Y Cyfarfod Llawn

Plenary

11/07/2023

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Dirprwy Lywydd (David Rees) yn y Gadair.

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Deputy Presiding Officer (David Rees) in the Chair.

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf o fusnes heddiw fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Huw Irranca-Davies.

Welcome, all, to this Plenary meeting. The first item of business today will be questions to the First Minister, and the first question is from Huw Irranca-Davies.

Swyddi Zimmer Biomet
Zimmer Biomet Jobs

1. Pa sylwadau fydd y Prif Weinidog yn eu gwneud i Lywodraeth y DU i gefnogi'r achos dros gadw swyddi Zimmer Biomet ym Mhen-y-bont ar Ogwr? OQ59813

1. What representations will the First Minister make to the UK Government to support the case for retaining Zimmer Biomet jobs in Bridgend? OQ59813

Dirprwy Lywydd, a meeting is being arranged between the Minister for Economy and the Secretary of State at the Department for Business and Trade to discuss the proposed closure of the Zimmer Biomet Bridgend plant. The Welsh Government’s priority is to do all we can to safeguard as many jobs as possible.

Dirprwy Lywydd, mae cyfarfod yn cael ei drefnu rhwng Gweinidog yr Economi a'r Ysgrifennydd Gwladol yn yr Adran Busnes a Masnach i drafod y bwriad i gau ffatri Zimmer Biomet ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Blaenoriaeth Llywodraeth Cymru yw gwneud popeth o fewn ein gallu i ddiogelu cymaint o swyddi â phosibl.

First Minister, I'm delighted to hear that active engagement, because, buoyed by sales of knee and hip replacements and improving procedure rates, Zimmer Biomet started this year with,

'a phenomenal quarter where pretty much everything went better than expected',

the CEO, Bryan Hanson, said back in May. The company reported a 10 per cent increase in revenue and net income 16 times what it was a year earlier. It subsequently increased its top and bottom line forecast for 2023, now expecting revenue to increase by 5 to 6 per cent, compared to its previous expectations of a 1.5 to 3.5 per cent increase. Happy days for Zimmer Biomet. So, First Minister, we're even more in the dark about the reasons for the shock announcement by them to consult on withdrawing over 540 manufacturing jobs from their long-standing base in Bridgend. We suspect this is a decision made in the USA, in a very distant boardroom. So, could you and Ministers do all you can to urge UK Ministers to join the calls for this hugely profitable global corporation, which seems to have lost its moral compass, to think again, show loyalty to the workforce and the locality that has shown its loyalty for decades? And if they fail to listen, as they've failed to engage throughout this saga so far, then can you assure these employees that every support from Employability Wales will be given to ensure those skills are not wasted, their years of experience count for something and the workers can go on to fruitful employment with other companies, who might treat them with the respect and the decency that surely every worker deserves?

Prif Weinidog, rwy'n falch iawn o glywed am yr ymgysylltiad gweithredol hwnnw, oherwydd, ar ôl cael ei galonogi gan werthiannau o bengliniau a chluniau newydd a chyfraddau triniaeth a oedd yn gwella, dechreuodd Zimmer Biomet eleni gyda,

'chwarter rhyfeddol lle'r aeth fwy neu lai popeth yn well na'r disgwyl',

yn ôl y Prif Swyddog Gweithredol, Bryan Hanson, yn ôl ym mis Mai. Adroddodd y cwmni gynnydd o 10 y cant mewn refeniw ac incwm net 16 gwaith yr hyn yr oedd flwyddyn ynghynt. Yn dilyn hynny, cynyddodd ei ragolwg o elw uchaf ac isaf ar gyfer 2023, gan ddisgwyl bellach i refeniw gynyddu 5 i 6 y cant, o'i gymharu â'i ddisgwyliadau blaenorol sef cynnydd o rhwng 1.5 a 3.5 y cant. Dyddiau braf i Zimmer Biomet. Felly, Prif Weinidog, rydym ni hyd yn oed yn fwy yn y tywyllwch ynghylch y rhesymau am y cyhoeddiad annisgwyl ganddyn nhw i ymgynghori ar gael gwared ar dros 540 o swyddi gweithgynhyrchu o'u canolfan hirsefydlog ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Rydym yn amau mai penderfyniad a wnaed yn yr Unol Daleithiau, mewn ystafell bwrdd bell iawn, yw hwn. Felly, a allech chi a Gweinidogion wneud popeth o fewn eich gallu i annog Gweinidogion y DU i ymuno â'r galwadau i'r gorfforaeth fyd-eang hynod broffidiol hon, y mae'n ymddangos ei bod wedi colli ei chwmpawd moesol, ailystyried, dangos teyrngarwch i'r gweithlu a'r ardal sydd wedi dangos ei theyrngarwch ers degawdau? Ac os byddan nhw'n methu â gwrando, fel y maen nhw wedi methu ag ymgysylltu drwy gydol y saga hyd yma, yna a allwch chi sicrhau'r gweithwyr hyn y bydd pob cefnogaeth gan Cyflogadwyedd Cymru yn cael ei rhoi i sicrhau nad yw'r sgiliau hynny'n cael eu gwastraffu, bod eu blynyddoedd o brofiad yn cyfrif am rywbeth ac y gall y gweithwyr fynd ymlaen i gyflogaeth fuddiol gyda chwmnïau eraill a fydd, o bosibl, yn eu trin gyda'r parch a'r cwrteisi does bosib nad yw pob gweithiwr yn eu haeddu?

Well, Dirprwy Lywydd, the Member for Ogmore raises a whole series of very important points there on behalf of that very loyal and very successful workforce, and, indeed, that sense of a company that has rather lost its way in recent times in the proper conduct of its relations with both the Welsh Government and with other public authorities. Not only has the Minister arranged to meet the Minister of state at the Department for Business and Trade, but he wrote to the senior vice-president of the company immediately on the news, and met the management team at the factory on 6 July. As my colleague Vaughan Gething said here on the floor of the Senedd last week, our aim is to try to save jobs, rather than accept that jobs are going. And in that, there is an echo in the letter that we received from the senior vice-president, dated the very end of June, when he says at the very start of his letter,

'We have not yet reached a decision'.

And that is very important, because that gives us six months in order to understand better the background to the proposals and then to try to influence it to a different conclusion. We will of course mobilise all the help that is there for workers who find themselves in this situation, should the need arise, but our focus for the immediate future is on direct conversations with the company, better understanding of their position, and then the effort to move things in a different direction.

Wel, Dirprwy Lywydd, mae'r Aelod dros Ogwr yn codi cyfres lawn o bwyntiau pwysig iawn yn y fan yna ar ran y gweithlu teyrngar iawn a llwyddiannus iawn hwnnw, ac, yn wir, y synnwyr hwnnw o gwmni sydd wedi colli ei ffordd braidd yn ddiweddar o ran cynnal ei gysylltiadau yn briodol â Llywodraeth Cymru a chydag awdurdodau cyhoeddus eraill. Nid yn unig y mae'r Gweinidog wedi trefnu i gyfarfod â'r Gweinidog gwladol yn yr Adran Busnes a Masnach, ond ysgrifennodd at uwch is-lywydd y cwmni ar unwaith o glywed y newyddion, a chafodd gyfarfod gyda'r tîm rheoli yn y ffatri ar 6 Gorffennaf. Fel y dywedodd fy nghyd-Weinidog, Vaughan Gething, yma ar lawr y Senedd yr wythnos diwethaf, ein nod yw ceisio achub swyddi, yn hytrach na derbyn bod swyddi'n mynd. Ac yn hynny, mae adlais yn y llythyr a gawsom gan yr uwch is-lywydd, dyddiedig ddiwedd mis Mehefin, lle mae'n dweud ar ddechrau ei lythyr,

'Dydyn ni ddim wedi gwneud penderfyniad eto'.

Ac mae hynny'n bwysig iawn, oherwydd mae hynny'n rhoi chwe mis i ni ddeall cefndir y cynigion yn well ac yna ceisio dylanwadu arno i ddod i wahanol gasgliad. Byddwn wrth gwrs yn defnyddio'r holl gymorth sydd yno i weithwyr sy'n cael eu hunain yn y sefyllfa hon, os bydd yr angen yn codi, ond yr hyn y byddwn ni'n canolbwyntio arno yn y dyfodol agos fydd sgyrsiau uniongyrchol gyda'r cwmni, gwell dealltwriaeth o'u sefyllfa, ac yna'r ymdrech i symud pethau i wahanol gyfeiriad.

First Minister, the Zimmer Biomet proposals were also a huge shock to the UK Government. Like you, they had no prior knowledge of the company's intentions. As I told the economy Minister last week, these jobs are vital to my region, but the products are also vital to our NHS, as pointed out by Huw—and I'm thankful to him for raising this question. We must do everything we can to persuade Zimmer to keep the jobs here in Wales. Can you expand upon the discussions you have already had, and plan to have, with UK Government Ministers about the situation in Bridgend, and will you pledge to work constructively with UK Government Ministers to ensure every possible avenue is explored in order to retain the manufacturing jobs here in Bridgend? Thank you. 

Prif Weinidog, roedd cynigion Zimmer Biomet yn sioc enfawr i Lywodraeth y DU hefyd . Fel chi, nid oedd ganddyn nhw unrhyw wybodaeth flaenorol am fwriadau'r cwmni. Fel y dywedais wrth Weinidog yr economi yr wythnos diwethaf, mae'r swyddi hyn yn hanfodol i'm rhanbarth, ond mae'r cynhyrchion hefyd yn hanfodol i'n GIG, fel y nodwyd gan Huw—ac rwy'n ddiolchgar iddo am godi'r cwestiwn hwn. Mae'n rhaid i ni wneud popeth o fewn ein gallu i berswadio Zimmer i gadw'r swyddi yma yng Nghymru. A allwch chi ymhelaethu ar y trafodaethau yr ydych chi eisoes wedi eu cael, ac yn bwriadu eu cael, gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU am y sefyllfa ym Mhen-y-bont ar Ogwr, ac a wnewch chi addo i weithio'n adeiladol gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU i sicrhau bod pob llwybr posibl yn cael ei archwilio er mwyn cadw'r swyddi gweithgynhyrchu yma ym Mhen-y-bont ar Ogwr? Diolch.

13:35

Llywydd, I thank the Member for that further question. I’ve seen the letter signed by Lord Johnson, the Minister for Investment at the Department for Business and Trade, jointly with the Secretary of State for Wales to the company, asking them to make themselves available for a meeting as soon as possible. So, I’ve no doubt that UK Ministers are engaged in this matter, and I think if anybody looked at the history of the way in which a response was mounted to the decision of the Ford Motor Company to leave Bridgend, you will see there that it was a genuine cross-Government effort, mobilising help from the UK Government, from the Welsh Government and from the local authority as well. And, of course, in the meeting that Minister Gething here will have with the Minister of State at the Department for Business and Trade, that will be an opportunity to map out how we can work together in this instance as well.

Llywydd, diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn pellach yna. Rwyf i wedi gweld y llythyr a lofnodwyd gan yr Arglwydd Johnson, y Gweinidog Buddsoddi yn yr Adran Busnes a Masnach, ar y cyd ag Ysgrifennydd Gwladol Cymru i'r cwmni, yn gofyn iddyn nhw fod ar gael ar gyfer cyfarfod cyn gynted â phosibl. Felly, does gen i ddim amheuaeth bod Gweinidogion y DU yn ymwneud â'r mater hwn, ac rwy'n credu pe bai unrhyw un yn edrych ar hanes y ffordd y cafodd ymateb ei roi i benderfyniad y Ford Motor Company i adael Pen-y-bont ar Ogwr, byddwch chi'n gweld yno ei bod hi'n ymdrech drawslywodraethol wirioneddol, gyda chymorth gan Lywodraeth y DU, gan Lywodraeth Cymru a chan yr awdurdod lleol hefyd. Ac, wrth gwrs, yn y cyfarfod y bydd Gweinidog Gething yma yn ei gael gyda'r Gweinidog Gwladol yn yr Adran Busnes a Masnach, bydd hwnnw'n gyfle i fapio sut y gallwn ni weithio gyda'n gilydd yn yr achos hwn hefyd.

I'd like to thank Huw for raising this today, and of course my solidarity is with the workers who now face uncertainty through no fault of their own, as we've already heard—Biomet having a better than expected time. Now, Biomet's proposal speaks of manufacturing, but there are of course other jobs on the site, such as research and development. Now, R&D doesn't necessarily demand a supply chain, so what assurances has the Government had that, if this proposal was to happen, the non-manufacturing jobs would be retained on the site?

And I have to say as well, First Minister, as someone who is in their late 20s, I am incredibly concerned for the future of my generation and the generations after mine. We often talk about keeping young people in our communities, but that is becoming more difficult as good-quality jobs continue to disappear. I am worried, of course, about an increase in attitudes amongst my peers that the best option for them now is to move out of Wales. So far, there's very little evidence of prospects for my generation changing. What exactly is the Government offering the young people of Wales, because, from our point of view, the picture continues to be bleak?

Hoffwn ddiolch i Huw am godi hyn heddiw, ac wrth gwrs rwy'n un â'r gweithwyr sydd bellach yn wynebu ansicrwydd heb unrhyw fai arnyn nhw, fel rydym ni eisoes wedi clywed—Biomet yn cael amser gwell na'r disgwyl. Nawr, mae cynnig Biomet yn sôn am weithgynhyrchu, ond wrth gwrs mae swyddi eraill ar y safle, fel ymchwil a datblygu. Nawr, nid yw ymchwil a datblygu o reidrwydd angen cadwyn gyflenwi, felly pa sicrwydd mae'r Llywodraeth wedi ei gael, pe bai'r cynnig hwn yn digwydd, y byddai'r swyddi nad ydyn nhw'n rhai gweithgynhyrchu yn cael eu cadw ar y safle?

Ac mae'n rhaid i mi ddweud hefyd, Prif Weinidog, fel rhywun sydd yn ei ugeiniau hwyr, fy mod i'n bryderus iawn am ddyfodol fy nghenhedlaeth i a'r cenedlaethau ar ôl fy un i. Rydym ni'n sôn yn aml am gadw pobl ifanc yn ein cymunedau, ond mae hynny dod yn fwy anodd wrth i swyddi o ansawdd da barhau i ddiflannu. Rwy'n poeni, wrth gwrs, am gynnydd mewn agweddau ymhlith fy nghyfoedion mai'r opsiwn gorau iddyn nhw nawr yw symud allan o Gymru. Hyd yn hyn, ychydig iawn o dystiolaeth sydd o newid i'r rhagolygon ar gyfer fy nghenhedlaeth. Beth yn union mae'r Llywodraeth yn ei gynnig i bobl ifanc Cymru, oherwydd, o'n safbwynt ni, mae'r darlun yn parhau i fod yn llwm?

Llywydd, the company have confirmed that logistics and R&D at Bridgend will continue. So, we have that directly from the company. I don't share the same pessimism as the Member about the future of young people in Wales. Wales has jobs that cannot be filled. Young people are a highly sought-after commodity. There are opportunities for young people in every part of Wales. I understand why, when a major employer in a community sends a signal of wanting to withdraw, that sends a message out to people in that locality. Of course it does, and of course that has an impact on people's own views of their future. But if you look at the Welsh economy in the round, the primary issue that many employers face in Wales is the difficulty of attracting people to come and work for them for jobs that they want to see carried out and where they cannot attract suitably qualified and available applicants. So, I think people growing up in Wales today face a different future than some of those who've gone before them, and the task for Government is to make sure that those young people are as well prepared as they possibly can be for the very many opportunities that I think will be there for them.

Llywydd, mae'r cwmni wedi cadarnhau y bydd logisteg ac ymchwil a datblygu ym Mhen-y-bont ar Ogwr yn parhau. Felly, mae gennym ni hynny yn uniongyrchol gan y cwmni. Nid wyf i'n rhannu'r un pesimistiaeth â'r Aelod am ddyfodol pobl ifanc yng Nghymru. Mae gan Gymru swyddi na ellir eu llenwi. Mae pobl ifanc yn nwydd y mae galw mawr amdano. Mae cyfleoedd i bobl ifanc ym mhob rhan o Gymru. Rwy'n deall pam, pan fo cyflogwr mawr mewn cymuned yn anfon arwydd o fod eisiau tynnu'n ôl, bod hynny'n anfon neges i bobl yn yr ardal honno. Wrth gwrs ei fod, ac wrth gwrs mae hynny'n cael effaith ar farn pobl eu hunain ar eu dyfodol. Ond os edrychwch chi ar economi Cymru yn gyffredinol, y prif broblem y mae llawer o gyflogwyr yn ei hwynebu yng Nghymru yw'r anhawster o ddenu pobl i ddod i weithio iddyn nhw ar gyfer swyddi y maen nhw eisiau eu gweld yn cael eu gwneud a lle na allan nhw ddenu ymgeiswyr sydd â chymwysterau priodol ac sydd ar gael. Felly, rwy'n credu bod pobl sy'n cael eu magu yng Nghymru heddiw yn wynebu dyfodol gwahanol i rai o'r bobl sydd wedi mynd o'u blaenau, a'r dasg i'r Llywodraeth yw gwneud yn siŵr bod y bobl ifanc hynny mor barod ag y gallan nhw fod ar gyfer y nifer fawr o gyfleoedd yr wyf i'n credu fydd yno iddyn nhw.

Diogelu Cynefinoedd a Chynyddu Bioamrywiaeth
Protecting Habitats and Increasing Biodiversity

2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i ddiogelu cynefinoedd a chynyddu bioamrywiaeth? OQ59838

2. What steps is the Welsh Government taking to protect habitats and increase biodiversity? OQ59838

I know we have many schools here who have taken part in conversations about climate change and biodiversity. They are here in the Pierhead, where they have had a great biodiversity day, and it's wonderful to—

Gwn fod gennym ni lawer o ysgolion yma sydd wedi cymryd rhan mewn sgyrsiau am y newid yn yr hinsawdd a bioamrywiaeth. Maen nhw yma yn y Pierhead, lle maen nhw wedi cael diwrnod bioamrywiaeth gwych, ac mae'n hyfryd—

Could the Member just ask the question on the paper first, please, and then you can add the supplementary?

A allai'r Aelod ofyn y cwestiwn ar y papur yn gyntaf, os gwelwch yn dda, ac yna ychwanegu'r cwestiwn atodol?

I thank Altaf Hussain. 

Diolchaf i Altaf Hussain. 

So, what steps is the Welsh Government—

Felly, pa gamau mae Llywodraeth Cymru—

Altaf, the question hasn't been answered yet.

Altaf, nid yw'r cwestiwn wedi cael ei ateb eto.

I thank the Member for his original question, Dirprwy Lywydd. 

The Welsh Government supports a range of initiatives to protect habitats and increase biodiversity. That includes improving the condition and resilience of our protected sites, restoring peatland and completing our marine protected area network. Protecting habitats also benefits pollinators and iconic species such as the curlew and the pink sea fan.

Diolchaf i'r Aelod am ei gwestiwn gwreiddiol, Dirprwy Lywydd. 

Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi amrywiaeth o fentrau i ddiogelu cynefinoedd a chynyddu bioamrywiaeth. Mae hynny'n cynnwys gwella cyflwr a gwydnwch ein safleoedd gwarchodedig, adfer mawndir a chwblhau ein rhwydwaith ardaloedd morol gwarchodedig. Mae diogelu cynefinoedd hefyd o fudd i bryfed peillio a rhywogaethau eiconig fel y gylfinir a'r môr-wyntyll pinc.

13:40

Now you can ask your supplementary.

Gallwch ofyn eich cwestiwn atodol nawr.

Thank you for that answer, First Minister. Last week, I visited two very special sites in my region, both facing habitat destruction in order to meet competing needs. The first on was atop Craig y Pal mountain above Glais, which is home to many species on the red list, including red kites, bats and a whole host of flora and fauna. Yet, in the rush to renewables, this site is set to be destroyed to house a solar park. Just down the road, in West Cross, I visited the Clyne common and was blown away by their abundance of diversity. From rare butterflies to peat bogs, this site has it all: moorlands that are home to numerous rare birds, and wetlands that allow rare plants to thrive. And yet, once again, it is set to be destroyed by developers in order to meet the demand for affordable housing. First Minister, how can Wales say that it is committed to tackling the nature emergency and stick to the COP15 pledge if it allows the wanton destruction of such beautiful and diverse habitats? 

Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Yr wythnos diwethaf, ymwelais â dau safle arbennig iawn yn fy rhanbarth, y mae'r ddau yn wynebu dinistr cynefin er mwyn diwallu anghenion sy'n cystadlu. Roedd y cyntaf ar ben mynydd Craig y Pal uwchben Glais, sy'n gartref i lawer o rywogaethau ar y rhestr goch, gan gynnwys barcutiaid coch, ystlumod a llu o fflora a ffawna. Ac eto, yn y rhuthr i sicrhau ynni adnewyddadwy, mae'r safle hwn ar fin cael ei ddinistrio i greu cartref i barc solar. Ychydig i lawr y ffordd, yn West Cross, ymwelais â chomin Clun a chefais fy syfrdanu'n llwyr gan ei amrywiaeth enfawr. O loÿnnod byw prin i fawnogydd, mae popeth ar y safle hwn: rhostiroedd sy'n gartref i nifer o adar prin, a gwlypdiroedd sy'n caniatáu i blanhigion prin ffynnu. Ac eto, unwaith eto, mae ar fin cael ei ddinistrio gan ddatblygwyr er mwyn bodloni'r galw am dai fforddiadwy. Prif Weinidog, sut gall Cymru ddweud ei bod wedi ymrwymo i fynd i'r afael â'r argyfwng natur a chadw at addewid COP15 os yw'n caniatáu dinistrio cynefinoedd mor hardd ac amrywiol yn ddiesgus? 

Well, Dirprwy Lywydd, can I first thank Altaf Hussain for what he said about the young people who have been in and around the Senedd today—Climate Challenge Cymru bringing those primary school children to award prizes? It's fantastic to see them here. I want to thank all of those schools who support those young people in taking part in that competition. As we know, there is no subject that young people respond to more passionately than the future of Wales in an era of climate change.

I thank Altaf Hussain as well, Dirprwy Lywydd, for drawing attention to the sites that he has visited. I followed what he said on the floor of the Senedd only a couple of weeks ago about the return of otters to the River Cynon, and his enthusiasm for the things that happen on the ground here in Wales is very valuable. I would just say this to him: there is no bigger threat to species of all sorts than climate change itself, and here is a difficult balancing act. We have to create a renewable energy future here in Wales because that is the way that we make our greatest contribution to tackling the risks that climate change brings to all species, including humankind. What we aim to do here in Wales is to strike that balance in the most careful way. I mustn't comment on specific issues that are part of a planning process, but I do know that the planning process is designed to make sure that we balance out the need for Wales's renewable energy future, while protecting those precious environments that we have on land and in the sea. While local people are always immensely proud of the nature that they have on their doorstep and very keen to protect it for the future, the planning system is there to make sure that their voices and their views are heard, and that a rounded decision is made that balances out all of the many competing considerations that have to be taken in mind while we are trying, at one and the same time, to play our part in creating that renewable energy future while increasing biodiversity and protecting habitats in the way that the Member said in his original question.

Wel, Dirprwy Lywydd, a gaf i ddiolch i Altaf Hussain yn gyntaf am yr hyn a ddywedodd am y bobl ifanc sydd wedi bod yn y Senedd a'i chyffiniau heddiw—Her Hinsawdd Cymru yn dod â'r plant ysgol gynradd hynny i roi gwobrau? Mae'n hyfryd eu gweld nhw yma. Hoffwn ddiolch i'r holl ysgolion hynny sy'n cefnogi'r bobl ifanc hynny i gymryd rhan yn y gystadleuaeth honno. Fel y gwyddom, nid oes unrhyw bwnc y mae pobl ifanc yn ymateb iddo yn fwy angerddol na dyfodol Cymru mewn cyfnod o newid hinsawdd.

Diolchaf i Altaf Hussain hefyd, Dirprwy Lywydd, am dynnu sylw at y safleoedd y mae wedi ymweld â nhw. Dilynais yr hyn a ddywedodd ar lawr y Senedd dim ond wythnos neu ddwy yn ôl am ddychweliad dyfrgwn i Afon Cynon, ac mae ei frwdfrydedd ynghylch y pethau sy'n digwydd ar lawr gwlad yma yng Nghymru yn werthfawr iawn. Ond byddwn yn dweud hyn wrtho: nid oes mwy o fygythiad i rywogaethau o bob math na'r newid yn yr hinsawdd ei hun, ac mae'n anodd cydbwyso pethau. Mae'n rhaid i ni greu dyfodol ynni adnewyddadwy yma yng Nghymru gan mai dyna'r ffordd yr ydym ni'n gwneud ein cyfraniad mwyaf at fynd i'r afael â'r risgiau a ddaw yn sgil y newid yn yr hinsawdd i bob rhywogaeth, gan gynnwys y ddynol ryw. Yr hyn yr ydym yn ceisio ei wneud yma yng Nghymru yw sicrhau'r cydbwysedd hwnnw yn y ffordd fwyaf gofalus. Mae'n rhaid i mi beidio â gwneud sylwadau ar faterion penodol sy'n rhan o broses gynllunio, ond gwn fod y broses gynllunio wedi'i dylunio i wneud yn siŵr ein bod ni'n cydbwyso'r angen am ddyfodol ynni adnewyddadwy Cymru, tra'n diogelu'r amgylcheddau gwerthfawr hynny sydd gennym ni ar y tir ac yn y môr. Tra bod pobl leol bob amser yn eithriadol o falch o'r natur sydd ganddyn nhw ar garreg eu drws ac yn awyddus iawn i'w diogelu ar gyfer y dyfodol, mae'r system gynllunio yno i wneud yn siŵr bod eu lleisiau a'u safbwyntiau yn cael eu clywed, a bod penderfyniad cytbwys yn cael ei wneud sy'n cydbwyso'r ystyriaethau lawer sy'n cystadlu y mae'n rhaid eu hystyried wrth i ni geisio, ar yr un pryd, chwarae ein rhan i greu'r dyfodol ynni adnewyddadwy hwnnw tra'n cynyddu bioamrywiaeth a diogelu cynefinoedd yn y ffordd y dywedodd yr Aelod yn ei gwestiwn gwreiddiol.

Roedd nifer ohonom ni'n hapus pan oeddech yn dweud y byddech chi’n cyflwyno mesur ar adfywio natur a fyddai’n gosod llywodraethiant amgylcheddol annibynnol. Roedd siom am y ffaith na fyddai'r mesur yma’n cael ei gyflwyno eleni.

A number of us were very content when you said that you would introduce a Bill for nature renewal and revival that would establish independent environmental governance. There was disappointment about the fact that this legislation wouldn't be introduced this year.

So, Prif Weinidog, could give your commitment, please, that developing a White Paper on this Bill will be made a priority in the coming weeks and months, and that stakeholder engagement on its content will begin urgently, please, so that this Bill, when it does come forward—and I hope and expect that that will be in 2024—will be built upon expert input and shared understanding and that, as a result, the Bill that we get will get the support of the Senedd and will meet the ambition that we share of addressing the nature emergency? Diolch.

Felly, Prif Weinidog, a allech chi roi eich ymrwymiad, os gwelwch yn dda, y bydd datblygu Papur Gwyn ar y Bil hwn yn cael ei wneud yn flaenoriaeth yn ystod yr wythnosau a'r misoedd nesaf, ac y bydd ymgysylltiad rhanddeiliaid ar ei gynnwys yn dechrau ar frys, os gwelwch yn dda, fel y bydd y Bil hwn, pan fydd yn cael ei gyflwyno—ac rwy'n gobeithio ac yn disgwyl y bydd hynny'n digwydd yn 2024—yn cael ei adeiladu ar fewnbwn arbenigol a chyd-ddealltwriaeth ac, o ganlyniad, y bydd y Bil y byddwn ni'n ei gael yn cael cefnogaeth y Senedd ac yn cyflawni'r uchelgais yr ydym ni'n ei rannu o fynd i'r afael â'r argyfwng natur? Diolch.

13:45

Diolch yn fawr i Delyth Jewell. Fel yr esboniais i bythefnos yn ôl ar lawr y Senedd, roedd nifer fawr o Filiau roedd aelodau'r Cabinet eisiau eu cael yn y rhaglen am y flwyddyn ddeddfwriaethol nesaf, ac ar ddiwedd y dydd, roedd hi jest yn amhosibl i gael popeth i mewn yn y drydedd flwyddyn.

Thank you to Delyth Jewell. As I explained a fortnight ago on the floor of the Senedd, there were a number of Bills that Cabinet members wanted to see included in the programme for the next legislative year, and at the end of the day, it was impossible to fit everything into that third year.

But we are committed to that White Paper as a lead into the Bill itself, which will come in front of the Senedd, as we always said, within this Senedd term. Delyth Jewell, Dirprwy Lywydd, made a series of very important points about how that White Paper process can best be used to make sure that we have those debates and discussions with people who will have an interest in the environmental governance arrangements and in the biodiversity targets that we will include within the same Bill. The Minister, I know, is committed to using the White Paper as a way of engaging people in that debate and, therefore, making the Bill, when it comes before the Senedd in the final two years of the Senedd term, as successful a Bill as it can be, and one that will command the widest possible support.

Ond rydym ni wedi ymrwymo i'r Papur Gwyn hwnnw fel rhagarweiniad i'r Bil ei hun, a fydd yn dod gerbron y Senedd, fel yr ydym ni wedi ei ddweud erioed, yn ystod tymor y Senedd hon. Gwnaeth Delyth Jewell, Dirprwy Lywydd, gyfres o bwyntiau pwysig iawn ynghylch sut y gellir defnyddio'r broses Papur Gwyn honno orau i wneud yn siŵr ein bod ni'n cael y dadleuon a'r trafodaethau hynny gyda phobl a fydd â buddiant yn y trefniadau llywodraethu amgylcheddol ac yn y targedau bioamrywiaeth y byddwn ni'n eu cynnwys yn yr un Bil. Mae'r Gweinidog, rwy'n gwybod, wedi ymrwymo i ddefnyddio'r Papur Gwyn fel ffordd o ennyn diddordeb pobl yn y ddadl honno ac, felly, gwneud y Bil, pan ddaw gerbron y Senedd yn ystod dwy flynedd olaf tymor y Senedd, yn Fil mor llwyddiannus ag y gall fod, ac un a fydd yn cael y gefnogaeth ehangaf bosibl.

First Minister, to protect habitats, increase biodiversity and tackle the growing climate and nature emergencies, Wales will need to prepare for the future and ensure that we address current skills gaps in order to achieve that just transition towards a nature-positive economy. So, First Minister, can you outline what plans the Welsh Government have to develop a nature service for Wales?

Prif Weinidog, i ddiogelu cynefinoedd, cynyddu bioamrywiaeth a mynd i'r afael â'r argyfyngau hinsawdd a natur cynyddol, bydd angen i Gymru baratoi ar gyfer y dyfodol a sicrhau ein bod ni'n mynd i'r afael â bylchau sgiliau presennol er mwyn cyflawni'r pontio teg hwnnw tuag at economi sy'n gadarnhaol o ran natur. Felly, Prif Weinidog, a allwch chi amlinellu pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i ddatblygu gwasanaeth natur i Gymru?

Thanks very much to Vikki Howells for those important points. Ensuring we have the right skills, knowledge and capacity is a vital part of how we will be able, effectively, to tackle the nature and the climate emergencies. The Welsh Government has already supported the development of a nature service for Wales. We've provided funding already for the scoping phase, and that scoping phase involved the design and development of a business case for longer term funding for the scheme. That business case has a number of strands within it, including delivering that nature service for Wales and, indeed, drawing on the experience of the Valleys Regional Park nature service demonstrator, which I know the Member will be very familiar with. We're committed to taking all that forward. Officials met with stakeholders leading all that work back in June, and we look forward to the appraisal of that business case and seeing what we will be able to do as a result of the work that's already been invested in it.

Diolch yn fawr iawn i Vikki Howells am y pwyntiau pwysig yna. Mae sicrhau bod gennym ni'r sgiliau, yr wybodaeth a'r capasiti cywir yn rhan hanfodol o sut y byddwn ni'n gallu mynd i'r afael â'r argyfyngau natur a hinsawdd yn effeithiol. Mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi cefnogi datblygiad gwasanaeth natur i Gymru. Rydym ni eisoes wedi darparu cyllid ar gyfer y cyfnod cwmpasu, ac roedd y cyfnod cwmpasu hwnnw'n cynnwys dylunio a datblygu achos busnes ar gyfer cyllid tymor hwy ar gyfer y cynllun. Mae gan yr achos busnes hwnnw nifer o ffrydiau ynddo, gan gynnwys darparu'r gwasanaeth natur hwnnw i Gymru ac, yn wir, manteisio ar brofiad arddangoswr gwasanaeth natur Parc Rhanbarthol y Cymoedd, y gwn y bydd yr Aelod yn gyfarwydd iawn ag ef. Rydym ni wedi ymrwymo i fwrw ymlaen â hynny i gyd. Cafodd swyddogion gyfarfod â rhanddeiliaid sy'n arwain yr holl waith hwnnw yn ôl ym mis Mehefin, ac edrychwn ymlaen at yr arfarniad o'r achos busnes hwnnw ac at weld yr hyn y byddwn ni'n gallu ei wneud o ganlyniad i'r gwaith sydd eisoes wedi cael ei fuddsoddi ynddo.

On Saturday 1 July, we celebrated National Meadows Day and the vital role they play in our ecosystems supporting biodiversity. Three to five times more carbon is stored within our grasslands than in our forests, and, unfortunately, 90 per cent of meadows in Wales have been lost. Wildlife is declining at an unprecedented rate, and one in six species in Wales are at risk of extinction, which is why we need to look at putting protections in place urgently and manage meadows, verges, amenity grass and even our own gardens in a different way. First Minister, would you join me in paying tribute to councils that are maintaining verges and amenity grass to allow a variety of species to thrive under our local nature partnerships and under their It's for Them campaign? It can be very difficult when facing social media negativity, and it's so important to bring people with us. 

Ddydd Sadwrn 1 Gorffennaf, fe wnaethom ni ddathlu Diwrnod Cenedlaethol y Dolydd a'r rhan hanfodol y maen nhw'n ei chwarae yn ein hecosystemau sy'n cefnogi bioamrywiaeth. Mae tair i bum gwaith yn fwy o garbon yn cael ei storio yn ein glaswelltiroedd nag yn ein coedwigoedd, ac, yn anffodus, collwyd 90 y cant o ddolydd yng Nghymru. Mae bywyd gwyllt yn dirywio ar raddfa ddigynsail, ac mae un o bob chwe rhywogaeth yng Nghymru mewn perygl o ddiflannu, a dyna pam mae angen i ni edrych ar roi amddiffyniadau ar waith ar frys a rheoli dolydd, ymylon, glaswellt amwynder a hyd yn oed ein gerddi ein hunain mewn ffordd wahanol. Prif Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i dalu teyrnged i gynghorau sy'n cynnal ymylon a glaswellt amwynder i ganiatáu i amrywiaeth o rywogaethau ffynnu o dan ein partneriaethau natur lleol ac o dan eu hymgyrch Iddyn Nhw? Gall fod yn anodd iawn wrth wynebu agweddau negyddol ar gyfryngau cymdeithasol, ac mae mor bwysig dod â phobl gyda ni.

I pay tribute to the work that the Member herself has carried out in this area. The It's for Them campaign is largely a result of her own efforts in galvanising that action by local authorities to change the way in which amenity grassland and verges are managed by them.

I think a couple of the statistics that Carolyn Thomas offered in the start of her supplementary question, Dirprwy Lywydd, bear repeating. One in six species in Wales is at risk of extinction. Ninety-seven per cent of all traditional lowland grassland meadows in Wales and England were lost between 1930 and 1987. It's hard to imagine, isn't it? Ninety-seven per cent lost in just a couple of generations.

We can't recapture all of that by simply putting back in place what was there before, but what we can do is use those verges, those meadows, those grasslands that are in local authority control, and, indeed, as Carolyn Thomas said, things we can do in our own gardens, to try to recreate some of those habitats that allow birds, small mammals, amphibians, reptiles, all the things that otherwise are at risk, to go on thriving here in Wales.

I do pay tribute to the work of local authorities and the changing way in which they are discharging their responsibilities. The campaign is called It’s for Them, but in many ways, it’s a campaign for all of us.

Rwy'n talu teyrnged i'r gwaith y mae'r Aelod ei hun wedi ei wneud yn y maes hwn. Mae ymgyrch Iddyn Nhw i raddau helaeth yn ganlyniad i'w hymdrechion hi ei hun i ysgogi'r camau hynny gan awdurdodau lleol i newid y ffordd y mae glaswelltir amwynder ac ymylon yn cael eu rheoli ganddyn nhw.

Rwy'n credu ei bod hi'n werth ailadrodd un neu ddau o'r ystadegau a gynigiwyd gan Carolyn Thomas ar ddechrau ei chwestiwn atodol, Dirprwy Lywydd. Mae un o bob chwe rhywogaeth yng Nghymru mewn perygl o ddiflannu. Collwyd 97 y cant o'r holl ddolydd glaswelltir iseldir traddodiadol yng Nghymru a Lloegr rhwng 1930 a 1987. Mae'n anodd ei ddychmygu, onid yw? Collwyd 97 y cant mewn cwpl o genedlaethau yn unig.

Allwn ni ddim ail-greu hynny i gyd drwy'r cam syml o ddychwelyd yr hyn a oedd yno o'r blaen, ond yr hyn y gallwn ni ei wneud yw defnyddio'r ymylon hynny, y dolydd hynny, y glaswelltiroedd hynny sydd mewn rheolaeth awdurdodau lleol, ac, yn wir, fel y dywedodd Carolyn Thomas, pethau y gallwn ni eu gwneud yn ein gerddi ein hunain, i geisio ail-greu rhai o'r cynefinoedd hynny sy'n caniatáu i adar, mamaliaid bach, amffibiaid, ymlusgiaid, yr holl bethau sydd fel arall mewn perygl, barhau i ffynnu yma yng Nghymru.

Rwy'n talu teyrnged i waith awdurdodau lleol a'r ffordd newidiol y maen nhw'n cyflawni eu cyfrifoldebau. Iddyn Nhw yw enw'r ymgyrch, ond mewn sawl ffordd, mae'n ymgyrch i bob un ohonom ni.

13:50
Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Galwaf yn awr ar arweinwyr y pleidiau i holi’r Prif Weinidog. Yn gyntaf, arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.

I now call on party leaders to question the First Minister. First of all, we turn to the leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.

Thank you, Deputy Presiding Officer. First Minister, last week the COVID inquiry heard from your good self and the then health Minister, now the economy Minister, on COVID preparedness. We heard from the Member for Cynon Valley that preparedness is a critical aspect of any Government’s thinking in bringing policy forward; in her case, she was questioning you on nature preparedness. Why would a Minister who’s responsible for the health portfolio not read his papers, and make sure that he was making the best-informed decisions to make sure that Wales was protected and had the best measures in place should we be hit by a pandemic?

Diolch, Dirprwy Lywydd. Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf clywodd yr ymchwiliad COVID gennych chi a chan y Gweinidog iechyd ar y pryd, Gweinidog yr economi erbyn hyn, ar barodrwydd ar gyfer COVID. Clywsom gan yr Aelod dros Gwm Cynon fod parodrwydd yn agwedd hanfodol ar feddyliau unrhyw Lywodraeth wrth gyflwyno polisi; yn ei hachos hi, roedd hi'n eich holi am barodrwydd o ran natur. Pam na fyddai Gweinidog sy'n gyfrifol am y portffolio iechyd yn darllen ei bapurau, ac yn gwneud yn siŵr ei fod yn gwneud y penderfyniadau mwyaf gwybodus i wneud yn siŵr bod Cymru yn cael ei diogelu a bod ganddi'r mesurau gorau ar waith pe bai pandemig yn ein taro?

As I’ve explained to the leader of the opposition in the past, I don’t think it is right to replay the events of the inquiry here, or to offer a running commentary on the inquiry itself. Those were questions put at the inquiry using the legal powers that it has. Evidence is given under oath. I think it is important to respect the inquiry, and not to try and second-guess it or replay it outside its own parameters.

I'll answer the Member’s question, though, in this more general way: all Ministers, when they become responsible for a new portfolio, receive an enormous amount of information from their civil servants. It summarises a huge amount of what they will need to know. It indicates to them where they will need to do further and more in-depth reading, and Ministers follow that advice. Any suggestion that a Minister could embark upon a back catalogue of documents produced over a period of 15 years, and at the same time discharge their everyday responsibilities, simply does not reflect the way in which Government is conducted in Wales or in any other part of the United Kingdom.

Fel yr wyf i wedi esbonio i arweinydd yr wrthblaid yn y gorffennol, nid wyf i'n credu ei bod hi'n iawn ail-chwarae digwyddiadau'r ymchwiliad yma, na chynnig sylwebaeth barhaus ar yr ymchwiliad ei hun. Cwestiynau a ofynnwyd yn yr ymchwiliad oedd y rheini gan ddefnyddio'r pwerau cyfreithiol sydd ganddo. Rhoddir tystiolaeth o dan lw. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig parchu'r ymchwiliad, a pheidio â cheisio rhagweld ei amcanion na'i ail-chwarae y tu allan i'w baramedrau ei hun.

Fe wnaf i ateb cwestiwn yr Aelod, serch hynny, yn y ffordd fwy cyffredinol hon: mae pob Gweinidog, pan fyddan nhw'n dod yn gyfrifol am bortffolio newydd, yn derbyn llawer iawn o wybodaeth gan eu gweision sifil. Mae'n crynhoi llawer iawn o'r hyn y bydd angen iddyn nhw ei wybod. Mae'n dangos iddyn nhw lle bydd angen iddyn nhw ddarllen ymhellach ac yn fwy manwl, ac mae Gweinidogion yn dilyn y cyngor hwnnw. Yn syml, nid yw unrhyw awgrym y gallai Gweinidog gychwyn ar ôl-gatalog o ddogfennau a luniwyd dros gyfnod o 15 mlynedd, ac ar yr un pryd cyflawni ei gyfrifoldebau bob dydd, yn adlewyrchu'r ffordd y mae Llywodraeth yn gweithio yng Nghymru nac yn unrhyw ran arall o'r Deyrnas Unedig.

The question was based on evidence given at a public inquiry. It is perfectly reasonable for Members to come to this Chamber with information that is in the public domain and question the Government's response on it.

Today, we've had the unemployment numbers come out. The Minister for Economy is responsible, obviously, for making key decisions in that portfolio that will affect the economic prospects and the employment prospects of people the length and breadth of Wales. If he's shown in other portfolios he is not across his brief, how can we have confidence that he is going to be able to deal with the economic picture that's unfolding here in Wales?

For the third month running, Wales has had the highest unemployment figures of any part of the United Kingdom. So, what is the Government doing to address what is an emerging pattern, that Wales does have the highest unemployment of any part of the United Kingdom? And when you look at the north-east of England, where we are constantly looked upon as economic comparators, they have declining unemployment there, and greater employment. So, what can we learn from the north-east of England to make sure we improve the employment prospects of people here in Wales?

Roedd y cwestiwn yn seiliedig ar dystiolaeth a roddwyd mewn ymchwiliad cyhoeddus. Mae'n gwbl resymol i Aelodau ddod i'r Siambr hon â gwybodaeth sydd yn y parth cyhoeddus a chwestiynu ymateb y Llywodraeth iddi. 

Heddiw, mae'r rhifau diweithdra wedi cael eu cyhoeddi. Gweinidog yr Economi, yn amlwg, sy'n gyfrifol am wneud penderfyniadau allweddol yn y portffolio hwnnw a fydd yn effeithio ar ragolygon economaidd a rhagolygon cyflogaeth pobl ar hyd a lled Cymru. Os yw wedi dangos mewn portffolios eraill nad oes ganddo reolaeth o'i friff, sut allwn ni fod yn hyderus ei fod yn mynd i allu ymdrin â'r darlun economaidd sy'n datblygu yma yng Nghymru?

Am y trydydd mis yn olynol, Cymru sydd â'r ffigurau diweithdra uchaf o unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig. Felly, beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i fynd i'r afael â'r hyn sy'n batrwm sy'n dod i'r amlwg, sef mai Cymru sydd â'r diweithdra uchaf o unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig? A phan edrychwch chi ar ogledd-ddwyrain Lloegr, lle'r ydym ni'n cael ein hystyried yn gyson fel cymaryddion economaidd, mae ganddyn ddiweithdra sy'n gostwng yno, a mwy o gyflogaeth. Felly, beth allwn ni ei ddysgu gan ogledd-ddwyrain Lloegr i wneud yn siŵr ein bod ni'n gwella rhagolygon cyflogaeth pobl yma yng Nghymru?

What we learn from the economy of the United Kingdom, in every part of it, is that the Tories have crashed the economy and that people in every part of the United Kingdom face a future in which the Bank of England has decided to induce a recession in order to deal with the inflationary pressures that his Government has allowed to gather inside the UK economy. Ministers here need no lessons from elsewhere—the economy Minister or anybody else—in how to discharge our responsibilities, when we see today mortgage costs going up—[Interruption.]

Yr hyn yr ydym ni'n ei ddysgu o economi'r Deyrnas Unedig, ym mhob rhan ohoni, yw bod y Torïaid wedi chwalu'r economi a bod pobl ym mhob rhan o'r Deyrnas Unedig yn wynebu dyfodol lle mae Banc Lloegr wedi penderfynu cymell dirwasgiad er mwyn ymdrin â'r pwysau chwyddiant y mae ei Lywodraeth ef wedi caniatáu iddo ddatblygu y tu mewn i economi'r DU. Nid oes angen unrhyw wersi o rywle arall ar Weinidogion yma—Gweinidog yr economi nac unrhyw un arall—o ran sut i gyflawni ein cyfrifoldebau, pan ydym ni'n gweld costau morgais yn codi heddiw—[Torri ar draws.]

One second, please. Can backbenchers on the Government side and in other parties please allow the First Minister to answer the question that was put to him? He does need to shout because you were talking too much, to be blunt. Let's keep it quiet, calm down, and let the First Minister speak. 

Un eiliad os gwelwch yn dda. A all aelodau'r meinciau cefn ar ochr y Llywodraeth ac mewn pleidiau eraill ganiatáu i'r Prif Weinidog ateb y cwestiwn a ofynnwyd iddo? Mae angen iddo weiddi oherwydd eich bod chi'n siarad gormod, i fod yn ddi-flewyn-ar-dafod. Gadewch i ni gadw pethau'n dawel, tawelu, a gadael i'r Prif Weinidog siarad.

13:55

Dirprwy Lywydd, the pressures inside the UK economy are enormous. Mortgage rates today have risen above the rate they were at the depths of the Liz Truss crisis. That has an impact on every family in every part of Wales who have a mortgage to pay. And on the signs in unemployment figures, mixed as they are today, the leader of the opposition always unerringly picks out the one figure that he thinks will put Wales in the worst possible light. There are other figures in that same series that show that employment rose in Wales last month, again, and at a more rapid rate than in other parts of the United Kingdom. There are figures in the same series, published today, that show that economic inactivity declined last month in Wales again. The picture is mixed here in Wales, as it is elsewhere, but the background to it is clear everywhere. The mismanagement of the UK economy is having an impact directly in the lives of families in every part of the United Kingdom, and his party and his Government in Westminster are responsible for it. 

Dirprwy Lywydd, mae'r pwysau y tu mewn i economi'r DU yn enfawr. Mae cyfraddau morgeisi heddiw wedi codi uwchlaw'r gyfradd yr oedden nhw yn nyfnderoedd argyfwng Liz Truss. Mae hynny'n cael effaith ar bob teulu ym mhob rhan o Gymru sydd â morgais i'w dalu. Ac o ran yr arwyddion mewn ffigurau diweithdra, cymysg fel y maen nhw heddiw, mae arweinydd yr wrthblaid bob amser yn dewis yn ddi-ffael yr un ffigur y mae'n credu fydd yn rhoi Cymru yn y goleuni gwaethaf posibl. Mae yna ffigurau eraill yn yr un gyfres sy'n dangos bod cyflogaeth wedi cynyddu yng Nghymru fis diwethaf, eto, ac ar gyfradd gyflymach nag mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig. Mae yna ffigurau yn yr un gyfres, a gyhoeddwyd heddiw, sy'n dangos bod anweithgarwch economaidd wedi gostwng fis diwethaf yng Nghymru eto. Mae'r darlun yn gymysg yma yng Nghymru, fel y mae mewn mannau eraill, ond mae'r cefndir iddo yn amlwg ym mhobman. Mae'r ffordd y mae economi'r DU yn cael ei chamreoli yn cael effaith uniongyrchol ar fywydau teuluoedd ym mhob rhan o'r Deyrnas Unedig, a'i blaid ef a'i Lywodraeth ef yn San Steffan sy'n gyfrifol am hynny. 

The mismanagement of the Welsh economy lies fairly and squarely in your ballpark, First Minister, for 25 years of inaction to improve the economic prospects of people in Wales. I appreciate you have an employment package available to create an extra 36 more politicians in this place, and I appreciate the economy Minister is trying to enhance his own employment prospects by campaigning to be the next First Minister of Wales, but I would recommend that he focuses on the day job and starts creating better employment prospects for people here in Wales, so that we can arrest the rise in unemployment that sees us leading the pack for all the wrong reasons.

I ask you again, First Minister: what is the Welsh Government doing to increase the skill base and employment prospects for people the length and breadth of Wales? Only last week, there was a survey out that showed that, in the top 50 cities, Cardiff came twenty-seventh and Swansea came fiftieth for employment prospects and economic prospects. Sadly, it was a lack of skills that held many of these potential people back from acquiring quality jobs that ultimately could pay decent wages. So, what, after 25 years of Labour running the Welsh economy into the ground, is the First Minister and his part-time economy Minister doing to arrest that decline?

Chi, yn gwbl bendant, sy'n gyfrifol am gamreoli economi Cymru, Prif Weinidog, am 25 mlynedd o ddiffyg gweithredu i wella rhagolygon economaidd pobl yng Nghymru. Rwy'n sylweddoli bod gennych chi becyn cyflogaeth ar gael i greu 36 o wleidyddion ychwanegol yn y lle hwn, ac rwy'n sylweddoli bod Gweinidog yr economi yn ceisio gwella ei ragolygon gwaith ei hun trwy ymgyrchu i fod yn Brif Weinidog nesaf Cymru, ond byddwn i'n argymell ei fod yn canolbwyntio ar ei swydd bresennol ac yn dechrau creu gwell rhagolygon gwaith i bobl yma yng Nghymru, fel y gallwn ni atal y cynnydd mewn diweithdra sy'n golygu mai ni sydd ar flaen y gad am yr holl resymau anghywir.

Gofynnaf i chi eto, Prif Weinidog: beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynyddu'r sylfaen sgiliau a'r rhagolygon gwaith i bobl ledled Cymru? Dim ond yr wythnos diwethaf, cyhoeddwyd arolwg a oedd yn dangos bod Caerdydd, o'r 50 o ddinasoedd, wedi dod yn seithfed ar hugain a bod Abertawe wedi dod yn hanner canfed o ran rhagolygon gwaith a rhagolygon economaidd. Yn anffodus, diffyg sgiliau oedd yn dal llawer o'r darpar bobl hyn yn ôl rhag cael swyddi o ansawdd a allai yn y pen draw dalu cyflogau gwerth chweil. Felly, beth, ar ôl 25 mlynedd o Lafur yn difetha economi Cymru, mae'r Prif Weinidog a'i Weinidog economi rhan-amser yn ei wneud i atal y dirywiad hwnnw?

The smell of burning midnight oil over those sorts of cheap gibes is to be found everywhere in the Chamber. He needs a better scriptwriter, and he has for a long time. The reason that the Labour Party has been in charge of the economy in Wales for 25 years, Dirprwy Lywydd, is because the people of Wales return Labour Governments at successive elections. They know what the Tories' message for Wales is, always: 'If it's Wales, it's worse.' That's the only thing they ever have to say to people in Wales, and every time, people in Wales reject what they have to say. His performance today will simply resonate in the ears of people in every part of Wales facing, as they do, galloping inflation, fuel and energy prices higher than ever before, an induced recession in order to deal with the mess that they have made—that's what people outside will hear—and austerity, which has held their wages down and put their benefits to the lowest level in 50 years. What people outside this Chamber know is that the biggest thing that can happen to help the Welsh economy is a Labour Government, and everything we've heard today will help people to come to that conclusion.

Mae arogl llosgi'r gannwyll yn hwyr dros y mathau hynny o wawdiau isel i'w ganfod ym mhobman yn y Siambr. Mae angen sgriptiwr gwell arno, a hynny ers amser maith. Y rheswm mae'r Blaid Lafur wedi bod yn gyfrifol am yr economi yng Nghymru ers 25 mlynedd, Dirprwy Lywydd, yw oherwydd bod pobl Cymru yn dychwelyd Llywodraethau Llafur mewn etholiadau olynol. Maen nhw'n gwybod beth yw neges y Torïaid i Gymru, bob amser: 'Pan ddaw i Gymru, mae'n waeth.' Dyna'r unig beth sydd ganddyn nhw i'w ddweud byth wrth bobl yng Nghymru, a bob tro, mae pobl yng Nghymru yn gwrthod yr hyn sydd ganddyn nhw i'w ddweud. Bydd ei berfformiad heddiw yn atseinio yng nghlustiau pobl ym mhob rhan o Gymru sy'n wynebu, fel y maen nhw, chwyddiant sydd allan o reolaeth, prisiau tanwydd ac ynni sy'n uwch nag erioed o'r blaen, dirwasgiad wedi'i gymell er mwyn ymdrin â'r llanast y maen nhw wedi ei wneud—dyna fydd pobl y tu allan yn ei glywed—a chyni cyllidol, sydd wedi dal eu cyflogau i lawr a rhoi eu budd-daliadau ar y lefel isaf mewn 50 mlynedd. Yr hyn y mae pobl y tu allan i'r Siambr hon yn ei wybod yw mai'r peth mwyaf a all ddigwydd i helpu economi Cymru yw Llywodraeth Lafur, a bydd popeth yr ydym ni wedi ei glywed heddiw yn helpu pobl i ddod i'r casgliad hwnnw.

Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Mi hoffwn i ofyn cwestiynau ynglŷn â materion ehangach o gwmpas cyhoeddiad Zimmer Biomet am golli cannoedd o swyddi ym Mhen-y-bont ar Ogwr—newyddion trychinebus i'r gweithlu lleol, wrth gwrs, ac i'r economi ehangach. A all y Prif Weinidog ddweud wrthym ni ba waith rhagweithiol oedd wedi cael ei wneud gan Lywodraeth Cymru cyn y cyhoeddiad hwnnw er mwyn dod i ddeall rhywfaint am hyfywedd a sefydlogrwydd y cwmni a lle oedd y gwaith yma ym Mhen-y-bont ar Ogwr yn ffitio i mewn i gynlluniau ehangach y cwmni yma?

Thank you very much, Dirprwy Lywydd. I'd like to ask some questions on broader issues around the Zimmer Biomet announcement on the hundreds of job losses in Bridgend—disastrous news for the local workforce, of course, but also for the broader economy. Can the First Minister tell us what proactive work was done by the Welsh Government before that announcement in order to understand the viability and stability of the company and where this work in Bridgend fitted into the company's broader plans?

Fel mae'r Aelod lleol wedi'i ddweud yn barod wrth y Senedd y prynhawn yma, roedd y cyhoeddiad gan y cwmni wedi dod fel sioc i'r bobl oedd yn gweithio i'r cwmni. Doedd dim byd wedi cael ei ddweud i ni yn y Llywodraeth yma yng Nghaerdydd, ond doedd dim byd wedi cael ei ddweud, fel rŷn ni wedi clywed oddi wrth Aelodau'r Ceidwadwyr y prynhawn yma, wrth y Llywodraeth yn San Steffan chwaith. So, heb gael dim byd o'r wybodaeth cyn beth oedd y cwmni wedi'i ddweud, doedd dim siawns gyda ni na neb arall i baratoi gyda'r cwmni am beth maen nhw nawr wedi awgrymu.

As the local Member has already said to the Senedd this afternoon, the announcement by the company came as a shock to the people who worked for the company. There was nothing that had been said to us in Government here in Cardiff, but nothing had been said, as we've heard from Members of the Conservatives this afternoon, to the Government in Westminster either. So, without any of the information ahead of the announcement by the company, we had no chance, and nor did anybody else, to prepare with the company about what they have currently proposed.

14:00

Mi glywais i beth ddywedodd yr Aelodau lleol, Luke Fletcher a Huw Irranca-Davies, ynglŷn â’r sefyllfa hon, ond dwi'n meddwl bod hi’n eithaf clir bod bys Llywodraeth Cymru ddim ar y pwls o ran cwmni a chyflogwr oedd mor bwysig. Ac mae'n digwydd yn rhy aml. Yn llythrennol, o Fôn i Fynwy, o'r 2 Sisters i Avara Food, a rŵan Zimmer Biomet, dŷn ni'n gweld cyflogwyr mawr yn tynnu allan a gadael creithiau economaidd dwfn, ac mae'r ffigurau diweithdra heddiw yn cadarnhau patrwm pryderus iawn.

I heard what the local Members, Luke Fletcher and Huw Irranca-Davies, said about that situation, but I do think it's quite clear that the Welsh Government's finger isn't on the pulse in terms of a company and an employer that was so very important. And it happens too often. Literally, from Anglesey to Monmouthshire, from the 2 Sisters to Avara Food, and now Zimmer Biomet, we see major employers withdrawing and leaving economic scars, and the unemployment figures confirm a very worrying pattern.

Today's figures show that Wales has the highest unemployment rate in the UK, the highest in five years, rising for a third month running. But, again, with Zimmer Biomet, we've seen what appears to be a lack of engagement by Welsh Government to look out for those warning signs. We need those warning mechanisms. And it raises questions too about the tracking of public funds given to businesses. Zimmer Biomet received £700,000 of taxpayers’ money in 2016.

Now, I wrote last week about the Government's resistance to scrutiny, and that was in the context of its COVID record, but equally, the Government itself has to scrutinise what's going on in the Welsh economy. So, what steps are being taken, proactively, in all parts of Wales, gauging the health and viability of key businesses, to avoid another Zimmer Biomet and show that you've learnt from this experience?

Mae ffigurau heddiw yn dangos mai Cymru sydd â'r gyfradd ddiweithdra uchaf yn y DU, yr uchaf mewn pum mlynedd, yn codi am drydydd mis yn olynol. Ond, eto, gyda Zimmer Biomet, rydym ni wedi gweld yr hyn sy'n ymddangos fel diffyg ymgysylltiad gan Lywodraeth Cymru i gadw llygad am yr arwyddion rhybudd hynny. Mae angen y mecanweithiau rhybuddio hynny arnom ni. Ac mae'n codi cwestiynau hefyd am olrhain arian cyhoeddus a roddir i fusnesau. Derbyniodd Zimmer Biomet £700,000 o arian trethdalwyr yn 2016.

Nawr, ysgrifennais yr wythnos diwethaf am wrthwynebiad y Llywodraeth i graffu, ac roedd hynny yng nghyd-destun ei record COVID, ond yn yr un modd, mae'n rhaid i'r Llywodraeth ei hun graffu ar yr hyn sy'n digwydd yn economi Cymru. Felly, pa gamau sy'n cael eu cymryd, yn rhagweithiol, ym mhob rhan o Gymru, gan fesur iechyd a hyfywedd busnesau allweddol, i osgoi Zimmer Biomet arall a dangos eich bod chi wedi dysgu o'r profiad hwn?

Well, Dirprwy Lywydd, it's nonsense, isn't it? It's just plain nonsense. The company made its decision to announce its intentions without a single word to the Welsh Government, to its own employees, to the UK Government. There's no finger on any pulse that is going to detect an announcement that a company is determined to make on its own terms and without informing anybody else. And to suggest that, somehow, there was intelligence there to be collected if only someone was alert to it simply does not reflect at all what happened in this case. Of course, the Welsh Government has, through its regional economic arrangements, people in every part of Wales who talk every single day to companies throughout Wales, sometimes about the difficulties that they are experiencing, sometimes about the expansion plans that they have. And in all those parts of Wales, those conversations amount to the richest source of intelligence that a Government can gather about where difficulties are likely to arise, and where Government investment, of the sort that was made once in Biomet, can be made to best effect. That's the way we conduct our responsibilities. To suggest that when a company, on its own terms and within its own rights, decides it will make an announcement without engaging with any of those on-the-ground arrangements, I'm afraid the responsibility lies with them, and nobody else.

Wel, Dirprwy Lywydd, mae'n nonsens, onid ydyw? Nonsens llwyr. Fe wnaeth y cwmni ei benderfyniad i gyhoeddi ei fwriadau heb yr un gair i Lywodraeth Cymru, i'w weithwyr ei hun, i Lywodraeth y DU. Does dim bys ar unrhyw bwls sy'n mynd i ganfod cyhoeddiad y mae cwmni'n benderfynol o'i wneud ar ei delerau ei hun a heb hysbysu neb arall. Ac nid yw awgrymu, rywsut, bod gwybodaeth yno i'w chasglu pe bai rhywun ond wedi bod yn effro iddi yn adlewyrchu o gwbl yr hyn a ddigwyddodd yn yr achos hwn. Wrth gwrs, mae gan Lywodraeth Cymru, drwy ei threfniadau economaidd rhanbarthol, bobl ym mhob rhan o Gymru sy'n siarad bob dydd â chwmnïau ledled Cymru, weithiau am yr anawsterau y maen nhw'n eu hwynebu, weithiau am y cynlluniau ehangu sydd ganddyn nhw. Ac yn yr holl rannau hynny o Gymru, y sgyrsiau hynny yw'r ffynhonnell fwyaf cyfoethog o wybodaeth y gall Llywodraeth ei chasglu ynghylch ble mae anawsterau yn debygol o godi, a lle gellir gwneud buddsoddiad gan y Llywodraeth, o'r math a wnaed unwaith yn Biomet, i'r perwyl gorau. Dyna'r ffordd yr ydym ni'n cyflawni ein cyfrifoldebau. I awgrymu, pan fydd cwmni, ar ei delerau ei hun ac o fewn ei hawliau ei hun, yn penderfynu y bydd yn gwneud cyhoeddiad heb ymgysylltu ag unrhyw rai o'r trefniadau hynny ar lawr gwlad, rwy'n ofni mai nhw sy'n gyfrifol, a neb arall.

I fully recognise what the First Minister says—that sometimes businesses aren't as transparent as we'd like them to be. But I'm disappointed that the First Minister isn't putting his hands up and saying, 'Yes, we need to do more to get our finger on the pulse and put those warning mechanisms in place'. My vision for Wales is of an economically resilient nation, proactive in both spotting risks and in seizing opportunities.

Now, the transition to net-zero provides many opportunities. Certainly, I want to see serious action on decarbonising and on supporting companies that want to protect and create jobs through protecting the planet. Now, we know that the Prime Minister, according to one Tory Minister, is apathetic about tackling climate change. That's 'apathetic'. And Keir Starmer’s u-turn on his green prosperity plan doesn't bode well should Labour come into power either. Now, we should all be very, very nervous to hear alarm bells ring at Tata Steel in the past few days. So, we have the Tory UK Government not providing the kinds of promises on future green subsidies that Tata would like to hear, we have the Keir Starmer u-turn, and Welsh Government says it can't step in. Who are people meant to trust? Let me ask this: given the u-turn, how would the Labour First Minister here expect a Labour UK Government to approach discussions with Tata? And, frankly, is the First Minister happy for the key economic levers to continue to reside at Westminster?

Rwy'n llwyr gydnabod yr hyn y mae'r Prif Weinidog yn ei ddweud—nad yw busnesau weithiau mor dryloyw ag yr hoffem iddyn nhw fod. Ond rwy'n siomedig nad yw'r Prif Weinidog yn rhoi ei ddwylo i fyny ac yn dweud, 'Oes, mae angen i ni wneud mwy i gael ein bys ar y pwls a rhoi'r mecanweithiau rhybuddio hynny ar waith'. Fy ngweledigaeth i ar gyfer Cymru yw cenedl sy'n gydnerth yn economaidd, yn rhagweithiol o ran nodi risgiau a manteisio ar gyfleoedd.

Nawr, mae'r newid i sero net yn cynnig llawer o gyfleoedd. Yn sicr, rwyf i eisiau gweld camau o ddifrif ar ddatgarboneiddio ac ar gynorthwyo cwmnïau sydd eisiau diogelu a chreu swyddi trwy ddiogelu'r blaned. Nawr, rydym ni'n gwybod bod Prif Weinidog y DU, yn ôl un Gweinidog Torïaidd, yn apathetig ynglŷn â mynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd. 'Apathetig', i gadarnhau. Ac nid yw tro pedol Keir Starmer ar ei gynllun ffyniant gwyrdd yn argoeli'n dda pe bai Llafur yn dod i rym chwaith. Nawr, dylem ni i gyd fod yn nerfus dros ben o glywed clychau larwm yn canu yn Tata Steel yn ystod y dyddiau diwethaf. Felly, mae gennym ni Lywodraeth Dorïaidd y DU sydd ddim yn darparu'r mathau o addewidion ar gymorthdaliadau gwyrdd yn y dyfodol yr hoffai Tata eu clywed, mae gennym ni dro pedol Keir Starmer, ac mae Llywodraeth Cymru yn dweud na all gamu i mewn. Pwy ddylai pobl ymddiried ynddo? Gadewch i mi ofyn hyn: o ystyried y tro pedol, sut byddai'r Prif Weinidog Llafur yma yn disgwyl i Lywodraeth Lafur y DU fynd i'r afael â thrafodaethau gyda Tata? Ac, a dweud y gwir, a yw'r Prif Weinidog yn hapus i'r ysgogiadau economaidd allweddol barhau i fod yn San Steffan?

14:05

Well, Dirprwy Lywydd, there is no u-turn on the part of my colleagues at Westminster. There is a green prosperity fund; the intention is that it will rise to £28 billion a year in investment in the green economy, and that the next Labour Government, when it comes—and, of course, I think it cannot come soon enough—it will inevitably have to deal with the consequences of the failures that we see in the economy every day. The UK Labour Party's determination to invest in that green economy is undiminished, but it will have to deal with the economic circumstances that it inherits.

Warning signs out of Tata, Dirprwy Lywydd, have not emerged in the last few days; it is months and months since I met with the Minister for Economy with the head of Tata India during a visit to Wales. I was in correspondence with the last Prime Minister but two, I think, about it at the time, asking the UK Government to take seriously the warnings that Tata India were providing to us about long-term investment that is needed at that Tata site in Port Talbot. Now, I urge the UK Government, as I did when I spoke on this matter to Michael Gove only two weeks ago at the British Irish Council, to take those warnings seriously, to enter into purposeful negotiations with the company.

There is a promising future for steel making in Wales, and no country that is not prepared to invest in a steel industry can expect seriously to be taken as a global economic force. Wales has an enormous amount to contribute to that, but it will need resources of a sort that are only available with the firepower that a UK Government can bring to bear. That is why it is still sensible for us to go on working with that UK Government, because the level of investment that the company will require in order to create a pathway, a successful pathway to steel making for the future, relies on a tripartite arrangement. The company themselves will make major investment; the Welsh Government will make investments in the areas where we have responsibility, in skills, in research and development, in making sure that those green technologies are accelerated at the Tata site, and then we need a UK Government willing to make that long-term investment, to demonstrate that it is serious about the future of a steel industry for the United Kingdom and a steel industry fit for the era of climate change.

Wel, Dirprwy Lywydd, nid oes unrhyw dro pedol ar ran fy nghydweithwyr yn San Steffan. Mae yna gronfa ffyniant gwyrdd; y bwriad yw y bydd yn codi i £28 biliwn y flwyddyn mewn buddsoddiad yn yr economi werdd, ac y bydd y Llywodraeth Lafur nesaf, pan ddaw hi—ac, wrth gwrs, rwy'n credu na all ddod yn ddigon buan—bydd yn anochel y bydd yn rhaid iddi ymdrin â chanlyniadau'r methiannau yr ydym ni'n eu gweld yn yr economi bob dydd. Nid yw penderfyniad Plaid Lafur y DU i fuddsoddi yn yr economi werdd honno ddim llai, ond bydd yn rhaid iddi ymdrin â'r amgylchiadau economaidd y mae'n eu hetifeddu.

Nid yw arwyddion rhybudd gan Tata, Dirprwy Lywydd, wedi dod i'r amlwg yn ystod y dyddiau diwethaf; mae'n fisoedd ar fisoedd ers i mi gyfarfod â Gweinidog yr Economi â phennaeth Tata India yn ystod ymweliad â Chymru. Roeddwn i mewn gohebiaeth â Phrif Weinidog diwethaf y DU ond dau, rwy'n credu, yn gofyn i Lywodraeth y DU gymryd o ddifrif y rhybuddion yr oedd Tata India yn eu rhoi i ni am fuddsoddiad hirdymor sydd ei angen ar y safle Tata hwnnw ym Mhort Talbot. Nawr, rwy'n annog Llywodraeth y DU, fel y gwnes i pan siaradais ar y mater hwn â Michael Gove dim ond pythefnos yn ôl yn y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig, i gymryd y rhybuddion hynny o ddifrif, i ddechrau trafodaethau pwrpasol gyda'r cwmni.

Mae dyfodol addawol i gynhyrchu dur yng Nghymru, ac ni all unrhyw wlad nad yw'n barod i fuddsoddi mewn diwydiant dur ddisgwyl cael ei chymryd o ddifrif fel grym economaidd byd-eang. Mae gan Gymru lawer iawn i'w gyfrannu at hynny, ond bydd angen adnoddau o fath sydd ond ar gael gyda'r grym y gall Llywodraeth y DU ei gynnig. Dyna pam mae'n dal yn synhwyrol i ni barhau i weithio gyda'r Llywodraeth y DU honno, gan fod lefel y buddsoddiad y bydd ei hangen ar y cwmni er mwyn creu llwybr, llwybr llwyddiannus i gynhyrchu dur ar gyfer y dyfodol, yn dibynnu ar drefniant teiran. Bydd y cwmni ei hun yn gwneud buddsoddiad mawr; bydd Llywodraeth Cymru yn buddsoddi yn y meysydd lle mae gennym ni gyfrifoldeb, mewn sgiliau, mewn ymchwil a datblygu, mewn gwneud yn siŵr bod y technolegau gwyrdd hynny yn cael eu cyflymu ar safle Tata, ac yna rydym ni angen Llywodraeth y DU sy'n barod i wneud y buddsoddiad hirdymor hwnnw, i ddangos ei bod o ddifrif am ddyfodol diwydiant dur i'r Deyrnas Unedig a diwydiant dur sy'n addas ar gyfer oes newid hinsawdd.

Pobl ag Anableddau Dysgu
People with Learning Disabilities

3. Sut mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod gan bobl ag anableddau dysgu fynediad at drafnidiaeth gyhoeddus? OQ59851

3. How does the Welsh Government ensure that people with learning disabilities have access to public transport? OQ59851

Diolch yn fawr i Sioned Williams am y cwestiwn, Dirprwy Lywydd. Rydym yn dysgu'n uniongyrchol gan bobl ag anableddau dysgu, er mwyn i ni allu mynd i’r afael â'r rhwystrau maen nhw wedi wynebu am gyfnod rhy hir wrth ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Mae gan y fforwm cydraddoldeb anabledd ffocws penodol ar deithio, a bydd ei ganfyddiadau yn cael eu hadrodd i Weinidogion.

I thank Sioned Williams for that question. We learn directly from people with learning disabilities so that we can address the barriers they have faced for too long in using public transport. The disability equality forum has a specific focus on travel and will report its findings directly to Ministers.

Diolch, Brif Weinidog. 

Thank you, First Minister.

I'm glad to hear that you're listening to people with learning disabilities, because in a meeting I chaired recently of the Senedd cross-party group on learning disability, we heard distressing evidence that people with a learning disability have been struggling to get their bus passes renewed following an apparent change to the way they're being issued from local authorities to Transport for Wales. Many of these people have had bus passes for a long time and have never had any problem renewing them, but when trying to renew them recently, their applications have been rejected without being given a reason. We heard reports that holders had been asked to prove their eligibility again, long before their passes are due to expire. We even heard of bus drivers removing a person's bus pass and refusing to allow them to travel without any valid explanation. This has led to a fear among people with a learning disability that they will not be able to safely travel to where they need to be.

A learning disability is lifelong. If you were eligible previously, then you should be eligible now. We heard concerns that there was a move towards relying on Department for Work and Pensions assessments, which makes no sense from a social model of disability perspective. Last month, Learning Disability Wales sent a freedom of information request to Transport for Wales asking why this was happening. They denied that there had been any changes to the way they're being issued. So, why then, Prif Weinidog, are people with a learning disability or neurodivergence struggling to get their bus passes renewed? Will you urgently address this?

Rwy'n falch o glywed eich bod chi'n gwrando ar bobl ag anableddau dysgu, oherwydd mewn cyfarfod a gadeiriais yn ddiweddar o grŵp trawsbleidiol y Senedd ar anabledd dysgu, clywsom dystiolaeth ofidus bod pobl ag anabledd dysgu wedi bod yn ei chael hi'n anodd adnewyddu eu pasys bws yn dilyn newid ymddangosol i'r ffordd y maen nhw'n cael eu dosbarthu gan awdurdodau lleol i Trafnidiaeth Cymru. Mae llawer o'r bobl hyn wedi meddu ar basys bws ers amser maith a dydyn nhw erioed wedi cael unrhyw broblem yn eu hadnewyddu nhw, ond wrth geisio eu hadnewyddu nhw'n ddiweddar, gwrthodwyd eu ceisiadau heb gael rheswm. Clywsom adroddiadau bod deiliaid wedi cael cais i brofi eu cymhwysedd eto, ymhell cyn y disgwylir i'w pasys ddod i ben. Clywsom hyd yn oed am yrwyr bysiau yn cymryd pàs bws rhywun oddi wrtho ac yn gwrthod caniatáu iddo deithio heb unrhyw esboniad dilys. Mae hyn wedi arwain at ofn ymhlith pobl ag anabledd dysgu na fyddan nhw'n gallu teithio'n ddiogel i'r man lle maen nhw angen bod.

Mae anabledd dysgu yn un gydol oes. Os oeddech chi'n gymwys o'r blaen, yna dylech chi fod yn gymwys nawr. Clywsom bryderon bod symudiad tuag at ddibynnu ar asesiadau'r Adran Gwaith a Phensiynau, sydd ddim yn gwneud unrhyw synnwyr o safbwynt model cymdeithasol o anabledd. Fis diwethaf, anfonodd Anabledd Dysgu Cymru gais rhyddid gwybodaeth at Trafnidiaeth Cymru yn gofyn pam roedd hyn yn digwydd. Fe wnaethon nhw wadu bod unrhyw newidiadau wedi bod i'r ffordd maen nhw'n cael eu cyflwyno. Pam felly, Prif Weinidog, y mae pobl ag anabledd dysgu neu niwrowahaniaeth yn ei chael hi'n anodd adnewyddu eu pasys bws? A wnewch chi roi sylw brys i hyn?

14:10

Well, Dirprwy Lywydd, I thank the Member for the work she does chairing that cross-party group, and I agree with her: it is very important indeed that we hear directly from those people with lived experience of learning disability and other forms of disability that play an important part in being able to access our transport system and, indeed, the services that we provide in a way that is as readily available to them as possible. I too have heard accounts of people who say that practice has changed in the way that bus passes have been issued. Let me be very clear with the Member: the policy has not changed; the policy of the Welsh Government remains as it always has been.

I too have asked previously for an assurance from Transport for Wales that the practice hasn't changed either, and that is exactly what they said to me, that they continue to operate the system as they always have. But, in the light of further information from people with a learning disability, of the experiences they have had, I have asked officials to have a further discussion with Transport for Wales and to make sure that we have the assurances that we need that they are administering the scheme in the way that we would like to see it administered, in line with the Welsh Government policy and with no moves that appear to make it more difficult for people with learning disabilities to obtain the rights to which they are entitled.

Wel, Dirprwy Lywydd, diolchaf i'r Aelod am y gwaith y mae'n ei wneud yn cadeirio'r grŵp trawsbleidiol hwnnw, ac rwy'n cytuno â hi: mae'n bwysig iawn yn wir ein bod ni'n clywed yn uniongyrchol gan y bobl hynny sydd â phrofiad bywyd o anabledd dysgu a mathau eraill o anabledd sy'n chwarae rhan bwysig o ran gallu defnyddio ein system drafnidiaeth ac, yn wir, y gwasanaethau yr ydym ni'n eu darparu mewn ffordd sydd ar gael mor hawdd â phosibl iddyn nhw. Rwyf innau hefyd wedi clywed sôn am bobl sy'n dweud bod yr arfer wedi newid o ran y ffordd y mae pasys bws wedi cael eu cyflwyno. Gadewch i mi fod yn glir iawn gyda'r Aelod: nid yw'r polisi wedi newid; mae polisi Llywodraeth Cymru yn parhau fel y bu erioed.

Rwyf innau hefyd wedi gofyn yn flaenorol am sicrwydd gan Trafnidiaeth Cymru nad yw'r arfer wedi newid chwaith, a dyna'n union y gwnaethon nhw ei ddweud wrthyf i, eu bod nhw'n parhau i weithredu'r system fel y maen nhw wedi ei wneud erioed. Ond, yng ngoleuni rhagor o wybodaeth gan bobl ag anabledd dysgu, o'r profiadau y maen nhw wedi eu cael, rwyf i wedi gofyn i swyddogion gael trafodaeth bellach gyda Trafnidiaeth Cymru a gwneud yn siŵr bod gennym ni'r sicrwydd sydd ei angen arnom ni eu bod nhw'n gweinyddu'r cynllun yn y ffordd yr hoffem ei weld yn cael ei weinyddu, yn unol â pholisi Llywodraeth Cymru a heb unrhyw gamau sy'n ymddangos fel pe baen nhw'n ei gwneud hi'n fwy anodd i bobl ag anableddau dysgu gael yr hawliau y mae ganddyn nhw hawl iddyn nhw.

Equivalent practice applies to the disabled person's concessionary travel card. The social model of disability should be guiding everything done by service providers in all sectors, recognising that people are not disabled by their impairments but by the barriers to access and inclusion that society places in their way.

Research for the UK Department for Transport has shown that people with access needs, including disabled people with cognitive impairments, encompassing difficulties with learning, are still less likely to travel and feel less confident about travelling than people without access needs. The 2020 Equality and Human Rights Commission report, 'Accessible transport for older and disabled people in Wales', found that equality considerations for disabled people were not given enough importance in public transport in Wales. It found that the Welsh Government had demonstrated good aspirations for accessible and inclusive public transport, but the implementation thus far had been poor.

So, what engagement are you having with public transport providers in Wales, including Transport for Wales and local authorities, over the disabled person's concessionary travel card, to ensure that Welsh Government strategies for inclusion are implemented? And what actions will you also take to certify that all Welsh Government transport policies comply with the social model of disability?

Mae arfer cyfatebol yn berthnasol i'r cerdyn teithio rhatach i berson anabl. Dylai'r model cymdeithasol o anabledd fod yn arwain popeth sy'n cael ei wneud gan ddarparwyr gwasanaethau ym mhob sector, gan gydnabod nad yw pobl yn anabl oherwydd eu namau ond oherwydd y rhwystrau i fynediad a chynhwysiant y mae cymdeithas yn eu gosod yn eu ffordd.

Mae ymchwil ar gyfer Adran Drafnidiaeth y DU wedi dangos bod pobl ag anghenion mynediad, gan gynnwys pobl anabl â namau gwybyddol, sy'n cwmpasu anawsterau dysgu, yn dal yn llai tebygol o deithio ac yn teimlo'n llai hyderus am deithio na phobl heb anghenion mynediad. Canfu adroddiad y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol o 2020, 'Trafnidiaeth hygyrch i bobl hŷn ac anabl yng Nghymru', nad oedd digon o bwysigrwydd yn cael ei neilltuo i ystyriaethau cydraddoldeb i bobl anabl o ran trafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru. Canfu fod Llywodraeth Cymru wedi dangos dyheadau da ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus hygyrch a chynhwysol, ond bod y gweithredu hyd yma wedi bod yn wael.

Felly, pa ymgysylltiad ydych chi'n ei gael gyda darparwyr trafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru, gan gynnwys Trafnidiaeth Cymru ac awdurdodau lleol, ynghylch y cerdyn teithio rhatach i berson anabl, i sicrhau bod strategaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer cynhwysiant yn cael eu gweithredu? A pha gamau wnewch chi hefyd eu cymryd i gadarnhau bod holl bolisïau trafnidiaeth Llywodraeth Cymru yn cydymffurfio â'r model cymdeithasol o anabledd?

Well, Dirprwy Lywydd, I agree with the Member about the fundamental importance of the social model of disability being felt in all the policies that we provide, and then the way that those policies are delivered. I said in my original answer that the disability rights taskforce has itself established a travel working group; it's co-chaired by Guide Dogs Cymru, and it includes representatives with lived experience of learning disability on that group. The group has met four times already; it met last on 28 June. It feeds its views into the taskforce as a whole, and the taskforce reports directly to my colleague Jane Hutt.

I think Mark Isherwood would be pleased to see that, on the agenda of that last meeting on 28 June, the very first aspect of the agenda was a reaffirmation of the need to embody co-production and recognise the social model of disability in the work of that group itself. It heard directly from transport providers in the field and it will have taken that opportunity to make sure that the experience of people with disabilities using our public transport system was communicated directly to those who provide those services in the field. And, in the way that Sioned Williams said in her original question, making sure that the views and the direct experiences of people in those circumstances are heard loud and clear, in the way that services are provided, is fundamental to the work of that disability taskforce.

Wel, Dirprwy Lywydd, rwy'n cytuno â'r Aelod am bwysigrwydd sylfaenol y model cymdeithasol o anabledd yn cael ei deimlo yn yr holl bolisïau yr ydym ni'n eu darparu, ac yna'r ffordd y caiff y polisïau hynny eu darparu. Dywedais yn fy ateb gwreiddiol bod y tasglu hawliau anabledd ei hun wedi sefydlu gweithgor teithio; mae'n cael ei gyd-gadeirio gan Cŵn Tywys Cymru, ac mae'n cynnwys cynrychiolwyr sydd â phrofiad bywyd o anabledd dysgu ar y grŵp hwnnw. Mae'r grŵp wedi cyfarfod bedair gwaith eisoes; cyfarfu ddiwethaf ar 28 Mehefin. Mae'n cyfrannu ei safbwyntiau at y tasglu yn ei gyfanrwydd, ac mae'r tasglu yn adrodd yn uniongyrchol i'm cyd-Weinidog Jane Hutt.

Rwy'n credu y byddai Mark Isherwood yn falch o weld, ar agenda'r cyfarfod diwethaf hwnnw ar 28 Mehefin, mai agwedd gyntaf un yr agenda oedd ailddatgan yr angen i ymgorffori cyd-gynhyrchu a chydnabod y model cymdeithasol o anabledd yng ngwaith y grŵp hwnnw ei hun. Clywodd yn uniongyrchol gan ddarparwyr trafnidiaeth yn y maes a bydd wedi manteisio ar y cyfle hwnnw i wneud yn siŵr bod profiad pobl ag anableddau sy'n defnyddio ein system drafnidiaeth gyhoeddus yn cael ei gyfleu yn uniongyrchol i'r rhai sy'n darparu'r gwasanaethau hynny yn y maes. Ac, yn y modd y dywedodd Sioned Williams yn ei chwestiwn gwreiddiol, mae gwneud yn siŵr bod safbwyntiau a phrofiadau uniongyrchol pobl yn yr amgylchiadau hynny yn cael eu clywed yn gwbl glir, yn y ffordd y darperir gwasanaethau, yn hanfodol i waith y tasglu anabledd hwnnw.

14:15

First Minister, we know that people with learning difficulties and other people who face disabling barriers in life hugely value the presence and assistance of staff at railway stations. Would you agree with me, therefore, that it'll be a source of reassurance to them to hear that Transport for Wales have no plans whatsoever to reduce the number of staff at stations that they manage here in Wales, and, indeed, where they manage them in England? And in stark contrast, the Department for Transport in England have announced the wholesale closure of ticket offices at stations managed by them. 

Prif Weinidog, rydyn ni'n gwybod bod pobl sydd ag anawsterau dysgu a phobl eraill sy'n wynebu rhwystrau sy'n eu hanalluogi mewn bywyd wir yn gwerthfawrogi presenoldeb a chymorth staff mewn gorsafoedd trenau. A fyddech chi'n cytuno â mi, felly, y bydd yn gysur iddyn nhw glywed nad oes gan Trafnidiaeth Cymru unrhyw gynlluniau o gwbl i leihau nifer y staff mewn gorsafoedd y maen nhw'n eu rheoli yma yng Nghymru, nac, yn wir, yn y rhai maen nhw'n eu rheoli yn Lloegr? Ac mewn cyferbyniad llwyr, mae'r Adran Drafnidiaeth yn Lloegr wedi cyhoeddi y bydd swyddfeydd tocynnau yn cael eu cau ar raddfa eang mewn gorsafoedd sy'n cael eu rheoli ganddyn nhw. 

Llywydd, I absolutely do agree with what Ken Skates has said. Almost 900 ticket offices in England are affected by the announcement of the Department for Transport in what many people regard as simply a retaliatory measure in the ongoing industrial dispute that the UK Government fails to settle in the transport industry. Here in Wales, we proceed, as the Member knows, through social partnership, working closely with our trade union colleagues. We achieve far more by working together than forcing through changes as part of ongoing industrial disputes.

I'm able to confirm exactly what Ken Skates said, Dirprwy Lywydd; Transport for Wales does not plan to make similar changes to ticket offices in Wales, or indeed to the ticket offices that they manage in England—in Chester, in Hereford and in Shrewsbury, for example—because we know that particularly for those people who may struggle to access services for people who are able bodied, then the presence of staff on the station able to respond directly to their requirements is a very important part of how they are able to access services in the way that we have discussed here this afternoon.

Llywydd, rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn y mae Ken Skates wedi'i ddweud. Mae cyhoeddiad yr Adran Drafnidiaeth yn effeithio ar bron i 900 o swyddfeydd tocynnau yn Lloegr yn yr hyn y mae llawer o bobl yn ei ystyried yn fesur dialgar yn yr anghydfod diwydiannol parhaus nad yw Llywodraeth y DU yn llwyddo i'w ddatrys yn y diwydiant trafnidiaeth. Yma yng Nghymru, rydyn ni'n bwrw ymlaen, fel y mae'r Aelod yn gwybod, drwy bartneriaeth gymdeithasol, gan weithio'n agos gyda'n cydweithwyr yn yr undebau llafur. Rydyn ni'n cyflawni llawer mwy drwy gydweithio na thrwy orfodi newidiadau fel rhan o anghydfodau diwydiannol parhaus.

Gallaf gadarnhau'n union yr hyn a ddywedodd Ken Skates, Dirprwy Lywydd; nid yw Trafnidiaeth Cymru yn bwriadu gwneud newidiadau tebyg i swyddfeydd tocynnau yng Nghymru, nac yn wir i'r swyddfeydd tocynnau y maen nhw'n eu rheoli yn Lloegr—yng Nghaer, yn Henffordd ac yn Amwythig, er enghraifft—oherwydd rydyn ni'n gwybod, yn arbennig i'r bobl hynny a all ei chael hi'n anodd cael mynediad at wasanaethau i bobl nad ydyn nhw'n anabl, fod presenoldeb staff yn yr orsaf sy'n gallu ymateb yn uniongyrchol i'w gofynion yn rhan bwysig iawn o sut gallan nhw gael gafael ar wasanaethau yn y ffordd yr ydym wedi'i thrafod yma y prynhawn yma.

Gofal Iechyd
Healthcare

4. Sut mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod gan bobl yng Ngorllewin De Cymru fynediad at ofal iechyd digonol? OQ59847

4. How does the Welsh Government ensure that people in South Wales West have access to adequate healthcare? OQ59847

Dirprwy Lywydd, with the NHS, the Welsh Government work to improve access to services, using advances in technology to help make that happen. Video consultations and remote working, for example, improve access and reduce time and travel costs, allowing more patients to receive clinically effective care closer to their own homes.

Dirprwy Lywydd, ynghyd â'r GIG, mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i wella mynediad at wasanaethau, gan ddefnyddio datblygiadau mewn technoleg er mwyn helpu i wireddu hynny. Mae ymgynghoriadau fideo a gweithio o bell, er enghraifft, yn gwella mynediad, yn arbed amser ac yn lleihau costau theithio, gan ganiatáu i fwy o gleifion dderbyn gofal clinigol effeithiol yn agosach at eu cartrefi eu hunain.

I thank the First Minister for his answer, but one thing I didn't hear in his response was a recognition of the hard work the staff in the NHS do on a daily basis, and they're what makes our Welsh NHS work. But they're routinely being let down by a Welsh Labour Government that mismanages our NHS here in Wales. The First Minister's catchphrase at one point was that in Wales, we do things differently. Well, let's see that difference. We have more than 31,000 people in Wales spending over two years on NHS waiting lists, whereas in England they've been effectively eliminated. One in 289 people that arrive in A&E end up waiting more than 12 hours. In England, that's one in 1,278. And whilst the Welsh Government is given £1.20 for every £1 spent in England to fund the NHS, the Welsh Government chooses to short change our health service by giving it £1.05. On nearly every metric, the NHS in Wales under this Labour Government consistently underperforms the rest of Britain. It's a national scandal. Why, First Minister, should this be something we just have to put up with because we're Welsh?   

Diolch i'r Prif Weinidog am ei ateb, ond un peth wnes i ddim clywed yn ei ymateb oedd cydnabyddiaeth o'r gwaith caled y mae staff y GIG yn ei wneud yn ddyddiol, ac mai nhw sy'n gwneud i'n GIG yng Nghymru weithio. Ond maen nhw'n cael eu siomi'n rheolaidd gan Lywodraeth Lafur Cymru sy'n camreoli ein GIG yma yng Nghymru. Arwyddair y Prif Weinidog ar un adeg oedd ein bod ni'n gwneud pethau'n wahanol yng Nghymru. Wel, gadewch i ni weld y gwahaniaeth hwnnw. Mae gennym ni fwy na 31,000 o bobl yng Nghymru yn treulio dros ddwy flynedd ar restrau aros y GIG, ond yn Lloegr mae'r rhestrau aros hynny wedi cael eu dileu i bob pwrpas. Mae un o bob 289 o bobl sy'n cyrraedd adrannau damweiniau ac achosion brys yn aros mwy na 12 awr. Yn Lloegr, mae hynny'n un o bob 1,278. Ac er bod Llywodraeth Cymru yn cael £1.20 am bob £1 sy'n cael ei wario yn Lloegr i ariannu'r GIG, mae Llywodraeth Cymru yn dewis gwneud cam â'n gwasanaeth iechyd drwy roi £1.05 iddo. Ar bron bob mesur, mae'r GIG yng Nghymru o dan y Llywodraeth Lafur hon yn tanberfformio'n gyson o gymharu â gweddill Prydain. Mae'n sgandal genedlaethol. Pam, Prif Weinidog, ddylai hyn fod yn rhywbeth y mae'n rhaid i ni ei ddioddef oherwydd ein bod ni'n Gymry?   

Well, Llywydd, they're at it again. They only have one message for people in Wales: 'Vote for us: we think you're awful. If it's Wales, it's worse.' [Interruption.] No, no, no—it's not 'we're awful'. What you don't—[Interruption.] If we were so awful we wouldn't be winning elections time after time after time. [Interruption.] 

Wel, Llywydd, maen nhw wrthi eto. Dim ond un neges sydd ganddyn nhw i bobl Cymru: 'Pleidleisiwch droson ni: rydyn ni'n meddwl eich bod chi'n ofnadwy. Pan ddaw i Gymru, mae'n waeth.' [Torri ar draws.] Na, na, na—nid 'rydyn ni'n ofnadwy' yw e. Yr hyn dydych chi ddim—[Torri ar draws.] Pe baem ni mor ofnadwy, fydden ni ddim yn ennill etholiadau dro ar ôl tro ar ôl tro. [Torri ar draws.]   

I would like to hear the answer from the First Minister. 

Hoffwn i glywed yr ateb gan y Prif Weinidog. 

That is your message for people in Wales, and he was at it again. Just listen to what he said—just listen to what he said—'People in Wales are given'—are given—'£1.20 for every £1 that is spent in Wales.' What a colonial mentality lies behind that way of thinking. Here we are, some sort of client state of his idea of a United Kingdom. No wonder—no wonder—the Conservative Party is in the mess that it is in. In that last opinion poll that YouGov carried out, do you remember what percentage of people under 45 intend to vote for your party at the next election? Do you remember that? It was 7 per cent. Those are people who use the NHS every day here in Wales, and they've decided what they think about you.

Dyna'ch neges chi i bobl yng Nghymru, ac roedd ef wrthi eto. Gwrandewch ar yr hyn a ddywedodd ef—gwrandewch ar yr hyn a ddywedodd ef—'Mae pobl Cymru yn cael'—yn cael—'£1.20 am bob £1 sy'n cael ei wario yng Nghymru.' Am feddylfryd trefedigaethol sydd y tu ôl i'r ffordd honno o feddwl. Dyma ni, rhyw fath o wladwriaeth gleient o'i syniad ef o Deyrnas Unedig. Does dim rhyfedd—does dim rhyfedd—bod y Blaid Geidwadol yn y llanast y mae ynddo. Yn yr arolwg barn diwethaf hwnnw a wnaeth YouGov, ydych chi'n cofio pa ganran o bobl o dan 45 sy'n bwriadu pleidleisio dros eich plaid yn yr etholiad nesaf? Ydych chi'n cofio hynny? Saith y cant. Pobl sy'n defnyddio'r GIG bob dydd yma yng Nghymru yw'r rheini, ac maen nhw wedi penderfynu beth maen nhw'n ei feddwl amdanoch chi.

14:20
Argyfwng Costau Byw
The Cost-of-living Crisis

5. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith yr argyfwng costau byw ar Orllewin Casnewydd? OQ59855

5. What assessment has the Welsh Government made of the impact of the cost-of-living crisis on Newport West? OQ59855

Llywydd, we support households in Newport West who are grappling with the impact of UK Government decisions. Low growth, high interest rates, galloping inflation and punitive welfare policies are causing preventable harm. Here in Wales we have provided £3.3 billion to maximise people's incomes since that crisis began.

Llywydd, rydyn ni'n cefnogi cartrefi yng Ngorllewin Casnewydd sy'n mynd i'r afael ag effaith penderfyniadau Llywodraeth y DU. Mae twf isel, cyfraddau llog uchel, chwyddiant sydd allan o reolaeth a pholisïau lles cosbol yn achosi niwed y mae modd ei atal. Yma yng Nghymru rydyn ni wedi darparu £3.3 biliwn i sicrhau bod pobl yn cael yr incwm mwyaf posibl ers i'r argyfwng hwnnw ddechrau.

Thank you for that answer, Prif Weinidog. According to the latest reports on jobs by the Recruitment and Employment Confederation, the availability of candidates for new jobs rose in June at the sharpest rate since December 2020. The number of people placed in permanent jobs by recruitment agencies fell, and wage growth dropped to its weakest rate in more than two years. As the cost-of-living crisis continues, with no relief in sight for those on low incomes, no relief in sight for homeowners or renters, and no relief in sight for an economy being battered by inflation and the impact of Brexit, Prif Weinidog, what hope can Jeremy Hunt or Rishi Sunak possibly offer people in my constituency paying the price of the UK Government’s failure? Because that is a national scandal.

Diolch am yr ateb hwnnw, Prif Weinidog. Yn ôl yr adroddiadau diweddaraf ar swyddi gan y Cydffederasiwn Recriwtio a Chyflogaeth, ym mis Mehefin gwelwyd y cynnydd mwyaf yn nifer yr ymgeiswyr ar gyfer swyddi newydd ers mis Rhagfyr 2020. Gwelwyd gostyngiad yn nifer y bobl y cawsant eu rhoi mewn swyddi parhaol gan asiantaethau recriwtio, a gwelwyd twf cyflog yn gostwng i'w gyfradd wannaf mewn mwy na dwy flynedd. Wrth i'r argyfwng costau byw barhau, heb unrhyw ryddhad mewn golwg i'r rhai sydd ar incwm isel, heb unrhyw ryddhad mewn golwg i berchnogion tai na'r rhai sy'n rhentu, a heb unrhyw ryddhad mewn golwg i economi sy'n cael ei tharo gan chwyddiant ac effaith Brexit, Prif Weinidog, pa obaith y gall Jeremy Hunt neu Rishi Sunak ei gynnig i bobl yn fy etholaeth i sy'n talu'r pris am fethiant Llywodraeth y DU? Oherwydd mae hynny'n sgandal genedlaethol.

Well, there is no hope to be obtained from those sources, as they themselves are at pains to say. What sort of message will it have sent to people in Newport West, Dirprwy Lywydd, working hard every day to pay the extra £650 in taxes every year that they will now pay since April of this year, to pay the mortgages set to rise to the highest total in many, many years, when they see at the Mansion House—at the Mansion House in their white ties—the Chancellor of the Exchequer and the Governor of the Bank of England saying to working people that they must be prepared to go on having wages that are eroded in their real value every year to pay for the costs of their failures? No wonder people in Newport West know that there is no hope at all to be gained from those sources.

And what they know as well is that things are about to get worse. Here is what Andy Haldane, the chief economist of the Bank of England just a short time ago, says about the strategy being pursued by the Chancellor of the Exchequer and the Bank of England: that they are determined to squeeze the last few drops out of inflation, meaning

'sacrificing many thousands of jobs for negligible benefit.'

'Over a decade ago, in pursuit of lower debt, the UK enacted fiscal austerity. This ruptured growth and was self-defeating for debt. Today, in pursuit of lower inflation, monetary austerity risks the same fate',

putting at risk the financial security of millions of people. Those are not my words, Dirprwy Lywydd, those are not the words of some Labour politician, they are the words of a former chief economist at the Bank of England. No wonder there is no hope for people in Wales when they see a recession—a deliberately induced recession—coming their way in order to deal with the failures of 13 years of Conservative Government.

Wel, does dim gobaith i'w gael o'r cyfeiriad hwnnw, fel y maen nhw eu hunain yn ei ddweud. Pa fath o neges y bydd pobl yng Ngorllewin Casnewydd wedi'i chael, Dirprwy Lywydd, pobl sy'n gweithio'n galed bob dydd i dalu'r £650 ychwanegol mewn trethi bob blwyddyn y byddan nhw'n ei dalu nawr ers mis Ebrill eleni, i dalu'r morgeisi y disgwylir iddyn nhw godi i'r cyfanswm uchaf ers blynyddoedd lawer, wrth weld yn Mansion House—yn Mansion House yn eu teis gwyn—Ganghellor y Trysorlys a Llywodraethwr Banc Lloegr yn dweud wrth bobl sy'n gweithio bod yn rhaid iddyn nhw fod yn barod i barhau i gael cyflogau y mae eu gwir werth yn cael ei erydu bob blwyddyn i dalu am gostau eu methiannau? Does dim rhyfedd bod pobl yng Ngorllewin Casnewydd yn gwybod nad oes gobaith o gwbl i'w gael o'r cyfeiriad hwnnw.

A'r hyn maen nhw'n ei wybod hefyd yw bod pethau ar fin gwaethygu. Dyma mae Andy Haldane, prif economegydd Banc Lloegr ychydig amser yn ôl, yn ei ddweud am strategaeth Canghellor y Trysorlys a Banc Lloegr: eu bod yn benderfynol o wasgu'r ychydig ddiferion olaf o chwyddiant, sy'n golygu

'aberthu miloedd lawer o swyddi am fuddiannau dibwys.'

'Dros ddegawd yn ôl, mewn ymgais i sicrhau dyled is, gwelwyd cyni cyllidol yn y DU. Daeth twf i ben ac roedd yn hunandrechol o ran dyled. Heddiw, wrth geisio sicrhau chwyddiant is, mae risg mai'r un fydd y dynged o ran y cyni ariannol',

gan beryglu diogelwch ariannol miliynau o bobl. Nid fy ngeiriau i yw'r rheiny, Dirprwy Lywydd, nid geiriau rhyw wleidydd Llafur, ond geiriau cyn-brif economegydd ym Manc Lloegr. Does dim rhyfedd nad oes gobaith i bobl yng Nghymru pan welan nhw eu bod yn wynebu dirwasgiad—dirwasgiad sydd wedi'i ysgogi'n fwriadol—er mwyn mynd i'r afael â methiannau 13 mlynedd o Lywodraeth Geidwadol.

First Minister, if there is anything that we can do to help residents with the cost-of-living pressures it must be welcomed, and I am proud to see the support that we've had from the UK Government, contrary to popular belief in this Chamber. However, instead of helping families at this difficult time, it does seem to me that the Welsh Government is actually making things harder, and I'll explain why. It's because your Government has recently made substantial cuts in the school essentials grant, which provides help to some of the least well-off families in the country. By cutting this vital grant of £100 it means parents now have to find more money to pay for uniform, sports kit and equipment for their children. Some parents have warned that they simply cannot afford to send their children to school every day, and the cut to this grant comes after the Government here in Wales decided to halt free school meals to those who needed them the most. So, First Minister, will you reverse this £100 cut and stop penalising parents?

Prif Weinidog, os oes unrhyw beth y gallwn ni ei wneud i helpu preswylwyr gyda phwysau costau byw mae'n rhaid ei groesawu, ac rwy'n falch o weld y gefnogaeth yr ydyn ni wedi'i chael gan Lywodraeth y DU, yn groes i'r gred boblogaidd yn y Siambr hon. Fodd bynnag, yn hytrach na helpu teuluoedd yn ystod y cyfnod anodd hwn, mae'n ymddangos i mi fod Llywodraeth Cymru yn gwneud pethau'n galetach mewn gwirionedd, ac fe wnaf i egluro pam. Mae eich Llywodraeth wedi gwneud toriadau sylweddol yn y grant hanfodion ysgol yn ddiweddar, sy'n rhoi cymorth i rai o'r teuluoedd lleiaf cefnog yn y wlad. Drwy dorri'r grant hanfodol hwn o £100 mae'n golygu bod yn rhaid i rieni nawr ddod o hyd i fwy o arian i dalu am wisg ysgol, dillad chwaraeon ac offer i'w plant. Mae rhai rhieni wedi rhybuddio na allan nhw fforddio anfon eu plant i'r ysgol bob dydd, ac mae'r toriad i'r grant hwn yn dod ar ôl i'r Llywodraeth yma yng Nghymru benderfynu atal prydau ysgol am ddim i'r rhai oedd eu hangen fwyaf. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi wyrdroi'r toriad hwn o £100 a rhoi'r gorau i gosbi rhieni?

Llywydd, I was very proud to be finance Minister when we introduced the school essentials grant for the first time. We introduced it for one year in a child's school career, when they went into secondary school. The Conservative Party, by the way, voted against it in that budget. Then we doubled it, so that it was available in two school years, and they voted against that. Then, we voted to double it again, to four of a child's school years. Now, we have it in every single school year—the most generous form of support for parents with the costs of the school day anywhere in the United Kingdom. That's what parents know, and what they know as well is that, every time that there was a chance to support that, your party voted against it.

Llywydd, roeddwn i'n falch iawn o fod yn Weinidog cyllid pan wnaethon ni gyflwyno'r grant hanfodion ysgol am y tro cyntaf. Fe wnaethon ni ei gyflwyno am flwyddyn yng ngyrfa ysgol plentyn, pan oedden nhw'n mynd i'r ysgol uwchradd. Pleidleisiodd y Blaid Geidwadol, gyda llaw, yn ei erbyn yn y gyllideb honno. Yna fe wnaethon ni ei ddyblu, fel ei fod ar gael mewn dwy flwyddyn ysgol, ac fe wnaethon nhw bleidleisio yn erbyn hynny. Yna, fe wnaethon ni bleidleisio i'w dyblu eto, i bedair o flynyddoedd ysgol plentyn. Nawr, mae e gennym ni ym mhob un flwyddyn ysgol—y math mwyaf hael o gefnogaeth i rieni gyda chostau'r diwrnod ysgol unrhyw le yn y Deyrnas Unedig. Dyna'r hyn mae rhieni'n ei wybod, a'r hyn maen nhw'n ei wybod hefyd yw, bob tro yr oedd cyfle i gefnogi hynny, fe bleidleisiodd eich plaid chi yn ei erbyn.

14:25
Prydau Ysgol am Ddim
Free School Meals

6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddarpariaeth prydau ysgol am ddim yng Nghaerffili? OQ59841

6. Will the First Minister make a statement on free school meal provision in Caerphilly? OQ59841

Diolch yn fawr i Hefin David am y cwestiwn, Dirprwy Lywydd. Mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili yn parhau i ddarparu gwasanaeth prydau ysgol ardderchog i fyfyrwyr ar draws yr ardal. Bydd yn cwblhau'r broses o gyflwyno prydau ysgol am ddim i bob disgybl ysgol gynradd erbyn mis Medi eleni. Mae’r awdurdod ar flaen y gad yng Nghymru o ran defnyddio data i gysylltu hawliau ar draws gwasanaethau'r cyngor, gan gynnwys hawl i brydau ysgol am ddim.

I thank Hefin David for that question. Caerphilly County Borough Council continues to provide an excellent school meals service for students across the area. It will complete the roll-out of universal free school meals in primary schools by September of this year. It is a Wales-leading authority in using data to link entitlement across council services, including entitlement to free school meals.

I'm very pleased to say that a report will go to Caerphilly council's cabinet this evening—or tomorrow evening, I think it might be—that Caerphilly will fund free school meals during the summer holidays for the most vulnerable people. I think that Caerphilly council is to be congratulated for taking that, for using their reserves to do it, and other councils should be encouraged to do the same. After this summer, what alternative sources of support are available for the most vulnerable children through the holidays, and has the First Minister had any discussion, or has he got any plans to have any discussion, with Plaid Cymru about whether there is any leeway within the co-operation agreement to fund additional support during the school holidays?  

Rwy'n falch iawn o ddweud y bydd adroddiad yn mynd i gabinet cyngor Caerffili heno—neu nos yfory, o bosibl—sy'n nodi y bydd Caerffili yn ariannu prydau ysgol am ddim yn ystod gwyliau'r haf i'r bobl fwyaf agored i niwed. Rwy'n credu y dylai cyngor Caerffili gael ei longyfarch am gymryd hynny, am ddefnyddio eu cronfeydd wrth gefn i wneud hynny, ac y dylai cynghorau eraill gael eu hannog i wneud yr un peth. Ar ôl yr haf hwn, pa ffynonellau cymorth eraill sydd ar gael i'r plant mwyaf agored i niwed yn ystod y gwyliau, ac a yw'r Prif Weinidog wedi cael unrhyw drafodaeth, neu a oes ganddo unrhyw gynlluniau i gael unrhyw drafodaeth, gyda Phlaid Cymru ynghylch a oes unrhyw ryddid o fewn y cytundeb cydweithio i ariannu cymorth ychwanegol yn ystod gwyliau'r ysgol?  

I thank Hefin David for those further questions. As I said, I think Caerphilly council does an excellent job in making sure that those young people within the borough who qualify for free school meals get that entitlement as automatically as possible. It's a leading authority in using data to make automatic links between entitlement for free school meals and the school essentials grant. I do congratulate them on what they will be doing over this summer, as I congratulate local authorities in every part of Wales, for the activity that will continue to respond to the needs of our young people.

The food and fun programme will be the largest programme we have ever seen this summer. It will be happening in every part of Wales, and thousands more children will benefit from it this summer than were able to benefit from it last year. The Playworks holiday project, which also offers food to young people who participate in it, saw 38,000 young people participate in it last year, and that will be available in every part of Wales for the first time—all 22 local authorities taking part in both of those schemes.

Dirprwy Lywydd, I commend as well those many third sector and faith groups in every part of Wales who play their part in helping young people during that summer holiday period. The Welsh Rugby Union will be helping young people, and there'll be food involved in that. The Urdd will be operating schemes in every part of Wales, and, in every constituency, I will be confident that faith groups will be there, offering services to young people who need that.

So, while we have not been able to do more than we originally promised to do in relation to free school meals during school holidays, that does not mean that there is not support there for young people who need it. The last time we were able to extend free school meals during the school holidays further was because we were able to use an underspend in the universal free school meals budget, which is part of the co-operation agreement.

Partly because of the success of councils like Caerphilly, which will have succeeded in extending that service to all primary school age children a year earlier than in other parts of Wales, there are no underspends left in that budget to deploy for that purpose. But, of course, we always are involved in discussions with our Plaid Cymru colleagues—I know that Siân Gwenllian was involved in such discussions just this week—to find the best way in which we can deploy the budgets that we have available to us.  

Diolch i Hefin David am y cwestiynau eraill hynny. Fel y dywedais i, rwy'n credu bod cyngor Caerffili yn gwneud gwaith ardderchog o ran sicrhau bod y bobl ifanc hynny yn y fwrdeistref sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim yn cael yr hawl honno mor awtomatig â phosibl. Mae'n awdurdod blaenllaw o ran defnyddio data i wneud cysylltiadau awtomatig rhwng hawl i brydau ysgol am ddim a'r grant hanfodion ysgol. Rwy'n eu llongyfarch nhw ar yr hyn y byddan nhw'n ei wneud dros yr haf hwn, fel yr wyf i'n llongyfarch awdurdodau lleol ym mhob rhan o Gymru, am y gweithgaredd a fydd yn parhau i ymateb i anghenion ein pobl ifanc.

Y rhaglen bwyd a hwyl fydd y rhaglen fwyaf yr ydyn ni erioed wedi'i gweld yr haf hwn. Bydd yn digwydd ym mhob rhan o Gymru, a bydd miloedd mwy o blant yn elwa arni yr haf hwn nag a lwyddodd i elwa arni y llynedd. Y llynedd, cymerodd 38,000 o bobl ifanc ran ym mhrosiect gwyliau Gwaith Chwarae, sydd hefyd yn cynnig bwyd i bobl ifanc sy'n cymryd rhan ynddo, a bydd hwnnw ar gael ym mhob rhan o Gymru am y tro cyntaf—pob un o'r 22 awdurdod lleol yn cymryd rhan yn y ddau gynllun hynny.

Dirprwy Lywydd, rwyf hefyd yn canmol yr holl grwpiau ffydd a thrydydd sector hynny ym mhob rhan o Gymru sy'n chwarae eu rhan wrth helpu pobl ifanc yn ystod cyfnod gwyliau'r haf hwnnw. Bydd Undeb Rygbi Cymru yn helpu pobl ifanc, a bydd bwyd ynghlwm wrth hynny. Bydd yr Urdd yn gweithredu cynlluniau ym mhob rhan o Gymru, ac ym mhob etholaeth, byddaf i'n hyderus y bydd grwpiau ffydd yno, yn cynnig gwasanaethau i bobl ifanc sydd angen hynny.

Felly, er nad ydyn ni wedi gallu gwneud mwy nag y gwnaethon ni ei addo'n wreiddiol o ran prydau ysgol am ddim yn ystod gwyliau'r ysgol, nid yw hynny'n golygu nad oes cefnogaeth yno i bobl ifanc sydd ei angen. Y tro diwethaf i ni allu ymestyn prydau ysgol am ddim ymhellach yn ystod gwyliau'r ysgol oedd oherwydd ein bod ni wedi gallu defnyddio tanwariant yn y gyllideb prydau ysgol am ddim cyffredinol, sy'n rhan o'r cytundeb cydweithio.

Yn rhannol oherwydd llwyddiant cynghorau fel Caerffili, a fydd wedi llwyddo i ymestyn y gwasanaeth hwnnw i bob plentyn oed ysgol gynradd flwyddyn ynghynt nag mewn rhannau eraill o Gymru, nid oes unrhyw danwariant ar ôl yn y gyllideb honno i'w ddefnyddio at y diben hwnnw. Ond, wrth gwrs, rydyn ni bob amser yn cymryd rhan mewn trafodaethau gyda'n cydweithwyr ym Mhlaid Cymru—rwy'n gwybod bod Siân Gwenllian wedi cymryd rhan mewn trafodaethau o'r fath yr wythnos hon—i ddod o hyd i'r ffordd orau inni ddefnyddio'r cyllidebau sydd ar gael i ni.  

14:30
Nofio am Ddim yn ystod Gwyliau'r Haf
Summer Holiday Free Swimming Provision

7. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r ddarpariaeth nofio am ddim yn ystod y gwyliau haf i blant yng Nghaerdydd? OQ59834

7. What assessment has the Welsh Government made of the summer holiday free swimming provision for children in Cardiff? OQ59834

Dirprwy Lywydd, as with the other 21 local authorities across Wales, Cardiff Council will be offering free swimming sessions to children and young people throughout the school summer holidays.

Dirprwy Lywydd, fel sy'n wir am y 21 awdurdod lleol arall ledled Cymru, bydd Cyngor Caerdydd yn cynnig sesiynau nofio am ddim i blant a phobl ifanc drwy gydol gwyliau haf yr ysgolion.

Thank you, First Minister. Whilst I'm looking forward to spending more time with my family before they forget my name—as I'm sure other people are during recess—my mood is tempered by the fact that, as a result of the Tory cost-of-living crisis, at least a third of families in my constituency will not be able to take a holiday anywhere. So, that is why I regard the free swimming option as really, really important, because it gives children something to do locally.

Now, in the past, I have to say that trying to extract the details of when the free swimming was on offer used to be like pulling hens' teeth—it was like a state secret. But I am very pleased to learn that, this year, the six swimming pools currently run by Greenwich Leisure Limited on behalf of Cardiff Council will offer free swimming sessions for at least four days of the week, and, in two cases, at Star and Eastern pools, they're going to be open every single day during the six-week holiday. That's a really fantastic achievement. As swimming is the sport that everybody can do, despite the disability or competency, and one of the best ways in which we can help safeguard the NHS being free at the point of need by staying as healthy as possible, could I make a plea to the Welsh Government, as it faces really, really difficult financial decisions, caused by the underfunding coming from the UK Government, that you will, as far as possible, safeguard this really vital service for children?

Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Er fy mod i'n edrych ymlaen at dreulio mwy o amser gyda fy nheulu cyn iddyn nhw anghofio fy enw i—fel yr wyf i'n siŵr y bydd pobl eraill yn ystod y toriad—mae fy hwyliau wedi'u lleddfu gan y ffaith, o ganlyniad i'r argyfwng costau byw Torïaidd, na fydd o leiaf draean o deuluoedd yn fy etholaeth i'n gallu mynd ar wyliau i unman. Felly, dyna pam rwy'n ystyried bod y dewis nofio am ddim yn wirioneddol bwysig, oherwydd mae'n rhoi rhywbeth i blant ei wneud yn lleol.

Nawr, yn y gorffennol, mae'n rhaid i mi ddweud bod ceisio darganfod pryd roedd y nofio am ddim ar gael yn dasg anobeithiol—roedd fel un o gyfrinachau'r wladwriaeth. Ond rwy'n falch iawn o glywed, eleni, y bydd y chwe phwll nofio sy'n cael eu rhedeg gan Greenwich Leisure Limited ar ran Cyngor Caerdydd ar hyn o bryd yn cynnig sesiynau nofio am ddim am o leiaf bedwar diwrnod yr wythnos, ac, mewn dau achos, ym mhyllau Star a'r Dwyrain, y byddan nhw ar agor bob dydd yn ystod y gwyliau chwe wythnos. Mae hynny'n gyflawniad hollol wych. Gan mai nofio yw'r gamp y gall pawb ei gwneud, er gwaethaf yr anabledd neu'r cymhwysedd, a'i fod yn un o'r ffyrdd gorau y gallwn ni helpu i sicrhau bod y GIG yn parhau i fod yn rhad ac am ddim pan fo angen drwy aros mor iach â phosibl, a gaf i apelio at Lywodraeth Cymru, gan ei bod yn wynebu penderfyniadau ariannol anodd iawn, iawn, sydd wedi'u hachosi gan y tanariannu sy'n dod gan Lywodraeth y DU, y byddwch chi, cyn belled ag y bo modd, yn diogelu'r gwasanaeth hanfodol hwn i blant?

Dirprwy Lywydd, this year, we celebrate the twentieth year of free swimming for children here in Wales, and hundreds of thousands of young people will have benefited from that over the 20-year period. I too am very pleased to see that, across those six leisure centres, there will be opportunities every single day for young people in Cardiff to have a free swim, for all the reasons that Jenny Rathbone has outlined. I do think more can be done to publicise those sessions, to make sure that local authorities let young people know the opportunities that will be available to them. We work closely with Sport Wales and with Swim Wales. They report a strong recovery in swimming in the post-pandemic period, which means that, this summer, those opportunities will be even more valuable. And I'm very happy to offer an assurance to Jenny Rathbone that the Welsh Government will continue to publicise that scheme and to do everything we can to make sure that it's available to young people throughout Wales.

Dirprwy Lywydd, eleni, rydyn ni'n dathlu'r ugeinfed flwyddyn o nofio am ddim i blant yma yng Nghymru, a bydd cannoedd o filoedd o bobl ifanc wedi elwa ar hynny dros y cyfnod o 20 mlynedd. Rwyf innau hefyd yn falch iawn o weld, ar draws y chwe chanolfan hamdden hynny, y bydd cyfleoedd bob dydd i bobl ifanc yng Nghaerdydd gael nofio am ddim, am yr holl resymau y mae Jenny Rathbone wedi'u hamlinellu. Rwy'n credu bod modd gwneud mwy i roi cyhoeddusrwydd i'r sesiynau hynny, er mwyn sicrhau bod awdurdodau lleol yn rhoi gwybod i bobl ifanc am y cyfleoedd a fydd ar gael iddyn nhw. Rydyn ni'n gweithio'n agos gyda Chwaraeon Cymru a gyda Nofio Cymru. Maen nhw'n nodi bod adferiad cryf wedi bod mewn nofio yn y cyfnod ers y pandemig, sy'n golygu, yr haf hwn, y bydd y cyfleoedd hynny yn fwy gwerthfawr byth. Ac rwy'n hapus iawn i gynnig sicrwydd i Jenny Rathbone y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i roi cyhoeddusrwydd i'r cynllun hwnnw ac i wneud popeth o fewn ein gallu ni i sicrhau ei fod ar gael i bobl ifanc ledled Cymru.

Ac yn olaf, cwestiwn 8, Peredur Owen Griffiths.

And finally, question 8, Peredur Owen Griffiths.

Tlodi Plant
Child Poverty

8. Sut mae'r Llywodraeth yn bwriadu lliniaru tlodi plant yn Nwyrain De Cymru dros wyliau haf ysgolion? OQ59858

8. How is the Government planning to alleviate child poverty in South Wales East over the school summer holidays? OQ59858

Dirprwy Lywydd, this summer, a wide range of holiday projects will be available for children across Wales. We are providing nearly £6 million in funding to deliver the food and fun scheme, and the Playworks holiday project will be available in all 22 local authority areas for the first time.

Dirprwy Lywydd, yr haf hwn, bydd ystod eang o brosiectau gwyliau ar gael i blant ledled Cymru. Rydym yn darparu bron i £6 miliwn o gyllid i ddarparu'r cynllun bwyd a hwyl, a bydd y prosiect gwyliau Gwaith Chwarae ar gael ym mhob un o'r 22 ardal awdurdod lleol am y tro cyntaf.

Diolch am yr ateb yna.

Thank you for that answer.

And of course, the food and fun, the point around that is that it might not get to everybody who needs it, so it's something that needs to be looked at. And, obviously, the other issue around free school meal vouchers, the announcement coming with just three weeks to go, that was a worry as well. And when it comes to free school meals within the co-operation agreement—. And, obviously, feeding kids over the summer was outside the co-operation agreement, and was funded through the COVID moneys that came through.

The fact is, First Minister, we are in the midst of a cost-of-living crisis. Many households are predicted to experience a drop of 20 per cent in household income, things will get much worse before they get any better, and there's much need in the communities that I represent. We should be doing all we can to ensure that children are fed during the school summer holidays, which are expensive for families—and Caerphilly council is commended for finding that money.

Would this Government consider issuing guidance to local authorities for them to use cash reserves, especially when they're worth hundreds of millions of pounds, in order to ensure that kids are fed over the summer? And where that's not possible, due to financial constraints, can an emergency fund be set up for local authorities to access for those most vulnerable?

Ac wrth gwrs, y bwyd a'r hwyl, y pwynt ynghylch hynny yw efallai na fydd yn cyrraedd pawb sydd ei angen, felly mae'n rhywbeth y mae angen ei ystyried. Ac, yn amlwg, y mater arall ynghylch talebau prydau ysgol am ddim, y cyhoeddiad yn dod gyda dim ond tair wythnos i fynd, roedd hynny'n bryder hefyd. A phan ddaw hi i fater prydau ysgol am ddim o fewn y cytundeb cydweithio—. Ac, yn amlwg, roedd bwydo plant dros yr haf y tu allan i'r cytundeb cydweithio, ac fe gafodd ei ariannu drwy'r arian COVID a gafwyd.

Y gwir yw, Prif Weinidog, rydyn ni yng nghanol argyfwng costau byw. Y rhagolwg yw y bydd llawer o aelwydydd yn profi gostyngiad o 20 y cant mewn incwm aelwydydd, bydd pethau'n gwaethygu'n fawr cyn iddyn nhw wella, ac mae llawer o angen yn y cymunedau rwy'n eu cynrychioli. Dylen ni fod yn gwneud popeth o fewn ein gallu i sicrhau bod plant yn cael eu bwydo yn ystod gwyliau haf yr ysgolion, sy'n ddrud i deuluoedd—ac mae Cyngor Caerffili i'w ganmol am ddod o hyd i'r arian hwnnw.

A fyddai'r Llywodraeth hon yn ystyried rhoi canllawiau i awdurdodau lleol ddefnyddio cronfeydd arian parod, yn enwedig pan eu bod nhw yn werth cannoedd o filiynau o bunnoedd, er mwyn sicrhau bod plant yn cael eu bwydo dros yr haf? A lle nad yw hynny'n bosibl, oherwydd cyfyngiadau ariannol, a fyddai modd sefydlu cronfa argyfwng i awdurdodau lleol gael manteisio arni ar gyfer y rhai mwyaf agored i niwed?

14:35

Well, Dirprwy Lywydd, as I explained earlier, the food and fun scheme will reach more children this summer than last summer by thousands. The food and fun scheme only operates because of local authorities. The Welsh Local Government Association has been the lead in making sure that that scheme takes place throughout Wales, and there was no announcement three weeks ago, because the Welsh Government was clear when we were able to extend free school meals in the holidays, through Easter and through Whitsun, that that was the extent of our ability to do that, and that was months ago, not three weeks ago.

There are many, many calls on the budgets of the Welsh Government. I recall, Dirprwy Lywydd, outside the co-operation agreement, that Plaid Cymnru set down their three priorities for the budget beyond the co-operation agreement. They were public sector pay, they were funding buses and they were extending the EMA—the educational maintenance allowance. We have settled pay disputes in the health service and in the education service, we are providing £44 million to go on sustaining bus services, and we have raised the education maintenance allowance from £30 to £40 a week. Those were Plaid Cymru's priorities, not extending free school meals during the holidays.

Now, you can be sure, that on this side of the Chamber, there is nothing we would want to do more than to do more than we are able to help those families through the summer, but, in the end, the budgets we have are constrained, and when people declare priorities, they have to live with the priorities that they have declared. We will work with our local authorities, with all the things that are already in place, with the extra things that they are able to mobilise with the third sector, and wider contributions that are made to helping young people in Wales through the holiday and, in that way, we will maximise the impact we are able to make in the lives of those young people.

Wel, Dirprwy Lywydd, fel yr eglurais i'n gynharach, bydd y cynllun bwyd a hwyl yn cyrraedd miloedd yn fwy o blant yr haf hwn na'r haf diwethaf. Dim ond oherwydd awdurdodau lleol y mae'r cynllun bwyd a hwyl yn gweithredu. Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru sydd wedi arwain o ran sicrhau bod y cynllun hwnnw'n digwydd ledled Cymru, ac nid oedd cyhoeddiad tair wythnos yn ôl, oherwydd roedd Llywodraeth Cymru yn glir pryd yr oedden ni'n gallu ymestyn prydau ysgol am ddim yn y gwyliau, drwy'r Pasg a thrwy'r Sulgwyn, dyna oedd hyd a lled ein gallu i wneud hynny, ac roedd hynny fisoedd yn ôl, nid tair wythnos yn ôl.

Mae llawer o alwadau ar gyllidebau Llywodraeth Cymru. Rwy'n cofio, Dirprwy Lywydd, y tu allan i'r cytundeb cydweithio, fod Plaid Cymnru wedi nodi eu tair blaenoriaeth ar gyfer y gyllideb y tu hwnt i'r cytundeb cydweithio, sef cyflog sector cyhoeddus, ariannu bysiau ac ymestyn yr LCA—y lwfans cynhaliaeth addysg. Rydyn ni wedi datrys anghydfodau cyflog yn y gwasanaeth iechyd ac yn y gwasanaeth addysg, rydyn ni'n darparu £44 miliwn i gynnal gwasanaethau bysiau, ac rydyn ni wedi codi'r lwfans cynhaliaeth addysg o £30 i £40 yr wythnos. Dyna oedd blaenoriaethau Plaid Cymru, nid ymestyn prydau ysgol am ddim yn ystod y gwyliau.

Nawr, gallwch chi fod yn sicr, ar yr ochr hon i'r Siambr, nad oes unrhyw beth y bydden ni eisiau ei wneud yn fwy na gwneud mwy nag y gallwn ni i helpu'r teuluoedd hynny drwy gydol yr haf, ond, yn y pen draw, mae'r cyllidebau sydd gennym ni'n gyfyngedig, a phan fydd pobl yn datgan blaenoriaethau, mae'n rhaid iddyn nhw fyw gyda'r blaenoriaethau y maen nhw wedi'u datgan. Byddwn ni'n gweithio gyda'n hawdurdodau lleol, gyda'r holl bethau sydd eisoes ar waith, gyda'r pethau ychwanegol y gallan nhw eu defnyddio gyda'r trydydd sector, a chyfraniadau ehangach sy'n cael eu gwneud i helpu pobl ifanc yng Nghymru drwy'r gwyliau ac, yn y modd hwnnw, byddwn ni'n sicrhau y gallwn ni gael yr effaith fwyaf posibl ar fywydau'r bobl ifanc hynny.

2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a galwaf ar y Trefnydd, Lesley Griffiths. 

Next, we have the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd, Lesley Griffiths.  

Member
Lesley Griffiths 14:37:26
Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd

Thank you, Deputy Presiding Officer. Tomorrow, the Business Committee will seek a suspension of Standing Orders to enable us to consider three motions relating to Senedd committees. Draft business for the next three weeks of the autumn term is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Yfory, bydd y Pwyllgor Busnes yn ceisio atal Rheolau Sefydlog i'n galluogi i ystyried tri chynnig sy'n ymwneud â phwyllgorau'r Senedd. Mae'r busnes drafft ar gyfer tair wythnos nesaf tymor yr hydref wedi'i nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Trefnydd, can I call for two statements this week? Over the past few days, I've received a number of e-mails from constituents about reports in relation to Conwy County Borough Council spending £620,000 with what appears to be an inappropriate level of democratic scrutiny. It looks like that scrutiny has been circumvented. This was in relation to the establishment of a new 3G pitch at Parc Eirias in Colwyn Bay. Now, of course, I welcome any investment in my constituency, but it is important that local councillors don't play fast and loose with taxpayers' money, especially when they've imposed a 9.9 per cent record-breaking increase on council tax payers in the local authority area this year. I do think it would be appropriate to have a statement from the Minister for Finance and Local Government about what she is doing to make sure that democratic processes are not circumvented in the future.

Can I also call for a statement from the Minister for Social Justice on the way in which the Welsh Government conducts its public consultation processes? There was a statement issued, last week, by the Deputy Minister for Arts, Sport and Tourism on the statutory licensing scheme for all visitor accommodation in Wales. It was a welcome update that gave a report on the outcome of the public consultation on the Welsh Government's plans. I was astonished to read in that report that there were no references to the representations that were made by faith groups about the need for an exemption for the very basic and simple accommodation—overnight accommodation—that is often provided by churches, chapels and other faith communities for those on pilgrimage in Wales. This was an issue that was absolutely referred to in responses by different members of faith communities and, indeed, by the cross-party group on faith itself, yet there was no reference to it whatsoever in the report that was shared by the Deputy Minister. Can we have a statement on what the Welsh Government does in these public consultations, because it is important that people feel that their voices are listened to and that they do influence the decisions that are taken by Government Ministers? Thank you.

Trefnydd, a gaf i alw am ddau ddatganiad yr wythnos hon? Yn ystod yr ychydig ddiwrnodau diwethaf, rwyf i wedi derbyn nifer o negeseuon e-bost gan etholwyr ynghylch adroddiadau bod Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy wedi gwario £620,000 gyda'r hyn sy'n ymddangos yn lefel amhriodol o graffu democrataidd. Mae'n ymddangos bod y craffu hwnnw wedi'i osgoi. Roedd hyn o ran sefydlu cae 3G newydd ym Mharc Eirias ym Mae Colwyn. Nawr, wrth gwrs, rwy'n croesawu unrhyw fuddsoddiad yn fy etholaeth i, ond mae'n bwysig nad yw cynghorwyr lleol yn bod yn anghyfrifol gydag arian trethdalwyr, yn enwedig pan maen nhw wedi gorfodi'r cynnydd mwyaf erioed, sef 9.9 y cant, ar dalwyr y dreth gyngor yn ardal yr awdurdod lleol eleni. Rwy'n credu y byddai'n briodol cael datganiad gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol ynghylch yr hyn y mae hi'n ei wneud i sicrhau nad yw prosesau democrataidd yn cael eu hosgoi yn y dyfodol.

A gaf i hefyd alw am ddatganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ar y ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn cynnal ei phrosesau ymgynghori cyhoeddus? Cafodd datganiad ei gyhoeddi'r wythnos diwethaf, gan Ddirprwy Weinidog y Celfyddydau, Chwaraeon a Thwristiaeth, ar y cynllun trwyddedu statudol ar gyfer pob llety i ymwelwyr yng Nghymru. Roedd yn ddiweddariad i'w groesawu a roddodd adroddiad ar ganlyniad yr ymgynghoriad cyhoeddus ar gynlluniau Llywodraeth Cymru. Cefais i fy synnu o ddarllen yn yr adroddiad hwnnw nad oedd unrhyw gyfeiriadau at y sylwadau a gafodd eu gwneud gan grwpiau ffydd ynghylch yr angen am eithriad ar gyfer llety sylfaenol a syml iawn—llety dros nos—sy'n cael ei ddarparu'n aml gan eglwysi, capeli a chymunedau ffydd eraill i'r rhai ar bererindod yng Nghymru. Yn bendant, roedd hwn yn fater y cyfeiriwyd ato mewn ymatebion gan wahanol aelodau o gymunedau ffydd ac, yn wir, gan y grŵp trawsbleidiol ar ffydd ei hun, ac eto nid oedd cyfeiriad ato o gwbl yn yr adroddiad a gafodd ei rannu gan y Dirprwy Weinidog. A gawn ni ddatganiad am yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn yr ymgynghoriadau cyhoeddus hyn, oherwydd mae'n bwysig bod pobl yn teimlo bod pobl yn gwrando arnyn nhw a'u bod yn dylanwadu ar y penderfyniadau sy'n cael eu gwneud gan Weinidogion y Llywodraeth? Diolch.

14:40

Thank you. In relation to your first request, your phrase was 'inappropriate level of democratic scrutiny'. Well, that is a matter for Conwy County Borough Council as to how they decide to spend the money that is allocated to them.

In response to your second question, with any public consultation that any Minister undertakes, there is always a publication of responses, and I would assume that the responses to which you refer from faith groups or even individual churches would be part of that response. But I will certainly check that that is the case.

Diolch. O ran eich cais cyntaf, eich ymadrodd oedd 'lefel amhriodol o graffu democrataidd'. Wel, mater i Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy yw hwnnw o ran sut maen nhw'n penderfynu gwario'r arian sy'n cael ei ddyrannu iddyn nhw. 

Mewn ymateb i'ch ail gwestiwn, gydag unrhyw ymgynghoriad cyhoeddus y mae unrhyw Weinidog yn ymgymryd ag ef, mae ymatebion yn cael eu cyhoeddi bob amser, a byddwn i'n tybio y byddai'r ymatebion yr ydych yn cyfeirio atyn nhw gan grwpiau ffydd neu hyd yn oed eglwysi unigol yn rhan o'r ymateb hwnnw. Ond yn sicr, fe wnaf i gadarnhau hynny.

Trefnydd, reflecting on all the comments we've just heard around concerns over the free school meal provision during school holidays, could I ask for a statement clarifying what support is available, how we can signpost families and also clarity for local foodbanks that have contacted me, really concerned that stocks are running low, that they're not prepared for the summer and uncertain what advice to give families that are already desperate? Because I think if we reflect on the discussion that's just been, it just shows it's not just a cost-of-living crisis, but, genuinely, an emergency in many communities, and that clarity is needed, please.

And, secondly, linked to this, I'd like to ask for a statement from the Minister for Social Justice around period poverty, and specifically the availability of period products over the summer. They are widely available for free in our schools, though there have been some barriers for people to be able to access those. We've heard from a number of campaigners, such as the Love Your Period campaign, that school holidays, in particular, can be problematic. So, can I ask that we highlight where free products are available and ensure that no child or young person goes hungry this summer, but neither are they denied their period dignity?

Trefnydd, gan fyfyrio ar yr holl sylwadau yr ydyn ni newydd eu clywed am bryderon ynghylch y ddarpariaeth prydau ysgol am ddim yn ystod gwyliau ysgol, a gaf i ofyn am ddatganiad yn egluro pa gymorth sydd ar gael, sut y gallwn ni gyfeirio teuluoedd a hefyd eglurder ar gyfer banciau bwyd lleol sydd wedi cysylltu â mi, sy'n bryderus iawn bod stociau'n mynd yn isel, sydd ddim yn barod ar gyfer yr haf ac sy'n ansicr pa gyngor i'w roi i deuluoedd sydd eisoes mewn sefyllfa ddybryd? Oherwydd rwy'n credu os ydyn ni'n myfyrio ar y drafodaeth sydd newydd fod, mae'n dangos nad argyfwng costau byw yn unig ydyw, ond, yn wir, argyfwng mewn llawer o gymunedau, ac mae angen yr eglurder hwnnw, os gwelwch yn dda.

Ac, yn ail, yn gysylltiedig â hyn, hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ynghylch tlodi mislif, ac yn benodol y cynhyrchion mislif a fydd ar gael dros yr haf. Maen nhw ar gael yn eang am ddim yn ein hysgolion, er bod pobl wedi wynebu rhai rhwystrau o ran cael gafael arnyn nhw. Rydyn ni wedi clywed gan nifer o ymgyrchwyr, fel ymgyrch Caru'ch Mislif, y gall gwyliau ysgol, yn arbennig, fod yn broblem. Felly, a gaf i ofyn i ni dynnu sylw at ble mae cynhyrchion am ddim ar gael ac, yn ogystal â sicrhau nad oes unrhyw blentyn neu berson ifanc yn llwgu yr haf hwn, ein bod ni'n sicrhau nad yw eu hurddas mislif yn cael ei wrthod iddyn nhw ychwaith?

Thank you. Well, in relation to the issue you raise about foodbanks, it's certainly a very serious issue, because I think we've all seen with foodbanks across our constituencies that they haven't been as well stocked as they had previously, because, obviously, everybody is impacted by the cost-of-living crisis, but I know the Minister for Social Justice continues to do all she can to support our foodbanks right across the country.

I think the point you raise about period poverty is very important, because, as you say, schools have those products available freely, and what happens in school holidays. I will ask the Minister for Social Justice to ensure that guidance is given as to where those products will be available, and if she perhaps would consider putting forward a written statement.

Diolch. Wel, o ran y mater yr ydych chi'n ei godi am fanciau bwyd, mae'n sicr yn fater difrifol iawn, oherwydd rwy'n credu ein bod ni i gyd wedi gweld gyda banciau bwyd ar draws ein hetholaethau nad ydyn nhw wedi cael eu stocio cystal ag yr oedden nhw o'r blaen, oherwydd, yn amlwg, mae'r argyfwng costau byw yn effeithio ar bawb, ond rwy'n gwybod bod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn parhau i wneud popeth o fewn ei gallu i gefnogi ein banciau bwyd ledled y wlad.

Rwy'n credu bod y pwynt yr ydych chi'n ei godi am dlodi mislif yn bwysig iawn, oherwydd, fel y dywedwch chi, mae'r cynhyrchion hynny ar gael am ddim mewn ysgolion, a beth sy'n digwydd yn ystod gwyliau ysgol. Fe ofynnaf i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol sicrhau bod canllawiau yn cael eu rhoi o ran ble y bydd y cynhyrchion hynny ar gael, ac a fyddai efallai yn ystyried cyflwyno datganiad ysgrifenedig.

Sadly, last September, Deeside lost another young person far too soon. If I'm being completely honest, I'm struggling to come to terms with the fact that I lost my best friend Jamie Wynne last September. But Jamie's local grass-roots football team, Connah's Quay Town Football Club, have decided they want to help people talk about their own mental health, the stigma around mental health, and to signpost them to further support. The club have put together a leaflet, highlighting and directing people to Samaritans, to Mind and to Shout or even to their own well-being champions within the club. Trefnydd, I'd love to see this initiative being carried out across Cymru. Can I ask for the Welsh Government to make a statement on how they can support such initiatives across Wales?

Yn anffodus, fis Medi diwethaf, collodd Glannau Dyfrdwy berson ifanc arall yn rhy fuan o lawer. Os ydw i'n gwbl onest, rwy'n cael trafferth dygymod â'r ffaith mod i wedi colli fy ffrind gorau Jamie Wynne fis Medi diwethaf. Ond mae tîm pêl-droed lleol Jamie, Clwb Pêl-droed Tref Cei Connah, wedi penderfynu eu bod nhw eisiau helpu pobl i siarad am eu hiechyd meddwl eu hunain, y stigma ynghylch iechyd meddwl, a'u cyfeirio at gefnogaeth pellach. Mae'r clwb wedi llunio taflen, gan dynnu sylw a chyfeirio pobl at y Samariaid, at Mind ac at Shout neu hyd yn oed at eu pencampwyr lles eu hunain o fewn y clwb. Trefnydd, byddwn i wrth fy modd yn gweld y fenter hon yn cael ei chyflwyno ledled Cymru. A gaf i ofyn i Lywodraeth Cymru wneud datganiad ar sut y gallan nhw gefnogi mentrau o'r fath ledled Cymru?

Thank you. I think it's really valuable for organisations such as Connah's Quay Town Football Club to make sure that individuals are aware of what support is already on offer. I think it's great that they're doing this in Jamie's name going forward. We'll certainly look, as part of our continued multisectoral working, at how we can expand this further as we further develop our approach to suicide prevention.

Diolch. Rwy'n credu ei fod yn werthfawr iawn i sefydliadau fel Clwb Pêl-droed Tref Cei Connah sicrhau bod unigolion yn ymwybodol o'r cymorth sydd eisoes ar gael. Rwy'n credu ei bod hi'n wych eu bod nhw'n gwneud hyn yn enw Jamie wrth symud ymlaen. Yn sicr fe wnawn ni ystyried, fel rhan o'r gwaith amlsectoraidd rydym yn parhau i'w wneud, sut y gallwn ni ehangu hyn ymhellach wrth i ni fynd ati i ddatblygu ein dull o atal hunanladdiad ymhellach.

I call for a single Welsh Government statement on the means testing of military compensation received by the armed forces community. Last week, the Royal British Legion launched its Credit their Service campaign, aiming to address the treatment of military compensation as income across welfare means tests. A hundred and fifty thousand members of the armed forces community receive military compensation awarded to support the ongoing costs of an illness or injury acquired in service. Means testing results in some of the poorest members of the armed forces community being denied thousands of pounds of support, while civil compensation such as for personal injury or medical negligence is exempt from this. In 2011, the UK Government pledged the armed forces covenant—obviously, the Welsh Government also did this—and they promised to ensure that members of the armed forces community should face no disadvantage compared to other citizens in the provision of public and commercial services. Royal British Legion is therefore urging Welsh local authorities to use existing discretionary powers to ensure that military compensation is never treated as income in means tests for locally administered benefits. I believe some authorities are doing that, but many are not, and the Welsh Government also they’re calling to work with the UK Government to amend benefit regulations to ensure that no member of the armed forces community in Wales has their compensation—

Rwy'n galw am un datganiad gan Lywodraeth Cymru ar y profion modd ar iawndal milwrol y mae cymuned y lluoedd arfog yn ei gael. Yr wythnos diwethaf, lansiodd y Lleng Brydeinig Frenhinol ei hymgyrch Credit their Service, gyda'r nod o fynd i'r afael â thrin iawndal milwrol fel incwm ar draws profion modd lles. Mae cant a hanner o filoedd o aelodau o gymuned y lluoedd arfog yn derbyn iawndal milwrol wedi'i ddyfarnu i gefnogi costau parhaus salwch neu anaf y gwnaethon nhw ei gael wrth wasanaethu. O ganlyniad i brofion modd mae rhai o aelodau tlotaf cymuned y lluoedd arfog yn cael eu hamddifadu o filoedd o bunnoedd o gymorth, tra bod iawndal sifil fel ar gyfer anafiadau personol neu esgeulustod meddygol wedi'i eithrio rhag hyn. Yn 2011, addawodd Llywodraeth y DU gyfamod y lluoedd arfog—yn amlwg, gwnaeth Llywodraeth Cymru hyn hefyd—ac fe wnaethon nhw addo sicrhau na ddylai aelodau o gymuned y lluoedd arfog wynebu unrhyw anfantais o gymharu â dinasyddion eraill wrth ddarparu gwasanaethau cyhoeddus a masnachol. Felly, mae'r Lleng Brydeinig Frenhinol yn annog awdurdodau lleol Cymru i ddefnyddio pwerau disgresiwn presennol i sicrhau na chaiff iawndal milwrol byth ei drin fel incwm mewn profion modd ar gyfer budd-daliadau sy'n cael eu gweinyddu'n lleol. Rwy'n credu bod rhai awdurdodau yn gwneud hynny, ond nid llawer ohonyn nhw, ac mae hefyd yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda Llywodraeth y DU i ddiwygio rheoliadau budd-daliadau i sicrhau nad yw iawndal unrhyw aelod o gymuned y lluoedd arfog yng Nghymru—

14:45

Mark, can you conclude now, please?

Mark, allwch chi orffen nawr, os gwelwch yn dda?

—treated as income by any means-tested benefits. I call for a statement accordingly in the context of the calls on the Welsh Government and local authorities here.

—yn cael ei drin fel incwm gan unrhyw fudd-daliadau prawf modd. Rwy'n galw am ddatganiad yn unol â hynny yng nghyd-destun y galwadau ar Lywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol yma.

Thank you. The Deputy Minister for Social Partnership is very aware of the Royal British Legion Credit their Service campaign, and I know her officials have met with the charity, and are continuing to work closely with the armed forces expert group, the armed forces liaison officers, and all our partners across Wales to uphold the principle of the armed forces covenant. This is a UK-wide issue, but there are obvious implications for areas where Welsh Government leads, and the campaign really cuts across several policy areas, and we will need to assess the issues raised.

Diolch. Mae'r Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol yn ymwybodol iawn o ymgyrch Credit their Service y Lleng Brydeinig Frenhinol, ac rwy'n gwybod bod ei swyddogion wedi cwrdd â'r elusen, ac yn parhau i weithio'n agos gyda grŵp arbenigol y lluoedd arfog, swyddogion cyswllt y lluoedd arfog, a'n holl bartneriaid ledled Cymru i gynnal egwyddor cyfamod y lluoedd arfog. Mae hwn yn fater ledled y DU, ond mae goblygiadau amlwg i feysydd y mae Llywodraeth Cymru yn eu harwain, ac mae'r ymgyrch wir yn berthnasol i sawl maes polisi, a bydd angen i ni asesu'r materion a godwyd.

I'd like a statement, please, addressing concerns raised by  Marie Curie that people with a terminal illness will be facing a winter of increased stress because of high energy bills. They're not guaranteed support from the Warm Homes programme and I'd like to see that changed, please. Ninety-four per cent of Marie Curie nurses say that they've cared for patients who are struggling with finances and that that worry about how they'll keep warm will add another burden onto people who are dying, who are falling into poverty as they die. I'm sorry that that's an upsetting way to put it, but I don't think we can shy away from the harsh reality here. Nearly a quarter of Marie Curie staff say that they fear financial insecurity has hastened the deterioration in some of their patients' conditions. The eligibility criteria for the programme isn't clear on whether people in this situation will be guaranteed extra support to make them comfortable in what will be, for some, their final weeks or months. Please could a statement address this, so that people with a terminal illness and their families can have this certainty that that, at least, is one fewer thing that they have to worry about?

Hoffwn gael datganiad, os gwelwch yn dda, sy'n mynd i'r afael â phryderon a godwyd gan Marie Curie y bydd pobl â salwch angheuol yn wynebu gaeaf o straen cynyddol oherwydd biliau ynni uchel. Nid ydynt yn sicr o gael cefnogaeth gan y rhaglen Cartrefi Clyd a hoffwn weld hynny'n newid, os gwelwch yn dda. Dywed 94 y cant o nyrsys Marie Curie eu bod wedi gofalu am gleifion sy'n cael trafferth gydag arian ac y bydd y pryder hwnnw ynghylch sut y byddan nhw'n cadw'n gynnes yn ychwanegu baich arall ar bobl sy'n marw, sy'n mynd i dlodi wrth iddyn nhw farw. Mae'n ddrwg gen i fod honno'n ffordd ofidus o fynegi hynny, ond dydw i ddim yn credu y gallwn ni gilio oddi wrth y realiti llym yma. Mae bron i chwarter staff Marie Curie yn dweud eu bod yn ofni bod ansicrwydd ariannol wedi prysuro'r dirywiad yng nghyflwr rhai o'u cleifion. Nid yw'r meini prawf cymhwysedd ar gyfer y rhaglen yn nodi'n glir a fydd pobl yn y sefyllfa hon yn sicr o gael cymorth ychwanegol i'w gwneud yn gyfforddus yn yr hyn a fydd, i rai, eu hwythnosau neu fisoedd olaf. A allai datganiad ymdrin â hyn, fel y gall pobl sydd â salwch angheuol a'u teuluoedd gael y sicrwydd hwn bod hynny, o leiaf, yn un peth yn llai y mae'n rhaid iddyn nhw boeni amdano?

Thank you. The Member raises a very important point. We know that often a cancer diagnosis does bring with it severe financial implications. People may not be able to work and they might have further costs for energy. You mentioned energy specifically, so we do absolutely understand the charities that bring forward this information to us, and their concerns. Obviously, we are in the middle of a cost-of-living crisis, and you will be aware of the significant help that Welsh Government is bringing to people in Wales to help with the cost-of-living crisis, but we can only do so much.

Diolch. Mae'r Aelod yn codi pwynt pwysig iawn. Gwyddom fod diagnosis o ganser yn aml yn dod â goblygiadau ariannol difrifol. Efallai na fydd pobl yn gallu gweithio ac efallai y bydd ganddyn nhw gostau ychwanegol am ynni. Fe wnaethoch chi sôn am ynni yn benodol, felly rydyn ni'n deall yn llwyr yr elusennau sy'n cyflwyno'r wybodaeth hon i ni, a'u pryderon. Yn amlwg, rydyn ni yng nghanol argyfwng costau byw, a byddwch chi'n ymwybodol o'r cymorth sylweddol y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i bobl yng Nghymru i helpu gyda'r argyfwng costau byw, ond dim ond hyn a hyn y gallwn ni ei wneud.

Yesterday I visited the Welsh Government's forest estate at Coed Moel Famau, where large areas of larch trees are being clear felled due to larch disease elsewhere in the forest. Felling was postponed because of nesting birds. There are six species of bat and goshawks nesting. This particular area is rich in biodiversity as it's being managed sustainably through continuous cover forestry, providing many ecosystems such as flood prevention, erosion control and safeguarding biodiversity. I'm concerned felling is due to restart in September through an Natural Resources Wales contract that will lead to loss of habitat and flooding of tributaries leading to the Alyn river. Sustainably managed continuous cover forests are also more resilient to pest diseases and climate change. The Welsh Government strategy states that local knowledge, existing disease-spread data and meteorological data will all be utilised by NRW, but this is clearly not being followed here as there are large areas of larch that are perfectly healthy and not subject to any statutory plant health notice. So, with mass felling due to start in September—this is why it's urgent, and I've phrased it here—please could I ask for a statement on why Welsh Government budget is being used to needlessly fell compartments of healthy larch trees on the public forest estate in this haphazard way? Thank you.

Ddoe, ymwelais ag ystad goedwig Llywodraeth Cymru yng Nghoed Moel Famau, lle mae rhannau helaeth o goed llarwydd yn cael eu torri a'u clirio oherwydd clefyd llarwydd mewn mannau eraill yn y goedwig. Gohiriwyd torri'r coed oherwydd bod adar yn nythu. Mae chwe rhywogaeth o ystlumod a gweilch marth yn nythu. Mae'r ardal benodol hon yn llawn bioamrywiaeth gan ei bod yn cael ei rheoli'n gynaliadwy trwy goedwigaeth gorchudd parhaus, gan ddarparu llawer o ecosystemau fel atal llifogydd, rheoli erydu a diogelu bioamrywiaeth. Rwy'n pryderu y bydd torri coed yn ailgychwyn ym mis Medi trwy gontract Cyfoeth Naturiol Cymru a fydd yn arwain at golli cynefin a llifogydd llednentydd sy'n arwain at afon Alun. Mae coedwigoedd gorchudd parhaus a reolir yn gynaliadwy hefyd yn fwy cydnerth i glefydau plâu a newid hinsawdd. Mae strategaeth Llywodraeth Cymru yn nodi y bydd gwybodaeth leol, data am ledaeniad clefydau a data meteorolegol presennol i gyd yn cael eu defnyddio gan CNC, ond mae'n amlwg nad yw hyn yn cael ei ddilyn yn y fan yma gan fod yna ardaloedd mawr o goed llarwydd sy'n berffaith iach ac nad ydynt yn destun unrhyw hysbysiad iechyd planhigion statudol. Felly, gyda thorri coed ar raddfa eang i fod i ddechrau ym mis Medi—dyma pam y mae'n fater brys, ac rwyf wedi ei godi yma—os gwelwch yn dda a gaf i ofyn am ddatganiad ynghylch pam mae cyllideb Llywodraeth Cymru yn cael ei defnyddio i dorri ardaloedd o goed llarwydd iach ar hap yn ddiangen ar ystad y goedwig gyhoeddus? Diolch.

Thank you. I do recognise the value of our trees and woodlands and hedgerows, and, immediately after this business statement, I'll be making a statement on the current position of the sustainable farming scheme, where absolutely that will be recognised. They're of huge importance to our biodiversity in connecting our habitats to help build that resilient ecosystem that we all want to see and reduce the impacts of climate change. Unfortunately, P. ramorum disease in larch does remain a significant challenge for us here in Wales, and felling on the Welsh Government's woodland estate is undertaken in line with the UK forestry standard, with the Government standard for sustainable forest management also. And that standard does require and give guidance in relation to protecting water, soils, biodiversity and other ecosystems during the felling operations.

The management of woodland on the Welsh Government woodland estate does take account of disease-spread data and NRW do undertake surveillance to monitor the spread of P. ramorum, and it is sometimes necessary for operational reasons, and as part of a planned, more efficient approach to woodland management, as set out in NRW's larch reduction strategy, to fell trees even if they're not showing symptoms of disease. That reduction of larch will also increase the resilience of the woodland.

Diolch. Rwyf yn cydnabod gwerth ein coed a'n coetiroedd a'n gwrychoedd, ac, yn syth ar ôl y datganiad busnes hwn, byddaf yn gwneud datganiad ar sefyllfa bresennol y cynllun ffermio cynaliadwy, lle bydd hynny'n cael ei gydnabod yn bendant. Maen nhw o bwysigrwydd enfawr i'n bioamrywiaeth wrth gysylltu ein cynefinoedd i helpu i adeiladu'r ecosystem gydnerth honno yr ydym ni i gyd eisiau ei gweld a lleihau effeithiau newid hinsawdd. Yn anffodus, mae clefyd P. ramorum mewn coed llarwydd yn parhau i fod yn her sylweddol i ni yma yng Nghymru, ac mae torri coed ar ystad goetir Llywodraeth Cymru yn cael ei wneud yn unol â safon coedwigaeth y DU, gyda safon y Llywodraeth ar gyfer rheoli coedwigoedd yn gynaliadwy hefyd. Ac mae'r safon honno'n ei gwneud yn ofynnol ac yn rhoi arweiniad mewn perthynas ag amddiffyn dŵr, priddoedd, bioamrywiaeth ac ecosystemau eraill yn ystod y gwaith torri coed.

Mae rheoli coetiroedd ar ystad goetir Llywodraeth Cymru yn ystyried data am ledaeniad clefydau ac mae CNC yn gwneud gwaith gwyliadwriaeth i fonitro lledaeniad P. ramorum, ac weithiau mae angen hynny am resymau gweithredol, ac fel rhan o ddull rheoli coetiroedd sydd wedi'i gynllunio ac sy'n fwy effeithlon, fel y nodir yn strategaeth lleihau llarwydd CNC, i dorri coed hyd yn oed os nad ydynt yn dangos symptomau clefyd. Bydd y gostyngiad hwnnw mewn llarwydd hefyd yn cynyddu cydnerthedd y coetir.

14:50

Minister, I'd like to request a statement from the Minister for Economy outlining the decision-making process for grants from the Welsh Government community facilities programme. I'm asking this in light of the Welsh Government's decision to deny Llandudno football club's grant application for a new 3G pitch, which I know the Member for Aberconwy, Janet Finch-Saunders, also has concerns about. This decision has been a bitter blow for Llandudno football club. The club played most of their home games in Bangor last season and were looking forward to a proper return to Llandudno. The Welsh Government's decision has led to the manager leaving the club, and many fear for the future of the club, despite the many hundreds of people it serves in the town and surrounding communities. This decision seems also off the back of some positive feedback from the funding panel, so the club are at a loss as to how this decision has come about. So, to remove some ambiguity, I'd like to request a statement outlining the decision-making processes for grants of this nature. Diolch yn fawr iawn.

Gweinidog, hoffwn ofyn am ddatganiad gan Weinidog yr Economi yn amlinellu'r broses o wneud penderfyniadau ar gyfer grantiau o raglen cyfleusterau cymunedol Llywodraeth Cymru. Rwy'n gofyn hyn yng ngoleuni penderfyniad Llywodraeth Cymru i wrthod cais grant clwb pêl-droed Llandudno am gae 3G newydd, ac rwy'n gwybod bod gan yr Aelod dros Aberconwy, Janet Finch-Saunders, bryderon amdano hefyd. Mae'r penderfyniad yma wedi bod yn ergyd chwerw i glwb pêl-droed Llandudno. Chwaraeodd y clwb y rhan fwyaf o'u gemau cartref ym Mangor y tymor diwethaf ac roedden nhw'n edrych ymlaen at ddychwelyd i Landudno. Mae penderfyniad Llywodraeth Cymru wedi arwain at y rheolwr yn gadael y clwb, ac mae llawer yn ofni am ddyfodol y clwb, er gwaethaf y cannoedd lawer o bobl y mae'n eu gwasanaethu yn y dref a'r cymunedau cyfagos. Mae'n ymddangos bod y penderfyniad hwn hefyd yn dilyn adborth cadarnhaol gan y panel cyllido, felly dydy'r clwb ddim yn deall o gwbl sut mae'r penderfyniad hwn wedi digwydd. Felly, er mwyn cael gwared ar rywfaint o amwysedd, hoffwn ofyn am ddatganiad yn amlinellu'r prosesau gwneud penderfyniadau ar gyfer grantiau o'r math hwn. Diolch yn fawr iawn.

This issue doesn't sit with the Minister for Economy; it sits with the Minister for Social Justice and Chief Whip. However, each bid is assessed with very strict eligibility criteria. I would think the best way forward, really, would be for the club—. I mean, I appreciate what you said about how they'd had some initial feedback, but it would be good for them to ask for feedback. It might be better for you to write directly to the Minister, or the club can obviously contact officials to get that feedback.

Nid mater i Weinidog yr Economi yw hwn; mater i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a'r Prif Chwip. Fodd bynnag, caiff pob cais ei asesu gyda meini prawf cymhwysedd llym iawn. Byddwn i'n meddwl mai'r ffordd orau ymlaen, mewn gwirionedd, fyddai i'r clwb—. Hynny yw, rwy'n gwerthfawrogi'r hyn y dywedoch chi am sut yr oedden nhw wedi cael adborth cychwynnol, ond byddai'n dda iddyn nhw ofyn am adborth. Efallai y byddai'n well i chi ysgrifennu'n uniongyrchol at y Gweinidog, neu gall y clwb yn amlwg gysylltu â swyddogion i gael yr adborth hwnnw.

Minister, I'd like a statement on what the Welsh Government are doing to support families who receive the Healthy Start allowance. A recent report from Food Foundation's kids food guarantee found that there are no first infant formulas available that are affordable with the UK Government Healthy Start allowance, which is currently £8.50 a week for those with children under one year of age. The research found that the cost of a standard powdered formula varied between £9.39 and £15.95 in supermarkets. The allowance is there to help parents from low-income families by using vouchers to buy fruit, veg, milk and formulas—and, as demonstrated at the moment in terms of milk formulas, that is not in any way adequate. Of course, we know that not every infant can be breastfed, and not being able to afford first infant formula poses a real risk to the infant's health, and the formula is specifically balanced to contain the right amount of nutrients and calories. With costs so high, there are fears that parents may feel they have no choice but either to cut back on feeding their children or to water it down. I am keen to know, Minister, what discussions the Welsh Government have had with the UK Government about this, and what the Welsh Government are doing to support families who are struggling to buy first infant formula. These families need help, more now than ever. It's a stark reminder of how the cost of living and the crash of the economy is really hitting home.

Gweinidog, hoffwn i gael datganiad ar yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi teuluoedd sy'n derbyn y lwfans Cychwyn Iach. Canfu adroddiad diweddar gan warant bwyd i blant y Food Foundation nad oes unrhyw laeth fformiwla cyntaf ar gyfer babanod ar gael sy'n fforddiadwy gyda lwfans Cychwyn Iach Llywodraeth y DU, sydd ar hyn o bryd yn £8.50 yr wythnos i'r rhai hynny sydd â phlant o dan flwydd oed. Canfu'r ymchwil fod cost fformiwla powdr safonol yn amrywio rhwng £9.39 a £15.95 mewn archfarchnadoedd. Mae'r lwfans yno i helpu rhieni o deuluoedd incwm isel trwy ddefnyddio talebau i brynu ffrwythau, llysiau, llaeth a fformiwla—ac, fel y dangosir ar hyn o bryd o ran fformiwla llaeth, nid yw hynny mewn unrhyw ffordd yn ddigonol. Wrth gwrs, rydym yn gwybod na all pob baban gael ei fwydo ar y fron, ac mae methu â fforddio fformiwla cyntaf babanod yn peri risg wirioneddol i iechyd y baban, ac mae'r fformiwla yn cael ei gydbwyso'n benodol i gynnwys y swm cywir o faetholion a chalorïau. Gyda chostau mor uchel, mae yna ofnau y gallai rhieni deimlo nad oes ganddyn nhw ddewis ond naill ai torri'n ôl ar fwydo eu plant neu ei wanhau â dŵr. Rwy'n awyddus i wybod, Gweinidog, pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â hyn, a beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi teuluoedd sy'n ei chael hi'n anodd prynu fformiwla cyntaf babanod. Mae angen cymorth ar y teuluoedd hyn yn fwy nag erioed. Mae'n ein hatgoffa'n glir sut mae costau byw a chwalfa'r economi yn cael effaith sylweddol mewn gwirionedd.

Thank you. As you point out, the Healthy Start scheme is not devolved, but it does provide financial help towards buying healthy food, milk and formula. The payments for under-ones is £8.50 a week, whereas for infants between one and four years, it's £4.25 a week, so even the £8.50 may not cover the full price of infant formula. But the Healthy Start scheme is designed to help towards the cost of foods and drinks included, not necessarily cover the cost of a family's healthy food bill in its entirety. But we do have some concerns about the delivery of the scheme. The Minister wishes to review the Healthy Start scheme in Wales and consider possible options for devolution, going forward. We also have the best uptake of the scheme out of any UK nation here, so I think it's really important that the Minister—and I know she will do that—continues to work with partners to increase access and awareness of support.

Diolch. Fel yr ydych chi'n ei nodi, nid yw'r cynllun Cychwyn Iach wedi'i ddatganoli, ond mae yn darparu cymorth ariannol tuag at brynu bwyd iach, llaeth a fformiwla. Mae'r taliadau ar gyfer plant dan un oed yn £8.50 yr wythnos, ond ar gyfer babanod rhwng un a phedair oed, mae'n £4.25 yr wythnos, felly efallai na fydd hyd yn oed yr £8.50 yn talu pris llawn fformiwla babanod. Ond mae'r cynllun Cychwyn Iach wedi'i gynllunio i helpu tuag at gost bwydydd a diodydd sydd wedi'u cynnwys, nid o reidrwydd i dalu cost bil bwyd iach teulu yn ei gyfanrwydd. Ond mae gennym ni rai pryderon ynglŷn â chyflawniad y cynllun. Mae'r Gweinidog yn dymuno adolygu'r cynllun Cychwyn Iach yng Nghymru ac ystyried opsiynau posibl ar gyfer datganoli, wrth symud ymlaen. Mae gennym hefyd y niferoedd uchaf yn defnyddio'r cynllun o unrhyw wlad yn y DU yma, felly rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn bod y Gweinidog—ac rwy'n gwybod y bydd hi'n gwneud hynny—yn parhau i weithio gyda phartneriaid i gynyddu mynediad ac ymwybyddiaeth o'r gefnogaeth.

14:55

Can I ask for a Government statement this afternoon on the use of wildflower meadows by local authorities across Wales, as I've been contacted by many residents in my constituency from Nant Close in Rhuddlan, Fern Way in Rhyl and other areas concerned about the use of wildflower meadows by Denbighshire County Council? Now, I'm no way against wildflower meadows, as previously alleged by the First Minister the last time I asked him in First Minister's questions, if there is evidence of good flower production and an increase in bee population and biodiversity, which is the scheme's intention. But when there are poor crops developing and then becoming dry and barren in hot and dry conditions, and also on land in years gone by where children have played sport and the public have enjoyed the space, can this be considered and dealt with by the local authorities, as cases of apathy are leading to my constituents believing they are being used as cost- and corner-cutting measures by Denbighshire, which then leads to discontent as local residents have seen gargantuan increases in their council tax rates since devolution and aren't getting value for money? So, can you provide a statement this afternoon on what guidance the Welsh Government is giving to local authorities on the use of wildflower meadows and whether there is any consideration in that guidance to help my constituents who are tired of seeing perennial poor crops every summertime?

A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth y prynhawn yma ynglŷn â'r defnydd o weirgloddiau blodau gwyllt gan awdurdodau lleol ledled Cymru, gan fod llawer o drigolion yn fy etholaeth i wedi cysylltu â mi o Gylch y Nant yn Rhuddlan, Fern Way yn y Rhyl ac ardaloedd eraill sy'n poeni am y defnydd o weirgloddiau blodau gwyllt gan Gyngor Sir Ddinbych? Nawr, ac nid wyf i'n gwrthwynebu gweirgloddiau blodau gwyllt mewn unrhyw ffordd, fel roedd y Prif Weinidog yn ei honni'r tro diwethaf i mi ei holi ef yng nghwestiynau'r Prif Weinidog yn ddiweddar, os oes tystiolaeth o gynhyrchiant da o flodau a chynnydd ym mhoblogaeth gwenyn a bioamrywiaeth, sef bwriad y cynllun. Ond pan nad yw cnydau yn datblygu yn dda ac yn sychu ac yn crino mewn tywydd poeth a sych, ac ar dir hefyd yr oedd plant yn chwarae arno dros y blynyddoedd a'r cyhoedd wedi mwynhau'r llecyn, a all yr awdurdodau lleol ystyried ymdrin â hyn, gan fod achosion o ddifaterwch yn arwain fy etholwyr i gredu eu bod nhw'n cael eu defnyddio gan sir Ddinbych i arbed arian a thorri corneli, sy'n yn arwain wedyn at anfodlonrwydd gan fod trigolion lleol wedi gweld cynnydd yng nghyfraddau'r dreth gyngor ers datganoli ac nad ydyn nhw'n cael gwerth am arian? Felly, a allwch chi roi datganiad y prynhawn yma ar ba ganllawiau y mae Llywodraeth Cymru yn eu rhoi i awdurdodau lleol o ran defnyddio gweirgloddiau blodau gwyllt ac a oes unrhyw ystyriaeth yn y canllawiau hynny i helpu fy etholwyr i sydd wedi blino ar weld cnydau lluosflwydd gwael pob haf?

Well, I certainly think this year we've seen some excellent examples of wildflower meadows and roundabouts. I know, in my own constituency of Wrexham—and perhaps I can plug that, because I know they're in a Wales in Bloom competition for their roundabouts in Wrexham today, and I think the judging’s today, actually—it's been great to see. I'm not sure quite what you're getting at, because, certainly, it does improve biodiversity, and you only have to look at them to see the butterflies and bees that are attracted. So, I do think it's a matter for each local authority.

Wel, rwy'n sicr yn credu ein bod ni wedi gweld enghreifftiau gwych eleni o weirgloddiau a chylchfannau blodau gwyllt. Fe wn i, yn fy etholaeth i yn Wrecsam—ac efallai y caf i roi hysbyseb i hynny, achos fe wn i eu bod nhw mewn cystadleuaeth Cymru yn ei Blodau gyda'u cylchfannau yn Wrecsam heddiw, ac rwy'n credu bod y beirniadu yn digwydd heddiw, mewn gwirionedd—mae hi wedi hi bod yn wych i weld hynny. Nid wyf i'n siŵr beth yr ydych chi'n ceisio ei ddweud, oherwydd, yn sicr, mae hynny'n gwella bioamrywiaeth, ac nid oes raid i chi ond edrych i weld y gloÿnnod byw a'r gwenyn sy'n cael eu denu. Felly, rwy'n credu mai mater yw hwn i bob awdurdod lleol.

Thank you so much, Deputy Presiding Officer. Minister, please may I request a statement from the Minister for Social Justice about Wales being a nation of sanctuary? The reason why I ask is because I'd like the Minister to please clarify who 'the nation of sanctuary', which is a phrase often used by many Ministers and politicians in this place, actually applies to. I know the dictionary definition of what's been sent out to all of us, however there are many people in Wales who have come to support us with jobs, to have education here, and to live and build lives. The reason why I'm asking for this specifically is because I personally, as a child of immigrants, have been openly mocked and ridiculed by Ministers and backbenchers in this place for simply being ambitious. And these are the people who were last week sitting in this Chamber talking about compassion and the importance about having a nation of sanctuary, yet their attitude towards me personally—and I'm sure this could perhaps continue to other people outside of this Chamber—is something that genuinely causes me concern. How can Wales be a genuine nation of sanctuary when we're not even supportive to welcome each other within this Chamber? Is Wales a nation of sanctuary to people like me, my parents, people out there as well who are immigrants, children of immigrants as well who perhaps have been in Wales for 50 years plus, or perhaps, even, less? Or is it a case whereby the Welsh Government just picks and chooses who it exactly applies to? Clarification would be greatly appreciated as I personally want to see Wales as a nation of sanctuary for everyone, and not just a select few, going forward.  

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ynghylch y ffaith fod Cymru'n genedl noddfa? Y rheswm pam rwy'n gofyn yw oherwydd fe hoffwn i'r Gweinidog egluro pwy y mae'r 'genedl noddfa', sy'n ymadrodd a ddefnyddir yn aml gan lawer o Weinidogion a gwleidyddion yn y lle hwn, yn cyfeirio ato mewn gwirionedd. Rwy'n gwybod am y diffiniad geiriadurol o'r deunydd a anfonwyd at bob un ohonom ni, serch hynny, mae llawer o bobl yng Nghymru sydd wedi dod i'n cefnogi gyda swyddi, a chael addysg yma, a byw ac adeiladu eu bywydau. Y rheswm pam rwy'n gofyn am hyn yn benodol yw oherwydd fy mod i'n bersonol, yn blentyn i fewnfudwyr, wedi cael fy ngwawdio yn gyhoeddus a'm gwatwar gan Weinidogion a meinciau cefn yn y lle hwn am fod yn uchelgeisiol. A dyma'r bobl a oedd yn eistedd yn y Siambr hon yr wythnos diwethaf yn sôn am dosturi a phwysigrwydd bod yn genedl noddfa, ac eto mae eu hagwedd nhw tuag ataf i'n bersonol—ac rwy'n siŵr y gallai hyn ymestyn at bobl eraill y tu allan i'r Siambr hon—yn rhywbeth sydd wir yn peri pryder i mi. Sut all Cymru fod yn genedl noddfa wirioneddol pan nad ydym ni hyd yn oed yn gefnogol ac yn croesawu ein gilydd yn y Siambr hon? A yw Cymru yn genedl noddfa i bobl fel fi, fy rhieni, pobl allan yna hefyd sy'n fewnfudwyr, plant mewnfudwyr hefyd sydd wedi bod yng Nghymru ers 50 mlynedd a mwy efallai, neu lai, efallai, hyd yn oed? Neu a yw'n achos o Lywodraeth Cymru yn gwneud dim ond dewis pwy y mae hyn yn gwbl berthnasol iddyn nhw? Fe fyddai eglurhad yn cael ei werthfawrogi yn fawr gan fy mod i'n bersonol yn dymuno gweld Cymru yn genedl noddfa i bawb, ac nid dim ond i'r ychydig rai, wrth symud ymlaen.  

And I think that is absolutely the definition: we're a nation of sanctuary for everyone who needs it. I think you're talking more in general terms about a lack of respect in this Chamber, and I do think that happens quite often in this Chamber, and perhaps we all need to look at ourselves.

Ac rwy'n credu mai hwnnw yw'r diffiniad yn gyfan gwbl: rydyn ni'n genedl noddfa i bob un sydd ei hangen hi. Rwyf i o'r farn mai siarad yn fwy cyffredinol yr ydych chi am ddiffyg parch yn y Siambr hon, ac rwy'n credu bod hynny'n digwydd yn rhy aml yn y Siambr hon, ac efallai fod angen i bawb ohonom ni edrych arnom ni ein hunain.

3. Datganiad gan y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, a'r Trefnydd: Ymateb y Llywodraeth i ail gam cyd-ddylunio’r cynllun ffermio cynaliadwy
3. Statement by the Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd: Government response to the second phase of the sustainable farming scheme co-design

Eitem 3 y prynhawn yma yw'r datganiad gan y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru: ymateb y Llywodraeth i ail gam cyd-ddylunio'r cynllun ffermio cynaliadwy. Galwaf ar y Gweinidog, Lesley Griffiths.

Item 3 this afternoon is the statement from the Minister for Rural Affairs and North Wales: the Government response to the second phase of the sustainable farming scheme co-design. I call on the Minister, Lesley Griffiths.

Member
Lesley Griffiths 14:58:50
Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd

Thank you, Deputy Presiding Officer. I'm pleased to update the Senedd today on the development of the sustainable farming scheme. This is the first major new initiative underpinned by our soon-to-be landmark Agriculture (Wales) Act, and mirrors its sustainable land management objectives to support Welsh farmers to produce food sustainably and help tackle the climate and nature emergencies. The SFS will be our main mechanism to underpin resilient agricultural businesses, and it also recognises the key role farmers play as stewards of our Welsh language, heritage and culture.

Last summer, I published the most detailed set of proposals to date on the scheme. Those outline proposals underpinned our second phase of co-design. The proposals were set deliberately at a high level so farmers and stakeholders could contribute their experience and progressive ideas, to help us develop further detail. Today, I am pleased to publish two reports on the co-design outputs. The 'Sustainable Farming Scheme Co-design: Final Report' is the collated feedback from over 1,600 contributions, primarily from farmers. Through a series of online surveys, interviews and group discussions, farmers' willingness and ability to undertake the proposed scheme actions were explored. The second report, 'Sustainable Farming Scheme—Analysis of feedback to the outline scheme proposals', reflects the wider responses of 100 stakeholder organisations, groups and individuals. The third document I'm publishing today is 'Sustainable Farming Scheme Outline Proposals: Co-design response.' This contains our thoughts on how we will use these findings to develop an ambitious and accessible scheme that supports active farmers. I recommend all three reports are read, as they contain significant evidence on motivations, available opportunities on farms, and what we need to consider to remove some of the barriers to action. I do not have the time to go into the detail today. However, I would like to provide a few examples of co-design findings, and the Welsh Government’s response.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch o roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd heddiw ynglŷn â datblygiad y cynllun ffermio cynaliadwy. Dyma'r fenter fawr gyntaf a danlinellwyd gan ein Deddf Amaethyddiaeth (Cymru) ni a fydd yn nodedig cyn bo hir, ac mae'n adlewyrchu ei hamcanion o ran rheoli tir yn gynaliadwy i gefnogi ffermwyr Cymru i gynhyrchu bwyd yn gynaliadwy a helpu i fynd i'r afael â'r argyfyngau hinsawdd a natur. Y cynllun ffermio cynaliadwy fydd ein prif fecanwaith ni i fod yn sail i fusnesau amaethyddol cydnerth, ac mae'n cydnabod swyddogaeth allweddol y ffermwyr hefyd fel stiwardiaid ein hiaith, ein treftadaeth a'n diwylliant Cymraeg.

Yn ystod yr haf y llynedd, fe gyhoeddais i'r gyfres fwyaf manwl o gynigion hyd yma ar y cynllun. Roedd y cynigion amlinellol hynny'n sail i'n hail gam o gyd-ddylunio. Gosodwyd y cynigion yn fwriadol ar lefel uchel er mwyn i ffermwyr a rhanddeiliaid rannu eu profiad a'u syniadau blaengar, i'n helpu ni i ddatblygu rhagor o fanylion. Heddiw, rwy'n falch o gyhoeddi dau adroddiad ar yr allbynnau cyd-ddylunio. 'Cyd-ddylunio'r Cynllun Ffermio Cynaliadwy: adroddiad terfynol' yw'r adborth a gasglwyd o dros 1,600 o gyfraniadau, oddi wrth ffermwyr yn bennaf. Trwy gyfres o arolygon ar-lein, cyfweliadau a thrafodaethau grŵp, archwiliwyd parodrwydd ffermwyr a'u gallu nhw i ymgymryd â chamau'r cynllun arfaethedig. Mae'r ail adroddiad, 'Cynllun Ffermio Cynaliadwy—dadansoddiad o'r adborth i gynigion bras y cynllun', yn adlewyrchu ymatebion ehangach gan 100 o sefydliadau, grwpiau ac unigolion sy'n rhanddeiliaid. Y drydedd ddogfen yr wyf i'n ei chyhoeddi heddiw yw 'Cynllun Ffermio Cynaliadwy: Cynigion bras - Ymateb cyd-ddylunio.' Mae hwn yn cynnwys ein hystyriaethau ni o ran sut y byddwn ni'n defnyddio'r canfyddiadau hyn i ddatblygu cynllun uchelgeisiol a hygyrch sy'n cefnogi ffermwyr gweithredol. Rwy'n argymell bod y tri adroddiad yn cael eu darllen, gan eu bod nhw'n cynnwys tystiolaeth sylweddol ynglŷn â chymhellion, y cyfleoedd sydd ar gael ar ffermydd, a'r hyn y mae angen i ni ei ystyried i ddiddymu rhai o'r rhwystrau rhag gweithredu. Nid oes gennyf i amser i fynd i fanylder heddiw. Eto i gyd, fe hoffwn i roi rhai enghreifftiau o ganfyddiadau cyd-ddylunio, ac ymateb Llywodraeth Cymru.

We received feedback on the number of changes some farmers will have to undertake, along with a request to provide farmers enough time to understand and implement changes. We are, therefore, considering a phased approach. This could mean we focus on rolling out the universal actions, when the scheme is introduced in 2025, before we roll out the optional and collaborative actions in the following few years. This would avoid our farmers being overwhelmed with multiple changes all at once. Our focus for the scheme should be on supporting maximum take-up from the beginning so that maintaining the benefits already achieved through existing sustainable farm practice, such as our high animal health and welfare standards, for example, through an animal health improvement cycle, remains central to the scheme. In doing so, we won't lose sight of our longer term ambitions for prosperous and resilient farms, for climate and for nature. We will not achieve all of these on day one, but will set the foundations in 2025 to take further positive actions over the subsequent transition period.    

We proposed a habitat baseline review would be needed for every farm to identify habitats and the management required before joining the scheme. While co-design participants saw the value of this, they raised concerns about the cost and availability of advisors. We are, therefore, exploring how we can make this habitat review scalable for the universal layer, by using information already held to remotely identify potential habitats on farm. We will do this through familiar processes, through Rural Payments Wales Online, making use of the knowledge of the farmer to confirm their farm details. This will be supplemented by advisers only where needed.

We must focus on our environmental commitments. For example, managing semi-natural habitats through the scheme is a key mechanisms to help deliver the 30x30 biodiversity targets. We proposed 10 per cent of each farm should be managed as semi-natural habitat. Many co-design participants saw the value in recognising good management of existing habitats and woodland above the proposed minimum requirements. We will explore opportunities to better recognise these existing features, including through the payment methodology.

Tree planting proposals generated a lot of feedback. We acknowledge there are scenarios where tree planting would not be possible, such as on restrictive tenancies or sensitive habitats. We have provided further detail on the scenarios we believe will prevent planting. We are exploring changes so the action is not necessarily 10 per cent of the entire holding, but 10 per cent of the remaining area once unsuitable areas have been identified. The 10 per cent tree cover would include existing tree cover.   

I thank all the farmers and stakeholders who contributed their thoughts and valuable time to co-design, which you can see from these examples are making a real difference to the scheme's proposals. We have never before been able to utilise farmers' input in scheme design in the way we have over our two phases of co-design. This encapsulates the relationship I want to continue fostering with our farmers, to be more inclusive of ideas and experience from the people working tirelessly to put sustainable, safe and nutritious food on our plates. I would also like to thank Plaid Cymru, as part of the co-operation agreement, for their contributions during this policy development process.

The next stage is for my officials to combine the outputs from co-design and working groups to help shape the next version of the scheme's proposals, including payment methodology, to be included in the final consultation. Final design decisions will not be made until the conclusion of the next consultation. In the meantime, there are steps farmers can continue to take towards greater sustainability before the SFS is introduced. Our rural investment schemes provide funding for a range of on-farm actions, such as the Growing for the Environment scheme. There is also capital funding available through the small grants and nutrient management investment schemes, and funding for woodland planting—woodland that would count towards the tree cover required for the scheme. These are actions that benefit our farmers and that can be clearly linked back to our climate and nature targets, which we will have to remain ever conscious of, to justify future budget allocations—a position we know will be increasingly challenging.     

I hope, collectively, this Chamber and our stakeholders can focus on providing joined-up messaging to our hard-working farmers, their families and their communities. The Act and the sustainable farming scheme are designed to keep farmers on the land, to support the sustainable production of food at the same time as tackling the climate and nature emergencies, including mitigating the impacts of these emergencies on our long-term food-producing capacity. Let's all work together on making this a reality. I look forward to updating the Senedd on the consultation towards the end of this year. Diolch.  

Fe gawsom ni adborth ar nifer y newidiadau y bydd yn rhaid i rai ffermwyr eu gwneud, ynghyd â chais i roi digon o amser i ffermwyr ddeall a gweithredu'r newidiadau. Felly, rydyn ni'n ystyried dull gweithredu graddol. Fe allai hyn olygu ein bod ni'n canolbwyntio ar gyflwyno'r camau gweithredu cyffredinol, pan gyflwynir y cynllun yn 2025, cyn i ni gyflwyno'r camau dewisol a chydweithredol yn ystod yr ychydig flynyddoedd nesaf. Fe fyddai hyn yn rhwystro ein ffermwyr ni rhag cael eu llethu gan newidiadau niferus i gyd ar unwaith. Fe ddylem ni ganolbwyntio yn y cynllun ar gefnogi'r nifer sy'n manteisio i'r eithaf o'r cychwyn cyntaf fel bydd cynnal y manteision a gyflawnwyd eisoes drwy arferion cyfredol ffermio cynaliadwy, megis ein safonau uchel o ran iechyd a lles anifeiliaid, er enghraifft, trwy gylch o wella iechyd anifeiliaid, yn parhau i fod yn ganolog i'r cynllun. Wrth wneud hynny, ni fyddwn ni'n colli golwg ar ein huchelgeisiau tymor hwy ar gyfer ffermydd ffyniannus a chydnerth, er mwyn yr hinsawdd ac er mwyn byd natur. Ni fyddwn ni'n cyflawni'r rhain i gyd ar y diwrnod cyntaf, ond rydyn ni am osod y sylfeini yn 2025 i gymryd camau cadarnhaol pellach dros y cyfnod pontio dilynol.

Roeddem ni'n cynnig y byddai angen adolygiad llinell sylfaen cynefinoedd i bob fferm allu nodi cynefinoedd a'r rheolaeth sydd ei hangen cyn ymuno â'r cynllun. Er bod cyfranogwyr cyd-ddylunio yn gweld gwerth hynny, roedden nhw'n codi pryderon ynglŷn â chost a pha mor rhwydd yw cael gafael ar gynghorwyr. Rydyn ni, felly, yn archwilio sut y gallwn ni gynnal yr adolygiad hwn o gynefinoedd yn raddadwy ar gyfer yr haen gyffredinol, trwy ddefnyddio gwybodaeth sydd eisoes yn cael ei chadw yn annibynnol ar gyfer nodi cynefinoedd posibl ar fferm. Fe fyddwn ni'n gwneud hyn drwy brosesau cyfarwydd, drwy Daliadau Gwledig Cymru Ar-lein, gan ddefnyddio gwybodaeth gan y ffermwr i gadarnhau manylion ei fferm. Fe gaiff hyn ei ategu gan gynghorwyr dim ond pryd y bydd angen hynny.

Mae'n rhaid i ni ganolbwyntio ar ein hymrwymiadau amgylcheddol. Er enghraifft, mae rheoli cynefinoedd lled-naturiol drwy'r cynllun yn fecanwaith allweddol i helpu i gyflawni nodau bioamrywiaeth 30x30. Roeddem ni'n cynnig y dylid rheoli 10 y cant o bob fferm fel cynefin lled-naturiol. Gwelodd llawer o gyfranogwyr cyd-ddylunio y gwerth o ran cydnabod rheolaeth dda ar gynefinoedd a choetir presennol sy'n rhagori ar y gofynion sylfaenol arfaethedig. Fe fyddwn ni'n archwilio cyfleoedd i nodi'r nodweddion presennol hyn yn well, gan gynnwys trwy fethodoleg talu.

Cynhyrchodd y cynigion o ran plannu coed lawer o adborth. Rydyn ni'n cydnabod y bydd sefyllfaoedd pan na fyddai plannu coed yn bosibl, megis ar denantiaethau cyfyngol neu gynefinoedd sensitif. Rydyn ni wedi darparu rhagor o fanylion am y sefyllfaoedd yr ydym ni o'r farn a fyddai'n rhwystro plannu. Rydym ni'n archwilio newidiadau felly nid yw'r camau gweithredu o reidrwydd yn golygu 10 y cant o'r ddeiliadaeth gyfan, ond 10 y cant o'r arwynebedd sydd ar ôl pan gaiff y llecynnau anaddas eu nodi. Fe fyddai'r gorchudd coed o 10 y cant yn cynnwys y gorchudd coed presennol.

Rwy'n diolch i bob un o'r ffermwyr a'r rhanddeiliaid a gyfrannodd eu syniadau a'u hamser gwerthfawr at gyd-ddylunio, y gallwch eu gweld o'r enghreifftiau hyn yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i gynigion y cynllun. Nid ydym ni erioed o'r blaen wedi gallu defnyddio mewnbwn ffermwyr wrth ddylunio cynllun yn y ffordd sydd gennym ni yn ystod ein dau gam o gyd-ddylunio. Mae hyn yn crisialu'r berthynas yr wyf i'n awyddus i'w meithrin gyda'n ffermwyr ni eto, ar gyfer bod yn fwy cynhwysol o syniadau a phrofiad gan y bobl sy'n gweithio yn ddiflino i roi bwyd cynaliadwy, iach a maethlon ar ein byrddau ni. Fe hoffwn i ddiolch hefyd i Blaid Cymru, fel rhan o'r cytundeb cydweithio, am eu cyfraniadau nhw yn ystod y broses hon o ddatblygu polisi.

Y cam nesaf yw i fy swyddogion gyfuno'r allbynnau o gyd-ddylunio a'r gweithgorau i helpu i lunio'r fersiwn nesaf o gynigion y cynllun, gan gynnwys methodoleg talu, i gynnwys hynny yn yr ymgynghoriad terfynol. Ni wneir y penderfyniadau dylunio terfynol tan ddiwedd yr ymgynghoriad nesaf. Yn y cyfamser, fe geir camau y gall ffermwyr barhau i'w cymryd tuag at fwy o gynaliadwyedd cyn cyflwyno'r cynllun ffermio cynaliadwy. Mae ein cynlluniau buddsoddi gwledig ni'n rhoi cyllid ar gyfer amrywiaeth o gamau gweithredu ar fferm, fel y cynllun Tyfu er mwyn yr Amgylchedd. Mae arian cyfalaf ar gael hefyd drwy'r grantiau bach a'r cynlluniau buddsoddi mewn rheoli maethynnau, a chyllid ar gyfer plannu coetir—coetir a fyddai'n cyfrif tuag at y gorchudd coed sy'n ofynnol gan y cynllun. Mae'r rhain yn gamau sydd o fudd i'n ffermwyr ni ac y gellir eu cysylltu yn eglur â'n nodau hinsawdd a natur, y bydd yn rhaid i ni barhau yn ymwybodol ohonyn nhw, i gyfiawnhau dyraniadau cyllideb yn y dyfodol—sefyllfa y gwyddom ni sy'n mynd yn gynyddol heriol.

Rwy'n gobeithio, gyda'i gilydd, y gall y Siambr hon a'n rhanddeiliaid ni ganolbwyntio ar ddarparu negeseuon sy'n gydgysylltiedig i'n ffermwyr gweithgar ni, eu teuluoedd a'u cymunedau nhw. Mae'r Ddeddf a'r cynllun ffermio cynaliadwy wedi cael eu cynllunio i gadw ffermwyr ar y tir, i gefnogi cynhyrchu bwyd yn gynaliadwy ar yr un pryd â mynd i'r afael â'r argyfyngau hinsawdd a natur, gan gynnwys lliniaru effeithiau'r argyfyngau hyn ar ein gallu ni i gynhyrchu bwyd yn yr hirdymor. Gadewch i ni i gyd weithio gyda'n gilydd i wireddu hyn. Rwy'n edrych ymlaen at ddiweddaru'r Senedd ar yr ymgynghoriad tua diwedd y flwyddyn eleni. Diolch.  

15:05

I'm grateful to the Minister for bringing this much-anticipated statement forward ahead of the summer recess and the summer shows, of course, and for allowing me to have advance sight of it this morning.

I know that the Minister has had many conversations since the SFS statement made this time last year, and I'm grateful to her and her department for listening to those views put forward, but clarity is still required on certain aspects of the scheme. Put simply, if farmers don't enter the scheme, if the schemes aren't attractive enough for farmers to participate in, then we all lose out—the Welsh Government lose out, our farmers lose out, nature and the environment loses out, and the Welsh public in general lose out to. The schemes must be sufficiently attractive to encourage farmers to participate. And with payment rates not included in today's statement—I know this will concern the farming unions, as it does me—it is important that they appear in the next consultation, with full and clear economic modelling. Farmers need to be able to assess the viability of adopting the universal actions, but will be unable to do this until they know what the payment rates are. As I've said, will they be sufficiently attractive to get farmers to participate?

There also remains concern that a decision in favour of payment capping has yet to be taken, and I would be interested to learn if, or when, this may be forthcoming. It is important that the application process remains as simple as possible, especially at the universal level. The current application and payment mechanisms work. Minister, there's no need to reinvent the wheel here. It is a positive step to roll out the universal actions first, and give a gap before the optional and collaborative actions start—this is welcome. But it is important that there is sufficient budget allocation in the universal tier, and I'd welcome the Minister's views on that.

There are other positives in today's statement too, including the habitat baseline review process. However, tree planting and the target remains a contentious issue, and the Minister will be aware that I raised this at committee recently. The perseverance with the arbitrary 10 per cent figure for tree coverage could be an unachievable baseline for farms for several reasons. The Minister has acknowledged those, and I acknowledge that there has been some movement on this since last summer, including the acceptance that tree planting may not be possible on some tenanted or sensitive habitat land. But can the Minister confirm if hedgerows will be included in the tree coverage figure, and if there is further flexibility available on the 10 per cent figure, or is this now baked in to the SFS? Also, the statement refers to, and I quote, 

'10 per cent of the remaining area once unsuitable areas have been identified.'

Does that mean the Minister is advocating for the most productive food-producing land being put over to tree planting? Because any loss of good-quality food-producing land will concern farmers and impact our ability to increase our food security.

Minister, you'll also be aware how keen I am to see new and young farmers enter the profession. NFU Cymru's Next Generation group, who launched their report in the Senedd only last month, reassure me that the next generation of farmers is in safe hands. However, we need to recognise that many will not have long-term security on the land they farm and the same access to financial support that older, more established counterparts have. They ask that the SFS uses capital grants to incentivise and facilitate the development of farm businesses, with funding made available to fund productivity improvements on Welsh farms. They also recommend higher intervention rates be set for young farmers. Minister, I'd be interested to know what support will come through the SFS for those starting out in farming, and the specific asks of the NFU Cymru's Next Generation group. 

My penultimate point: there is nothing in this statement on the successor schemes to Glastir, and a cliff edge that is fast approaching, only a few months away. Can the Minister provide any clarity on Glastir today, which will at least steer the farming community in a specific direction?

Finally, can I ask what consideration has the Minister and her team given to the SFS directly supporting productivity and food production here in Wales? As I mentioned at the opening of my response, the summer show season gives a great opportunity for the SFS and its proposals to be aired, squeezed, twisted and checked to see if it is robust and deliverable. There remains anxiety for clarity and excitement for the new opportunities, but the SFS consultation in the autumn needs to provide clarity, certainty and detail to farmers to enable them to plan ahead. The long-term future of Wales's family farm and the wider competitive farming industry relies on getting the sustainable farming scheme right. I hope that I can reassure the Minister that I don't come at this topic politically, but rather from a perspective of wanting to get the absolute best possible scheme for Wales's farmers and food-producing community. I look forward to the Minister's response. Diolch, Dirprwy Lywydd. 

Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am gyflwyno'r datganiad hir-ddisgwyliedig hwn cyn toriad yr haf a sioeau'r haf, wrth gwrs, ac am ganiatáu i mi gael bwrw golwg arno ymlaen llaw fore heddiw.

Fe wn i fod y Gweinidog wedi cael llawer o sgyrsiau ers iddi wneud datganiad ar y cynllun ffermio cynaliadwy'r adeg hon y llynedd, ac rwy'n ddiolchgar iddi hi a'i hadran am wrando ar y safbwyntiau hynny a gyflwynwyd, ond mae angen eglurder eto ynglŷn â rhai agweddau ar y cynllun. Yn syml, os nad yw ffermwyr yn ymuno â'r cynllun, os nad yw'r cynlluniau yn ddigon deniadol i ffermwyr gymryd rhan ynddyn nhw, yna fe fyddwn ni i gyd ar ein colled—bydd Llywodraeth Cymru ar ei cholled, ein ffermwyr ar eu colled, byd natur a'r amgylchedd ar eu colled, a'r cyhoedd yng Nghymru ar eu colled yn gyffredinol. Mae'n rhaid i'r cynlluniau fod yn ddigon deniadol i annog ffermwyr i fod â rhan ynddyn nhw. Ac am nad yw cyfraddau talu yn cael eu cynnwys yn natganiad heddiw—rwy'n gwybod y bydd hyn yn pryderu'r undebau ffermio, fel minnau—mae hi'n bwysig eu bod nhw'n ymddangos yn yr ymgynghoriad nesaf, gyda modelu economaidd llawn ac eglur. Mae angen i ffermwyr allu asesu hyfywedd mabwysiadu'r camau gweithredu cyffredinol, ond ni fyddan nhw'n gallu gwneud hyn hyd nes eu bod nhw'n gwybod beth fydd y cyfraddau talu. Fel dywedais i, a fyddan nhw'n ddigon deniadol i ddenu ffermwyr i gyfranogi?

Mae pryder yn parhau hefyd am nad yw penderfyniad o blaid capio taliadau wedi cael ei wneud eto, ac fe fyddai hi'n dda iawn gennyf i gael gwybod a yw hwn ar ei ffordd, neu pa bryd felly. Mae hi'n bwysig bod y broses ymgeisio yn parhau i fod mor syml â phosibl, yn arbennig ar y lefel gyffredinol. Mae'r mecanweithiau cyfredol ar gyfer ymgeisio a thalu yn gweithio. Gweinidog, nid oes angen ailddyfeisio'r olwyn yn hyn o beth. Mae cyflwyno'r camau cyffredinol yn gyntaf yn gam cadarnhaol, a bod â bwlch cyn i'r camau dewisol a chydweithredol ddechrau—mae hyn i'w groesawu. Ond mae hi'n bwysig bod digon o ddyraniad cyllideb yn yr haen gyffredinol, ac fe fyddwn yn croesawu barn y Gweinidog ynglŷn â hynny.

Mae yna bethau cadarnhaol eraill yn y datganiad heddiw hefyd, gan gynnwys y broses adolygu gwaelodlin cynefinoedd. Serch hynny, mae plannu coed a'r nod yn parhau i fod yn fater dadleuol, ac mae'r Gweinidog yn ymwybodol fy mod i wedi codi hyn yn y pwyllgor yn ddiweddar. Fe allai dal ati gyda'r ffigur mympwyol hwn o 10 y cant ar gyfer gorchudd coed fod yn waelodlin na ellir ei chyflawni gan ffermydd am sawl rheswm. Mae'r Gweinidog wedi cydnabod y rhain, ac rwyf innau'n cydnabod bod rhywfaint o symudiad wedi bod yn hyn o beth ers yr haf y llynedd, gan gynnwys derbyn na fydd modd plannu coed efallai ar dir cynefin sensitif neu dan ddeiliadaeth. Ond a all y Gweinidog gadarnhau y bydd gwrychoedd yn cael eu cynnwys yn y ffigur o ran gorchudd coed, ac a oes hyblygrwydd pellach ar gael o ran y ffigur o 10 y cant, neu a yw hwn yn rhan annatod erbyn hyn o'r cynllun ffermio cynaliadwy? Hefyd, mae'r datganiad yn cyfeirio at, ac rwy'n dyfynnu,

'10 y cant o'r arwynebedd sydd ar ôl pan gaiff y llecynnau anaddas eu nodi.'

A yw hynny'n golygu bod y Gweinidog yn eiriol dros roi'r tir mwyaf cynhyrchiol i gynhyrchu bwyd i'w drosglwyddo i blannu coed? Oherwydd fe fydd unrhyw golled o dir sy'n cynhyrchu bwyd o ansawdd da yn peri pryder i ffermwyr ac yn effeithio ar ein gallu ni i gynyddu ein diogelwch bwyd.

Gweinidog, rydych chi'n ymwybodol hefyd pa mor awyddus wyf i i weld ffermwyr newydd ac ifanc yn ymuno â'r proffesiwn. Mae grŵp Cenhedlaeth Nesaf NFU Cymru, a lansiodd eu hadroddiad yn y Senedd ddim ond fis diwethaf, yn fy sicrhau i fod y genhedlaeth nesaf o ffermwyr mewn dwylo diogel. Eto i gyd, mae angen i ni gydnabod na fydd gan lawer sicrwydd ar y tir y maen nhw'n ei ffermio yn yr hirdymor o ran bod â'r un cymorth ariannol ar gael ag sydd gan gymheiriaid hŷn, mwy sefydledig. Maen nhw'n gofyn i'r cynllun ffermio cynaliadwy ddefnyddio grantiau cyfalaf i gymell a hwyluso datblygiad busnesau fferm, gyda chyllid ar gael i ariannu gwelliannau cynhyrchiant ar ffermydd Cymru. Maen nhw'n argymell gosod cyfraddau ymyrraeth uwch ar gyfer ffermwyr ifanc hefyd. Gweinidog, fe fyddai hi'n dda gennyf i wybod pa gefnogaeth a ddaw yn sgil y cynllun ffermio cynaliadwy i'r rhai sy'n dechrau ym myd ffermio, a galwadau penodol grŵp Cenhedlaeth Nesaf NFU Cymru.

Fy mhwynt olaf ond un: nid oes unrhyw beth yn y datganiad hwn ynglŷn â'r cynlluniau i ddilyn Glastir, ac mae ymyl y dibyn yn nesáu yn gyflym, dim ond ychydig fisoedd i ffwrdd. A all y Gweinidog roi unrhyw eglurder o ran Glastir heddiw, a fydd o leiaf yn llywio'r gymuned ffermio i gyfeiriad arbennig?

Yn olaf, a gaf i ofyn pa ystyriaeth a roddodd y Gweinidog a'i thîm i gynllun ffermio cynaliadwy sy'n cefnogi cynhyrchiant a chynhyrchu bwyd yn uniongyrchol yma yng Nghymru? Fel soniais i wrth agor fy ymateb, mae tymor y sioeau haf yn rhoi cyfle rhagorol i wyntyllu, gwasgu, troelli a gwirio'r cynllun ffermio cynaliadwy a'i gynigon i weld a ydyn nhw'n gadarn ac yn bosibl eu cyflawni. Mae pryder yn parhau ynglŷn ag eglurder a chyffro oherwydd y cyfleoedd newydd, ond mae angen i ymgynghoriad y cynllun ffermio cynaliadwy yn yr hydref ddarparu eglurder, sicrwydd a manylion i ffermwyr i'w galluogi nhw i gynllunio ymlaen llaw. Mae dyfodol hirdymor ffermydd teuluol Cymru a'r diwydiant ffermio cystadleuol ehangach yn dibynnu ar gyflawni'r cynllun ffermio cynaliadwy yn iawn. Rwy'n gobeithio y gallaf i sicrhau'r Gweinidog nad wyf yn ymagweddu at y pwnc hwn o safbwynt gwleidyddol, ond yn hytrach o safbwynt dyhead o fod â'r cynllun gorau posibl i'r ffermwyr a chymuned cynhyrchu bwyd Cymru. Rwy'n edrych ymlaen at ymateb y Gweinidog. Diolch, Dirprwy Lywydd. 

15:10

Thank you very much, and thank you for that last point. I think it is really important that we don't come at it from a political perspective, and that we do all work together in making sure that this scheme is absolutely right. I've said that all along. I've taken my time—some people have criticised me for taking my time—but I think it is really important that it works for every farmer on every type of farm in every part of Wales. That co-design has really flushed out some things that we perhaps were not sure about and has given us that certainty, but also issues that were challenging. And as I said in my statement, Deputy Presiding Officer, I'm very grateful to everyone who's given their time. 

I think the point that you make about we want to make it as attractive as possible and we want as many farmers as possible to be part of that scheme is really important. Certainly, I would be incredibly disappointed if we had fewer farms and farmers in it than in the basic payment scheme, for instance. I've challenged officials that that should absolutely be the baseline going forward. Some people aren't part of the BPS; I met a couple of farmers last summer at the Royal Welsh Show who told me that under no circumstances would they want to be part of the SFS, just as they weren't part of the BPS. I absolutely respect that, and that's always the case. But, for me, I want as many farmers as possible to be part of that scheme, working with us to make sure that we deliver on our priorities. 

You mention payment information, and, clearly, that is not in this statement today. Payment methodology will be part of the final consultation that will go out; it will be the last consultation. I heard you say 'autumn'; I think it's more likely to be winter, but, certainly, it will be this year before we go into Christmas recess. And we absolutely intend to include details of the proposed payment methodology in that consultation at the end of the year. It will not contain full payment details, as the actions will not be finalised until that consultation exercise has been concluded. I think it's really important to make that point.  

I also should say it's really hard to design a scheme when you don't know what the budget is going to be, and we have no certainty of budget settlements for 2025 and beyond. So, you have to keep some element of flexibility because it is really, really challenging to design a scheme when you don't know what the budget is going to be. What we can say is this scheme will be the main source of funding for farmers going forward. It will be different to the current basic payment scheme. The fundamental change will be that the level of payment will be linked to the activities the active farmer undertakes. 

You raised some questions around the universal layer first, and I want to make sure that farmers can enter the universal layer immediately as soon as we start the scheme. We haven't had discussions—and I just follow on from what I was saying about we don't know what our budget is going to be—as to the proportions of budget that will go into which scheme, because I think we all accept that, obviously, it's universal by its very name—that will be where the majority of farmers will go. And I think it's really important that farmers can enter that from day one.

In relation to trees, hedgerows don’t count as trees—they’re hedges, so they’ll be part of the habitat. If you had a tree in a hedge, that would count as a tree. I clarified that last week. I was on a farm last week and I was asked that question, so I asked it of officials and that was the answer I was given. We know we have a very, very challenging target to create 43,000 hectares of new woodland by 2030, and that’s to help mitigate climate change, and we know that farmers are the best people to help us do that, and they will be paid to do it. They play a very significant role in helping us achieve that target, and I want to support them in all they do.

There’s no flexibility around the two 10 per cents; the two 10 per cents are now set in it. But as I said in my statement, there will be lots of examples where they cannot provide 10 per cent of coverage on their farm. So, the farm I went to last Thursday, I went there specifically because I was told they could not do the 10 per cent. When you get there, you can see why they can’t do the 10 per cent. So it’s really important that we see farms, for me to go and listen to the farmer tell me why they can’t do that 10 per cent. And there are lots of climatic reasons why 10 per cent coverage isn’t possible on a farm. So, we will work through the farmers. No, of course we don’t want food production land to be taken out, but certainly, the farm I was on on Thursday, they wanted to work with us to see how they could increase the tree coverage.

You ask about Glastir, and obviously, I extended the Glastir contracts until the end of this year. I have committed to making a statement before the Royal Welsh Show. I appreciate that time is running out, but I think that will be on my desk this week. I do hope to make a statement before the end of this week; it might run into next week, but I will certainly be able to do that before the show, because I do think it is important that people recognise what we’re doing, going forward.

I think at the Royal Welsh Show, and other agricultural shows—because there are many agricultural shows across Wales coming up in the next couple of months—it is really important to continue to have those conversations. You will see, for those of you attending the show, if you come to the Welsh Government’s stand, that is absolutely our focus—the sustainable farming scheme is absolutely our focus, and I look forward to having those discussions.

Diolch yn fawr iawn, a diolch i chi am y pwynt olaf yna. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn nad ydym ni'n cymryd agwedd wleidyddol ynglŷn â hyn, a'n bod ni i gyd yn gweithio gyda'n gilydd i sicrhau bod y cynllun hwn yn gwbl gywir. Rwyf i wedi dweud hynny drwy'r amser. Rwyf i wedi cymryd fy amser—mae rhai pobl wedi fy meirniadu i am gymryd fy amser—ond rwyf i o'r farn ei bod hi'n bwysig iawn ei fod yn gweithio i bob ffermwr ar bob math o fferm ym mhob cwr o Gymru. Mae'r cyd-ddylunio hwn wedi tynnu rhai pethau allan nad oeddem ni'n siŵr ohonyn nhw o bosibl ac wedi rhoi'r sicrwydd hwnnw i ni, ond codwyd materion heriol hefyd. Ac fel dywedais i yn fy natganiad, Dirprwy Lywydd, rwy'n ddiolchgar iawn i bob un sydd wedi rhoi o'i amser.

Rwy'n credu bod y pwynt yr ydych chi'n ei wneud ynglŷn â'n dyhead i wneud hyn mor ddeniadol â phosibl ac rydym ni'n awyddus i gymaint o ffermwyr â phosibl fod yn rhan o'r cynllun hwnnw yn bwysig iawn. Yn sicr, fe fyddwn i'n hynod siomedig pe byddai gennym lai o ffermydd a ffermwyr ynddo nag yn y cynllun taliadau sylfaenol, er enghraifft. Rwyf i wedi herio swyddogion mai honno ddylai fod yn waelodlin wrth symud ymlaen. Nid yw rhai pobl yn rhan o'r cynllun taliadau sylfaenol; fe gwrddais i â chwpl o ffermwyr yr haf llynedd yn Sioe Frenhinol Cymru a oedd yn dweud wrthyf i na fydden nhw'n dymuno bod yn rhan o'r cynllun ffermio cynaliadwy dan unrhyw amgylchiadau, yn union fel nad oedden nhw'n rhan o'r cynllun taliad sylfaenol. Rwy'n parchu hynny, ac mae hynny'n wir bob amser. Ond, i mi, fe hoffwn i weld cynifer o ffermwyr â phosibl yn rhan o'r cynllun hwnnw, gan weithio gyda ni i sicrhau ein bod ni'n cyflawni ein blaenoriaethau.

Rydych chi'n sôn am wybodaeth am daliadau, ac, yn amlwg, nid yw hynny yn y datganiad hwn heddiw. Bydd methodoleg talu yn rhan o'r ymgynghoriad terfynol a fydd yn mynd allan; hwnnw fydd yr ymgynghoriad olaf. Fe glywais i chi'n dweud 'yr hydref'; rwy'n credu y bydd hi'n fwy tebygol o fod yn y gaeaf, ond, yn sicr, eleni fydd hi cyn i ni fynd i mewn i doriad y Nadolig. Ac rydyn ni'n llwyr fwriadu cynnwys manylion y fethodoleg talu arfaethedig yn yr ymgynghoriad hwnnw ar ddiwedd y flwyddyn. Ni fydd yn cynnwys y manylion llawn o ran taliadau, gan na fydd y camau gweithredu yn cael eu cwblhau nes bydd yr ymarfer ymgynghori hwnnw wedi cael ei gwblhau. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn gwneud y pwynt hwnnw.

Fe ddylwn i ddweud hefyd ei bod hi'n anodd iawn llunio cynllun pan nad ydych chi'n gwybod faint fydd y gyllideb, ac nid oes gennym sicrwydd o setliadau cyllideb ar gyfer 2025 a thu hwnt i hynny. Felly, mae'n rhaid i chi gadw rhywfaint o hyblygrwydd oherwydd mae hi'n heriol dros ben llunio cynllun pan nad ydych chi'n gwybod faint fydd y gyllideb. Yr hyn y gallwn i ei ddweud yw mai'r cynllun hwn fydd y brif ffynhonnell ariannu i ffermwyr wrth symud ymlaen. Fe fydd yn wahanol i'r cynllun taliad sylfaenol presennol. Y newid hanfodol yw fod cyfradd y taliad yn gysylltiedig â'r gweithgareddau y mae'r ffermwr gweithredol yn eu cyflawni.

Fe wnaethoch chi godi rhai cwestiynau ynghylch yr haen gyffredinol yn gyntaf, ac rwyf i am roi sicrwydd y gall ffermwyr fynd i mewn i'r haen gyffredinol ar unwaith cyn gynted ag y byddwn yn dechrau'r cynllun. Nid ydym ni wedi cael trafodaethau—ni wnaf i ond dilyn ymlaen o'r hyn yr oeddwn i'n ei ddweud ynglŷn â'n hanwybodaeth ni o ran ein cyllideb—o ran cyfrannau'r gyllideb a fydd yn mynd i mewn i ba gynllun, oherwydd rwyf i o'r farn ein bod ni gyd yn derbyn hynny, yn amlwg, rhywbeth cyffredinol ydyw yn ôl yr enw sydd arno—dyna lle bydd y mwyafrif o ffermwyr yn mynd. Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn fod ffermwyr yn gallu cael mynediad at hyn o'r diwrnod cyntaf.

O ran coed, nid yw gwrychoedd yn cael eu hystyried yn goed—gwrychoedd ydyn nhw, felly fe fyddan nhw'n rhan o'r cynefin. Pe byddai coeden gennych chi yn y gwrych, fe fyddai honno'n cael ei hystyried yn goeden. Fe eglurais i hynny'r wythnos diwethaf. Roeddwn i ar fferm yr wythnos diwethaf ac fe ofynnwyd y cwestiwn hwnnw i mi, felly fe ofynnais innau hwnnw i swyddogion a dyna'r ateb a gefais i. Rydyn ni'n gwybod bod nod heriol iawn gennym ni i greu 43,000 hectar o goetir newydd erbyn 2030, a hynny i helpu i liniaru newid hinsawdd, ac fe wyddom ni mai ffermwyr yw'r bobl orau i'n helpu i wneud hynny, ac fe fyddan nhw'n cael eu talu i wneud hynny. Mae rhan sylweddol iawn ganddyn nhw wrth ein helpu i gyrraedd y nod hwnnw, ac rwy'n awyddus i'w cefnogi nhw ym mhopeth y maen nhw'n ei wneud.

Nid oes hyblygrwydd ynghylch y ddau 10 y cant; gosodwyd y 10 y cant yn gadarn ynddo erbyn hyn. Ond fel dywedais i yn fy natganiad, fe fydd llawer o enghreifftiau lle na allan nhw roi 10 y cant o'r ddarpariaeth ar eu fferm. Felly, ar y fferm yr es i arni ddydd Iau diwethaf, fe es i yno'n benodol oherwydd fe ddywedwyd wrthyf i na allen nhw gyrraedd 10 y cant. Ar ôl cyrraedd yno, fe allech weld pam na allan nhw gyrraedd y 10 y cant. Felly mae hi'n bwysig iawn ein bod ni'n gweld ffermydd, er mwyn i mi fynd i wrando ar y ffermwr yn dweud wrthyf i pam na all gyrraedd y 10 y cant hwnnw. Ac mae yna lawer o resymau hinsoddol pam nad yw'r ddarpariaeth o 10 y cant yn bosibl ar fferm. Felly, fe fyddwn ni'n gweithio trwy gyfrwng y ffermwyr. Na, wrth gwrs, nid ydym ni'n dymuno gweld tir cynhyrchu bwyd yn cael ei ddifetha, ond yn sicr, ar y fferm yr oeddwn i arni hi ddydd Iau, roedden nhw'n awyddus i weithio gyda ni i weld sut y gallen nhw gynyddu'r gorchudd coed.

Rydych chi'n holi am Glastir, ac yn amlwg, fe wnes i ymestyn cytundebau Glastir tan ddiwedd y flwyddyn eleni. Rwyf i wedi ymrwymo i wneud datganiad cyn Sioe Frenhinol Cymru. Rwy'n gwerthfawrogi bod amser yn brin, ond rwy'n credu y bydd hynny ar fy nesg yr wythnos hon. Rwy'n gobeithio gwneud datganiad cyn diwedd yr wythnos hon; efallai y bydd hynny'n rhedeg i mewn i'r wythnos nesaf, ond yn sicr fe fyddaf i'n gallu gwneud hynny cyn y sioe, oherwydd rwy'n credu ei bod hi'n bwysig fod pobl yn gweld yr hyn yr ydym ni'n ei wneud, wrth symud ymlaen.

Rwy'n credu yn y Sioe Frenhinol, a sioeau amaethyddol eraill—gan fod yna lawer o sioeau amaethyddol yn digwydd ledled Cymru yn ystod y misoedd nesaf—ei bod hi'n bwysig iawn parhau i gynnal y sgyrsiau hynny. Fe gewch chi weld, y rhai ohonoch chi sydd am fynd i'r sioe, os dewch chi at stondin Llywodraeth Cymru, dyna fydd ein canolbwynt ni'n llwyr—y cynllun ffermio cynaliadwy yw ein canolbwynt mawr ni, ac rwy'n edrych ymlaen at gael y trafodaethau hynny.

15:15

Diolch i'r Gweinidog am ei datganiad. Dwi'n edrych ymlaen at graffu ar fanylion y cynllun ffermio cynaliadwy dros y cyfnod nesaf yma. Er cymaint o drafod sydd wedi bod ar y Bil Amaeth (Cymru), dwi'n credu mai nawr rŷn ni'n cyrraedd y glo mân, mewn gwirionedd. Os oedd y Bil yn heriol, yna dwi ddim yn amau y bydd y broses sydd o'n blaenau ni dipyn yn fwy heriol. Dyma, wrth gwrs, le mae'r uchelgais yn y Bil yn cwrdd â'r realiti ar lawr gwlad, a dyw troi'r weledigaeth yn weithredu byth yn broses hawdd. Ond dwi'n edrych ymlaen, yn sicr, i gyfrannu at y broses yna, ac i ymgysylltu â nifer o randdeiliaid er mwyn cyrraedd cynllun yn y pen draw sydd, gobeithio, yn gweithio i bawb.

Rŷch chi wedi sôn am eich nod parhaus chi o gadw ffermwyr ar y tir; wel, gwnaf innau hefyd ategu fy mlaenoriaeth i, sef, amddiffyn y fferm deuluol, oherwydd heb ffermydd teuluol hyfyw a llwyddiannus, yna fydd gennych chi neb i ddelifro ar yr uchelgais yn y Bil, na chwaith ar y bwriad o fewn y cynllun.

Thank you to the Minister for her statement. I look forward to scrutinising the detail of the sustainable farming scheme. Despite the discussion that there's been on the Agriculture (Wales) Bill, I think we're now getting to the detail, and if the Bill was challenging, then I don't doubt that the process before us will be even more challenging. This, of course, is where the ambition of the Bill meets the reality on the ground, and turning the vision into action is never an easy process, but I certainly look forward to contributing to that process and to engaging with a number of stakeholders in order to reach a scheme that will hopefully work for everyone. 

You've mentioned your ongoing ambition of keeping farmers on the land. Well, I will certainly echo that my priority is to protect the family farm, because without viable and successful family farms, then we will have nobody to deliver the ambition of the Bill, nor the intention within the scheme. 

It's disappointing that you're not able today to tell us about this funding gap between the end of the basic payments and the beginning of the sustainable farming scheme. For the sake of a couple of days, I think it would have been good for you to share that with us today so that we could maybe raise a few issues, rather than having to respond blindly over the summer to a Minister who isn’t in front of us in Parliament. But there we are; that’s the politics of the Royal Welsh as well, I suppose, and Ministers needing things to announce.

The support structure and the whole ecosystem around the implementation of the proposals, and clearly the need for a habitat baseline review for every farm sends up a number of red flags, doesn’t it, in terms of costs and capacity and expert capacity particularly. Now, you acknowledge this, and you have acknowledged this, but I think fundamentally what you’re saying is that you don’t really know whether the capacity is there to make the scheme work. Because we know that advisers, contractors, inspectors and even the supply chain may not be able to cope with the new actions required. If you want 10 per cent tree cover, then do we have sufficient tree stocks, nurseries, associated contractors to put those trees in the ground, et cetera, et cetera? Now, you say in some of the associated documents that you published today that you will undertake a capacity assessment. I'm wondering maybe why that hasn't happened sooner, given that we are well on our way in a certain direction, and if you realise that there is insufficient capacity, well, we are going to need more than 18, maybe 20 months if it comes to increasing expert workforce particularly.

But of course, we know what happens when there is insufficient capacity or provision. All of a sudden, costs go up, daily rates go up, because of the basic laws of supply and demand. So, how will you keep, for example, consultant costs and other costs under control at the beginning, particularly, of this process, and who is paying for this advice? Is this something that would be covered within the SFS budget, or will it be a cost to those wanting to come into the scheme? Maybe you could just elaborate a little bit on that.

I want to pick up as well on the 10 per cent tree cover. There is recognition now that there is a need for flexibility. I’m not sure why it took a tenant farmer specialist working group to highlight how unworkable some of this is for tenant farmers, but there we are, that’s been recognised. Some areas, as you have recognised, will already be over that 10 per cent threshold. Others, because of climate and certain conditional challenges, will not in any circumstances be able to meet that.

So, I’m just coming to a conclusion gradually that, how can an explicit reference to 10 per cent tree cover still be meaningful, given that it means something totally different to everybody, depending on different farms, different circumstances, where you are in the country, what you already have, et cetera? Why are you so wedded to plucking that figure out of the air? Will you reconsider being wedded to that arbitrary figure? And will you not, in light of the need to be so flexible, maybe consider presenting the need for increasing tree cover in a slightly more sophisticated way? I think that this 10 per cent label just doesn’t help anyone, and it creates confusion when you are now actually saying, 'But there will be flexibility'. Well, that’s not the narrative that’s been developing over recent months.

Finally, because I know that a number of areas have already been covered, and we are going to be talking a lot about this over the months and years to come, I am glad that you are still wedded to co-design. That’s obviously a key principle that we all want to support. But can you confirm, or reassure all of us, really, that co-design doesn’t drift into designing work-arounds to the universal actions for different farm types, et cetera, rather than actually fine tuning the universal actions themselves? I think that there is a risk that these groups become ways of working around problems instead of maybe addressing some of the fundamental issues that still remain.

Mae hi'n siomedig nad ydych chi'n gallu dweud wrthym ni heddiw am y bwlch ariannu hwn rhwng diwedd y taliadau sylfaenol a dechrau'r cynllun ffermio cynaliadwy. A wnelo diwrnod neu ddau, rwyf i o'r farn y byddai hi wedi bod yn dda o beth i chi rannu hynny gyda ni heddiw er mwyn i ni allu codi ychydig o faterion, yn hytrach na gorfod ymateb yn y tywyllwch dros yr haf i Weinidog nad yw ger ein bron ni yn y Senedd. Ond dyna ni; dyna wleidyddiaeth y Sioe Frenhinol hefyd, mae'n debyg, ac angen Gweinidogion am bethau i'w cyhoeddi.

Mae'r strwythur cymorth a'r ecosystem gyfan ynghylch gweithredu'r cynigion, ac yn amlwg yr angen am adolygiad sylfaenol cynefinoedd ar gyfer pob fferm yn codi nifer o rybuddion amlwg, onid ydyw, o ran costau a chapasiti a chapasiti arbenigol yn arbennig. Nawr, rydych chi'n cydnabod hyn, ac rydych chi wedi cydnabod hyn, ond rwy'n credu mai'r hyn yr ydych chi'n ei ddweud yn y bôn yw nad ydych chi wir yn gwybod a yw'r gallu yno i weithredu'r cynllun. Oherwydd fe wyddom ni efallai na fydd cynghorwyr, contractwyr, arolygwyr na hyd yn oed y gadwyn gyflenwi yn gallu ymdopi â'r camau newydd sy'n angenrheidiol. Os ydych chi'n dymuno bod â gorchudd coed o 10 y cant, a oes gennym ni ddigon o stociau coed, meithrinfeydd, contractwyr cysylltiedig i roi'r coed hynny yn y ddaear, ac ati, ac ati? Nawr, rydych chi'n dweud yn rhai o'r dogfennau cysylltiedig y gwnaethoch chi eu cyhoeddi nhw heddiw y byddwch chi'n cynnal asesiad o gapasiti. Rwy'n pendroni efallai pam nad yw hynny wedi digwydd yn gynt, o ystyried ein bod ni ar ein ffordd i gyfeiriad penodol, ac os ydych chi'n sylweddoli nad oes digon o gapasiti, wel, fe fydd angen mwy na 18 mis arnom ni, efallai 20 mis o ran cynyddu gweithlu arbenigol yn neilltuol felly.

Ond wrth gwrs, fe wyddom ni beth sy'n digwydd pan nad oes digon o gapasiti neu ddarpariaeth. Yn sydyn, mae costau yn codi, mae cyfraddau dyddiol yn codi, oherwydd deddfau sylfaenol cyflenwad a galw. Felly, sut ydych chi am gadw, er enghraifft, gostau ymgynghorydd a chostau eraill dan reolaeth ar ddechrau, yn arbennig, y broses hon, a phwy sy'n talu am y cyngor hwn? A fyddai hyn yn rhywbeth a fyddai'n cael ei dalu o gyllideb y cynllun ffermio cynaliadwy, neu a fydd honno'n gost ar y rhai sy'n dymuno dod i mewn i'r cynllun? Efallai y gallech chi esbonio ychydig ynglŷn â hynny.

Fe hoffwn i sôn am y gorchudd coed o 10 y cant hefyd. Mae cydnabyddiaeth nawr bod angen hyblygrwydd. Nid wyf yn siŵr pam roedd angen gweithgor arbenigol tenantiaid ffermwyr i dynnu sylw at ba mor anymarferol yw hyn i ffermwyr tenant, ond dyna ni, fe gafodd hynny ei gydnabod. Fe fydd rhai ardaloedd, fel gwyddoch chi, dros y trothwy hwnnw o 10 y cant eisoes. Ni fydd eraill, oherwydd yr hinsawdd a rhai heriau o ran cyflyrau, yn gallu cyrraedd hynny mewn unrhyw amgylchiadau.

Felly, rwy'n dod i gasgliad yn raddol, sut y gall cyfeiriad penodol at orchudd coed o 10 y cant barhau i fod yn ystyrlon, o ystyried bod hynny'n golygu rhywbeth hollol wahanol i bawb, yn dibynnu ar wahanol ffermydd, amgylchiadau amrywiol, eich lleoliad yn y wlad, yr hyn sydd gennych chi eisoes, ac ati? Pam ydych chi mor benderfynol o dynnu'r ffigur hwnnw o'r awyr? A wnewch chi ailystyried dal yn ddiysgog at y ffigur mympwyol hwnnw? Ac oni wnewch chi efallai, yng ngoleuni'r angen i fod mor hyblyg, ystyried cyflwyno'r angen am gynyddu gorchudd coed mewn ffordd ychydig yn fwy soffistigedig? Rwy'n credu nad yw'r label hwn o 10 y cant o gymorth i unrhyw un, ac mae'n creu dryswch pan ydych chi'n dweud nawr, 'Ond fe fydd hyblygrwydd'. Wel, nid dyna'r naratif sydd wedi bod yn datblygu dros y misoedd diwethaf.

Yn olaf, oherwydd fy mod i'n gwybod bod nifer o feysydd wedi cael eu cwmpasu eisoes, ac rydyn ni am fod yn siarad llawer am hyn dros y misoedd a'r blynyddoedd i ddod, rwy'n falch eich bod chi'n dal i lynu wrth gyd-ddylunio. Mae hi'n amlwg fod hon yn egwyddor allweddol yr ydym ni i gyd yn awyddus i'w chefnogi. Ond a wnewch chi gadarnhau, neu sicrhau pob un ohonom ni, mewn gwirionedd, nad yw cyd-ddylunio yn llithro i ddylunio gwaith o gwmpas gweithredoedd cyffredinol ar gyfer gwahanol fathau o ffermydd, ac ati, yn hytrach na bod yn mireinio'r gweithredoedd cyffredinol eu hunain? Rwy'n credu bod perygl y bydd y grwpiau hyn yn mynd yn ffyrdd o weithio o gwmpas problemau yn hytrach na mynd i'r afael â rhai o'r materion sylfaenol sy'n bodoli o hyd.

15:20

Thank you very much. You talked about an announcement on BPS before the Royal Welsh Show. I’m not sure if you were referring to Glastir, because I have committed to continuing BPS until 2024. I have also gone to great lengths to assure people that we won’t have that cliff edge before the SFS begins. The plan is that SFS will begin in 2025. However, if we are not in that position, then we will have to continue with BPS. But I want to make it very clear that the plan is that we will go from BPS seamlessly into SFS.

However, the big red flag is that we don’t know what our budget is beyond 2025. We had that certainty, didn’t we, from the European Union. This isn’t a political comment at all; it’s very apolitical. It’s absolute fact that we have gone from that certainty to maybe one year, maybe three years, if we have got a comprehensive spending review. So, as I said in my answers to Sam Kurtz, it’s really difficult to design a scheme when you really have no idea what the budget is. But you have to assume that we will have at least the same budget that we have had for the past few years.

The way that we get around, as you say, those consultant costs is by making sure—. I think that it was Sam Kurtz who said, 'Don’t reinvent the wheel'. So much of these data are already held; it’s really very stark how much data are held. What officials have been working really hard to do is integrate all the different databases that we have, and all that information that we have—understand what tree cover there is; understand what habitat provision there is on the farms. We have that information, and what we will do is give that information in one block, if you like, to our farmers, so that they can check that it’s correct. We are exploring how we can do this via RPW online processes, where we already collate all that information. That’s very familiar to our farmers, that process, so we will continue to use that. We'll make guidance available to help farmers through the process of being able to confirm the habitat data that they already have. An adviser would then be available, if needed, to help. I do think we have the capacity, but obviously, that is something that we need to continually monitor. But what I want to do is, as I say, give that information to the farmers and use their expertise, because they're the ones who have that expertise in the first place.

Around tree planting, I think you used the word 'arbitrary', and I think Sam Kurtz used the word 'arbitrary' as well. It's not arbitrary, is it? We know what our target is to plant new woodland. We know that we haven't been planting enough trees—I think you'd be the first one to say that—over the years. We know if we're going to mitigate climate change, we need to plant and create 43,000 hectares of new woodland by 2030. By asking all farmers to create new woodland and manage and retain their existing woodlands, that will help us avoid large-scale land-use changes, which I don't think anybody would want to see, and keep our farmers on the land. So, rather than having that big change in land use, by asking each farmer to help us in this way to be part of the scheme—bear in mind this is public money, and we need those outcomes as well. I absolutely accept what you were saying about sustainable food production. But we know that the climate emergency is what will affect sustainable food production, not just now, but also in the medium and longer terms. So, I think, by asking farmers to help us, that will avoid the large-scale land-use change. Those trees will also help with flood prevention, the impacts of flood. And with the increasingly hot summers that we're seeing, they will provide shelter for livestock as well, going forward. We are giving time for our farmers to do this, we're not asking them to do it on day one; there'll be multiple years, maybe five years, in order to do this. They don't have to do it straight away, and we'll work with them to establish the right tree in the right place in a way that works best for their farm.

I'm very keen to continue the co-design. I think the consultations we've had and the two co-design phases that we've had have shown the benefits of doing that, so I'm very happy to continue doing that.

Diolch yn fawr iawn i chi. Fe wnaethoch chi sôn am gyhoeddiad ar gynllun y taliad sylfaenol cyn y Sioe Frenhinol. Nid wyf i'n siŵr a oeddech chi'n cyfeirio at Glastir, oherwydd rwyf i wedi ymrwymo i barhau â chynllun y taliad sylfaenol tan 2024. Rwyf i wedi mynd i drafferth fawr i sicrhau pobl na fyddwn ni'n dod at ymyl y dibyn hwnnw cyn i'r cynllun ffermio cynaliadwy ddechrau. Y bwriad yw y bydd y cynllun ffermio cynaliadwy yn dechrau yn 2025. Er hynny, os na fyddwn ni yn y sefyllfa honno, fe fydd yn rhaid i ni barhau â chynllun y taliad sylfaenol. Ond fe eglurais i'n fanwl iawn mai'r bwriad yw y byddwn ni'n symud oddi wrth gynllun y taliad sylfaenol i'r cynllun ffermio cynaliadwy yn ddi-dor.

Fodd bynnag, yr hyn sy'n peri ansicrwydd mawr yw nad ydym ni'n gwybod beth fydd ein cyllideb ni ar ôl 2025. Roedd y sicrwydd hwnnw gennym ni, onid oedd, gan yr Undeb Ewropeaidd? Nid sylw gwleidyddol o gwbl mohono; mae'n anwleidyddol iawn. Mae hi'n ffaith ddiymwad ein bod wedi newid o fod â'r sicrwydd hwnnw i fod yn gwybod am un flwyddyn efallai, am dair blynedd efallai, os cawn ni adolygiad cynhwysfawr o wariant. Felly, fel dywedais i yn fy atebion i Sam Kurtz, mae hi'n anodd iawn llunio cynllun pan nad oes gennych chi unrhyw syniad o ran y gyllideb. Ond mae'n rhaid i chi dybio y bydd yr un gyllideb gennym ni ag a gawsom ni dros y blynyddoedd diwethaf.

Y ffordd yr ydym am fynd o'i chwmpas hi, fel rydych chi'n dweud, y costau hynny ar gyfer ymgynghorydd yw drwy wneud yn siŵr—. Rwy'n meddwl mai Sam Kurtz a ddywedodd, 'Peidiwch ag ailddyfeisio'r olwyn.' Mae cymaint o'r data eisoes yn cael eu cadw; mae hi'n amlwg iawn faint o ddata sy'n cael eu cadw. Yr hyn mae swyddogion wedi bod yn gweithio yn galed iawn i'w wneud yw integreiddio pob un o'r gwahanol gronfeydd data sydd gennym ni, a'r holl wybodaeth honno sydd gennym ni—a deall pa orchudd coed sydd yna; deall pa ddarpariaeth sydd ar y ffermydd o ran cynefinoedd. Mae'r wybodaeth honno gennym ni, a'r hyn a fyddwn ni'n ei wneud yw rhoi'r wybodaeth honno mewn un bloc, os mynnwch chi, i'n ffermwyr, er mwyn iddyn nhw allu gwirio ei bod yn gywir. Rydyn ni'n archwilio sut y gallwn wneud hyn trwy brosesau ar-lein Taliadau Gwledig Cymru, lle rydym ni'n coladu'r holl wybodaeth honno eisoes. Mae honno'n gyfarwydd iawn i'n ffermwyr ni, y broses honno, felly fe fyddwn ni'n parhau i ddefnyddio honno. Fe fyddwn ni'n sicrhau bod canllawiau ar gael i helpu ffermwyr drwy'r broses o allu cadarnhau'r data sydd ganddyn nhw eisoes o ran cynefinoedd. Fe fyddai cynghorydd ar gael wedyn, pe byddai angen, i gynorthwyo. Rwy'n credu bod y gallu gennym ni, ond yn amlwg, mae hynny'n rhywbeth y mae angen i ni edrych arno'n barhaus. Ond yr hyn yr wyf i am ei wneud yw, fel dywedais i, rhoi'r wybodaeth honno i'r ffermwyr a defnyddio eu harbenigedd nhw, oherwydd y nhw yw'r rhai sydd â'r arbenigedd hwnnw yn y lle cyntaf.

Ynglŷn â phlannu coed, rwy'n credu eich bod chi wedi defnyddio'r gair 'mympwyol', ac rwy'n credu i Sam Kurtz ddefnyddio'r gair 'mympwyol' hefyd. Nid mympwyol mohono. Fe wyddom ni'r nod sydd gennym ni o ran plannu coetir newydd. Fe wyddom ni nad ydym ni wedi bod yn plannu digon o goed—rwy'n credu mai chi fyddai'r un cyntaf i ddweud hynny—dros y blynyddoedd. Fe wyddom ni os ydym ni'n dymuno lliniaru newid hinsawdd, mae angen i ni blannu a chreu 43,000 hectar o goetir newydd erbyn 2030. Trwy ofyn i bob ffermwr greu coetir newydd a rheoli a chadw eu coetiroedd presennol, fe fydd hynny'n ein helpu ni i osgoi newidiadau defnydd tir ar raddfa fawr, ac nid wyf i'n credu y byddai unrhyw un yn dymuno gweld hynny, ac yn cadw ein ffermwyr ni ar y tir.  Felly, yn hytrach na gweld newid mawr fel hynny yn nefnydd tir, drwy ofyn i bob ffermwr ein helpu ni fel hyn i fod yn rhan o'r cynllun—cofiwch mai arian cyhoeddus yw hwn, ac mae angen y canlyniadau hynny arnom ninnau hefyd. Rwy'n llwyr dderbyn yr hyn yr oeddech chi'n ei ddweud am gynhyrchiant bwyd cynaliadwy. Ond fe wyddom ni mai'r argyfwng hinsawdd yw'r hyn a fydd yn effeithio ar gynhyrchiant bwyd cynaliadwy, nid yn unig yn awr, ond yn y tymor canolig ac yn hwy hefyd. Felly, rwy'n credu, drwy ofyn i ffermwyr ein helpu ni, y bydd hynny'n osgoi'r newid yn nefnydd tir ar raddfa eang. Fe fydd y coed hynny'n helpu i atal llifogydd hefyd, ac effeithiau llifogydd.  A gyda'r hafau cynyddol dwym yr ydym ni'n eu gweld, fe fyddan nhw'n darparu lloches i dda byw hefyd, wrth symud ymlaen. Rydyn ni'n rhoi amser i'n ffermwyr wneud hyn, nid ydym ni'n gofyn iddynt wneud hyn ar y diwrnod cyntaf; bydd sawl blwyddyn, efallai pum mlynedd, er mwyn gwneud hyn. Nid oes raid iddyn nhw wneud hyn ar ei union, ac fe fyddwn ni'n gweithio gyda nhw i sefydlu'r goeden iawn yn y lle iawn yn y ffordd sy'n gweithio orau i'w fferm nhw.

Rwy'n awyddus iawn i barhau â'r cyd-ddylunio. Rwy'n credu bod yr ymgynghoriadau a gawsom ni a'r ddau gam cyd-ddylunio a gawsom ni wedi amlygu manteision gwneud hynny, ac felly rwy'n hapus iawn i barhau i wneud hynny.

15:25

Good afternoon, Minister. There are obviously a lot of good things that have come out of this process, the co-design and the co-production being so positive. But to sound like the stuck record that I'm afraid you've heard, it is the focus on the 10 per cent tree cover; it does seem very arbitrary—10 per cent. What happens if a farmer gets to 8 per cent, 9 per cent? What are the ramifications of that? This is so important, and I hope the debate will continue, because people are raising it all of the time. We need to be really clear that there is flexibility, and I'm not sure that there is. I'm not sure that there is a kind of view that you are going to be able to take on board that there may be an issue of debate.

We all want trees planted, we all want to see the right tree in the right place. Nobody is denying that, but it is about this demand that there is 10 per cent tree cover, and that that doesn't include hedgerows at the moment. We need to make sure the right tree is in the right place, and I'm pleased that this is an update that you've given to us, and I hope that we'll continue to take the conversation forward, and the co-design and the co-production into the future. Diolch yn fawr iawn. 

Prynhawn da, Gweinidog. Yn amlwg mae yna lawer o bethau da sydd wedi deillio o'r broses hon, mae'r cyd-ddylunio a'r cyd-gynhyrchu wedi bod mor gadarnhaol. Ond i swnio fel record wedi torri yr ydych chi wedi ei chlywed eisoes, y canolbwyntio ar y gorchudd coed o 10 y cant; mae hynny'n ymddangos yn fympwyol iawn—10 y cant. Beth sy'n digwydd os bydd ffermwr yn cyrraedd 8 y cant, 9 y cant? Beth yw goblygiadau hynny? Mae hyn mor bwysig, ac rwy'n gobeithio y bydd y ddadl yn parhau, oherwydd mae pobl yn codi hyn drwy'r amser. Mae angen i ni fod yn eglur iawn fod yna hyblygrwydd, ac nid wyf i'n siŵr o hynny. Nid wyf i'n siŵr fod yna farn a fyddwch chi'n gallu ei hamgyffred y gallai dadl fod ynglŷn â'r mater.

Rydyn ni i gyd yn awyddus i weld plannu coed, rydyn ni i gyd yn awyddus i weld y goeden iawn yn y lle iawn. Nid oes neb yn gwadu hynny, ond mae hyn yn ymwneud â'r gofyniad hwn bod 10 y cant o orchudd coed, ac nad yw hynny'n cynnwys gwrychoedd ar hyn o bryd. Mae angen i ni sicrhau bod y goeden iawn yn y lle iawn, ac rwy'n falch fod hwn yn ddiweddariad y gwnaethoch chi ei roi i ni, ac rwy'n gobeithio y byddwn ni'n parhau i fwrw ymlaen â'r sgwrs, a'r cyd-ddylunio a'r cyd-gynhyrchu i'r dyfodol. Diolch yn fawr iawn.

Daeth Paul Davies i’r Gadair.

Paul Davies took the Chair.

Thank you to Jane Dodds for those points and questions. You heard what I've said in my previous answers to Sam and Llyr around the 10 per cent of trees. We did receive feedback, I think it's fair to say, during the co-design phase, that we should include hedgerows within the 10 per cent tree cover, for instance. As I say, our current proposal is 10 per cent for hedgerows in habitat and 10 per cent for tree cover as well. We have been encouraging farmers, and we've been making funding available through schemes for tree planting now, because I wanted farmers not to think they've got to hold back before the SFS comes in before they plant any trees. So, what we're saying is that any woodland that's planted in advance of SFS coming in will count towards the SFS actions.

So, again, I urge any farmers, if they've got the opportunity to take advantage of current funding schemes, to do so. As I say, it's not an additional 10 per cent; many farms have already got 6, 7, 8, 9, 10 per cent and more on top already, and so, if they want to plant more, they will be rewarded for that. We're making £30 million in funding available over the next two years to plant trees via the small grants woodland creation scheme. And as I say, there are already schemes available, so just to encourage. So, I hope you recognise that the reason we have done it is because of that 43,000 hectares that we need to create, that new 43,000. It's not arbitrary. We know that, by spreading it and asking farmers to all play their part, we will achieve that.

Oh sorry, and the last point that you raised—the next stage now will be those discussions over the summer, and then, in the autumn, we'll go out to final consultation. That's got to be a meaningful consultation—there still could be changes made following that consultation, which will go out before the end of the year. And I just want to reassure people that, absolutely, before the scheme comes in the following year, in 2025, there's plenty of time for discussions and everyone's thoughts.

Diolch i Jane Dodds am y pwyntiau a'r cwestiynau yna. Fe glywsoch chi'r hyn a ddywedais i yn fy atebion blaenorol i Sam a Llŷr ynghylch y 10 y cant o goed. Fe gawsom ni adborth, rwy'n credu ei bod hi'n deg dweud, yn ystod y cyfnod cyd-ddylunio, y dylem ni gynnwys gwrychoedd o fewn y gorchudd coed o 10 y cant, er enghraifft. Fel dywedais i, ein cynnig presennol ni yw 10 y cant ar gyfer gwrychoedd mewn cynefinoedd a 10 y cant ar gyfer gorchudd coed hefyd. Rydyn ni wedi bod yn annog ffermwyr, ac rydyn ni wedi bod yn sicrhau bod cyllid ar gael drwy gynlluniau plannu coed nawr, oherwydd roeddwn i'n dymuno i ffermwyr beidio â meddwl ei bod hi'n rhaid iddyn nhw ddal yn ôl cyn i'r cynllun ffermio cynaliadwy ddod i mewn cyn iddyn nhw blannu unrhyw goed. Felly, yr hyn yr ydym ni'n ei ddweud yw y bydd unrhyw goetir a blannwyd cyn i'r cynllun ffermio cynaliadwy ddod i mewn yn cyfrif tuag at gamau'r cynllun ffermio cynaliadwy.

Felly, unwaith eto, rwy'n annog unrhyw ffermwyr, os ydyn nhw wedi cael cyfle i fanteisio ar y cynlluniau cyllido presennol, i wneud felly. Fel dywedais i, nid 10 y cant ychwanegol ydyw hwn; mae gan lawer o ffermydd 6, 7, 8, 9, 10 y cant a mwy na hynny eisoes, ac felly, os ydyn nhw'n awyddus i blannu mwy, fe fyddan nhw'n cael eu gwobrwyo am hynny. Rydyn ni'n darparu £30 miliwn o gyllid dros y ddwy flynedd nesaf i blannu coed drwy'r cynllun creu coetiroedd grantiau bach. Ac fel dywedais i, mae cynlluniau ar gael eisoes, felly dim ond er mwyn annog. Felly, rwy'n gobeithio y byddech chi'n cydnabod mai'r rheswm pam yr ydym ni wedi gwneud hyn yw oherwydd y 43,000 o hectarau hynny y mae angen i ni eu creu, y 43,000 newydd. Nid rhywbeth mympwyol mohono. Fe wyddom ni, trwy wasgaru hyn a gofyn i ffermwyr fod â rhan, y byddwn ni'n cyflawni hynny.

O mae'n ddrwg gennyf i, a'r pwynt olaf y gwnaethoch chi ei godi—y cam nesaf nawr fydd y trafodaethau hynny dros yr haf, ac yna, yn yr hydref, fe fyddwn ni'n cael yr ymgynghoriad terfynol. Mae'n rhaid i hwnnw fod yn ymgynghoriad ystyrlon—fe ellid gwneud newidiadau eto yn dilyn yr ymgynghoriad hwnnw, a fydd yn mynd allan cyn diwedd y flwyddyn. Ac rwyf i'n awyddus i sicrhau pobl, yn hollol, cyn i'r cynllun ddod yn y flwyddyn ganlynol, yn 2025, fod digon o amser ar gyfer trafodaethau ac ystyriaethau gan bawb.

15:30

Minister, as has been mentioned, the crux of success of this is whether it's sufficiently attractive for farmers, but also sufficiently challenging so that it's a win for farmers, but also a win for the environment and wildlife and biodiversity as well. And that's always a tricky balance to get right. I note within the statement—which I welcome, by the way, because the detail now is getting very interesting—this phased approach could send the alarm bells going for some out there, that it's going to be a phased approach, but there is a logic to it. But, as we look at baseline review, what more do we need to do? What is it that there's left to map et cetera?

Ten per cent of farms as semi-natural habitat—that's really interesting. Woodland has been touched on, but I'm assuming that the 10 per cent, with the issues of 10 per cent of appropriate land, with the fact that you include existing tree cover, that's actually a signal to farmers that that's a de minimis—that's not something to aim for, as in only 10 per cent; if you've got more appropriate land that you can actually put woodland on, without sacrificing land that can be used for food security, then you could do more.

Just a couple of other questions, very quickly, Chair—very, very quickly.

Gweinidog, fel cafodd ei grybwyll, hanfod llwyddiant hwn yw a yw'n ddigon deniadol i ffermwyr, ond yn ddigon heriol hefyd i fod yn fuddugoliaeth i ffermwyr, ond yn fuddugoliaeth i'r amgylchedd a bywyd gwyllt a bioamrywiaeth yn ogystal â hynny. Ac mae hi'n anodd taro'r cydbwysedd hwnnw'n iawn bob amser. Rwy'n nodi yn y datganiad—rwy'n croesawu hyn, gyda llaw, oherwydd fe fydd y manylion yn ddiddorol iawn iawn—fe allai'r dull graddol hwn godi braw ar rai allan yna, mai dull graddol fydd hwn, ond mae rhesymeg i hynny. Ond, wrth i ni edrych ar adolygiad gwaelodlin, beth yn rhagor sydd angen i ni ei wneud? Beth sydd ar ôl i'w fapio ac ati?

Deg y cant o ffermydd yn gynefin lled-naturiol—mae hynny'n ddiddorol iawn. Mae coetiroedd wedi cael eu crybwyll yn fyr, ond rwy'n tybio bod y 10 y cant, gyda phroblemau 10 y cant o dir priodol, gyda'r ffaith eich bod chi'n cynnwys gorchudd coed presennol, mae hynny'n arwydd i ffermwyr mewn gwirionedd mai'r peth lleiaf yw hynny—nid rhywbeth i anelu ato, megis 10 y cant yn unig; os oes gennych chi dir mwy priodol y gallwch chi roi coetir arno mewn gwirionedd, heb aberthu'r tir y gellir ei ddefnyddio ar gyfer diogelwch bwyd, yna fe allech chi wneud mwy.

Dim ond cwpl o gwestiynau eraill, yn gyflym iawn, Cadeirydd—yn gyflym iawn, iawn.

We were out recently with Gemma Haines, I mentioned, discussing very much tenant farming and new entrants; great to see that Bridgend College is part of the working group. I wonder if you can tell us a bit more about that. And just finally, no mention of access—I couldn't sit down without mentioning access.

Roeddem ni allan yn ddiweddar gyda Gemma Haines, fel dywedais i, yn trafod ffermio tenant a newydd-ddyfodiaid yn benodol iawn; mae hi'n hyfryd gweld bod Coleg Penybont yn rhan o'r gweithgor. Tybed a wnewch chi ddweud ychydig mwy wrthym ynglŷn â hynny. Ac yn olaf, nid oes unrhyw sôn am fynediad—ni allwn i eistedd i lawr heb sôn am fynediad.

Thank you. I just realised, when Huw Irranca-Davies mentioned new entrants, that Sam Kurtz asked me about new entrants too, and I didn't answer that question. It's absolutely vital that the scheme works for new entrants, because, if you don't have new entrants, we won't have new ideas, we won't have that entrepreneurial energy that we absolutely need for the industry. So, we've had a new entrants working group, and they've been exploring what some of the main barriers are around access to land, to finance, and, to a lesser extent, I would say skills, because I think—. You mentioned Bridgend College, and it's great to see those skills being taught there. And it does seem likely that some of the main solutions to the barriers that new entrants are facing lie within the sustainable farming scheme. It won't have some of the barriers to support that we've experienced with previous schemes going forward, for instance, such as quota, or entitlements based on a previous reference period. So, the new entrants group—. We will continue—I probably should have said that—to work with the working groups. We've in fact just brought a new working group in. Even though we've finished that phase of co-design, we've just brought a new working group in on key performance indicators, for instance, and it could be that we'll need other working groups. But we're also working with the common land working group—nobody's raised that, but, obviously, common land is very important, but that will probably go down to the collaboration level, going forward.

As you said, it's really important that we make it as attractive as possible. And I'm very keen to make things as simple as possible as well, because it's clear that bureaucracy is something that farmers—as we all do, don't we, but farmers absolutely—hate, so it's really important we do that.

In relation to access, obviously, local authorities retain their responsibilities in relation to public rights of way, and what the SFS will do is fund additional actions that sit over and above existing regulation, and support for enhanced access will sit within the optional and collaborative layers of the SFS.

Diolch i chi. Rwyf i newydd sylweddoli, pan soniodd Huw Irranca-Davies am newydd-ddyfodiaid, fod Sam Kurtz wedi fy holi i am newydd-ddyfodiaid hefyd, ac ni wnes i ateb y cwestiwn hwnnw. Mae hi'n gwbl hanfodol fod y cynllun yn gweithio i newydd-ddyfodiaid, oherwydd, os nad ymgeiswyr newydd gennych chi, ni chawn ni syniadau newydd, ni fydd yr egni entrepreneuraidd hwnnw ar gael i ni sydd mor bwysig i'r diwydiant. Felly, rydyn ni wedi cael gweithgor ynglŷn â newydd-ddyfodiaid, ac maen nhw wedi bod yn archwilio beth yw rhai o'r prif rwystrau o ran mynediad at dir, at gyllid, ac, i raddau llai, fe fyddwn i'n dweud sgiliau, oherwydd rwy'n credu—. Roeddech chi'n sôn am Goleg Penybont, ac mae hi'n wych gweld y sgiliau hynny'n cael eu haddysgu yno. Ac mae hi'n debygol y bydd rhai o'r prif atebion i'r rhwystrau y mae newydd-ddyfodiaid yn eu hwynebu yn gynwysedig yn y cynllun ffermio cynaliadwy. Ni fydd rhai o'r rhwystrau ynddo a welsom ni rhag cymorth mewn cynlluniau blaenorol wrth symud ymlaen, er enghraifft, fel cwota, neu hawliau ar sail cyfnod cyfeirio blaenorol. Felly, y grŵp newydd-ddyfodiaid—. Fe fyddwn ni'n parhau—mae hi'n debyg y dylwn i fod wedi dweud hynny—i weithio gyda'r gweithgorau. Yn wir, rydyn ni wedi dod â gweithgor newydd i mewn. Er ein bod ni wedi gorffen y cam cyd-ddylunio hwnnw, rydym ni newydd ddod â gweithgor newydd i mewn ynglŷn â dangosyddion perfformiad allweddol, er enghraifft, ac efallai y bydd angen gweithgorau eraill arnom ni. Ond rydyn ni'n gweithio gyda'r gweithgor tir comin hefyd—'does neb wedi codi hynny, ond, yn amlwg, mae tir comin yn bwysig iawn, ond mae hi'n debyg y bydd hynny'n mynd i lawr hyd at y lefel cydweithio, wrth symud ymlaen.

Fel roeddech chi'n dweud, mae hi'n bwysig iawn ein bod ni'n gwneud hyn mor ddeniadol â phosibl. Ac rwy'n awyddus iawn i wneud pethau mor syml â phosibl hefyd, oherwydd mae hi'n amlwg bod biwrocratiaeth yn rhywbeth y mae ffermwyr—fel rydyn ni i gyd, onid ydym ni, ond ffermwyr yn fwyaf arbennig—yn ei gasáu, felly mae hi'n bwysig iawn ein bod ni'n gwneud hynny.

O ran mynediad, yn amlwg, mae awdurdodau lleol yn cadw eu cyfrifoldebau o ran hawliau tramwy cyhoeddus, a'r hyn y bydd y cynllun ffermio cynaliadwy yn ei wneud yw ariannu camau ychwanegol sydd goruwch y rheoliadau presennol, ac fe fydd cymorth ar gyfer mynediad gwell yn gorwedd o fewn haenau dewisol a chydweithredol y cynllun ffermio cynaliadwy.

Ac yn olaf, James Evans.

And finally, James Evans.

Diolch, Cadeirydd. And Minister, I'd like to thank you for your statement today. I'm interested in the sustainable farming scheme, what protection there is going to be for active farmers and our tenant farmers. Because what we don't want to see is big multinational companies or big landowners evicting tenants from their farms, driving them off the land, so they can access the scheme to access their carbon credits and so they can boost their green credentials. So, I'll be interested to know what's in the scheme to protect those farmers from those multinationals. 

Diolch, Cadeirydd. A Gweinidog, fe hoffwn i ddiolch i chi am eich datganiad heddiw. Mae gennyf i ddiddordeb yn y cynllun ffermio cynaliadwy, pa amddiffyniad fydd gan ffermwyr gweithredol a'r ffermwyr sy'n denantiaid yma. Oherwydd yr hyn nad ydym ni'n dymuno ei weld yw cwmnïau rhyngwladol mawr neu dirfeddianwyr mawr yn troi tenantiaid allan o'u ffermydd, eu gyrru nhw oddi ar y tir, er mwyn gallu bod ar y cynllun ar gyfer mynnu eu credydau carbon ac er mwyn rhoi hwb i'w cymwysterau gwyrdd. Felly, fe fyddai hi'n dda gennyf i wybod beth sydd yn y cynllun i ddiogelu'r ffermwyr hynny rhag y cwmnïau rhyngwladol hyn. 

15:35

Thank you. Well, I don't think I can be more clear that this scheme is for active farmers. I certainly don't want to see any multinationals come in and throw, as you say, a tenant off their land, and that's absolutely why we are have a tenant working group coming forward. That funding—the sustainable farming scheme—is there to replace the basic payment scheme and that is for our active farmers. So, going forward, we will certainly have to assess if that happens, because I receive lots of anecdotal information that this is happening and I don't see much evidence of it, and I can't tell a farmer who to sell their land to. Certainly, if you've got a landlord and they've got a tenant, it's really important that we work with tenants, and you'll know within the Bill there is that protection for tenants going forward. 

Diolch. Wel, dydw i ddim yn credu y gallaf i fod yn fwy clir mai cynllun i ffermwyr gweithredol yw hwn. Yn sicr, dydw i ddim am weld unrhyw gwmnïau rhyngwladol yn dod i mewn ac, fel rydych chi'n ei ddweud, yn taflu tenant oddi ar ei dir, a dyna'n union pam mae gweithgor tenantiaid yn cael ei sefydlu. Mae'r cyllid hwnnw—y cynllun ffermio cynaliadwy—yno i gymryd lle'r cynllun taliad sylfaenol ac mae hynny ar gyfer ein ffermwyr gweithredol. Felly, wrth symud ymlaen, yn sicr bydd yn rhaid i ni asesu a fydd hynny'n digwydd, oherwydd rwy'n derbyn llawer o wybodaeth anecdotaidd bod hyn yn digwydd a dydw i ddim yn gweld llawer o dystiolaeth ohono, a gallaf i ddim dweud wrth ffermwr i bwy y dylai werthu ei dir. Yn sicr, os oes gennych chi landlord a bod ganddo ef denant, mae'n bwysig iawn ein bod ni'n gweithio gyda thenantiaid, ac fe fyddwch chi'n gwybod bod yr amddiffyniad hwnnw yn y Bil i denantiaid wrth symud ymlaen. 

4. Datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg: Cynnydd ar gyflwyno'r cwricwlwm newydd
4. Statement by the Minister for Education and the Welsh Language: Progress on the roll-out of the new curriculum

Fe symudwn ni ymlaen nawr i eitem 4, sef datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg: cynnydd ar gyflwyno'r cwricwlwm newydd, a dwi'n galw ar Weinidog y Gymraeg ac Addysg, Jeremy Miles.  

We'll move on now to item 4, which is a statement by the Minister for Education and Welsh Language: progress on the roll-out of the new curriculum, and I call on the Minister for Education and the Welsh Language, Jeremy Miles. 

Diolch, Cadeirydd. In less than two months, all schools in Wales will be teaching the Curriculum for Wales. As I have always stressed, transforming education will take time, but, one year in, the emerging picture should give us confidence. The profession should take pride in this. It has not been an easy year, and schools and their staff have risen to a range of challenges, not least a cost-of-living crisis.

I've recently published our new attendance guidance for consultation. There is a clear link between attendance and educational attainment. We know that missing sustained periods of school can present a risk to a child’s attainment and can leave them feeling more disengaged from their education. In this light, I have been deeply impressed with how schools and settings have used the curriculum to engage learners in innovative ways and, crucially, to raise aspirations for all of their children. I want all children and young people in our education system to believe that they can achieve their potential and that their aspirations will be supported. Our curriculum, which aspires to empower every child to reach that potential, and our wider efforts to tackle the impact of poverty on educational attainment, are both central to achieving high standards and aspirations for all.

Last week, I published our second annual report. This highlights the very positive progress we've made this year. Senior leaders are more confident in the progress their schools are making and practitioners are more empowered by the opportunities to design their curriculum. Across schools, there has been greater focus on collaboration within and across settings, which is central to improving standards. There has also been a greater emphasis on pedagogy and learner-centred approaches, and this focus on learners’ needs is critical in raising aspirations for all. School leaders are also taking the opportunity to improve equity and inclusivity for their learners and to optimise the parallel implementation of additional learning needs reform. The curriculum enables teachers to focus on an individual learner's needs to help all learners to progress, and we are seeing these practices emerge now in schools.

Over the last year, we have supported schools to develop their approaches to curriculum design, progression and assessment. These are fundamental curriculum building blocks. Providing support here is how we unleash the creativity of schools. But, more than that, they will drive up standards. When we support schools to select challenging and meaningful curriculum content, we make sure that all learners are stretched. When practitioners focus relentlessly on supporting each learner to progress in key ways, we help every learner to meet their potential. And when schools use forward-looking assessment approaches, we make sure every learner knows what they need to do next, and these principles apply across Wales. This is how we ensure the quality of every school’s curriculum. It is, after all, the Curriculum for Wales.

Over the next year, we will work closely with partners to ensure that there is common support for these foundational aspects of the curriculum, accessible to all professionals, ensuring clear, shared approaches and expectations across Wales.

Engaging with international expertise, the Understanding by Design project has highlighted the opportunity for additional support to help schools drive coherent standards in their planning and delivery. The outputs from this project will be shared from the autumn to support all schools.

We know as well that progression has been an area where schools have asked for and welcomed support. Importantly, cluster collaboration is increasingly being used to drive and support planning for progression, and this year we have clarified expectations around this. The Camau i’r Dyfodol project is a key part of our ongoing work to support understanding of progression, and we'll be publishing outputs to support practitioners from September.

We've also continued our efforts to ensure that the curriculum enables every learner, regardless of their background, to access the curriculum. This year I launched our oracy and reading toolkit, which recognises the critical role that these skills play as gateways for learning and attainment. I'll be updating this as well in the autumn after reviewing evidence of effective practice. We will also look to extend this robust approach to teaching numeracy, recognising it, obviously, as another critical skill for learners.

Diolch, Cadeirydd. Mewn llai na deufis, bydd pob ysgol yng Nghymru yn addysgu'r Cwricwlwm i Gymru. Fel yr wyf i bob amser wedi pwysleisio, bydd hi'n cymryd amser i drawsnewid addysg, ond, flwyddyn ar ôl ei gyflwyno, dylai'r darlun sy'n dod i'r amlwg roi hyder i ni. Dylai'r proffesiwn fod yn falch o hyn. Dydy hi ddim wedi bod yn flwyddyn hawdd, ac mae ysgolion a'u staff wedi ymateb i ystod o heriau, yn enwedig yr argyfwng costau byw.

Yn ddiweddar, rwyf wedi cyhoeddi ein canllawiau newydd ar bresenoldeb ar gyfer ymgynghori arnynt. Mae cysylltiad clir rhwng presenoldeb a chyrhaeddiad addysgol. Rydym yn gwybod y gall colli cyfnodau hir o ysgol fod yn risg i gyrhaeddiad plentyn ac y gall ymddieithrio'n fwy o'i addysg. Yn hyn o beth, mae'r ffordd y mae ysgolion a lleoliadau wedi defnyddio'r cwricwlwm i ennyn diddordeb dysgwyr mewn ffyrdd arloesol ac, yn hollbwysig, i godi dyheadau ar gyfer pob un o'u plant, wedi creu argraff fawr arnaf. Rwyf am i bob plentyn a pherson ifanc yn ein system addysg gredu y gall gyflawni ei botensial ac y bydd ei ddyheadau yn cael eu cefnogi. Mae ein cwricwlwm, sy'n anelu at rymuso pob plentyn i gyrraedd y potensial hwnnw, a'n hymdrechion ehangach i fynd i'r afael ag effaith tlodi ar gyrhaeddiad addysgol, yn ganolog i gyflawni safonau uchel a dyheadau i bawb.

Yr wythnos diwethaf, fe gyhoeddais ein hail adroddiad blynyddol. Mae'r adroddiad hwn yn tynnu sylw at y cynnydd cadarnhaol iawn rydym wedi'i wneud eleni. Mae uwch-arweinwyr yn fwy hyderus yn y cynnydd y mae eu hysgolion yn ei wneud ac mae ymarferwyr yn cael eu grymuso'n fwy gan y cyfleoedd i ddylunio eu cwricwlwm. Ar draws ysgolion, mae mwy o ffocws wedi bod ar gydweithio o fewn ac ar draws lleoliadau, sy'n ganolog i wella safonau. Mae mwy o bwyslais wedi cael ei roi hefyd ar addysgeg a dulliau sy'n canolbwyntio ar y dysgwr, ac mae'r ffocws hwn ar anghenion dysgwyr yn hanfodol wrth godi dyheadau i bawb. Mae arweinwyr ysgolion hefyd yn manteisio ar y cyfle i wella tegwch a chynwysoldeb ar gyfer eu dysgwyr ac i wneud y gorau o'r diwygiadau o ran anghenion dysgu ychwanegol sy'n mynd rhagddynt hefyd. Mae'r cwricwlwm yn galluogi athrawon i ganolbwyntio ar anghenion dysgwr unigol er mwyn helpu pob dysgwr i wneud cynnydd, ac rydym yn gweld yr arferion hyn yn dod i'r amlwg nawr mewn ysgolion.

Dros y flwyddyn ddiwethaf, rydym wedi cefnogi ysgolion i ddatblygu eu dulliau gweithredu o ran cynllunio'r cwricwlwm, cynnydd ac asesu. Mae'r rhain yn flociau adeiladu sy'n hanfodol i'r cwricwlwm. Drwy darparu'r gefnogaeth yma, rydym yn rhyddhau creadigrwydd ysgolion. Ond, yn fwy na hynny, bydd safonau'n cael eu codi. Pan fyddwn yn cefnogi ysgolion i ddewis cynnwys cwricwlwm heriol ac ystyrlon, byddwn ni'n sicrhau bod pob dysgwr yn cael ei ymestyn. Pan fydd ymarferwyr yn canolbwyntio'n ddi-baid ar gefnogi pob dysgwr i wneud cynnydd mewn ffyrdd allweddol, byddwn yn helpu pob dysgwr i gyflawni ei botensial. A phan fydd ysgolion yn defnyddio dulliau asesu blaengar, byddwn yn sicrhau bod pob dysgwr yn gwybod beth sydd angen iddo ei wneud nesaf, ac mae'r egwyddorion hyn yn berthnasol ledled Cymru. Dyma sut rydym yn sicrhau ansawdd cwricwlwm pob ysgol. Wedi'r cyfan, Cwricwlwm i Gymru ydyw.

Dros y flwyddyn nesaf, byddwn ni'n gweithio'n agos gyda phartneriaid i sicrhau bod cefnogaeth gyffredin i'r agweddau sylfaenol hyn ar y cwricwlwm, sy'n hygyrch i bob gweithiwr proffesiynol, a bod dulliau a disgwyliadau clir a rennir ledled Cymru.

Gan ddefnyddio arbenigedd rhyngwladol, mae'r prosiect Deall trwy Ddylunio wedi tynnu sylw at y cyfle i fanteisio ar gymorth ychwanegol i helpu ysgolion i ysgogi safonau cydlynol wrth gynllunio a chyflawni. Bydd allbynnau'r prosiect hwn yn cael eu rhannu o'r hydref ymlaen  gefnogi pob ysgol.

Rydym hefyd yn gwybod bod cynnydd wedi bod yn faes lle mae ysgolion wedi gofyn am gefnogaeth ac wedi'i chroesawu. Yn bwysig, mae cydweithio o fewn clystyrau yn cael ei ddefnyddio fwyfwy i hybu a chefnogi cynllunio ar gyfer cynnydd, ac eleni rydym wedi egluro disgwyliadau ynghylch hyn. Mae prosiect Camau i'r Dyfodol yn rhan allweddol o'n gwaith parhaus i gefnogi dealltwriaeth o gynnydd, a byddwn ni'n cyhoeddi allbynnau i gefnogi ymarferwyr o fis Medi ymlaen.

Rydym hefyd wedi parhau â'n hymdrechion i sicrhau bod y cwricwlwm yn galluogi pob dysgwr, waeth beth fo'i gefndir, i gael mynediad i'r cwricwlwm. Eleni, lansiais ein pecyn cymorth llafaredd a darllen, sy'n cydnabod y rôl hanfodol y mae'r sgiliau hyn yn ei chwarae fel pyrth ar gyfer dysgu a chyrhaeddiad. Byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am hyn hefyd yn yr hydref ar ôl adolygu tystiolaeth o arfer effeithiol. Byddwn hefyd yn ceisio ehangu'r dull cadarn hwn o addysgu rhifedd, gan ei gydnabod, yn amlwg, fel sgil hanfodol arall i ddysgwyr.

Rydyn ni wedi gwneud cynnydd da ar yr argymhellion pwysig a gafodd eu gwneud gan y grŵp a gadeiriwyd gan yr Athro Charlotte Williams i ystyried cyfraniadau cymunedau du, Asiaidd ac ethnig leiafrifol yn y cwricwlwm. Dwi’n ymfalchïo o gael dweud y bydd yr argymhellion hyn i gyd wedi’u gweithredu erbyn yr hydref. 

Dwi hefyd wedi cyhoeddi ein cynllun i werthuso’r cwricwlwm erbyn hyn. Mae hwn yn nodi ein cynigion ni i asesu beth sy’n gweithio ac i’w gwella i’r dyfodol. Mae’r gwerthusiad hwn yn ganolog i ddeall yr effaith ar ddysgwyr, eu cynnydd nhw a safonau ledled Cymru.

Yn nes ymlaen eleni, fe fyddwn ni’n gweld canlyniadau PISA Cymru am y tro cyntaf ers y pandemig. Er nad yw’r rhain wedi asesu’r dysgu o dan y Cwricwlwm i Gymru, fe fyddwn ni’n defnyddio’r adborth i lywio ymhellach ein cefnogaeth i’r cwricwlwm.

Mae cefnogi dysgwyr y tu hwnt i addysg yn parhau’n flaenoriaeth. Yn ddiweddar, dwi wedi cyhoeddi y byddwn ni’n gweithio gyda phartneriaid i ddatblygu canllawiau ar ddysgu 14 i 16 a fydd yn cydnabod pob profiad, sgil a gwybodaeth sy’n dod i ffordd pobl ifanc drwy eu hysgolion, ac i ni eu helpu nhw yn eu camau nesaf. 

Mae cymwysterau, wrth gwrs, yn dal i fod yn rhan bwysig o hyn, ac fe fyddwn ni’n parhau i weithio gyda Cymwysterau Cymru wrth i fanylion cymwysterau newydd ddod i’r amlwg, yn benodol, cefnogi athrawon i allu cyflwyno’r dysgu ar eu cyfer.

Un o elfennau pwysicaf y cwricwlwm yw’r cyfle i roi’r sgiliau i ddysgwyr ar gyfer dyfodol sydd yn newid ac nad oes modd ei ragweld. Mae datblygiadau diweddar mewn deallusrwydd artiffisial a thechnolegau eraill sy’n dod i’r amlwg yn tanlinellu pwysigrwydd paratoi ein pobl ifanc ni ar gyfer y dyfodol hwn. Fe fyddwn ni’n cydweithio, felly, gydag ymarferwyr, arbenigwyr a gyda Llywodraethau eraill i ymateb i'r cyfleoedd a’r heriau rydyn ni’n eu hwynebu yn sgil y datblygiad cyflym hwn mewn technolegau newydd.

Dros y flwyddyn ddiwethaf, rŷn ni wedi gweld ymwneud cadarnhaol iawn gyda’r rhwydwaith cenedlaethol, ac mae’r sgyrsiau drwy gydol y flwyddyn wedi dangos ymrwymiad i wneud amser i ystyried a gwella. Fe fyddwn ni’n parhau, felly, i esblygu ac ehangu’r rhwydwaith i wneud yn siŵr bod ymarferwyr yn helpu i ddatblygu’r gefnogaeth i’r proffesiwn ar gyfer y dyfodol.

Mae’r flwyddyn academaidd hon wedi bod yn flwyddyn nodedig o ran ein camau diwygio, a dwi’n teimlo balchder dwfn yn yr hyn y mae ein hathrawon a’n staff cymorth wedi’i gyflawni i sicrhau hyn. Dwi am ddiolch iddyn nhw am eu hymrwymiad ac am eu brwdfrydedd wrth groesawu’r Cwricwlwm i Gymru.

Rŷn ni’n parhau i fod ar daith, ac allwn ni ddim anghofio graddfa’r dasg. Mae'n dal i fod yn hollbwysig ein bod ni'n darparu'r cyfle a'r amser a'r gefnogaeth i ysgolion allu cydweithio er mwyn codi safonau a rhoi'r cyfle i bob plentyn wneud y cynnydd i gyflawni ei botensial.

We have made good progress on the important recommendations made by the group chaired by Professor Charlotte Williams to consider the contributions of black, Asian and minority ethnic communities in the curriculum. I am proud to say that all of these recommendations will be implemented by the autumn.

I have also now published our curriculum evaluation plan. This plan sets out our proposals to assess what’s working and to guide future improvement. This evaluation is central to understanding the impact on learners, their progression and on standards across Wales.

Later this year, we will see the Programme for International Student Assessment results for Wales for the first time since the pandemic. While these have not assessed learning under the Curriculum for Wales, we will use the feedback to further drive our curriculum support.

Supporting learners beyond education remains a priority. I have recently announced that we will work with partners to develop guidance on 14 to 16 learning that will recognise all experiences, skills and knowledge that young people gain from their schools, and that will help them in their next steps.

Qualifications, of course, remain an important part of this, and we will continue to work with Qualifications Wales as the details of the new qualifications emerge, in particular, providing support to teachers to ensure they're able to deliver the learning for these.

One of the most important aspects of the curriculum is its opportunity to give learners the skills for a changing and unknown future. Recent developments in artificial intelligence and other emerging technologies underline the importance of preparing our young people for this future. We will work closely, therefore, with practitioners, experts and other Governments to respond to the opportunities and challenges that we face as a result of this rapid advancement of new technologies.

Over the last year, we have seen very positive engagement with the national network, and conversations throughout the year have demonstrated a commitment to make time for reflection and improvement. We will therefore continue to evolve and expand the network to ensure that practitioners help to develop the future support for the profession.

This academic year has been a landmark year in terms of our reforms, and I'm deeply proud of the achievements of our teachers and support staff in securing this. I would like to extend my heartfelt thanks to them for their commitment and enthusiasm in embracing the Curriculum for Wales.

We remain on a journey and we cannot forget the scale of the task. It remains critical that we provide the opportunity, the time and the support to schools to be able to work together to raise standards and enable every child to receive the opportunity to progress to their full potential.

15:45

I'd like to thank the Minister for your statement this afternoon. Minister, many schools that I have visited in my constituency and right across Wales welcome the roll-out of the new Curriculum for Wales and the flexibility that it gives schools to design that curriculum for their learners, to ensure that we get the best outcomes for pupils, and ensure that it's designed in a way for the wants of that individual school. One key part of the success of the new curriculum will be sharing best practice right across Wales, so, Minister, can you outline how Welsh Government is working with local authority leaders and schools to share best practice across Wales and make sure our schools are getting all the information they can to make sure it's being developed right across Wales?

Another issue we need to do to ensure it is having the best impact is making sure we have teachers in our classrooms to deliver the new curriculum. Teacher recruitment is an issue right across the UK, and I don't want to make a political point on that, but what I'd like to know, Minister, is: what are the Welsh Government doing to increase the number of teachers across Wales, because that is also going to be vitally important if we are to deliver that new curriculum? You mentioned in your statement that progress had been made with cluster collaboration being used to support planning and progression. What I'd like to know about that is: can you outline what funding is being made available to schools to help them develop that cluster collaboration, because schools I speak to said they could do with some revenue funding to actually help pump prime that to make it happen?

Another matter that I think is extremely important is 14-to-16 learning, and I think it's a very important part that we develop skills that actually help our young people and the next generation. So, I'd like to know what work the Welsh Government is doing with employers and the business sector across Wales to make sure we're actually encouraging young people to fill those skill gaps, the skills that we need, in the new curriculum as well, to make sure that we do have full employment here across Wales.

Minister, if the new curriculum is also to be a success, we need to ensure that our most vulnerable learners across Wales are getting the support they need. I visited a school last week that is failing to deliver the new curriculum because they're having to divert money that should be spent on learners into providing ALN support for other pupils. So, I'd actually like to know: is there enough funding to deliver the new ALN reforms across Wales? Because, if we are going to make sure that all our teachers are delivering the new curriculum, we want to make sure the money is actually delivering on that and not being spent in other areas, propping up ALN support in schools, and I think that's something that's really, really important for me and other Members in this Chamber.

You mentioned numeracy, and I think it's very important that we do teach numeracy, but it's also very important that we teach financial education in our schools and educate our young people about money and how they're actually going to use that money when they leave school and actually go into the working environment. I'd like to know what work Welsh Government is doing, working with schools and with clusters, to make sure that financial education is put in place right across our school estates?

Finally, Minister—. One more question. The main key driver for the success or failure of this new curriculum is down to funding. When the curriculum was launched, a school that I spoke to received a funding cut at the same time, and they said that this would have a major impact on their ability to deliver the new curriculum and give them the opportunities that they actually needed to upskill those learners and deliver the curriculum they want. Minister, no-one in this Chamber can deny that schools do need extra funding, and I know balancing a budget is very, very difficult, but it comes down to political choices and how the Welsh Government wants to spend its budget. So, what I'd like to know is: in this next round of the budget preparation that you're probably going through at the moment with Cabinet colleagues, how are you prioritising the Welsh Government's budget to make sure that the roll-out of the new curriculum is a success for all our learners right across Wales? Diolch, Gadeirydd.

Hoffwn i ddiolch i'r Gweinidog am eich datganiad y prynhawn yma. Gweinidog, mae llawer o ysgolion yr wyf i wedi ymweld â nhw yn fy etholaeth ac ar draws Cymru yn croesawu'r Cwricwlwm newydd i Gymru a'r hyblygrwydd y mae'n ei roi i ysgolion ddylunio'r cwricwlwm hwnnw ar gyfer eu dysgwyr, i sicrhau ein bod ni'n cael y canlyniadau gorau i ddisgyblion, a'i fod yn cael ei ddylunio mewn ffordd sy'n gweddu i'r ysgol unigol honno. Un rhan allweddol o lwyddiant y cwricwlwm newydd fydd rhannu arfer gorau ledled Cymru, felly, Gweinidog, allwch chi amlinellu sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag arweinwyr awdurdodau lleol ac ysgolion i rannu arfer gorau ledled Cymru ac i sicrhau bod ein hysgolion yn cael yr holl wybodaeth y gallan nhw ei chael i sicrhau ei fod yn cael ei ddatblygu ledled Cymru?

Rhywbeth arall y mae angen i ni ei wneud i sicrhau ei fod yn cael yr effaith orau yw sicrhau bod gennym ni athrawon yn ein hystafelloedd dosbarth i gyflwyno'r cwricwlwm newydd. Mae recriwtio athrawon yn broblem ar draws y DU, a dydw i ddim am wneud pwynt gwleidyddol ar hynny, ond yr hyn yr hoffwn i ei wybod, Gweinidog, yw: beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynyddu nifer yr athrawon ledled Cymru, oherwydd bydd hynny hefyd yn hanfodol bwysig os ydym am gyflwyno'r cwricwlwm newydd hwnnw? Roeddech chi'n sôn yn eich datganiad bod cynnydd wedi'i wneud a bod cydweithio o fewn clystyrau yn cael ei ddefnyddio i gefnogi cynllunio a chynnydd. Yr hyn yr hoffwn i ei wybod am hynny yw: allwch chi amlinellu pa gyllid sydd ar gael i ysgolion i'w helpu i ddatblygu'r cydweithio hwnnw o fewn clystyrau, oherwydd mae ysgolion rwy'n siarad â nhw wedi dweud y byddai rhywfaint o gyllid refeniw yn helpu i wneud i hynny ddigwydd?

Mater arall rwy'n credu sy'n hynod bwysig yw dysgu 14-i-16, ac rwy'n credu ei bod yn rhan bwysig iawn ein bod ni'n datblygu sgiliau sydd wir yn helpu ein pobl ifanc a'r genhedlaeth nesaf. Felly, hoffwn i wybod pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud gyda chyflogwyr a'r sector busnes ledled Cymru i sicrhau ein bod ni'n annog pobl ifanc i lenwi'r bylchau sgiliau hynny, y sgiliau sydd eu hangen arnom, yn y cwricwlwm newydd hefyd, i sicrhau bod gennym gyflogaeth lawn yma ledled Cymru.

Gweinidog, os yw'r cwricwlwm newydd hefyd am fod yn llwyddiant, mae angen i ni sicrhau bod ein dysgwyr mwyaf agored i niwed ledled Cymru yn cael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw. Ymwelais ag ysgol yr wythnos diwethaf sy'n methu â chyflwyno'r cwricwlwm newydd oherwydd ei bod yn gorfod dargyfeirio arian a ddylai gael ei wario ar ddysgwyr i ddarparu cymorth ADY i ddisgyblion eraill. Felly, hoffwn i wybod: oes digon o gyllid i gyflawni'r diwygiadau ADY newydd ledled Cymru? Oherwydd, os ydym am sicrhau bod pob un o'n hathrawon yn cyflwyno'r cwricwlwm newydd, rydym eisiau sicrhau bod yr arian yn cyflawni hynny mewn gwirionedd ac nad yw'n cael ei wario mewn meysydd eraill, i gynnal cymorth ADY mewn ysgolion, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth sy'n bwysig iawn i mi ac i Aelodau eraill yn y Siambr hon.

Fe wnaethoch chi sôn am rifedd, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n addysgu rhifedd, ond mae hefyd yn bwysig iawn ein bod ni'n addysgu addysg ariannol yn ein hysgolion ac yn addysgu ein pobl ifanc am arian a sut maen nhw'n mynd i ddefnyddio'r arian hwnnw pan fyddan nhw'n gadael yr ysgol ac yn mynd i'r amgylchedd gwaith. Hoffwn i wybod pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud, gydag ysgolion a chlystyrau, i sicrhau bod addysg ariannol yn cael ei rhoi ar waith ar draws ein hystadau ysgol?

Yn olaf, Gweinidog—. Un cwestiwn arall. Y prif sbardun allweddol ar gyfer llwyddiant neu fethiant y cwricwlwm newydd hwn yw cyllid. Pan lansiwyd y cwricwlwm, derbyniodd ysgol y siaradais â hi doriad mewn cyllid ar yr un pryd, ac fe wnaeth ddweud y byddai hyn yn cael effaith fawr ar ei gallu i gyflwyno'r cwricwlwm newydd a rhoi'r cyfleoedd sydd eu hangen arni mewn gwirionedd i uwchsgilio'r dysgwyr hynny a chyflwyno'r cwricwlwm y mae ei eisiau. Gweinidog, ni all unrhyw un yn y Siambr hon wadu bod angen cyllid ychwanegol ar ysgolion, ac rwy'n gwybod bod cydbwyso cyllideb yn anodd iawn, iawn, ond mae'n dibynnu ar ddewisiadau gwleidyddol a sut mae Llywodraeth Cymru eisiau gwario ei chyllideb. Felly, yr hyn yr hoffwn i ei wybod yw: yn y rownd nesaf hon yr ydych yn mynd drwyddi ar hyn o bryd, fwy na thebyg, i baratoi'r gyllideb gyda chydweithwyr yn y Cabinet, sut ydych chi'n blaenoriaethu cyllideb Llywodraeth Cymru i sicrhau bod cyflwyno'r cwricwlwm newydd yn llwyddiant i'n holl ddysgwyr ledled Cymru? Diolch, Cadeirydd.

Diolch am y cwestiynau rheini.

Thank you for those questions.

I'll do my best to address—. There was a range of questions in there, so I will perhaps be brief in my response, but I'll try and cover them. I agree with the Member that working collaboratively across the system is essential for making progress, because it's fundamental that there is a shared understanding of progression across the system. So, cluster working is a really important aspect of that; alongside those thematic national network conversations that I talked about, those local networks are also very important. He will know from his discussions with schools that, where schools have good clusters, they have nothing but good things to say about the outputs of that. So, we want to ensure that we're actively sharing the best of what's working in this area. We've published recently a series of films showcasing school cluster working, so that practitioners can visualise what it means in practice, in action, how it's being done, the benefits to practitioners, but, crucially, obviously, to learners as well. We've used examples at Fitzalan High School and Jubilee Park Primary School, so there's a range of resources in the system, but the consortia are tasked with making cluster working function well, as well. It's really important, though, to be clear that, although the Curriculum for Wales is very devolved to schools, it has a strong national framework. We have one Curriculum for Wales, one progression code, one set of statutory guidance, one national inspectorate, and those elements are really important in ensuring consistency across the system.

Fe wnaf fy ngorau i fynd i'r afael â—. Roedd amryw o gwestiynau yno, felly efallai mai ateb byr y byddaf yn ei roi, ond byddaf yn ceisio ateb pob un. Rwy'n cytuno â'r Aelod bod cydweithio ar draws y system yn hanfodol er mwyn gwneud cynnydd, oherwydd mae'n hollbwysig bod dealltwriaeth gyffredin o gynnydd ar draws y system. Felly, mae gweithio mewn clwstwr yn agwedd bwysig iawn ar hynny; ochr yn ochr â'r sgyrsiau rhwydweithio cenedlaethol thematig hynny y soniais amdanyn nhw, mae'r rhwydweithiau lleol hynny hefyd yn bwysig iawn. Fe fydd yn gwybod o'i drafodaethau gydag ysgolion, lle mae gan ysgolion glystyrau da, nad oes ganddyn nhw ddim byd ond pethau da i'w ddweud am allbynnau hynny. Felly, rydym am sicrhau ein bod ni'n mynd ati i rannu'r gorau o'r hyn sy'n gweithio yn y maes hwn. Yn ddiweddar, rydym wedi cyhoeddi cyfres o ffilmiau sy'n dangos y ffordd y mae ysgolion yn gweithio mewn clystyrau, fel y gall ymarferwyr weld yr hyn y mae'n ei olygu yn ymarferol, gweld hynny ar waith, sut mae'n cael ei wneud, y manteision i ymarferwyr, ond, yn hollbwysig, yn amlwg, i ddysgwyr hefyd. Rydym wedi defnyddio enghreifftiau yn Ysgol Uwchradd Fitzalan ac Ysgol Gynradd Parc y Jiwbilî, felly mae amrywiaeth o adnoddau yn y system, ond mae'r consortia yn gyfrifol am sicrhau bod y gwaith sy'n cael ei wneud mewn clystyrau yn gweithio'n dda hefyd. Fodd bynnag, mae'n bwysig iawn nodi, er bod y Cwricwlwm i Gymru wedi'i ddatganoli i ysgolion i raddau helaeth, fod ganddo fframwaith cenedlaethol cryf. Mae gennym un cwricwlwm i Gymru, un cod cynnydd, un set o ganllawiau statudol, un arolygiaeth genedlaethol, ac mae'r elfennau hynny'n bwysig iawn wrth sicrhau cysondeb ar draws y system.

He mentioned the requirement of teachers. The picture, actually, I would say, in Wales, is healthier than it is in some other parts of the UK. I'm not looking to make a political point. So, in particular, primary. And, at secondary, our retention rates are better in Wales, but there's obviously work to do to make sure that we continue to make the case for teaching as an attractive profession. We're doing good work at the moment with teaching unions and local authorities on reducing some of that extra workload that may not have the same justification today as it had when it was put in place. What more can we do to streamline and, where we can, reduce the expectations that we have of schools without compromising those important values of accountability and so on that we all obviously want to see? We have a range of incentives, which he will know, that focus, principally, on areas where everyone struggles to recruit teachers, so, some subject areas—we don't need to list them; we know which they are. We have a campaign, through Educators Wales, which I think, very attractively, markets the profession. But I think there's more to be done, and I think the way we conduct the debate—and I think him for way in which he's put the questions today—the way in which we conduct these kinds of debates are important. People listen to what we say. And whilst it's obviously important to address the challenges, it's also important to put them in context. So, I appreciate the way he's put the questions.

On funding, it's absolutely essential, obviously. We have pressurised public service budgets in all parts of the UK because of choices being made elsewhere. However, we will always prioritise education spending in Wales. He will know that the consequential, which we received from UK Government recently, was passported directly to local government in order for them to fund schools. He will also know that we have been able to increase the local government budget significantly, year on year, in the last two settlements. I don't for a second pretend that school budgets, local government budgets, like the Welsh Government budget, are not under incredible pressure because of the cost of living. But from the curriculum point of view, we're investing £21 million a year into the system, and the vast majority of that goes directly to schools for their professional learning, for their resources, for time in order to engage with other schools, for time to engage in the national network. We have £35 million in the system this year, as we had last year, funding the equivalent of 2,400 full-time equivalent teaching and teaching assistants in the system to deal with the ongoing effects of COVID. We've increased the level of funding available for pupil deprivation grants. So, there are many, many ways in which we've done absolutely as much as we can to support schools through these challenging times.

I'll touch briefly on the point he made about 14 to 16 and refer him to the statement I made very recently in the Chamber on that, which I'm sure he will remember. He asked me about ALN funding as well. How that is allocated ends up being a matter for local government to allocate. He may have seen—if he hasn’t, I would recommend that he perhaps looks at the statistical bulletin that we issued at the end of June, which sets out, for each local authority area, how they delegate their budgets to schools for special educational needs more broadly, which encompasses, obviously, partly ALN as well. But we provide, to local authorities, £26 million a year for the ALN transformation. That's up £4.5 million from last year, so we continue to look for how we can support the system. But, again, they are challenging reforms, and I recognise that there are pressures in schools to deal with them.

Finally, he asked me about financial education. Of course, he will know that's an element of the Curriculum for Wales in the statements of what matters. He will know, as I know from my own constituency, the good work that is happening in schools, with credit unions and others, with savings clubs, where young people can learn not just about the importance of money, crucial though that is, but numeracy, maths, responsibility, decision making and team working. All those crucial skills that we need to flourish in life can all be taught through the lens of that part of the curriculum.

Fe soniodd e' am yr angen am athrawon. A dweud y gwir, mae'r darlun yng Nghymru, byddwn i'n dweud, yn iachach nag ydyw mewn rhai rhannau eraill o'r DU. Dydw i ddim yn ceisio gwneud pwynt gwleidyddol. Felly, yn arbennig, ar lefel gynradd. Ac, ar lefel uwchradd, mae ein cyfraddau cadw yn well yng Nghymru, ond mae'n amlwg bod gwaith i'w wneud i sicrhau ein bod ni'n parhau i hyrwyddo addysgu fel proffesiwn deniadol. Rydym yn gwneud gwaith da ar hyn o bryd gydag undebau athrawon ac awdurdodau lleol ar leihau rhywfaint o'r llwyth gwaith ychwanegol hwnnw nad oes yr un cyfiawnhad drosto nawr ag yr oedd pan gafodd ei roi ar waith. Beth arall y gallwn ni ei wneud i symleiddio a lleihau, lle y gallwn, y disgwyliadau sydd ar ysgolion heb gyfaddawdu'r gwerthoedd pwysig hynny o atebolrwydd ac yn y blaen yr ydym i gyd yn amlwg eisiau eu gweld? Mae gennym ystod o gymhellion, y bydd yn gwybod amdanyn nhw, sy'n canolbwyntio, yn bennaf, ar feysydd lle mae pawb yn cael trafferth recriwtio athrawon, felly, rhai meysydd pwnc—does dim angen i ni eu rhestru; rydym yn gwybod pa rai ydyn nhw. Mae gennym ymgyrch, drwy Addysgwyr Cymru, sydd, yn fy marn i, yn marchnata'r proffesiwn mewn ffordd ddeniadol iawn. Ond rwy'n credu bod mwy i'w wneud, ac rwy'n credu bod y ffordd rydym yn cynnal y ddadl—a hoffwn ddiolch iddo am y ffordd y mae wedi geirio'r cwestiynau heddiw—mae'r ffordd rydym yn cynnal y mathau yma o ddadleuon yn bwysig. Mae pobl yn gwrando ar yr hyn rydym yn ei ddweud. Ac er ei bod yn amlwg yn bwysig mynd i'r afael â'r heriau, mae hefyd yn bwysig eu rhoi mewn cyd-destun. Felly, rwy'n gwerthfawrogi'r ffordd y mae wedi geirio'r cwestiynau.

O ran cyllid, mae'n gwbl hanfodol, wrth gwrs. Mae pwysau ar gyllidebau gwasanaethau cyhoeddus ym mhob rhan o'r DU oherwydd dewisiadau sy'n cael eu gwneud mewn mannau eraill. Fodd bynnag, byddwn ni bob amser yn blaenoriaethu gwariant ar addysg yng Nghymru. Fe fydd yn gwybod bod y swm canlyniadol, a gawsom gan Lywodraeth y DU yn ddiweddar, wedi'i drosglwyddo'n uniongyrchol i lywodraeth leol er mwyn iddyn nhw ariannu ysgolion. Fe fydd yn gwybod hefyd ein bod ni wedi gallu cynyddu cyllideb llywodraeth leol yn sylweddol, flwyddyn ar ôl blwyddyn, yn y ddau setliad diwethaf. Dydw i ddim am eiliad yn esgus nad yw cyllidebau ysgolion, cyllidebau llywodraeth leol, fel cyllideb Llywodraeth Cymru, o dan bwysau anhygoel oherwydd costau byw. Ond o safbwynt y cwricwlwm, rydym yn buddsoddi £21 miliwn y flwyddyn yn y system, ac mae'r mwyafrif helaeth o hynny'n mynd yn uniongyrchol i ysgolion ar gyfer eu dysgu proffesiynol, ar gyfer eu hadnoddau, ar gyfer amser i ymgysylltu ag ysgolion eraill, ar gyfer amser i ymgysylltu â'r rhwydwaith cenedlaethol. Mae gennym £35 miliwn yn y system eleni, fel yr oedd gennym y llynedd, sy'n ariannu 2,400 o athrawon a chynorthwywyr addysgu cyfwerth ag amser llawn yn y system i ddelio ag effeithiau parhaus COVID. Rydym wedi cynyddu lefel y cyllid sydd ar gael ar gyfer grantiau amddifadedd disgyblion. Felly, mae llawer iawn o ffyrdd yr ydym wedi gwneud cymaint â phosibl i gefnogi ysgolion trwy'r cyfnod heriol hwn.

Byddaf yn sôn yn fyr am y pwynt a wnaeth am 14 i 16 ac yn ei gyfeirio at y datganiad y gwnes i'n ddiweddar iawn yn y Siambr ar hynny, yr wyf yn siŵr y bydd yn ei gofio. Fe ofynnodd i mi am gyllid ADY hefyd. Mae'r ffordd y caiff y cyllid hwnnw ei ddyrannu yn y pen draw yn fater i lywodraeth leol. Efallai ei fod wedi gweld—os nad ydyw, byddwn i'n argymell ei fod efallai'n edrych ar y bwletin ystadegol a gyhoeddwyd gennym ddiwedd mis Mehefin, sy'n nodi, ar gyfer pob ardal awdurdod lleol, sut maen nhw'n dyrannu eu cyllidebau i ysgolion ar gyfer anghenion addysgol arbennig yn ehangach, sy'n cynnwys, yn amlwg, ADY yn rhannol hefyd. Ond rydym yn darparu, i awdurdodau lleol, £26 miliwn y flwyddyn ar gyfer trawsnewid ADY. Mae hynny'n gynnydd o £4.5 miliwn ers y llynedd, felly rydym yn parhau i ystyried sut gallwn ni gefnogi'r system. Ond, unwaith eto, maen nhw'n ddiwygiadau heriol, ac rwy'n cydnabod bod pwysau ar ysgolion i ddelio â nhw.

Yn olaf, fe ofynnodd i mi am addysg ariannol. Wrth gwrs, fe fydd yn gwybod bod honno'n elfen o'r Cwricwlwm i Gymru yn y datganiadau o'r hyn sy'n bwysig. Fe fydd yn gwybod, fel yr wyf i'n ei wybod o'm hetholaeth fy hun, am y gwaith da sy'n digwydd mewn ysgolion, gydag undebau credyd ac eraill, gyda chlybiau cynilo, lle gall pobl ifanc ddysgu nid yn unig am bwysigrwydd arian, er mor hanfodol yw hynny, ond hefyd am rifedd, mathemateg, cyfrifoldeb, gwneud penderfyniadau a gweithio mewn tîm. Gall yr holl sgiliau hanfodol hynny sydd eu hangen arnom i ffynnu mewn bywyd gael eu haddysgu trwy lens y rhan honno o'r cwricwlwm.

15:55

Diolch, Weinidog, am y datganiad heddiw. Mae James Evans wedi gofyn nifer fawr o gwestiynau, felly dwi wedi gallu croesi rhai oddi ar fy rhestr, ond dwi innau hefyd yn meddwl ei fod o'n bwysig ein bod ni'n cydweithio ar hwn. Mae'r cwricwlwm newydd yn gyffrous; mae gweld o ar waith wedi bod yn wych mewn nifer o ysgolion dwi wedi ymweld efo nhw, ac fel llywodraethwraig hefyd. Dwi'n meddwl bydd gweld y cyfoeth o brofiadau bydd plant a phobl ifanc yn eu cael yn rhywbeth i'w groesawu'n fawr.

Wrth gwrs, mae James wedi cyffwrdd ar rai o'r heriau, ac mi wnaethoch chi hefyd yn eich datganiad, pethau fel y pethau ychwanegol mae athrawon yn gorfod eu hwynebu hefyd ar y funud, sef, fel rydych chi'n crybwyll, delio efo'r argyfwng costau byw a phresenoldeb a faint o waith sy'n gorfod mynd mewn o ran trio cefnogi teuluoedd i sicrhau bod plant a phobl ifanc yn dod i'r ysgol oherwydd amryw lu o resymau, fel rydyn ni wedi'u trafod droeon. Yr heriau o ran anghenion dysgu ychwanegol—gwnaethoch chi gyfeirio at y bwletin a gyhoeddwyd sy'n dangos amrywiaeth mawr o ran faint o wariant sydd yna efo awdurdodau lleol efo anghenion dysgu ychwanegol. Rydyn ni wedi clywed gan rai cyrff eu bod nhw fel loteri cod post o ran faint o gefnogaeth sydd. Rydyn ni hefyd wedi clywed bod rhai teuluoedd yn teimlo eu bod nhw'n methu cadw plant a phobl ifanc mewn ysgol oherwydd y diffyg cefnogaeth, ac rydyn ni wedi gweld cynnydd hefyd efo nifer yn dewis dysgu o adref, sy'n golygu bod nifer o'r plant a phobl ifanc yma—. Yn amlwg, dewis ydy addysg, ond pan fo yna rwystrau'n golygu eu bod nhw'n dewis tynnu eu plant allan o'r ysgol ac ati, dwi'n meddwl ein bod ni'n dal angen deall hynny yng nghyd-destun cwricwlwm newydd a faint o golli allan fydd yna o ran plant a phobl ifanc os oes yna rwystrau yn eu stopio nhw rhag gallu dod i'r ysgol.

Buaswn i'n hoffi gofyn cwestiwn yn benodol, jest o edrych ar yr adroddiad neu'r ymchwil a gyhoeddwyd yn edrych ar weithrediad cynnar y Cwricwlwm i Gymru, adroddiad cam 1 yn Ebrill. Mi oedd, o fewn hwnnw, nifer o bryderon mae ysgolion yn eu hwynebu o ran llwyth gwaith yn benodol, o ran dod â'r newidiadau yma i rym, a sôn am ddiffyg amser i dreialu dulliau newydd, i ddirnad canllawiau'r cwricwlwm ac i gynllunio a mapio. Roedd sôn hefyd am ddiffyg cyllid digonol ar gyfer staff cyflenwi i ryddhau ymarferwyr i gymryd rhan mewn cyfarfodydd clwstwr, dysgu proffesiynol a rhyngweithio, a bod hyn yn her barhaus iddynt. Roedden nhw'n sôn hefyd yn hwnnw ynglŷn â chapasiti ymarferwyr o ran lles yn y gweithlu oherwydd y galw cynyddol yma. Felly, rydych chi hefyd wedi gweld, dwi'n siŵr, fod UCAC a rhai o'r undebau eraill wedi pwysleisio faint o effaith o ran llwyth gwaith a'ch annog—. Dwi'n gwybod eich bod chi wedi rhoi amser ychwanegol o ran dyddiau hyfforddiant mewn swydd, ond bod yna alw o hyd i gael mwy o hynny er mwyn galluogi hyn. Felly, gaf i ofyn sut ydych chi wedi ymateb i'r adroddiad cam 1 penodol hwnnw a rhai o'r heriau yna, er mwyn i ni sicrhau bod pawb yn gallu diwallu hyn?

O ran yr heriau ariannol roedd James yn eu crybwyll, rydyn ni'n gwybod bod hyn yn broblem. Rhai o'r heriau sydd wedi'u crybwyll efo fi yw rhai o'r pethau ymarferol. Oherwydd y cwricwlwm newydd, yn amlwg mae yna anogaeth i fod allan mwyfwy y tu hwnt i ffiniau'r ysgol er mwyn rhoi cyfoeth o brofiadau i blant a phobl ifanc. Rydyn ni'n gwybod am gostau trafnidiaeth gyhoeddus, gan gynnwys bws ac ati. Os medrwch chi gael gafael ar fws ar gyfer trip, ydych chi'n gallu ei fforddio fo? Felly, gaf i ofyn, pa gefnogaeth sydd yna i ysgolion yn benodol sydd efallai ddim efo pethau o fewn cyrraedd, megis llyfrgell ac ati, er mwyn sicrhau eu bod nhw'n gallu diwallu'r holl anghenion? Oherwydd mae yna amryw o bethau, onid oes, yn y cwricwlwm newydd, yn dangos sut rydych chi'n gallu dysgu ystod o bynciau o fewn lleoliad y tu hwnt i'r ysgol ac ati, a sicrhau ein bod ni'n gallu diwallu, fel roeddwn i'n dweud, yr holl bethau sydd yn gyffrous yn y cwricwlwm newydd, tra'n hefyd sicrhau bod pob plentyn yn gallu manteisio ar hynny.

Felly, amryw o gwestiynau, ond gobeithio mewn ffordd gadarnhaol wrth i ni weithio drwy rai o'r heriau.

Thank you, Minister, for this afternoon's statement. James Evans has asked a number of questions, so I've been able to cross some of my questions off the list, but I also think it's very important that we do collaborate on this. The new curriculum is exciting; seeing it in operation has been wonderful in many of the schools that I've visited, and as a governor too. I think seeing the wealth of experiences that children and young people will have will be something that we should warmly welcome.

Of course, James has touched on some of the challenges, and you did so too in your statement, such as the additional things that teachers have to face now, for example, dealing with the cost-of-living crisis, as you've mentioned, with attendance issues and how much work has to go in to support families to ensure that children and young people do attend schools. There are a number of reasons, as we've discussed many times, why they don't. There are challenges in terms of additional learning needs—you referred to the bulletin published, which shows a great variety in the expenditure of local authorities in terms of additional learning needs. We've heard from some organisations that there is a postcode lottery in terms of the support available. We've also heard that some families feel that they can't keep children and young people in school because of a lack of support, and we've also seen an increase in the number choosing to teach from home, which means that many of these children and young people—. Of course, education is a choice, but when there are barriers that mean that parents choose to take their children out of school and so on, I think that we still need to understand that in the context of a new curriculum, and how much children and young people will lose out if there are barriers to them attending school.

I'd like to ask a specific question, just in looking at the report or research published looking at the early implementation of the Curriculum for Wales, the stage 1 report in April. There were, set out in that, a number of concerns that schools are facing in terms of workload specifically, in implementing these changes, and there was talk of a lack of time to trial new approaches, to understand the curriculum guidance, and to plan and map. There was also talk of a lack of additional funding for supply staff to release practitioners to participate in cluster meetings, professional learning and networking, and that this was an ongoing challenge for them. They also talked there about the capacity of practitioners in terms of workforce well-being because of these additional demands. So, I'm sure you'll have also seen that UCAC and some of the other unions have emphasised how much of a workload impact this will have and have encouraged you—. I know that you have provided additional time in terms of in-service training days, but there is still call for more of that to allow this to happen. So, can I ask how you have responded to that stage 1 report and some of those particular challenges, in order to ensure that everyone can deliver this? 

In terms of the financial challenges that James mentioned, we know that this is a problem. Some of the things that have been raised with me are the practical issues. Because of the new curriculum, there is an encouragement to be outside the school gates more and more in order to give a wealth of experiences to children and young people. We know of the cost of public transport, including buses and so on. If you can even find a bus for a school trip, can you afford to pay for it? So, can I ask what support is available to specific schools that perhaps don't have things within easy reach, such as libraries and so on, in order to ensure that they can meet all of the requirements of the curriculum? Because there are number of things contained in the new curriculum demonstrating how you can teach a range of subjects in a location outwith the school, and ensure that we can deliver, as I was saying, all of the exciting elements of the new curriculum, whilst also ensuring that every child can benefit from that.

So, a number of questions there, but hopefully I've posed them in a positive way as we work our way through some of the challenges.

Diolch. Na, mae'n bwysig cael trafodaeth agored am y pethau yma; dyna pam mae'r adroddiad yn agored ac yn edrych ar y pethau rŷn ni'n moyn eu dathlu, wrth gwrs, ond hefyd rhai o'r heriau. Roedd cwestiynau pwysig gan yr Aelod. Jest un peth dylwn i ddweud, o ran y bwletin gwnes i gyfeirio ato fe, sy'n dangos sut mae cyllideb anghenion dysgu ychwanegol yn cael ei dyrannu gan gynghorau lleol, yr awgrym yw bod y balans rhwng ysgolion a'r hyn sy'n cael ei ddarparu'n ganolog yn amrywio. Felly mae'r mix yn wahanol ym mhob lle, ac mae'n bwysig ein bod ni'n edrych nid jest efallai o safbwynt yr ysgol, ond yn ehangach o ran footprint yr awdurdod o ran beth sy'n cael ei ddarparu.

O ran absenoldeb a phresenoldeb, wrth gwrs, mae hon yn her sylweddol iawn. Rŷn ni'n ymgynghori ar hyn o bryd ar ganllawiau i ysgolion, i'w cefnogi nhw. Un o'r prif bethau rŷn ni'n edrych arno yw a oes achos—rwy'n credu bod achos—i ostwng y trothwy cyn bod cefnogaeth bellach yn cael ei chyflwyno. Ar hyn o bryd, mae hynny'n 20 y cant o ran absenoldeb. Rwy'n disgwyl barn pobl ar ostwng hynny i 10 y cant, fel bod y gefnogaeth yn gallu dod i mewn yn gynt. Rŷn ni'n ariannu family liaison officers ac education welfare officers er mwyn cefnogi hynny hefyd.

O ran pobl yn penderfynu tynnu eu plant allan o'r ysgol, sydd yn gwestiwn gwahanol i absenoldeb pan fo plant, fel petai, i fod yn yr ysgol, mae cynnydd wedi bod, ac mae e'n bwysig ein bod ni yn deall, ond ar hyn o bryd, tua 1 y cant o blant Cymru sy'n cael eu haddysgu o'r cartref. Dyw'r prif reswm ddim yn ymwneud o gwbl â'r cwricwlwm; mae hi'n ymwneud â dewis ffordd o fyw neu athroniaeth fywyd neu ideoleg. Dyna'r brif reswm mae pobl yn ei roi am y dewis hwnnw. Ac, wrth gwrs, mae gyda ni raglen arall i gefnogi'r rhai sy'n gwneud y penderfyniad hwnnw.

Gwnaeth yr Aelod ofyn cwestiynau penodol ynglŷn â'r gwaith canfyddiadau cynnar. Roedden nhw'n adlewyrchu ein dealltwriaeth ni, ar y cyfan, o beth oedd angen mwy o bwyslais o ran cefnogaeth neu ddealltwriaeth. Mae amryw o bethau—o ran dysgu proffesiynol, o ran darparu adnoddau pwrpasol, o ran canllawiau a chyngor, rhyw elfen o arian ychwanegol—wedi dilyn yr hyn rŷn ni wedi deall o hynny. Dwi ddim yn edrych i ychwanegu eto at ddyddiau INSET. Rydym ni wedi ymestyn y cyfnod pan fydden ni'n darparu diwrnod ymhellach, wrth gwrs, ar gyfer y cwricwlwm ac ar gyfer approaches perthnasol.

O ran tripiau ysgol, mae adnoddau ar gyfer yr ysgol yn ddewis i'r awdurdod lleol, sy'n deall cyd-destun a chynefin yr ysgol wrth wneud y penderfyniadau hynny. Ond, jest i fod yn glir, dwi ddim yn credu mai jest trwy drefnu tripiau drud mae darparu'r cwricwlwm o ran gweithgaredd tu allan i'r ysgol—a dwi'n gwybod doeddech chi ddim yn awgrymu hynny, gyda llaw. Bues i mewn ysgol yn etholaeth Huw Irranca-Davies yn ddiweddar, ac roedd y pennaeth yna'n dangos yr holl ystod o bethau mewn cymuned nad oedd yn gymuned oedd yn ffynnu yn ariannol—ffyrdd o ddysgu'r cwricwlwm newydd ar y trothwy, ar y stepen drws. Felly, mae yna ffyrdd creadigol o wneud hynny hefyd.

Thank you very much. It's important that we have an open discussion about these issues; that's why the report is transparent and looks at the things we want to celebrate and some of the challenges too. The Member asks some very important questions. One thing I should say, in terms of the bulletin that I referred to that demonstrates how the budget for ALN is allocated by local authorities, the suggestion is that the balance between schools and what is provided centrally varies. So, the mix is different in every location, and it's important that we don't just look in terms of the school's point of view, but more widely in terms of the footprint of the authority with regard to what is provided.

With regard to absence and attendance, this is a significant challenge. We're currently consulting on guidance for schools, to support them. One of the main things we're looking at is whether there's a case—and I think there is—to lower the threshold before additional support is introduced. At the moment, that's 20 per cent in terms of absence. I'm gathering views on whether that should be decreased to 10 per cent, so that the support can be introduced sooner. We're funding family liaison officers and education welfare officers to support that process too.

In terms of those people who opt to withdraw their children from schools, which is a different question to absence and attendance, there has been an increase, and it's important that we understand why, but at the moment, it's 1 per cent of children who are educated at home. The main reason is nothing to do with the curriculum; it's to do with a lifestyle choice or ideology. Those are the main reasons why people make that choice. And, of course, we have another programme to support those people who do make that decision.

The Member asked specific questions on the early findings work. That was based on our understanding of what needed additional emphasis in terms of understanding and learning. There are a variety of issues—with regard to professional learning, resources, guidance and advice, and additional funding too—that have followed the work that we've done on that. I'm not looking to add again to INSET days. We've extended the period where we provide an additional day for the curriculum and for relevant approaches.

In terms of school trips, resources for schools are the choice of local authorities that understand the context of a particular school when they make those decisions. But, just to be clear, I don't believe that it's just through organising expensive school trips that the curriculum can be provided in terms of activities outside school—I know you weren't suggesting that. I was at a school in Huw Irranca-Davies's constituency recently, and the head there showed a whole range of things in the community, which wasn't a particularly wealthy community. They were ways of teaching the curriculum on the doorstep. So, there are creative ways of doing that. 

16:00

Ac yn olaf, Huw Irranca-Davies.

Finally, Huw Irranca-Davies.

Diolch, Gadeirydd. You and I, Minister, have seen first-hand the way in which schools in the Bridgend area have engaged with the new curriculum, so it's great to have this statement today.

One of the things you won't see, and you're more than welcome to come down and see—. You mentioned earlier the role of credit unions. Indeed, the Bridgend Lifesavers Credit Union, of which I've been a 25-year member, is engaged directly in schools, promoting responsible saving with young people, but also with their parents, which is fantastic.

I wonder if you can give us a brief update, linked to that, on the Robert Owen pilot project, because what we think is fascinating—and you, as a former chair of the co-operative group here at the Senedd as well, I know, are passionate about this—is actually developing an understanding and an awareness of co-ops in primary and secondary schools across Wales, three to 16 years. It's great to hear that going, so I'd love to see an update.

And, just finally, can you touch on the role of consortia and other partners in curriculum reform as well, as this goes forward? Diolch yn fawr.

Diolch, Cadeirydd. Rydych chi a minnau, Gweinidog, wedi gweld drosom ni ein hunain y ffordd y mae ysgolion yn ardal Pen-y-bont ar Ogwr wedi ymgysylltu â'r cwricwlwm newydd, felly mae'n wych cael y datganiad hwn heddiw.

Un o'r pethau na welwch chi, ac mae croeso i chi ddod lawr i'w weld—. Fe wnaethoch chi sôn yn gynharach am rôl undebau credyd. Yn wir, mae Undeb Credyd Achubwyr Bywyd Pen-y-bont ar Ogwr, yr wyf wedi bod yn aelod ohono ers 25 mlynedd, yn ymgysylltu'n uniongyrchol ag ysgolion ac yn hyrwyddo cynilo cyfrifol gyda phobl ifanc, ond hefyd gyda'u rhieni, sy'n wych.

Tybed a allwch chi roi diweddariad byr i ni, sy'n gysylltiedig â hynny, ar brosiect peilot Robert Owen, oherwydd yr hyn sy'n ddiddorol yn ein barn ni—ac rydych chi, fel cyn-gadeirydd y grŵp cydweithredol yma yn y Senedd hefyd, rwy'n gwybod, yn angerddol am hyn—yw mynd ati i feithrin dealltwriaeth ac ymwybyddiaeth o gwmnïau cydweithredol mewn ysgolion cynradd ac uwchradd ledled Cymru, tri i 16 oed. Mae'n wych clywed bod hynny'n digwydd, felly byddwn i wrth fy modd yn cael diweddariad.

Ac, yn olaf, allwch chi sôn am rôl consortia a phartneriaid eraill wrth ddiwygio'r cwricwlwm hefyd, wrth i hyn fynd yn ei flaen? Diolch yn fawr.