli.

Mae'r awdurdodau wedi bod yn gweithio i ddarganfod y RAAC sy'n bresennol yn eu hadeiladau nhw. Fel y mae'r Aelod yn gwybod, mae ganddyn nhw raglen gyson o arolygu adeiladau ac felly fe fyddan nhw yn gwneud ymyriadau cynnal a chadw cynlluniedig o bryd i'w gilydd, ac rwy'n credu bod hynny'n amlwg yn rhywbeth defnyddiol iawn iddyn nhw fod yn ei wneud ac mae'r sefyllfa yn wahanol iawn, yn fy marn i, i'r hyn sy'n digwydd yn rhai rhannau eraill o'r DU.

Roedd hi'n gofyn i mi am amserlenni penodol. Rwyf i wedi bod yn eglur iawn, rwy'n credu, yn y datganiad ein bod ni'n disgwyl am ragor o wybodaeth ar ddiwedd y mis hwn. Rydym ni'n gobeithio, ac yn disgwyl, pe byddai unrhyw ysgolion eraill yn cael eu nodi, y byddwn wedi datrys y sefyllfa honno erbyn diwedd y flwyddyn eleni. Dyna'r amserlen y mae Llywodraeth y DU yn gweithio iddi hi'n fras, ac rwy'n deall bod hynny'n gwbl gyson ledled y DU. Roeddwn i o'r farn, os caf i ddweud, ei bod hi'n arwyddocaol iddi hi gyfeirio at ysgolion yn cael eu dodi yn nwylo Llywodraeth Cymru gyda datganoli. Mae'r ymagwedd sydd gennym ni yma wedi bod yn un, rwy'n credu, y byddai'r rhan fwyaf o bobl yn cydnabod bod y buddsoddiad a wnaethom ni yn ystadau ysgolion yng Nghymru dros y degawd diwethaf wedi bod yn un sylweddol iawn, oherwydd ein bod ni'n blaenoriaethu buddsoddiad cyfalaf at ddibenion cynnal a chadw, ar gyfer addasiadau sero net ac at ddibenion ansawdd a diogelwch, ac rwy'n falch iawn o hynny, ac mae'r rhan fwyaf o Aelodau yn y Siambr hon, rwy'n credu, yn falch iawn o'r gwaith hwnnw.

Yn y pen draw, blaenoriaethu diogelwch ein dysgwyr a wnawn ni. Rwy'n falch iawn, wrth i mi sefyll yn y fan hon heddiw, mai dwy ysgol yn unig yng Nghymru a gafodd eu nodi. Fe fydd gennym ni ddarlun mwy cyflawn ar ddiwedd yr wythnos hon. A phan fydd yr wybodaeth honno gennym ni, pe byddai yna—ac rwy'n gobeithio na fydd gennym ni ddim, ond pe byddai yna ysgolion yn cael eu nodi â RAAC o bosibl, os nad ydyn nhw wedi cael eu harolygu eisoes, ac fe fydd llawer wedi cael eu harolygu, ond os nad ydyn nhw wedi cael eu harolygu felly, fe fyddwn ni'n gweithio gyda'r awdurdodau i roi'r trefniadau hynny ar waith. Ac os byddwn ni'n nodi ysgolion a allai fod ag RAAC, fe fyddwn ni'n cytuno ar ddull ar y cyd â'r awdurdod lleol i fod â chynllun rheoli penodol ar gyfer yr ysgol honno, yn union fel gwnaethom ni gydag Ynys Môn ar ddechrau'r wythnos diwethaf. Rwyf i o'r farn mai ymagwedd gydweithredol, bwyllog fel hon yw'r ffordd gwbl briodol ymlaen.

Thank you, Minister, for bringing this statement forward this afternoon, and also thank you for the updates during recess, including providing a personal briefing. I'm very grateful for that, because clearly it was a very worrying time to see the headlines and so on. It has been some comfort to see, with Anglesey, that first they are aware of the problem, that Llinos Medi as the leader of the council can say that they are carrying out annual surveys and therefore can collaborate with you. I think what does cause concern is the work happening in other areas where that work hasn't been identified as yet. Like you, I hope there are no further examples, but what is worrying is that we don't have a full picture at the moment.

You have mentioned a number of times the date of 15 September as a target and the hope that you will have a clearer picture by then. Does that mean a full picture? Sorry to be pedantic in terms of the use of language, but a more complete picture—. What I would want to know is when will we have definitive information, because one of the things that you mentioned in responding during the summer was that some work had been commissioned by the Welsh Government in terms of looking at the estate, but that was particularly in terms of decarbonisation, which included RAAC and so on. And I think there was some ambiguity when that statement was made in terms of where the work had reached. And certainly, if you were looking at the statement on decarbonisation, that work was supposed to start next month and to be completed within 12 months. Has that work been brought forward in terms of the RAAC element of it and then what's remaining? When will we really have that full picture, to provide assurances to staff and, obviously, pupils in these schools?

I would like to echo some of your comments on when additional information was provided to Welsh Government. It's important that there is a partnership between the UK Government and the Welsh Government and that there should be respect for the fact that we have a Government here. One of the things that I do think is very important in terms of funding is the responsibility in terms of that collaboration, if we see that the UK Government is at all concerned about Wales. Hywel Williams MP asked whether the Treasury would pay any costs related to RAAC in Welsh buildings, and the answer was 'no'. So, may I ask what discussions you've had with Welsh Labour MPs to ensure that they are pushing this case forward, and also any assurance from Keir Starmer, if he will be the next UK Prime Minister, in terms of what the situation will be when these types of things arise in future? Certainly, we must—. We shouldn't be playing politics here. The important thing is that we find resolution, and we know that Welsh Government funding is limited, and it's very important that we do have a UK Government that collaborates with us, rather than saying, 'Well, you should pay for this—we won't help out.' We have to have those assurances.

So, more than anything, if I could have some clarity, please, in terms of the timetable, the decarbonisation work and how that links to RAAC, and also in terms of the case for funding. Thank you.

I thank Heledd for those further questions. Could I just say—? In terms of the relationship question, the reason that I was answering a lot of questions about this last week was because people wanted to know why the decision was made on the first day of term. That's why. I was just trying to explain the timetable to people. It was a fair challenge for a journalist to present to the Government, but I needed to provide honest answers to people as to why the situation arose. It wasn't a political reason, but it was just to explain to people what the situation was.

In terms of having a full picture, since then I called for two things from the Government in Westminster. The first thing was for more information regarding the technical assessments that underpinned the information that was shared with us on the Sunday evening. The second thing was to hold a meeting of the cross-governmental committee—the Welsh Government was represented on that during the summer—to call for a further meeting of that so that all Governments were working with the same information base. It's important that we do collaborate and share information; particularly if it's happened to one Government but not to another, it's important for us to be able to see that. And, in fairness, both those things have happened since we called for them. So, the information has been flowing more easily since then.

In terms of the information at the end of this week, well, there are three categories. The first category is, 'Unfortunately, we have found more RAAC.' Hopefully that won't happen, but it is a possibility. On the other hand there's, 'We are entirely certain that we have no RAAC', so that's assurance and that's clear information. But there will be a middle category that's, 'Well, here is a school that may have a RAAC risk—we need to undertake more detailed survey work in order to be sure about that', but that will be a group with fewer schools. We will be able to define those schools. As I mentioned earlier, if work has already happened in terms of surveys, well, maybe we don't need to do that again. It depends on the circumstances: how many there are, what the age of the buildings is—those kinds of things are important. So, that's a fuller picture. The details will be clearer, but maybe we'll need to undertake further tests and maybe further work on schools in order to be completely sure. So, that's the information that we will have by Friday. But in publishing what we did last Friday, we were eager, and local authorities as well wanted to be transparent about where they were in terms of this process.

In terms of the work that happened before the summer, the survey that I mentioned in the statement—. As you mentioned, decarbonisation was the main purpose of that, but the kind of questions that arise in the wake of that, namely the age of the building and what materials were used to build it, whether adaptations have been since then—that's the kind of information you'd use to understand whether there is a risk of RAAC. There is more work to do, then, if you belive that that category is appropriate. And we've included RAAC, at the start of the summer, as part of that process as well, so that we have independent assurance. But the work will bring forward those details and we'll be able to tell you, 'This is the work that's going on with the local authorities', and further survey work that will be undertaken on schools where there is a question. So, that's the information base that will provide further certainty, and we will have another source of information as well. And I hope that will give you more certainty.

In terms of funding, I think the First Minister made a very clear statement during First Minister's questions earlier this afternoon where he said where he believes the responsibility falls, and he's right to say that, of course. These decisions were made in a period before the schools were given to us, as the Conservative said in her question. So, that is the principle. So, if anyone has an influence on the Westminster Government to undertake that position, I'd be pleased for their support.

Y ffordd orau i ddisgrifio sment yw ei fod yn lud hydrolig. Nid yw nemor glud arbennig sy'n rhwymo tywod a graean gyda'i gilydd, gan ffurfio elfen galed sy'n debyg i garreg. Ar ei ben ei hun, ychydig iawn o ddefnydd sydd i sment. Fodd bynnag, pan gymysgwch chi ef ag agregau, fel tywod a graean, mae'n gwneud concrit. Da iawn, hyd yma. Concrit yw'r deunydd a ddefnyddiwyd fynychaf a ddyfeisiwyd erioed gan ddyn. Yn anffodus, ceisiodd pobl wneud pethau iddo i leihau'r gost o'i gymysgu. Nid yw'r broblem gyda choncrit a atgyfnerthwyd a awyrwyd a'i awtoclafio o unrhyw syndod i mi. Mae ar restr hir o broblemau gyda deunyddiau adeiladu annhraddodiadol sydd wedi bod yn y gorffennol. Faint o bobl sy'n cofio sment alwmina uchel, a oedd yn bresennol mewn nifer o ysgolion a'r canlyniad oedd tyllau yn y sment? Faint o bobl sy'n cofio concrit wedi'i rag-gastio a atgyfnerthwyd, lle bu'n rhaid tynnu'r tai i lawr am eu bod yn anniogel i bobl fyw ynddyn nhw? Faint o bobl sy'n cofio dim mân ronynnau Wimpey? Mae'r tai yno o hyd, ond mae hi'n anodd iawn, iawn cael morgais ar eu cyfer. Faint o bobl sy'n cofio'r tai dur, a oedd gennym ni yn Abertawe, y bu'n rhaid eu tynnu i lawr? Fe allwn i fynd drwy restr arall eto o'r rhain, ond fe fyddai hynny'n cymryd llawer gormod o amser. Y cyfan yr wyf i'n ei ofyn yw i Lywodraeth Cymru orchymyn mai dim ond deunyddiau adeiladu traddodiadol a gaiff eu defnyddio i godi adeiladau ysgolion. Efallai y bydd hynny'n costio mwy, ond fe fyddan nhw'n para.

Diolch i Mike Hedges am hynna, ac rwy'n gwerthfawrogi'r manylion technegol y mae ef yn eu rhoi yn ei gwestiynau ef bob amser, ac rwy'n ddiolchgar iddo am hynny. Fe nododd ef nifer o bwyntiau yn ei gwestiwn. Fe wŷr ef, beth bynnag, o'i brofiad ei hun, ein bod ni'n adeiladu ysgolion mewn ffordd wahanol yng Nghymru i'r ffordd y maen nhw'n gwneud hynny yn Lloegr. Rydym ni'n caniatáu mwy o gydweithio, os mynnwch chi, fel roeddwn i'n tynnu sylw ato ychydig yn gynharach, gyda'n hawdurdodau lleol i sicrhau bod codi adeiladau newydd i'n hysgolion ni, er enghraifft, yn adlewyrchu'r safonau priodol. Rydym ni mewn trafodaeth led barhaus, mewn gwirionedd, a thrwy'r amser, gyda'r Consortiwm o Awdurdodau Lleol yng Nghymru, y mae ef yn gwybod amdanyn nhw—consortiwm adeiladu awdurdodau lleol Cymru—o ran cwestiynau ynghylch safonau a safonau dylunio a deunyddiau a chwestiynau eraill. Yn wir, dros y naw mis diwethaf, mae fy swyddogion i wedi bod yn gweithio gyda'r sector, mewn gwirionedd, gan adolygu'r safonau hynny'n drylwyr iawn, safonau dylunio a safonau gofod, yn ogystal ag eraill. Rydym ni'n gwneud hynny o bryd i'w gilydd i adnewyddu hynny fel rhan o'n rhaglen cymunedau dysgu cynaliadwy. Fe wŷr ef ein bod ni'n comisiynu adeiladu rhai ysgolion cynradd newydd gan ddefnyddio deunyddiau naturiol, felly rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n gallu cyflawni ein nodau amgylcheddol trwy ymgymryd â menter o'r fath hefyd. Ond fe fydd y safonau newydd, y mae fy swyddogion i'n eu trafod gyda'r sector, yn benodol i ysgolion yng Nghymru. Mae'r trafodaethau hynny wedi bod yn digwydd ers peth amser, fel dywedais i, ac fe fyddan nhw'n cefnogi ein hymrwymiad ni yn y Llywodraeth yn uniongyrchol, y gwn ei fod ef o'r un farn, i sicrhau bod ein hysgolion ni yng Nghymru yn addas i'r unfed ganrif ar hugain ym mhob modd.

Diolch i chi am y datganiad, Gweinidog, ac am eich datganiadau ysgrifenedig yn gynharach. Roeddwn i'n falch o weld nad oedd Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr wedi dod o hyd i unrhyw RAAC yn eu hysgolion nhw. Ond a yw hyn yn golygu bod ein hysgolion ni'n ddiogel? Gweinidog, pa mor ffyddiog ydych chi fod pob adeilad ysgol yn ddiogel, pe byddai RAAC wedi cael ei ddarganfod neu beidio?

Ar ymweliad diweddar ag Ysgol Gyfun Brynteg, fe welais i adeiledd atgyfnerthol dur enfawr yn dal y nenfwd yn ystafell y prifathro. Er fy mod i'n deall yr angen am flaenoriaethu ymdrin â mater y RAAC yn dda iawn, mae'n rhaid i ni sicrhau hefyd y bydd pob un o adeiladau ein hysgolion ni 100 y cant yn ddiogel ar gyfer y disgyblion a'r staff. Gweinidog, pa gamau a ddylid eu cymryd i adolygu integredd adeiledd adeiladau ysgolion ledled Cymru? Ac yn olaf, a yw'r mater RAAC wedi ysgogi unrhyw newidiadau o ran polisi ynglŷn â sut i ymdrin ag adeiladau sy'n heneiddio wrth fynd ymlaen? Mae hi'n debyg ein bod yn rheoli asbestos ac rydym ni'n rheoli RAAC. A ydych chi'n derbyn na allwn barhau i bapuro dros y craciau? Diolch yn fawr. 

Wel, rwy'n credu bod cyd-destun cwestiwn yr Aelod yn bwysig iawn. Felly, yr ateb i'w gwestiwn ef, 'A yw ein hysgolion ni'n ddiogel yng Nghymru?' yw, 'Ydynt, maen nhw.' Ac rwy'n credu y dylem ni fod yn eglur iawn nad ydym ni'n caniatáu i'r ensyniad ymwreiddio bod unrhyw adeilad sydd â RAAC yn bresennol ynddo yn anniogel dim ond am y rheswm hwnnw. Mae canllawiau Sefydliad y Peirianwyr Strwythurol, sydd wedi cadw i fyny, os mynnwch chi, gyda gwybodaeth a ddatblygodd dros nifer o flynyddoedd, yr ydym ni wedi siarad â nhw ynglŷn â hyn yn ystod yr wythnos diwethaf yn dweud, 'A yw'r wybodaeth newydd hon yn achosi i chi newid y canllawiau hynny?' —. A'r ateb yw, 'Nac ydyw, mae'r canllawiau yn parhau i fod yn ganllawiau da.' A'r holl bwynt yw helpu perchnogion adeiladau, rheolwyr adeiladu, i reoli'r ystad mewn ffordd ddiogel pan fydd RAAC yn bresennol. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod yn sefydlu'r pwynt hwnnw hefyd.

Mae hi'n wir dweud hefyd y bydd gan awdurdodau lleol ledled Cymru, o ran pob un o'u hysgolion nhw, ac, yn wir, pob un o'r adeiladau y maen nhw'n gyfrifol amdanyn nhw, raglen barhaus o arolygu a chynnal a chadw. Felly, mae Ynys Môn yn enghraifft dda iawn o hyn. Mae RAAC wedi cael ei ddarganfod yn yr ysgol oherwydd bod yr awdurdod wedi gwneud yr arolygon yn iawn ac wedi nodi'r ardaloedd hynny, ac wedi bod yn rheoli'r adeilad yn unol â'r canllawiau hyn. Felly, ledled Cymru, mae rhaglenni ar waith i reoli adeiladau cyhoeddus yn y ffordd honno.

O ran y cwestiwn olaf, 'A wyf i o'r farn fod angen newid y canllawiau?' Wel, rydym ni wedi rhoi prawf ar hynny yn enwedig gyda'r Sefydliad Peirianwyr Strwythurol. Yr hyn sy'n digwydd nawr yn Ynys Môn, ac mewn adeiladau eraill, a phe byddem ni'n darganfod RAAC yn bresennol mewn ysgol arall, er hynny, yn amlwg, fel mae hi heddiw, na wnaethom ni ond fe fyddwn ni'n gwybod mwy yn y dyddiau nesaf, yr hyn sy'n cael ei wneud yno yw cymhwyso'r safonau proffesiynol hynny gyda'r wybodaeth newydd hon sydd ar gael. Mae'n honno'n ymagwedd bwyllog, ymagwedd sy'n ymdrin ag achosion unigol ar lawer ystyr, ond mae ein hymrwymiad ni yng Nghymru wedi bod yn amlwg iawn, a dyna yn union pam rydym ni'n buddsoddi cymaint mewn cynnal a chadw cynlluniedig ac uwchraddio cyfalaf, a llawer iawn mwy nag yn ein rhaglen ar gyfer adeiladu ysgolion a cholegau newydd, hyd yn oed.

I'm grateful to the Minister for his statement today, and for the opportunity for a personal briefing and conversation during recess. It's a very worrying situation across Wales, but, as it happens, the two schools identified were in my constituency and a decision was taken not to open them at the beginning of term. And I would like at this point to express my thanks to Llinos Medi and to Anglesey council for their prompt response, and to thank them for the proactive work that they've done, as we've heard, in undertaking the necessary RAAC assessments, so that they knew what needed to be done when the change of guidance came at the last minute. I'm extremely grateful to staff, headteachers, management teams at Ysgol David Hughes and Ysgol Uwchradd Caergybi for responding so quickly and ensuring that the education could continue. The challenges are greater at Ysgol Uwchradd Caergybi than they are at Ysgol David Hughes now, but the work that has been done to ensure that education can continue is extremely important. 

I did have some questions about funding, and questions as to how this could have happened with so little notice before the beginning of term, but those have already been asked. But two very brief questions: what steps are the Welsh Government taking to support Ysgol Uwchradd Caergybi specifically to ensure that they can open their doors fully as soon as possible? And further, in moving forward, what assurance can the Minister give that any maintenance work can happen in a way that won't interfere further with the education of pupils? 

Well, this is an opportunity for me to reiterate my thanks to the school, to the headteachers and the staff for working under great time pressure, but in such a creative way, to find ways to reduce the period for which the schools have been partly closed, and to the council and to Llinos Medi and the team there too. They have worked very quickly, and have also collaborated with us, so I thank them for that.

In terms of the next piece of work, we're still waiting to hear from the experts who have been in the schools at the end of last week. We will have, or the council will have, a report from them. They are experts in the field, and they're using the official guidance to look to see whether things need to be changed in the light of the new information that emerged on Sunday evening. So, we're still waiting to hear what comes from that. Because we have a joint plan with councils of co-investment, there is an opportunity nearly every week to have these kinds of conversations anyway. So, the capital plan is a significant one. If we need to reprioritise within that in order to be able to meet some of the problems that are arising, well, we have an opportunity to do that jointly. So, those conversations are happening consistently.

In terms of work that we're doing to support both schools at present, of course, Ysgol David Hughes has reopened entirely. We have been working with Ysgol Uwchradd Caergybi to find alternative options in terms of local buildings to ensure that we can increase the numbers of children who can have face-to-face education. At present, there is a lot of online learning happening, of course, and school groups coming in alternately, so that they can have the experience of being in school. But we're trying to have a strategic response to that in terms of which alternative buildings are available locally that could provide a temporary space to increase the numbers having face-to-face education.

So, that's the main priority at the moment in terms of alternative arrangements, and we'll see what comes back from the engineers to see what further steps need to be taken in the school as well. It's important to remember that RAAC isn't present in all parts of either of the schools—it's in specific buildings. So, there are options to be able to work around that as well.

And finally, Rhys ab Owen.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Ni fydd Cymru yn anghofio canlyniadau trychinebus anwybyddu pryderon diogelwch yn ymwneud ag ysgolion. Ac eto, er gwaethaf hyn, mae hi'n ymddangos i mi ei bod hi'n ymddangos bod ymateb Llywodraeth y DU yn cael ei ysgogi gan ideoleg i raddau helaeth. Rydym ni yn y sefyllfa hon—gadewch i ni atgoffa ein hunain—rydym ni yn y sefyllfa hon oherwydd toriadau yng nghyllideb y DU i waith atgyweirio ysgolion, gwybodaeth hanfodol na chafodd ei rhannu a'r cyfrifoldeb yn cael ei daflu ymlaen i eraill. Nid oeddwn i'n gallu credu'r peth pan ddarllenais i'r wythnos diwethaf fod Gweinidog addysg y DU yn credu y byddai penaethiaid yn gallu nodi RAAC yn eu hysgolion nhw. Fel y mwyafrif ohonom, rwy'n siŵr nad oedden nhw wedi clywed am RAAC erioed cyn diwedd tymor yr haf, heb sôn am allu bod yn ddigon o arbenigwyr ym maes concrit i wybod pa fath o goncrit a oedd ganddyn nhw. Pryd mae'r Gweinidog yn disgwyl i arolygon Llywodraeth Cymru gael eu cwblhau? Fe welwn ni, wrth edrych ar goncrit brau uwchben ein plant ni, ganlyniad 13 mlynedd o gyni yn y DU. Mae canlyniadau i'r polisïau hyn. Mae hyn hefyd o ganlyniad i Lywodraeth y DU sy'n dymuno gwladwriaeth lai ac sy'n casáu manylion. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod gwybodaeth hanfodol yn cael ei rhannu mewn da bryd? Diolch yn fawr.

Rwy'n cytuno â'r Aelod o ran rhoi blaenoriaeth i sicrhau bod ystadau ein hysgolion yng Nghymru yn addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. Rwy'n credu efallai nad yw ei gwestiwn ef, os caf i ddweud, yn rhoi digon o ystyriaeth i'r dewisiadau gwahanol a wnaethom ni yng Nghymru o ran polisi, hyd yn oed yng nghyd-destun ehangach y DU fel hyn, a ddisgrifiwyd yn deg, yn fy marn i, o fod â Llywodraeth y DU nad yw hi wedi blaenoriaethu buddsoddiad cyhoeddus dros y 13 blynedd diwethaf. Ond rwy'n credu, yng Nghymru, ein bod ni'n gweld tystiolaeth o ragoriaeth datganoli, pryd y gallwch chi wneud penderfyniadau gwahanol a chymhwyso blaenoriaethau gwahanol i'r cyllid sydd gennych chi ar gael, a dyna pam, o'r band blaenorol a'r band buddsoddi yn yr ysgolion yng Nghymru ar hyn o bryd fel ei gilydd, ein bod ni'n edrych ar oddeutu 340 o ysgolion a fydd naill ai'n cael eu hadnewyddu yn gyfan gwbl neu'n cael eu hadnewyddu yn sylweddol. Ac rwy'n credu bod hwnnw'n bolisi yr ydym i gyd yn falch ohono yn y Siambr hon, onid ydyw, mewn gwirionedd, ac rwy'n credu ei fod yn bolisi y mae Llywodraeth Lafur Cymru yn angerddol iawn yn ei gylch, yn sicr.

Rwy'n credu ei fod ef yn gwneud pwynt pwysig ynglŷn â sut y gallwn ni weithio gydag ysgolion yn y cyswllt hwn. Fe fyddwn i'n dweud ein bod ni'n gallu bod ag ymagwedd sy'n fwy seiliedig ar bartneriaeth yng Nghymru oherwydd y parch sydd gennym ni tuag at yr awdurdodau lleol. Rydym ni'n dal i fod—. Dros y ffin, oherwydd strwythur y system ysgolion, mae yna lawer iawn o ysgolion, yn amlwg, sy'n gweithredu'r tu allan i faes cyfrifoldeb yr awdurdodau lleol, felly dyna pam, rwy'n credu, y mae'r Adran Addysg yn gorfod ymgysylltu â phenaethiaid unigol. Mae yna 24,000 o ysgolion, rwy'n credu, yn Lloegr, felly mae hwnnw'n gryn dipyn o orchwyl. Yn amlwg, yng Nghymru, mae gennym ni nifer llai o awdurdodau lleol, sy'n deall eu stoc adeiladu nhw'n dda iawn, felly rydym ni'n gallu gweithio yn gyflym iawn gyda nhw. Ac fel dywedais i, erbyn diwedd yr wythnos hon, fe fydd gennym ni ragor o wybodaeth.

Ac fe ofynnodd ef i mi, yn olaf, 'Erbyn pryd y gallwn ni ddisgwyl datrysiad llwyr i hyn?', wel, rwy'n mawr hyderu na fydd unrhyw ysgolion eraill gennym ni'n cael eu nodi yn rhai sydd â RAAC, yn amlwg, ond, pan fydd yr wybodaeth gennym ni, erbyn dydd Gwener, fe fyddwn ni'n ymgysylltu â pheirianwyr strwythurol arbenigol wedyn ar sail yr wybodaeth honno gan awdurdodau lleol a hefyd, fe ddylwn ddweud, sefydliadau addysg bellach, oherwydd maen nhw hefyd am roi gwybodaeth i ni gyda'r un amserlen, ac fe fyddwn ni'n gwneud unrhyw arfarniadau brys y mae angen eu gwneud bryd hynny oherwydd unrhyw achosion sydd newydd eu nodi—ac rwy'n gobeithio yn daer na fydd yna unrhyw un—ac rydym ni'n rhagweld y bydd y gwaith hwnnw i gyd yn cael ei gwblhau wedyn erbyn diwedd mis Rhagfyr eleni, sef, rwy'n credu, yn fras, yr un amserlen ag sydd ganddyn nhw mewn rhannau eraill o'r DU ar gyfer y gwaith hwn hefyd.

I thank the Minister. 

Item 4 this afternoon is a statement by the Minister for Climate Change, independent review and Natural Resources Wales reports into flooding 2020-21. And I call on the Minister, Julie James.   

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch o ddatgan bod adolygiad annibynnol yr Athro Elwen Evans CB o adroddiadau adran 19 llywodraeth leol a Cyfoeth Naturiol Cymru ar y llifogydd eithafol yn ystod gaeaf 2020 a 2021 wedi cael ei gyhoeddi. Cafodd yr adolygiad hwn ei gynnal fel rhan o'r cytundeb cydweithio ar y cyd â Phlaid Cymru ac mae'n gam pwysig wrth wella'r ffordd mae'r gwaith o reoli perygl llifogydd, gan gynnwys yr ymateb i achosion o lifogydd a'u canlyniadau, yn cael ei gyflawni ledled Cymru. Adolygiad desg oedd hwn. Roedd yn canolbwyntio'n benodol ar ddeall y broses ymchwilio sydd ar waith ar hyn o bryd o dan Ddeddf Rheoli Llifogydd a Dŵr 2010 a sut y cafodd y broses hon ei defnyddio yng nghyd-destun yr achosion o lifogydd difrifol y cyfeiriwyd atyn nhw. Mae'r adolygiad hwn wedi nodi meysydd o arfer da, meysydd i'w gwella, llwyddiannau a gwersi i'w dysgu. Doedd dim bwriad i'r adolygiad hwn fynd i'r afael ag ymatebion awdurdodau lleol na Cyfoeth Naturiol Cymru i'r llifogydd yn ehangach. Cytunwyd ar y cylch gorchwyl a'r cwmpas trwy drafodaethau rhyngof fi, yr Aelod dynodedig a'r Athro Evans. Fe wnaeth yr Aelod dynodedig a minnau gyfarfod â'r Athro Evans ar wahanol gamau o'r adolygiad i drafod cynnydd a'i barn wrth symud ymlaen. Aeth yr Athro Evans ati i adolygu gwybodaeth ategol gan gynnwys tystiolaeth, adroddiadau cynnydd, adroddiadau adran 19 cyhoeddedig, ynghyd â chyflwyniadau eraill a ddarparwyd gan yr awdurdodau llifogydd lleol arweiniol, Cyfoeth Naturiol Cymru a thrwy Aelodau'r Senedd. Hoffwn ddiolch yn fawr iawn i bawb a gyfrannodd at yr adolygiad.

Cafodd yr holl wybodaeth a deddfwriaeth berthnasol, ynghyd â pholisïau, strategaethau ac allbynnau presennol o adolygiadau eraill, eu hystyried o fewn terfynau'r cylch gorchwyl a maes cymhleth rheoli perygl llifogydd. Mae nifer o adolygiadau eraill wedi'u cynnal neu'n cael eu cynnal i'r ffordd y caiff perygl llifogydd ei reoli, a nodwyd yn benodol yn y cylch gorchwyl y dylai'r Athro Evans osgoi dyblygu a gorgyffwrdd â'r adolygiadau eraill hyn. Mae hyn yn cynnwys, ymhlith eraill, gwaith gan y pwyllgor llifogydd ac erydu arfordirol, Archwilio Cymru a Chomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru, sydd, drwy'r cytundeb cydweithio, yn ystyried sut y gellir lleihau'r tebygolrwydd o lifogydd ledled y wlad cymaint â phosibl erbyn 2050.

Hoffwn achub ar y cyfle hwn i amlinellu rhai o brif ganfyddiadau'r Athro Evans o'i hadolygiad, sy'n tynnu sylw at newidiadau strategol, polisi ac ymarferol a allai gryfhau'r broses o ymchwilio i lifogydd ac yn cydnabod y cyfyngiadau o fewn y fframwaith presennol. Mae'r Athro Evans wedi nodi dau faes eang lle mae'n teimlo bod angen mwy o eglurder a gwelliant. Dydy'r ddeddfwriaeth ei hun ddim yn cynnig yr eglurder sydd ei angen ar awdurdodau llifogydd lleol arweiniol i ddeall pwrpas ymchwiliad llifogydd adran 19. Mae'n parhau i fod yn oddrychol ac yn agored i'w dehongli a dydy hi ddim yn glir lle mae'n cyd-fynd â'r fframwaith adrodd ehangach ar reoli perygl llifogydd. Yr awdurdod lleol sy'n penderfynu i ba raddau y caiff ymchwiliad ei gynnal a ph'un a oes angen adroddiad ffurfiol ai peidio. A dweud y gwir, does dim byd yn y ddeddfwriaeth sy'n gofyn i'n hawdurdodau lleol lunio adroddiad, dim ond cyhoeddi canfyddiadau unrhyw ymchwiliad a allai fod wedi'i gynnal. Yn absenoldeb yr eglurder hwn, mae awdurdodau lleol wedi datblygu'r broses y maen nhw'n ei defnyddio heddiw ar eu pen eu hunain, a'r disgwyliad yw y bydd adroddiad sy'n manylu ar ddigwyddiadau, camau gweithredu ac argymhellion yn cael ei lunio yn dilyn ymchwiliad. Fodd bynnag, dydy hyn ddim yn gyson ledled Cymru, ac mae'r Athro Evans yn argymell bod angen adolygiad polisi strategol i ddiffinio pwrpas ymchwiliad adran 19 yn glir a chryfhau'r broses. Argymhelliad ychwanegol yw bod angen mwy o gysondeb ar draws yr awdurdodau llifogydd lleol arweiniol o ran adroddiadau ehangach. Er enghraifft, pryd dylai ymchwiliadau gael eu cynnal, ac ar ba ffurf y dylai ymchwiliad fod? A ddylai fod adroddiad ar yr ymchwiliad? Ac, os felly, byddai datblygu templed yn gam cadarnhaol ymlaen. 

Ym mis Hydref 2020, cyhoeddwyd 'Y Strategaeth Genedlaethol ar gyfer Rheoli Perygl Llifogydd ac Erydu Arfordirol yng Nghymru'. Mae'r strategaeth 10 mlynedd hon yn nodi pum amcan allweddol i helpu i leihau'r risg y mae llifogydd ac erydu arfordirol yn ei pheri i bobl a chymunedau. Yn cefnogi'r gwaith o gyflawni'r amcanion hyn mae 24 o fesurau sy'n nodi sut y byddwn ni'n cyflawni'r pum amcan hyn, y mae pob mesur yn un darn jig-so yn y dirwedd rheoli perygl llifogydd ehangach.

Mae mesur 21 o'r strategaeth genedlaethol eisoes yn nodi bod adran 19 yn faes i'w wella. Fel cam ymarferol y gellir ei gymryd ar unwaith o fewn y fframwaith presennol a heb ragflaenu'r gwaith strategol a pholisi ehangach sy'n mynd rhagddo, bydd fy swyddogion yn gweithio gyda CLlLC, y pwyllgor llifogydd ac erydu arfordirol, ac awdurdodau lleol i wella'r ffordd o wneud ymchwiliadau ac adroddiadau adran 19 yn symlach, yn haws eu deall, ac yn fwy hygyrch. Mae'r Athro Evans yn cydnabod bod y darn penodol hwn o waith eisoes yn cael ei ystyried, a bydd swyddogion yn parhau i weithio gyda'n hawdurdodau rheoli risg i gynnwys y canfyddiadau hyn fel rhan o'r gwaith o gyflawni'r mesur strategol hwn.

Wrth adolygu cynnydd Cyfoeth Naturiol Cymru yn erbyn camau gweithredu a nodwyd yn ei adroddiadau yn dilyn y llifogydd ym mis Chwefror 2020, mae'r Athro Evans wedi nodi cynnydd da yn erbyn y 94 o gamau gweithredu a nodwyd. Fodd bynnag, mae 15 o gamau gweithredu i'w cyflawni o hyd. Cydnabyddir y gallai'r camau sy'n weddill fod yn fwy hirdymor ac yn fwy cymhleth i'w cyflawni, ond mae'r Athro Evans yn argymell y dylid darparu amserlenni realistig ar gyfer cyflawni'r camau hyn.

Mae'r adolygiad hwn yn un maes rheoli perygl llifogydd a'r fframwaith adrodd, ond mae'n un pwysig wrth helpu pawb i feithrin gwell dealltwriaeth o lifogydd a'r strwythurau sy'n sail i'r gwaith o reoli perygl llifogydd. Mae deall achosion llifogydd a'u canlyniadau yn rhoi gwybodaeth bwysig i awdurdodau rheoli risg a chymunedau a all gefnogi dealltwriaeth o'r hyn sydd wedi digwydd, sut y bu iddo ddigwydd a sut y gellid lliniaru'r risg yn y dyfodol. Ac er ein bod ni i gyd yn parhau i ddysgu gwersi o ddigwyddiadau diweddar, rydym hefyd yn edrych i'r tymor hwy. Gall y wybodaeth mewn llawer o'r adroddiadau hyn ddarparu'r sylfaen dystiolaeth ar gyfer cynlluniau lliniaru llifogydd yn y dyfodol.

Yn ôl rhagfynegiadau hinsawdd y DU, bydd Cymru yn gweld gaeafau mwynach, gwlypach, mwy o lawiad dwysach, mwy o lifogydd arfordirol, a hafau poethach a sychach. Mae'r adroddiadau diweddar gan y Panel Rhyngwladol ar Newid Hinsawdd a Phwyllgor Newid Hinsawdd y DU wedi ailadrodd yr angen i barhau i fuddsoddi mewn mesurau lliniaru, addasu a gwydnwch, er mwyn ymateb i heriau cynhesu byd-eang. Felly, mae ein buddsoddiad parhaus mewn rheoli perygl llifogydd yn hanfodol i'n cymunedau.

Er mwyn cefnogi sut rydym yn cynllunio ar gyfer llifogydd yn y dyfodol, ac eto fel rhan o'n cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru, rydym wedi gofyn i Gomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru asesu sut y gallwn leihau'r risg o lifogydd i gartrefi, busnesau a seilwaith erbyn 2050. Bydd y comisiwn yn ystyried y sgiliau sydd gennym a'r adnoddau sydd eu hangen arnom, yr heriau sy'n ymwneud ag addasu, yr angen i weithio ar raddfa dalgylch a meddwl yn fwy mewn partneriaeth, nid yn unig ar draws awdurdodau rheoli risg, ond hefyd ar draws adrannau ehangach y Llywodraeth. Rydym yn disgwyl i'r gwaith hwn gael ei gwblhau yr haf nesaf.

Hefyd, mae pwyllgor llifogydd ac erydu arfordirol annibynnol Cymru, dan gadeiryddiaeth Mr Martin Buckle, yn cynnal dau adolygiad ar wahân, a ragnodwyd gan ein strategaeth genedlaethol. Yn gyson â rhai o'r cwestiynau a ofynnwyd gan yr Athro Evans, mae'r rhain hefyd yn ystyried a oes angen newid deddfwriaethol a pholisi ehangach ym maes rheoli perygl llifogydd, tra bod yr ail yn ystyried y sefyllfa adnoddau a sgiliau yn y maes o ran cyflawni gwaith perygl llifogydd ledled Cymru. Mae'r Athro Evans yn cydnabod mai dim ond un darn pwysig yw ei hadolgiad hi yn y dirwedd rheoli perygl llifogydd ehangach, sydd eisoes yn cael sylw mewn archwiliadau, adolygiadau ac asesiadau eraill, gan gynnwys rhai o'r rhai a nodwyd eisoes.

Yn ogystal, mae hi'n mynd ymlaen i gydnabod bod perygl llifogydd yn ddarlun cymhleth lle mae cynnydd wedi'i wneud eisoes mewn rhai ardaloedd, lle mae gwersi a ddysgwyd yn cael eu rhoi ar waith nawr, ond hefyd lle mae angen gwelliant parhaus ar draws y maes rheoli perygl llifogydd yn ehangach. Byddaf yn parhau i weithio gyda'r Aelod dynodedig ar y gwaith hwn yng ngoleuni'r ymrwymiad i weithredu ar yr argymhellion a wnaed yn adolygiad yr Athro Evans, ac yng ngoleuni'r gwaith ehangach sydd ar y gweill. Diolch.

Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am yr hyn sydd, serch hynny, yn adroddiad yr ydym wedi bod yn disgwyl yn hir amdano ar yr adolygiadau o adroddiadau adran 19 ar lifogydd 2021—2020-21. Hefyd, rhaid i ni beidio ag anghofio, cyn hyn—. Rwyf wedi codi, sawl gwaith yn y Siambr yma, bryderon, oherwydd, wrth gwrs, yn Aberconwy fe welsom ni lifogydd yn 2016 a 2018, ac rydyn ni hyd yn oed wedi cwestiynu rhinweddau adroddiadau adran 19.

Yn ystod llifogydd trasig y blynyddoedd a grybwyllwyd, gadawyd 3,130 o gartrefi ledled Cymru dan ddŵr. Amharwyd ar fywydau 3,130 o deuluoedd. Roedd hi'n aeaf digynsail—neu felly roeddem ni'n ei meddwl—am stormydd a llifogydd, ac mae wedi arwain at angen dybryd i weithredu o ddifrif, a hynny ar fyrder. Cafodd galwadau eu gwneud o'r meinciau hyn ar y pryd, yn ystod 2021, i gynnal adolygiad trylwyr o waith rheoli llifogydd ac adroddiadau adran 19, a'r angen am ddiwygiadau ar unwaith. Felly, wrth gwrs, rydyn ni'n croesawu'r adolygiad o adroddiadau adran 19, o ystyried ei fod mor hwyr, ac rydym wedi gofyn a gofyn a gofyn amdano. Roeddem ni'n aros am yr adroddiad hwn gyda disgwyliadau mawr, gan obeithio y byddai'n cynnig ffordd ymlaen ar gyfer digwyddiadau llifogydd eithafol. Ers 2020, rydyn ni wedi bod yn tynnu sylw'r Senedd at dystiolaeth sy'n dangos bod adroddiadau adran 19 yn cymryd llawer gormod o amser i'w cynhyrchu a'u cyhoeddi, ac a dweud y gwir, mewn rhai awdurdodau lleol, byddwn i'n dweud nad oes llawer o awydd wedi bod i'w gwneud nhw.

Bron i dair blynedd yn ôl i'r diwrnod—dair blynedd yn ôl i'r diwrnod—ar 16 Medi 2020, fe dynnais i sylw at y ffaith ei bod yn cymryd llawer gormod o amser i adroddiadau adran 19 gael eu cyflwyno, gan ddefnyddio enghraifft o adroddiad o Fetws-y-Coed a Dolwyddelan a gymerodd fwy na chwe mis. Roeddwn i'n meddwl bod hynny'n wael. Mae cyhoeddi'r adroddiad penodol hwn yn cadarnhau nawr bod 43 o adroddiadau adran 19 wedi'u cwblhau, ond does dim bwriad iddyn nhw gael eu cyhoeddi. Mae wyth adroddiad yn dal i aros i gael eu cymeradwyo. Ac yn fwy pryderus, mae 34 o adroddiadau yn mynd rhagddynt o hyd. Rydyn ni nawr ym mis Medi 2023; cytundeb yn y weinyddiaeth flaenorol oedd hwn. Felly, Gweinidog, rwy'n credu bod angen ateb llawer o gwestiynau yma.

Felly, mae'r data hwn nawr o fis Ebrill 2023, ddwy flynedd ar ôl y llifogydd sy'n destun ymchwiliad. Mae'r rhain yn adroddiadau i'r llifogydd hynny a ddinistriodd gartrefi, bywoliaeth a bywydau, ac mae'r ffaith bod dros 50 y cant naill ai heb eu cyhoeddi, heb eu gorffen neu'n aros i gael eu cymeradwyo yn warthus. Ac ymatebion gwan Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru i'r adroddiad sy'n gyfrifol am hyn i gyd. Rydym yn gwybod nawr bod hyn i gyd, yr adroddiadau adran 19, yr adolygiad gwirioneddol o adroddiadau adran 19, yn wastraff costus o arian ac amser trethdalwyr, ar adeg pan fydden ni'n wynebu argyfwng llifogydd yng Nghymru.

Tynnodd datganiad y Gweinidog eleni, ar 31 Awst 2023, sylw at fuddsoddiad cadarnhaol gan Lywodraeth Cymru, ond mae'n methu'r pwynt yn llwyr. Mae'n nodi bod angen cyd-destun adolygiadau neu adroddiadau eraill sy'n mynd rhagddynt, felly, does dim byd bron yn mynd i ddigwydd ar unwaith. Er fy mod i'n croesawu'r gwaith ar fesur 21, y gwir amdani yw bod y gwaith hwnnw'n cael ei wneud yn barod, dydy e ddim wedi cael ei sbarduno gan yr adroddiad penodol hwn. Mae'r adroddiad yn gofyn am dri chanlyniad: adolygiad o ddeddfwriaeth ehangach ar berygl llifogydd yng Nghymru; ymagwedd Cymru gyfan at adroddiadau adran 19; cydgysylltu ledled Cymru rhwng awdurdodau rheoli risg, a sefydlu arweinydd i adolygu cynnydd a rhannu materion cyffredin. Roeddem ni'n gofyn am hyn yn 2021.

Ar 20 Medi 2021, fe wnaethom ni, fel grŵp, gynnig y Bil Llifogydd (Cymru). Yn y cynnig hwn, fe amlinellais i sail gyfreithiol dros sefydlu asiantaeth llifogydd genedlaethol, un corff a fyddai'n mynd i'r afael â llifogydd ac yn gosod terfynau amser statudol ar gyhoeddi adroddiadau adran 19. Felly, Gweinidog, a wnewch chi sefydlu asiantaeth llifogydd genedlaethol i Gymru, fel bod yna arweinydd y mae'r adroddiad yn gofyn amdano? A wnewch chi nodi yn y gyfraith strwythurau a therfynau amser statudol ar gyfer adroddiadau adran 19? Ac a wnewch chi gyflwyno Bil Llifogydd (Cymru), fel bod y Senedd hon yn gallu dechrau'r broses o gryfhau deddfwriaeth i Gymru?

Dydy hi ddim yn ddigon da sefyll o'r neilltu ac aros i'r gaeaf ddod a gweld yr holl lifogydd sy'n dod gyda hynny. Rydyn ni hyd yn oed yn gweld llifogydd yn ystod yr haf nawr. Rydyn ni'n wynebu argyfwng, Gweinidog. Mae'n effeithio arnom ni yn Aberconwy, fy nghydweithiwr yng Ngorllewin Clwyd, a llawer o'r Aelodau sy'n gwasanaethu yma, bydd llifogydd wedi effeithio ar eu hetholaethau nhw. Dydy hi ddim yn deg i'r perchnogion tai hyn, a byddwn yn gofyn ein bod ni nawr yn cymryd ymagwedd llawer mwy rhagweithiol at lifogydd nag yr wyf wedi'i gweld ers i mi fod yma. Diolch.

Diolch yn fawr, Janet. Dydw i ddim yn hollol siŵr beth rydych chi'n ei ofyn i mi fanna. Dydw i ddim yn mynd i sefydlu asiantaeth genedlaethol ar gyfer llifogydd. Rwy'n gwbl argyhoeddedig na fyddai'r bobl sydd wedi dioddef llifogydd dros y blynyddoedd diwethaf—ac, yn wir, cyn hynny—yn cael unrhyw gysur o'r syniad y byddai asiantaeth arall yn cael ei sefydlu mewn ymateb i hynny. Yn hytrach, rydyn ni wedi gwneud nifer o bethau ymarferol iawn yn yr amser byr ers y llifogydd hynny, ac rwyf wrth fy modd â'r syniad eich bod chi'n credu bod oedi wedi bod pan yw wedi cymryd dwy flynedd i gwblhau'r adroddiad. Wn i ddim sut ar y ddaear rydych chi'n meddwl y gall y math hwn o waith manwl iawn gael ei wneud yn gyflymach na hynny, ac os hoffech chi i mi roi rhestr i chi o bethau y mae eich Llywodraeth eich hun wedi cymryd llawer hirach—[Torri ar draws.] Ydych chi eisiau clywed yr hyn rwy'n ei ddweud wrthych neu beidio? 

Gadewch i'r Gweinidog ymateb i'r cwestiwn os gwelwch yn dda. 

Dim byd newydd yn ôl pob tebyg.

Wel, os felly, Darren, wna i ddim trafferthu ei ateb. Awn ni at y person nesaf? Fyddaf i ddim yn dweud unrhyw beth newydd, mae'n debyg. 

Gweinidog, hoffwn achub ar y cyfle i groesawu'r adroddiad, a hoffwn ddiolch i'r Athro Elwen Evans CB am arwain y gwaith. Mae'r adolygiad hwn yn amlwg yn rhan hanfodol o'r cytundeb cydweithio. Rwy'n siŵr nad oes angen i mi atgoffa'r Senedd na'r Gweinidog bod Plaid Cymru yn awyddus i weld ymchwiliad annibynnol i'r llifogydd, o ystyried pa mor ddifrifol oedden nhw, ac rwy'n credu bod cwestiynau heb eu hateb. A bydd rhai o'r cymunedau rwy'n eu cynrychioli, ac Aelodau eraill yma, yn dal i ofyn ble mae'r atebion hynny, a sut ydyn ni'n sicrhau bod yr argymhellion yn adroddiad Cyfoeth Naturiol Cymru hefyd, o ran cael y sgwrs genedlaethol honno—ble rydyn ni arni?

Rwy'n deall o'ch datganiad, Gweinidog, fod nifer o bethau'n digwydd. Ond i'r cymunedau hynny sy'n gweld penawdau'r BBC eto heddiw sy'n dweud, 'Rhybudd tywydd am law trwm wrth i'r tywydd poeth ddod i ben, gallai achosi llifogydd', rydych chi'n gwybod am y gofid seicolegol; rydyn ni wedi siarad droeon am y gofid y mae'n ei achosi bob tro y bydd hi'n bwrw glaw yn drwm. Byddan nhw'n gofyn, 'Beth sydd wedi newid ers i mi ddioddef llifogydd ddiwethaf?' A fyddan nhw ddim wedi cael yr atebion roedden nhw'n chwilio amdanyn nhw yma, ac felly rwy'n credu bod hynny'n her i ni gyd, sut rydyn ni'n sicrhau bod cymunedau fydd yn cael eu gadael dan ddŵr eto, oherwydd, yn anffodus, fyddwn ni ddim yn gallu achub pob cartref a busnes—dyna'r realiti. 

Rydych chi hefyd wedi amlinellu, o ran yr argyfwng hinsawdd yr ydym yn ei wynebu, mai dyna fydd y realiti i nifer o'n cymunedau, ac er bod gwaith yn mynd rhagddo i sicrhau bod mwy o gartrefi a busnesau yn gallu cael eu hachub yn y dyfodol, bydd yn rhaid i eraill fyw gyda'r sefyllfa hon. Ac, fel y gwyddom, mewn llawer o gymunedau, gall pobl ddim symud allan o'r cymunedau hynny—does dim cartrefi eraill ar gael, gallan nhw ddim fforddio byw yn rhywle arall, ac yn y blaen. Felly, rwy'n credu mai'r hyn sydd ar goll yma, ar ddiwedd y dydd, yw'r cyswllt hwnnw â'r cymunedau hynny. Gall fod gennym ni'r holl strategaethau yn y byd, ond does ganddon ni ddim grwpiau gweithredu llifogydd ym mhob cymuned a does dim fforwm llifogydd yng Nghymru, er enghraifft. Er bod rhai o'r rhain yn cael eu nodi yn yr adroddiad a'r dystiolaeth a gyflwynwyd, dydw i ddim yn siŵr ein bod ni'n gliriach ynghylch sut rydyn ni'n mynd i gefnogi'r cymunedau hynny mewn gwirionedd tra bod y cynlluniau hyn yn cael eu rhoi ar waith.  

Rwy'n falch o weld, yn dod allan, rhywbeth yr oedd llawer ohonom ni'n ei wybod. Fel yr oedd Janet Finch-Saunders yn sôn, mae llawer ohonom yn gwybod nad yw'r broses adran 19 yn gweithio, ac rwy'n credu mai un o'r pethau sy'n ddefnyddiol iawn o'r adolygiad hwn yw'r ffaith ei bod yn amlwg iawn bod angen iddi gael ei hailgynllunio. Mae angen i ni hefyd edrych ar atebolrwydd, oherwydd un o'r pethau sydd ddim yn gweithio ar hyn o bryd yw'r ffaith y gallai un afon orlifo, ac mae hynny'n fater o edrych ar bob adroddiad adran 19—[Torri ar draws.] Does dim ymyriadau mewn datganiad, mae'n ddrwg gennyf. Maen nhw i gyd yn adroddiadau adran 19 unigol. Mae'r un peth am ei fod yn croesi ffiniau awdurdodau lleol: gallech chi gael adroddiadau adran 19 gwahanol.

Un o'r pethau y byddwn i'n awyddus i'w weld yn digwydd yn sgil yr adolygiad, oherwydd ei fod yn amlinellu hyn, yw sut rydyn ni'n mynd i roi system ar waith sy'n caniatáu i ni ddysgu gwersi, oherwydd, a dweud y gwir, rydych chi wedi sôn am dempledi yn cael eu rhoi ar waith, ond yr hyn sydd ei angen arnom o adroddiadau adran 19, neu unrhyw adroddiad, yw dealltwriaeth o'r hyn sydd wedi digwydd ac a allai unrhyw beth fod wedi cael ei wneud yn wahanol. Rwy'n credu mai'r hyn nad yw'n dod drwodd o gwbl ar hyn o bryd yw ymateb awdurdodau lleol neu Cyfoeth Naturiol Cymru pan fydd llifogydd. Yr unig beth y mae'r adroddiadau hyn i gyd yn edrych arno yw pam y gwnaeth llifogydd ddigwydd ac unrhyw gamau lliniaru a gymerwyd wedyn, ond dydyn ni ddim yn cael y ddealltwriaeth ddofn honno o bethau fel a yw draeniau wedi cael eu gadael heb eu cynnal, a oes unrhyw beth fel ceuffosydd sydd heb eu cynnal, ac ati, neu a fu camgymeriad dynol neu a oes diffyg adnoddau efallai o ran awdurdodau lleol. Mae hynny'n rhywbeth yr ydym yn ei gredu, o ystyried faint mae Llywodraeth Cymru wedi gorfod ei fuddsoddi ers y llifogydd dinistriol a welsom, efallai fod cynnal a chadw yn rhywbeth a oedd o ganlyniad i gyni.

Rydym hefyd yn gweld mai un o'r heriau ledled Cymru yw'r diffyg arbenigedd—bod rhai awdurdodau lleol yn methu â denu staff sydd â'r arbenigedd hwnnw. Felly, a ydych chi wedi ystyried, yn dilyn adroddiad defnyddiol iawn Elwen Evans, y prosesau adran 19 hynny, hynny yw pwy ddylai fod yn gyfrifol am ymchwilio i lifogydd? A oes elfen o allu gweithio ledled Cymru i sicrhau ein bod ni yn dysgu'r gwersi gwirioneddol hynny?

Rwy'n credu mai un o'r pethau rydych chi wedi sôn amdano hefyd yw'r ffaith bod llawer o waith yn cael ei wneud, ac mae Elwen Evans yn dweud bod modd anfon sylwadau pellach mewn perthynas â'i hadroddiad at y rhai sy'n edrych ar hyn. Ond beth fyddai'ch cyngor chi i'r cymunedau hynny nawr sydd wedi dioddef llifogydd, ac sy'n parhau i fod mewn perygl, o ran sut y gallan nhw ddod o hyd i unrhyw gysur o'r hyn sydd wedi'i ddarganfod, a beth fydd yn newid, a hefyd efallai ymrwymiad gan Lywodraeth Cymru ar sut y gallwn ni weithio gyda nhw a gweithredu ar adroddiad Cyfoeth Naturiol Cymru, yn enwedig yr hyn a grybwyllir ynghylch dim digon o staff, a methu ymdopi? Ac os ydym yn mynd i weld y digwyddiadau hyn yn aml, sut gallwn ni weithio mwy mewn partneriaeth a sicrhau llais i'n cymunedau yn hyn i gyd, nid dim ond tasgluoedd gwahanol?

Diolch, Heledd. Fe wnaethoch chi nifer o bwyntiau pwysig iawn fanna. Rwy'n credu bod yr Athro Evans wedi bod yn glir iawn bod yr hyn y mae hi wedi edrych arno yn rhan o jig-so, a bod y jig-so yn gymhleth, a bod angen i ni gael pob rhan o'r jig-so yn iawn fel y gallwn ni—sori am y gyfatebiaeth—weld y darlun cyfan yn dod i'r amlwg. Mae gennym nifer o adolygiadau eraill yn mynd rhagddynt, ac mae un ohonyn nhw'n rhan bwysig iawn o'n cytundeb cydweithio, a dyna'r adolygiad cyffredinol y bydd Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru yn edrych arno sef, yn gyffredinol, y ffordd y gallwn ni atal ein cymunedau rhag dioddef yr hyn y mae'r cymunedau rydych chi'n cyfeirio atyn nhw wedi'i ddioddef yn y gorffennol, a sut gallwn ni fod yn fwy gwydn? Byddan nhw'n gallu edrych ar yr holl ddarnau gwahanol o'r adolygiadau yr ydym wedi bod yn eu gwneud.

Does dim un asiantaeth sy'n mynd i allu gwneud hynny. Mae'n hynod gymhleth, ac yn sgil ein hymadawiad â'r Undeb Ewropeaidd, rydyn ni wedi etifeddu nifer o bethau ar lefel Llywodraeth Cymru y gellid mynd i'r afael â nhw'n well yn rhywle arall, fwy na thebyg. Yn sicr, mae angen rhywfaint o waith rhanbarthol gan yr awdurdodau lleol, oherwydd fel y dywedwch yn iawn, mae yna faterion trawsffiniol ac yn y blaen. Yn sicr, mae problem sgiliau a gwydnwch yn y maes hwn, rydyn ni'n gwybod oherwydd mae Llywodraeth Cymru yn chwilio yn yr un mannau am beirianwyr llifogydd a swyddogion cydnerthedd llifogydd. Felly, dydy gwneud y gorau o hynny ledled Cymru yn hytrach na bod pob un ohonom ni'n cystadlu â'n gilydd am staff cymwys ond anodd eu cael ddim yn ffordd dda ymlaen, chwaith. Byddwn ni'n sicr yn trafod yr holl bethau hynny.

Rydyn ni wedi gwneud nifer o bethau eraill, yn enwedig mewn ymateb i rai o'r pethau rydych chi wedi'u codi yn y Siambr, a dweud y gwir, o ran sicrhau bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn gweithio'n well gyda grwpiau cymunedol. Mae gennym lawer iawn mwy o grwpiau cymunedol, rwy'n falch o ddweud, ers i ni drafod hyn ddiwethaf yn y Siambr, yn cael eu sefydlu fel rhan o'r pecyn. Mae gennym 27 o gymunedau erbyn hyn yng nghymoedd y de sydd â grwpiau llifogydd cymunedol—mae hynny'n fwy nag yr oedd gennym o'r blaen. Mae'n rhaid i mi ddod o hyd i'r dudalen—erbyn hyn mae 37 wedi cael eu sefydlu yn y de, 13 yn y canolbarth a 24 yn y gogledd. Mae llawer mwy o gymunedau a allai eu sefydlu, ac rydym wedi rhoi'r adnoddau ar waith i'w helpu i wneud hynny. Mae gennym nifer o weithgareddau ymgysylltu cymunedol yn mynd rhagddynt, nid yn unig o ran llifogydd ond hefyd o ran ynni cymunedol a choedwigoedd cymunedol, pob math o bethau. Ac un o'r pethau yr oeddwn i'n sôn amdano wrth rai o'r bobl galluogi tai gwledig yr ydym yn eu cyflogi yn ddiweddar iawn yw eu dwyn ynghyd i gael math o fforwm cymunedau gwydn, a fyddai'n cynnwys llifogydd, wrth gwrs. Wel, addasu i'r newid hinsawdd, mewn gwirionedd—oherwydd mae'n ymwneud â mwy na llifogydd, mae'n ymwneud â sychder hefyd. Oherwydd mae'r cymunedau sy'n tueddu i ddioddef llifogydd yn y gaeaf yn tueddu wedyn i gael sychder yn yr haf. Felly, mae'n ymwneud â cheisio gweld y darlun llawn hwnnw, unwaith eto.

Rwy'n credu bod hwn yn faes cymhleth i edrych arno. Dydy'r ddeddfwriaeth ddim yn addas i'r diben. Rydyn ni'n gwybod hyn ers peth amser. Mae'r adroddiadau adran 19, fel y mae'r Athro Evans yn ei ddweud yn iawn yn ei darn, wedi datblygu'n fath o arfer, mewn gwirionedd, oherwydd bod y ddeddfwriaeth sy'n sail iddo mor annigonol. Ond yn hytrach nag ymateb difeddwl i newid y ddeddfwriaeth honno a thrwsio'r un darn bach hwnnw, yr hyn rydyn ni wedi gofyn amdano yw cyfres o adroddiadau ar—. Dechreuwch gyda dalen bapur wag, a dweud y gwir. Sut fyddech chi'n sefydlu hyn yng Nghymru? Sut ddylai edrych? Pwy ddylai fod yn gyfrifol am beth? Pwy fyddech chi'n disgwyl iddyn nhw wneud y gwaith gwydnwch? Nid afonydd yn unig sydd dan sylw—rydych chi'n gwybod, gwelyau'r afon, neu'r ceuffosydd. Mae'n ymwneud â'r draenio a'r priffyrdd a'r systemau draenio cynaliadwy a'r adeiladau newydd. Yn wir, mae hyd yn oed yn gysylltiedig â'r problemau sydd gennym gyda ffosffadau, a'r dwr ffo. Felly, mae'n set eithaf cymhleth o bethau. Mae nifer o bethau'n mynd rhagddynt, sy'n edrych ar y darnau unigol o hynny, ac yna rwy'n disgwyl i'r comisiwn seilwaith cenedlaethol, fel rhan o'r gwaith rydym wedi eu comisiynu i'w wneud ar y cyd, dynnu hynny at ei gilydd fel un set o argymhellion i ni, ac yna bydd gennym raglen gydlynol y gallwn fwrw ymlaen i edrych arni.

Eu lle nhw yw penderfynu ar hynny i gyd, ond byddwn i'n disgwyl i hynny gynnwys yr hyn rwyf newydd ei nodi: mwy o weithio rhanbarthol, cronni sgiliau'n well, dealltwriaeth well a llawer symlach o'r hyn y dylai pob awdurdod lleol ei wneud, yr hyn y dylai Cyfoeth Naturiol Cymru ei wneud a'r hyn y dylai Llywodraeth Cymru fod yn ei wneud, ac a ddylai'r corff newydd yr ydym yn gobeithio ei sefydlu drwy'r broses diogelwch tomenni glo gael ei oruchwylio mewn unrhyw ffordd, neu a ddylai'r bobl llywodraethu amgylcheddol yr ydym yn mynd i'w sefydlu wneud hynny. Wyddoch chi, mae set gymhleth o bethau rydyn ni'n eu gwneud yma, ac yn hytrach nag ychwanegu mwy a mwy o asiantaethau, rydyn ni'n ceisio gwneud y defnydd gorau o'r asiantaethau sydd gennym eisoes, fel bod gan y Mr a Mrs Jones yn ein cymunedau broses ddealladwy y gallan nhw fwydo i mewn iddi yn y pen draw. Dyna hoffwn i ei weld ac rwy'n gwybod mai dyna yr hoffech chi ei weld hefyd. Yn y cyfamser, os ydyn nhw am ysgrifennu at Martin Buckle yn y pwyllgor, yna, yn amlwg, nhw yw'r rhai sy'n bwrw ymlaen â'r adolygiad cyfredol. Felly, gallwch chi anfon unrhyw beth dydych chi ddim yn meddwl ei fod wedi'i gynnwys yn hyn.

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad yma heddiw ac am y gwaith y mae'r Athro Elwen Evans CB wedi'i wneud ar y maes polisi hollbwysig hwn.

Rwy'n croesawu'r argymhelliad y dylid unioni'r ffordd yr ymdrinnir ag adroddiadau sy'n ymchwilio i lifogydd ar draws ein hawdurdodau lleol. Rwy'n credu y dylai hyn arwain at fwy o gysondeb o ran y sylfaen dystiolaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei chasglu i gynorthwyo gyda'i gwaith ei hun i liniaru effaith llifogydd, yn ogystal â mwy o dryloywder i drigolion yng Nghymru sy'n byw mewn ardaloedd sydd mewn perygl o lifogydd neu y mae llifogydd yn effeithio arnyn nhw, sydd, fel y gwn y byddwch chi'n ei ddeall, yn sefyllfa frawychus i'r bobl hynny fyw ynddi.

Gweinidog, mae gen i un cwestiwn i chi heddiw ac mae hyn yn arbennig ar ran fy etholwyr yng Nghae Felin Parc yn Hirwaun a Clydach Terrace yn Ynysybwl. Wrth i chi a'ch swyddogion fynd ati i ystyried yr argymhellion a gyflwynwyd gan Elwen Evans ochr yn ochr â'r adolygiadau eraill hynny rydych chi hefyd wedi'u crybwyll a cheisio rhoi'r holl argymhellion hynny ar waith, sut fyddwch chi'n cydbwyso'r angen i arbenigwyr gael yr amser i ddarparu sylfaen dystiolaeth drylwyr ar gyfer unrhyw ymyriadau, unrhyw fesurau lliniaru llifogydd sy'n cael eu rhoi ar waith yn yr ardaloedd hyn sydd mewn perygl, ochr yn ochr â'r angen i gymryd camau gweithredu cyflym ac ymarferol i ddiogelu bywydau, cartrefi a bywoliaeth pobl yn wyneb mwy o dywydd eithafol a gaiff ei achosi gan y newid yn yr hinsawdd sy'n mynd yn rhemp?

Diolch yn fawr, Vikki. Mae'n gwestiwn da iawn ac roedd hi'n dda iawn cael y cyfarfod gyda chi am y materion penodol a godwyd yn eich etholaeth. Ac mae hynny'n un diddorol iawn, onid ydy, oherwydd mae'r math hwnnw o bryder am fflach-lifogydd sydd gennym ni yn un anodd iawn i fynd i'r afael ag ef. 

Mae angen cydbwysedd o ran y gwaith sydd ei angen i ddeall pa gynllun allai weithio a pha mor hir mae hwnnw'n ei gymryd—ac rwy'n gwybod ei fod yn rhwystredig pa mor hir y mae'n ei gymryd—ac unrhyw fesurau lliniaru uniongyrchol a allai fod yn bosibl. Ac wedyn, mae'r holl beth gwerth am arian yma yn erbyn—. Wyddoch chi, os oes gennych chi saith tŷ ond mae'r cynllun yn ddrud iawn. Ond dyma fywyd a chymuned rhywun y maen nhw'n ceisio'u diogelu. Felly, mae ceisio cael y cydbwysedd anodd yn iawn rhwng yr hyn fydd yn gweithio a'r hyn fydd yn rhoi gwydnwch a'r gallu i addasu a'r hyn fydd, a bod yn onest, yn rhoi tawelwch meddwl i gymunedau a'r hyn y gallwn ni ei wneud wrth symud ymlaen i ddeall a oes risg barhaus neu a ellir symud y risg honno yn rhan fawr iawn o'r gwaith yr ydym yn ei wneud. Fel y gwyddoch, weithiau nid dim ond y seilwaith o'i gwmpas ydyw, ond natur y dyffryn rydych chi'n byw ynddo a'r math o lifogydd rydyn ni'n edrych arnyn nhw.

Felly, yr ateb i'ch cwestiwn yw ein bod ni'n gobeithio y byddwn ni'n gallu cael system ddealladwy ar waith y mae tryloywder yn ganolog iddi fel bod pobl yn deall pa asiantaeth sy'n gwneud beth mewn perthynas â'r llifogydd, beth mae'n bosibl ei wneud, beth nad yw'n bosibl ei wneud, ac felly beth yw'r prognosis ar gyfer y gymuned honno. Yn anffodus, dydw i ddim yn gallu addo amddiffyn pob tŷ yng Nghymru rhag llifogydd—dydy hynny ddim yn bosibl—ond byddwn ni'n gwneud yn siŵr bod gennym gymaint o addasiadau â phosibl a chymaint o gymorth â phosibl i bobl sy'n byw yn yr ardaloedd hynny i wneud yn siŵr eu bod yn gallu byw bywydau iach a chynhyrchiol heb ofn llifogydd, yr wyf yn ei ddeall yn llwyr. Rwyf wedi cwrdd â nifer fawr o bobl, yn enwedig plant, sydd wir yn ofni llifogydd unwaith y byddan nhw wedi profi hynny.

Rwyf am ddefnyddio'r cyfle hwn hefyd i dynnu sylw at brosiect yswiriant llifogydd cenedlaethol hefyd, er mwyn sicrhau bod pobl wedi ceisio cael mynediad i hwnnw, oherwydd un o'r materion eraill yw adfer ar ôl llifogydd a'r hyn y gallwn ni ei wneud i helpu hynny. Rwy'n gweld bod Llywodraeth Lloegr wedi rhoi cynllun bach ar waith sy'n debyg i'n cynllun ni, oherwydd weithiau dydy'r cynlluniau cyfalaf mawr ddim yn gweithio ar lefel cymunedau unigol, ac rwy'n falch eich bod chi wedi tynnu fy sylw at hynny yn y cyfarfod diwethaf a gawsom.

Finally, Huw Irranca-Davies.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, rwy'n croesawu'r datganiad heddiw a gwaith yr Athro Evans yn y maes hwn. Ni wnaethom ddioddef y dinistr eang a wnaeth rhai cymunedau ychydig flynyddoedd yn ôl, ond yr hyn a gawsom oedd llifogydd lleol oherwydd y digwyddiadau tywydd trawmatig hynny. Yn y cymunedau clasurol hynny yn y Cymoedd yr ydych wedi'u disgrifio, roedd gennym ddŵr ffo cyflym, yn rhannol oherwydd y ffordd y cafodd strydoedd eu cynllunio, yn rhannol oherwydd draeniau wedi blocio a chydgysylltu, yn union fel rydych chi wedi'i ddisgrifio. Ond yr wyf yn eich annog, yn gyntaf oll, gadewch i ni ddeddfu, ond dim ond pan fo gwir angen. Gadewch i ni archwilio'r pwerau sydd gennym ar hyn o bryd, ac a wnaethom ni ddefnyddio a gweithredu'r pwerau hynny'n iawn. Yn ail, gadewch i ni beidio â chyflwyno mwy o gyrff ychwanegol, er fy mod i'n cefnogi fforymau llifogydd gwirfoddol sy'n dod at ei gilydd i helpu pobl ar lawr gwlad yn lleol. Ond gadewch i ni beidio â chyflwyno rhai cyrff cenedlaethol arbennig newydd i guddio y tu ôl i'r stwff yma; gadewch i ni symud ymlaen. A dyna fy mhrif bwynt, Gweinidog: beth allwn ni fwrw ymlaen ag ef nawr, gweithredu ar lefel awdurdod lleol nawr gyda phartneriaid lleol yn yr ardaloedd hyn lle ceir fflach-lifogydd lleol? Beth allwn ni ei wneud nawr? Oherwydd dyna beth mae fy etholwyr yn Llangeinwyr, Heol-y-cyw, Garth a mannau eraill sydd wedi dioddef llifogydd dinistriol mewn ardaloedd lleol eisiau gwybod: a allwn ni wneud pethau iddyn nhw nawr?

Diolch yn fawr, Huw. Rydym yn ariannu Cyfoeth Naturiol Cymru a'r awdurdodau lleol i gymryd rhan yn y math hwn o weithgaredd, fel yr oeddwn i'n ei ddweud wrth Heledd, drwy gydol y flwyddyn. Ar wefan newydd CNC mae rhywbeth o'r enw 'Beth i'w wneud cyn, yn ystod neu ar ôl llifogydd'—sy'n eithaf syml, mae ar gael ar y wefan. Mae CNC yn cynnal digwyddiadau cymorth y rhwydwaith gwirfoddol ledled Cymru ac yn cynghori grwpiau cymunedol ar gwblhau a phrofi cynlluniau llifogydd cymunedol. Mae gennym ddigwyddiadau gwirfoddol sy'n cynnwys cynrychiolwyr o CNC, awdurdodau lleol, fforymau cydnerthedd lleol—dyna'r fforymau cydnerthedd sifil ehangach—y sector gwirfoddol, gan gynnwys y Groes Goch Brydeinig, yr oeddwn yn falch iawn o gyfarfod â nhw yn ddiweddar iawn ynghylch eu hadroddiad ar lifogydd, a'r Fforwm Llifogydd Cenedlaethol.

Eleni, rydym wedi rhoi £24.5 miliwn i CNC mewn cyllid refeniw, sydd £2 filiwn yn fwy na'r llynedd, i gynnal y rhwydwaith o asedau ledled Cymru a chefnogi'r gwaith o ymgysylltu â'r gymuned. Ceir cyngor a chymorth ynglŷn â sut i ymuno â grŵp llifogydd cymunedol a rhestr o sefydliadau sy'n darparu cymorth i grwpiau llifogydd, ac mae hynny hefyd ar y wefan. Fel yr oeddwn yn ei ddweud mewn ymateb i Heledd, mae 74 o gynlluniau llifogydd cymunedol ledled Cymru ar hyn o bryd, felly gallwn eich helpu, os nad oes un yn eich ardal chi, i sefydlu un. Fel y dywedais, os nad ydych wedi cwrdd â'r Groes Goch Brydeinig ychwaith, mae'n werth gwneud hynny.

Mae gennym hefyd gynllun ar raddfa fach ar waith yng Nghymru sydd bellach wedi cael ei gopïo gan Loegr. Mae dim ond ar gael yn Lloegr lle mae 10 neu fwy o eiddo wedi dioddef llifogydd ddwywaith neu fwy yn ystod y 10 mlynedd diwethaf, felly mae ein un ni ychydig yn fwy hael na hwnnw. Gall y cynllun ar raddfa fach yng Nghymru ddiogelu cyn lleied â dau eiddo ac nid oes angen i eiddo fod wedi dioddef llifogydd ar sawl achlysur, felly mae ychydig yn fwy hael na hwnnw.

Rydym yn mabwysiadu'r hyn a elwir yn ddull graddedig o arfarnu cynlluniau, fel yr oeddwn yn ei ddweud wrth Vikki. Cefais sgwrs ddiddorol iawn â Vikki am ardal yn ei hetholaeth lle ceir problem benodol iawn ac mae'n ymwneud â cheisio dod o hyd i ateb pwrpasol. Ond cafodd CNC, yr awdurdod lleol a minnau ymgysylltiad da wrth geisio dod o hyd i hwnnw. Mae'n un o'r manteision yng Nghymru, onid ydyw—rydyn ni'n ddigon bach i allu canolbwyntio ar gymuned fach sydd â phroblem benodol iawn. Felly, rwy'n hapus iawn i wneud hynny os oes gennych gymuned benodol mewn golwg, Huw, fel bob amser, ac yna, fel y dywedais, eich helpu i gael rhywfaint o'r cymorth sydd ei angen i ffurfio un o'r grwpiau cymunedol hynny.

Thank you, Minister.

We move on now to item 5, which is a statement from the Deputy Minister for Climate Change on the 20 mph default speed limit on restricted roads. I call on the Deputy Minister, Lee Waters.

Diolch, Dirprwy Lywydd. O ddydd Sul, bydd y rhan fwyaf o ffyrdd sydd â therfyn cyflymder o 30 mya yng Nghymru yn newid i 20 mya. Dyma'r newid mwyaf mewn diogelwch cymunedol mewn cenhedlaeth. Bydd yn achub bywydau, yn atal anafiadau ac yn annog mwy o bobl i gerdded a beicio. Bydd yn gwneud ein strydoedd yn fwy diogel i bob defnyddiwr ffyrdd, gan gynnwys gyrwyr ceir, ac yn gwella ansawdd bywyd pawb yn ein cymunedau lleol.

Ar y ddau achlysur pan fuom yn trafod y dull gweithredu yn y Siambr hon, cafwyd cefnogaeth drawsbleidiol, gan gynnwys yn 2020, cefnogaeth y meinciau Ceidwadol ac arweinydd eu grŵp ar y pryd, a chefnogwyd y polisi gyda mwyafrifoedd sylweddol. Nid yw newid byth yn hawdd, ac wrth i ni agosáu at 17 Medi, a gyda mwy o ymwybyddiaeth o'r terfyn cyflymder yn dod i rym, mae pryderon yn dod i'r wyneb, ac nid yw pryderon naturiol pobl am newid wedi eu lleddfu gan yr wybodaeth anghywir amlwg sy'n cael ei lledaenu'n sinigaidd gan y Ceidwadwyr yng Nghymru. O dan ein safonau ymddygiad personol yn y Senedd hon, mae'r rheolau'n datgan bod yn rhaid i Aelodau weithredu'n eirwir. Mae'n ddrwg gennyf ddweud bod Aelodau Ceidwadol yn gwneud honiadau ffug ynghylch y polisi hwn, polisi y pleidleisiodd llawer ohonynt drosto yn y Siambr hon.

Hoffwn fanteisio ar y cyfle heddiw i nodi'r ffeithiau. Y ffaith fwyaf brawychus yw hon, os yw cerddwr yn cael ei daro gan gerbyd sy'n symud ar gyflymder o 30 mya, mae ef tua phum gwaith yn fwy tebygol o gael ei ladd na phe bai e'n cael ei daro gan gerbyd yn symud ar gyflymder o 20 mya. Mae'n syml: mae cyflymderau is yn achub bywydau. Erbyn i gar sy'n teithio 20 mya stopio, bydd car sy'n teithio 30 mya yn dal i deithio 24 mya: mae cyflymderau is yn achub bywydau. Nid dim ond fi sy'n dweud hynny—dyna union eiriau Dr David Hanna, ymgynghorydd brys pediatrig yn Ysbyty Athrofaol Cymru. Ei waith ef yw ymdrin â'r canlyniadau pan gaiff plant eu taro gan geir yn teithio 30 mya a mwy. Mae wedi disgrifio'r anafiadau trychinebus sy'n newid bywyd y mae'n rhaid i blant a phobl ifanc a'u teuluoedd ddelio â nhw o ganlyniad i wrthdrawiadau traffig ffyrdd, ac mae mwy na hanner ohonynt yn digwydd ar ffyrdd lle mae'r terfyn cyflymder yn 30 mya ar hyn o bryd.

Cael eich taro gan gar yn symud yw'r achos mwyaf cyffredin o anaf difrifol i blant. Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru yn amcangyfrif y gallwn ddisgwyl gweld gostyngiad o 40 y cant mewn gwrthdrawiadau, chwech i 10 o fywydau'n cael eu hachub bob blwyddyn, a rhywle rhwng 1,200 a 2,000 o bobl bob blwyddyn yn osgoi anaf yng Nghymru ar ôl i ni symud i 20 mya. Felly, yn ogystal â lleihau gofid dynol, bydd hyn hefyd yn lleihau'r pwysau ar ein gwasanaethau brys sydd dan bwysau. Mae disgwyl i arbedion atal anafiadau, sy'n cynnwys lleihau'r angen i fynd i gynifer o wrthdrawiadau traffig ffyrdd a lleihau llif y bobl sydd wedi'u hanafu sydd angen triniaeth mewn adrannau damweiniau ac achosion brys arbed £92 miliwn yn y flwyddyn gyntaf yn unig, ac ymhob blwyddyn wedyn. Fel y dywed Prif Swyddog Meddygol Cymru, Dr Frank Atherton:

'Nid yn unig y bydd cyflymderau arafach yn achub bywydau ac yn lleihau anafiadau, bydd hefyd yn helpu i gadw pobl yn iachach ac yn lleihau'r baich ar y GIG.'

Dirprwy Lywydd, bydd terfyn cyflymder diofyn o 20 mya yn talu amdano'i hun dair gwaith drosodd o'r arbedion i'r gwasanaeth iechyd yn y flwyddyn gyntaf yn unig. Nid yw hwn yn bolisi sydd wedi cael ei frysio, mae wedi bod yn datblygu dros bedair blynedd, mewn partneriaeth agos ag awdurdodau lleol, yr heddlu a sefydliadau cyflawni allweddol. Rydym wedi ei dreialu mewn wyth cymuned ledled Cymru. Yn Llandudoch yn Sir Benfro, y cyntaf o'r ardaloedd prawf, mae 20 mya eisoes wedi profi ei hun. Fe wnaeth gyrrwr car osgoi taro bachgen ifanc yn croesi'r ffordd oherwydd, yn ei eiriau ef ei hun:

'Yn ffodus, roeddwn i'n gwneud 20 mya. Ar gyflymder o 30 mya, byddwn i wedi ei daro.'

Nid oedd angen ambiwlans, dim angen yr heddlu a diolch byth, nid oedd angen i rieni'r plentyn hwnnw glywed newyddion drwg yn yr ysbyty. Mae llawer ohonom yn rhieni a neiniau a theidiau, ac rydyn ni'n deall yr ofn sy'n gysylltiedig â thraffig, ac rydym yn gwybod pam y mae'r rhan fwyaf o bobl yn cefnogi cyflymderau arafach ar y strydoedd y maent yn byw ynddynt. Ac rydym yn gwybod bod ofni traffig yn arwain at gadw llawer o blant dan do er mwyn osgoi'r risg o niwed sy'n eu hamddifadu o'r profiadau a gafodd llawer ohonom wrth archwilio ein cymdogaethau a chael hwyl gyda ffrindiau. Mae hyn i gyd yn cyfrannu at yr amgylchedd gordewogenig y mae'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal wedi ein rhybuddio sy'n ychwanegu at epidemig diabetes math 2 a gordewdra. Yn Sbaen, yn Llundain, yng Nghaeredin, ac yn fuan yn Iwerddon hefyd, mae cyfyngiadau cyflymder wedi'u gostwng i 20 mya ac mae anafiadau a marwolaethau yn gostwng hefyd. Mae'r dystiolaeth ar gyfer newid yn gryf iawn a does dim dadlau yn ei gylch.

Rwyf wedi rhoi pwyslais parhaus ar wneud popeth o fewn ein gallu i ganolbwyntio ar ymarferoldeb gweithredu'r terfyn cyflymder newydd i sicrhau ei lwyddiant. Ym mis Mai 2019 sefydlais grŵp tasglu i brofi ein bwriad polisi gydag arbenigwyr ac ymarferwyr. Dan arweiniad yr arbenigwr trafnidiaeth annibynnol uchel ei barch Phil Jones, treuliodd y grŵp dros flwyddyn yn ystyried y ffyrdd gorau o gyflwyno'r newid a dod o hyd i gonsensws. Roedd y grŵp yn cynnwys swyddogion llywodraeth leol, Ffederasiwn y Busnesau Bach a'r Gymdeithas Cludo ar y Ffyrdd, ymhlith eraill. Argymhellodd y grŵp tasglu ein bod yn symud i ffwrdd o ailddosbarthu rhannau byr o'r ffyrdd yn rhai 20 mya, a dywedodd y dylem yn hytrach newid y terfyn cyflymder diofyn sylfaenol. Dylem symud i ffwrdd o'r sefyllfa bresennol lle mae gan ffyrdd lleol, ffyrdd cyfyngedig, derfyn diofyn o 30 mya, lle gellir cyflwyno achos i leihau hynny i 20 mya, terfyn diofyn o 20 mya, lle gellir cyflwyno achos dros osod hynny ar 30 mya. Felly, does dim terfyn cyffredinol o 20 mya, fel mae'r Ceidwadwyr yn honni ar gam. Rydym yn dilyn y dull a argymhellodd yr arbenigwyr. Ac rwy'n gwybod nad yw'r Ceidwadwyr yn hoffi arbenigwyr, ond yn y Siambr hon, rydyn ni yn eu hoffi nhw.

Bydd awdurdodau priffyrdd lleol yn cadw'r pŵer i amrywio'r terfyn cyflymder yn ôl amodau lleol. Nid yw'n derfyn cyflymder unffurf. Nid yw'n derfyn cyflymder cyffredinol. Gall amrywio yn ôl amgylchiadau lleol, fel y penderfynir gan yr awdurdod priffyrdd lleol, ac mae hynny eisoes yn digwydd. Pe bai'n derfyn cyffredinol, sut y gallodd Rhondda Cynon Taf gyflwyno cymaint o esemptiadau? Sut y gallodd Cil-y-coed yn Sir Fynwy newid ei derfyn cyflymder o ganlyniad i'r treial? Sut felly yr oedd hi'n bosibl i newid y terfyn cyflymder ar ffyrdd nad oeddent yn gweithio yn y treial ym Mwcle? Gall hynny dim ond digwydd oherwydd nad yw'n derfyn diofyn ac mae gan awdurdodau priffyrdd lleol yr hyblygrwydd i ymateb i amgylchiadau lleol. Mae pob un o'r awdurdodau lleol hyn wedi cynnal asesiad trylwyr o'u ffyrdd ac wedi defnyddio canllawiau esemptiadau Llywodraeth Cymru a'u gwybodaeth leol. Mae hwn wedi bod yn ddarn sylweddol o waith ac rwy'n hynod ddiolchgar i'r holl awdurdodau lleol sydd wedi helpu i sicrhau bod y newid yn digwydd mor esmwyth â phosibl. Mae'r rhain yn dimau bach, ac maen nhw wedi gweithio'n eithriadol o galed, ac rwy'n credu bod ein dyled yn fawr iddyn nhw.

Nawr, mae'n anochel bod rhywfaint o amrywioldeb lleol o ran sut mae'r meini prawf eithriadau wedi'u cymhwyso ym mhob un o'r 22 awdurdod lleol—rydym wedi clywed bod hyn yn cael ei ganmol fel lleoliaeth yn y gorffennol—ac wrth gwrs gan Lywodraeth Cymru ein hunain ar y rhwydwaith cefnffyrdd. Rydym wedi annog cynghorau i feithrin ymagwedd synnwyr cyffredin, gan gydnabod bod cymeriad rhai rhannau o ffyrdd yn addas ar gyfer 30 mya, lle nad yw pobl a cherbydau'n cymysgu. Dyma'r newid mwyaf mewn diogelwch ar y ffyrdd mewn cenhedlaeth, ac er gwaethaf yr holl ymdrechion, mae'n annhebygol o fod heb ddiffygion ar y diwrnod cyntaf. Er enghraifft, rydym yn gwybod y bydd rhai cynghorau yn gosod eu holl arwyddion ddydd Sul, ac mae eraill wedi penderfynu mabwysiadu dull gwahanol wrth wneud newidiadau fesul cam. Bydd yn dod i drefn. A lle mae cymunedau'n credu bod cynghorau wedi gwneud camgymeriadau ar rai rhannau o'r ffyrdd, bydd cyfle i fyfyrio ac ailedrych arno. Byddwn yn cynnal adolygiad llai manwl o'r meini prawf esemptiadau ar ôl i'r newidiadau gael cyfle i ymsefydlu, a gellir edrych ar hyn eto os oes problemau. Ond rydym yn disgwyl, yn seiliedig ar y profiad yn y cynlluniau treialu, y bydd y dull newydd yn cael ei groesawu gan gymunedau lleol. Bydd yn cymryd amser i addasu. Fel gyrrwr, mae gyrru 20 mya yn teimlo'n arafach. Ac yn yr un modd 'doedd dim llawer o bobl yn hoffi gwisgo gwregys diogelwch ar y dechrau, mae pobl yn addasu. Ac wrth i bobl addasu, byddwn yn mabwysiadu dull gweithredu cyfrannol o ran gorfodi. Bydd goryrwyr eithafol yn cael eu dirwyo ac yn cael pwyntiau ar eu trwydded, ond tra bod gyrwyr yn dod i arfer â'r terfyn newydd o 20 mya, ac os nad ydynt yn ei dorri'n ormodol, byddant yn cael cynnig sesiynau ymgysylltu ar ochr y ffordd, pan fo ar gael, gyda GanBwyll a'r gwasanaethau tân ac achub yn hytrach na chael eu herlyn.

Nawr, gwn fod pryderon y bydd y terfyn cyflymder newydd yn ychwanegu'n sylweddol at amseroedd teithio. Mae'r data cynnar o'r treialon yn dangos bod y terfyn newydd wedi llwyddo i leihau terfynau cyflymder cyfartalog heb gael effaith sylweddol ar amseroedd teithio. Mae hyn yn wir oherwydd bod y rhan fwyaf o oedi yn digwydd wrth oleuadau traffig ac ar gyffyrdd. Rwy'n siŵr ein bod ni i gyd wedi gweld car yn ein goddiweddyd dim ond i'w weld eto wrth y goleuadau traffig nesaf. Ar gyflymder o 20 mya mae llai o frecio a llai o gyflymu. Mae hynny nid yn unig yn lleihau gronynnau niweidiol o deiars a breciau, sy'n gwella ansawdd yr aer, ond mae hefyd yn golygu mai dim ond tua 1 munud yn hirach yw'r daith gyfartalog. Ac mae'n fwy effeithiol. Yn achos llawer o geir bydd 20 mya cyson yn sicrhau gwell defnydd o danwydd a defnyddir llai o ynni. Ond yn bwysicaf oll, Llywydd, bydd yn achub bywydau. Er gwaethaf holl anghysur newid, rhaid i ni beidio â cholli golwg ar y ffaith y bydd hyn yn lleihau marwolaethau, bydd yn gwella ansawdd bywyd mewn cymunedau trwy leihau llygredd sŵn, sef yr ail niwed mwyaf i iechyd y cyhoedd, a bydd yn teimlo'n fwy diogel, a fydd yn arwain at lefelau uwch o gerdded a beicio. Ac mae tystiolaeth gref i gefnogi pob un o'r pwyntiau hyn. Dyna pam mae Cymru'n dilyn Sbaen i wneud 20 mya y terfyn cyflymder diofyn ar strydoedd lleol. Bydd eraill yn dilyn. Mae hyn i gyd yn rhan o'n gweledigaeth o wneud Cymru'n gryfach, yn decach ac yn wyrddach. Ac rwy'n ffyddiog y byddwn yn edrych yn ôl ar y newid hwn gyda balchder. Diolch.

Diolch, Dirprwy Weinidog, am eich datganiad y prynhawn yma ar eich hoff brosiect 20 mya amhoblogaidd iawn. Nid yw'n gyfrinach yma, ac rwyf wedi bod yn dweud ers y diwrnod cyntaf, nad oes gennyf i, ochr yn ochr â fy nghyd-Aelodau, y Ceidwadwyr Cymreig, broblem ynghylch 20 mya y tu allan i ysgolion, addoldai, strydoedd mawr—lleoedd lle mae ei angen. Ond rwy'n ofni nad yw fy safbwynt ar hyn wedi newid dros yr haf, er mawr siom i chi rwy'n siŵr. Ni allaf, ac ni fyddaf, ac nid wyf erioed wedi cefnogi terfyn cyflymder cyffredinol o 20 mya ledled Cymru. Os rhywbeth, ar ôl siarad â phreswylwyr a busnesau di-ri, a gwrando ar y manylion newydd a phryderus sy'n dod i'r amlwg mewn cysylltiad â'ch cynllun, mae fy ngwrthwynebiad wedi tyfu dros y toriad mewn gwirionedd.

Rydych chi a'r Prif Weinidog yn parhau i gyfeirio at Sbaen mewn llawer o'ch cyfweliadau, a hefyd heddiw yn y Senedd, a hefyd y canlyniadau y maent wedi'u gweld. Er gwybodaeth i bawb, pan gyflwynodd Sbaen newidiadau tebyg, roedd COVID yn rhemp bryd hynny. Roedd popeth wedi dod i stop sydyn. O gofio ein bod yng nghanol COVID ar y pryd, pa mor ddibynadwy yw'r dystiolaeth yr ydych wedi'i defnyddio o Sbaen, wrth symud ymlaen? Ac os ydych chi wedi bod i Sbaen, byddech chi wedi gweld eu seilwaith trafnidiaeth gyhoeddus, a chymerwch funud i edrych y tu allan i weld yr hyn sydd gennym yma yng Nghymru—ni allwch wneud y gymhariaeth sef bod gennym y ffyrdd, bod gennym ni'r seilwaith trafnidiaeth gyhoeddus i reoli'r terfynau cyflymder 20 mya rydych chi'n eu rhoi ar waith.

Hefyd yn eich datganiad, rydych chi'n sôn am dasglu sy'n cynnwys sefydliadau fel y Ffederasiwn Busnesau Bach a'r Gymdeithas Cludo ar y Ffyrdd, ac adroddiad a gynhyrchwyd ganddynt yn argymell newid y terfyn cyflymder diofyn. Wel, Dirprwy Weinidog, siaradais â rhai o benaethiaid y Gymdeithas Cludo ar y Ffyrdd y prynhawn yma ychydig cyn i mi ddod i mewn i'r Siambr hon, a dywedon nhw wrthyf yn blwmp ac yn blaen, nad oedden nhw mewn unrhyw ffordd yn cefnogi cyflwyno terfyn diofyn o 20 mya ledled Cymru. Roedden nhw'n glynu wrth y neges, yn union yr hyn yr wyf i wedi bod yn ei ddweud, eu bod yn cefnogi gweithredu wedi'i dargedu y tu allan i ardaloedd penodol, fel ysgolion, meysydd chwarae ac ati, ond byth terfyn cyffredinol. Roedd cyfranogwyr eraill a oedd yn y grŵp hwnnw hefyd yn teimlo ei fod yn fwy o grŵp llywio, lle bu'n rhaid i gyfranogwyr ddilyn eich agenda o 20 mya ledled Cymru, heb gyfle i ddweud eu dweud am yr hyn yr oedden nhw'n teimlo oedd yn iawn a beth oedd y ffordd ymlaen. [Torri ar draws.] Mae hynny'n hollol gywir. Dirprwy Weinidog, a ydych chi'n camddehongli realiti mewn ymgais i wneud y polisi diangen a diffygiol hwn yn fwy atyniadol?

Dim ond yr wythnos ddiwethaf fe wnaethom ni ddarganfod nad oedd gan Lywodraeth Cymru unrhyw gynlluniau o gwbl i fonitro effaith y cynllun 20 mya hwn ar ffyrdd cyfagos. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn gallu penderfynu a yw wedi cynyddu tagfeydd neu ba effaith y mae'r cynllun wedi'i chael ar ddiogelwch a llygredd aer, wrth symud ymlaen? Pam na fyddwch chi'n monitro'r effaith, Dirprwy Weinidog? Ydych chi'n poeni am yr hyn y gallai ddatgelu mewn gwirionedd? Ac a fyddai'n well gennych guddio rhag ffeithiau, wrth symud ymlaen?

Os bydd yr hoff brosiect cyffredinol hwn yn mynd yn ei flaen, ac rwy'n mawr obeithio na fydd e, o leiaf dylid ei fonitro a'i adolygu'n iawn. Gan ein bod yn trafod monitro, Dirprwy Weinidog, a ydych chi wedi bod yn monitro llwyddiant eich ymgyrch farchnata? Oherwydd, hyd y gallaf weld, mae wedi bod yn fethiant llwyr. Pa mor effeithiol bu eich ymgyrch? Ac a ydych chi wedi bod yn hysbysebu'r newid dros y ffin yn Lloegr, gan fy mod yn ofni na fydd llawer a ddaw yma, sy'n ymweld â Chymru, yn ymwybodol o'r terfyn cyflymder 20 mya cyffredinol hwn?

Mae fy mewnflwch yn gorlifo, ac ni allaf danbrisio a dweud wrthych chi pa mor llawn y bu o negeseuon e-bost gan etholwyr yn mynegi eu pryderon am y terfyn 20 mya. Gallwch chi i gyd sefyll yma heddiw, yn benodol chi, Dirprwy Weinidog, a dweud bod y cyhoedd yn eich cefnogi ac efallai yn cefnogi'r symudiad hwn, ond y gwir amdani yw nad ydyn nhw'n cefnogi'r symudiad hwn. Nid yw'r mwyafrif eisiau i hyn gael ei weithredu. Mewn gwirionedd, canfu arolwg barn a gynhaliwyd gan ITV Cymru fod bron i ddwy ran o dair o bobl yn erbyn y newid hwn. Rwy'n gwybod bod fy arweinydd, Andrew R.T. Davies, wedi dweud hyn yn gynharach.

Dirprwy Weinidog, mae gennyf i restr hir o etholwyr sydd wedi cwyno wrthyf, ac rwy'n teimlo y gallai fod o fudd i chi ddarllen yr hyn a ddywedodd llawer ohonynt wrthyf, ac efallai y cewch well dealltwriaeth o sut y bydd eich polisi mewn gwirionedd yn effeithio arnynt bob dydd. Felly, beth yw eich cyfeiriad e-bost gorau, Dirprwy Weinidog, gan fy mod i'n mynd i ddechrau anfon pob un o'u pryderon atoch chi fel y gallwch chi gael blas iawn o beth yw'r hwyliau ar lawr gwlad? Ac yn hytrach na bod ar goll ar faes y gad, neu MIA fel yr wyf yn hoffi galw'r hyn rydych chi wedi bod yn ei wneud trwy'r haf mewn cysylltiad â'r polisi hwn, byddai o fudd i chi siarad â'r trigolion a cheisio amddiffyn eich polisi yn hytrach na mynd i'r ardaloedd hynny lle rydych chi'n gwybod eich bod chi'n mynd i gael cefnogaeth. Wrth gwrs, Dirprwy Weinidog, nid yw'n rhy hwyr chwaith i chi godi'ch dwylo i fyny, cyfaddef eich bod wedi gwneud camgymeriad—rhywbeth rydych chi i gyd yn rhy gyfarwydd ag ef—ac atal y gwaith o gyflwyno hwn.

Hoffwn i wneud rhywun yn ymwybodol o rywbeth pwysig iawn heddiw. Anfonwyd e-bost gan awdurdod lleol yn y gogledd at drigolyn, ac rwy'n mynd i'w ddyfynnu gair am air ar gyfer pob un ohonoch chi heddiw: 'Dros y 12 i 18 mis nesaf, mae canllawiau pellach gan Lywodraeth Cymru yn cael eu darparu i alluogi adolygu newidiadau cyflymder ychwanegol, er enghraifft, ar gyfer ffyrdd 40 mya, 50 mya, a ffyrdd terfyn cyflymder cenedlaethol." Nawr, rwyf am fod yn onest, canodd clychau larwm yn fy mhen hyd yn oed yn fwy nag o'r blaen, oherwydd rwyf eisiau gwybod: ai pigyn y rhewfryn yn unig yw'r 20 mya, ac a ydych chi'n cynllunio newidiadau hyd yn oed yn fwy llym o ran terfynau cyflymder?

Mae angen eglurder, Dirprwy Weinidog, ac mae ei angen nawr. Rydych chi'n dweud y byddwch chi'n edrych yn ôl ar y newid hwn gyda balchder. Rydych chi, mewn gwirionedd, yn mynd ymlaen i niweidio'r economi, yn malurio bywoliaeth pobl, ac yn rhwystro amseroedd ymateb y gwasanaethau brys yn y dyfodol. Nid wyf yn credu bod hyn yn rhywbeth i fod yn falch ohono, Dirprwy Weinidog, ond, os ydych mor hyderus yn eich polisi, a gaf i sicrwydd gennych heddiw na fydd eich ASau Llafur yn cael eu chwipio ar gyfer dadl y Ceidwadwyr Cymreig yfory yn galw am ddileu'r polisi hwn a'u bod yn gallu pleidleisio fel y mynnent yn hytrach na glynu wrth bolisi'r blaid? Diolch yn fawr iawn, Llywydd.

Wel, fel erioed, rwy'n gresynu at naws cyfraniad Natasha Asghar ar y mater difrifol hwn. Gadewch i mi geisio ymdrin â nifer o faterion y mae hi'n eu cyflwyno. Mae hi'n dweud, unwaith eto, nad oes ganddi broblem ynghylch cyflymderau arafach y tu allan i ysgolion. Nid yw 80 y cant o blant yn cael eu lladd y tu allan i'r ysgol, felly mae angen i ni feddwl am eu taith i'r ysgol, nid yn union y tu allan i'w hysgol yn unig. Felly, ni fyddai'r cynnig y mae wedi'i gyflwyno yn gweithio, ac ni chafodd gefnogaeth y tasglu. Gadewch i mi ei hatgoffa eto, iawn: ar 15 Gorffennaf 2020, pleidleisiodd y Siambr hon dros adroddiad y tasglu, a oedd yn cynnwys y terfyn cyflymder diofyn yng nghorff y testun, a phleidleisiodd Paul Davies, arweinydd grŵp y Ceidwadwyr Cymreig, o blaid hynny, fel y gwnaeth Janet Finch-Saunders, fel y gwnaeth Russell George, fel y gwnaeth Laura Jones, ynghyd ag Aelodau eraill nad ydynt yma bellach. Fe wnaethon nhw bleidleisio'n benodol dros y dull sylfaenol rydyn ni'n ei fabwysiadu nawr, dull rydych chi nawr yn ceisio ei nodweddu fel un 'cyffredinol'. Pe bai'n un cyffredinol, pam wnaethon nhw ei gefnogi? Oherwydd roedd yn eithaf eglur yn y cynnig mai dyma'r dull yr oeddem yn ei fabwysiadu. Felly, dim ond rhyw ragrith sydd yma; maen nhw wedi codi cynffon oherwydd maen nhw'n gallu gweld ei fod yn amhoblogaidd ymhlith rhai ac maen nhw eisiau arwain grŵp neu fudiad poblogaidd arall eto. Mae hi'n dweud y bydd hi'n eu cefnogi lle mae eu hangen. Wel, mae'r dull hwn yn dilyn datganiad Stockholm y Cenhedloedd Unedig ar ddiogelwch ar y ffyrdd sy'n dweud, lle mae pobl a thraffig yn cymysgu, y dylai'r terfyn cyflymder fod yn 20 mya. Dyna lle mae ei angen, dyna lle bydd hyn yn berthnasol, ac mae gan awdurdodau lleol y disgresiwn i'w newid.

Nawr, mae hi hefyd yn hawlio—ac fe glywsom ni hyn yn gynharach—bod y gwasanaethau brys yn cael eu rhoi dan anfantais yn sgil hyn, ac rwyf eisiau dyfynnu o ddatganiad gan Wasanaeth Tân ac Achub De Cymru, sy'n dweud eu bod yn cefnogi'r polisi hwn a'r dull hwn. Dywedon nhw: "Gofynnwyd i ni a fydd hyn yn effeithio ar amseroedd ymateb diffoddwyr tân ar alwad. Mae ein diffoddwyr tân ar alwad yn byw neu'n gweithio mewn gwahanol leoliadau yn ein cymunedau, ac mae eu hamseroedd ymateb yn amrywio yn ôl hynny. Ni fydd pob un ohonynt yn teithio mewn car yn benodol, ac ni fyddant yn teithio ar ffyrdd â therfyn o 20 mya yn unig. Felly, nid ydym yn rhagweld y bydd y newidiadau hyn yn effeithio'n andwyol ar ein hamseroedd ymateb cyffredinol, a byddwn yn adolygu eu heffaith maes o law." Ac maen nhw'n mynd i fod yn adolygu ac yn casglu data dros y chwe mis nesaf ac yn cynnal gwerthusiad cadarn i weld a yw hynny, mewn gwirionedd, yn wir. Mae hwnnw'n ddull synhwyrol.

Rydym hefyd yn mynd i fonitro ac adolygu, ac os yw'n ymddangos bod ffyrdd wedi cael terfyn o 20 mya, nid esemptiad, ac nad yw hynny'n briodol, yna gall yr awdurdodau lleol eu newid, fel y gallwn ni ar gefnffyrdd. Felly, dydw i wir ddim yn deall yn iawn beth yw'r ddrama heblaw codi gwrthwynebiad ac eto mynd a chreu anghydfod diwylliannol, chwilio am fater i hollti barn, y mae gan y Ceidwadwyr bellach obsesiwn ag ef, er nad yw'n cynnig unrhyw fuddion iddynt; mae'r arolygon barn yn dal i ddangos eu bod yn amhoblogaidd iawn, felly fe fyddech chi'n meddwl y byddent yn newid cyfeiriad. Fel y dywedodd Janet Finch-Saunders yn y ddadl honno yn 2020:

'Y safon mewn gwirionedd ar gyfer strydoedd mwy diogel a chyfeillgar i bobl erbyn hyn yw 20mya, gyda therfynau uwch dim ond lle gellir eu cyfiawnhau.'

Ac rydym yn cefnogi'r dull hwnnw. Mae'n drueni ei bod hi wedi newid ei meddwl.

Rwyf eisiau sôn yn fyr am fater y gost i'r economi, sy'n un arall o'r materion y mae'r Ceidwadwyr wedi bod yn ei wyntyllu'n gyson ar gyfryngau cymdeithasol. Nawr, rwy'n deall bod y prif ffigur sydd wedi'i gyhoeddi yn y memorandwm esboniadol yn hoelio sylw, ond nid yw cynddrwg ag y mae'n ymddangos mewn gwirionedd. Nawr, mae'n rhaid i ni gyhoeddi amcangyfrif o gost a budd, ac mae'n rhaid i ni ddefnyddio'r dull a nodir yn Llyfr Gwyrdd Trysorlys y DU ar gyfer gwerthuso cynlluniau. Ac mae'n rhaid i ni geisio rhoi gwerth ariannol i hyn, ond, wrth gwrs, mae rhai pethau na allwch eu mesur: galar teulu plentyn a laddwyd ar y stryd; gwerth cymdeithasol cyfarfod cymdogion yn y stryd a sgwrsio; absenoldeb straen yn sgil sŵn injan sy'n uwch mewn stryd gyda therfyn o 30 mya. Ni allwch fesur y rhain. Nid yw'r pethau hynny'n cael eu cynnwys yn Llyfr Gwyrdd y Trysorlys, ac mae'n mesur yr hyn y gall ei fesur. Ac mae'n ceisio rhoi gwerth ariannol ar yr hyn y gall ei fesur, sydd, unwaith eto, yn fympwyol. Ac fel y mae'r memorandwm esboniadol yn ei wneud yn glir, mae llawer o ansicrwydd ynghylch y ffigurau hyn y maent yn eu hawlio sy'n ffeithiau, ac roedd Andrew R.T. Davies hyd yn oed yn hawlio ffigur sydd hyd yn oed yn uwch, un hurt o chwyddedig y prynhawn yma.

Nawr, mewn cynlluniau trafnidiaeth, mae'r ffordd y maent yn ceisio mesur yr effaith economaidd hon yn ymwneud ag amcangyfrif o werth amseroedd teithio i'r economi. Nawr, mae'r dull yn gyffredinol yn tybio ei bod hi'n fanteisiol i'r economi pan fo pobl yn cyrraedd lleoedd yn gyflymach. Nawr, bydd hynny'n wir am rai teithiau, er enghraifft, danfoniadau mewn union bryd, ond nid yw'n wir am eraill, fel ymweld â'ch nain. Nawr, mae ein dadansoddiad yn dangos y bydd effaith o un funud ar deithiau unigol, ar gyfartaledd, ac effaith o lai na dwy funud ar y rhan fwyaf o deithiau. Dyna mae'r gwerthusiad yn ei ddangos—mae'n fach iawn ac yn anodd iawn ei foneteiddio'n ddibynadwy. Ond mae'r Llyfr Gwyrdd yn ei gwneud yn ofynnol i ni adio pob munud a gollwyd, i'w luosi â 30, oherwydd mae'n rhaid i'r dadansoddiad hwn gwmpasu cyfnod o 30 mlynedd, a dyna o ble daw'r ffigur hwn o effaith o £4.5 biliwn ar yr economi.

Ond, fel mae'r memorandwm esboniadol yn dweud:

'Mae'n bwysig nodi bod nifer o fanteision ehangach megis llygredd sŵn, effeithiau ehangach effeithiau iechyd o deithio llesol, mwy o ryngweithio cymdeithasol, gwariant manwerthu a gwerthoedd tir nad ydynt wedi'u cynnwys yn y cyfrifiad hwn. At hynny, mae’r cynnydd yn amser teithio unigolion yn debygol o fod yn fach ac felly mae ansicrwydd ynghylch cost cyfle’r amser hwnnw.'

Rydyn ni'n treulio mwy o amser mewn atalfeydd tollau nag y byddwn mewn atalfeydd ar y teithiau hyn, ac nid ydym yn mesur y gost honno i'r economi. Dydw i ddim yn clywed y Ceidwadwyr yn sgrechian am gost polisïau diogelwch Llywodraeth y DU ar fusnesau. Nid yw hyn yn destun craffu. Nid ydynt yn poeni, nac ydynt? Nid oes ots ganddyn nhw am y ffeithiau na'r ddadl sy'n cael ei harwain gan dystiolaeth, oherwydd y cyfan maen nhw eisiau ei wneud yw herian pobl a phwyso botymau oherwydd nad oes rhaid iddyn nhw lywodraethu, ac mae'r agwedd a'r diofalwch maen nhw'n ei ddangos ynghylch hyn yn amlwg, felly diolch i Dduw am hynny

Thank you, Minister, for the statement. I congratulate you on the way that you responded in many ways to some of the points that have been made. We have to change the way in which we live if we want to take the risk of air pollution seriously, and the risk of suffering you have point out—the risk of deaths on the road. We have to act. And yes, that will mean making difficult changes, changing some of the things that we have become accustomed to. So, I support the need for a change in the speed limit in many places across Wales. That's why we as a party supported this policy. Of course, we need to make sure that we listen to communities and that councils do receive the support that they need to make sure that unsuitable speed limits are not introduced.

May I first ask, therefore, whether the Government will review the support that's available to local government, and set out what discussions they have had with local councils, to work out why so many examples of decisions made appear to be unsuitable and why that has happened? Public support is required, of course, for changes of this kind. And yes, the loudest voices do disagree with decisions such as these, but a great many people are in favour of making changes that will benefit our health, the health of our children and the health of our planet. What plans do you have to improve the dialogue between the public and those who make decisions to perhaps deepen the understanding of each other's perspectives? Because I think that doing something constructive like that would be very beneficial.

But I would just like to remind the Chamber that nuances are important. The aims underpinning this policy are to be commended. This will save lives. And yes, communication does need to be improved, support does need to be strengthened and we need to look again and adjust some decisions. But we can't carry on living our lives by pretending that air pollution doesn't exist, and we can't go on thinking that road accidents and children dying is just a price that needs to be paid. To do such a thing would be to neglect our duty to our children, and it would neglect our duty to forthcoming generations. 

Diolch. Wel, rwy'n cytuno bod angen i awdurdodau priffyrdd lleol wrando ac mae angen iddynt ymgynghori, ac mae hynny wedi bod yn ddarlun cymysg ledled Cymru, rwy'n credu, os ydym yn deg ynghylch y peth. Un o gasgliadau clir y cynllun treialu ym Mwcle yn Sir y Fflint oedd na fu digon o ymgynghori cyn i'r newidiadau gael eu cyflwyno, ac rydym wedi ceisio dysgu o hynny. Roeddem wedi bwriadu cael proses ymgynghori ehangach a dyfnach. Rwy'n ofni bod COVID wedi cael effaith wirioneddol ar yr amser a oedd ar gael ac ar allu'r awdurdodau lleol i wneud hyn. Nawr, gadewch i ni fod yn deg ag awdurdodau lleol. Adrannau bach yw'r rhain, maent yn gweithio gydag amrywiaeth o bwysau eraill. Mae'n un o'r rhesymau pam yr ydym ni wedi oedi cyn cyflwyno'r ymgynghoriad ar barcio ar y palmant, gan mai dyma'r un bobl fyddai'n ymgymryd â'r newid hwnnw hefyd, ac maen nhw wedi gwneud eu gorau mewn amgylchiadau anodd.

Rydym yn gwybod nad yw'r diwylliant mewn awdurdodau lleol mewn rhai ardaloedd mor agored ag y gallai fod, ac nid yw mor atyniadol ag y gallai fod. Mae rhai awdurdodau lleol wedi ymgynghori ag aelodau ward leol yn unig. Mae eraill hefyd wedi ymgynghori â chynghorau cymuned. Mae rhai wedi ei roi ar eu gwefan ac wedi cael nifer fach o ymatebion. Byddwn yn barod i gydnabod nad yw'r ymgynghoriad wedi bod mor eang ag y byddwn wedi hoffi ei weld, ond rwy'n deall yn llwyr y pwysau sydd ar awdurdodau lleol.

Ond nid dyma'r gair olaf ar y mater. Yr hyn rydym yn ei wneud yw newid y terfyn diofyn. Mae awdurdodau lleol nawr, fel yr oeddent o'r blaen, yn parhau, fel eu hawdurdodau priffyrdd lleol, i benderfynu ar y cyflymder priodol ar y ffyrdd sydd o dan eu rheolaeth. Rydym wedi nodi canllawiau ar sut y gellir gwneud hynny, a, lle bo achos da, gallant newid y cyflymder. Felly, dyna swyddogaeth arferol awdurdod lleol erbyn hyn; y cyfan yr ydym wedi'i wneud yw newid y terfyn diofyn sylfaenol. Nid ydym yn dweud bod hwn yn gwbl ddigyfnewid, a mater i gymunedau lleol, drwy'r prosesau arferol, yw cyflwyno sylwadau i'w hawdurdodau lleol pan fyddan nhw'n credu y gellir newid hynny.

Yn amlwg, bydd ardaloedd lle maen nhw wedi gweithredu'n anghywir. Byddai'n hurt disgwyl i hynny beidio â digwydd, ac rwy'n gobeithio y byddant yn dangos yr hyblygrwydd a'r gostyngeiddrwydd i fod yn barod i wneud y newid hwnnw, fel y byddwn ni fel asiantau cefnffyrdd Cymru. Mae angen cydbwysedd, oherwydd rydyn ni eisiau dull cyson ar draws Cymru. Mae angen i ni gydnabod y bydd rhai pobl yn gwrthwynebu hyn, ond bydd llawer o bobl yn gefnogol. Felly, am bob eithriad sydd wedi bod, bu gwrthwynebiadau ar lefel leol gan bobl nad ydynt eisiau eithriad a'u bod eisiau iddo fod yn 20 mya. Felly, mae'r rhain yn ddyfarniadau anodd, ac, yn amlwg, gyda gwleidyddiaeth fel y mae hi, mae yna fanteiswyr sydd eisiau manteisio ar hynny, er gwaethaf y dystiolaeth. Mae'n ddrwg gennyf ddweud bod y Cynghorydd Lindsay Whittle yng Nghaerffili wedi lladd ar y polisi hwn hefyd, felly rydym yn canfod pobl ar draws pob plaid ym mhob rhan o Gymru nad ydynt yn gwneud fel y byddem yn dymuno iddyn nhw ei wneud ynghylch hyn.

Ond rwy'n credu bod y pwynt olaf a wnaeth Delyth Jewell ynglŷn ag ymrwymo i adolygu'r canllawiau eithriadau yn iawn, a byddwn yn gwneud hynny. Bydd yn adolygiad llai manwl; rydyn ni eisiau i eithriadau fod yn ymarferion tacluso, nid newidiadau ar raddfa eang, ond credaf ei bod yn hollol iawn ein bod yn parhau i adolygu hyn.  

Mae gennym bolisi yr wyf yn ei gefnogi'n llawn, a gafodd ei egluro'n wael gan Lywodraeth Cymru a'i gamddehongli'n fwriadol gan y Blaid Geidwadol. Yn syml, nid yw'n bosibl gyrru ar gyflymder o 30 mya yn ddiogel, os o gwbl, mewn ardaloedd â thai teras, neu ar ystadau. Mewn gwirionedd maen nhw'n troi'n ffyrdd un lôn gyda mannau pasio, oherwydd bod ceir wedi parcio ar ddwy ochr y ffordd. Yn Abertawe, hyd y gwelaf, ni fydd unrhyw ffyrdd dosbarth A yn cael eu cyfyngu i 20 mya. Yr unig ffyrdd y gallwch weithiau deithio arnynt ar 30 mya yw'r ffyrdd dosbarth B, ond yn Nwyrain Abertawe mae gan y rhain ysgolion arnynt neu dai sy'n ymestyn yn syth i'r ffordd. Felly, mae hyn yn rhywbeth sy'n benderfyniad mawr i'w wneud, os ydych chi'n eu newid yn ôl i 30 mya, oherwydd mae perygl o ddod i gysylltiad â phobl. 

Mae gennyf ddau gwestiwn. A all y Gweinidog gadarnhau eto nad oes rhaid i gerbydau brys sydd ar eu ffordd i argyfyngau lynu wrth derfynau cyflymder? Mae hynny'n gamargraff sydd wedi'i ledaenu'n eang gan nifer o bobl. Ac a yw'r Gweinidog yn disgwyl i oleuadau traffig ar rai cyffyrdd gael eu diffodd, oherwydd y bydd hi'n haws ymuno â ffyrdd dosbarth B o ffyrdd ystadau? Ac yn olaf, y pwynt yr hoffwn ei wneud yw: os ydych chi eisiau gwybod beth sy'n arafu traffig mewn gwirionedd, yna gyrrwch tuag at rywle lle mae pawb wedi stopio'n stond oherwydd damwain. Os bydd llai o ddamweiniau, byddwch chi'n symud yn gyflymach.

Diolch. Ydw, rwy'n credu bod honno'n ffordd sy'n llawn synnwyr cyffredin o edrych ar y sefyllfa. Ni ddylem danbrisio pa mor sylweddol yw'r newid hwn i'r dirwedd, a bydd ganddo bob math o effeithiau dilynol. Felly, er enghraifft, nawr ein bod yn newid y terfyn diofyn, bydd y set gyfan o fesuriadau a ddefnyddir gan beirianwyr diogelwch ffyrdd ynghylch pryd i roi rheiliau a phryd i edrych ar linellau gweld yn newid, oherwydd bydd y traffig yn teithio ar gyflymder arafach, ac felly bydd gwelededd a gallu gyrwyr i ymateb hefyd yn newid. Felly, bydd hyn yn cael effaith ehangach rwy'n credu y bydd er lles ein hamgylchedd trefol.

Mae e'n llygad ei le wrth ddweud bod y syniad bod hwn yn mynd i effeithio ar y gwasanaethau brys eto yn honiad ffug arall sy'n cael ei wneud a'i gefnogi gan y Ceidwadwyr. Nid yw gwasanaethau brys golau glas yn destun cyfyngiadau cyflymder ac, fel y soniais yn gynharach, mae'r cwestiwn o staff sy'n teithio mewn ymateb i alwadau yn rhywbeth y byddwn yn parhau i'w fonitro, ond ar hyn o bryd nid yw gwasanaeth yr heddlu na'r gwasanaethau eraill yn dweud wrthym fod ganddynt unrhyw bryderon gormodol. Ond rwy'n credu ei bod dim ond yn rhesymol i ni ddweud bod llawer iawn o bethau anhysbys yma, a bydd yn rhaid i ni barhau i adolygu hyn, a byddwn yn dilyn y dystiolaeth.

Rwy'n gwybod bod honiadau wedi'u gwneud am yr effaith ar deithiau bws, er enghraifft, ac rydym wedi gofyn i gwmnïau bysiau ddarparu data i ni ar hynny. Nodaf mai cyflymder cyfartalog bws yng Nghaerdydd, er enghraifft, yw 8 mya. Felly, mae'n ymddangos yn annhebygol i mi y bydd hyn yn cael effaith sylweddol, ond os yw'n digwydd, yna rydym eisiau edrych ar hynny ac rydym eisiau adolygu a myfyrio ar sut y gallwn wneud y newidiadau hynny. Rwy'n credu y gellir ymdrin â hyn i gyd mewn ffordd synhwyrol, aeddfed a phwyllog iawn, ac mae'r manteision, fel y dywedodd Mike Hedges, yn glir iawn.

Dirprwy Weinidog, diolch am eich datganiad y prynhawn yma, a diolch hefyd am gydnabod y mesur hynod arwyddocaol hwn a'r effaith y bydd yn ei chael ar bobl ledled Cymru. Rwy'n credu mai un o'ch llinellau agoriadol oedd mai dyma'r newid sylweddol mwyaf mewn cenhedlaeth. Fe wnaethoch chi gydnabod hefyd yn eich datganiad waith awdurdodau lleol gyda'r broses o gyflwyno'r cynllun hwn, felly diolch am wneud hynny, a chydnabu Delyth Jewell rai o'i phryderon am y gefnogaeth i awdurdodau lleol wrth symud ymlaen. Felly, mae fy nghwestiwn cyntaf mewn gwirionedd yn ymwneud â'r ymgysylltiad parhaus hwnnw rydych chi'n disgwyl ei gael â'r awdurdodau lleol hynny ynghylch 20 mya, a beth rydych chi'n meddwl y gallai ffurf yr ymgysylltiad hwnnw fod, a sut rydych chi'n mynd i allu ei gynnal a rhannu arferion gorau—fel y dywedoch, mae gwahanol ddulliau yn cael eu mabwysiadu ledled Cymru, yn enwedig ym misoedd agoriadol y polisi newydd hwn ar ôl iddo gael ei weithredu—fel nad ydym yn gweld yr awdurdodau lleol hynny o bosibl yn cael eu beirniadu a'u cosbi efallai o ganlyniad i hyn.

Hefyd, Dirprwy Weinidog, mae gennyf ddiddordeb mewn clywed pa ddisgwyliadau a allai fod gennych ynghylch pobl yn cydymffurfio â'r gostyngiad cyflymder. Byddwch yn ymwybodol, er nad ydych efallai'n hoffi'r ymchwil yn arbennig, bod yr ymchwil honno gan Brifysgol Caergrawnt a Phrifysgol y Frenhines, Belfast wedi dangos, ar ôl gweithredu 20 mya am flwyddyn ym Melfast, bod cyflymder traffig wedi gostwng 0.2 mya. Felly, yn amlwg, gall cydymffurfio fod yn broblem mewn rhai ardaloedd. Rydych wedi cydnabod yn eich datganiad rywfaint o'r gweithgaredd gorfodi a fydd yn digwydd, ond mae gennyf ddiddordeb mewn gwybod sut y bydd cydymffurfio, ar wahân i orfodi, yn cael ei fonitro gennych chi, a sut y bydd y dull hwnnw'n amrywio ledled Cymru. Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr iawn am y cwestiynau yna. Felly, rydym yn parhau i weithio'n agos gydag awdurdodau lleol. Cwrddais ag arweinwyr eto yr wythnos diwethaf a chefais fy synnu, rhaid i mi ddweud, gan ymateb cadarnhaol y cyfarfod. Felly, wrth gwrs, mae'r swyddogion yn cyfarfod yn rheolaidd. Rydym yn gwneud hyn mewn partneriaeth, ac wrth gwrs mae arferion da i'w rhannu, yn enwedig o gyfathrebu ac ymgysylltu.

O ran cydymffurfiaeth, rwy'n credu bod hynny'n gwestiwn da iawn. Nid yw'r astudiaeth o Belfast y mae'n ei dyfynnu yn dweud y stori yn llwyr fel y mae ef yn awgrymu. Roedd honno'n astudiaeth o derfyn 20 mya presennol mewn rhwydwaith ynysig yn ninas Belfast, a chasgliad yr astudiaeth honno oedd y byddai'n well cael dull ardal gyfan, fel rydyn ni'n ei fabwysiadu, a fyddai'n cael ei farchnata'n dda, sef yr hyn rydyn ni'n ei wneud, ac i orfodi mewn ffordd 'addysg yn gyntaf', sef yr hyn rydyn ni'n ei wneud. Felly, rwy'n credu ein bod wedi dysgu o'r astudiaeth honno ym Melfast, felly mae'n ei dyfynnu mewn ffordd sy'n difrïo ein polisi, ond nid wyf yn credu bod hynny'n ddehongliad cywir o'r hyn y mae'n ei ddweud.

Yn amlwg, ni chydymffurfir â therfynau cyflymder, yr holl derfynau cyflymder nawr hyd yn oed. Rydyn ni i gyd yn gwybod hynny fel gyrwyr, a dydyn ni ddim yn mynd i weld, yn sydyn, ddydd Llun nesaf pawb yn gyrru ar gyflymder o 20 mya. Gadewch i ni fod yn realistig ynghylch hynny. Ond yr hyn y byddwn yn ei weld, rwy'n ffyddiog, oherwydd rydyn ni wedi'i weld mewn mannau eraill yn y cynlluniau treialu, yw bod cyflymderau cyfartalog yn gostwng. Ac un o lwyddiannau mawr terfyn cyflymder o 20 mya yw bod nifer y bobl sy'n gyrru dros 30 mya yn gostwng yn sylweddol. Felly, yn union fel ar hyn o bryd, mewn llawer o achosion, mewn parth 30 mya, mae pobl yn gyrru 40 mya, byddwn yn gweld mewn ardaloedd 20 mya pobl yn gyrru yn gyflymach na 20 mya, ond bydd y cyflymderau eithafol yn gostwng yn sylweddol, a dyna fydd un o lwyddiannau mawr diogelwch ar y ffyrdd. Rydym hefyd yn gwybod, am bob gostyngiad o 1 mya yn y terfyn cyflymder cyfartalog, bod gostyngiad cyfatebol o 6 y cant mewn anafiadau. Felly, hyd yn oed mewn achosion lle nad oes cydymffurfiaeth gref, mae'r cyfartaledd yn gostwng, mae hynny'n dal yn llwyddiant o ran diogelwch cymunedol ac o ran lleihau achosion o farwolaethau.

Fel y dywedais yn y datganiad, rydym yn mabwysiadu, gyda'r heddlu, y buom yn gweithio'n dda iawn gyda nhw drwy'r broses hon, rwy'n credu ymateb cymesur, pryd nad ydym yn mynd i fod yn llawdrwm ofnadwy ar bobl sy'n gyrru rhwng 20 mya a 30 mya ar y dechrau wrth iddo ddod i drefn—byddwn yn amlwg yn tynhau hynny wrth i amser fynd yn ei flaen. Bydd pobl sy'n gyrru dros 30 mya yn cael pwyntiau a dirwyon, ond o dan 30 mya lle mae mesuriadau cyflymder ar waith, lle mae gwiriadau ar ochr y ffordd, bydd pobl yn cael cynnig addysg. Ac yn sicr, lle rydym wedi ei dreialu yn Llanelli, yn fy etholaeth fy hun, lle mae plant ysgol wedi bod yn rhan o GanBwyll wrth stopio modurwyr a rhoi'r dewis iddynt, 'Gallwch naill ai gael pwyntiau neu gallwch ateb cwestiynau gan y plant ysgol', mae wedi bod yn broses sobreiddiol ac effeithiol iawn, pan ofynnir iddyn nhw, 'Ydych chi'n sylweddoli eich bod chi'n gyrru mewn ffordd sy'n peryglu fy mywyd?' Ac mae llawer o fodurwyr sy'n gadael y sgwrs honno wedi gwneud hynny yn eu dagrau ac wedi newid eu hymddygiad o'r herwydd. Felly, hoffwn weld mwy o ymyraethau fel yna, yn hytrach na rhoi dirwyon i bobl, ond os yw pobl yn amlwg yn torri'r gyfraith, yna maent yn agored i gael eu cosbi am dorri'r gyfraith. Ond rwy'n credu mai'r hyn y byddwn ni'n ei weld yw'r holl beth yn dod i drefn.

Rydym yn sicr wedi gweld o Sbaen nad oedd llawer o'r honiadau a wnaed ymlaen llaw—llawer ohonynt a wnaed yma heddiw—wedi dod yn wir. Byddwn yn gweld cyflymder cyfartalog is, ni fyddwn yn gweld cydymffurfiaeth lawn ar y dechrau, ond mae hynny'n rhywbeth, felly, y byddwn yn gweithio arno gyda GanBwyll a chymunedau i ostwng achosion o beidio â chydymffurfio dros amser.

Yn gyntaf, hoffwn longyfarch y Gweinidog am fod yn barod i sefyll dros ei egwyddorion a gwneud yr hyn sydd angen ei wneud. Mae gennym argyfwng hinsawdd ac mae angen i ni leihau ein terfynau cyflymder ac mae angen i ni sicrhau ein bod yn pontio o'r car i deithio llesol a sicrhau ein bod yn cyrraedd ein targed o ostyngiad o 58 y cant erbyn 2030, nad yw'n bell iawn i ffwrdd.

Felly, hoffwn anghytuno â Mike Hedges hefyd, oherwydd rwy'n credu bod y daflen hon, rwy'n tybio sy'n cael ei hanfon i bob aelwyd—

Ydy.

—yn ardderchog gan ei bod yn glir iawn ac nid oes angen i chi fod yn siaradwr Saesneg iaith gyntaf i'w deall, gan fod y graffeg yn dweud wrthych yn union beth sy'n digwydd a sut i ddeall lle mae'r terfyn 20 mya.

Mae fy mhrif gwestiwn, Gweinidog, yn ymwneud â'r dulliau y mae awdurdodau lleol wedi'u mabwysiadu mewn gwirionedd, oherwydd mae rhai wedi cymryd mwy o sylw o hyn nag eraill. Yn sicr nid yw Caerdydd wedi bod yn aros am 17 Medi i fwrw ati i weithredu parthau 20 mya. Felly, yn fy etholaeth i, ni fydd llawer o newid yn yr arwyddion ffyrdd nac yn y ffyrdd sydd eisoes wedi'u dynodi'n barthau 20 mya, ond bydd newid cynyddol mewn ymddygiad, wrth i bobl sylweddoli mai dyma'r ffordd yr ydym yn gwneud pethau nawr. Felly, tybed pa gamau yr ydych chi'n bwriadu eu cymryd gydag awdurdodau lleol nad ydyn nhw wir wedi rhoi cymaint o sylw i'w cyfrifoldeb i sicrhau, ar gyfer y ffyrdd hynny nad ydyn nhw'n addas ar gyfer 20 mya—h.y. y ffyrdd na fyddech chi'n caniatáu i'ch plentyn chwarae arnyn nhw—eu bod nhw'n gwneud y newidiadau cywir, o fewn yr amserlen, nad ydyn nhw'n tanseilio'r gyfraith. 

Diolch am eich sylwadau. Rhaid i mi ganmol Cyngor Caerdydd am yr arweiniad y maent wedi'i ddangos dros nifer o flynyddoedd wrth gyflwyno nifer fawr o derfynau cyflymder 20 mya ar draws ardaloedd trefol y ddinas. Maen nhw wedi arwain y ffordd yn hynny ac maen nhw'n croesawu'r ffaith y bydd gweddill Cymru nawr yn dilyn yr un trywydd. Wrth gwrs, y fantais o'i wneud yn y ffordd rydyn ni wedi'i wneud—ac mae hwn yn bwynt rwy'n cofio John Griffiths, Joyce Watson ac eraill yn ei wneud yn y dadleuon cynnar a gawsom, a David Melding hefyd—yw bod hon yn ffordd lawer mwy effeithlon a chost-effeithiol o sicrhau newid, trwy gael newid diofyn, oherwydd pe bai'n rhaid i chi gyflwyno Gorchymyn rheoleiddio traffig ar gyfer pob stryd—felly, dyma ymagwedd ac argymhelliad y Ceidwadwyr, sef ei gyflwyno dim ond lle maen nhw'n gweld bod ei angen—mae hynny'n ffordd ddrud iawn ac aneffeithlon iawn o wneud pethau. Mae ei wneud ar sail ddiofyn yn ffordd llawer mwy clyfar a chost-effeithiol.

Rwy'n gobeithio y bydd Caerdydd yn cael y budd wrth i hyn bellach ddod yn ymddygiad normal. Dyna, rwy'n credu, yw llwyddiant mawr hyn, os gallwn newid yr hyn sy'n teimlo'n normal, yn union fel nad yw bellach yn teimlo'n normal i danio sigarét mewn tafarn, er bod honiadau enfawr ar y pryd ynghylch y drwg a fyddai hynny yn ei achosi—ac, yn wir, roedd y Ceidwadwyr ar yr ochr anghywir yn hynny hefyd. Erbyn hyn mae'n ymddygiad arferol i beidio â gwneud hynny, yn union fel mae'n arferol gwisgo gwregys diogelwch, pan nad oedd yn normal roedd gwrthwynebiad enfawr i hynny hefyd. Felly, rwy'n gobeithio, dros amser, y bydd hyn yn newid yr hyn sy'n cael ei ystyried yn normal yn y ffordd yr ydym yn teithio o amgylch ardaloedd lle mae pobl yn byw.

Un o'r pethau ynghylch cael dull diofyn yw y bydd pobl yn gwybod ble maen nhw'n sefyll gyda'r terfynau cyflymder yn eu hardal, oherwydd mae pobl yn aml yn dweud ar hyn o bryd eu bod yn ddryslyd ynghylch beth yw'r terfyn cyflymder. Felly, o ddydd Sul, pan fyddwch chi'n gweld goleuadau stryd ac nad oes cyfyngiad cyflymder o 30 mya, mae yna gyfyngiad o 20 mya ar waith. Felly, o weld goleuadau stryd, meddyliwch am 20 mya, dyna yw'r darn clir o gyngor y gallwn ei roi i'n hetholwyr, a bydd hynny'n llawer haws i'w ddilyn.

O ran atebolrwydd, yr awdurdodau lleol yw'r cyrff sofran yn hyn o beth: nhw yw'r awdurdodau priffyrdd lleol. Yn ôl y gyfraith, nhw sy'n gyfrifol am ffyrdd lleol. Rydym wedi sefydlu fframwaith cenedlaethol. Felly, nid mater i ni yw eu dwyn i gyfrif, mater i'w pleidleiswyr lleol yw eu dwyn i gyfrif ac i gynghorwyr lleol eu dwyn i gyfrif. Rydym wedi nodi set o ganllawiau, sydd ar gael yn rhad ac am ddim ar-lein, ar gyfer lle byddai eithriad yn cael ei gyfiawnhau. Ond, yn y bôn, os ydych chi o fewn 200m i dai, ysgolion, ysbytai neu gyfleusterau cymunedol, yna mae 20 mya yn briodol, oni bai fod achos da dros beidio â gwneud hynny, a nhw sydd yn y sefyllfa orau i wneud y penderfyniad hwnnw. Mae'n debyg gen i y bydd rhywfaint o amrywiaeth, ond mater o atebolrwydd lleol yw hynny, nid ein lle ni yw ceisio microreoli. Rydym wedi gosod fframwaith clir, rydym wedi nodi sylfaen dystiolaeth glir iawn sy'n ei gefnogi, ac rwy'n credu, dros amser, y bydd y galwadau am fwy o derfynau 20 mya, i leihau'r eithriadau, yn cynyddu.

Diolch yn fawr iawn am eich datganiad y prynhawn yma, Dirprwy Weinidog, ac efallai yr hoffech nodi mai 17 Medi yw fy mhen-blwydd, felly diwrnod gorau'r flwyddyn bellach yw'r diwrnod y bu farw 30 mya yng Nghymru.

Nawr, yn eich datganiadau ac yng ngohebiaeth y Llywodraeth, Dirprwy Weinidog, mae'n ymddangos eich bod yn awyddus i bwysleisio nad rhaglen gyffredinol yw hon. Wel, mae gennyf ofn mai dyna yw hi, yn enwedig yn fy etholaeth i lle mae'r rhestr o esemptiadau yn druenus o isel, gan adael ffyrdd prifwythiennol 30 mya yn Nyffryn Clwyd, megis Ffordd Rhuddlan yn y Rhyl, Ffordd y Môr ym Mhrestatyn, pant Meliden, y Roe yn Llanelwy a llawer mwy yn agored i'r posibilrwydd truenus y bydd rhaid teithio ar ffyrdd syth a chlir ar gyflymder o 20 mya, gan arwain at fwy o rwystredigaeth i yrwyr a materion economaidd canlyniadol yn fy etholaeth i, lle nad wyf wedi llwyddo i siarad ag un aelod o'r cyhoedd, gwasanaeth na busnes yn Sir Ddinbych sy'n cefnogi'r polisi llym hwn.

Felly, a all y Dirprwy Weinidog ddisgrifio'r broses asesu o adolygu a chynyddu'r rhestr o esemptiadau ar gyfer ffyrdd prifwythiennol? A pha drafodaethau sydd gennych neu y byddwch yn eu cynnal gyda Chyngor Sir Ddinbych i fesur yr ymateb i'r gweithredu yn yr wythnosau a'r misoedd canlynol ar ôl 17 Medi, er mwyn sicrhau bod lleisiau fy etholwyr yn cael eu clywed a gallwn sefydlu rhestr o esemptiadau lleol yn Sir Ddinbych sy'n adlewyrchu hwyl y cyhoedd? Rydym yn byw mewn democratiaeth wedi'r cyfan.

Dechreuodd drwy ddweud mai 17 Medi fydd y diwrnod y bu farw 30 mya, ac fel y dywedodd Llyr Gruffydd yn gywir, yn hytrach na phlant yn marw. Rwy'n credu bod hynny wir yn ateb grym cyfraniad yr Aelod. Mae ganddo hawl i'w farn, wrth gwrs, ond rwy'n anghytuno ag ef, fel y gwnaeth Paul Davies, Russell George, Janet Finch-Saunders a Laura Jones pan wnaethant bleidleisio o blaid dull terfyn cyflymder diofyn ar 15 Gorffennaf 2020.

I ateb ei unig gwestiwn difrifol, nodir meini prawf eithriadau yn y ddogfen sydd ar gael ar wefan Llywodraeth Cymru. Mae awdurdodau lleol wedi cymhwyso'r rheini, nid ydym wedi cael ein hysbysu am unrhyw broblemau sylweddol, ac yn sicr nid yw Sir Ddinbych wedi codi unrhyw bryderon. Os daw pryderon i'r amlwg, mae gan awdurdodau lleol eisoes y disgresiwn i wneud y newidiadau hynny. Dyna pam rydyn ni wedi gweld y newidiadau ym Mwcle, dyna pam rydyn ni wedi gweld y newidiadau yng Nghil-y-coed, dyna pam rydyn ni wedi gweld y newidiadau ar y mapiau yn cael eu llunio mewn mannau eraill. Felly, mae'r pŵer a'r disgresiwn yno'n llwyr, oherwydd pe na baent, sut y gallent fod wedi llwyddo i wneud hyn? Ond os yw'n dod i'r amlwg bod angen newidiadau pellach, yna byddwn yn cael sgwrs adeiladol am hynny.

Gweinidog, yn fy mhrofiad i, mae pobl yn deall yn iawn, os yw plentyn neu berson arall yn cael ei daro gan gerbyd yn gyrru ar gyflymder o 30 mya, bod y tebygolrwydd o farwolaeth neu anaf difrifol yn llawer mwy nag y byddai ar gyflymder o 20 mya. Ac wrth gwrs, mae pobl yn gwybod fel gyrwyr ei bod yn llawer haws stopio ar gyflymder o 20 mya os bydd rhywun yn camu i'r ffordd o'ch blaen nag y byddai ar gyflymder o 30 mya. Rwy'n credu bod pobl yn deall hynny'n iawn. Ond wrth gwrs, yr hyn maen nhw eisiau ei weld yw 20 mya ar y ffyrdd cywir, a dyna pam rwy'n croesawu'n fawr yr hyn rydych chi wedi'i ddweud am gael y polisi yn iawn a sicrhau bod yr eithriadau ar y ffyrdd cywir a bod monitro yn digwydd a'i bod yn broses barhaus. Rwy'n croesawu hynny'n fawr.

O ran y darlun ehangach wrth i ni symud ymlaen—oherwydd rwy'n credu y bydd 20 mya yn cael cefnogaeth barhaus a chefnogaeth sy'n cynyddu wrth i ni symud ymlaen ac wrth iddo ddod i drefn—mae'r darlun ehangach i ni yn lleol yng Nghasnewydd, Gweinidog, yn ymwneud ag agenda Burns a sicrhau bod teithio llesol a thrafnidiaeth gyhoeddus, trafnidiaeth integredig, yn cael eu cryfhau a'u hategu gan y polisi 20 mya. Tybed a allech chi ddweud ychydig wrth i ni am y darlun ehangach hwnnw a sicrhau ein bod yn gwneud y cynnydd angenrheidiol gydag argymhellion Burns.

Diolch yn fawr iawn. Unwaith eto, hoffwn gydnabod yr arweiniad yr ydych wedi'i ddangos yn yr agenda hon o'r dechrau. Yn wir, fel rwyf wedi myfyrio o'r blaen, y cyfarfod cyntaf a gefais fel Gweinidog rhyw bedair blynedd a hanner yn ôl oedd gyda chi a Rod King o'r ymgyrch Mae Ugain yn Ddigon i gyflwyno'r achos dros y dull hwn. Dylwn hefyd adleisio'r deyrnged i Rod King ac i'r lleill—Phil Jones ac eraill—a wasanaethodd ar y grŵp llywio gyda ni, i'n harwain ni drwy'r polisi hwn; mae eu cefnogaeth wedi bod yn amhrisiadwy.

Mae'n hollol gywir ynghylch priodoldeb ar y ffyrdd cywir, ac os yw cynghorau'n ddi-droi yn ei gylch, rydym mewn perygl o danseilio'r agenda a bydd cydymffurfio yn isel. Ac rwy'n credu mai dyna'r cydbwysedd sydd angen ei gael. Mae'n hollol gywir am bwysigrwydd cydweddu'r agenda teithio llesol; rydym yn gwybod mai dyma'r peth mwyaf arwyddocaol y gallwn ei wneud i annog cynnydd mewn lefelau beicio a cherdded. Mae'r dystiolaeth yn dangos cynnydd sylweddol yn lefelau beicio a cherdded lle mae terfyn 20 mya—ac mae hynny'n wir yn Llundain, yng Nghaeredin, yn Sbaen hefyd, yn ogystal ag yn ein hardal dreialu ni. Felly, rwy'n credu y gallwn ni fod yn ffyddiog y bydd hynny'n dod i'r amlwg, oherwydd mae'n teimlo cymaint yn fwy diogel, ac yn amlwg mae canlyniadau gwrthdrawiadau yn gostwng hefyd. Ond mae'n newid seicoleg ardal, a chredaf fod hynny'n anodd ei fesur ac yn anodd ei brofi, ond rwy'n credu y byddwn ni i gyd yn gwybod hynny pan fyddwn yn ei weld. Rwy'n credu bod hyn yn ategu agenda Burns yn llwyr, ac rydym yn parhau i fwrw ymlaen â honno.

Byddai'n well i mi ddatgan buddiant fel aelod o sawl grŵp trawsbleidiol cysylltiedig, ond hefyd fel gyrrwr, fel beiciwr, ac fel cerddwr o amgylch y dref yn fy etholaeth leol yn rheolaidd, a hefyd fel tad i dri o fechgyn hefyd. Diolch iddo am bwysleisio yn ei sylwadau heddiw y bywydau a arbedwyd, yr anafiadau difrifol a fydd yn newid bywyd a fydd yn cael eu hatal trwy yrru ychydig yn arafach. Ymgynghorodd CBSP a RhCT yn fy ardal yn gyhoeddus iawn, yn eang iawn ar hyn. Rwy'n nodi eu bod wedi cyflwyno rhai esemptiadau lleol synhwyrol iawn. Ond a fydd yn cadarnhau unwaith eto, fel bod pawb yn glir yn y Siambr hon, y bydd cyfle, pan fydd hyn wedi ymwreiddio, i gael adolygiad llai manwl, felly os oes angen newidiadau synhwyrol mawr, byddant yn cael eu gwneud? Nid yw hwn yn derfyn cyffredinol o 20 mya, er gwaethaf yr hyn y mae'r gwrthbleidiau yn ei ddweud yn gyhoeddus; mae hwn yn bolisi synhwyrol a fydd yn achub bywydau, ac ni chafodd arbed bywyd ei grybwyll yn sylwadau agoriadol llefarydd y fainc flaen.

Rwy'n ei chael hi'n anodd deall a yw'r Ceidwadwyr yn deall naws y polisi hwn neu beidio, neu a ydynt yn ei ddeall ac yn dewis ei gamliwio'n fwriadol at ddibenion gwleidyddol sinigaidd. Rwy'n pendilio rhwng y ddau yna, os wyf yn onest. Ond yr hyn rydyn ni'n ei wybod yw eu bod nhw'n anghywir, ac mae'r dystiolaeth yn siarad drosto'i hun. Mae Huw Irranca-Davies yn llygad ei le, ac unwaith eto mae ei swyddogaeth arweiniol fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar deithio llesol wedi bod yn bwysig wrth ychwanegu cefnogaeth a chyfuno hyn ag agendâu eraill hefyd. Bydd yn briodol i ni fonitro sut mae hyn yn gweithio'n ymarferol; mae'n newid sylweddol, iawn, iawn, a byddai'n naïf i ni dybio ei fod yn mynd i fod yn ddi-wall. Ar hyn o bryd rydyn ni'n teimlo—ac mae'r cynlluniau treialu wedi amlygu ein ffydd yn y dyfarniad hwn—bod modd gwneud y newidiadau ar lefel leol. Rydym yn teimlo bod digon o ddisgresiwn yn y meini prawf esemptiadau presennol i ganiatáu i hynny ddigwydd. Mae nerfusrwydd ymhlith rhai awdurdodau lleol, a chyngor cyfreithiol sy'n eu gwneud yn nerfus ynghylch pa mor bell y maent yn fodlon crwydro oddi wrth union lythyren y canllawiau, er i ni gyflwyno disgresiwn ynddynt. Ac fel rwyf yn ei ddweud, yn Sir y Fflint, mae Bwcle—

Dirprwy Weinidog, a wnewch chi dderbyn ymyriad?

Datganiad yw hwn Joyce Watson. Dyma'r diwrnod cyntaf yn ôl, felly maddeuant—.

—wedi dangos hynny. Ond os byddwn ni'n canfod, a bod awdurdodau lleol yn canfod, eu bod angen mwy o sicrwydd drwy newid y geiriad, yna byddwn yn ystyried hynny'n llwyr, ac rwy'n credu bod angen i ni ddefnyddio synnwyr cyffredin wrth weithredu hwn.

I thank the Minister. 

The next item, therefore, will be a statement—. No. That item, item 6, is withdrawn.

The next item is a motion to suspend Standing Orders to allow a debate on the legislative consent motion on the Energy Bill. The Minister for Climate Change to move the motion formally.

Rwy'n cynnig y cynnig yn ffurfiol.

The proposal is to suspend Standing Orders. Does any Member object? No, therefore the motion is agreed. 

That allows us to move on to item 7, which is the LCM on the Energy Bill. The Minister for Climate Change, Julie James, to move the motion.

Diolch, Llywydd. Rwy'n cynnig y cynnig. Rwy'n ddiolchgar am y cyfle heddiw i gynnig y cynnig hwn ar Fil Ynni y DU, ac i'r Aelodau am gytuno i atal y Rheolau Sefydlog i'n galluogi i symud ymlaen heddiw. Rwy'n llwyr werthfawrogi'r heriau y mae'r Bil hwn wedi'u creu ar gyfer craffu effeithiol gan y Senedd. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo'n llwyr i wneud popeth o fewn ein gallu i sicrhau bod ein deddfwrfa yn cael cyfle i graffu ar ddeddfwriaeth y DU sy'n ymgysylltu â chonfensiwn Sewel ac sy'n gofyn am gydsyniad y Senedd.

Rwyf eisiau nodi'r heriau a ddangoswyd o'r cychwyn cyntaf yn ystod yr wythnos diwethaf yn unig fel adlewyrchiad o'n profiadau hyd yma. Cyhoeddwyd bron i 150 tudalen o welliannau yr wythnos diwethaf, y gwthiodd Llywodraeth y DU nhw drwy'r Senedd mewn sesiwn un diwrnod. Er gwaethaf ein cais, gwrthododd Llywodraeth y DU aildrefnu amserlen y Bil i ganiatáu i'r Senedd ystyried y gwelliannau hyn mewn modd ystyrlon. Mae'r memorandwm cydsyniad deddfwriaethol atodol a osodwyd ddoe yn ganlyniad ymdrechion anhygoel i sicrhau y gallai'r materion hynny gael eu hamlygu i'r Senedd. Fodd bynnag, nid wyf o dan unrhyw gamargraff bod hwn yn arddangosiad effeithiol o'r broses cydsyniad deddfwriaethol, nac yn enghraifft dda o lunio cyfraith. Rwyf wedi gwneud hynny'n glir i Lywodraeth y DU yn blwmp ac yn blaen.

Mae hwn wedi bod yn Fil anodd iawn i ddatblygu safbwynt Llywodraeth Cymru ar gydsyniad deddfwriaethol. Fel y cafodd ei gyflwyno, roedd y Bil yn anghyflawn ac yna cafodd ei oedi am sawl mis wrth i Lywodraeth y DU ymateb i'r argyfwng prisiau ynni. Datblygwyd y Bil gan ymgorffori barn gwahanol Ysgrifenyddion Gwladol a Phrif Weinidogion. Ymddiswyddodd Boris Johnson fel Prif Weinidog y diwrnod ar ôl i'r Bil gael ei gyflwyno i Dŷ'r Arglwyddi, ac rydym bellach ar y pedwerydd Ysgrifennydd Gwladol ar gyfer y Bil hwn. Rwyf wedi gwneud ceisiadau dro ar ôl tro i Lywodraeth y DU ohirio hynt y Bil hwn. Byddai hyn wedi galluogi'r gwaith craffu gofynnol i ddigwydd, a byddai hefyd wedi hwyluso'r gwaith rhynglywodraethol mawr ei angen ar fanylion y Bil hwn wrth iddo gael ei ddatblygu. Er bod yn ofynnol i'r darpariaethau yn y Bil helpu i gyflawni system ynni sero net, nid oes unrhyw risg uniongyrchol i'n diogelwch ynni wrth oedi'r Bil hwn. Mae hwn yn fater sy'n gyfan gwbl yn ôl disgresiwn Llywodraeth y DU. Rydym bob amser wedi bod yn ceisio dal i fyny â'r Bil hwn. Ni wnaeth Llywodraeth y DU ymgysylltu â ni ar gyfer y gwaith polisi manwl gofynnol sy'n angenrheidiol ar gyfer y Bil. Dim ond y noson cyn ei gyflwyno y cafodd y Bil ei rannu, ac yn amlwg nid oedd unrhyw ystyriaeth ynglŷn â sut y byddai'r Bil cyffredinol yn cael ei gyflwyno gyda'r Llywodraethau datganoledig.

Llywydd, rydym bob amser wedi ymrwymo i weithio mewn ffordd a fyddai'n cyflawni cytundeb rhynglywodraethol ar y cyd. Mae'r Bil sydd ger ein bron heddiw yn bwysig gan ei fod yn sefydlu'r fframwaith rheoleiddiol gofynnol ar gyfer nifer o dechnolegau allweddol a fydd yn chwarae rolau allweddol ar gyfer ein diogelwch ynni ac ar gyfer cyflawni sero net. Mae Rhan 1 o'r Bil yn sefydlu cyfundrefn reoleiddio a thrwyddedu economaidd ar gyfer cludo a storio carbon deuocsid, gyda'r Swyddfa Marchnadoedd Nwy a Thrydan, Ofgem, yn rheoleiddiwr economaidd. Mae Rhan 2 yn galluogi'r Llywodraeth i weithredu a gweinyddu modelau busnes dal carbon. Fodd bynnag, mae'r Bil fel y'i drafftiwyd, a Rhannau 1 a 2 yn benodol, yn darparu ar gyfer pwerau deddfu eang i'r Ysgrifennydd Gwladol. Fel mater o gymhwysedd datganoledig, ynghylch materion diogelu'r amgylchedd a gwastraff, sy'n cynnwys mesurau datgarboneiddio fel dal carbon deuocsid, trafnidiaeth a storio, rhaid i'r Ysgrifennydd Gwladol ofyn am gydsyniad Gweinidogion Cymru cyn y dylai rheoliadau ddod i rym. Ni ddarperir ar gyfer hyn, ac eithrio yng nghymal 2.

I fod yn gwbl glir, rwy'n cytuno bod dal, defnyddio a storio carbon, CCUS, yn debygol o chwarae rhan sylweddol wrth ddatgarboneiddio diwydiant yn benodol. O ran yr angen am reoliadau priodol i gefnogi gweithredu, mae polisïau Llywodraeth Cymru yn alinio â Llywodraeth y DU. Fodd bynnag, rwy'n awyddus i sicrhau mai graddfa CCUS yng Nghymru yw'r isafswm sydd ei angen, ac nad yw CCUS ynddo'i hun yn cael ei ystyried yn gyfle diwydiannol newydd a allai beri risg o gloi'r DU i ddefnydd parhaus o danwydd ffosil y gellir ei osgoi. Dyna pam mae angen i ni sicrhau bod rheoliadau newydd yn cefnogi ein blaenoriaethau polisi yng Nghymru a bod y Senedd yn craffu ar unrhyw reoliadau newydd sy'n cael eu cyflwyno. Gyda'r Bil sydd gennym ger ein bron, ni ddarperir dim o hynny ar ei gyfer.

Mae Rhannau 4 ac 8 o'r Bil yn darparu ar gyfer pwerau deddfu newydd mewn cysylltiad â chynlluniau gwres carbon isel a rhwydweithiau gwres. Unwaith eto, mae nifer o'r cymalau yn y rhannau hynny yn gwneud darpariaeth o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd, ac eto mae'r Bil yn darparu ar gyfer gofyniad i'r Ysgrifennydd Gwladol ymgynghori â Gweinidogion Cymru neu hysbysu Gweinidogion Cymru cyn i reoliadau newydd ddod i rym. Nid yw hyn yn adlewyrchiad digonol o ddatganoli, ac nid yw'n rhoi'r mesurau diogelu angenrheidiol yr ydym wedi'u ceisio.

Ar gyfer Rhan 13, unwaith eto, mae ein polisi yn cael ei alinio. Rwy'n cytuno bod angen i ni symleiddio a chyflymu caniatâd gwynt ar y môr, ac rwyf wedi ymrwymo i weithio mewn partneriaeth i sicrhau bod chwarae teg ledled y DU. Fodd bynnag, ar fater cronfa adfer morol, mae gennym anghytundeb ynghylch cyfrifoldebau datganoledig. Rydym wedi nodi ein safbwynt bod gan y Senedd gymhwysedd deddfwriaethol i wneud Bil Senedd ar gyfer cronfa ar gyfer pob prosiect seilwaith ynni 300 MW ac is yn rhanbarth glannau Cymru. Credwn fod hwn yn fater o ddiogelu'r amgylchedd. Mae'n bwysig pwysleisio, ac eithrio'r un enghraifft, nad oes anghytundeb rhyngom ni a Llywodraeth y DU ynghylch lle mae'r darpariaethau yn y Bil hwn yn ymwneud â'r broses cydsyniad deddfwriaethol.

Mewn ymateb i'n hargymhelliad bod y Senedd yn gwrthod cydsynio i'r Bil hwn, cynigiodd Llywodraeth y DU y prosesau cydsyniad cyfyngedig iawn a welwn yn y Bil diwygiedig, yn benodol cymalau 2 a 293. Os ydynt yn cytuno bod mecanweithiau cydsynio yn briodol ar gyfer y cymalau hynny, beth am y cymalau eraill yn y Bil lle mae pwerau deddfu eang yn cael eu cyflwyno mewn meysydd cymhwysedd datganoledig? Mae'n amlwg, gan gynnwys drwy fy unig gyfarfod gyda'r Gweinidog Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am y Bil, nad oes gan Lywodraeth y DU ddiddordeb mewn parchu'r setliad datganoli o ran gweithredu polisi'r dyfodol ar faterion sy'n ymwneud â'r Bil. Eu dadl yw mai'r unig ffordd o ddarparu rheoleiddio trawsffiniol mewn ffordd sy'n osgoi ymwahanu rheoliadol yw i Lywodraeth y DU reoleiddio, hyd yn oed os yw'r rheoliadau hynny o fewn cymhwysedd datganoledig y Senedd.

Llywydd, yn anffodus, dyma Lywodraeth y DU nad yw eisiau gweithio gyda llywodraethau datganoledig, ac yn lle hynny mae'n credu bod prosesau ymgynghori a hysbysu yn fesurau diogelu boddhaol o'n cyfansoddiad. Rwy'n anghytuno'n sylfaenol â'r safbwynt hwnnw. Ni allwn fod yn gliriach fy mod eisiau gweithio ar sail ceisio dod i gytundeb i ddarparu rheoleiddio trawsffiniol priodol sydd ei angen ar ein diwydiant a'n dinasyddion i'n helpu i gyflawni sero net. Rwyf wedi dadlau'r achos i Lywodraeth y DU weithio gyda ni. Rwyf wedi gofyn i'r Bil gael ei oedi fel y gallwn gytuno ar ddatrysiad sy'n parchu'r Senedd hon a'n cyfrifoldeb datganoledig cyfreithlon.

Yn olaf, rwyf wedi atgoffa Llywodraeth y DU o'u hymrwymiad datganedig eu hunain i gonfensiwn Sewel ac na fyddai'n briodol o dan unrhyw amgylchiadau i basio'r Bil hwn heb gydsyniad y Senedd. Byddai gweithredu o'r fath yn dangos diffyg ystyriaeth llwyr o egwyddorion mwyaf sylfaenol datganoli. Llywydd, i gloi, rwy'n argymell felly bod yr Aelodau yn gwrthod cydsyniad ar gyfer Bil Ynni y DU. Diolch.

The Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies.

Thank you, Llywydd. My committee has managed to report on the first three legislative consent memoranda for the Energy Bill. As the Minister said, No. 4 was laid just yesterday.

Wrth agor fy sylwadau, nodaf fod y Gweinidog yn egluro ei bod hi wedi gofyn am oedi gyda Senedd y DU er mwyn inni allu ystyried hyn yn briodol, a bod y cais hwnnw wedi'i atal, oherwydd mae hynny'n berthnasol iawn i'r hyn rwy'n mynd i'w ddweud nawr.

Llywydd, eiliad yn ôl dywedais fod fy mhwyllgor wedi adrodd. Mae'n adroddiad y byddem wedi dymuno ei ysgrifennu ar delerau gwahanol iawn, iawn, yn enwedig gan nad ydym wedi gallu darparu dadansoddiad manwl i helpu i lywio ystyriaeth yr Aelodau o'r cynnig cydsyniad sy'n cael ei bleidleisio arno y prynhawn yma. Felly, rwy'n mynd i ymhelaethu ar y pwynt hwn, ac rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn gallu ymhelaethu ychydig ar hyn yn ei sylwadau cloi.

Cyn gynted ag yr oedd yn ymarferol bosibl ar ôl gosod memorandwm cyntaf y Gweinidog, gwnaethom gyhoeddi gwahoddiad iddi ddod i'n cyfarfod nesaf, a oedd ar 10 Gorffennaf—cyfarfod olaf tymor yr haf—cymaint oedd ein pryderon cychwynnol am y dull o ymdrin â'r Bil, gan gynnwys gan Lywodraeth Cymru, a rôl ddilynol y Senedd yn y broses cydsyniad deddfwriaethol. Diolch i'r Gweinidog am gydnabod y pryderon hynny a chytuno i fod yn bresennol ar fyr rybudd ychydig cyn i ni i gyd adael.

Mae'n debygol y bydd yr Aelodau'n gwybod bod y Bil wedi'i gyflwyno i Senedd y DU ar 6 Gorffennaf 2022. Fe wnaf ailadrodd: 6 Gorffennaf 2022. Gosodwyd memorandwm cydsyniad deddfwriaethol cyntaf Llywodraeth Cymru gerbron y Senedd hon bron i 51 wythnos i'r diwrnod ar ôl y dyddiad hwnnw. Nawr, mae hyn yn ddigynsail. Mae'r Gweinidog wedi rhoi rhywfaint o resymeg y tu ôl i hynny, ond edrychwch, ar ben hynny, roedd y memorandwm a osodwyd gerbron y Senedd ar yr adeg honno a oedd yn hwyr yn seiliedig ar y fersiwn gyntaf un o'r Bil a gyflwynwyd i Senedd y DU bron i flwyddyn ynghynt. Erbyn hyn roedd y Bil wedi ei ddiwygio'n helaeth.

Felly, pan roddodd y Gweinidog dystiolaeth i ni ar 10 Gorffennaf, fe ddywedodd hi nifer o bethau wrthym, ac mae angen i mi grynhoi hyn yn fyr. Gweinidog, fe ddywedoch chi wrthym ni nad oedd un sgrap o gyfranogiad Llywodraeth Cymru yn natblygiad y Bil na thrafodaethau manwl gyda Llywodraeth y DU wedi digwydd—dim un sgrap. Gweinidog, fe ddywedoch chi wrthym ni fod y Bil wedi'i ddrafftio heb unrhyw gydnabod, yn eich geiriau chi, i ddatganoli o gwbl. Dywedoch chi wrthym ni mai'r cyfarfod cyntaf a'r unig gyfarfod, ac fe wnaethoch chi ailadrodd heddiw, a gawsoch gyda Gweinidog y DU ar y Bil, oedd ym mis Mai eleni, gyda'r Gweinidog Bowie, a'i fod ef, yn eich dyfyniadau,

'Heb ddangos unrhyw werthfawrogiad bod unrhyw fath o setliad datganoli yn bodoli.'

Nawr, rwy'n ailadrodd eich geiriau am resymau penodol iawn, oherwydd roedden nhw yn amlwg o bryder i ni. Roedd yn frawychus, mae'n rhaid i mi ddweud, i'r pwyllgor hwn glywed am gyfathrebu mor wael â Llywodraeth y DU, yn enwedig ar faterion datganoledig. Felly, fe wnaethom ymrwymo i ysgrifennu ar unwaith at Andrew Bowie, Gweinidog Niwclear a Rhwydweithiau Llywodraeth y DU. Atebodd yn gyflym iawn, a dywedodd wrthym ni nad yw'n cydnabod y sylwadau a wnaed gan y Gweinidog, a bod, gadewch imi fynd i ryw fanylder yma, y Bil yn parchu'r setliad datganoli, bod gweision sifil Llywodraeth y DU, meddai, wedi rhannu cymalau drafft o'r Bil mewn gwirionedd, wedi cynnal sesiynau manwl gyda swyddogion Llywodraeth Cymru cyn cyflwyno'r Bil, a bod ei swyddogion wedi ceisio cyfarfodydd wythnosol gyda swyddogion Llywodraeth Cymru ers cyflwyno'r Bil. Nawr, bydd Aelodau'r Senedd yn nodi yn y fan yna'r cyferbyniad llwyr rhwng y wybodaeth a gyflwynwyd gan y Gweinidog a'r hyn a gyflwynwyd gan y Gweinidog Bowie i'n pwyllgor.

Nawr, edrychwch, nid ein rôl ni fel pwyllgor yw gweithredu fel archwilydd o ran pwy ddywedodd a phwy wnaeth beth a phryd, ond mae'r gwahaniaethau barn yn amlwg. Rydym wedi dod i'r casgliad, fodd bynnag, fod cronoleg gwrthgyferbyniol digwyddiadau ac esboniadau am gydweithredu yn peri pryder mawr, ac mae'n awgrymu, ar y gorau, nad yw rôl ddemocrataidd y Senedd hon wedi cael ystyriaeth ddigonol wrth ddatblygu'r Bil hwn, lle bynnag y mae achos. Nawr, mae'r Gweinidog hefyd wedi cyfeirio yn y sylwadau agoriadol, fel y dywedodd wrthym ni, bod newidiadau lluosog personél Llywodraeth y DU yn broblem. Nodwn hynny, ond rydym yn arsylwi, Gweinidog, bod yr un heriau wedi wynebu Gweinidogion yn yr Alban hefyd, ond wnaeth hynny ddim achosi oedi cyn iddynt osod y Memorandwm yn gynnar. Felly, nid yw'r oedi cyn gosod y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol gofynnol yn dderbyniol; gwnaeth danseilio'n ddifrifol allu Aelodau'r Senedd yn y fan yma i graffu ar y Bil a'i effaith yng Nghymru yn effeithiol.

Mae'n anffodus bod yn rhaid i ni ddod i'r casgliad, Gweinidog, fel pwyllgor, nad ydym wedi ein hargyhoeddi gan y rhesymau dros yr oedi sy'n cael ei cynnig. Nawr, rydym yn cydnabod sylwadau'r Gweinidog ei bod hi'n difaru ac yn pryderu bod amseru camau olaf y Bil yn Senedd y DU yn golygu nad oes gan y Senedd gyfle ystyrlon i ystyried y safbwynt ar gydsyniad—gan gadw mewn cof, nad oes gan y Senedd gyfle ystyrlon; dyna lle'r ydym ni—ond nid ydym ni'n credu ei bod yn briodol gwneud y sylwadau hynny o fewn cyd-destun cyfyngiadau amserlen seneddol y DU yn unig. Mae'r diffyg cyfle wedi'i achosi, byddem yn dadlau, yn bennaf, gan yr oedi wrth osod y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol cyntaf gwreiddiol, ac mae'n rhywbeth y mae angen i Lywodraeth Cymru a'r Gweinidog fod yn atebol amdano a chymryd cyfrifoldeb drosto, yn wir.

Bydd y Gweinidog yn dymuno pwysleisio yr agweddau polisi pwysig eraill yn y Bil hwn, a lle mae Llywodraeth Cymru wedi anghytuno â Llywodraeth y DU ynghylch manylion a sylwedd Bil Ynni y DU. Mae'r rhain yn faterion pwysig, ac maen nhw'n haeddu mwy o graffu gan y Senedd hon, a dyna rydyn ni'n dadlau drosto. Yn wir, pe bai mwy o amser wedi bod ar gael i ni ac i bwyllgorau eraill y Senedd, byddem wedi gallu rhoi ystyriaeth briodol i nifer o faterion pwysig.

A gaf i gloi ar ddau neu dri pheth?

Dydw i ddim yn mynd i atal y Cadeirydd deddfwriaeth pan fydd yn sôn am graffu gan y Senedd, felly, cewch, ewch chi yn eich blaen.

Rwy'n agos iawn at y diwedd. Wir nawr. Diolch. Diolch yn fawr, Llywydd.

Felly, byddem wedi gallu rhoi ystyriaeth briodol i nifer o faterion pwysig, gan gynnwys, er enghraifft, y gorgyffwrdd rhwng y Bil Ynni a Bil seilwaith y Gweinidog ei hun. Byddem wedi hoffi ystyried sylwadau'r Gweinidog ymhellach ar osod memoranda cydsyniad deddfwriaethol lluosog, sy'n fater dilys. Ac mae'r Gweinidog yn gwybod mai barn fy mhwyllgor i yw bod oedi wrth osod memoranda o'r fath yn rhwystro gallu'r Senedd hon, heb sôn am ein pwyllgor ein hunain, i ddeall dull Llywodraeth Cymru.

Felly, Llywydd, rwy'n credu ei bod yn amlwg iawn o fy sylwadau fod y pwyllgor yn bryderus iawn ynghylch y dull a ddefnyddiwyd o ran y Bil hwn, ac i ni mae'n codi cwestiynau ynghylch y prosesau ehangach trosfwaol yn Llywodraeth Cymru ynghylch gosod memoranda cydsyniad deddfwriaethol yn amserol, ac rydym yn credu y dylai Llywodraeth Cymru ddysgu gwersi o'i ffordd o drin y Bil hwn i sicrhau na ddylai hyn ddigwydd eto. Mae'n rhaid i Weinidogion Cymru sicrhau bod y Senedd yn cael ei chyflwyno mewn modd amserol gyda'r wybodaeth angenrheidiol sydd ei hangen arni i gyflawni ei rôl ddemocrataidd. Diolch yn fawr.

Chair of the climate change committee now—Llyr Gruffydd.

Thank you very much, Llywydd. I find myself in a rather curious position today, contributing to this debate when the climate change committee has not had an opportunity to consider the LCM or an opportunity to report on it. We had intended to consider the LCM and agree on our report in tomorrow's formal committee meeting, and that would have allowed us to meet the Business Committee deadline of 15 September, but bringing forward the debate on the LCM today has put paid to that, of course. My contribution will be short, as a number of the most important points have already been covered by Huw Irranca-Davies, and it is good that his committee has managed to report on the LCM in time for today's debate.

As has already been mentioned, the LCM was laid on 29 June, just shy of a year after the Energy Bill was introduced in the UK Parliament. According to the Minister, the blame for this sorry mess lies firmly at the door of the UK Government. Fair enough. But I'm afraid that the Welsh Government must take some responsibility. Minister, if the Welsh Government had laid the LCM within a reasonable time frame, the committee would not have been denied the opportunity to play a full and proper part in this legislative consent process. When the LCM was first referred to the committee, we wrote to the Minister to ask whether the Bill would impact on the ability of the Welsh Government to develop and deliver energy and climate change policy in the future that meets the needs of Wales, and if so, how. Our letter and the Minister's response, which was received at the end of August, have been published alongside today's agenda. But, of course, the committee hasn't had an opportunity to consider the response or come to any conclusions on the matters relating to policy. Given the motion that is before us today, I'm sure that Members would be keen to know whether any of the concerns that the Minister outlines in her letter have been addressed, and if not, what the next steps are in terms of Welsh policy in the future.

Llywydd, the committee has previously expressed the view that there are fundamental problems with the LCM process, and today, of course, the position we find ourselves in underlines that once again.

Sut ydw i'n dilyn yr un yma, mewn gwirionedd? Pan fyddwn ni'n clywed safbwyntiau anghyson yn cael eu cynnig ynghylch a yw Llywodraeth y DU wedi cydgysylltu â Llywodraeth Cymru ac i'r gwrthwyneb, nid yw'n ennyn hyder, ac yn sicr, o safbwynt Llywodraeth y DU, byddaf yn ysgrifennu atyn nhw, oherwydd mae'n rhaid i ni gael y ddeialog agored hon ar unrhyw femoranda cydsyniad deddfwriaethol sy'n cael eu cyflwyno.

Felly, ar y cyfan, rwy'n croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru yn gefnogol i fwriad polisi eang y Bil Ynni. Mae cwmpas polisi'r Bil hwn yn eang, gan gwmpasu popeth o ddal carbon, cynhyrchu hydrogen i ddiwygio llywodraethu cod ynni, rhwydweithiau gwres, rheoleiddio a chynhyrchu trydan gwynt ar y môr. Mae'r Gweinidog wedi tynnu sylw, yn ei llythyr at bwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith, bryder bod y Bil, fel y'i drafftiwyd, yn darparu ar gyfer pwerau deddfu eang i'r Ysgrifennydd Gwladol, gyda gofyniad i ymgynghori â Gweinidogion Cymru dim ond os yw rheoliadau'n cynnwys darpariaethau a fyddai o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd. Mae bwriad Llywodraeth y DU i gydweithredu yn glir, felly nid wyf yn gweld bod angen creu rhwystr posibl drwy greu gofyniad am gydsyniad. Mynegwyd pryderon hefyd fod gallu Gweinidogion Cymru i ddefnyddio'r holl ddulliau priodol o fewn eu cymhwysedd ar yr adeg gywir i greu llwybr at sero net wedi'i gyfyngu gan y Bil, fel y mae wedi'i ddrafftio ar hyn o bryd. Fodd bynnag, bydd y Bil yn cryfhau gallu'r DU i gyflawni sero net.

Nawr, rwy'n siŵr na fydd yr un ohonoch chi'n anghytuno â'r nod o ddarparu system ynni glanach, fwy fforddiadwy a mwy diogel ar gyfer y tymor hir, a dyna fydd y Ddeddf hon yn ei wneud. Yn fwy felly, does dim rheswm pam na all Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU gydweithio—ac rwy'n dweud hyn sawl gwaith. Efallai fod gennych chi wahanol bleidiau gwleidyddol bob ochr, ond, ar ddiwedd y dydd, dylem ni i gyd fod yn gweithio i gynrychioli ein hetholwyr, waeth beth fo'u plaid. Yn wir, mae swyddogion Llywodraeth y DU, dywedwyd wrthym—ond mae ein cyd-Aelod Huw Irranca wedi dweud fel arall wrthym nawr—eisoes wedi bod yn yn cydweithredu â chi, ac, yn ôl pob tebyg, ac pha un ag y gall y Gweinidog gadarnhau ar yr un yma eu bod eisoes wedi rhannu cymalau drafft, pan fo hynny'n bosibl, ac maen nhw wedi cynnal cyfres o sesiynau manwl gyda swyddogion Llywodraeth Cymru ar bob mesur ymhell cyn cyflwyno'r Bil hwn. Yn fwy na hynny, mae'n debyg bod swyddogion Llywodraeth y DU wedi ceisio ymgysylltu'n helaeth â'u cymheiriaid ynghylch y Bil, gan gynnwys ceisio cyfarfodydd wythnosol gyda Llywodraeth Cymru ers cyflwyno'r Bil. Yn ogystal—yn honedig, yn ôl pob tebyg, beth bynnag—mae llawer o sgyrsiau, cyfarfodydd ac e-byst wedi bod rhwng swyddogion Llywodraeth Cymru a swyddogion Llywodraeth y DU sy'n arwain ar fesurau unigol y Bil.

Felly, hyd yn oed nawr, rwy'n cwestiynu fy hun a yw Andrew Bowie AS, y Gweinidog Niwclear a Rhwydweithiau, yn gywir pan fo'n datgan:

'Nid yw oedi Llywodraeth Cymru wrth osod y Memorandwm Cydsyniad Deddfwriaethol wedi helpu ein trafodaethau. Yn wir, mae'r Memorandwm yn cyflwyno'r achos cyntaf i mi ei weld sy'n nodi pryderon Llywodraeth Cymru gyda'r Bil yn llawn. Gan mai dim ond fel y cyflwynwyd y Bil y mae'r Memorandwm yn ei gynnwys, nid wyf yn gwybod beth yw safbwynt Llywodraeth Cymru ar rannau helaeth o'r Bil sydd wedi'u gwella. Mae ymgysylltu agos rhwng swyddogion Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru wedi lliniaru'r diffygion hyn i raddau ac wedi caniatáu rhannu pecyn o welliannau ar lefel swyddogol.'

Felly, mewn gwirionedd nawr, y cyfan sydd ar ôl i mi ei ofyn, Gweinidog, yw pa un o'r datganiadau hynny yr wyf wedi'u darllen allan sy'n anghywir? Sut maen nhw'n anghywir, a beth ydych chi'n ei wneud fel Llywodraeth Cymru i fynd yn ôl at Lywodraeth y DU a mynd i'r afael â'r sefyllfa? Rwy'n tybio y bydd hyn ar yr agenda ar gyfer yfory yn ein cyfarfod pwyllgor, ond, a dweud y gwir, mae'n anniddig iawn i mi fel Aelod etholedig i glywed un peth gan un Llywodraeth ac un arall gan un arall. Felly, rwy'n credu ein bod ni i gyd—. Wel, rwyf i'n bryderus iawn am hynny. Diolch.

Diolch, Gweinidog. Mae hyn yn peri pryder. Roedd y Gweinidog wedi cydnabod mewn llythyr at fy nghyd-Aelod a Chadeirydd y pwyllgor newid hinsawdd yn ddiweddar y bydd darpariaethau'r Bil, pan fyddant yn dod i Gymru, yn effeithio ar allu'r Llywodraeth yma i ddatblygu polisi ynni a newid hinsawdd yn y dyfodol sy'n diwallu ein hanghenion yng Nghymru. Nawr, mae hon yn enghraifft arall eto—mae'n enghraifft arbennig o ddybryd—am sut mae memoranda cydsyniad deddfwriaethol wedi dod yn arf i San Steffan osgoi'r gweinyddiaethau datganoledig. Maen nhw'n aml yn anwybyddu ein pryderon, maen nhw'n anwybyddu ein gwrthwynebiadau, a dyna pam mae Plaid Cymru yn credu'n gryf bod hyn yn tanseilio egwyddorion datganoli. Mae'n diystyru ewyllys ddemocrataidd pobl Cymru, mae'n fygythiad sylweddol i bwerau ein Senedd.

Roedd datganoli yn fuddugoliaeth yr ymladdwyd yn galed drosti i bobl Cymru. Mae wedi ac mae'n golygu bod mandad sy'n bodoli i wneud penderfyniadau yn nes at adref, gan sicrhau bod buddiannau Cymru yn cael eu rhoi yn gyntaf. Nawr, mae memoranda cydsyniad deddfwriaethol, pan fyddan nhw'n cael eu cam-ddefnyddio, fel sy'n digwydd yn y fan yma—yn tanseilio'r egwyddor graidd yno. Mae'n gwneud sbort o'n setliad datganoli, ac rydyn ni wedi dod i arfer, yn ystod yr ychydig flynyddoedd diwethaf, â hyn yn digwydd. Nid dyna sut mae'r pethau hyn i fod i weithio, ond mae wedi dod yn norm. Mae Plaid Cymru yn credu mewn system ddemocrataidd gadarn lle mae gan gynrychiolwyr etholedig yr awdurdod i wneud penderfyniadau dros eu hetholwyr. Nid yw memoranda cydsyniad deddfwriaethol yn adlewyrchu'r delfryd hon. Maen nhw'n caniatáu i San Steffan orfodi ei hewyllys heb graffu nac atebolrwydd digonol. Yn rhy aml, mae'r memoranda cydsyniad deddfwriaethol yn arwain at ddeddfwriaeth, fel yr ydym wedi clywed yn yr enghraifft hon, nad yw wedi'i theilwra i anghenion a buddiannau penodol Cymru. Efallai na fydd yr hyn a allai weithio i rannau eraill o'r DU yn gweithio i ni. Felly, rydym yn gwrthod y cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn sydd ger ein bron heddiw, a byddem yn annog Aelodau eraill i wneud yr un peth.

Jenny Rathbone. 

A gaf i dynnu'n ôl? Diolch. 

Cewch, wrth gwrs. Joyce Watson.

Diolch, Llywydd. Rwy'n cytuno, mewn gwirionedd, gyda Huw a gyda Llyr ac eraill ei bod yn anffodus, iawn, iawn, nad yw'r pwyllgor wedi cael cyfle i ffurfio barn ar gydsyniad deddfwriaethol. A'r pwynt yn y fan yma, ac mae wedi cael ei wneud sawl gwaith, yw bod y mwyafrif o'r ysgogiadau sy'n ymwneud â pholisi ynni eisoes wedi'u cadw'n ôl. Dylem fod wedi cael cyfle ehangach na'r un a roddwyd i ni, sef dim ond darllen y memorandwm a osodwyd gan Lywodraeth Cymru ym mis Mehefin a'r holl ddogfennau atodol dilynol y mae'r Gweinidog wedi rhoi golwg inni arnynt.

Mae yna broblem yma, wrth gwrs, ac fe amlinellodd Delyth hi'n dda. Mae gennym y pwerau eisoes. Mae hyn yn ceisio eu cymryd yn ôl. A'r pwynt yn y fan hyn, pan edrychwn ni ar y Torïaid ar hyn o bryd, a'u diffyg gweithredu ar y grŵp craffu sero-net, yw eu bod ceisio rhwystro gwynt ar y tir a datblygiad solar ar bob un cam. Felly, pe baem ni yn cymeradwyo hyn, beth yn union ydyn ni'n ei gymeradwyo? Oherwydd ni all hyd yn oed y blaid sy'n llywodraethu, sy'n ceisio gorfodi hyn arnom, gytuno â nhw eu hunain. Felly, mae yna broblem fawr iawn yma. Dydw i ddim yn siŵr—a dydw i ddim eisiau gwneud anghyfiawnder ag unrhyw un—ond roeddwn i'n meddwl bod Janet Finch-Saunders wedi dweud—ac os ydw i wedi camddeall, dywedwch wrtha i—y cawn ni ofyn am ganiatâd. Ond y pwynt yw bod gennym ni'r caniatâd. Dydyn ni ddim yn mynd i fynd, bob tro rydyn ni eisiau gwneud rhywbeth lle mae gennym ni'r pwerau a roddwyd i ni eisoes gan fandad clir ar ddatganoli, i San Steffan a dweud, 'Os gwelwch yn dda, oes ots gennych chi os wnawn ni—?' beth bynnag rydyn ni eisoes wedi cael mandad wedi ei roi i ni ar ran pobl Cymru. Nid datganoli yw hynny o gwbl.

Felly, dyna'r sylwadau rwyf am eu gwneud. Mae'n siomedig ein bod ni yma, ac mae braidd yn ddryslyd, mae'n rhaid i mi ddweud, o'r hyn rydyn ni wedi'i glywed gan Huw Irranca.

The Minister for Climate Change to reply.

Diolch, Llywydd. Maddeuwch imi, Llywydd; rwyf yn mynd i fynd trwy'r hanes eto achos rwy'n credu bod e'n bwysig, ac mae ymddiheuriad yn ddyledus gan Lywodraeth Cymru hefyd, i fod yn glir. Ond rwyf eisiau rhoi hynny yn ei gyd-destun, a gwnes i hynny yn y pwyllgor, fel y dywedoch chi, Huw.

Mae'n bwysig cofio bod y Bil hwn wedi'i gyflwyno gyntaf pan oedd Kwasi Kwarteng yn Ysgrifennydd Gwladol yr Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol ar y pryd. Yna oedodd Llywodraeth y DU waith ar y Bil i ruthro Bil Prisiau Ynni drwodd, felly amseriad hynny oedd eu bod wedi cyflwyno'r Bil ddechrau Gorffennaf—6 Gorffennaf, rwy'n credu, o'r cof—ac yna, erbyn 7 Medi, roedden nhw'n ei oedi. Nawr, gallem fod wedi rhoi memorandwm cydsyniad deddfwriaethol i mewn ddechrau mis Medi, ond bryd hynny roeddem yn cael gohebiaeth gyda'ch pwyllgor chi ac eraill ynglŷn â'r ffaith ein bod yn parhau i roi memoranda lluosog ar yr un Bil. Felly, rwy'n teimlo ein bod ni mewn sefyllfa amhosibl yn y fan yna. Felly, wrth geisio cydymffurfio â 'peidiwch â rhoi 14 o Femoranda Cydsyniad Deddfwriaethol ar un Bil', rydyn ni bellach wedi syrthio i 'wnaethon ni ddim rhoi un yn ddigon cyflym' ar y Bil drafft. Felly, dwylo i fyny, wnaethon ni ddim. Ond rwy'n credu, er tegwch, ein bod mewn gwirionedd yn ceisio rhoi LCM a oedd yn crynhoi'r Bil gan ein bod yn credu y byddai'n cael ei gyflwyno yn hytrach na set ddilyniannol o femoranda. Fe ddes i i'r pwyllgor, gwnaethon ni ei drafod, ac yna gwnaethon ni lunio set o femoranda cydsyniad deddfwriaethol dilyniannol. Felly, rwy'n hapus i ymddiheuro na wnaethon ni roi'r un gyntaf honno, ond rwy'n credu y dylech chi gydnabod ein bod ni mewn gwirionedd yn ceisio cydymffurfio â phroblem gynharach y memoranda cydsyniad deddfwriaethol dilyniannol. Felly, fe wnaf i adael y tamaid bach yna yn y fan yno.

Ac yna, o ran y cyfathrebu gan Lywodraeth y DU, wel, wyddoch chi, mae gwirionedd yn beth diddorol, onid ydyw? Rwy'n cytuno'n llwyr eu bod wedi ymgynghori â ni ar gymalau yn y Bil, ond nid y Bil. Felly, yr hyn yr wyf wedi'i ddweud wrthych chi yw ein bod wedi cadw cael cymalau ar wahân yn cael eu rhoi i ni, ond nid o fewn cyd-destun y Bil. Wel, ychydig iawn o waith y gallwch chi ei wneud ar gymal nad yw o fewn y cyd-destun. Y Bil ei hun, ni roddwyd i ni erioed. Felly, oedd, roedd yna sesiynau manwl ar y rhan yma o'r Bil, ond sut gallwch chi weithio gyda hynny pan nad ydych chi'n gwybod beth yw'r cyd-destun cyffredinol? Pam na wnaethon nhw rannu'r Bil cyfan gyda ni? Rwyf wedi gwneud y pwyntiau hyn dro ar ôl tro wrthyn nhw.

Y broblem arall yw bod pwerau Harri VIII ynddo. Felly, mae ceisio cefnogi'r bwriad polisi ar gyfer rhoi pwerau ysgubol i'r Ysgrifennydd Gwladol fel y gallem ni gydsynio neu beidio i hynny yn broblem wirioneddol. Felly, wrth geisio ymgysylltu â'r swyddogion ynghylch beth yn union y mae'r Ysgrifennydd Gwladol yn bwriadu defnyddio'r pwerau hyn arno—yn union yr un ffordd ag y byddai eich pwyllgor chi yn ymateb i mi pe bawn i'n ceisio gwneud hynny yn y fan yma, wel, rydyn ni'n cael yr un anhawster â hynny.

Felly, rwy'n difaru'n llwyr y diffyg craffu posibl ar y memoranda cydsyniad deddfwriaethol, ond gosodwyd hwn ddoe, felly ym mha fydysawd yr oeddwn i'n gallu gwneud unrhyw beth heblaw ein rhoi ni yn y sefyllfa yr ydych chi ynddi nawr? Dydw i ddim eisiau bod yn y sefyllfa honno chwaith. Fe wnaethon ni ofyn i'r Bil gael ei oedi; roedden nhw'n gwrthod gwneud hynny.

Dros y toriad, rydym wedi ymateb i nifer eithriadol o welliannau, ac rydyn ni lle'r ydym ni. Felly, mae wedi bod yn amhosibl ei symud. Ond mae yna bethau sylfaenol iawn yma hefyd. Roedd y Bil yn sgerbwd ar adeg ei gyflwyno. Yn amlwg, nid oedd yn gyflawn. Roedd cyfres o drafodaethau'n mynd rhagddynt ar adeg ei gyflwyno, felly roedd hyd yn oed Llywodraeth y DU yn derbyn nad Bil cyflawn oedd hwn ar adeg ei gyflwyno. Roedd yn rhaid i ni wedyn ddeall y bwriad a dadansoddi maint y darpariaethau a cheisio deall a oedd yn ymgysylltu â'r setliad datganoli mewn gwirionedd. Mae'r DU wedi dadlau'n gyson yr holl ffordd trwy hyn bod hyn yn ymwneud â thrydan ac, hyd yn oed pan fo'r polisi wedi ymgysylltu'n eithaf clir â gwastraff ac amgylchedd, maen nhw wedi ceisio dadlau, oherwydd mai'r mater trosfwaol yw cynhyrchu trydan, nad yw hynny rywsut yn ymgysylltu â'r broses ddatganoli. Wel, byddwn i'n dweud bod hynny'n dwyllresymu o'r math gwaethaf, ac rwy'n credu y gwnaeth Delyth nodi fy marn i yn sicr ar hynny hefyd. Felly, dydyn ni ddim yn hapus â hynny a dydyn ni ddim yn cytuno â hynny. Ac felly rydym yn cael trafodaeth barhaus. Felly, mae'r Gweinidog a ysgrifennodd atoch chi yn gwbl gywir, cafwyd trafodaeth barhaus. Yr hyn na ddywedodd e' wrthych chi oedd mai ni oedd yn dweud, 'Peidiwch â bod yn hurt, mae hynny wedi'i ddatganoli.' Felly, mae natur y drafodaeth hefyd yn bwysig.

Cawsom ni hefyd—. Doedd gennym ni ddim testun llawn y Bil cyn iddo gael ei gyflwyno. Cawsom ddarnau bach a rannwyd ar wahân, ond rhannwyd y testun llawn, sef 346 o dudalennau, y noson cyn iddo gael ei gyhoeddi. Ac mae bellach yn ddrwgenwog yn Llywodraeth Cymru eich bod yn cael eich galw i siarad â Gweinidog Llywodraeth y DU am sgwrs 15 munud a rhaid i hynny ddigwydd am 6.30 p.m. ar noson benodol oherwydd eu bod yn amlwg ar fin cyhoeddi rhywbeth y bore wedyn ac maen nhw wedi anghofio dweud wrthych chi amdano. Mae hynny'n digwydd, mae gen i ofn, yn amlach nag y byddech chi'n ei ddychmygu. Felly, mae e'n iawn, fe wnaethon nhw ddweud wrthym ni, ond beth oeddwn i i fod i'w wneud ag ef am 6.30 yn y nos, 346 o dudalennau? Felly, gwirionedd ar y ddwy ochr, rwy'n credu, ond mae mewnforio'r gwirionedd braidd yn wahanol.

Gallwch glywed fy mod yn grac am y peth, ac rwy'n grac amdano am y rheswm hwn: does dim ei angen. Rydyn ni'n cytuno'n gyffredinol â chyfeiriad y polisi yma. Rydyn ni'n cytuno bod angen i'r DU wneud hyn gyda'i gilydd. Rydyn ni'n cytuno bod angen y darpariaethau hyn. Does dim angen hyn. Y cyfan oedd yn rhaid i Lywodraeth y DU ei wneud mewn gwirionedd oedd deall datganoli o'r dechrau, ymgysylltu â ni'n iawn ac yna gofyn am ein cydsyniad—nid ymgynghori â ni, gofyn am ein cydsyniad yn y meysydd datganoledig. Nawr, maen nhw wedi ildio'r cydsyniad hwnnw mewn rhai meysydd ac nid mewn eraill, ac mae'n ddirgelwch i ni pam nad ydym wedi cael y sgwrs honno gyda nhw. Ac rwy'n ofni mai dyna pam nad ydym yn argymell cydsyniad i'r Bil hwn, oherwydd mewn dau faes pwysig iawn a nodwyd gennyf yn fy agoriad gwreiddiol rydyn ni'n anghytuno. A'r hyn rwy'n poeni yn fwyaf sylfaenol amdano yw'r syniad bod rhywun sy'n achosi niwed amgylcheddol yn y Môr Celtaidd yn talu i mewn i gronfa sy'n mynd i mewn i'r Trysorlys a bod hynny rywsut yn gwneud rhywbeth am y diraddiad i'r amgylchedd. Dydw i ddim yn credu bod unrhyw un yn y Senedd hon, gan gynnwys chi, Janet, yn credu bod hynny'n amddiffyniad amgylcheddol digonol. Ac ar y sail honno'n unig, nid wyf yn hoffi'r Bil hwn ac nid wyf yn argymell bod y Senedd yn rhoi ei chydsyniad. Diolch.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] There is objection. We will therefore defer voting until voting time. 

The next item is a motion to suspend Standing Orders to allow a debate on the LCM on the Non-Domestic Rating Bill. The Minister for finance to formally move.

Ar atal y Rheolau Sefydlog. 

Ydw, rwy'n cynnig y cynnig. 

Diolch. Mae wedi ei gynnig. 

The proposal is to suspend Standing Orders. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed. 

Which allows us to move to the debate on the LCM on the Non-Domestic Rating Bill. The Minister for finance to move the motion. Rebecca Evans.

Diolch, Llywydd. Rwy'n cynnig y cynnig. Rwy'n ddiolchgar i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, y Pwyllgor Cyllid, y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai a Phwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig am ystyried ac adrodd ar y memorandwm. Rwy'n croesawu ymgysylltiad rhagweithiol y pwyllgorau ac rwy'n cydnabod, oherwydd toriad yr haf a'r amserlen seneddol, fod y cyfle i graffu ar y memorandwm atodol wedi bod yn gyfyngedig. 

Diolch i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am yr adroddiad a gyhoeddwyd y bore yma, sy'n cydnabod fy mod eisoes wedi nodi safbwynt Llywodraeth Cymru ar bwnc y memorandwm atodol mewn ymateb i gwestiynau a gododd wrth graffu ar y memorandwm cyntaf. 

Cyflwynodd Llywodraeth y DU y Bil Ardrethu Annomestig ar 29 Mawrth i ddarparu ar gyfer nifer o newidiadau i'r system ardrethi annomestig yng Nghymru a Lloegr. Mae'r Bil yn rhoi cyfle i sicrhau diwygiadau penodol yn gynt nag a fyddai wedi bod yn bosibl fel arall a phryd y bydd swyddogaethau newydd yn cael eu rhoi i gyrff Llywodraeth y DU i sicrhau nad yw trethdalwyr yng Nghymru o dan anfantais o'u cymharu â threthdalwyr yn Lloegr. Mae'r darpariaethau sy'n ymestyn i Gymru yn cynnwys pwerau i sefydlu cynlluniau rhyddhad ardrethi newydd a sicrhau bod rhyddhad penodol ar gael i drethdalwyr ar y rhestr ardrethu ganolog. Yn amodol ar ymgynghori parhaus, rydym yn bwriadu defnyddio pwerau a ddarperir gan y Bil i gyflwyno rhyddhad gwella a rhyddhad rhwydweithiau gwres o 1 Ebrill 2024. Ni ellid effeithio ar hyn drwy ddeddfwriaeth sylfaenol yn y Senedd tan 1 Ebrill 2025 ar y cynharaf.

Bydd swyddogaethau newydd a roddir i gyrff Llywodraeth y DU yn galluogi rhannu gwybodaeth ar yr un sail ledled Cymru a Lloegr. Bydd ei gwneud yn ofynnol i Asiantaeth y Swyddfa Brisio rannu mwy o wybodaeth gyda threthdalwyr yn gwella tryloywder a dealltwriaeth o'r system ardrethi annomestig. Bydd galluogi cyfnewid gwybodaeth rhwng CThEF, trethdalwyr ac awdurdodau bilio yn sicrhau ein bod yn gallu elwa o nodau cyffredin y rhaglen cyfraddau busnes digideiddio.

Mae'r Bil hefyd yn mireinio'r broses o osod y lluosydd blynyddol, gan ddileu cyfyngiadau amseru diangen a dibyniaeth ar yr adroddiadau cyllid llywodraeth leol. Bydd y newidiadau yn helpu i sicrhau bod gan y Senedd amser priodol i graffu ar unrhyw reoliadau ac yn caniatáu eglurder mwy amserol i awdurdodau bilio a threthdalwyr. Rwy'n credu bod y darpariaethau hyn o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd. Fodd bynnag, rwy'n fodlon y dylid gwneud y darpariaethau hyn yn Bil y DU i sicrhau nad yw trethdalwyr yng Nghymru yn cael eu rhoi dan anfantais gymharol, a gofynnaf i'r Senedd gymeradwyo'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn.

The Chair of the Local Government and Housing Committee, John Griffiths.

Diolch, Llywydd. Byddaf yn siarad, fel y dywedwch chi, fel Cadeirydd y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai. Gwnaethom osod ein hadroddiad ar y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer y Bil Ardrethu Annomestig ar 22 Mehefin. Gan fod yr LCM atodol wedi'i osod ar 1 Awst, yn anffodus, ni chawsom ddigon o amser i ystyried ac adrodd arno cyn y ddadl hon heddiw.

Nodwyd yn ein hadroddiad fod y rhan fwyaf o'r Aelodau'n credu eu bod yn gallu argymell bod y Senedd yn rhoi ei chaniatâd i Lywodraeth y DU ddeddfu ar y materion datganoledig hyn. Roedd Mabon ap Gwynfor, oedd yn aelod o'r pwyllgor bryd hynny, yn anghytuno â'r farn fwyafrifol. Mae'n anffodus i'r LCM atodol gael ei osod yn ystod toriad yr haf ac felly, fel pwyllgor, nid oeddem yn gallu ei ystyried. Fodd bynnag, nodaf fod yr LCM atodol yn cadarnhau safbwynt diwygiedig Llywodraeth Cymru o ran cymal 13, a amlinellwyd gan y Gweinidog mewn gohebiaeth i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ar 1 Mehefin, yr oeddem yn gallu ei ystyried. Diolch yn fawr, Llywydd.

The Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies.

Thank you, Llywydd. My committee has produced two reports on the Welsh Government's legislative consent memoranda for this Bill.

Rydym yn cytuno â'r Gweinidog bod cymalau y Bil a'r Atodlen i'r Bil a nodir yn y memoranda yn dod o fewn diben o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd ac felly yn gofyn am ein caniatâd.

Mae cyfran sylweddol o'n hadroddiad cyntaf yn canolbwyntio ar ddull Llywodraeth Cymru o ymdrin â'r Bil. Gofynnodd y Gweinidog am ddarpariaethau ar gyfer Cymru yn y Bil a chadarnhaodd i ni fod trafodaethau gyda Llywodraeth y DU wedi dechrau ym mis Mawrth 2022 a cheisiwyd darpariaethau ar gyfer Cymru, ac eithrio'r rhai sy'n ymwneud â digideiddio ardrethi busnes, ym mis Mehefin 2022. Felly, nid ydym yn glir eto pam y dewisodd Llywodraeth Cymru beidio â chyflwyno, yn ystod y 18 mis diwethaf, ei Bil ei hun, ac mae'n destun gofid ein bod yn dweud nad ydym wedi cael ein hargyhoeddi eto gan y dadleuon a gyflwynwyd gan y Gweinidog.

Yn ôl ym mis Mawrth 2022, cyhoeddodd y Gweinidog, yn wir, raglen o ddiwygio ardrethi annomestig a fyddai'n cael ei chyflawni dros bedair blynedd, ac roedd hyn yn adlewyrchu yn ei rhan uchelgais a amlinellwyd yn rhaglen lywodraethu Llywodraeth Cymru. Felly, roedd bwriad Llywodraeth Cymru yn glir. Wrth wneud y cyhoeddiad i'r Senedd ym mis Mawrth 2022, roedd y Gweinidog eisoes mewn trafodaethau gyda Llywodraeth y DU ynghylch gofyn am ddarpariaethau ym Mil y Llywodraeth honno. Roedd y trafodaethau hyn yn digwydd, rydym yn deall, er nad oedd rhaglen ddeddfwriaethol Llywodraeth Cymru ar gyfer 2022-23 wedi'i chyhoeddi eto. Nawr, dywedodd y Gweinidog wrthym ei bod yn aneglur a fyddai Bil Llywodraeth y DU yn cael ei gwblhau a'i gyflwyno, felly, yn hynny o beth, rydym yn yr un modd yn aneglur pam nad oedd Llywodraeth Cymru yn gweithredu a mynd ar drywydd ei Bil ei hun yn unig.

Dywedodd y Gweinidog wrthym y byddai'r newidiadau a wnaed gan y Bil hwn yn cael eu cyflwyno yn ystod rhestr ardrethu 2023 a dim ond cyn Cydsyniad Brenhinol y Bil cyllid llywodraeth leol (Cymru) sydd wedi'i gynllunio. Mae'n ymddangos i ni felly, fel pwyllgor, fod cyfle i Lywodraeth Cymru ddefnyddio ei Bil sydd ar ddod i wneud y darpariaethau y mae bellach wedi gofyn amdanynt ym Mil y DU, oni bai ein bod yn colli rhywbeth. Er mwyn ychwanegu at ein pryder am y dull hwn, cadarnhaodd y Gweinidog nad yw wedi dilyn darpariaethau 'dymunol' eraill yn y Bil ac, yn wir, mae wedi cydnabod y bydd hyn yn arwain at anghysondebau rhwng y systemau ardrethu yng Nghymru a Lloegr.

Nawr, mae Llywodraeth Cymru, yn ei chyfanrwydd, yn ymwybodol o'n barn y dylai fod yn bosibl chwilio am gyfleoedd i'r Senedd a Senedd y DU ddeddfu ochr yn ochr, yn hytrach na dilyn trywydd Bil Cymru a Lloegr: deddfu ochr yn ochr, siarad gyda'n gilydd, ymgysylltu â'n gilydd. Byddai'r dull hwn yn dal i ganiatáu cydweithredu rhwng Llywodraethau ac, os mai dyma'r effaith a ddymunir, ni fyddai'n arwain at anghysondebau i ddinasyddion nac yng nghyfraith Cymru a Lloegr. Yr un mor bwysig, byddai'n caniatáu i Aelodau o'r Senedd graffu ar Fil a wnaed yma a phrofi'r ddeddfwriaeth ar gamau diwygio. Felly, unwaith eto, pwyslais ein pwyllgor ni yw beth yw'r craffu gorau, mwyaf tryloyw y gallwn ni ei wneud yma yn y Senedd hon.

Roedd ein hadroddiad cyntaf hefyd yn canolbwyntio ar y pwerau dirprwyedig yn y Bil. Dywedodd y Gweinidog wrthym na chafodd y darpariaethau sy'n ymwneud â chymal 13 na'r rhaglen digideiddio ardrethi busnes eu datblygu tan yn gynharach eleni ac, ar 17 Mawrth, ei bod hi wedi ceisio ymestyn y darpariaethau i Gymru yn ffurfiol.  Cadarnhaodd y Gweinidog wrthym hefyd fod trafodaethau Llywodraeth Cymru gyda Llywodraeth y DU ar y mater hwn wedi dod i ben yn ystod hynt y Bil drwy Dŷ'r Cyffredin ac nad oedd angen unrhyw newidiadau i'r Bil. Felly, er bod y Gweinidog wedi rhoi esboniad o'r sefyllfa newydd a oedd ganddi, rydym yn awgrymu'n barchus nad oedd yr esboniad mor llawn ag y byddem wedi'i ddisgwyl.

Gofynnodd argymhelliad 2 o'n hadroddiad cyntaf i'r Gweinidog ddarparu rhagor o fanylion i'r Senedd, a dywedodd y Gweinidog wrthym fod hwn yn fater cymhleth, lle mae cysylltiad bwriadol rhwng maes polisi datganoledig a swyddogaethau awdurdod neilltuedig. Dywedodd y Gweinidog hefyd fod hyn yn golygu bod yn rhaid cyfaddawdu unrhyw un o'r opsiynau i alluogi cyflwyno rhaglen digideiddio trethi busnes yng Nghymru. Rydym yn deall hynny. Daeth y Gweinidog i'r casgliad bod y pwerau dirprwyedig a'r ddyletswydd i ymgynghori â Gweinidogion Cymru yn briodol i hwyluso gweinyddiaeth y system DBR. Bydd yr Aelodau'n ymwybodol bod y darpariaethau hyn yn destun memorandwm Rhif 2.

Felly, mae fy sylwadau terfynol yn ymwneud â chais y Gweinidog i'r Bil newid y weithdrefn graffu ar gyfer pŵer deddfu a ddirprwywyd i Weinidogion Cymru drwy Ddeddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021. Ni roddwyd esboniad manwl yn y memorandwm pam mae'r Gweinidog yn defnyddio Bil y DU i wneud y newid hwn. Mae gohebiaeth y Gweinidog atom yn darparu esboniad, a byddwn yn cyfeirio'r Aelodau at ein hadroddiad am y manylion.  Ond mae ein pwyllgor yn credu ei bod yn anffodus mai'r hyn rydyn ni'n ei weld yma yw'r Gweinidog yn ceisio defnyddio Bil y DU i newid y weithdrefn graffu ar gyfer pŵer rheoleiddio y cytunodd Aelodau'r Senedd arno yn 2021 yn unig.

Byddaf yn dweud unwaith eto wrth y Gweinidog y gallai manylion cywir a llawn fod wedi'u nodi yn y memorandwm, a thrwy hyn, gallai fod wedi bod yn fwy eglur a thryloyw gydag Aelodau'r Senedd ynghylch bwriadau Llywodraeth Cymru. Felly, Llywydd, mae'r amser wedi diflannu; dydw i ddim yn mynd i gario ymlaen hyd syrffed. Rwy'n gobeithio y bydd dadansoddiad ein pwyllgor yn ein dau adroddiad yn ddefnyddiol i Aelodau'r Senedd, ac unwaith eto, hoffwn ddiolch i holl aelodau'r pwyllgor, y clercod a'r tîm cymorth am eu gwaith ar hyn.

Byddai'n dda pe byddai Aelodau eraill yn cadw llygad ar y cloc cystal â chi, Huw Irranca-Davies. Rydych chi hyd yn oed yn sylwi pan nad yw hyd yn oed ymlaen—[Chwerthin.]—sy'n drawiadol iawn. Peredur Owen Griffiths.

Thank you, Llywydd. As I've said previously, Plaid Cymru opposes LCMs as a point of principle. Decisions about Wales should be made in Wales.

Yn achos y Bil Ardrethu Annomestig mae'n siomedig nad yw Llywodraeth Cymru wedi ceisio cyflwyno ei deddfwriaeth ei hun ar y mater hwn, yn enwedig o ystyried arwyddocâd cyfraniadau ardrethi annomestig i gyllideb Cymru. Fel y nodwyd yn adroddiad y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ar y Memorandwm hwn, a hefyd gan Huw Irranca nawr, agorodd Llywodraeth Cymru drafodaethau ar ddarpariaethau penodol i Gymru o fewn y Bil hwn 18 mis yn ôl. A all y Gweinidog egluro pam nad oedd cyfnod mor hir o amser yn ddigonol ar gyfer cyflwyno deddfwriaeth Cymru ochr yn ochr â Bil y DU?

Mae'n ymddangos hefyd bod rhywfaint o wrthgyferbyniad yn sefyllfa'r Llywodraeth. Er bod cyfiawnhad dros y penderfyniad i geisio'r pwerau hyn drwy Fil y DU ar sail hwylustod, mae'r Gweinidog serch hynny wedi cydnabod bod darpariaethau dymunol eraill yn y Bil na fyddant yn cael eu hymestyn i Gymru. Bydd hyn yn anochel yn arwain at gyfnod o anghysondeb rhwng y systemau sgorio yng Nghymru a Lloegr. Er fy mod yn nodi'r ffaith bod absenoldeb y darpariaethau penodol hyn yn cael ei ystyried yn risg isel, byddai'n ddefnyddiol pe gallai'r Gweinidog ymhelaethu ar natur yr anghysondebau hyn. A all hi gadarnhau hefyd a yw'n fwriad gan Lywodraeth Cymru ddeddfu ar gyfer y pwerau hyn mewn unrhyw Filiau Senedd yn y dyfodol?

Gan droi at oblygiadau ehangach y pwerau hyn, ac yn benodol at y ddarpariaeth i alluogi rhyddhad atebolrwydd ar gyfer gwelliannau newydd, beth yw eich disgwyliad o'r effaith y bydd arfer y pŵer hwn yn ei chael ar gyllideb Cymru? Byddai gennyf ddiddordeb hefyd i ddysgu mwy am sut mae Llywodraeth Cymru yn rhagweld defnyddio'r pŵer hwn o fewn eu strategaeth ehangach ar gyfer meithrin twf busnes domestig yng Nghymru.

Ac yn olaf, mewn perthynas â'r ddarpariaeth ar gyfer sefydlu'r rhaglen digideiddio ardrethi busnes a arweinir gan CThEF, a wnaiff y Gweinidog egluro'r mecanweithiau y bydd data perthnasol yn cael eu rhannu drwyddynt â Llywodraeth Cymru? Diolch.

The Minister for finance.

Diolch i chi ac unwaith eto, diolch i'r holl gydweithwyr am eu cyfraniadau, ac i'n pwyllgorau am eu gwaith craffu. Ac yng ngoleuni'r ddadl flaenorol, rwy'n credu, dylwn i gydnabod bod y profiad gyda'r darn penodol hwn o ddeddfwriaeth wedi bod yn un cadarnhaol iawn o ran y cydweithio rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU. Felly, roeddwn i eisiau rhoi hynny ar y cofnod, i ddangos y gellir ei wneud, ac rwy'n credu yn yr achos hwn, mae wedi bod yn brofiad cadarnhaol iawn, rwy'n gobeithio ar y ddwy ochr.

O ran ein hymagwedd tuag at hyn, roeddwn i'n awyddus iawn mai dim ond mewn achosion lle byddai'r busnesau yng Nghymru o dan anfantais fel arall y byddem yn cyflwyno cynnig cydsyniad deddfwriaethol neu os oedd pethau yr oedd angen i adrannau Llywodraeth y DU fod yn eu gwneud i ni yma yng Nghymru, ac mae'n debyg mai dyna yw'r mater o ran y pethau eraill hynny a'r anghysondebau a grybwyllwyd. Felly, roedd llawer o bethau sy'n ddymunol yn y Bil, a phethau y byddwn i efallai yn dymuno eu gwneud drosom ein hunain yng Nghymru, ond roeddwn i wir eisiau i Lywodraeth y DU ddeddfu dim ond pan oedd yn hollol angenrheidiol gwneud hynny, oherwydd, yn amlwg, mae gennym ddarn enfawr o waith diwygio yn mynd rhagddo o ran cyllid llywodraeth leol, sy'n ymestyn ar draws diwygio'r dreth gyngor—a bydd ymgynghoriad pellach ar hynny yn ddiweddarach yn yr hydref—ond yna hefyd ardrethu annomestig hefyd.

Rydym wedi gwrando'n astud iawn ar alwadau gan randdeiliaid am ailbrisiadau amlach, gan sicrhau bod y sylfaen dreth sydd gennym yma yng Nghymru yn adlewyrchu'r amodau economaidd a'r amgylchedd y mae busnesau a sefydliadau dielw yn gweithredu ynddynt, ac felly rydym yn bwriadu cyflwyno deddfwriaeth i symud tuag at gylch ailbrisio tair blynedd, ond yna ystyried sut y gallwn ni ei wneud hyd yn oed yn fwy aml hefyd. Yn ogystal â hyn, rydym yn ystyried archwilio sut y gallwn leihau'r bwlch rhwng y dyddiad prisio a'r dyddiad y bydd y rhestr ardrethu newydd sy'n dod i rym. Ac mae'r rheiny'n enghreifftiau o bethau nad oedd yn allweddol o ran amser, ac er bod anghysondeb yn y ddeddfwriaeth, ni fydd yn golygu bod anfantais i fusnesau yma yng Nghymru. Ac roedd hynny'n rhywbeth a oedd yn flaenllaw iawn yn fy meddwl: sicrhau nad oedd achosion o anfantais.

Rydym hefyd yn bwriadu cynnal adolygiad o'n cynlluniau rhyddhad ardrethi, ac mae hynny'n amlwg wedi bod yn rhan hanfodol o'n cefnogaeth i fusnesau, ac mae hynny'n rhywbeth yr ydym ni, unwaith eto, yn bwrw ymlaen ag ef fel rhan o'r gwaith hwn. Ond mae diwygio cyllid llywodraeth leol mewn ffordd mor sylfaenol a hollgynhwysol yn ddarn enfawr o waith, ac mae'n cymryd blynyddoedd i ni ei ddatblygu a blynyddoedd i ei gyflawni. Ond tra ein bod yn gwneud y gwaith hwnnw, rydym yn sicrhau nad yw ein busnesau yma dan anfantais.

Mae cymaint mwy yr oeddwn i eisiau ei ddweud o ran rhoi enghreifftiau. Fe wnes i gyffwrdd, rwy'n credu, yn fy sylwadau agoriadol, ar ein gallu ni nawr i gyflwyno rhyddhad rhwydwaith gwres a rhyddhad gwella o fis Ebrill y flwyddyn nesaf. Rydym wedi ymgynghori ar hynny, felly mae hynny'n rhywbeth yr oeddem ni eisiau ei wneud. Fe allen ni ei wneud o'r flwyddyn nesaf, heb orfod aros tan y flwyddyn wedyn.

Ac yna o ran yr agenda digideiddio, unwaith eto, mae hyn yn ymwneud â chael y pyrth gwybodaeth angenrheidiol, gan sicrhau bod y rhaglen sy'n cael ei chynnal gan CThEF ledled Cymru a Lloegr yn gallu bod o fudd i ni, felly mae gennym y gallu i ddefnyddio'r cronfeydd data gwirioneddol bwerus hynny er budd busnesau yma yng Nghymru. Ac unwaith eto, mae'r lluosydd yn ymwneud â sicrhau bod y Senedd yn cael cyfle i graffu arno mewn ffordd fwy amserol, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth rwy'n gobeithio y bydd cydweithwyr yn ei gydnabod a'i werthfawrogi hefyd.

Felly, rydym ond yn ceisio deddfu yn y meysydd hyn lle nad ydym am fod dan anfantais, ond mae gennym raglen enfawr o waith diwygio cyffrous yn mynd rhagddo ar hyn o bryd.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] There is objection. We will therefore defer voting until voting time.

Now a motion to suspend Standing Orders to allow a debate on the general principles of the Environment (Air Quality and Soundscapes) (Wales) Bill. And I call on the Deputy Minister for Climate Change to move the motion formally.

Formally.

Thank you. The proposal is to suspend Standing Orders. Does any Member object? No. 

Standing Orders are therefore suspended to allow the debate on the general principles of the Environment (Air Quality and Soundscapes) (Wales) Bill to be introduced by the Deputy Minister, Lee Waters.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd, ac rwy'n cynnig y cynnig, ac rwy'n falch iawn o agor y ddadl ar egwyddorion cyffredinol Bil yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau) (Cymru). Ac rwyf bellach wedi cymryd cyfrifoldeb am y Bil wrth iddo barhau i ddirwyn ei ffordd drwy'r Senedd, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda'r Aelodau ar geisio sicrhau Bil mor uchelgeisiol â phosibl.

Wrth helpu i lunio camau cynharach y Bil, dywedais yn glir wrth y grŵp trawsbleidiol ar aer glân fy mod yn awyddus i sicrhau consensws trawsbleidiol ar y ddeddfwriaeth bwysig hon, a gobeithiaf ein bod yn gwneud cynnydd da yn hynny o beth. Hoffwn ddiolch i'r Pwyllgor Cyllid; y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith; a'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am eu gwaith yn craffu ar y Bil hwn. Rwyf hefyd yn diolch i randdeiliaid ac aelodau o'r cyhoedd a roddodd dystiolaeth ac adborth ar y Bil.

Gadewch i mi yn gyntaf fynd i'r afael â theitl y Bil. Rwy'n credu y byddai'n well gan lawer ohonom ni alw hwn yn Fil aer glân. Ond, wrth gwrs, mae cwmpas yr hyn rydym ni'n ei gynnig yn mynd ymhell y tu hwnt i hynny. Drwy ystyried ansawdd aer ochr yn ochr â seinweddau yng Nghymru, rydym ni'n torri tir newydd. Ystyrir llygredd sŵn gan Sefydliad Iechyd y Byd fel yr ail gyfrannwr amgylcheddol mwyaf at iechyd gwael yng ngorllewin Ewrop ar ôl llygredd aer. Drwy fynd i'r afael â'r ddau yn y Bil hwn, rydym ni'n amlinellu dull o reoleiddio amgylcheddol sy'n cydnabod ansawdd bywyd ein cymunedau yn ogystal ag anghenion cenedlaethau'r dyfodol.

Llywydd, yn fy nghyfarfod cyntaf gyda swyddogion i drafod y Bil, gofynnais beth yw'r gwahaniaeth rhwng sain a sŵn. A'r ateb yw bod sain yn cynnwys yr hyn mae pobl eisiau ei glywed; sŵn yw sain nad oes arnom ni eisiau ei glywed. Felly, rwy'n gobeithio y bydd yr wrthblaid swyddogol yn ystyried hynny yn eu hymyriadau.

Rydym ni wedi derbyn cyfres o gwestiynau a heriau gan bwyllgorau, ac mae Gweinidogion Cymru wedi cytuno, lle bo hynny'n bosibl, i ymateb i adroddiadau gan y Pwyllgor Cyllid cyn y ddadl egwyddorion cyffredinol ar Filiau. Ond yn gwyro oddi wrth arfer arferol, mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd, yn hynod ddiffuant, eisoes wedi ymateb yn ysgrifenedig i'r rhan fwyaf o'r argymhellion yn yr adroddiadau gan y tri phwyllgor sydd wedi craffu ar y Bil, er bod gweision sifil yn awyddus i egluro nad yw hyn yn sefydlu cynsail, cyn i chi fynd i hwyl. [Chwerthin.] Felly, mae hyn yn caniatáu imi ganolbwyntio ar yr hyn rwy'n ei weld fel prif argymhellion pob un o'r pwyllgorau y prynhawn yma. Fel y dywedais, hoffem ganfod consensws. Lle nad ydym ni'n cytuno, byddwn ni'n dweud hynny—byddwn ni'n dweud pam a byddwn ni'n ymrwymo i barhau i drafod.

Felly, gan droi gyntaf at y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Seilwaith, rwy'n falch iawn o ddweud ein bod yn cefnogi'r argymhellion, bod y Senedd yn cefnogi egwyddorion cyffredinol y Bil. Cawsom ddechrau da iawn gyda'r un yna, rwy'n credu. Credwn mai'r prif densiwn i weithio drwyddo yn y Bil hwn yw'r graddau y mae'r Bil yn ymrwymo i fanylion penodol ar ei wyneb a faint sy'n well i'w gadael i fesurau sy'n deillio o'r ddeddfwriaeth. Ac mae hon yn ddadl gyfarwydd yn y Senedd hon.

Hoffem weithio gydag Aelodau i sicrhau Bil cryf. Ein barn ni yw bod strategaeth ansawdd aer genedlaethol gyda sail statudol yn darparu'r gorau o'r ddau fyd: ymrwymiad cadarn yn y gyfraith i sicrhau aer glanach yng Nghymru, yn ogystal â'r hyblygrwydd i ddiweddaru'r targedau wrth i'r dystiolaeth a'r amgylchiadau newid. A gaf i sicrhau'r Aelodau, lle mae gwahaniaeth, nad yw'n un o uchelgais? Mae'r ddadl arfaethedig yn un o'r ffyrdd mwyaf ymarferol o gyflawni ein hamcanion cyffredin. Rydym ni wedi ymrwymo i dargedau sy'n ystyried argymhellion ymestynnol Sefydliad Iechyd y Byd yng nghyd-destun Cymru.

Credwn fod ein dull o ystyried targedau ansawdd aer newydd yn uchelgeisiol iawn. Rydym yn arwain y ffordd yn y DU ar brosiect, sydd eisoes ar y gweill, i asesu'r achos dros gyflwyno rheoliadau gosod targedau sy'n ymwneud â holl ganllawiau ansawdd aer Sefydliad Iechyd y Byd ar lygryddion ac amonia. Ystyrir targedau ansawdd aer newydd ochr yn ochr â'r Bil hwn i gyflawni ein huchelgais fwy cyffredinol ar gyfer aer glân yn yr amser cyflymaf posibl. Mae'r prif fanteision a ddisgwylir o dargedau ansawdd aer yn gysylltiedig ag iechyd: llai o farwolaethau a morbidrwydd, llai o wariant gofal iechyd, llai o absenoldeb o'r gwaith oherwydd salwch a mwy o gynhyrchiant yn y gwaith. Bydd manteision amlwg i'r amgylchedd hefyd, a bydd targedau ansawdd aer newydd yn cyfrannu at ein hymateb ehangach i fynd i'r afael â'r argyfyngau hinsawdd a natur.

Mae angen i ni hefyd feddwl yn glir am effaith ein targedau ar y sectorau hynny sy'n cynhyrchu'r llygredd. Mae cerbydau trafnidiaeth ffyrdd, gwresogi domestig, amaethyddiaeth a diwydiant i gyd yn sectorau allyriadau sylweddol o lygryddion aer yng Nghymru. Mae llawer o bolisïau yn effeithio ar faint o lygredd o bob un o'r sectorau hyn sy'n dylanwadu ar weithgareddau allweddol mewn meysydd fel trafnidiaeth, diwydiant, ynni, hinsawdd ac amaethyddiaeth. Ac mae nifer o'r polisïau hyn eisoes yn rhan o bolisïau ehangach sydd gennym ni ar y gweill: y cynllun aer glân, strategaeth drafnidiaeth Sero Net Cymru, 'Polisi Cynllunio Cymru', y cynllun gweithredu adfer natur a'n cynllun ffermio cynaliadwy. Nid ydym yn dechrau o'r dechrau yma. Mae gosod targedau effeithiol felly yn ddarn cymhleth iawn o waith gydag ystod o gyd-ddibyniaethau polisi, ac mae'n bwysig ein bod yn gosod targedau mewn ffordd sy'n lleihau canlyniadau anfwriadol.

Nawr, hoffem weithio ar hyn mewn ffordd dryloyw gyda phwyllgorau a rhanddeiliaid, fel y gwnaethom ni hyd yma. Disgwylir i'r gwaith o gwmpasu a datblygu achosion ar gyfer newid ac opsiynau targed posibl ar gyfer llygryddion aer gael ei gwblhau i'w ystyried gan weinidogion erbyn gwanwyn 2025. Felly, mae'n debygol y bydd Gweinidogion yn ystyried y cyngor ac yn penderfynu ar y camau nesaf yn ystod haf 2025. Felly, ni allaf gytuno ar yr amserlenni a argymhellwyd gan y pwyllgor ar gyfer dyletswyddau targed ansawdd aer newydd cyn y cyngor mewn perthynas â'r llygryddion unigol. Nid wyf ychwaith yn gallu rhagweld y canlyniadau o'r ymgysylltu a'r ymgynghori sy'n gysylltiedig â'r gwaith hwn. Nid oes anghytundeb ynghylch yr angen am dargedau. Fodd bynnag, os byddwn yn gweithredu ar frys, ni fydd yn helpu i ddarparu aer glân a byddwn, yn ôl pob tebyg, yn edifarhau'n fawr. Mae gennym ni gyfres gymhleth o heriau ymarferol gyda llawer o wahanol bartïon â diddordeb. Gallai dewis dyddiadau mympwyol ar gyfer gosod targed fod yn wrthgynhyrchiol. Felly, nid wyf yn cytuno â gosod dyletswydd ar Weinidogion Cymru lle na allwn ni warantu y bydd y rhwymedigaeth hon yn cael ei chyflawni. Nid yw hynny er budd neb.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Yn hapus iawn.

O ran y mesurau ymarferol a'r pwerau sydd gan Weinidogion, mae'r Bil yn diwygio Deddf yr Amgylchedd 1995 i roi'r pŵer i Weinidogion Cymru osod cosbau am segura yn llonydd mewn car, ac yn arbennig—ac mae'n broblem enfawr—ceir llonydd yn segura y tu allan i ysgolion. Rwy'n credu bod y memorandwm esboniadol yn dweud ei fod wedi'i osod ar gosb benodedig o £20 ar hyn o bryd. Nid oes unrhyw fanylion am yr hyn y gallai'r Gweinidogion gynllunio i'w gyflwyno fel cosbau penodol ochr yn ochr â rhaglen addysg, felly pa fath o gosbau penodol fyddech chi'n awgrymu a allai fod yn effeithiol ar gyfer hynny?

Felly, yn amlwg, mae hyn i'w drafod, ond ein meddylfryd presennol yw bod arnom ni eisiau rhoi'r hyblygrwydd i awdurdodau lleol fynd i'r afael â hyn mewn ffordd bwrpasol yn eu hardal. Felly, bydd y gosb bresennol o £20 yn parhau. Fodd bynnag, rydym ni'n bwriadu rhoi pwerau iddyn nhw godi dirwyon uwch o hyd at £80 lle credant ei fod yn briodol, yn enwedig mewn meysydd sensitifrwydd—y tu allan i ysgolion, er enghraifft. Felly, dyna sut rydym ni am fynd ati ar hyn o bryd, yn hytrach na chael un dull cyffredinol i bawb. Mae hynny'n rhywbeth rydym ni'n gweithio drwyddo ac y byddwn yn amlwg yn parhau i'w drafod wrth i hyn fynd drwy'r pwyllgor. Ond rwy'n gobeithio fy mod i wedi rhoi rhyw arwydd o'r meddylfryd presennol. 

Felly, fel yr oeddwn yn ei ddweud, er nad ydym yn cytuno â'r gosodiad targed a argymhellwyd, rydym yn cynnig dyletswydd amgen sy'n darparu sylfaen gryfach ar gyfer sicrhau y gwneir cynnydd i ddiogelu iechyd y cyhoedd, sydd, yn ein barn ni, yn fwy tebygol o sicrhau canlyniadau gwell. Felly, bydd dyletswydd ar Weinidogion Cymru i ddarparu adroddiad blynyddol i'r Senedd, gan nodi'r ystyriaeth a roesant i ddefnyddio adran 1 i osod targedau hirdymor mewn perthynas â chanllaw ansawdd aer Sefydliad Iechyd y Byd ar lygryddion, fel y'i diweddarwyd yn 2021, ac amonia. Byddai'r llygryddion hyn yn cael eu henwi ar wyneb y Bil. Mae'r gwelliant hwn yn golygu na fydd unrhyw Lywodraeth yn y dyfodol yn gallu esgeuluso eu pŵer o dan adran 1 o'r Bil, ac mae adrodd yn flynyddol ar y gydnabyddiaeth y mae'r Llywodraeth wedi'i rhoi i bennu targedau hirdymor ar gyfer llygryddion ac amonia yn darparu sail gadarn i'r Senedd ddwyn y Llywodraeth i gyfrif am benderfyniadau a wna mewn perthynas â defnyddio'r pŵer o dan adran 1.

Mae argymhelliad 7 yn awgrymu cyflwyno gwelliant i leihau'r cyfnod amser ar gyfer gosod targedau PM2.5 i ddwy flynedd. Nawr, mae'r cyfnod amser tair blynedd ar gyfer gosod targedau ar gyfer PM2.5 yn seiliedig ar gynllunio manwl nifer sylweddol o gamau y mae angen eu cymryd i gasglu tystiolaeth angenrheidiol a gwneud rheoliadau. Mae ein dadansoddiad yn dangos nad yw gosod rheoliadau o fewn dwy flynedd i Gydsyniad Brenhinol yn gyraeddadwy. Disgwylir hefyd i'r camau a gymerir i gyflawni targedau PM2.5 ddarparu gostyngiadau cysylltiedig mewn allyriadau llygryddion eraill.

Mae argymhelliad 11 yn awgrymu cyflwyno gwelliannau i sicrhau bod y Bil yn darparu ar gyfer adrodd yn rheolaidd i'r Senedd ar gynnydd tuag at gyflawni targedau ansawdd aer. Nawr, yn ogystal â gofynion adrodd yn adrannau 5 a 6 y Bil, mae adran 7 yn gosod dyletswydd benodol ar Weinidogion Cymru i wneud trefniadau i gasglu data am ansawdd aer yng Nghymru. Mae hyn yn eu galluogi i fonitro cynnydd tuag at gyrraedd targedau penodol, ac yn sicrhau bod data'n cael ei gyhoeddi. Rwy'n gwerthfawrogi awydd y pwyllgor i adrodd yn rheolaidd a nodir yn yr argymhelliad hwn. Maen nhw hefyd yn cydnabod nad yw'r Bil yn dweud dim ar hyn o bryd ynghylch gofynion adrodd pellach unwaith y bydd targed wedi'i gyrraedd. Felly, mae hon yn her ddefnyddiol, ac rwy'n bwriadu cyflwyno gwelliant gan y Llywodraeth a fydd yn sicrhau y bydd Gweinidogion Cymru o dan ddyletswydd i gynnal unrhyw safon a gyflawnir yn rhinwedd unrhyw darged a bennir o dan y Bil, ac, yn ogystal, bydd dyletswydd ar Weinidogion i sicrhau bod gofynion adrodd ar waith mewn perthynas â'u dyletswydd i gynnal safonau ar ôl cyrraedd targed. Felly, rwy'n gobeithio y bydd hynny'n rhoi rhywfaint o sicrwydd. Rwyf hefyd yn ymrwymo i adrodd yn flynyddol ar y strategaeth ansawdd aer genedlaethol, a fydd yn cynnwys diweddariadau sy'n ymwneud â hyrwyddo ein cynllun cyflawni ymwybyddiaeth.

Awgrymodd argymhelliad 18 welliant i sicrhau bod sefydliadau eraill—y GIG, swyddfa comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, a byrddau gwasanaethau cyhoeddus—yn cael eu rhestru fel ymgyngoreion statudol wrth adolygu'r strategaeth ansawdd aer genedlaethol, ac rydym yn bwriadu cyflwyno gwelliant o'r fath yng Nghyfnod 2.

Gan droi nawr at argymhellion y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, rydym yn hapus i dderbyn nifer sylweddol o'u hargymhellion. Er enghraifft, fel y nodir yn argymhelliad 3, mae esboniad wedi'i roi ynghylch pam mae angen y Bil arnom ni. Yn yr un modd, fel y gofynnwyd yn argymhelliad 6, rydym ni wedi gallu cadarnhau dealltwriaeth y pwyllgor nad oes dim yn y Bil sy'n atal Gweinidogion Cymru rhag defnyddio Deddf yr Amgylchedd 1995 i osod targedau hirdymor ar gyfer ansawdd aer. Mae cydgrynhoi deddfwriaeth a hygyrchedd y gyfraith, yn briodol, yn bynciau o ddiddordeb, ac mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd wedi darparu ymatebion manwl i argymhellion pwyllgor 4, 5, 6 a 7 sy'n ymdrin â'r pynciau hyn.

Gan droi at yr ymateb i argymhellion 9 a 10, rydym ni wedi cadarnhau i'r pwyllgor nad oes unrhyw faterion yn codi mewn perthynas â chadw cyfraith yr UE a ddargedwir o fewn y Bil hwn. Mae argymhelliad 11 yn tynnu sylw at bryderon y pwyllgor ynghylch y dryswch posibl o ddiffinio deddfwriaeth uniongyrchol yr UE a ddargedwir fel deddfwriaeth sylfaenol yng ngoleuni adran 9 o Ddeddf Cyfraith yr UE a Ddargedwir (Dirymu a Diwygio) 2023. Rwy'n cytuno â'r pwynt hwn, a byddwn yn cyflwyno gwelliant i ddileu cyfeiriad at ddeddfwriaeth uniongyrchol yr UE a ddargedwir o adran 26 o'r Bil.

Rwy'n credu fy mod eisoes wedi trafod argymhellion 14 a 15 mewn perthynas â thargedau ansawdd aer. Er na fyddaf yn cyflwyno gwelliant mewn ymateb i argymhelliad 18, i gynnwys diffiniad o 'aer amgylchynol' yn adran 2 y Bil, rwy'n derbyn argymhelliad 19 ac yn bwriadu cyflwyno gwelliant i'r Bil gan ei gwneud hi'n glir bod yn rhaid i reoliad sy'n gosod targed PM2.5 wneud darpariaeth sy'n diffinio 'aer amgylchynol'. Felly, rwy'n gobeithio y bydd hynny'n cyflawni'r nod mewn ffordd wahanol. 

Wrth edrych ymlaen at argymhelliad 21, mae hyn yn argymell y dylai'r Llywodraeth gyflwyno diwygiad i'r Bil i fynnu bod angen gweithdrefn uwchgadarnhaol i wneud rheoliadau o dan adrannau 1 a 2 o'r Bil. Mae'r weithdrefn gadarnhaol, ynghyd â'n hymrwymiad i ymgynghori ar reoliadau, yn ein barn ni, yn rhoi cyfle digonol i'r Senedd graffu ar reoliadau gosod targedau a wneir o dan adrannau 1 a 2 o'r Bil. Mae gweithdrefn uwchgadarnhaol yn ymestyn yr amserlen ar gyfer gwneud rheoliadau yn sylweddol, ac yn cynyddu'r risg o fethu â chydymffurfio â'r ddyletswydd statudol i osod rheoliadau ar gyfer PM2.5 erbyn tair blynedd ar ôl y Cydsyniad Brenhinol. Yn ogystal, dim ond mewn achosion prin y defnyddir y weithdrefn uwchgadarnhaol pan fernir bod gweithdrefnau cadarnhaol yn annigonol, ac nid ydym yn credu bod hyn yn un o'r achosion hynny.

Yn olaf, ynghylch argymhellion y Pwyllgor Cyllid—rydym ni ar fin gorffen, gyfeillion—rwy'n falch iawn bod y pwyllgor yn fodlon ar y cyfan â goblygiadau ariannol y Bil, ac rwy'n derbyn yr holl argymhellion yn yr adroddiad hwn. Ysgrifennodd y Gweinidog Newid Hinsawdd at y pwyllgor i ddarparu'r wybodaeth a'r eglurhad y gofynnwyd amdanynt, ac nid wyf wedi ymdrin â'r holl argymhellion yn adroddiadau'r pwyllgor hwnnw. Fodd bynnag, credaf fod yr ymatebion ysgrifenedig a ddarperir yn cwmpasu'r manylion ehangach, ac rwy'n hapus i fynd i'r afael â hynny ymhellach yn ysgrifenedig.

Felly, a gaf fi orffen trwy ailadrodd mai Bil sy'n croesi rhaniadau pleidiol yw hwn? Mae'n hanfodol ar gyfer llesiant cenedlaethau'r dyfodol, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda'r holl Aelodau sydd â diddordeb mewn pasio Deddf sy'n gweithio i Gymru. Diolch. 

The Chair of the climate change committee first—Llyr Gruffydd. 

Thank you very much, Llywydd. At the very outset, I think it's fitting for me to thank Heledd Fychan, who stepped in as temporary chair for much of the environment committee’s Stage 1 consideration of the Bill. So, thank you for your work. I also, of course, want to thank those who gave evidence to inform our consideration of the Bill, and members of the public too who took time to complete our online survey. Finally, I’d like to thank the Minister for responding to our report ahead of today’s debate, and I acknowledge that the Deputy Minister will now lead on this Bill, and I look forward to working with him as the Bill, after today, hopefully, moves forward.

Now, at first glance, it does appear that the Government's response is fairly positive, but once we looked in more detail at the Minister's response, the Bill as tabled, it would appear, in the Minister's view, is as good as it's going to get.

Our report, as you will know, I'm sure, contains 35 recommendations, 20 of which call on the Government Ministers to introduce Stage 2 amendments. These proposed amendments are based on the evidence that we've received from experts and those working in the field. Now, to date, in the Minister's response, the Minister noted that she was willing to accept only one of the 20 recommendations.  So, I can only hope that the Deputy Minister will keep an open mind in terms of amendments as the Bill makes its way through the remaining stages of the scrutiny process. And I note some of the constructive comments that he has made in some cases—not all, perhaps—and, clearly, we will need to consider those as we move forward.

But, turning now to the general principles of the Bill, Members will be aware that the Bill has been highly anticipated. Stakeholders have campaigned for many years for a clean air Act, and, yes, that title is shorthand now for a Bill that is slightly broader for that. But for them, of course, for those campaigners, the Bill is a much needed step forward, but it does fall short. As Healthy Air Cymru put it, it’s a good start, but it could be better, it could be stronger, and it could be more detailed. And the recommendations in our report, of course, seek to address this lack of substance on the face of Bill, and lack of ambition too. And I accept the point made by the Deputy Minister that, perhaps, the substance and ambition are there in terms of the Government's intention, but don't, perhaps, appear on the face of the Bill. But given time constraints, Llywydd, I’ll focus on some of those key recommendations that we have in our report. 

First, recommendations 5 to 10 deal with the setting of air quality targets, and we heard the Deputy Minister referring to some of this. There are no targets on the face of the Bill. Instead, there is a requirement on Welsh Ministers to set the target for PM2.5 within three years of the Act receiving Royal Assent. Now, along with this, there is a wide discretionary power to set long-term targets in respect of, and I quote, 

'any matter relating to air quality'.

You couldn't be more vague than that. We already know, don't we, what the most damaging pollutants are, and we also have a pretty clear idea about the standards that we should be aiming for, thanks to the latest World Health Organization guidance, as we've already heard reference to. But, as it stands, the Bill fails to provide the certainty that stakeholders are seeking, that ambitious targets for key pollutants will be put in place, and that that will be done soon. Our recommendations seek to address this. We have called, for example, for the inclusion of a duty to set targets for all the pollutants covered by the WHO guidelines. And you could do that on the face of Bill and allow that broader flexibility that you are seeking.

But to return to the PM2.5 target, this target, as we've heard, if I've worked this out correctly, won't be introduced until December 2026. That's the seventh Senedd. The evidence that we received suggests that setting the target within the next two years is entirely achievable, using existing data. I think the Deputy Minister's description was 'to act in haste', but that would be acting on expert evidence that already exists. So, clearly, we need a further discussion with the Deputy Minister on that particular point.

The Minister has rejected recommendation 7, if I've understood things correctly, noting that there's a three-year programme for the development of the target that's already been agreed. But our point, Deputy Minister, is that you could and should accelerate the programme. The reality is that waiting three years, in the view of many of us, is simply too long to wait, and I hope you will be willing to reconsider that during the amending stages.

Moving on to reporting requirements, the Bill doesn't provide enough opportunities for the Senedd to scrutinise the work of Welsh Ministers on progress towards targets and delivery of its national air quality strategy. That's a problem. The committees had first-hand experience of difficulties with effective scrutiny on progress towards delivery of climate change targets and the net-zero plan due to weaknesses in the reporting requirements in the Environment (Wales) Act 2016. There's an opportunity here to avoid repeating that mistake. Recommendations 11 to 15 call for a duty to report annually on progress. Unfortunately, once again in the written response, the Minister has rejected our recommendations. But, the Deputy Minister has referred that we could perhaps look again at some aspects of this, so we hope that he'll be open-minded in that regard too.

I want to move on now to what some would consider the most contentious provisions—those on trunk road charging schemes. Whilst the majority of stakeholders supported these provisions, that wasn't true for the majority of those members of the public who responded to our online survey. It's understandable that the prospect of paying to use trunk roads is of concern to the public, particularly in the context of the ongoing cost-of-living crisis, and the vociferous response to the recent expansion of the ultra-low-emission zones in London is a stark illustration of that. We often hear the Welsh Government's mantra that it's important to take the public with us. We've heard it earlier in another context. Undoubtedly, when it comes to introducing charging schemes, that would be a challenging task. Recommendation 28 calls for a duty to consult, including the public where they are affected, before introducing charging schemes. It's not much to ask, particularly given the Minister has already committed to public consultation. But, yet again, the Minister has rejected our recommendation. She told us that a duty to consult would not add value considering the existing imperative to do so. But, again, this misses the point. A future Minister, in a different Government in Wales, would not be obliged to honour the Minister's commitment. Minister, if you're happy to commit to consulting, then why are you so reticent to including a duty on the face of the Bill? Once again, I hope that the Deputy Minister will reconsider.

To finish, I move to the second part of the Bill, dealing with soundscapes. This was a new concept for the committee, but we quickly understood that soundscapes are an essential component of our environment, contributing immensely to quality of life. Local authorities and public bodies will be on the front line in policy implementation in this context. However, stakeholders were concerned about the lack of expertise and resources. Even the best-intended policies can fall short without adequate training, resources and an understanding of the situation. So, recommendation 34 has highlighted this potential gap. We understand that the Deputy Minister will need to wait until the consultation on the draft strategy before responding fully on this issue.

Llywydd, the committee recommends that the Senedd agrees the general principles of the Bill, and in the event of the Senedd doing so, we'll have an opportunity, over coming weeks and months, to ensure the Bill is better, is stronger, and more detailed, helping to provide cleaner air for our communities and for nature. I look forward to returning to these issues during the amending stages.

The Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee next, Huw Irranca-Davies.

Thank you again, Llywydd.

Rwy'n siarad dim ond fel Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, nid fel Aelod o Bwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Seilwaith Llyr, ac nid yn gwisgo het CPG ar deithio llesol chwaith—byddwn ni'n gwneud hynny rhyw dro arall, Gweinidog. Rydym yn edrych ymlaen at gael trin a thrafod hyn mewn gwahanol gyd-destunau. Mae'r sylwadau rydw i'n mynd i'w gwneud yn cydnabod bod ein hadroddiad wedi dod i bedwar casgliad ac wedi gwneud 32 o argymhellion, ac mae'n debyg ei fod yn adlewyrchu ein swyddogaeth—rydym ni'n dod ati o ongl wahanol i bwyllgorau eraill—wrth adlewyrchu'r flaenoriaeth a roddwn i'r ddeddfwrfa hon graffu ar y Pwyllgor Gwaith, ac osgoi i'r Pwyllgor Gwaith gymryd gormod o bwerau eu hunain, gan gynnwys am resymau fel diogelu at y dyfodol. Ond mae a wnelo rhai ohonyn nhw â materion sy'n ymwneud â pholisi hefyd.

Roedd y Gweinidog yn hynod o agored a diddorol ac yn barod i wrando ar ddadleuon, felly dyna beth hoffwn i ei ddweud heddiw, gan gydnabod, fel y mae wedi dweud mewn gwirionedd, fod y Llywodraeth, yn wir, wedi derbyn llawer o'n hargymhellion, ond mae yna rai yr hoffwn i ganolbwyntio arnyn nhw. Argymhellwyd gennym ni bod y Gweinidog yn esbonio pam mae angen y Bil ar hyn o bryd. Mae hyn yn rhyfedd, oherwydd mae cefnogaeth fawr i hyn, gan gynnwys gen i, ond pam mae ei angen ar hyn o bryd, o gofio efallai na chyflwynir rheoliadau o dan adrannau 1 a 2 yn y blynyddoedd nesaf, fel yr eglurwyd i ni, ac o gofio hefyd bod fframwaith deddfwriaethol sy'n bodoli'n barod, fel y mae'r Gweinidog wedi dweud, yn Rhan IV o Ddeddf yr Amgylchedd 1995, sy'n caniatáu gosod targedau ar ansawdd aer. Nid ydym ni eto wedi cael ein perswadio gan ddadleuon Llywodraeth Cymru yn hyn o beth, yn anad dim oherwydd, yn yr ymateb i argymhelliad 6, mae'r Gweinidog yn cadarnhau, fel y mae wedi ailadrodd yma heddiw, y gellid defnyddio'r Ddeddf honno o 1995 i osod targedau tymor hir ar gyfer ansawdd aer a thargedau ar gyfer lefel cymedrig blynyddol o PM2.5 mewn aer amgylchynol.

Un canlyniad i'r cyfryngau deddfwriaethol cyfochrog hyn yw y gallai Llywodraeth yn y dyfodol, fel y cadarnhaodd y Gweinidog yn wir yn ei sylwadau, benderfynu peidio â defnyddio'r pwerau yn y Bil hwn i osod targedau ansawdd aer tymor hir, ond gallai rhai Gweinidog benderfynu yn lle hynny i ddefnyddio pwerau o dan y fframwaith presennol yn Neddf 1995. Felly, pam ddylen ni fod yn bryderus? Wel, mae'n arbennig o bwysig, oherwydd ni fyddai Gweinidogion Cymru, pe baen nhw'n gweithredu yn y ffordd honno yn y dyfodol, o dan ddyletswydd benodol i gyrraedd targedau a osodwyd yn y dyfodol a bennwyd o dan Ddeddf 1995, ond byddent pe baent yn gwneud hynny o dan y Bil hwn. Felly, dyna pam yr argymhellwyd y dylai'r Gweinidog gyflwyno gwelliannau i ymgorffori Rhan IV o Ddeddf 1995 yn y Bil hwn, fel ffordd o ddarparu darn o gyfraith gyfun, ddwyieithog a hygyrch ar ansawdd aer, sy'n gyson ag amcanion y Llywodraeth ei hun ar hygyrchedd y gyfraith. Rydym ni wedi cael llawer o'r trafodaethau hyn gyda'r Cwnsler Cyffredinol; mae yntau ar flaen y gad yn hyn ar agenda'r Deyrnas Unedig. Felly, yn yr achos hwnnw, gadewch i ni geisio cael cysondeb ar draws yr holl ddarnau o ddeddfwriaeth rydym ni'n eu llunio. Ac yn nodedig, mae'r Bil eisoes yn ceisio diwygio darpariaethau presennol yn Rhan IV o Ddeddf 1995, felly waeth i chi ei gynnwys ddim.

Un budd sylweddol o ymarfer cydgrynhoi o'r fath, byddwn i'n dadlau i'r Gweinidog, yw y byddai wedi osgoi cael pwerau i wneud rheoliadau i osod targedau ansawdd aer mewn dwy Ddeddf wahanol, ac wedi galluogi trefn fwy cyson ar gyfer adrodd ac adolygu a monitro targedau. Nid ydym yn credu y byddai dull o'r fath yn ddryslyd nac yn arwain at ail-adrodd y stori yn rhannol am ansawdd aer, fel yr awgrymwyd i'n pwyllgor. Yn ein barn ni, mae'r canlyniadau hynny'n fwy tebygol o ddigwydd os na fyddwn yn ymgymryd â'r cydgrynhoi. Felly, rydym yn gofyn i chi gadw meddwl agored, myfyrio ar argymhellion 4 a 5, fel y cred y pwyllgor. Fel arall, gallai hwn fod yn gyfle a gollir i ddarparu cyfraith ddwyieithog glir a hygyrch ar ansawdd aer.

Mae adrannau 1 a 2 o'r Bil yn darparu pwerau deddfu fframwaith eang—ac mae hyn bob amser yn anfon cryndod i lawr ein cefnau—caniatáu i bolisi pwysig ymddangos mewn is-ddeddfwriaeth yn hytrach nag ar wyneb y Bil. Rydym ni wedi mynegi pryder yn barhaus ynghylch cynnwys pwerau o'r fath, nid yn unig yn y Bil hwn, yn enwedig at ddibenion diogelu at y dyfodol, ac, yn unol â hynny, rydym ni wedi gwneud argymhellion i fynd i'r afael â'r mater hwn. A nodwn fod y Gweinidog yn cytuno ag ysbryd argymhelliad 12, ond dywedodd fod y polisi a'r egwyddorion mewn perthynas â gosod targedau o dan adran 1, yr ydym yn argymell eu gosod ar wyneb y Bil, 

'eisoes wedi eu cynnwys yn y memorandwm esboniadol a'r asesiad effaith rheoleiddiol.'

Gofynnaf yn syml i'r Senedd nodi, a'r Gweinidog i nodi hefyd, fod camau Llywodraeth y dyfodol yn dibynnu ar yr hyn sy'n ofynnol yn ôl y gyfraith ac nid yr hyn a ddisgrifir mewn dogfennau anstatudol. Felly, byddwn yn gofyn i chi fyfyrio eto. Rydym yn siomedig nad yw'r argymhelliad hwn wedi'i dderbyn, ac rydym yn parhau i bryderu bod y pŵer i ddeddfu yn llawer rhy eang. Felly, gobeithiwn y bydd rhywfaint efallai o ailystyried hyn.

Yn olaf, Llywydd, o ystyried y diffyg manylder ar wyneb y Bil, a phwysigrwydd targedau ar gyfer cyflawni'r gwelliannau yn ansawdd aer, yr ydym ni i gyd yn eu cefnogi, fe wnaethom ni argymell y dylai rheoliadau o dan adrannau 1 a 2 fod yn ddarostyngedig i'r weithdrefn uwchgadarnhaol. Nid yw'r Gweinidog wedi derbyn hyn—mae wedi esbonio pam heddiw. Credwn y byddai'n galluogi pwyllgorau i graffu arnynt, gan gynnwys drwy ymgysylltu â rhanddeiliaid, ac y gellid cyflawni hyn o fewn y terfyn amser statudol tair blynedd y mae'r Gweinidogion yn cyfeirio ato. Fel y mae ar hyn o bryd, mae'r terfyn tair blynedd hwnnw yn berthnasol i'r pŵer rheoleiddio adran 2 mwy penodol, yn hytrach na'r pŵer i wneud rheoliadau yn adran 1.

Wrth gloi, Llywydd, gofynnaf i'r Gweinidog ailystyried gwrthod argymhellion 22 a 29. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth y bydd y Gweinidog yn cynnal ymgynghoriadau priodol. Ni fydd gosod dyletswyddau i ymgynghori ar wyneb y Bil yn rhoi unrhyw faich ychwanegol ar y Llywodraeth, ond bydd yn sicrhau y bydd yn ofynnol i Weinidogion y dyfodol, o unrhyw Lywodraeth, wneud hynny. Felly, diolch unwaith eto i aelodau ein pwyllgor, clercod a'r tîm cymorth am eu gwaith, yr hyderaf sydd o gymorth i'r Senedd. Diolchaf i'r Gweinidog am ei ymatebion, a'i gyd-Weinidog am ei hymatebion hyd yma, ac rwy'n parhau i ofyn am ei ymgysylltiad, gyda meddwl agored, fel y mae Llyr wedi dweud.

The Chair of the Finance Committee next, Peredur Owen Griffiths.

Thank you, Llywydd. I welcome the opportunity to participate in today's debate. In our report, we came to one conclusion and we made six recommendations, and I thank the Deputy Minister for his comments so far. As has been the case recently with other Government-sponsored Bills, I'm very grateful to the Minister for responding to our recommendations prior to today's debate. This is a positive development, which greatly enhances the debate on the general principles. I also note that the motion on the financial resolution for this Bill will be considered next week, rather than immediately after the motion on the general principles as is normally the case. I appreciate that this has likely happened by accident on this occasion, but the Finance Committee has previously called for these motions to be considered on consecutive weeks. I would call on the Deputy Minister, therefore, to turn this administrative error into a positive, by applying this approach for all future Bills, so that the Senedd has more time to consider the financial implications of a Bill and reflect on the response by the Welsh Government to the Finance Committee's report.

Gan droi nawr at ein hargymhellion penodol, mae'r pwyllgor yn nodi bod gwella iechyd yn sbardun allweddol i'r Bil, ochr yn ochr â lliniaru effaith economaidd llygredd aer a'i effaith ar natur, yn ogystal â llygredd sŵn a goblygiadau ehangach ansawdd aer ar yr hinsawdd. Er ein bod yn nodi bod y Bil yn cynnwys rhywfaint o ddarpariaeth fanwl, mae elfennau eraill yn fframweithiol eu natur a chyda'r manylion i'w nodi yn rheoliadau'r dyfodol. Felly, mae'n siomedig na ellir costio'n llawn elfennau sylweddol o'r Bil, gan mai dim ond ar ôl llunio'r rheoliadau y daw'r goblygiadau ariannol llawn yn hysbys. Cawsom dystiolaeth gan y Gweinidog Julie James, a diolch iddi am y dystiolaeth a roddwyd. Wrth roi tystiolaeth lafar, dywedodd y Gweinidog ei bod yn hapus iawn i reoliadau gael eu gwneud gan y weithdrefn uwchgadarnhaol. Rhoddodd hyn rywfaint o sicrwydd i'r pwyllgor y cai digon o gyfleoedd eu darparu i bwyllgorau'r Senedd a rhanddeiliaid graffu ar y rheoliadau a wnaed o dan y Bil, ac fe wnaethom argymell bod y Gweinidog yn rhoi rhagor o wybodaeth am sut y byddai'r weithdrefn well yn gweithio. Fodd bynnag, mae'r Gweinidog bellach wedi dod i'r casgliad na fydd yn cymhwyso gwelliannau pellach i'r gweithdrefnau rheoleiddio. O ystyried na ellid craffu ar rannau o'r Bil a fydd yn cael eu gwneud gan reoliadau, mae'r newid meddwl hwn yn hynod siomedig.

Y maes costau mwyaf sy'n gysylltiedig â'r Bil yw'r galluoedd monitro ansawdd aer. Mae'r Asesiad Effaith Rheoleiddiol yn darparu ystod o gostau ar gyfer y gweithgaredd hwn. Clywsom y gallai targedau ar gyfer llygryddion ychwanegol yn y dyfodol gynyddu amcangyfrif o gostau prynu a gosod cyfalaf dangosol. Felly, argymhellwyd bod gwybodaeth bellach yn cael ei darparu ar y costau sy'n ymwneud â galluoedd monitro ansawdd aer, gan gynnwys yr amgylchiadau a allai arwain at ysgwyddo costau uwch yn yr ystod hon. Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei hesboniad bod yr amcangyfrif cost monitro is yn yr asesiad effaith rheoleiddiol yn cwmpasu ehangu PM2.5 yn unig, ac y byddai'r gost fonitro uchaf yn caniatáu cwmpas i ddarparu anghenion ansawdd aer ychwanegol yn y dyfodol. Yn naturiol, rydym yn disgwyl gweld dadansoddiad llawn o gostau unrhyw dargedau yn y dyfodol.

Finally, Llywydd, in our recommendation 6 we have asked the Minister to provide further information on the impact of the estimated cost for local authorities and other stakeholders of considering and implementing a smoke control area. We note the Minister's view that the costs associated with implementing new smoke control areas will vary, depending on factors such as location, population density and the number of non-compliant stoves. We are pleased to hear that the Minister has committed to developing the smoke control guidance for local authorities, and that a full assessment of the potential costs associated with this provision will be published alongside the draft guidance for consultation. Thank you very much.

Mae'n rhaid i mi fod yn onest—roedd hynny'n werth aros amdano mewn gwirionedd. Roeddwn i'n meddwl ei fod yn dda iawn, a hoffwn i ddiolch i'r Gweinidog, ei thîm, ac wrth gwrs, chi, y Dirprwy Weinidog a'ch tîm am gyflwyno hyn. Mae'r cyfraniadau yma, mae'n rhaid i mi ddweud, yn arbennig, ac rwy'n mynd i sôn eto am fy nghyd-Aelod—rydw i wedi eich enwi chi ddwywaith heddiw—Huw Irranca-Davies, oherwydd roeddwn i'n gweld hynny'n eithaf diddorol am y gwahanol Ddeddfau. 

Stopiwch. [Chwerthin.]  

Beth bynnag, mae ychydig yn siomedig, serch hynny—ac rwy'n siŵr bod Aelodau eraill yn teimlo'r un fath—ei fod wedi cymryd pum mlynedd o'r adeg yr ymrwymodd ein Prif Weinidog i gyflwyno hyn. Beth bynnag, rydym ni lle'r ydym ni. Ar ei ffurf bresennol, ni allwn ni gefnogi'r Bil, ond fy ngobaith gwirioneddol yw gallu gweithio gyda chi, Lee, a'ch tîm i allu diwygio'r ddeddfwriaeth hon fel mai hwn yw'r Bil mwyaf priodol sy'n cael ei gyflwyno i Gymru. 

Y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith—ac eto, cyfraniad ardderchog gan Llyr Gruffydd, ein Cadeirydd—ac roeddwn i'n rhan o hyn, fe wnaethom ni gyfres o argymhellion, gan nodi bod y Bil yn methu â chwrdd â'r disgwyliadau yn llawn, ac fe fynegon ni bryder bod diffyg sylwedd ac uchelgais o hyd yn y Bil. Nawr, yn ysbryd craffu a herio adeiladol, byddaf yn amlinellu pam. Yn ôl adran 1(1), rhoddir awdurdod i Weinidogion Cymru osod targedau hirdymor mewn perthynas ag unrhyw fater sy'n ymwneud ag ansawdd aer. Mae'n debyg, i mi, bod cyfnod o 10 mlynedd fel tymor hir braidd yn bryderus. Lle mae targedau yn y ddeddfwriaeth, rwy'n teimlo eu bod braidd yn hael, ar ôl aros cyhyd i gyflwyno, er gwaethaf yr hyn yr ydym ni wedi'i glywed y prynhawn yma gan Huw Irranca-Davies.

Mae Adran 3(8) yn rhoi tair blynedd i chi osod targedau ansawdd aer PM2.5. Er gwaethaf eich ymateb i argymhelliad 7, beth am edrych eto? Buom yn aros am amser hir. Roeddwn i wastad yn poeni pan wnaethon nhw ymuno ag e a daeth yn seinwedd—. Wyddoch chi, rydym ni i gyd wedi bod eisiau Bil aer glân am resymau amlwg iawn. Gallaf ddeall y cyfiawnhad, oherwydd mae niwsans sŵn yn rhywbeth—ac mae hyn yn niwsans sŵn nawr—. Mae niwsans sŵn yn broblem fawr i bob un ohonom ni yn ein hetholaethau, felly mae cael rhai cyfyngiadau ar waith yn beth da. Mae amlygiad tymor byr i lefelau uchel o PM2.5 wedi'i gysylltu â pheryg uwch o drawiadau ar y galon, a hynny hyd yn oed ar ôl ychydig oriau o amlygiad yn unig. Mae adran 5(4) yn rhoi blwyddyn i chi osod datganiad yn esbonio pam nad yw targed wedi'i gyrraedd, felly pam mor hir? Ac mae'n ymddangos bod adran 14 yn rhoi ffenestr ddiderfyn i awdurdodau lleol baratoi cynllun gweithredu a'i anfon atoch i'w gymeradwyo. Rwy'n credu ei bod yn dda cael targedau llym ar waith ar gyfer Bil sydd mor bwysig.

Mae'n rhaid i ni weld gwaith monitro a gorfodi effeithiol. Mae angen llawer mwy o fanylion ynghylch pa mor aml y mae Gweinidogion Cymru yn cael data am ansawdd aer. Rwy'n credu os ydym yn mynd i gyflwyno Bil, y dylem osod yn gyfreithiol ganlyniad i gyrff cyhoeddus beidio â darparu'r data y mae Gweinidogion ei angen. Dylai'r ddeddfwriaeth hon roi i chi, ac unrhyw Lywodraeth yn y dyfodol, yr wybodaeth sydd ei hangen arni er mwyn gallu barnu'n hyderus pa gamau sy'n cael eu cymryd er budd Cymru.

Rwy'n cytuno â hyrwyddo ymwybyddiaeth, ond nid ydych chi wedi rhestru sut na ble. Un awgrym sydd gen i yw ein bod ni'n creu dyletswydd i ysgolion, colegau a phrifysgolion hyrwyddo ymwybyddiaeth o hyn. Yn hytrach na cheisio wfftio argymhelliad 3 Y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith drwy gyfeirio at adran 8, pam nad ydych chi'n feiddgar, felly, a defnyddio'r Bil i annog teithio llesol?

Mae angen mwy o wybodaeth yn adran 13. Nid oes gennyf unrhyw broblem o gwbl gydag adolygiadau ansawdd aer, ond hoffwn weithio gyda chi i ychwanegu cosb glir i awdurdodau lleol nad ydynt yn cydymffurfio. Mae'n wir fy mod yn credu bod y Senedd hon wedi dod yn gorff deddfwriaethol sy'n cynhyrchu gormod o gyfraith i awdurdodau lleol, ac fel arfer ar gost enfawr iddynt. Fodd bynnag, os ydym ni am wneud hynny, hoffwn sicrhau bod y gyfraith yn ddigon tynn i ddwyn pob un o'r 22 corff cyhoeddus i gyfrif os ydyn nhw'n methu â gweithredu. Edrychwch ar adran 23, sy'n rhoi dyletswydd i awdurdod lleol 'roi sylw i strategaeth genedlaethol ar seinweddau'. Mae'r geiriad hwnnw'n rhy amwys, ac yn berffaith i awdurdod lleol wneud cyn lleied â phosib ar hyn. Dyma fy marn o hyd hyd yn oed ar ôl darllen eich ymateb i argymhelliad 16.

Mae'r gosb ar losgi tanwydd solet i'w ddefnyddio mewn lle tân mewn man rheoli mwg yn ymddangos yn ormodol, felly a allwch chi amlinellu heddiw a fyddwch chi'n ystyried unrhyw eithriad i aelwydydd lle mae lle tân eisoes wedi'i osod—. A fyddwch yn cyflwyno cronfa grant i helpu aelwydydd i fforddio symud o losgi tanwydd solet mewn ardaloedd rheoli? Mae perygl gwirioneddol y gallai'r agwedd hon ar y ddeddfwriaeth daro'r tlotaf galetaf. Mae'r un peth yn wir am adran 19. Rydym yn gwrthwynebu'n gadarn—ac rwy'n siarad ar ran pob un ohonom ni ar y fainc hon—cynlluniau codi tâl cefnffyrdd. Felly, pe bai arnoch chi mewn difrif eisiau gwrando ar y cyhoedd yn y lle cyntaf, ni fyddech chi'n gwrthod argymhelliad 28. Dylid egluro'n glir yn y gyfraith hon bod dyletswydd arnoch chi i ymgynghori cyn sefydlu cynllun codi tâl cefnffyrdd.

Yn olaf, mae British Heart Foundation Cymru wedi cysylltu â mi i godi pryder na chaiff cyfeiriad at ganllawiau Sefydliad Iechyd y Byd ei ymgorffori yn y Bil. Nid ydych chi wedi gallu ymateb i argymhelliad 5. Felly, a ydym ni'n gywir i gymryd yn ganiataol nad ydych chi a'ch tîm wedi ystyried canllawiau ansawdd aer Sefydliad Iechyd y Byd yn fanwl?

Mae pum mlynedd wedi bod, ac rwy'n dal i ailadrodd hynny, oherwydd buom ni i gyd yn awyddus i weld Bil aer glân, a dydw i ddim yn wrthwynebus o gwbl i'r agwedd seinwedd arno—. Er ein bod yn pleidleisio yn erbyn y Bil heddiw, rwy'n gobeithio'n fawr y gallwn weithio'n gadarnhaol iawn ar y ddeddfwriaeth hon fel bod y Bil hwn yn addas i'r diben. Diolch.

I'm sure that many people across Wales will welcome this legislation, and I'd like to thank those people who have worked on this Bill, those who have supported the need for legislation on air, the cross-party groups under Huw, and a number of people who have worked on a cross-party basis on it, as well as the work done by Healthy Air Cymru and others on this. This has all brought us to this point. I'd also like to thank the climate change committee and the work that Llyr has done with the help of his team.

Of course, we waited far too long for this legislation—that point has already been made tonight—but I'm very pleased to see that we have reached this point now.

Nawr, roeddwn yn falch iawn o weithio gyda'r pwyllgor newid hinsawdd i graffu ar y Bil. Mae ein hadroddiad yn darparu cyfres o argymhellion, fel y nodwyd yn llwyddiannus, ac er ein bod yn croesawu'r egwyddorion sy'n gefndir i'r Bil hwn, rydym ni wedi cyflwyno rhai argymhellion beirniadol, ym mhob ystyr y gair hwnnw. Mae gennym ni bryderon am yr hyn sydd ar goll ohono.

Rydym ni eisoes wedi clywed, Llywydd, pam mae angen y ddeddfwriaeth hon. Llygredd aer yw un o'r bygythiadau amgylcheddol mwyaf i iechyd y cyhoedd, yn ail yn unig i ysmygu, ac mae'n cyfrannu at yr argyfyngau hinsawdd a natur sy'n ein hwynebu ar raddfa fyd-eang. Dywed Sefydliad Iechyd y Byd 

'mae effeithiau cyfunol llygredd aer amgylchynol a llygredd aer y cartref yn gysylltiedig â 6.7 miliwn o farwolaethau cynamserol'

bob blwyddyn. Amcangyfrifir bod aer gwael yn y DU yn cyfateb i rhwng 29,000 a 43,000 o farwolaethau bob blwyddyn, ac ar gost o £1 biliwn y flwyddyn i'r GIG, mae llygredd aer yn disbyddu ein hadnoddau, yn rhoi straen ar ein system iechyd ac yn lleihau bron i 2,000 o fywydau'r flwyddyn yng Nghymru. Mae'n argyfwng iechyd cyhoeddus.

And it's also a question of social injustice. Research shows that air pollution is higher in those areas in Wales that are described as deprived. The link between air pollution, poverty and health is clear, and people from less privileged areas are more likely to suffer from air pollution, and therefore are more likely to suffer from poor health, particularly lung diseases.

Hoffwn adleisio pryderon sefydliadau iechyd cyhoeddus fel y British Heart Foundation ac Awyr Iach Cymru nad yw'r Bil fel y'i drafftiwyd yn ddigon cryf a bod cymaint o gyfleoedd wedi'u colli. Rwy'n gobeithio'n fawr, wrth i'r Bil fynd rhagddo, wrth i ni allu siarad a chraffu ar hyn ymhellach gyda'r Dirprwy Weinidog, y gallwn ni drafod manylion hyn a gweld ble y gellir gwneud iawn am y cyfleoedd hynny a gollwyd. Mae gwella ansawdd ein haer a lleihau llygryddion niweidiol yn rhywbeth sy'n mynd i fod, ie, yn bwysig nawr, ond wrth i'r argyfyngau hinsawdd a natur barhau i waethygu i genedlaethau o blant sydd eto i'w geni, bydd yn etifeddiaeth y gadawn i'r cenedlaethau hynny a ydym ni wedi gwneud digon nawr.

Cefais fy siomi gyda dull Llywodraeth Cymru o ymdrin â rhywfaint o'r craffu yn gynharach, ac rwy'n rhannu'r pryder na chawsom ni ddigon o amser i ystyried a chraffu ar y dadleuon a gyflwynwyd gan y Llywodraeth yn iawn ynghylch a ydyn nhw wedi derbyn neu wrthod pob un o'r argymhellion hynny, er fy mod yn sylweddoli bod pwysau amser. Rwy'n gwybod bod ar y Llywodraeth eisiau pasio'r ddeddfwriaeth hon cyn gynted â phosibl, a gwn fod y Gweinidog wedi teimlo'n gryf iawn am hyn ac mae hynny wedi'i wneud yn glir iawn gan y Gweinidog i ni yn y pwyllgor. Rwy'n siŵr y bydd y Dirprwy Weinidog yn adleisio'r ymdeimlad hwnnw o frys. Rwy'n deall yr angen i wneud hyn yn iawn hefyd, ond mae craffu yn bwysig iawn i sicrhau bod y broses honno'n digwydd yn briodol.

Ynghylch rhai o'r manylion penodol—ac mae rhai o'r pwyntiau hyn wedi'u gwneud yn barod—roeddwn yn siomedig bod y Llywodraeth wedi gwrthod argymhellion 9 a 12 y pwyllgor newid hinsawdd, sydd, fel y nodwyd, yn galw ar i'r ddeddfwriaeth ddarparu bod Gweinidogion Cymru yn rhoi sylw i ganllawiau ansawdd aer Sefydliad Iechyd y Byd wrth osod ac adolygu targedau. Mae'n ymddangos yn rhyfedd na ddylem ni fod eisiau meincnodi ein hunain yn erbyn y safon hon. Rwy'n ystyried yr hyn y mae'r Dirprwy Weinidog wedi'i ddweud ar hyn, ond dyna mae nifer o arbenigwyr wedi'i awgrymu sy'n angenrheidiol, ac unwaith eto, rwy'n gobeithio, wrth i hyn fynd yn ei flaen, y byddwn ni'n gallu edrych yn fanylach ar hyn. Rwy'n ystyried yr hyn a ddywedodd.

Ymhellach i hyn, mae materion yn ymwneud â llygryddion penodol, neu ddiffyg hynny, yn y Bil fel y mae—eto, mae hyn wedi ei drafod. Yn sylfaenol, mae'n rhaid i ni dderbyn nad oes lefel ddiogel o lygredd aer, gyda mater gronynnol a nitrogen deuocsid yn arbennig o niweidiol. Heb gyfres estynedig o lygryddion, ac amserlenni ar gyfer eu cyflwyno a bennir mewn deddfwriaeth, rydym ni mewn perygl o oedi pellach.

Nawr, Llywydd, rwy'n sylweddoli bod fy amser ar ben ar gyfer hyn, felly byddwn yn adleisio'r pwyntiau a wnaed gan Gadeirydd y pwyllgor newid hinsawdd a llawer o Aelodau eraill yn y Siambr hon, ac rwy'n croesawu'r egwyddorion a'r ffaith ein bod yn gwneud hyn. Diolch yn fawr iawn.

Rwy'n credu mai argymhellion 5, 6, 9 a 12 yw'r rhai creiddiol, mewn gwirionedd, sy'n ymwneud â sut rydym ni'n meincnodi ein deddfwriaeth yn unol â chanllawiau Sefydliad Iechyd y Byd ai peidio. Felly, i'r rhai ohonoch chi nad ydynt ar y pwyllgor hwn, credaf mai'r mater allweddol yw sut y byddwn yn sicrhau bod y ddeddfwriaeth hon yn addas i'r diben, gan gofio y gwyddom ni fod rhai pobl yn marw o lygredd aer, ond nid ydym yn gwybod y stori lawn eto, ac mae cryn dystiolaeth nad clefyd rhwystrol cronig amlwg neu asthma y mae pobl yn marw ohono, ond bod yna gysylltiad posib â chanser, camesgor, pwysau geni isel, gordewdra a dementia hefyd. Felly, mae'r dystiolaeth yn dal i fyny drwy'r amser.

Ond, a dweud y gwir, nid yw Sefydliad Iechyd y Byd yn casglu data ar lygryddion niweidiol oherwydd na allan nhw feddwl am unrhyw beth arall i'w wneud. Mae angen i ni atgoffa ein hunain mai canllawiau Sefydliad Iechyd y Byd sydd wedi ein galluogi i ddeall y lefelau anghyfreithlon o lygredd aer a oedd yn arferol yn fy etholaeth, o amgylch Heol y Porth yng nghanol y ddinas a hefyd ar rannau o Heol Casnewydd, ers blynyddoedd lawer, lle roedd yna—lle mae yna o hyd—ddwy ysgol gynradd, canolfan iechyd fawr gyda llawer o wasanaethau cleifion allanol, yn ogystal â chartrefi preswyl a llety gwarchod. Felly, canllawiau Sefydliad Iechyd y Byd a orfododd Gyngor Caerdydd i weithredu drwy sicrhau bod y bysiau trydan cyntaf a gyflwynwyd yng Nghaerdydd yn gwasanaethu'r ardaloedd hyn, oherwydd deallwyd nad oedd hon yn sefyllfa allai barhau. Felly, Sefydliad Iechyd y Byd sydd wedi gosod y safon, ac felly mae'n rhaid bod rhesymau da iawn pam ein bod yn anwybyddu'r gwaith a'r corff o dystiolaeth y mae Sefydliad Iechyd y Byd wedi'i gronni dros y blynyddoedd.

Rwy'n sylweddoli bod goblygiadau symud ymlaen i Gyfnod 2 ar y sail hon oherwydd effaith cyfres o dargedau ansawdd aer, nid ar ddulliau cludo yn unig, yn ogystal â manteision aer glanach; byddai hefyd yn peri heriau sylweddol i (a) llygredd amaethyddol a (b) allyriadau diwydiannol hefyd. Yn yr amseroedd digynsail hyn ar gyfer cyllid cyhoeddus, mae angen i bob un ohonom ni gydnabod bod costau yn ogystal â manteision i godi'r safon ar ansawdd aer. Yn sicr, ni allwn ni fforddio diystyrru unrhyw ganlyniadau anfwriadol o ddeddfwriaeth. Mae llawer iawn eto nad ydym yn ei wybod am ryngweithio gwahanol lygryddion o, dyweder, gwrteithiau amaethyddol â'r rhai o allyriadau cerbydau. A yw'n creu cymysgedd gwenwynig hyd yn oed yn waeth o aer niweidiol na'r hyn y mae dinasyddion eisoes yn ei brofi? Gwyddom fod angen mwy o ymchwil ar hyn.

Ond, yn y pen draw, yn fy marn i, mae'n rhaid i ni fynd i'r afael â'r holl lygryddion hyn fel rhan o'n taith i sero net erbyn 2050, beth bynnag, felly mae hyn yn rhywbeth y bydd yn rhaid i ni ei wneud beth bynnag. Er fy mod yn deall y pryderon a fynegwyd gan fy nghyd-Aelodau ar fy hawl i beidio â defnyddio deddfwriaeth diogelu at y dyfodol i daflu popeth i mewn, fodd bynnag, mae angen i ni sicrhau y bydd y ddeddfwriaeth a gynhyrchwn yn addas i'r diben am y blynyddoedd nesaf, yn seiliedig ar y dystiolaeth sydd gennym ni hyd yma.

Yn olaf, hoffwn longyfarch Llywodraeth Cymru ar fod yn ddigon dewr i fynd i'r afael â mesurau ynghylch llygredd sŵn. Mae seinweddau, nid sŵn, yn dibynnu i raddau helaeth ar farn bersonol. Gallaf gofio, fel cynghorydd lleol, cael gohebiaeth gyson gan drigolion nad oeddent yn hoffi'r ffaith bod ceiliog yn clochdar ymhellach i lawr y stryd, a oedd yn sain anarferol mewn amgylchedd trefol, er yn bleser i'r rhan fwyaf ohonom ni, ond gallaf ddeall os ydych chi'n byw drws nesaf iddo ac yn cael eich deffro'n gyson am bump y bore, efallai y bydd problemau. Ond rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth a fydd yn cyfoethogi'r drafodaeth a gawn wrth fynd rhagom i Gyfnod 2 y ddeddfwriaeth, oherwydd nid oes amheuaeth bod hyn yn rhywbeth sydd wir yn effeithio ar les dinasyddion ac, felly, mae'n gwbl briodol ein bod yn dechrau mynd i'r afael â hynny yn ein deddfwriaeth. 

The Deputy Minister for Climate Change to reply to the debate.

Diolch. Hoffwn ddiolch i'r holl Aelodau sydd wedi cyfrannu. Roeddwn i'n meddwl bod honno'n ddadl aeddfed ac adeiladol iawn, ac, yn amlwg, mae llawer mwy sy'n ein huno ni nag sy'n ein rhannu ar y mater hwn, ac rwy'n edrych ymlaen, gyda chefnogaeth y Senedd, i allu ymdrin â'r materion hyn yn fanwl wrth graffu yn ystod Cyfnod 2. Rhof y sicrwydd i Llyr Gruffydd y mae'n gofyn amdano am gadw meddwl agored yn gyfnewid am sylw gan yr holl Aelodau wrth graffu ar yr hyn y gallwn ei gyflawni'n ymarferol, oherwydd credaf nawr mai dyna lle mae'r drafodaeth. Nid wyf yn credu bod gwahaniaeth mawr rhyngom o ran uchelgais, o ran egwyddor, yr hyn yr ydym ni'n ceisio'i wneud. Mae ynglŷn â sut rydym ni'n gweithredu ac, yn arbennig, y mater, rwy'n credu, o ganlyniadau anfwriadol, oherwydd rydym ni wedi gweld yn y Siambr hon eisoes uchelgais fawr o ran egwyddorion safon uchel. Rydym ni'n sicr wedi ei weld ar dargedau newid hinsawdd, ac efallai y gallaf dynnu sylw'n barchus, pan ddaw i weithredu rhai o'r manylion hynny mewn rhai meysydd polisi, y cafwyd ei fod yn anoddach ac yn fwy dadleuol, ac mae'r consensws yn cwympo'n ddarnau. Rwy'n credu bod angen i ni fod yn ymwybodol o hynny yn y fan yma. Nid oes pwynt pasio rhywbeth nad yw'n ddiffuant yn ein parodrwydd a'n gallu i barhau â hynny. Cyfeiriaf yn syml at y rheoliadau amonia fel enghraifft. Rydym yn gwybod y bydd hyn yn her sylweddol i'r sector ffermio, ac rydym ni wedi gweld yr anawsterau a gafodd y Siambr hon wrth gael consensws ar ymdrin â gwahanol elfennau o lygredd sy'n deillio o amaethyddiaeth. Ac un peth yw galw arnom ni i roi'r targedau ar wyneb y Bil ar gyfer amonia, ond nid wyf yn siŵr yr ystyriwyd y goblygiadau hynny'n llawn gan bob Aelod.

Felly, rwy'n gwneud y pwynt hwnnw mewn ysbryd diffuant o beidio â bod eisiau sgorio pwynt, ond dim ond fel enghraifft o 'gadewch i ni fod yn ofalus beth rydym yn dymuno amdano yma', oherwydd rydym yn tanio gyda bwledi byw yma, ac mae angen i ni fod yn ofalus iawn ynghylch yr hyn yr ydym yn cytuno iddo a'r hyn a osodwn yn y gyfraith. Ac rwy'n credu y cawn ni'r trafodaethau hynny yn y pwyllgor. Fel y dywedais i, byddwn i'n fwy na pharod i edrych eto ar yr ymatebion a roddwn, ond mae angen gwreiddio unrhyw wrth-ymatebion yn ymarferol, o'r hyn y gellir ei gyflawni. Ac wrth gwrs, nid yw hyn yn ein hatal rhag gweithredu nawr. Mae gennym ni eisoes y grym i wneud llawer o bethau. Mae gennym ni eisoes strategaethau a chynlluniau gweithredu sy'n cwmpasu'r pethau hyn ac mae gwaith ar y gweill. Ac a gaf i sicrhau cyd-Aelodau y byddwn yn ymgynghori ar reoliadau drafft PM2.5 yn nhymor y Senedd hon? Felly, nid yw popeth yn cael ei atal wrth i ni sicrhau'r fframwaith cywir ar gyfer y dyfodol.

Fel bob amser, mae angen i ni sicrhau nad yw'r perffaith yn gelyn i'r da, ond credaf fod gennym ni yma lun ar gonsensws ar gyfres o ddiwygiadau uchelgeisiol a grymus iawn a fydd yn gwella ein holl gymunedau, ac rwy'n gobeithio y gallwn ei gefnogi heno a symud ymlaen i'r cam nesaf a pharhau â'n trafodaethau. Diolch.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] There is objection. We will therefore defer voting until voting time.

That brings us to voting time, and unless three Members wish for the bell to be rung, we will proceed directly to voting time. And the first vote this afternoon is on the LCM on the Energy Bill.

Before I open the vote, I will just pause for a moment to ensure that all Members in the Chamber are able to vote. [Interruption.] Yes, there are some technical issues in the Chamber at the moment, so we will just pause for a moment.

For those in the Chamber, can you identify yourselves if you do have a problem?

Pwy sydd â phroblem yn y siambr? Os gallwch chi ddangos drwy—. Problem? Oes, llawer o broblemau. Rwy'n gwybod bod gennych chi lawer o broblemau. Unrhyw un sydd â phroblem o ran gallu bwrw eu pleidlais yn yr eiliadau nesaf, mae angen i unrhyw un nodi, heblaw am y rhai ohonoch chi sydd eisoes â chymorth technegol?

[Anghlywadwy.]—grym y bleidlais lafar ar hyn o bryd, felly rwy'n bwriadu symud ymlaen a chaniatáu'r bleidlais lafar dros dri Aelod yn y Siambr rwy'n credu. Na, efallai ein bod ni i lawr i ddau Aelod yn y Siambr. Felly, y bleidlais gyntaf yna—. Ie. Bydd y bleidlais gyntaf, felly, ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Ynni. Felly, rwy'n galw am bleidlais ar y cynnig hwnnw yn enw Julie James.

Open the vote. Close the vote. In favour 16, no abstentions, and 36 against. And therefore, the LCM is agreed.

The next vote is on the—[Interruption.]

Mae'n amlwg mai hwn yw'r diwrnod cyntaf yn ôl i fwy nag un ohonom. [Chwerthin.]

So, the LCM on the Energy Bill is not agreed, with 16 in favour and 36 against. So, the motion is not agreed.

We will now move on to the LCM on the Non-Domestic Rating Bill. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 42, no abstentions, 10 against. And therefore, that LCM is agreed.

The next and final vote is on the general principles of the Environment (Air Quality and Soundscapes) (Wales) Bill. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Lee Waters. Open the vote. Close the vote. In favour 37, no abstentions, 15 against. And therefore, the motion is agreed.

That concludes our work for this afternoon. Thank you all very much.