Y Cyfarfod Llawn

Plenary

13/06/2023

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad y Llywydd
Statement by the Llywydd

Galw'r Senedd i drefn y prynhawn yma. Prynhawn da i chi i gyd. A chyn i ni gychwyn, hoffwn hysbysu'r Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 26.75, fod Bil Diogelu'r Amgylchedd (Cynhyrchion Plastig Untro) (Cymru) wedi cael Cydsyniad Brenhinol ar 6 Mehefin 2023. 

I call the Senedd to order. A very good afternoon to you all. Before you begin, I wish to inform the Senedd, in accordance with Standing Order 26,75, that the Environmental Protection (Single-use Plastic Products) (Wales) Bill was given Royal Assent on 6 June 2023. 

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Yr eitem gyntaf, felly, y prynhawn yma, fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Luke Fletcher. 

The first item this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Luke Fletcher. 

Ymchwil ac Arloesi
Research and Innovation

1. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu ar gyfer ymchwil ac arloesi? OQ59673

1. What support does the Welsh Government provide for research and innovation? OQ59673

Llywydd, support available for research and innovation includes £10 million to strengthen our scientific research base, £30 million announced last week to improve innovation, so that Welsh organisations can grow, improve health and well-being, and help address our climate and nature emergencies. And all this is in addition to quality-related research funding for universities.

Llywydd, mae'r cymorth sydd ar gael ar gyfer ymchwil ac arloesi yn cynnwys £10 miliwn i gryfhau ein sylfaen ymchwil wyddonol, £30 miliwn a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf i wella arloesedd, fel y gall sefydliadau yng Nghymru dyfu, gwella iechyd a llesiant, a helpu i fynd i'r afael â'n hargyfyngau hinsawdd a natur. Ac mae hyn i gyd yn ogystal â chyllid ymchwil cysylltiedig ag ansawdd i brifysgolion.

Diolch am yr ateb, Prif Weinidog. 

Thank you for that response, First Minister. 

According to UK Research and Innovation's most recently published figures, Research Councils UK and Innovate UK spent upwards of £5.2 billion across the UK in 2020-21. Only £126 million of that was spent in Wales. This was down from the 2018-19 figure, which showed that, of the £5.4 billion spent across the UK, that year, Wales received £131 million. So, as well as the loss of access to EU funds, Welsh universities are being forced to compete for a shrinking pot of UKRI funding against better funded UK institutions. In 2018, Professor Graeme Reid published the findings of his independent review into Welsh Government's RD&I spending. The Welsh Government accepted the review's recommendations, but has, to this day, still not implemented them in full. So, in light of the dire backdrop against which Welsh institutions are facing and surviving, will the Welsh Government implement the recommendations in full, updated for the current economic and research landscape?

Yn ôl ffigurau diweddaraf Ymchwil ac Arloesi yn y DU, gwariodd Research Councils UK ac Innovate UK dros £5.2 biliwn ledled y DU yn 2020-21. Dim ond £126 miliwn o hwnnw gafodd ei wario yng Nghymru. Roedd hyn i lawr o ffigur 2018-19, a oedd yn dangos, o'r £5.4 biliwn a wariwyd ledled y DU, y flwyddyn honno, bod Cymru wedi derbyn £131 miliwn. Felly, yn ogystal â cholli mynediad at gyllid yr UE, mae prifysgolion Cymru yn cael eu gorfodi i gystadlu am gronfa o gyllid Ymchwil ac Arloesi yn y DU sy'n crebachu yn erbyn sefydliadau yn y DU sy'n cael eu hariannu yn well. Yn 2018, cyhoeddodd yr Athro Graeme Reid ganfyddiadau ei adolygiad annibynnol o wariant ymchwil, datblygu ac arloesi Llywodraeth Cymru. Derbyniodd Llywodraeth Cymru argymhellion yr adolygiad, ond nid yw wedi eu gweithredu'n llawn hyd heddiw. Felly, yng ngoleuni'r cefndir enbyd y mae sefydliadau Cymru yn ei wynebu ac yn ei oroesi, a wnaiff Llywodraeth Cymru weithredu'r argymhellion yn llawn, wedi'u diweddaru ar gyfer y dirwedd economaidd ac ymchwil bresennol?

Well, Llywydd, the most important point the Member made in relation to the Reid review is the very last point he made, because, in many ways, the key recommendations of the Reid review have been overtaken by changes in the research landscape that have happened since the report was published. And those are significant changes, and an updating of the Reid report would be necessary before any implementation plan could be confirmed. 

Of course, I agree with the points that Luke Fletcher has made. It is for UKRI to demonstrate that the initials 'UK' mean something in its title. The funds that it has at its disposal—and they are significant—need to be spent in all parts of the United Kingdom, matching the very many strengths that are to be found in research institutions in all parts of the UK. Now, UKRI has itself a target of increasing the share of funding spent outside the golden halo of the south-east of England. And we work with our institutions here in Wales to make sure that they are as well placed as possible to compete for that UK level of research funding. We support, of course, universities ourselves—£82 million in QR funding to universities, £15 million above that in the research Wales innovation fund. But, with a UK Government that has recentralised money to the centre, changed the rules of research funding across the United Kingdom, it is for them to demonstrate that they are serious about investing in the research capacity of institutions in all parts of the United Kingdom. 

Wel, Llywydd, y pwynt pwysicaf a wnaeth yr Aelod o ran adolygiad Reid yw'r pwynt olaf a wnaeth, oherwydd, mewn sawl ffordd, mae argymhellion allweddol adolygiad Reid wedi cael eu goddiweddyd gan newidiadau yn y dirwedd ymchwil sydd wedi digwydd ers cyhoeddi'r adroddiad. Ac mae'r rheini yn newidiadau sylweddol, a byddai angen diweddaru adroddiad Reid cyn y gellid cadarnhau unrhyw gynllun gweithredu. 

Wrth gwrs, rwy'n cytuno â'r pwyntiau y mae Luke Fletcher wedi eu gwneud. Mater i Ymchwil ac Arloesi yn y DU yw dangos bod y llythrennau 'DU' yn golygu rhywbeth yn ei deitl. Mae angen gwario'r cyllid sydd ar gael iddo—ac mae'n sylweddol—ym mhob rhan o'r Deyrnas Unedig, gan fod yn gyfatebol i'r nifer mawr iawn o gryfderau sydd i'w canfod mewn sefydliadau ymchwil ym mhob rhan o'r DU. Nawr, mae gan Ymchwil ac Arloesi yn y DU ei hun darged o gynyddu'r gyfran o gyllid sy'n cael ei gwario y tu allan i eurgylch de-ddwyrain Lloegr. Ac rydym ni'n gweithio gyda'n sefydliadau yma yng Nghymru i wneud yn siŵr eu bod nhw mewn sefyllfa cystal â phosibl i gystadlu am y cyllid ymchwil hwnnw ar lefel y DU. Rydym ni'n cynorthwyo prifysgolion ein hunain, wrth gwrs—£82 miliwn mewn cyllid QR i brifysgolion, £15 miliwn yn fwy na hynny yng nghronfa arloesi ymchwil Cymru. Ond, gyda Llywodraeth y DU sydd wedi ail-ganoli arian i'r canol, wedi newid rheolau cyllid ymchwil ar draws y Deyrnas Unedig, mater iddyn nhw yw dangos eu bod nhw o ddifrif ynglŷn â buddsoddi yng ngallu ymchwil sefydliadau ym mhob rhan o'r Deyrnas Unedig.

I thank Luke Fletcher for tabling this question, and just to build on the point I think he was making, if Wales and Welsh universities are to feel the true benefits that we know research and innovation can bring, our institutions need additional support from the Welsh Government to achieve external investment and win those competitive funding bids. And Wales simply isn't achieving its potential when it comes to medical research in particular. According to the Office for National Statistics, out of the 12 nations and regions of the UK, Wales has proportionately the lowest expenditure on R&D. We spend 2 per cent of the UK total, despite the fact we have 5 per cent of the population. Wales also only wins 3 per cent of competitive funding. Shouldn't we be winning at least 5 per cent of it? 

Now, the British Heart Foundation recently found that,  for every £1 million spent on medical research by charities, it supports £2.3 million in output and £1.47 million in gross value added. So, First Minister, will you commit to working with the higher education sector, and the third sector, and organisations such as the British Heart Foundation, to ensure that Wales wins, at the very least, its population share of medical research funding in the UK?

Diolchaf i Luke Fletcher am gyflwyno'r cwestiwn hwn, a dim ond i adeiladu ar y pwynt yr wyf i'n credu yr oedd yn ei wneud, os yw Cymru a phrifysgolion Cymru yn mynd i deimlo'r gwir fanteision yr ydym ni'n gwybod y gall ymchwil ac arloesi eu cynnig, mae ein sefydliadau angen cymorth ychwanegol gan Lywodraeth Cymru i sicrhau buddsoddiad allanol ac ennill y ceisiadau cyllid cystadleuol hynny. Ac yn syml, nid yw Cymru yn gwireddu ei photensial o ran ymchwil feddygol yn arbennig. Yn ôl y Swyddfa Ystadegau Gwladol, o 12 o wledydd a rhanbarthau'r DU, Cymru sydd â'r gwariant isaf ar ymchwil a datblygu ar gyfartaledd. Rydym ni'n gwario 2 y cant o gyfanswm y DU, er gwaethaf y ffaith bod gennym ni 5 y cant o'r boblogaeth. Hefyd, dim ond 3 y cant o gyllid cystadleuol y mae Cymru yn ei ennill. Oni ddylen ni fod yn ennill o leiaf 5 y cant ohono? 

Nawr, canfu'r British Heart Foundation yn ddiweddar, am bob £1 filiwn sy'n cael ei gwario ar ymchwil feddygol gan elusennau, ei fod yn cefnogi £2.3 miliwn mewn allbwn a £1.47 miliwn mewn gwerth ychwanegol gros. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi ymrwymo i weithio gyda'r sector addysg uwch, a'r trydydd sector, a sefydliadau fel y British Heart Foundation, i sicrhau bod Cymru yn ennill, ar y lleiaf, ei chyfran boblogaeth o gyllid ymchwil feddygol yn y DU?

Well, Llywydd, the words of the Conservative Member will ring hollow in the ears of higher education institutions and, indeed, third sector organisations in Wales because they will know that, as a result of decisions that his party has made, £380 million that we were able to invest in research and in higher education in Wales in the last round of European funding now disappears entirely from Wales, placing 1,000 jobs in the research sector at risk. It is rich for Conservative Members to stand up here, demanding that the Welsh Government should spend more of our resources, when his Government denies those resources to Wales, with the results that we see. And that's not my view—that's not my view; those are the warnings of higher education institutions here in Wales. And while we will work with HE institutions in Wales to compete more successfully for those funds available at the UK level, let there be no doubt at all, Llywydd, that Wales itself is being starved of the funding that has supported that sector in the past by the deliberate decision of the Conservative Government in London.

Wel, Llywydd, bydd geiriau'r Aelod Ceidwadol yn swnio'n wag yng nghlyw sefydliadau addysg uwch ac, yn wir, sefydliadau trydydd sector yng Nghymru gan y byddan nhw'n gwybod, o ganlyniad i benderfyniadau y mae ei blaid ef wedi eu gwneud, bod £380 miliwn yr oeddem ni'n gallu ei fuddsoddi mewn ymchwil ac mewn addysg uwch yng Nghymru yn y rownd olaf o gyllid Ewropeaidd bellach yn diflannu yn gyfan gwbl o Gymru, gan roi 1,000 o swyddi yn y sector ymchwil mewn perygl. Mae'n un dda i Aelodau Ceidwadol sefyll ar eu traed yma, yn mynnu y dylai Llywodraeth Cymru wario mwy o'n hadnoddau, pan fo'i Lywodraeth ef yn gwadu'r adnoddau hynny i Gymru, gyda'r canlyniadau yr ydym ni'n eu gweld. Ac nid fy marn i yw honno—nid fy marn i yw honno; rhybuddion sefydliadau addysg uwch yma yng Nghymru yw'r rheini. Ac er y byddwn ni'n gweithio gyda sefydliadau addysg uwch yng Nghymru i gystadlu yn fwy llwyddiannus am y cyllid hwnnw sydd ar gael ar lefel y DU, byddwch y sicr nad oes unrhyw amheuaeth o gwbl, Llywydd, bod Cymru ei hun yn cael ei hamddifadu o'r cyllid sydd wedi cefnogi'r sector hwnnw yn y gorffennol trwy benderfyniad bwriadol y Llywodraeth Geidwadol yn Llundain.

13:35

With permission, Llywydd, can I extend a warm welcome to Broughton Primary School, who are here in the Senedd with us today?

First Minister, we are incredibly proud in Alyn and Deeside to lead the way in research and innovation, and be home to the Welsh Government-backed advanced manufacturing research centre in Broughton. Do you agree with me, First Minister, that the next step in Cymru's innovation journey is the establishment of an advanced technology research centre in Sealand?

Gyda chaniatâd, Llywydd, a gaf i estyn croeso cynnes i Ysgol Gynradd Brychdyn, sydd yma yn y Senedd gyda ni heddiw?

Prif Weinidog, rydym ni'n eithriadol o falch yn Alun a Glannau Dyfrdwy o arwain y ffordd ym maes ymchwil ac arloesi, a bod yn gartref i'r ganolfan ymchwil gweithgynhyrchu uwch a gefnogir gan Lywodraeth Cymru ym Mrychdyn. A ydych chi'n cytuno â mi, Prif Weinidog, mai'r cam nesaf ar daith arloesi Cymru yw sefydlu canolfan ymchwil uwch-dechnoleg yn Sealand?

Llywydd, it's great to see those young people from Broughton here, having made the journey down to south Wales, and they'll have been pleased to hear their local Member asking a question on the floor of the Senedd this afternoon.

I've been very proud, Llywydd, to have visited the advanced manufacturing research centre and to have been there with Jack Sargeant on a number of occasions. And he's right to draw attention to the plans for the advanced technology research centre in Sealand. We are making some progress in our negotiations with the UK Government over that plan. The critical emerging technologies that will be taken forward when that centre is established have now been agreed—three priority areas: cyber-security, software engineering, and radio frequency technologies. I welcome the fact that, in the autumn statement, the UK Government committed £10 million to taking that plan forward. Since then, Llywydd, it has been a bit of a struggle to extract from the UK Government a sense of the terms on which that funding will be drawn down, the timescales against which that funding is to be made available, and even which department is in charge of making those decisions. Is it the Ministry of Defence, which is meant to be the lead department, or is it in fact the Treasury, who are holding the purse strings? So, while the prospect of the Sealand centre is exciting, we are committed to it, I hope the UK Government is as committed as they were in the autumn, and, if they are, then they need to speed up the decision making so that we can get on and make that centre a reality.

Llywydd, mae'n wych gweld y bobl ifanc hynny o Frychdyn yma, ar ôl gwneud y daith i lawr i'r de, a byddan nhw wedi bod yn falch o glywed eu Haelod lleol yn gofyn cwestiwn ar lawr y Senedd y prynhawn yma.

Rwyf i wedi bod yn falch iawn, Llywydd, o gael ymweld â'r ganolfan ymchwil gweithgynhyrchu uwch ac i fod yno gyda Jack Sargeant ar sawl achlysur. Ac mae'n iawn i dynnu sylw at y cynlluniau ar gyfer y ganolfan ymchwil uwch-dechnoleg yn Sealand. Rydym ni'n gwneud rhywfaint o gynnydd yn ein trafodaethau gyda Llywodraeth y DU ynghylch y cynllun hwnnw. Mae'r technolegau newydd critigol a fydd yn cael eu datblygu pan fydd y ganolfan honno yn cael ei sefydlu wedi'u cytuno erbyn hyn—tri maes blaenoriaeth: seiberddiogelwch, peirianneg meddalwedd, a thechnolegau amledd radio. Rwy'n croesawu'r ffaith bod Llywodraeth y DU, yn natganiad yr hydref, wedi ymrwymo £10 miliwn i fwrw ymlaen â'r cynllun hwnnw. Ers hynny, Llywydd, mae wedi bod braidd yn anodd cael syniad gan Lywodraeth y DU o'r telerau y bydd y cyllid hwnnw yn cael ei dynnu i lawr ar eu sail, yr amserlenni y bydd y cyllid hwnnw yn cael ei wneud ar gael yn unol â nhw, a hyd yn oed pa adran sy'n gyfrifol am wneud y penderfyniadau hynny. Ai'r Weinyddiaeth Amddiffyn, sef yr adran sy'n arwain i fod, neu'r Trysorlys, mewn gwirionedd, sy'n dal llinynnau'r pwrs? Felly, er bod y posibilrwydd o ganolfan Sealand yn gyffrous, rydym ni wedi ymrwymo iddi, rwy'n gobeithio bod Llywodraeth y DU yr un mor ymrwymedig ag yr oedden nhw yn yr hydref, ac, os ydyn nhw, yna mae angen iddyn nhw gyflymu'r broses o wneud penderfyniadau fel y gallwn ni fwrw ymlaen a gwneud y ganolfan honno yn realiti.

Darpariaeth Iechyd Meddwl
Mental Health Provision

2. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi'r ddarpariaeth iechyd meddwl yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OQ59666

2. What is the Welsh Government doing to support mental health provision in Mid and West Wales? OQ59666

Llywydd, we continue to provide significant and sustained support for mental health. In addition to the mental health ring-fenced allocation, Powys and Hywel Dda health boards have received £4.5 million in recurrent funding to improve mental health services over the last two years.

Llywydd, rydym ni'n parhau i ddarparu cefnogaeth sylweddol a pharhaus ar gyfer iechyd meddwl. Yn ogystal â'r dyraniad sydd wedi'i glustnodi ar gyfer iechyd meddwl, mae byrddau iechyd Powys a Hywel Dda wedi derbyn £4.5 miliwn o gyllid rheolaidd i wella gwasanaethau iechyd meddwl dros y ddwy flynedd ddiwethaf.

Hywel Dda is strong on mental health. It's the first health board in Wales to roll out the 111 press 2 service, where people can speak to a mental health practitioner 24/7, and it's currently piloting a number of forward-thinking alternatives to admissions, like sanctuaries for children and young people. So, there's a lot of great work that is happening. But, last week, I visited Shadows Depression Support Group in Garnant, which is facing funding cuts. They are doing vital work in the community, and it would be a significant blow to lose that support. So, post COVID, can you assure residents of the Amman and Gwendraeth valleys that mental health provision will remain a priority for your Government?

Mae Hywel Dda yn gryf o ran iechyd meddwl. Dyma'r bwrdd iechyd cyntaf yng Nghymru i gyflwyno gwasanaeth 111 pwyso 2, lle gall pobl siarad ag ymarferydd iechyd meddwl bob munud o bob dydd, ac ar hyn o bryd mae'n treialu nifer o ddewisiadau amgen blaengar yn hytrach na derbyniadau, fel noddfeydd i blant a phobl ifanc. Felly, mae llawer o waith gwych yn cael ei wneud. Ond, yr wythnos diwethaf, ymwelais â Grŵp Cymorth Iselder Shadows yng Ngarnant, sy'n wynebu toriadau i gyllid. Maen nhw'n gwneud gwaith hanfodol yn y gymuned, a byddai colli'r cymorth hwnnw yn ergyd sylweddol. Felly, ar ôl COVID, a allwch chi sicrhau trigolion cymoedd Aman a Gwendraeth y bydd darpariaeth iechyd meddwl yn parhau i fod yn flaenoriaeth i'ch Llywodraeth?

Llywydd, I thank Joyce Watson for that, and I thank her for what she said about the work that goes on in the Hywel Dda health board. She's absolutely right that the 111 press 2 service has been pioneered in Hywel Dda, and the sanctuary service for young people suffering from mental health conditions—the sanctuary model that we've developed as part of the co-operation agreement—the first practical services opened in Haverfordwest, which will be very well known to Joyce Watson.

As far as the Garnant service is concerned, my understanding is that this is a decision of the local primary care health cluster. So, these are GPs who get together to commission services. They are often time limited. It's the job of the cluster to review the service, to decide whether that investment is giving the greatest return for their local populations. Now, the Minister responsible for mental health services will be in Hywel Dda next month, together with the designated Member, and I'm sure there will be opportunities to discuss the progress that is being made in pan-Hywel Dda services, but also to take up some of the specific points that Joyce Watson has raised this afternoon.

Llywydd, diolchaf i Joyce Watson am hynna, a diolchaf iddi am yr hyn a ddywedodd am y gwaith sy'n cael ei wneud ym Mwrdd Iechyd Hywel Dda. Mae yn llygad ei lle bod y gwasanaeth 111 pwyso 2 wedi cael ei arloesi yn Hywel Dda, a'r gwasanaeth noddfa i bobl ifanc sy'n dioddef o gyflyrau iechyd meddwl—y model noddfa yr ydym ni wedi ei ddatblygu yn rhan o'r cytundeb cydweithio—agorwyd y gwasanaethau ymarferol cyntaf yn Hwlffordd, y bydd Joyce Watson yn ymwybodol iawn ohonyn nhw.

O ran gwasanaeth Garnant, fy nealltwriaeth i yw mai penderfyniad y clwstwr iechyd gofal sylfaenol lleol yw hwn. Felly, meddygon teulu yw'r rhain sy'n dod at ei gilydd i gomisiynu gwasanaethau. Maen nhw'n aml wedi'u cyfyngu o ran amser. Cyfrifoldeb y clwstwr yw adolygu'r gwasanaeth, i benderfynu a yw'r buddsoddiad hwnnw yn rhoi'r manteision mwyaf i'w poblogaethau lleol. Nawr, bydd y Gweinidog sy'n gyfrifol am wasanaethau iechyd meddwl yn Hywel Dda fis nesaf, ynghyd â'r Aelod dynodedig, ac rwy'n siŵr y bydd cyfleoedd i drafod y cynnydd sy'n cael ei wneud o ran gwasanaethau ledled ardal Hywel Dda, ond hefyd i roi sylw i rai o'r pwyntiau penodol y mae Joyce Watson wedi eu codi y prynhawn yma.

13:40

First Minister, residents in my constituency and across Wales are having to leave the country to access specialist eating disorder services. The charity Beat has called on the Welsh Government to ensure there is specialist treatment at the earliest opportunity. A Welsh Government spokesperson said you were working with NHS Wales to scope the feasibility of a specialist eating disorder unit here in Wales. I'd like to associate myself with the comments of your backbench Member Sarah Murphy, who has said that we need timescales of when this is going to be delivered. So, First Minister, can you confirm today what progress you have made on this? And when are we going to have a specialist eating disorder service centre here in Wales to serve those people who need it? 

Prif Weinidog, mae'n rhaid i drigolion yn fy etholaeth i a ledled Cymru adael y wlad i gael mynediad at wasanaethau anhwylderau bwyta arbenigol. Mae'r elusen Beat wedi galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod triniaeth arbenigol ar y cyfle cyntaf. Dywedodd llefarydd ar ran Llywodraeth Cymru eich bod chi'n gweithio gyda GIG Cymru i gwmpasu dichonoldeb uned anhwylderau bwyta arbenigol yma yng Nghymru. Hoffwn gysylltu fy hun â sylwadau yr Aelod o'ch meinciau cefn, Sarah Murphy, sydd wedi dweud ein bod ni angen amserlenni o ran pryd y bydd hyn yn cael ei gyflawni. Felly, Prif Weinidog, a allwch chi gadarnhau heddiw pa gynnydd rydych chi wedi ei wneud ar hyn? A phryd ydym ni'n mynd i gael canolfan gwasanaeth anhwylderau bwyta arbenigol yma yng Nghymru i wasanaethu'r bobl hynny sydd ei hangen?

Well, Llywydd, first of all, let's be clear it's always been the case that, in Wales, we sometimes think it is clinically better for people to access specialist services that are provided across the border. I'm not a nationalist in the way that the Member appears to be. I think it's perfectly possible—. The Member shakes his head. His question to me was that somehow it is preferable for services to be provided in Wales than across the border, and I make the point to him that, sometimes, on a population of 3 million people, a specialist service will be better provided across our border. That has always been the case over 20 years, and, for certain specialisms, it will continue to be the case in the future. And a single eating disorder service for Wales—a single centre—would be far more geographically inconvenient for some parts of Wales than services that can be accessed more readily across the border in England. I have no objection to that because I think that is a better service for patients.

Nevertheless, the Welsh Government provided additional targeted service improvement funding of £2.5 million in the last financial year to recognise the priority of eating disorder services, and health boards have been identifying those local needs and seeing whether they aggregate into a case for a national service for some aspects of eating disorder services. So, that case is being assembled, and it will be for the Welsh Health Specialised Services Committee to decide whether or not that service amounts to something that they would regard as to be funded. But the general point I return to it is where you have very particular needs, and the needs of some people with eating disorders are very particular indeed, a population of 3 million people will not support a service of that sort, and we should not feel hesitant about accessing that service elsewhere where that is in the interest of those patients.

Wel, Llywydd, yn gyntaf oll, gadewch i ni fod yn glir ei bod hi wedi bod yn wir erioed, yng Nghymru, ein bod ni weithiau'n meddwl ei bod hi'n well yn glinigol i bobl ddefnyddio gwasanaethau arbenigol sy'n cael eu darparu dros y ffin. Nid wyf i'n genedlaetholwr yn y ffordd y mae'n ymddangos y mae'r Aelod. Rwy'n credu ei bod hi'n berffaith bosibl—. Mae'r Aelod yn ysgwyd ei ben. Ei gwestiwn i mi oedd ei bod hi'n well rywsut i wasanaethau gael eu darparu yng Nghymru nag ar draws y ffin, ac rwy'n gwneud y pwynt iddo y bydd gwasanaeth arbenigol, weithiau, i boblogaeth o 3 miliwn o bobl, yn cael ei ddarparu yn well ar draws ein ffin. Mae hynny wedi bod yn wir ers dros 20 mlynedd, ac, ar gyfer rhai arbenigeddau, bydd yn parhau i fod yn wir yn y dyfodol. A byddai un gwasanaeth anhwylderau bwyta i Gymru—un ganolfan—yn llawer mwy anghyfleus yn ddaearyddol i rai rhannau o Gymru na gwasanaethau y gellir eu cyrraedd yn haws dros y ffin yn Lloegr. Nid oes gen i unrhyw wrthwynebiad i hynny gan fy mod i'n meddwl bod hwnnw'n well gwasanaeth i gleifion.

Serch hynny, darparodd Llywodraeth Cymru gyllid gwella gwasanaethau ychwanegol wedi'i dargedu o £2.5 miliwn yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf i gydnabod blaenoriaeth gwasanaethau anhwylderau bwyta, ac mae byrddau iechyd wedi bod yn nodi'r anghenion lleol hynny ac yn gweld a ydyn nhw'n cyfuno i wneud dadl dros wasanaeth cenedlaethol ar gyfer rhai agweddau ar wasanaethau anhwylderau bwyta. Felly, mae'r ddadl honno'n cael ei llunio, a mater i Bwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru fydd penderfynu pa un a yw'r gwasanaeth hwnnw yn rhywbeth y bydden nhw'n ystyried y dylai gael ei ariannu ai peidio. Ond y pwynt cyffredinol yr wyf i'n dychwelyd ato yw lle mae gennych chi anghenion penodol iawn, ac mae anghenion rhai pobl ag anhwylderau bwyta yn benodol dros ben, ni fydd poblogaeth o 3 miliwn o bobl yn cefnogi gwasanaeth o'r math hwnnw, ac ni ddylem deimlo'n betrusgar ynghylch manteisio ar y gwasanaeth hwnnw mewn mannau eraill pan fo hynny er budd y cleifion hynny.

Rwy'n cwrdd â grŵp cymorth Shadows Depression yn Nyffryn Aman ddydd Gwener, ac mae'n rhaid i mi ddweud wrth y Prif Weinidog fod y newyddion bod y gwasanaeth yma ar hyn o bryd yn mynd i gau ym mis Medi wedi achosi pryder anferth i'r 1,600 o bobl sydd yn defnyddio'r gwasanaeth ar hyn o bryd. Mae'n rhaid i ni gofio hefyd y rhestrau aros yn ardal Hywel Dda ar gyfer pobl sydd eisiau therapi ar gyfer anhwylder meddwl—dros 50 y cant yn aros dros chwe mis. Felly, beth ydyn ni'n gallu cynnig o ran gobaith a sicrwydd iddyn nhw? Rwy'n deall y pwynt roedd y Prif Weinidog yn ei wneud, mai penderfyniad gan y clwstwr meddygon lleol oedd hyn, ond a oes yna fframwaith cenedlaethol o ran asesu cost a budd y penderfyniadau hyn, ac a oes cyllid uniongyrchol ar gael ar gyfer sefyllfaoedd lle, oherwydd y penderfyniadau hyn, mae yna fwlch yn mynd i fod ar gyfer y bobl hyn? Oni ddylid sicrhau bod yna barhad yn y gefnogaeth i’r bobl sydd wir ei hangen yn Nyffryn Aman a Chwm Gwendraeth? 

I am meeting the Shadows Depression Support Group in the Amman valley on Friday, and I have to tell the First Minister that the news that this service is due to close in September has caused great concern for the 1,600 people who use the service at the moment. We must also bear in mind the waiting list in the Hywel Dda area for those that need therapy for mental health issues, where over 50 per cent are waiting over six months. So, what can we offer in terms of providing hope and assurance to them? I understand the point the First Minister made, that this was a decision from the local medical cluster, but is there a national framework in terms of assessing the costs and benefits of these decisions, and is there direct funding available for situations where, because of these decisions, there will be gaps in provision for these people? Shouldn't we ensure that there is continuity of support for people who truly need that support in the Amman and Gwendraeth valleys?

13:45

Diolch i Adam Price am y cwestiwn ychwanegol. Mae'n adlewyrchu beth mae Joyce Watson wedi’i ddweud yn barod. Wrth gwrs, dwi’n cydnabod y ffaith, pan fo gwasanaethau yn newid, fydd hynny’n codi pryderon gyda rhai pobl, yn enwedig y bobl sydd wedi defnyddio’r gwasanaeth sydd yno yn barod.

Ond pwrpas creu clwstwr sy’n gryf, gyda chyllid uniongyrchol sy’n mynd syth atyn nhw, yw rhoi’r pŵer iddyn nhw wneud penderfyniadau. Dyna’r pwrpas rŷn ni wedi bod yn ei ddatblygu am nifer o flynyddoedd yn awr, ac i fi, mae’n bwysig rhoi’r hyblygrwydd i bobl leol sy’n agos at y cymunedau i ddefnyddio’r cyllidebau sydd ganddyn nhw yn y ffordd y maen nhw’n asesu fydd yn effeithiol yn y dyfodol.

Dwi’n siŵr y bydd y Gweinidog yn fodlon siarad, pan fydd hi i lawr yn Hywel Dda, gyda’r bwrdd iechyd am beth sy’n digwydd yng Ngarnant. Mae’n bwysig imi gadw at yr egwyddor lle mae penderfyniadau’n cael eu gwneud gyda'r bobl ar lawr gwlad, gyda phopeth y maen nhw’n ei wybod am anghenion pobl leol, a beth yw’r ffordd fwyaf effeithiol o ymateb i’r anghenion.

I thank Adam Price for that supplementary question. He reflects what Joyce Watson has said already. Of course, I acknowledge the fact that, when services change, that does lead to concerns among some people, particularly those who have accessed the service that is already there.

But the purpose of creating a robust cluster with direct funding that goes straight to them is to provide them with the ability to make decisions. That's the purpose of what we have been developing for a number of years now, and for me, it is important to give that flexibility to local people who are close to the communities that they serve, to use the funding and the budgets that they have in a way that they assess will be effective in future.

I'm sure that the Minister will be able to speak, when she is down in Hywel Dda, with the health board about what is happening in Garnant. It's important to me to adhere to the principle whereby the decisions are made by the people on the ground, with all of the information that they have about local need, and what the most effective way is to respond to those needs.  

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arewinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig—Andrew RT Davies.

Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives—Andrew RT Davies.

Thank you, Presiding Officer. First Minister, today is the first day of the UK COVID inquiry. I had very much hoped that I would be able to say that today is the first day for the Welsh independent COVID inquiry, but clearly, that's not going to happen on your watch as First Minister.

One of the points that has come out that the inquiry will spend some time looking at in the early part of the COVID inquiry is the decision by Governments across the UK to discharge patients from hospitals to care homes without testing. There was a full pandemic preparedness exercise undertaken in 2016, as I understand it. That preparedness exercise highlighted that this was a major risk and major concern. Do you agree that that was a risk too far, and that discharging patients from hospitals to care homes without testing should not have happened?  

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, heddiw yw diwrnod cyntaf ymchwiliad COVID y DU. Roeddwn i wedi gobeithio'n fawr y byddwn i'n gallu dweud mai heddiw yw'r diwrnod cyntaf i ymchwiliad COVID annibynnol Cymru, ond yn amlwg, nid yw hynny'n mynd i ddigwydd yn ystod eich cyfnod chi fel Prif Weinidog.

Un o'r pwyntiau sydd wedi dod allan y bydd yr ymchwiliad yn treulio cryn amser yn ei ystyried yn rhan gynnar yr ymchwiliad COVID yw'r penderfyniad gan lywodraethau ledled y DU i ryddhau cleifion o ysbytai i gartrefi gofal heb brofion. Cynhaliwyd ymarfer parodrwydd ar gyfer pandemig llawn yn 2016, fel y deallaf. Amlygodd yr ymarfer parodrwydd hwnnw fod hon yn risg fawr ac yn bryder mawr. A ydych chi'n cytuno bod honno'n ormod o risg, ac na ddylai rhyddhau cleifion o ysbytai i gartrefi gofal heb brofion fod wedi digwydd?  

First of all, I welcome very much the fact that today is the first day of full hearings at the independent UK inquiry. I hope very much that it will be able to provide answers for those families who lost loved ones and whose lives were affected by the awful experience of COVID. I think that they will be at the forefront of our minds, as well as the minds of the inquiry today.

The matters that the leader of the opposition raises are now matters for the inquiry. That is why there is an inquiry, and I'm not going to be able to offer him a running commentary on individual aspects of the inquiry's work that he chooses to raise with me. The issue of care homes and care home discharges, I agree with him, is a very important issue. It is identified by the inquiry as such. It is in the programme of modules that the inquiry will pursue in the autumn. I have no doubt at all that it will require evidence from the Welsh Government and, no doubt, witnesses from the Welsh Government on the decisions that were made here. But the point of an inquiry is for the inquiry to pursue those issues now, and that's where the Welsh Government's efforts will be focused.

Yn gyntaf oll, rwy'n croesawu'n fawr iawn y ffaith mai heddiw yw'r diwrnod cyntaf o wrandawiadau llawn yn ymchwiliad annibynnol y DU. Rwy'n gobeithio'n fawr y bydd yn gallu darparu atebion i'r teuluoedd hynny a gollodd anwyliaid ac yr effeithiwyd ar eu bywydau gan brofiad ofnadwy COVID. Rwy'n credu y byddan nhw'n flaenllaw yn ein meddyliau, yn ogystal â meddyliau'r ymchwiliad heddiw.

Mae'r materion y mae arweinydd yr wrthblaid yn eu codi bellach yn faterion i'r ymchwiliad. Dyna pam mae ymchwiliad, ac nid wyf i'n mynd i allu cynnig sylwebaeth barhaus iddo ar agweddau unigol ar waith yr ymchwiliad y mae'n dewis eu codi gyda mi. Mae'r mater o gartrefi gofal a rhyddhau i gartrefi gofal, rwy'n cytuno ag ef, yn fater pwysig iawn. Mae'r ymchwiliad yn nodi hynny. Mae yn y rhaglen o fodiwlau y bydd yr ymchwiliad yn rhoi sylw iddyn nhw yn yr hydref. Nid oes gen i unrhyw amheuaeth o gwbl y bydd angen tystiolaeth gan Lywodraeth Cymru ac, heb os, tystion o Lywodraeth Cymru ar y penderfyniadau a wnaed yma. Ond diben ymchwiliad yw i'r ymchwiliad fynd ar drywydd y materion hynny nawr, a dyna lle bydd Llywodraeth Cymru yn canolbwyntio ei hymdrechion.

First Minister, I didn't ask you to comment or offer running commentary on the inquiry. I asked you about a specific Welsh Government decision that was taken by you as First Minister, and by a Minister who is sitting in the Cabinet, when he was health Minister—now he's economy Minister. This is First Minister's questions. It is perfectly reasonable, surely, on the floor of the Welsh Parliament, for the opposition to ask the Government about policy decisions that were taken. I am merely seeking to see, given the passage of time, whether you believe that that was the right decision taken at that time. That is a perfectly reasonable line of questioning, and I will offer you a second time to answer that question, because if, all of a sudden, all this is going to be taken off the table, what is the point of the Welsh Parliament?

Prif Weinidog, ni ofynnais i chi wneud sylwadau na chynnig sylwebaeth barhaus ar yr ymchwiliad. Fe wnes i eich holi am benderfyniad penodol gan Lywodraeth Cymru a wnaed gennych chi fel Prif Weinidog, a chan Weinidog sy'n eistedd yn y Cabinet, pan oedd yn Weinidog iechyd—mae'n Weinidog yr economi erbyn hyn. Cwestiynau i'r Prif Weinidog yw'r rhain. Mae'n gwbl resymol, does bosib, ar lawr Senedd Cymru, i'r wrthblaid holi'r Llywodraeth am benderfyniadau polisi a wnaed. Y cwbl rwyf i'n ei wneud yw ceisio gweld, o ystyried treigl amser, pa un a ydych chi'n credu mai dyna'r penderfyniad cywir a wnaed ar y pryd. Mae honno'n llinell gwestiynu gwbl resymol, ac fe wnaf i gynnig ail dro i chi ateb y cwestiwn hwnnw, oherwydd os yw hyn i gyd, yn sydyn, yn mynd i gael ei dynnu oddi ar y bwrdd, beth yw pwynt Senedd Cymru?

13:50

It's a reasonable question, and here is my answer, and it's the same answer I gave him the first time: that these are matters now in front of the inquiry. Personally, I think it is disrespectful to the inquiry to try to shift the responsibility that they have into questions to me here. I will answer those questions in front of the inquiry that has been set up for this purpose. I won't second-guess what will be said there, I won't anticipate what the inquiry will want to know from me. There's an inquiry established, I want it to succeed, that is where my attentions will be directed. That's where answers to questions on this and many, many other aspects of the COVID experience are now properly to be answered.

Mae'n gwestiwn rhesymol, a dyma fy ateb, yr un ateb ag a roddais iddo y tro cyntaf: bod y rhain yn faterion sydd bellach gerbron yr ymchwiliad. Yn bersonol, rwy'n meddwl ei bod hi'n amharchus i'r ymchwiliad i geisio symud y cyfrifoldeb sydd ganddyn nhw i gwestiynau i mi yn y fan yma. Byddaf yn ateb y cwestiynau hynny gerbron yr ymchwiliad sydd wedi'i sefydlu at y diben hwn. Ni wnaf i ragweld yr hyn a fydd yn cael ei ddweud yno, ni wnaf i ragweld beth fydd yr ymchwiliad eisiau ei wybod gen i. Mae ymchwiliad wedi'i sefydlu, rwyf i eisiau iddo lwyddo, dyna lle bydd fy sylw'n cael ei gyfeirio. Dyna'r lle priodol bellach i gael atebion i gwestiynau am hyn a llawer iawn o agweddau eraill ar y profiad COVID.

I can't believe that on the floor of the Welsh Parliament we cannot get—[Interruption.] The Member for Ogmore is going, 'Work it out, Andrew', and this is the Member who stands up time and time again and talks of disrespect from Westminster to the Welsh Parliament in his role as Chairman of the legislation committee. How on earth can it be legitimate in every other legislature, whether it be Westminster or Holyrood, to have Members stand up and ask the respective Government Ministers about the biggest event that has happened to this country in a generation or more? It is perfectly reasonable for me and other Members to question, and the arrogance of the response from the First Minister will be noted by those COVID bereaved families in you not providing those answers.

So, I'll ask you again, for the third time—and you can turn me down again, but three times—it reminds me of many interviews that are done on the tv where people try and stonewall—are you hiding from something, First Minister? Because we deserve the respect of putting the answer on the record to make sure that people hear what their First Minister says. So, was it the right decision to discharge patients from hospital to social care homes without testing that you took and your health Minister took at that time?

Nid wyf i'n gallu credu, ar lawr Senedd Cymru, na allwn ni gael—[Torri ar draws.] Mae'r Aelod dros Ogwr yn dweud, 'Gweithiwch ef allan, Andrew', a dyma'r Aelod sy'n sefyll ar ei draed dro ar ôl tro ac yn sôn am amarch gan San Steffan i Senedd Cymru yn ei swyddogaeth fel Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth. Sut ar y ddaear all hi fod yn ddilys ym mhob deddfwrfa arall, boed yn San Steffan neu'n Holyrood, i Aelodau sefyll ar eu traed a holi'r Gweinidogion Llywodraeth priodol am y digwyddiad mwyaf sydd wedi digwydd i'r wlad hon mewn cenhedlaeth neu fwy? Mae'n gwbl resymol i mi ac Aelodau eraill gwestiynu, a bydd y teuluoedd hynny sydd wedi dioddef profedigaeth oherwydd COVID yn nodi haerllugrwydd yr ymateb gan y Prif Weinidog o'ch methiant i ddarparu'r atebion hynny.

Felly, gofynnaf i chi eto, am y trydydd tro—a gallwch fy ngwrthod i eto, ond deirgwaith—mae'n fy atgoffa o lawer o gyfweliadau sy'n cael eu cynnal ar y teledu lle mae pobl yn ceisio gwrthod ymateb—a ydych chi'n cuddio oddi wrth rywbeth, Prif Weinidog? Oherwydd rydym ni'n haeddu'r parch o roi'r ateb ar gof a chadw i wneud yn siŵr bod pobl yn clywed yr hyn y mae eu Prif Weinidog yn ei ddweud. Felly, ai'r penderfyniad cywir oedd rhyddhau cleifion o'r ysbyty i gartrefi gofal cymdeithasol heb brofion a wnaed gennych chi ac a wnaed gan eich Gweinidog Iechyd bryd hynny?

I think the leader of the opposition lets himself down, and, more importantly, he lets down the families who look to the inquiry to give them answers to those questions. When Ministers are asked that question in Holyrood and in Westminster, they will have the same answer, that the establishment of independent public inquiries to investigate these matters means that that is where these questions must now be answered. They are not to be answered in a piecemeal fashion by shadow-boxing on the floor of the Senedd, when there is an independent inquiry with all the expertise that has been assembled around it to explore those questions and to give people the best answers that they can get. He can ask me the question every week, he will have the same answer: the right place, the place I believe where those questions are to be pursued, is where they ought to be, in the independent inquiry that has been established for that purpose. That is what Ministers in his Government will be saying in Westminster as well.

Rwy'n credu bod arweinydd yr wrthblaid yn gadael ei hun i lawr, ac, yn bwysicach, mae'n gadael y teuluoedd sy'n edrych i'r ymchwiliad i roi atebion iddyn nhw i'r cwestiynau hynny i lawr. Pan ofynnir y cwestiwn hwnnw i Weinidogion yn Holyrood ac yn San Steffan, bydd ganddyn nhw'r un ateb, bod sefydlu ymchwiliadau cyhoeddus annibynnol i ymchwilio i'r materion hyn yn golygu mai dyna lle mae'n rhaid i'r cwestiynau hyn gael eu hateb nawr. Ni ddylid eu hateb mewn modd tameidiog trwy gysgod-focsio ar lawr y Senedd, pan fo ymchwiliad annibynnol gyda'r holl arbenigedd sydd wedi cael ei ymgynnull o'i gwmpas i archwilio'r cwestiynau hynny ac i roi'r atebion gorau y gallan nhw eu cael i bobl. Gall ofyn y cwestiwn i mi bob wythnos, bydd yn cael yr un ateb: y lle iawn, y lle rwyf i'n credu y dylid mynd ar drywydd y cwestiynau hynny, yw lle dylen nhw fod, yn yr ymchwiliad annibynnol a sefydlwyd at y diben hwnnw. Dyna fydd Gweinidogion yn ei Lywodraeth ef yn ei ddweud yn San Steffan hefyd.

Arweinydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd.

The leader of Plaid Cymru, Llyr Gruffydd.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Last week, First Minister, the Royal College of Radiologists published its 2022 workforce census, with some damning results, actually, from a Welsh perspective. It revealed staggering discrepancies in the proportion of oncologists across the UK, first of all: London with over 10 oncologists per 100,000 population compared with north and west Wales with just over two per 100,000 people. More worryingly, there are also striking regional disparities within Wales itself. While the number of clinical oncologists in south Wales is 6.1 per 100,000 older people, it stands at a mere 0.8 per 100,000 older people in north and west Wales.

The statistics on vacancy rates are equally alarming. Wales currently has an oncology vacancy rate of 11 per cent, with 80 per cent of these vacancies having remained unfilled for over six months. These trends are projected to leave Wales with a 41 per cent shortfall in oncology staff within the next four years, the highest by far within all of the UK nations. We know that the Welsh Government has set a target for cancer diagnosis and treatment to be undertaken within 62 days for 80 per cent of the population by 2026. It currently stands at just over a half. So, my question to you, First Minister, is how on earth do you expect to achieve this target in light of these of these alarming figures around oncology staffing levels in Wales?

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Yr wythnos diwethaf, Prif Weinidog, cyhoeddodd Coleg Brenhinol y Radiolegwyr ei gyfrifiad gweithlu ar gyfer 2022, â rhai canlyniadau damniol, mewn gwirionedd, o safbwynt Cymru. Datgelodd anghysondebau syfrdanol yng nghyfran yr oncolegwyr ledled y DU, yn gyntaf oll: Llundain â dros 10 oncolegydd fesul 100,000 o'r boblogaeth o'i gymharu â gogledd a gorllewin Cymru ag ychydig dros ddau fesul 100,000 o bobl. Yn fwy pryderus, ceir gwahaniaethau rhanbarthol trawiadol o fewn Cymru ei hun hefyd. Tra mai 6.1 yw nifer yr oncolegwyr clinigol yn ne Cymru fesul 100,000 o bobl hŷn, dim ond 0.8 fesul 100,000 o bobl hŷn yw'r ffigur yng ngogledd a gorllewin Cymru.

Mae'r ystadegau ar gyfraddau swyddi gwag yr un mor frawychus. Mae gan Gymru gyfradd swyddi oncoleg gwag o 11% ar hyn o bryd, ac mae 80 y cant o'r swyddi gwag hyn heb eu llenwi am dros chwe mis. Rhagwelir y bydd y tueddiadau hyn yn gadael Cymru â diffyg o 41 y cant o ran staff oncoleg o fewn y pedair blynedd nesaf, yr uchaf o bell ffordd yn holl wledydd y DU. Rydym ni'n gwybod bod Llywodraeth Cymru wedi gosod targed ar gyfer diagnosis a thriniaeth o ganser o fewn 62 diwrnod ar gyfer 80 y cant o'r boblogaeth erbyn 2026. Mae ychydig dros hanner ar hyn o bryd. Felly, fy nghwestiwn i chi, Prif Weinidog, yw sut ar y ddaear ydych chi'n disgwyl cyflawni'r targed hwn yng ngoleuni'r ffigurau brawychus hyn ynghylch lefelau staffio oncoleg yng Nghymru?

13:55

We will do that, Llywydd, by the investment that we are making in the cancer workforce of the future. Since August 2021, we have had a five-year programme of expansion in the training of medical oncologists and clinical oncologists. Every year, more people will enter training in Wales, and more people will therefore emerge in order to provide the treatments that will be needed in the future. We will have seen a 34 per cent increase in diagnostic radiography between 2017 and 2023, and we will go on expanding the workforce to make sure that we will be as well prepared for the additional demand for cancer services in Wales, which we know will be there in the future because of demography and other factors, as we are able to be.

Byddwn yn gwneud hynny, Llywydd, drwy'r buddsoddiad yr ydym ni'n ei wneud yng ngweithlu canser y dyfodol. Ers mis Awst 2021, mae gennym ni raglen pum mlynedd o ehangu hyfforddiant oncolegwyr meddygol ac oncolegwyr clinigol. Bob blwyddyn, bydd mwy o bobl yn dechrau hyfforddiant yng Nghymru, ac felly bydd mwy o bobl yn dod i'r amlwg i ddarparu'r triniaethau y bydd eu hangen yn y dyfodol. Byddwn wedi gweld cynnydd o 34 y cant mewn radiograffeg diagnostig rhwng 2017 a 2023, a byddwn yn parhau i ehangu'r gweithlu i wneud yn siŵr y byddwn ni mor barod ag y gallwn ni fod ar gyfer y galw ychwanegol am wasanaethau canser yng Nghymru, yr ydym ni'n gwybod fydd yno yn y dyfodol oherwydd demograffeg a ffactorau eraill.

And hopefully with equitable access, wherever you live in Wales. Your Government has often asserted that there are more people working in the Welsh NHS than ever before. I don’t dispute that overall picture, but it’s important, I think, to scrutinise the granular detail to understand why increases in the total number of staff employed in the NHS haven't led to any discernible improvement in workforce pressures. Plaid Cymru recently submitted freedom of information requests to each of the Welsh health boards asking for a year-by-year breakdown of full-time equivalent staffing levels for each staff group between March 2015 and 2023. A noticeable trend in the responses has been the extent to which levels of administrative and clerical staff have increased, whilst the levels of medical and dental staff have gone down. For example, in the Cardiff and Vale University Health Board area, while full-time equivalent levels of administrative and clerical staff rose by 37 per cent, there’s been an almost 20 per cent decrease in medical and dental staff over the same period, and that’s a picture that’s replicated in Velindre and other places as well. Does that not show, First Minister, that your Government needs a more targeted and strategic approach to solving this crisis in our NHS workforce, rather than simply relying on throwing more bureaucrats at the problem?

A chyda mynediad teg gobeithio, ble bynnag rydych chi'n byw yng Nghymru. Mae eich Llywodraeth yn aml wedi honni bod mwy o bobl yn gweithio yn GIG Cymru nag erioed o'r blaen. Nid wyf i'n anghytuno â'r darlun cyffredinol hwnnw, ond mae'n bwysig, rwy'n credu, craffu ar y manylion gronynnog i ddeall pam nad yw cynnydd i gyfanswm y staff a gyflogir yn y GIG wedi arwain at unrhyw welliant amlwg o ran pwysau ar y gweithlu. Cyflwynodd Plaid Cymru geisiadau rhyddid gwybodaeth i bob un o fyrddau iechyd Cymru yn ddiweddar, yn gofyn am ddadansoddiad o flwyddyn i flwyddyn o lefelau staffio cyfwerth ag amser llawn ar gyfer pob grŵp staff rhwng mis Mawrth 2015 a 2023. Un duedd amlwg yn yr ymatebion fu i ba raddau y mae lefelau staff gweinyddol a chlerigol wedi cynyddu, tra bod lefelau staff meddygol a deintyddol wedi gostwng. Er enghraifft, yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro, er bod lefelau cyfwerth ag amser llawn o staff gweinyddol a chlerigol wedi cynyddu 37 y cant, bu gostyngiad o bron i 20 y cant yn nifer y staff meddygol a deintyddol dros yr un cyfnod, ac mae hwnnw yn ddarlun sy'n cael ei ailadrodd yn Felindre a lleoedd eraill hefyd. Onid yw hynny'n dangos, Prif Weinidog, bod eich Llywodraeth angen dull mwy targedig a strategol o ddatrys yr argyfwng hwn yng ngweithlu ein GIG, yn hytrach na dibynnu'n syml ar daflu mwy o fiwrocratiaid at y broblem?

There are two points, Llywydd. First of all, I don’t need to rely on FOI figures, because we have the official figures that are published every year on workforce, and in the first 20 years of devolution, we saw a 31 per cent increase in the number of GPs working in Wales, a 44 per cent increase in the number of nurses working in the NHS in Wales, a 92 per cent increase in the number of medical and dental staff, a 98 per cent increase in the scientific, therapeutic and technical staff, and a 152 per cent increase in the number of people working in the Welsh ambulance service. Those are the figures that I rely on, and they show a massive growth over 20 years in the medical, clinical workforce available here in Wales.

Actually, I think it’s a cheap shot, Llywydd, to refer to people who are supporting those people as simply bureaucrats. When those additional oncology clinicians become available, how does the Member think that they get to see the patients who come to see them every day? When a doctor turns up at the Heath hospital to carry out five cataract operations in a morning, how does he think those five patients and their notes and everything that is needed for those operations to be carried out—? Does he think it would be a good idea to ask doctors to do all of that? No. Those are the bureaucrats that he refers to. 

When you have an expansion in the number of front-line clinicians in the health service at the extent that we have, of course they need people to support them in the work that they do. No doubt his bureaucrats include the people that the Welsh Government has now funded to pursue Welsh language services in each of our health boards. Does he think it would be a good idea to take them out of the figures? One person’s bureaucrat is another's person providing and supporting an essential service, and that’s what we see in the figures that he has outlined this afternoon.

Ceir dau bwynt, Llywydd. Yn gyntaf oll, nid wyf i angen dibynnu ar ffigurau rhyddid gwybodaeth, oherwydd mae gennym ni'r ffigurau swyddogol sy'n cael eu cyhoeddi bob blwyddyn ar weithlu, ac yn yr 20 mlynedd gyntaf o ddatganoli, gwelsom gynnydd o 31 y cant yn nifer y meddygon teulu sy'n gweithio yng Nghymru, cynnydd o 44 y cant yn nifer y nyrsys sy'n gweithio yn y GIG yng Nghymru, cynnydd o 92 y cant yn nifer y staff meddygol a deintyddol, cynnydd o 98 y cant yn nifer y staff gwyddonol, therapiwtig a thechnegol, a chynnydd o 152 y cant yn nifer y bobl sy'n gweithio yng ngwasanaeth ambiwlans Cymru. Dyna'r ffigurau yr wyf i'n dibynnu arnyn nhw, ac maen nhw'n dangos twf enfawr dros 20 mlynedd yn y gweithlu meddygol, clinigol sydd ar gael yma yng Nghymru.

A dweud y gwir, rwy'n credu ei bod hi'n ddirmygus braidd, Llywydd, cyfeirio'n syml at bobl sy'n cynorthwyo'r bobl hynny fel biwrocratiaid. Pan ddaw'r clinigwyr oncoleg ychwanegol hynny ar gael, sut mae'r Aelod yn credu eu bod nhw'n cael gweld y cleifion sy'n dod i'w gweld nhw bob dydd? Pan fydd meddyg yn dod i Ysbyty Athrofaol Cymru i gyflawni pum llawdriniaeth cataract mewn bore, sut mae'n credu bod y pum claf hynny a'u nodiadau a phopeth sydd ei angen i'r llawdriniaethau hynny gael eu cyflawni—? A yw'n credu y byddai'n syniad da gofyn i feddygon wneud hynny i gyd? Na. Dyna'r biwrocratiaid y mae'n cyfeirio atyn nhw.

Pan fydd gennych chi gynnydd yn nifer y clinigwyr rheng flaen yn y gwasanaeth iechyd i'r graddau sydd gennym ni, wrth gwrs eu bod nhw angen pobl i'w cynorthwyo yn y gwaith y maen nhw'n ei wneud. Rwy'n siŵr bod ei fiwrocratiaid yn cynnwys y bobl y mae Llywodraeth Cymru bellach wedi eu hariannu i ddarparu gwasanaethau Cymraeg ym mhob un o'n byrddau iechyd. A yw'n credu y byddai'n syniad da eu tynnu nhw allan o'r ffigurau? Biwrocrat un person yw rhywun sy'n darparu ac yn cefnogi gwasanaeth hanfodol person arall, a dyna'r ydym ni'n ei weld yn y ffigurau y mae wedi eu hamlinellu y prynhawn yma.

And one person’s number of additional staff does not necessarily equate to full-time equivalent staff either, First Minister, in the figures that you quoted earlier.

Ac nid yw nifer o staff ychwanegol un person o reidrwydd yn cyfateb i staff cyfwerth ag amser llawn chwaith, Prif Weinidog, yn y ffigurau a ddyfynnwyd gennych chi yn gynharach.

Wrth fynd i'r afael â'r pwysau ar weithlu'r NHS, mae'n rhaid hefyd, wrth gwrs, gael ymgyrchoedd iechyd cyhoeddus cryf, onid oes e, sy'n atal yr angen am ofal iechyd yn y lle cyntaf. Mae ymyrraeth effeithiol gan y Llywodraeth i leihau nifer yr achosion o glefydau ataliol yn hollbwysig yn hynny o beth—clefydau fel diabetes math 2, wrth gwrs, sy'n effeithio ar tua 180,000 o bobl yng Nghymru ar hyn o bryd ac sy'n costio tua 10 y cant o holl gyllideb bresennol y gwasanaeth iechyd. Nawr, mae yna ddatganiad ansawdd ar gyfer diabetes yn destun datganiad llafar yn nes ymlaen y prynhawn yma. Dwi wedi cael golwg ar yr hyn sydd wedi ei ryddhau gan y Llywodraeth yn barod, ond does dim sôn yn hwnnw am yr agenda ataliol. Gaf i ofyn ichi felly am y wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd rhaglen atal diabetes Cymru gyfan eich Llywodraeth chi? Ac a ydych chi wedi ymchwilio i opsiynau ar gyfer cynyddu'r dyraniad cyllid ar ei gyfer e, fel y gwnaethoch chi amlinellu y byddech chi'n ei wneud yn eich strategaeth 'Pwysau Iach: Cymru Iach' 2022-24? Oherwydd, mi fyddai buddsoddi i atal diabetes math 2 nid yn unig yn well o safbwynt iechyd y boblogaeth, ond wrth gwrs yn arbed arian i'r gwasanaeth iechyd yn yr hirdymor.

In tackling the pressures on the NHS workforce, we must also have public health campaigns that are robust, that prevent the need for healthcare in the first instance. Effective intervention by the Government to decrease the number of preventable diseases is vital in that regard—conditions such as type 2 diabetes, which affects around 180,000 people in Wales at present and costs around 10 per cent of the entire current NHS budget. Now, there is a quality statement for diabetes that will be the focus of an oral statement later on. I've had a look at what has been released by the Government already, but there's no mention made in there about the preventative agenda. May I ask you, therefore, about the latest information about the progress of the all-Wales diabetes prevention programme by your Government? And have you investigated options to increase the budget allocation for that, as you outlined that you would do in your 'Healthy Weight: Healthy Wales' strategy for 2022-24? Because, investing to prevent type 2 diabetes would not only improve the health of the population, but would save money for the health service in the future.

14:00

Wel, i ddechrau, Llywydd, dwi'n cytuno'n llwyr gyda Llyr Gruffydd am bwysigrwydd iechyd cyhoeddus i'n helpu ni i atal problemau lle rŷn ni'n gallu atal problemau, ac i lot o bobl sy'n dioddef o ddiabetes, rŷn ni'n gwybod bod dewisiadau maen nhw'n gallu eu gwneud yn eu bywydau nhw sy'n helpu i atal y risg o ddiabetes yn y dyfodol. Bydd datganiad y prynhawn yma gyda'r Gweinidog iechyd ar wasanaethau diabetes a phopeth rŷn ni'n ei wneud yn y mae i dreial cefnogi pobl sydd eisiau gwneud y pethau maen nhw'n gallu eu gwneud yn y maes iechyd y cyhoedd, ac wrth gwrs, popeth eraill yn y gwasanaethau arbennig mae'n bwysig eu cael yn y maes yna hefyd. So, bydd cyfle i bobl clywed y diweddariad gyda'r Gweinidog ac i holi cwestiynau yn ystod y prynhawn.

Well, first of all, Llywydd, I agree entirely with Llyr Gruffydd on the importance of public health in helping us to avoid problems where they can be avoided, and for many people who suffer diabetes, there are changes that they could make in their lifestyle that would prevent the risk of diabetes in the future. There will be a statement this afternoon from the health Minister on diabetes services, covering everything we're doing in the area to support people who want to do the things that they can do within the sphere of public health, and also, in all of the other specialist services in that area too. So, there will be an opportunity for people to hear that update from the Minister and to question her during this afternoon's session.

Cefnogi'r Economi
Supporting the Economy

3. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi'r economi ym Mhreseli Sir Benfro? OQ59632

3. What action is the Welsh Government taking to support the economy in Preseli Pembrokeshire? OQ59632

Llywydd, the Welsh Government supports the economy in the Member's constituency through investment in infrastructure, funding skills development for existing and emerging industries, and support for innovation in creating the jobs of the future.

Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r economi yn etholaeth yr Aelod drwy fuddsoddi mewn seilwaith, ariannu datblygiad sgiliau ar gyfer diwydiannau presennol a newydd, a chymorth i arloesi wrth greu swyddi'r dyfodol.

First Minister, one way to support the economy in Pembrokeshire is to support our tourism sector. Now, a few weeks ago, you came to Pembrokeshire and said that the Welsh Government will,

'continue to work with communities, visitors, and businesses to achieve sustainable growth for tourism across Wales.'

Now, the businesses that I speak to, right across Preseli Pembrokeshire, are overwhelmingly against the Welsh Government's plans for a tourism tax and against changes to self-catering occupancy rates. In fact, you'll be aware of the recent comments by William McNamara of Bluestone National Park Resort, who said that,

'What we don't want to see is a turn-off to Wales because there is a tourism tax here'.

First Minister, how does the Welsh Government respond to genuine business concerns about its tourism policies like this, and what will the Welsh Government do to restore confidence to businesses in my constituency?

Prif Weinidog, un ffordd o gefnogi'r economi yn sir Benfro yw cefnogi ein sector twristiaeth. Nawr, ychydig wythnosau yn ôl, daethoch i sir Benfro a dweud y bydd Llywodraeth Cymru yn,

'parhau i weithio gyda chymunedau, ymwelwyr a busnesau i gyflawni twf cynaliadwy o fewn y diwydiant twristiaeth yng Nghymru.'

Nawr, mae'r busnesau yr wyf i'n siarad â nhw, ar draws Preseli Sir Benfro, bron i gyd yn gwrthwynebu cynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer treth twristiaeth ac yn gwrthwynebu newidiadau i gyfraddau meddiannaeth llety hunanddarpar. Mewn gwirionedd, byddwch yn ymwybodol o sylwadau diweddar William McNamara o Bluestone National Park Resort, a ddywedodd,

'Yr hyn nad ydym ni eisiau ei weld yw troi cefn ar Gymru oherwydd bod treth twristiaeth yma'.

Prif Weinidog, sut mae Llywodraeth Cymru yn ymateb i bryderon busnes gwirioneddol am ei pholisïau twristiaeth fel hyn, a beth fydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i adfer hyder i fusnesau yn fy etholaeth?

Llywydd, let me be clear with the Member and the businesses that speak to him. There is going to be a visitor levy in Wales, brought forward by the Welsh Government, and if it gets supported on the floor of the Senedd then that will be the democratic will of the Senedd itself. Those proposals are coming forward. My advice to businesses in his community is, instead of complaining to him about what is going to be happening, to work with the Welsh Government to design the levy in a way, as we believe it will do, to support the sector in his constituency and elsewhere.

What we are doing, Llywydd, is to engage with those businesses. We held a consultation in every part of Wales, including in his part of Wales, to hear the views of the sector, and there were many, many constructive voices in that consultation, helping us to shape this policy in a way, as I believe it will, to create new investment in those conditions that allow that industry to thrive. That is the point of the visitor levy. It is to collect a very small contribution from people who visit tourist destinations in Wales, to invest in the circumstances that have made those locations attractive to them in the first place. The policy of Mr Davies's party appears to be that the whole burden of that should fall on the people who live locally. They don't believe that. I don't believe it either. That's why the visitor levy will come in front of this Senedd.

Llywydd, gadewch i mi fod yn glir gyda'r Aelod a'r busnesau sy'n siarad ag ef. Bydd ardoll ymwelwyr yng Nghymru, wedi'i chyflwyno gan Lywodraeth Cymru, ac os caiff ei chefnogi ar lawr y Senedd yna dyna fydd ewyllys ddemocrataidd y Senedd ei hun. Mae'r cynigion hyn yn cael eu cyflwyno. Fy nghyngor i fusnesau yn ei gymuned yw, yn hytrach na chwyno wrtho am yr hyn sy'n mynd i fod yn digwydd, gweithio gyda Llywodraeth Cymru i ddylunio'r ardoll mewn ffordd, fel y credwn y bydd yn ei wneud, i gefnogi'r sector yn ei etholaeth ac mewn mannau eraill.

Yr hyn yr ydym ni'n ei wneud, Llywydd, yw ymgysylltu â'r busnesau hynny. Fe wnaethom ni gynnal ymgynghoriad ym mhob rhan o Gymru, gan gynnwys yn ei ran ef o Gymru, i glywed safbwyntiau'r sector, ac roedd llawer iawn o leisiau adeiladol yn yr ymgynghoriad hwnnw, gan ein helpu i lunio'r polisi hwn mewn ffordd, fel y credaf y bydd, i greu buddsoddiad newydd yn yr amodau hynny sy'n caniatáu i'r diwydiant hwnnw ffynnu. Dyna ddiben yr ardoll ymwelwyr. Ei diben yw casglu cyfraniad bach iawn gan bobl sy'n ymweld â chyrchfannau twristiaeth yng Nghymru, i fuddsoddi yn yr amgylchiadau sydd wedi gwneud y lleoliadau hynny yn ddeniadol iddyn nhw yn y lle cyntaf. Mae'n ymddangos mai polisi plaid Mr Davies yw y dylai holl faich hynny ddisgyn ar y bobl sy'n byw yn lleol. Nid ydyn nhw'n credu hynny. Nid wyf i'n credu hynny chwaith. Dyna pam y bydd yr ardoll ymwelwyr yn dod gerbron y Senedd hon.

Diolch yn fawr iawn i Paul Davies am godi’r mater am ddatblygu economaidd ym Mhreseli Penfro. Fel rŷn ni'n gwybod, mae busnesau bach yn wynebu llawer iawn o heriau ar hyn o bryd, gan gynnwys trafnidiaeth gyhoeddus wael, cysylltedd digidol anwadal, a hefyd diffyg gwasanaethau bancio i enwi ond rhai. Ond pan fo busnesau'n cau mewn cymunedau gwledig, fel banciau a swyddfeydd post a siopau ac yn y blaen, mae'n gallu bod yn niweidiol iawn, iawn. Ond, mae'n galonogol bod nifer o enghreifftiau, yn etholaeth Paul Davies fel mae'n digwydd, o'r gymuned yn dod at ei gilydd i brynu yr asedau yna a chreu busnesau cymunedol, fel Tafarn Sinc yn Rosebush a siop ironmonger Havards yn Nhrefdraeth ac, yn fwy diwedd, mae'r gymuned o gwmpas Crymych wedi codi dros £200,000 i brynu'r Crymych Arms fel rhyw fath o ased cymunedol. Felly, y llynedd, galwodd y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai ar y Llywodraeth i ddatblygu ystod o fesurau i gefnogi cymunedau i gymryd rheolaeth o'r math yma o asedau, a dilyn patrwm yr Alban, sef yr hawl cymunedol i brynu. A gaf i ofyn i'r Prif Weinidog, felly, ymrwymo i gyflwyno deddfwriaeth o'r math hwn yn y Senedd?

Thank you very much to Paul Davies for raising this issue on economic development in Preseli Pembrokeshire. As we know, small businesses are facing a number of challenges at the moment, including poor public transport, digital connectivity, which is unreliable, and also a lack of banking services, to name but a few. But when businesses close in rural communities, like banks, post offices and shops, it can be very damaging indeed. But, it's encouraging that there are a number of examples, in Paul Davies's constituency, as it happens, of the community coming together to buy those assets and to create community businesses, such as Tafarn Sinc in Rosebush, the ironmonger Havards shop in Newport and, more recently, the community around Crymych has raised over £200,000 to buy the Crymych Arms as a community asset. So, last year, the Local Government and Housing Committee called on the Government to develop a range of measures to support communities to take control of these kinds of assets, and to follow the Scottish pattern, which is the community right to buy. Can I ask the First Minister, therefore, to introduce legislation of this kind in this Senedd?

14:05

Diolch yn fawr iawn i Cefin Campbell am y pwyntiau yna. Mae'r pwysau rŷn ei roi ar yr economi sylfaen yn rhan o'r pethau rŷn ni'n ei wneud fel Llywodraeth i gefnogi pobl leol pan, fel roedd Cefin Campbell yn ei ddweud, maen nhw'n dod at ei gilydd i greu busnesau newydd pan fydd pethau traddodiadol yn tynnu mas o'r cymunedau yna. Rŷn ni'n cydnabod, fel Llywodraeth, pwysigrwydd cefnogi pobl leol pan fyddan nhw'n dod at ei gilydd i wneud yr ymdrech i brynu pethau, fel mae pobl yng Nghrymych yn ei wneud yn barod. Mae hwn yn rhan o'r gwaith mae'r Gweinidog yn ei wneud, a dwi'n siŵr, pan fydd diweddariad gyda fe i'w roi i'r Senedd, bydd datganiad ar gael i wneud hynny.

I thank Cefin Campbell very much for making those points. The emphasis that we put on the foundational economy is part of what we do as a Government to support local people when, as Cefin Campbell said, they come together to create new businesses when the traditional operators have withdrawn from those communities. And we recognise, as a Government, the importance of supporting local people when they do come together to make that effort to buy assets, like the people of Crymych have done already. This is part of the work that the Minister is doing, and I'm sure that when there is an update to give to Senedd, there will be an opportunity to do that.

Gweithlu ar Gyflogau Uwch
Higher Paid Workforce

4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ganran gweithlu Cymru sy'n gweithio mewn sectorau economaidd â chyflogau uwch? OQ59638

4. Will the First Minister make a statement on the percentage of the Welsh workforce working in higher-paid economic sectors? OQ59638

Llywydd, the latest available data for 2021 shows that 42.4 per cent of those in employment in Wales were working in higher paid industries.

Llywydd, mae'r data diweddaraf sydd ar gael ar gyfer 2021 yn dangos bod 42.4 y cant o'r rhai mewn cyflogaeth yng Nghymru yn gweithio mewn diwydiannau cyflog uwch.

Can I thank the First Minister for that response? The unemployment rate over recent years in Wales has been lower than the UK average. I know we've had a blip in the last couple of months. We know that the median salaries in Wales are lower than that of the rest of the United Kingdom. In information and communications, we have 2.35 per cent; in finance and insurance, we have 3.32 per cent; and in professional, technical and scientific services, we have 2.61 per cent of the UK employment. What is wrong with the Welsh economy in numbers? These are higher paid sectors. How is Welsh Government working to create more employment in higher paid sectors? And how does the Welsh Government see the role of universities in developing employment in these sectors?

A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am yr ymateb yna? Mae'r gyfradd ddiweithdra dros y blynyddoedd diwethaf yng Nghymru wedi bod yn is na chyfartaledd y DU. Rwy'n gwybod ein bod ni wedi cael rhyw fymryn o anffawd yn ystod y misoedd diwethaf. Rydym ni'n gwybod bod cyflogau canolrifol yng Nghymru yn is na rhai gweddill y Deyrnas Unedig. Ym maes gwybodaeth a chyfathrebu, mae gennym ni 2.35 y cant; ym maes cyllid ac yswiriant, mae gennym ni 3.32 y cant; ac ym maes gwasanaethau proffesiynol, technegol a gwyddonol, mae gennym ni 2.61 y cant o gyflogaeth y DU. Beth sy'n bod ar economi Cymru mewn rhifau? Mae'r rhain yn sectorau cyflog uwch. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i greu mwy o gyflogaeth mewn sectorau cyflog uwch? A sut mae Llywodraeth Cymru yn gweld swyddogaeth prifysgolion o ran datblygu cyflogaeth yn y sectorau hyn?

Well, of course, I agree with Mike Hedges that the universities have a very important role to play in that. In Veeqo, in his own constituency, that I visited with the Member for Swansea East, the 80 highly skilled technical roles that that business supports rely on their relationship with the university to attract graduates to those businesses. The general point that Mike Hedges makes is a very important one, Llywydd: we need more jobs in highly paid sectors here in Wales. And the strategies that the Minister for Economy is pursuing, the innovation strategy that was launched with the then leader of Plaid Cymru back in February and the investment that the Minister announced only last week in this area are designed to support those highly paid sectors that we have here in Wales. And we have them, Llywydd, as well. The tech and cyber sectors that the Minister made a statement on in front of the Senedd last week is one of those. Video games—there's a cluster of video game developers in Swansea itself. Fintech—another sector in which there is strong growth here in Wales. The media sector—Cardiff has the third largest screen sector in the United Kingdom after London and Manchester, and paying wages above that median Welsh figure. So, the Welsh Government's strategy has a real focus on identifying those sectors, helping them with the things that the Welsh Government can provide—and that is essentially investment in skills and in infrastructure—and, where there are nascent industries, as there are in Paul Davies's constituency, for example, we are investing there in the marine energy sector, powerful investment. Those will be the jobs of the future, and they'll be the sorts of jobs that Mike Hedges was asking about. 

Wel, wrth gwrs, rwy'n cytuno â Mike Hedges bod gan y prifysgolion ran bwysig iawn i'w chwarae yn hynny. Yn Veeqo, yn ei etholaeth ei hun, yr ymwelais ag ef gyda'r Aelod dros Ddwyrain Abertawe, mae'r 80 o swyddi technegol hynod fedrus y mae'r busnes hwnnw yn eu cynnal yn dibynnu ar eu perthynas â'r brifysgol i ddenu graddedigion i'r busnesau hynny. Mae'r pwynt cyffredinol y mae Mike Hedges yn ei wneud yn un pwysig iawn, Llywydd: rydym ni angen mwy o swyddi mewn sectorau cyflog uchel yma yng Nghymru. A bwriad y strategaethau y mae Gweinidog yr Economi yn mynd ar eu trywydd, y strategaeth arloesi a lansiwyd gydag arweinydd Plaid Cymru ar y pryd yn ôl ym mis Chwefror a'r buddsoddiad a gyhoeddodd y Gweinidog dim ond yr wythnos diwethaf yn y maes hwn, yw cefnogi'r sectorau cyflog uchel hynny sydd gennym ni yma yng Nghymru. Ac mae nhw gennym ni, Lywydd, hefyd. Mae'r sectorau technoleg a seiber y gwnaeth y Gweinidog ddatganiad arnyn nhw gerbron y Senedd yr wythnos diwethaf yn un o'r rheini. Gemau fideo—mae clwstwr o ddatblygwyr gemau fideo yn Abertawe ei hun. Technoleg ariannol—sector arall lle ceir twf cryf yma yng Nghymru. Sector y cyfryngau—Caerdydd sydd â'r trydydd sector sgrin mwyaf yn y Deyrnas Unedig ar ôl Llundain a Manceinion, ac mae'n talu cyflogau uwchben y ffigur canolrifol hwnnw yng Nghymru. Felly, mae gan strategaeth Llywodraeth Cymru bwyslais gwirioneddol ar nodi'r sectorau hynny, gan eu helpu nhw gyda'r pethau y gall Llywodraeth Cymru eu darparu—a buddsoddiad mewn sgiliau ac mewn seilwaith yw hynny yn y bôn—a, lle ceir diwydiannau eginol, fel sydd yn etholaeth Paul Davies, er enghraifft, rydym ni'n buddsoddi yno yn y sector ynni morol, buddsoddiad grymus. Y rheini fydd swyddi'r dyfodol, a'r rheini fydd y mathau o swyddi yr oedd Mike Hedges yn holi amdanyn nhw. 

14:10

First Minister, the world of work is at a crossroads. Jobs we could not have dreamed of a few decades ago are now replacing the highly skilled, highly paid manufacturing jobs of the past. Cloud architects are more common than boiler makers and machinists. With the rapid growth of AI—artificial intelligence—and large language models, tomorrow's workplace will be very different. AI will replace many higher paid employees across multiple sectors. First Minister, what steps are the Welsh Government taking to ensure that young people have the necessary skills to adapt in a rapidly changing workplace to equip them for jobs we can't even imagine at this point?

Prif Weinidog, mae'r byd gwaith ar groesffordd. Mae swyddi na allem ni fod wedi breuddwydio amdanyn nhw ychydig ddegawdau yn ôl bellach yn disodli swyddi gweithgynhyrchu hynod fedrus a chyflog uchel y gorffennol. Mae penseiri cwmwl yn fwy cyffredin na gwneuthurwyr boeleri a pheirianwyr. Gyda thwf cyflym deallusrwydd artiffisial a modelau iaith mawr, bydd gweithle'r dyfodol yn wahanol iawn. Bydd deallusrwydd artiffisial yn disodli llawer o weithwyr cyflog uwch ar draws sawl sector. Prif Weinidog, pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod gan bobl ifanc y sgiliau angenrheidiol i addasu mewn gweithle sy'n newid yn gyflym i'w paratoi ar gyfer swyddi na allwn ni hyd yn oed eu dychmygu ar hyn o bryd?

Well, Llywydd, I think Altaf Hussain makes some really important points in what he just said. There is no doubt at all that the world of work is changing, and the jobs of the future will not simply be a reflection of the opportunities that were there in the past. In many parts of Wales, we have really excellent examples of new industries emerging that will offer young people in those localities the opportunities that we would want to see for them. When I was in France in March, I went to visit the headquarters of Thales—Thales who have a major investment in Ebbw Vale in cyber security, new jobs, jobs of the future, and now a really major new partnership emerging between Thales in Canada and Thales in Ebbw Vale. The company read a list to me of the countries around the globe who had now visited Ebbw Vale because it is a centre of excellence in the training of young people for those jobs.

Interestingly—the Member will be interested in this, I know—the people on the ground said to me that one of the challenges they faced was you could enthuse a young woman aged 13 or 14 about a future in cyber security. That young person then goes home and says to her parents, 'I'd like to be in cyber security in the future', and the parents say, 'Cyber security? I haven't heard of that. I know what a nurse does. I know what a teacher does. I know what somebody who works for the council does. Wouldn't it be better to stick to something where we know what we're doing here?'. So, their point was alive very much to the point that Altaf Hussain has made—that, in order to create those opportunities for the future, it's not just young people who we have to persuade, but we have to persuade families as well that the world of work is changing and the opportunities that will be there for their children and their grandchildren will be different, and they need to be with us on that journey.

Wel, Llywydd, rwy'n credu bod Altaf Hussain yn gwneud rhai pwyntiau pwysig iawn yn yr hyn y mae newydd ei ddweud. Nid oes amheuaeth o gwbl bod y byd gwaith yn newid, ac ni fydd swyddi'r dyfodol yn adlewyrchiad syml o'r cyfleoedd a oedd yno yn y gorffennol. Mewn sawl rhan o Gymru, mae gennym ni enghreifftiau gwirioneddol wych o ddiwydiannau newydd yn dod i'r amlwg a fydd yn cynnig y cyfleoedd i bobl ifanc yn yr ardaloedd hynny y byddem ni eisiau eu gweld ar eu cyfer. Pan oeddwn i yn Ffrainc ym mis Mawrth, es i ymweld â phencadlys Thales—Thales sydd â buddsoddiad mawr yng Nglynebwy ym maes seiberddiogelwch, swyddi newydd, swyddi'r dyfodol, a bellach partneriaeth newydd wirioneddol fawr sy'n dod i'r amlwg rhwng Thales yng Nghanada a Thales yng Nglynebwy. Darllenodd y cwmni restr i mi o'r gwledydd ledled y byd a oedd bellach wedi ymweld â Glynebwy gan ei bod yn ganolfan ragoriaeth o ran hyfforddi pobl ifanc ar gyfer y swyddi hynny.

Yn ddiddorol—bydd gan yr Aelod ddiddordeb yn hyn, rwy'n gwybod—dywedodd y bobl ar lawr gwlad wrthyf i mai un o'r heriau yr oedden nhw'n eu hwynebu oedd y gallech chi ennyn brwdfrydedd merch ifanc 13 neu 14 oed mewn dyfodol ym maes seiberddiogelwch. Mae'r person ifanc wedyn yn mynd adref ac yn dweud wrth ei rhieni, 'Hoffwn fod ym maes seiberddiogelwch yn y dyfodol', ac mae'r rhieni'n dweud, 'Seiberddiogelwch? Nid wyf i wedi clywed am hynny. Rwy'n gwybod beth mae nyrs yn ei wneud. Rwy'n gwybod beth mae athrawes yn ei wneud. Rwy'n gwybod beth mae rhywun sy'n gweithio i'r cyngor yn ei wneud. Oni fyddai'n well cadw at rywbeth lle rydym ni'n gwybod beth rydym ni'n ei wneud yma?' Felly, roedd eu pwynt yn sicr yn effro i'r pwynt y mae Altaf Hussain wedi ei wneud—sef, er mwyn creu'r cyfleoedd hynny ar gyfer y dyfodol, nid dim ond pobl ifanc y mae'n rhaid i ni eu perswadio, ond mae'n rhaid i ni berswadio teuluoedd hefyd fod byd gwaith yn newid ac y bydd y cyfleoedd a fydd yno i'w plant a'u hwyrion a'u hwyresau yn wahanol, ac mae angen iddyn nhw fod gyda ni ar y daith honno.

Trydaneiddio Rheilffyrdd De Cymru
Electrification of the South Wales Valley Lines

5. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am drydaneiddio rheilffyrdd de Cymru? OQ59669

5. Will the First Minister provide an update on the electrification of the south Wales valley lines? OQ59669

Llywydd, Transport for Wales are making good progress with the electrification of the core Valleys lines. The upgrade works inevitably cause some disruption for passengers, but these works are essential in order to complete the transformation of the network and to deliver the generational change to services that it will bring about.

Llywydd, mae Trafnidiaeth Cymru yn gwneud cynnydd da o ran trydaneiddio llinellau craidd y Cymoedd. Mae'n anochel bod y gwaith uwchraddio yn achosi rhywfaint o darfu i deithwyr, ond mae'r gwaith hwn yn hanfodol er mwyn cwblhau'r gwaith o drawsnewid y rhwydwaith ac i gyflawni'r newid cenedliadol i wasanaethau y bydd yn ei sicrhau.

First Minister, it is excellent to note the progress on electrification. I am, however, concerned that this improvement does significantly increase the risks to those who trespass on the railway, including at Cwmbach in my constituency, where there's a pedestrian level crossing and one of the highest recorded rates of trespass in Wales. With almost 1,000 instances of anti-social behaviour and trespass on the core Valleys line alone in 2022, and with overhead line equipment supplying 100 times the electricity of a normal home supply, the consequences of trespass are now incredibly serious. Transport for Wales's 'no second chances' campaign is a very useful intervention, highlighting the risk of fatalities. First Minister, will you join with me in encouraging Members in this Chamber and our communities more widely to help spread this vitally important message?

Prif Weinidog, mae'n wych nodi'r cynnydd o ran trydaneiddio. Fodd bynnag, rwy'n pryderu bod y gwelliant hwn yn cynyddu'r risgiau i'r rhai sy'n tresmasu ar y rheilffordd yn sylweddol, gan gynnwys yng Nghwmbach yn fy etholaeth i, lle ceir croesfan i gerddwyr ac un o'r cyfraddau tresmasu uchaf a gofnodwyd yng Nghymru. Gyda bron i 1,000 o achosion o ymddygiad gwrthgymdeithasol a thresmasu ar linell graidd y Cymoedd yn unig yn 2022, a chydag offer llinell uwchben yn cyflenwi 100 gwaith y trydan a gyflenwir i gartref arferol, mae canlyniadau tresmasu bellach yn hynod ddifrifol. Mae ymgyrch 'dim ail gyfle' Trafnidiaeth Cymru yn ymyrraeth ddefnyddiol iawn, gan dynnu sylw at y perygl o farwolaethau. Prif Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i annog Aelodau yn y Siambr hon a'n cymunedau yn ehangach i helpu i ledaenu'r neges hanfodol bwysig hon?

14:15

Well, certainly, Llywydd, I would be very happy indeed to do that. The 'no second chances' campaign is a hard-hitting campaign for any of you who've seen the material that it uses, but it needs to be as well, because the overhead lines that are now live do pose a genuine and serious risk to anyone who trespasses on the network. Now, Transport for Wales, as part of the development, are what they call 'target hardening'. They are increasing security around the network, with additional fencing, extensions to safety barriers on bridges and so on, but it's not the people who follow the rules that we need to worry about here; it is those people who, in the past, have taken part in trespassing or sometimes in vandalism as well, because the risks to them from these developments are very real indeed.

TfW are going to be carrying out work in St David's Centre in Cardiff to communicate the changes that have come about and to pass on the messages of the campaign. And over the next 18 months, they will be visiting over 200 schools in Cardiff and in the Valley communities. I'm very happy, Llywydd, to ask TfW to provide all Members with details of that programme, and anything that we can do individually, in the areas that we represent, to reinforce that message that things have changed with electrification of the Valleys lines. Things have changed very much for the better, but there are risks involved as well, and young people, and anybody else who is unaware of that, have a right to know about those changes to make sure that they don't do things that place themselves at a very significant risk.

Wel, yn sicr, Llywydd, byddwn i'n hapus iawn i wneud hynny. Mae'r ymgyrch 'dim ail gyfle' yn ymgyrch drawiadol i unrhyw un ohonoch chi sydd wedi gweld y deunydd y mae'n ei ddefnyddio, ond mae angen iddo fod hefyd, oherwydd mae'r llinellau uwchben sydd nawr yn fyw yn peri risg wirioneddol a difrifol i unrhyw un sy'n tresmasu ar y rhwydwaith. Nawr, mae Trafnidiaeth Cymru, fel rhan o'r datblygiad, yn mynd ati i wella diogelwch. Maen nhw'n cynyddu diogelwch o gwmpas y rhwydwaith, gyda ffensys ychwanegol, estyniadau i rwystrau diogelwch ar bontydd ac yn y blaen, ond nid y bobl sy'n dilyn y rheolau y mae angen i ni boeni amdanyn nhw fan hyn; y bobl hynny sydd, yn y gorffennol, wedi cymryd rhan mewn tresmasu neu weithiau mewn fandaliaeth hefyd, oherwydd mae'r risgiau iddyn nhw o'r datblygiadau hyn yn real iawn.

Mae Trafnidiaeth Cymru yn mynd i fod yn gwneud gwaith yng Nghanolfan Dewi Sant yng Nghaerdydd i gyfleu'r newidiadau sydd wedi digwydd ac i drosglwyddo negeseuon yr ymgyrch. Ac yn ystod y 18 mis nesaf, byddan nhw'n ymweld â dros 200 o ysgolion yng Nghaerdydd ac yng nghymunedau'r Cymoedd. Rwy'n hapus iawn, Llywydd, i ofyn i Trafnidiaeth Cymru roi manylion y rhaglen honno i bob Aelod, ac i nodi unrhyw beth y gallwn ni ei wneud yn unigol, yn yr ardaloedd yr ydym ni'n eu cynrychioli, i atgyfnerthu'r neges honno bod pethau wedi newid gyda thrydaneiddio llinellau'r Cymoedd. Mae pethau wedi newid yn fawr er gwell, ond mae risgiau'n gysylltiedig hefyd, ac mae gan bobl ifanc, ac unrhyw un arall nad yw'n ymwybodol o hynny, hawl i wybod am y newidiadau hynny i sicrhau nad ydyn nhw'n gwneud pethau sy'n rhoi eu hunain mewn perygl sylweddol iawn.

Last week, First Minister, myself and my Local Government and Housing Committee colleagues visited our counterparts in Edinburgh and witnessed at first hand the success of their public transport system, which includes a mixture of regular trains, buses and trams. Indeed, a tram line runs directly to and from their international airport, ferrying tourists right into the heart of their capital city. I'm grateful for my colleague's question regarding the electrification of the south Wales Valleys lines, but it currently takes anything from 50 minutes to an hour and a half to get to Cardiff Airport from the city centre. I'm interested to know what specific action the Welsh Government is taking to improve connectivity to Cardiff Airport. Thank you.

Yr wythnos diwethaf, Prif Weinidog, gwnes i a fy nghyd-Aelodau ar y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai ymweld â'n cymheiriaid yng Nghaeredin i weld yn uniongyrchol lwyddiant eu system trafnidiaeth gyhoeddus, sy'n cynnwys cymysgedd o drenau, bysiau a thramiau rheolaidd. Yn wir, mae llinell tramiau yn rhedeg yn uniongyrchol i'w maes awyr rhyngwladol ac oddi yno, gan gludo twristiaid i galon eu prifddinas. Rwy'n ddiolchgar am gwestiwn fy nghyd-Aelod ynghylch trydaneiddio rheilffyrdd Cymoedd y de, ond ar hyn o bryd mae'n cymryd unrhyw beth o 50 munud i awr a hanner i gyrraedd Maes Awyr Caerdydd o ganol y ddinas. Mae gennyf i ddiddordeb mewn gwybod pa gamau penodol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella cysylltedd â Maes Awyr Caerdydd. Diolch.

Well, Llywydd, connections to Cardiff Airport will not depend on electrification of the south Wales Valleys lines, which was the subject of this question.

I was lucky enough to be in Edinburgh over half term, and I agree with Member that the tram line that links the airport to the city centre is a very effective piece of public transport indeed. It was, as Members here will remember, many years and many, many millions of pounds late and over budget by the time that it came about. There are arrangements for public transport to Cardiff Airport, Llywydd; they don't depend on electrification of the south Wales railway line.

Wel, Llywydd, ni fydd cysylltiadau â Maes Awyr Caerdydd yn dibynnu ar drydaneiddio llinellau Cymoedd y de, a oedd yn destun y cwestiwn hwn.

Roeddwn i'n ddigon ffodus i fod yng Nghaeredin dros hanner tymor, ac rwy'n cytuno â'r Aelod bod y llinell tramiau sy'n cysylltu'r maes awyr â chanol y ddinas wir yn ddarn effeithiol iawn o drafnidiaeth gyhoeddus. Fel y bydd yr Aelodau yma yn cofio, yr oedd flynyddoedd lawer a miliynau lawer o bunnoedd yn hwyr a thros y gyllideb erbyn iddi ddigwydd. Mae trefniadau ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus i Faes Awyr Caerdydd, Llywydd; nid ydyn nhw'n dibynnu ar drydaneiddio rheilffordd de Cymru.

Mae cwestiwn 6 [OQ59658] a 7 [OQ59670] wedi'u tynnu nôl. Cwestiwn 8, Gareth Davies.

Question 6 [OQ59658] and 7 [OQ59670] have been withdrawn. Question 8, Gareth Davies.

Cefnogi Cynhyrchwyr Bwyd a Diod Lleol
Supporting Local Food and Drink Producers

8. Beth yw strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer cefnogi cynhyrchwyr bwyd a diod lleol yn Sir Ddinbych? OQ59668

8. What is the Welsh Government’s strategy for supporting local food and drink producers in Denbighshire? OQ59668

Llywydd, our strategy continues to support food and drink producers across Wales, including those in Denbighshire. We assist producers to improve performance and competitiveness, to pursue diversification and to identify and succeed in new and existing markets.

Llywydd, mae ein strategaeth yn parhau i gefnogi cynhyrchwyr bwyd a diod ledled Cymru, gan gynnwys y rhai yn sir Ddinbych. Rydym ni'n cynorthwyo cynhyrchwyr i wella perfformiad a chystadleurwydd, i fynd ar drywydd arallgyfeirio ac i nodi a llwyddo mewn marchnadoedd newydd a phresennol.

Thank you for your response this afternoon, First Minister, and I may have mentioned a couple of times in passing the Denbigh plum, which is Wales's only native plum, which dates way, way back to the 1700s and has special status. And what's to be celebrated is the fact that many local businesses and enterprises have capitalised from the success of Denbigh plum, including Shlizzy from Bodfari, which is a local gin and vodka producer that uses Denbigh plums for their juice. And there's also the Denbigh Plum Feast in the town every September, which has been very much a success in the Vale of Clwyd. And more generally, on top of this, we have the Snowdonia Cheese Company Limited in Rhyl, which exports high-quality dairy products across the four corners of the world from its factory in Rhyl. And recently, we've seen the incorporation of Vale Vineyard in Llandyrnog, which grows white and red grapes, much to the delight of wine lovers across Denbighshire and broader afield. So, with that in mind, First Minister, will you join me in celebrating the success of local food and drink producers in Denbighshire, recognise that we punch well above our weight in terms of a small geographical county in terms of the output we have with food producers, and will you reaffirm your Government's commitment to enjoying the successes of culinary developments in north Wales? 

Diolch am eich ymateb y prynhawn yma, Prif Weinidog, ac efallai fy mod i wedi sôn ychydig o weithiau wrth fynd heibio am eirin Dinbych, sef unig eirin brodorol Cymru, sy'n dyddio ymhell yn ôl i'r 1700au ac sydd â statws arbennig. A'r hyn sydd i'w ddathlu yw'r ffaith bod llawer o fusnesau a mentrau lleol wedi manteisio ar lwyddiant eirin Dinbych, gan gynnwys Shlizzy o Fodfari, sy'n gynhyrchydd jin a fodca lleol sy'n defnyddio eirin Dinbych ar gyfer eu sudd. Ac mae yna hefyd Wledd Eirin Dinbych yn y dref bob mis Medi, sydd wedi bod yn llwyddiant mawr yn Nyffryn Clwyd. Ac yn fwy cyffredinol, ar ben hyn, mae gennym ni Snowdonia Cheese Company Limited yn y Rhyl, sy'n allforio cynnyrch llaeth o ansawdd uchel i bedwar ban byd o'i ffatri yn y Rhyl. Ac yn ddiweddar, rydym ni wedi gweld  Gwinllan y Dyffryn yn Llandyrnog yn cael ei hymgorffori, sy'n tyfu grawnwin gwyn a choch, er mawr lawenydd i'r rhai ar draws sir Ddinbych ac yn ehangach sy'n dwlu ar win. Felly, gyda hynny mewn golwg, Prif Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i ddathlu llwyddiant cynhyrchwyr bwyd a diod lleol yn sir Ddinbych, cydnabod ein bod yn perfformio’n well o lawer na'r disgwyl i sir ddaearyddol fach o ran yr allbwn sydd gennym ni gyda chynhyrchwyr bwyd, ac a wnewch chi ailddatgan ymrwymiad eich Llywodraeth i fwynhau llwyddiannau datblygiadau coginio yng ngogledd Cymru? 

14:20

Llywydd, I thank the Member very much for that supplementary question. I'm absolutely keen to join with him in celebrating the success of those producers in Denbighshire. The Welsh Government was very pleased to play our part in securing food name status for the Denbigh plum early in 2019, and, indeed, to provide funding for the Denbigh plum event last year. When the former First Minister, Rhodri Morgan, retired from being First Minister, those of us who worked with him decided that the gift we would provide would be to give him a set of native Welsh species to plant in his orchard at home, and the Denbigh plum was quite certainly one of those. 

Llywydd, I look forward to being at the Royal Welsh Show this year. We know that there will be at least two producers from Denbighshire in the food hall and in the trade business lounge, which is where a lot of long-term business gets done. There will be nine producers from Denbighshire alone making sure that they are able to display the fantastic products that they have on offer, and secure new orders for the future. And to have nine producers from a single county at that event, I think it is a tribute, as the Member said, to the enterprise, the initiative and the sheer hard work of those who work in this sector in his constituency. 

Llywydd, diolchaf yn fawr i'r Aelod am y cwestiwn atodol hwnnw. Rwy'n awyddus i iawn i ymuno ag ef i ddathlu llwyddiant y cynhyrchwyr hynny yn sir Ddinbych. Roedd Llywodraeth Cymru yn falch iawn o chwarae ein rhan wrth sicrhau statws enwau bwyd ar gyfer eirin Dinbych yn gynnar yn 2019, ac, yn wir, i ddarparu cyllid ar gyfer digwyddiad eirin Dinbych y llynedd. Pan wnaeth y cyn-Brif Weinidog, Rhodri Morgan, ymddeol o fod yn Brif Weinidog, penderfynodd y rhai ohonon ni a oedd wedi gweithio gydag ef mai'r rhodd y bydden ni'n ei rhoi fyddai set o rywogaethau Cymreig brodorol i'w plannu yn ei berllan gartref, ac roedd eirin Dinbych yn sicr yn un o'r rheiny. 

Llywydd, rwy'n edrych ymlaen at fod yn y Sioe Frenhinol eleni. Rydym yn gwybod y bydd o leiaf ddau gynhyrchydd o sir Ddinbych yn y neuadd fwyd ac yn y lolfa busnes masnach, a dyna lle mae llawer o fusnes hirdymor yn cael ei wneud. Bydd naw cynhyrchydd o sir Ddinbych yn unig yn sicrhau eu bod yn gallu arddangos y cynnyrch gwych sydd ganddyn nhw, a chael archebion newydd ar gyfer y dyfodol. Ac i gael naw cynhyrchydd o un sir yn y digwyddiad hwnnw, rwy'n credu ei bod yn deyrnged, fel y dywedodd yr Aelod, i fenter, blaengarwch a gwaith caled y rhai sy'n gweithio yn y sector hwn yn ei etholaeth ef. 

I'd like to thank the Member for tabling this important question. Denbighshire is famous, of course, for its plums, but also for its other produce, including the produce from fantastic independent brewers across the county. First Minister, would you agree that those independent brewers contribute not just to the economy, but positively to the identity of the communities that they're based in? And will the Welsh Government go on promoting them and supporting them all that it can? 

Hoffwn i ddiolch i'r Aelod am gyflwyno'r cwestiwn pwysig hwn. Mae sir Ddinbych yn enwog, wrth gwrs, am ei heirin, ond hefyd am ei chynnyrch arall, gan gynnwys cynnyrch bragwyr annibynnol gwych ar draws y sir. Prif Weinidog, a fyddech chi'n cytuno bod y bragwyr annibynnol hynny yn cyfrannu nid yn unig at yr economi, ond yn gadarnhaol at hunaniaeth y cymunedau y maen nhw wedi'u lleoli ynddyn nhw? Ac a wnaiff Llywodraeth Cymru bopeth o fewn ei gallu i barhau i'w hyrwyddo a'u cefnogi? 

Llywydd, I think I had an opportunity to visit one of those outlets with the Member when we were said to be on the campaign trail in his constituency not that long ago. [Laughter.] And of course, he is right that those small, independent brewers, they provide not just an excellent product but that sense of local identity that goes alongside it. Just as we celebrate the Denbigh plum, so we celebrate the work of those independent brewers that operate in that part of Wales. 

Llywydd, rwy'n credu fy mod i wedi cael cyfle i ymweld ag un o'r lleoedd hynny gyda'r Aelod pan yr oeddwn ni'n ymgyrchu, yn ôl y sôn, yn ei etholaeth ddim mor bell â hynny yn ôl. [Chwerthin.] Ac wrth gwrs, mae'n iawn bod y bragwyr bach, annibynnol hynny, nid yn unig yn darparu cynnyrch rhagorol ond yr ymdeimlad hwnnw o hunaniaeth leol sy'n cyd-fynd ag ef. Yn union fel yr ydyn ni'n dathlu eirin Dinbych, felly hefyd rydyn ni'n dathlu gwaith y bragwyr annibynnol hynny sy'n gweithredu yn y rhan honno o Gymru. 

Dynodi Parc Cenedlaethol
National Park Designation

9. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ddynodi ardal o harddwch naturiol eithriadol bryniau Clwyd a dyffryn Dyfrdwy fel parc cenedlaethol? OQ59644

9. Will the First Minister provide an update on the designation of the Clwydian range and Dee valley area of outstanding natural beauty as a national park? OQ59644

Delivery of the commitment to designate a new national park remains on track for completion during this Senedd term. With a project team established and initial analysis complete, Natural Resources Wales has now moved on to gathering the detailed evidence needed, and engagement with residents, users and key stakeholders of that new national park.

Mae cyflawni'r ymrwymiad i ddynodi parc cenedlaethol newydd yn parhau ar y trywydd iawn i'w gwblhau yn ystod tymor y Senedd hon. Gyda thîm prosiect wedi'i sefydlu a'r dadansoddiad cychwynnol wedi'i gwblhau, mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi symud ymlaen erbyn hyn i gasglu'r dystiolaeth fanwl sydd ei hangen, ac ymgysylltu â phreswylwyr, defnyddwyr a rhanddeiliaid allweddol y parc cenedlaethol newydd hwnnw.

I welcome the progress, First Minister; that's really good to hear. One common concern is managing tourism so that it's sustainable, and I believe that the area of outstanding natural beauty already is very good at doing this. One initiative that they have is the hop-off, hop-on bus that tours the Dee valley. it's a circular route running every Saturday from 1 April to 4 November, linking Llangollen and the surrounding villages to popular local tourist destinations, including the Pontcysyllte aqueduct, Wenffrwd nature reserve, Horseshoe Falls, Valle Crucis abbey, Plas Newydd historic house and the Horsehoe Pass. First Minister, would Transport for Wales promote this initiative along with a general campaign to get more people on public bus transport? It's really good to use this bus to visit local attractions, rather than taking the car. And could you update the Chamber on when you expect the consultation to proceed regarding the redesignation with the local people living in the area? Thank you.    

Rwy'n croesawu'r cynnydd, Prif Weinidog; mae hynny'n dda iawn i'w glywed. Un pryder cyffredin yw rheoli twristiaeth fel ei bod yn gynaliadwy, ac rwy'n credu bod yr ardal o harddwch naturiol eithriadol eisoes yn dda iawn am wneud hyn. Un fenter sydd ganddyn nhw yw'r bws camu 'mlaen a chamu ffwrdd sy'n teithio o gwmpas dyffryn Dyfrdwy. Mae'n llwybr cylchol sy'n rhedeg bob dydd Sadwrn rhwng 1 Ebrill a 4 Tachwedd, gan gysylltu Llangollen a'r pentrefi cyfagos â chyrchfannau poblogaidd i dwristiaid yn yr ardal leol, gan gynnwys traphont ddŵr Pontcysyllte, gwarchodfa natur Wenffrwd, Rhaeadr yr Oernant, abaty Glyn y Groes, tŷ hanesyddol Plas Newydd a Bwlch yr Oernant. Prif Weinidog, a wnaiff Trafnidiaeth Cymru hyrwyddo'r fenter hon ynghyd ag ymgyrch gyffredinol i gael mwy o bobl ar drafnidiaeth bysiau cyhoeddus? Mae'n dda iawn defnyddio'r bws hwn i ymweld ag atyniadau lleol, yn hytrach na mynd â'r car. Ac a allech chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr ynghylch pryd yr ydych chi'n disgwyl i'r ymgynghoriad ynglŷn â'r ailddynodi gael ei gynnal gyda'r bobl leol sy'n byw yn yr ardal? Diolch.    

Llywydd, I thank Carolyn Thomas for those questions. On her final point, the process of gaining national park designation is a significant one, and there are a series of legal obligations that have to be discharged along the route. A point in the process will come where there will be a formal consultation. We expect that to happen in 2024, and what will happen in advance of that will be the engagement exercise that I referred to in my original answer.

As to the hop-on, hop-off sightseeing bus, it’s one of the pleasures of First Minister’s questions to become more familiar with parts of north Wales as we follow the Member on her bus journeys around it, so I’m grateful to her for that. I’m sure that the bus in the Clwydian range, the Dee valley area, is a very important part of reducing congestion and increasing access and, Llywydd, there is very good evidence to draw on in improving those services in the new national park, because Sherpa’r Wyddfa, which is a new service that I’ve mentioned here before in answering questions from Siân Gwenllian, has had a similar service in the Eryri national park since 2021. In 2021, the patronage of that service was 267,000 passengers, and it grew to 380,000 passengers in a single year, in the year 2022. So, we’re expecting a further growth in that service and I think it demonstrates the success that can be had from providing bus transport focused on the particular advantages that come with being a national park, and making sure that visitors are able to use those beautiful parts of Wales in a way that is convenient for them, but sustainable for those who live in that area as well.

Llywydd, diolch i Carolyn Thomas am y cwestiynau hynny. Ar ei phwynt olaf, mae'r broses o ennill dynodiad parc cenedlaethol yn un sylweddol, ac mae cyfres o rwymedigaethau cyfreithiol y mae'n rhaid eu cyflawni ar hyd y llwybr. Daw pwynt yn y broses lle bydd ymgynghoriad ffurfiol. Rydyn ni'n disgwyl i hynny ddigwydd yn 2024, a'r hyn a fydd yn digwydd cyn hynny fydd yr ymarfer ymgysylltu y cyfeiriais i ato yn fy ateb gwreiddiol.

O ran y bws camu 'mlaen a chamu ffwrdd sy'n ymweld ag atyniadau twristiaeth, un o bleserau cwestiynau'r Prif Weinidog yw dod yn fwy cyfarwydd â rhannau o ogledd Cymru wrth i ni ddilyn yr Aelod ar ei theithiau bws o'i chwmpas, felly rwy'n ddiolchgar iddi am hynny. Rwy'n siŵr bod y bws ym Mryniau Clwyd, ardal Dyffryn Dyfrdwy, yn chwarae rhan bwysig iawn wrth leihau tagfeydd a chynyddu mynediad a, Llywydd, mae tystiolaeth dda iawn i'w defnyddio i wella'r gwasanaethau hynny yn y parc cenedlaethol newydd, oherwydd bod Sherpa'r Wyddfa, sy'n wasanaeth newydd yr wyf wedi sôn amdano yma o'r blaen wrth ateb cwestiynau gan Siân Gwenllian, wedi bod â gwasanaeth tebyg ym mharc cenedlaethol Eryri ers 2021. Yn 2021, cafodd y gwasanaeth hwnnw ei ddefnyddio gan 267,000 o deithwyr, a thyfodd i 380,000 o deithwyr mewn un flwyddyn, yn y flwyddyn 2022. Felly, rydyn ni'n disgwyl twf arall yn y gwasanaeth hwnnw ac rwy'n credu ei fod yn dangos y llwyddiant y mae modd ei gael o ddarparu trafnidiaeth bws sy'n canolbwyntio ar y manteision penodol a ddaw yn sgil bod yn barc cenedlaethol, a sicrhau bod ymwelwyr yn gallu defnyddio'r rhannau hardd hynny o Gymru mewn ffordd sy'n gyfleus iddyn nhw, ond sy'n gynaliadwy i'r rhai sy'n byw yn yr ardal honno hefyd.

14:25

Cwestiwn 10 yn olaf. Jack Sargeant. 

Finally, question 10. Jack Sargeant. 

Rheoleiddio Deallusrwydd Artiffisial
Regulation of Artificial Intelligence

10. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch rheoleiddio deallusrwydd artiffisial? OQ59636

10. What discussions has the Welsh Government had with the UK Government about regulation of artificial intelligence? OQ59636

Llywydd, the Welsh Government officials have been in dialogue with counterparts in the UK Government about AI regulation. I support the need for regulation in this area, alongside relevant standards, governance and assurance mechanisms that will help ensure that AI is used in responsible, ethical, inclusive and safe ways.

Llywydd, mae swyddogion Llywodraeth Cymru wedi bod yn trafod â chymheiriaid yn Llywodraeth y DU ynghylch rheoleiddio deallusrwydd artiffisial. Rwy'n cefnogi'r angen am reoleiddio yn y maes hwn, ochr yn ochr â safonau, llywodraethu a dulliau sicrwydd perthnasol a fydd yn helpu i sicrhau bod deallusrwydd artiffisial yn cael ei ddefnyddio mewn ffyrdd cyfrifol, moesegol, cynhwysol a diogel.

I'm grateful to the First Minister for his answer, and can I put on record my support for his comments he’s made there? That is to say, as an engineer, First Minister, I have been surprised for some time, actually, about how little AI has been talked about in policy circles. I think it was around three years ago now when I wrote about the need to manage automation very carefully if we weren’t to see the same sort of impact that we saw with deindustrialisation in the 1980s.

Now, we’ve heard already from Altaf Hussain in the Chamber the opportunities that AI has in front of us, and we must embrace those opportunities, because AI is happening. What’s important, First Minister, is we get our response right. That is to say that, globally, we have been playing regulatory catch-up ever since social media emerged, and AI is about to significantly provide a bigger change. We must work together to regulate right and to ensure a just transition protects working people. First Minister, will you take that message directly to the UK Government, and will you also outline how, in Wales, we work through our social partnership approach to ensure a just transition?

Rwy'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am ei ateb, ac a gaf i gofnodi fy nghefnogaeth i'r sylwadau y mae wedi'u gwneud yno? Hynny yw, fel peiriannydd, Prif Weinidog, yr wyf wedi synnu ers peth amser, mewn gwirionedd, cyn lleied o sôn sydd wedi bod am ddeallusrwydd artiffisial mewn cylchoedd polisi. Rwy'n credu ei fod tua thair blynedd yn ôl nawr pan ysgrifennais am yr angen i reoli awtomeiddio yn ofalus iawn os nad oeddem am weld yr un math o effaith ag a wnaethon ni ei gweld gyda dad-ddiwydiannu yn y 1980au.

Nawr, rydyn ni eisoes wedi clywed gan Altaf Hussain yn y Siambr am y cyfleoedd sydd o'n blaenau ni o ran deallusrwydd artiffisial, a rhaid i ni gofleidio'r cyfleoedd hynny, oherwydd mae deallusrwydd artiffisial yn digwydd. Yr hyn sy'n bwysig, Prif Weinidog, yw ein bod ni'n cael ein hymateb yn gywir. Hynny yw, yn fyd-eang, rydyn wedi bod yn ceisio dal i fyny o safbwynt rheoleiddio byth ers i'r cyfryngau cymdeithasol ddod i'r amlwg, ac mae deallusrwydd artiffisial ar fin darparu newid mwy sylweddol o lawer. Mae'n rhaid i ni weithio gyda'n gilydd i reoleiddio'n gywir ac i sicrhau bod trosglwyddiad cyfiawn yn diogelu pobl sy'n gweithio. Prif Weinidog, a wnewch chi fynd â'r neges honno'n uniongyrchol at Lywodraeth y DU, ac a wnewch chi hefyd amlinellu sut, yng Nghymru, yr ydyn ni'n gweithio drwy ein dull partneriaeth gymdeithasol i sicrhau trosglwyddiad cyfiawn?

Llywydd, Jack Sargeant makes a series of very important points. If the debate on AI has been slow to emerge, it has certainly caught fire in more recent weeks. This is an area where I believe that UK-wide regulation has significant advantages, and the Welsh Government will play our part in the consultation that the UK Government is currently carrying out on AI regulation. But we will do it in the way that Jack Sargeant has suggested, Llywydd—we will do it in a spirit of social partnership. We will make sure that our response draws on the views of the wider private and public sector in Wales. We know that our trade union colleagues have done some very important work into the impact of AI in the workplace. We will also draw, Llywydd, on the close relationship that we have with the Centre for Data, Ethics and Innovation, because this is an area where I think being sure that we do not treat it simply as a technological issue, but that we are alert to the ethical issues that stand alongside it, is very important in order to make sure that the advantages can be harvested and that the rights of individuals are also properly protected. That will be the focus of our contribution to the consultation, and then I hope that, instead of playing catch-up, as Jack Sargeant has said, we will have a regulatory regime in place that has the public interest at its core, despite the fact that we are often dealing here with very powerful and transnational companies. 

Llywydd, mae Jack Sargeant yn gwneud cyfres o bwyntiau pwysig iawn. Os yw'r ddadl ar ddeallusrwydd artiffisial wedi bod yn araf yn dod i'r amlwg, mae'n sicr wedi cyflymu yn ystod yr wythnosau diwethaf. Mae hwn yn faes lle rwy'n credu bod gan reoleiddio ledled y DU fanteision sylweddol, a bydd Llywodraeth Cymru'n chwarae ein rhan yn yr ymgynghoriad y mae Llywodraeth y DU yn ei gynnal ar hyn o bryd ar reoleiddio deallusrwydd artiffisial. Ond fe wnawn ni hynny yn y ffordd y mae Jack Sargeant wedi'i hawgrymu, Llywydd—fe wnawn ni hynny mewn ysbryd o bartneriaeth gymdeithasol. Byddwn ni'n sicrhau bod ein hymateb yn defnyddio barn y sector preifat a chyhoeddus ehangach yng Nghymru. Rydyn ni'n gwybod bod ein cydweithwyr yn yr undebau llafur wedi gwneud gwaith pwysig iawn ar effaith deallusrwydd artiffisial yn y gweithle. Byddwn ni hefyd, Llywydd, yn manteisio ar y berthynas agos sydd gennym ni â'r Ganolfan Data, Moeseg ac Arloesi, oherwydd mae hwn yn faes lle rwy'n credu bod bod yn sicr nad ydyn ni'n ei drin fel mater technolegol yn unig, ond ein bod ni'n effro i'r materion moesegol sy'n cyd-fynd ag ef, yn bwysig iawn er mwyn sicrhau bod modd elwa ar y manteision a bod hawliau unigolion hefyd yn cael eu diogelu'n gywir. Dyna fydd ffocws ein cyfraniad i'r ymgynghoriad, ac yna rwy'n gobeithio, yn lle chwarae dal i fyny, fel y dywedodd Jack Sargeant, y bydd gennym ni drefn reoleiddio ar waith sydd â budd y cyhoedd wrth ei gwraidd, er gwaethaf y ffaith ein bod ni'n ymdrin yn aml yma â chwmnïau trawswladol a phwerus iawn. 

14:30
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny. Lesley Griffiths.

The next item, therefore, is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement. Lesley Griffiths. 

Member
Lesley Griffiths 14:30:44
Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd

Diolch, Llywydd. There are no changes to this week's business. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically. 

Diolch, Llywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig. 

Can I call for an oral or written statement from the Minister for Climate Change on the rules around retrospective planning applications, enforcements and appeals, please? I have an issue within my constituency where a retrospective planning application was applied for four years ago, and despite being rejected on three separate occasions, a further appeal has been lodged, which means a final decision will not be taken until next year. One of the conditions the application has been rejected on can never be overcome. So, a community are left frustrated that building work has continued, and a second and third retrospective application was allowed to be submitted.

What has also caused frustration is that the enforcement notice has also been appealed. Surely, when a planning condition can't be overcome—is physically unable to be overcome—then allowing retrospective submissions a second and third time, and appeals, is a costly, time-consuming exercise on already stretched planning authorities. So, can I ask for a statement accordingly? Diolch, Llywydd.

A gaf i alw am ddatganiad llafar neu ysgrifenedig gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar y rheolau ynghylch ceisiadau cynllunio ôl-weithredol, hysbysiadau gorfodi ac apeliadau, os gwelwch yn dda? Mae gennyf broblem yn fy etholaeth lle cafodd cais cynllunio ôl-weithredol ei wneud bedair blynedd yn ôl, ac er iddo gael ei wrthod ar dri achlysur gwahanol, mae apêl arall wedi'i chyflwyno, sy'n golygu na fydd penderfyniad terfynol yn cael ei wneud tan y flwyddyn nesaf. Nid oes modd goresgyn un o'r amodau y mae'r cais wedi'i wrthod arno. Felly, mae cymuned yn rhwystredig bod gwaith adeiladu wedi parhau, ac y caniatawyd i ail a thrydydd cais ôl-weithredol gael eu cyflwyno.

Yr hyn sydd hefyd wedi achosi rhwystredigaeth yw bod apêl wedi'i chyflwyno hefyd yn erbyn yr hysbysiad gorfodi. Siawns pan nad oes modd goresgyn amod cynllunio—nad oes modd ei oresgyn yn ffisegol—yna mae caniatáu i geisiadau ôl-weithredol gael eu cyflwyno am yr ail a'r trydydd tro, ac apeliadau, yn ymarfer costus, llafurus i awdurdodau cynllunio sydd eisoes dan bwysau. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad yn unol â hynny? Diolch, Llywydd.

Thank you. The Minister is currently reviewing the regulations around retrospective planning permissions. I think what you're asking is very, very specific and the Minister is in her place and has heard you. I think it might be best if you write to her directly. 

Diolch. Mae'r Gweinidog yn adolygu'r rheoliadau ynghylch caniatâd cynllunio ôl-weithredol ar hyn o bryd. Rwy'n credu bod yr hyn yr ydych chi'n ei ofyn yn benodol iawn, iawn ac mae'r Gweinidog yn ei lle ac wedi'ch clywed chi. Rwy'n credu y byddai'n well pe baech chi'n ysgrifennu ati'n uniongyrchol. 

Good afternoon, Trefnydd. May I ask for two statements, please? The first, a statement from the Minister for Health and Social Services about the recruitment and training of dentists, and what steps are being taken to improve overseas recruitment to the profession. I've met with many practitioners over recent months, and I know we've got a very valuable report from the health committee around dentists. One of the issues is overseas recruitment being the only real short-term response. So, I'd like to understand where that's at, please.

And, secondly, a statement from the Deputy Minister for Climate Change around bus reform legislation and the timetable around that, please. On Friday, I met with residents in Borth, Ceredigion, to hear about their concerns about the deterioration of bus services in their community. We've had a statement on the short-term picture, but the legislation is long overdue, and I'd be grateful, as I'm sure others would as well, for an update from the Minister on the progress of these legislative proposals, and the timescales as well for the legislation. Thank you. Diolch yn fawr iawn.  

Prynhawn da, Trefnydd. A gaf i ofyn am ddau ddatganiad os gwelwch yn dda? Y cyntaf, datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol am recriwtio a hyfforddi deintyddion, a pha gamau sy'n cael eu cymryd i wella recriwtio dramor i'r proffesiwn. Rwyf i wedi cwrdd â llawer o ymarferwyr yn ystod  y misoedd diwethaf, ac rwy'n gwybod bod gennym ni adroddiad gwerthfawr iawn gan y pwyllgor iechyd ynghylch deintyddion. Un o'r materion yw mai recriwtio dramor yw'r unig ymateb gwirioneddol yn y tymor byr. Felly, hoffwn i ddeall ble rydym arni o ran hynny, os gwelwch yn dda.

Ac, yn ail, datganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ynghylch deddfwriaeth diwygio bysiau a'r amserlen ynghylch hynny, os gwelwch yn dda. Ddydd Gwener, cwrddais â thrigolion y Borth, Ceredigion, i glywed am eu pryderon am ddirywiad gwasanaethau bysiau yn eu cymuned. Rydyn ni wedi cael datganiad ar y sefyllfa tymor byr, ond mae'n hen bryd cael deddfwriaeth, a byddwn i'n ddiolchgar, fel rwy'n siŵr y byddai eraill hefyd, i gael yr wybodaeth ddiweddaraf gan y Gweinidog am gynnydd y cynigion deddfwriaethol hyn, a'r amserlenni hefyd ar gyfer y ddeddfwriaeth. Diolch. Diolch yn fawr iawn.  

Thank you. The Minister for Health and Social Services is very keen to attract overseas graduates and, indeed, international dentists to work here in Wales. Those dentists who have a primary degree from the European Union, or the European Economic Area, are eligible to have full registration with the General Dental Council straight away. That allows them, then, to join the NHS performer list, to work in primary care dental practice. If an individual doesn't have those degrees, if he or she has registration from a non-EU or non-EAA institution, they then have to complete the overseas registration examination. What we're doing is making sure that they are available to those international dentists, and I know the number of places on this summer's sitting of that exam has tripled as part of the recovery of the examination following the COVID pandemic. The Minister's also very keen, as I said, to attract international graduates on the tier 5 visa programme within hospital settings.

In relation to your second question around bus legislation, you'll be aware that the First Minister, every year, brings forward a statement in the Chamber, and, last year, in his legislative statement to the Siambr, he stated that we would bring forward a bus reform Bill in the third year of this Senedd term.

Diolch. Mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn awyddus iawn i ddenu graddedigion tramor ac, yn wir, deintyddion rhyngwladol i weithio yma yng Nghymru. Mae'r deintyddion hynny sydd â gradd gyntaf o'r Undeb Ewropeaidd, neu'r Ardal Economaidd Ewropeaidd, yn gymwys i gofrestru'n llawn gyda'r Cyngor Deintyddol Cyffredinol ar unwaith. Mae hynny'n caniatáu iddyn nhw wedyn i ymuno â rhestr perfformwyr y GIG, i weithio mewn practis deintyddol gofal sylfaenol. Os nad oes gan unigolyn y graddau hynny, os ydyn nhw wedi'u cofrestru gyda sefydliad nad yw'n aelod o'r UE neu sefydliad nad yw'n rhan o'r Ardal Economaidd Ewropeaidd, yna mae'n rhaid iddyn nhw gwblhau'r arholiad cofrestru tramor. Yr hyn yr ydyn ni'n ei wneud yw sicrhau eu bod ar gael i'r deintyddion rhyngwladol hynny, ac rwy'n gwybod bod nifer y lleoedd i sefyll yr arholiad yr haf hwn wedi treblu fel rhan o adferiad yr arholiad yn dilyn pandemig COVID. Mae'r Gweinidog hefyd yn awyddus iawn, fel y dywedais i, i ddenu graddedigion rhyngwladol ar y rhaglen fisa haen 5 mewn ysbytai.

O ran eich ail gwestiwn ynghylch deddfwriaeth bysiau, byddwch chi'n ymwybodol bod y Prif Weinidog, bob blwyddyn, yn cyflwyno datganiad yn y Siambr, a'r llynedd, yn ei ddatganiad deddfwriaethol i'r Siambr, dywedodd y bydden ni'n cyflwyno Bil diwygio bysiau yn nhrydedd flwyddyn tymor y Senedd hon.

Trefnydd, could I request a statement from the Minister for Health and Social Services, providing us with an update on access to fracture liaison services in Wales? Fractures caused by osteoporosis affect half of women over 50, and a fifth of men. In terms of years lost to premature deaths and disability, fractures are the fourth most devastating health condition of all. Effective therapies exist, but the postcode lottery for fracture liaison services means that thousands of people who need it are missing out on treatment. The result is thousands of preventable spinal and hairline fractures that are life changing for people and costly for the NHS. In February, the Minister issued a written statement, stating that she expected health boards to achieve 100 per cent coverage of FLS by September next year. This week, the Royal Osteoporosis Society will launch a campaign to end the postcode lottery for FLS across the UK. I would be grateful if the Minister could provide the Chamber with an update on the progress being made here in Wales. Thank you very much.

Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am fynediad at wasanaethau cyswllt toresgyrn yng Nghymru? Mae toriadau sy'n cael eu hachosi gan osteoporosis yn effeithio ar hanner y menywod dros 50 oed, ac un o bob pump o ddynion. O ran blynyddoedd sy'n cael eu colli i farwolaethau ac anabledd cynamserol, torri esgyrn yw'r pedwerydd cyflwr iechyd mwyaf dinistriol. Mae therapïau effeithiol yn bodoli, ond mae'r loteri cod post ar gyfer gwasanaethau cyswllt toresgyrn yn golygu bod miloedd o bobl sydd ei angen yn colli'r cyfle i gael triniaeth. Y canlyniad yw miloedd o doriadau asgwrn cefn a chrac trwch blewyn y byddai modd eu hatal sy'n newid bywydau i bobl ac sy'n gostus i'r GIG. Ym mis Chwefror, cyhoeddodd y Gweinidog ddatganiad ysgrifenedig, yn nodi ei bod yn disgwyl i fyrddau iechyd sicrhau bod gwasanaethau cyswllt toresgyrn ar gael i bawb erbyn mis Medi y flwyddyn nesaf. Yr wythnos hon, bydd y Gymdeithas Osteoporosis Frenhinol yn lansio ymgyrch i ddod â'r loteri cod post i ben ar gyfer gwasanaethau cyswllt toresgyrn ledled y DU. Byddwn i'n ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr am y cynnydd sy'n cael ei wneud yma yng Nghymru. Diolch yn fawr iawn.

14:35

Thank you. I think you outlined very clearly the many harms that come from a fracture—it's not just the fracture itself, but the life-changing issues that can often follow, particularly very complex fractures. I think the Minister for Health and Social Services is very keen to continue working, particularly with our third sector, to be very proactive to try to ensure that people avoid falls in the first place, for instance, so that they're not requiring then the hospital treatment and, as you say, the therapies after. The Minister did make a written statement back in February. There's still quite a significant amount of time—probably about 16 months—before the deadline that she set for the health boards, so I don't think a statement at the moment is necessary. But I'm sure that, if the Minister feels there is something to update Members on, she'll be happy to bring forward a written statement.FootnoteLink

Diolch. Rwy'n credu eich bod chi wedi amlinellu'n glir iawn y mathau niferus o niwed a all gael eu hachosi gan dorasgwrn—nid y toriad ei hun yn unig, ond y materion sy'n newid bywyd sy'n gallu dilyn yn aml, yn enwedig toriadau cymhleth iawn. Rwy'n credu bod y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn awyddus iawn i barhau i weithio, yn enwedig gyda'n trydydd sector, i fod yn rhagweithiol iawn i geisio sicrhau bod pobl yn osgoi cwympo yn y lle cyntaf, er enghraifft, fel nad oes angen iddyn nhw wedyn gael triniaeth yn yr ysbyty ac, fel y dywedwch chi, y therapïau ar ôl hynny. Gwnaeth y Gweinidog ddatganiad ysgrifenedig yn ôl ym mis Chwefror. Mae cryn dipyn o amser o hyd—tua 16 mis yn ôl pob tebyg—cyn y dyddiad cau a bennodd hi ar gyfer y byrddau iechyd, felly nid wyf i'n meddwl bod angen datganiad ar hyn o bryd. Ond rwy'n siŵr, os yw'r Gweinidog yn teimlo bod rhywbeth y gall hi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau yn ei gylch, y bydd yn hapus i gyflwyno datganiad ysgrifenedig.FootnoteLink

I call for two statements. The first is on the Welsh Government strategy for cystic fibrosis in Wales. I'm sure you'll be aware that this week marks Cystic Fibrosis Week. Cystic fibrosis is a progressive genetic condition that primarily causes the lungs and digestive system to become clogged with mucus, and affects roughly 500 people across Wales. As well as affecting them physically and mentally, it also affects them financially. And according to a recent report conducted by the University of Bristol, the additional cost of living with cystic fibrosis is over £6,500 each year. Despite the current median age of death for someone with cystic fibrosis being tragically young, at just 38, this means that, over their lifetime, they will face roughly £0.25 million of extra costs. I therefore call for a statement from the Welsh Government on its strategy both to speed up the development of new cystic fibrosis treatments, and to address the need for financial support for people living with cystic fibrosis.

I also call for a statement from the health Minister on the care and treatment of polio survivors in Wales. As a patron of the British Polio Fellowship, I sponsored and spoke at last Wednesday evening's event in the Senedd, launching their optimal clinical care pathway for people affected by polio, attended by many polio survivors living in Wales, who emphasised how important the pathway is to them. Thousands contracted the polio virus when they were children, and they continue to suffer with its long-term consequences. The pathway is a recommended patient route through the healthcare system, which will ensure polio survivors receive the right care at the right time, and they need it to be adopted by the NHS, health boards and social care services across Wales. I therefore call for a statement by the health Minister, detailing how she will engage with the British Polio Fellowship regarding implementation of the pathway, and the need to reduce variation in care for polio survivors living in Wales. Diolch.

Rwy'n galw am ddau ddatganiad. Mae'r cyntaf ar strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer ffeibrosis systig yng Nghymru. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n ymwybodol bod yr wythnos hon yn nodi Wythnos Ffeibrosis Systig. Mae ffeibrosis systig yn gyflwr genetig cynyddol sy'n bennaf yn achosi i'r ysgyfaint a'r system dreulio gael eu tagu â mwcws, ac mae'n effeithio ar oddeutu 500 o bobl ledled Cymru. Yn ogystal ag effeithio arnyn nhw'n gorfforol ac yn feddyliol, mae hefyd yn effeithio arnyn nhw'n ariannol. Ac yn ôl adroddiad diweddar gan Brifysgol Bryste, mae'r gost ychwanegol o fyw gyda ffeibrosis systig dros £6,500 bob blwyddyn. Er bod yr oedran marwolaeth canolrifol presennol i rywun â ffibrosis systig yn drasig o ifanc, yn 38 oed yn unig, mae hyn yn golygu, yn ystod ei oes, y bydd yn wynebu tua £0.25 miliwn o gostau ychwanegol. Felly, rwy'n galw am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar ei strategaeth i gyflymu'r gwaith o ddatblygu triniaethau newydd ar gyfer ffeibrosis systig, ac i ymdrin â'r angen am gymorth ariannol i bobl sy'n byw gyda ffeibrosis systig.

Rwyf i hefyd yn galw am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd ar y gofal a'r driniaeth sydd ar gael i oroeswyr polio yng Nghymru. Fel noddwr Cymrodoriaeth Polio Prydain, fe wnes i noddi a siarad yn y digwyddiad nos Fercher diwethaf yn y Senedd, gan lansio eu llwybr gofal clinigol gorau posibl ar gyfer pobl y mae polio yn effeithio arnyn nhw, a gafodd ei fynychu gan lawer o oroeswyr polio sy'n byw yng Nghymru, a bwysleisiodd pa mor bwysig yw'r llwybr iddyn nhw. Gwnaeth miloedd ddal y feirws polio pan oedden nhw'n blant, ac maen nhw'n parhau i ddioddef o'i ganlyniadau tymor hir. Mae'r llwybr yn llwybr sydd wedi'i argymell i gleifion drwy'r system gofal iechyd, a fydd yn sicrhau bod goroeswyr polio yn cael y gofal cywir ar yr adeg gywir, ac mae angen iddo gael ei fabwysiadu gan y GIG, byrddau iechyd a gwasanaethau gofal cymdeithasol ledled Cymru. Felly, rwy'n galw am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd, yn manylu ar sut y bydd hi'n ymgysylltu â Chymrodoriaeth Polio Prydain ynghylch gweithredu'r llwybr, a'r angen i leihau'r amrywiaeth mewn gofal i oroeswyr polio sy'n byw yng Nghymru. Diolch.

Thank you. As you say, it's good to see—. I can see you've got your badge on, recognising the Cystic Fibrosis Trust and the work that they undertake. And the Minister for Health and Social Services has made it very clear to health boards her expectations around that, and, obviously, new drugs that do come forward to help with this devastating disease are looked at on a case-by-case basis.

With regard to polio survivors, as you say, there are many polio survivors living in Wales at the current time. I'm not aware of the pathway process, but I will certainly ask the Minister for Health and Social Services to inform Members if there is anything specific being done in relation to that.

Diolch. Fel yr ydych chi'n ei ddweud, mae'n dda gweld—. Gallaf i weld eich bod chi'n gwisgo'ch bathodyn yn cydnabod yr Ymddiriedolaeth Ffibrosis Systig a'r gwaith y maen nhw'n ei wneud. Ac mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi'i gwneud ei disgwyliadau ynghylch hynny'n glir iawn i fyrddau iechyd, ac, yn amlwg, mae cyffuriau newydd sy'n cael eu cyflwyno i helpu gyda'r clefyd dinistriol hwn yn cael eu hystyried fesul achos.

O ran goroeswyr polio, fel y dywedwch chi, mae llawer o oroeswyr polio yn byw yng Nghymru ar hyn o bryd. Nid wyf yn ymwybodol o broses y llwybr, ond yn sicr fe wnaf i ofyn i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol roi gwybod i'r Aelodau os oes unrhyw beth penodol yn cael ei wneud o ran hynny.

14:40
3. Datganiad gan y Prif Weinidog: Codi Proffil Rhyngwladol Cymru—Diweddariad ar weithgarwch cysylltiadau rhyngwladol Llywodraeth Cymru
3. Statement by the First Minister: Raising Wales’s International Profile—An update on the Welsh Government’s international relations activity

Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan y Prif Weinidog ar godi proffil rhynglwadol Cymru a diweddariad ar weithgarwch cysylltiadau rhyngwladol Llywodraeth Cymru. Y Prif Weinidog, felly, Mark Drakeford. 

The next item is a statement by the First Minister on raising Wales's international profile and an update on the Welsh Government's international relations activity. The First Minister, Mark Drakeford.

Diolch yn fawr, Llywydd. Mae Cymru wedi bod yn wlad sy’n edrych tuag allan ers cryn amser, gyda chysylltiadau rhyngwladol cryf. Mae ein hanes yn llawn straeon am gydweithio agos â’n cymdogion agosaf. Yn wir, un o nodweddion mwyaf hynod Oes y Seintiau yw pa mor bell, a pha mor aml, yr oedd dynion a gwragedd Cymru yn teithio i lefydd eraill, a’r môr sydd o gwmpas ar dair ochr y wlad oedd eu priffordd gyffredin. Gannoedd o flynyddoedd yn ddiweddarach, gwnaeth y chwyldro diwydiannol cyntaf ddenu pobl o bob rhan o’r byd i Gymru ar gyfer ein glo, ein haearn a’n dur, ac mae pobl o dreftadaeth Gymreig wedi teithio y tu hwnt i’n ffiniau ac i’w canfod ledled y byd. Mae’r teimlad cryf hwnnw o ryngwladoldeb yr un mor bwysig inni heddiw ag yr oedd ganrifoedd yn ôl. Mae’n gymorth inni ffynnu fel gwlad.

Mae penderfyniad y Deyrnas Unedig i adael yr Undeb Ewropeaidd wedi ei gwneud yn bwysicach nag erioed ein bod yn cynnal ac yn cryfhau ein cysylltiadau hir-sefydlog gyda rhanbarthau a gwledydd yn Ewrop, ond hefyd gyda phartneriaid ar draws y byd. Datblygwyd ein strategaeth ryngwladol i wneud hynny’n union, ac i ddefnyddio pob cyfle i adeiladu ein proffil yn rhyngwladol, a thrwy hynny i gefnogi busnesau drwy agor marchnadoedd newydd, eu cefnogi i gynyddu eu hallforion a’u hannog i fewnfuddsoddi i Gymru. 

Thank you very much, Llywydd. Wales has long been an outward-looking country with strong international connections. Our history is full of stories of close collaboration with our nearest neighbours. Indeed, one of the most striking features of the Age of Saints is how far, and how frequently, Welsh men and women travelled to other places, with the sea that surrounds us on three sides as their common highway. Hundreds of years later, our leading role in the first industrial revolution drew people from around the globe to Wales for our coal, our iron and steel, and people with Welsh heritage have travelled beyond our borders and are to be found in every part of the world. That strong sense of internationalism is as significant to us today as it was all those centuries ago. It helps us to prosper as a country.

The UK’s decision to leave the European Union has made it more important than ever that we maintain and strengthen our long-standing relationships with regions and countries in Europe, but also with partners around the world. Our international strategy was developed to do just that, and to use all opportunities to build our profile internationally, and in that way to support businesses by opening new markets, supporting them to increase their exports and encouraging inward investment to Wales.

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

Dirprwy Lywydd, Welsh goods exports surpassed the value of their pre-pandemic level at £20.5 billion in 2022. We will invest £4 million this year in a comprehensive programme of export support for Welsh businesses, including an active programme of trade missions and events. Following visits to Boston and Amsterdam last week, we will be taking businesses to Paris later this month.

Our international work, though, is not simply about trade. It’s an important opportunity to draw attention to the enormous talent that lies within Wales, and the values that are important to us as a nation. The unparalleled global attention focused on the world cup in Qatar provided a platform to promote Wales, to create opportunities for co-operation and business, but also to take every chance to set out the importance to Wales of our commitment to those rights—human rights, labour rights, rights of the LGBTQ+ population—that we believe belong to us all.

Dirprwy Lywydd, sport is of huge interest to many of our fellow citizens. That is why it provides such an important platform for us to tell the story of Wales. Whether that’s the incredible sporting success of our athletes, from world cup finals in Qatar to the women’s rugby team reaching the finals in New Zealand or the six athletes we met in the Senedd last week, before they compete in the Special Olympics in Berlin later this month. Wrexham is now well and truly on the international map, thanks to success on the football field and something the Trefnydd was just saying to me about Hollywood. [Laughter.] And Dirprwy Lywydd, there is much more to come.

In March this year, we launched Wales in France 2023, a key focus for this year, based around, but going beyond, the men’s Rugby World Cup. Just as we did in 2019 in Japan, we look forward to the opportunities to promote Wales by bringing together Government and external stakeholders to work together for Wales. 

Dirprwy Lywydd, yn 2022 cynyddodd allforion nwyddau o Gymru i lefel werth £20.5 biliwn, sef mwy na'r hyn yr oedd cyn y pandemig. Fe fyddwn ni'n buddsoddi £4 miliwn eleni mewn rhaglen gynhwysfawr o gymorth i fusnesau Cymru gydag allforio, gan gynnwys rhaglen weithredol o deithiau a digwyddiadau masnach. Yn dilyn ymweliadau â Boston ac Amsterdam yr wythnos diwethaf, fe fyddwn ni'n mynd â busnesau i Baris yn ddiweddarach y mis hwn.

Fodd bynnag, nid yw ein gwaith rhyngwladol ni ynghylch masnach yn unig. Mae hwn yn gyfle pwysig i dynnu sylw at y dalent enfawr sydd yng Nghymru, a'r gwerthoedd sy'n bwysig i'n cenedl ni. Roedd y sylw byd-eang digyffelyb a oedd wedi ei hoelio ar Gwpan y Byd yn Qatar yn cynnig llwyfan i hyrwyddo Cymru, i greu cyfleoedd ar gyfer cydweithrediad a busnes, ond ar gyfer achub ar bob cyfle i nodi pwysigrwydd i Gymru ein hymrwymiad i'r hawliau hynny hefyd—hawliau dynol, hawliau llafur, hawliau'r boblogaeth LHDTC+—sef ein bod ni'n credu eu bod yn perthyn i bawb ohonom ni.

Dirprwy Lywydd, mae chwaraeon o ddiddordeb mawr i lawer o'n cyd-ddinasyddion ni. Dyna pam maen nhw'n cynnig llwyfan mor bwysig i ni adrodd hanes Cymru. Boed hynny o ran llwyddiant anhygoel ein hathletwyr ni ym myd chwaraeon, hyd at rowndiau terfynol Cwpan y Byd yn Qatar a thîm rygbi'r menywod yn cyrraedd y rowndiau terfynol yn Seland Newydd neu'r chwe athletwr y gwnaethom ni gyfarfod â nhw yn y Senedd yr wythnos diwethaf, cyn iddyn nhw gystadlu yn y Gemau Olympaidd Arbennig ym Merlin yn ddiweddarach y mis hwn. Mae Wrecsam erbyn hyn yn wirioneddol ar y map rhyngwladol, diolch i lwyddiant ar y cae pêl-droed a rhywbeth a ddywedodd y Trefnydd wrthyf i nawr am Hollywood. [Chwerthin.] A Dirprwy Lywydd, mae llawer i ddod eto.

Ym mis Mawrth eleni, lansiwyd Cymru yn Ffrainc 2023, canolbwynt allweddol ar gyfer eleni, yn seiliedig ar Gwpan Rygbi'r Byd y dynion, ond yn mynd y tu hwnt i hynny. Yn union fel gwnaethom ni yn 2019 yn Japan, rydym ni'n edrych ymlaen at y cyfleoedd i hyrwyddo Cymru trwy ddod â'r Llywodraeth a rhanddeiliaid allanol ynghyd i gydweithio er mwyn Cymru.

This collaborative model around sport has achieved so much already that Wales has been invited to the World Congress on Sports Diplomacy to showcase our model in the Basque Country later this year, another part of the world with particularly strong links to Wales.  

Dirprwy Lywydd, sporting success and the international profile of our creative industries—this is, after all, the week of the Cardiff Singer of the World competition—are of special importance to our young people. Last year, I had the privilege of joining Urdd Gobaith Cymru in Oslo, as it delivered its one hundredth consecutive annual message of peace and goodwill at the Nobel Peace Centre.

That sense of a confident nation, our face turned outwards to meet the world and welcoming of others to our shores, lies at the heart of our ambition to be a nation of sanctuary and of our Taith programme for young people. That programme has already done an enormous amount of good in creating opportunities for Welsh participants to experience, at first hand, what the world has to offer, and to welcome young people from around the world to Wales. And the investment we are making in it is repaid time and time again in the reputation that it has reinforced for Wales as a place determined to remain engaged with that wider international community.

Dirprwy Lywydd, that is why, over the last 12 months, we have taken further steps to strengthen our relationship with Ireland—our closest and most important European partner. I was part of a ministerial delegation to Cork and Dublin for the second Wales-Ireland ministerial forum in October. It was very good that the Consul General for Ireland could join us in north Wales for the north Wales Cabinet committee last month, and we will host the third Wales-Ireland ministerial forum meeting in north Wales in the autumn.

Our Wales in Canada 2022 year delivered more than 35 activities across seven provinces in Canada, as well as virtual activities, engaging literally millions of people. The campaign has strengthened and deepened existing relationships and forged new partnerships across Canada and between Canada and Wales. 

Every year, of course, St David’s Day provides us with an opportunity to promote Wales overseas. I visited Brussels, the Minister for education was in Ireland, and the health Minister was in Copenhagen, as together we sought to support Welsh activity around the world—activity in London, and activity in the USA, Canada, China, Japan, India, the middle east and Europe led by our overseas network and bringing Wales to the attention of the world.

Of course, international engagement doesn’t just happen when we travel to other countries. An outwardly focused nation is also a welcoming and inviting nation. Since April last year, Ministers have welcomed more than 40 international representatives here to Wales. Only last week, the Minister President of Flanders was in Cardiff. His primary reason for being here to sign a new memorandum of understanding with Wales, and we aim to sign similar bilateral agreements with Baden Württemberg and with Silesia in Poland over the next 12 months.

While we may have left the European Union, we have most certainly not left Europe, and this Government is determined to use our international strategy to continue to engage with our nearest and most important neighbours. In that context, last year, we hosted an event to highlight the Taith programme in the European Parliament, the economy Minister addressed the regional development committee in the European Parliament, and only last month we welcomed the Conference of Peripheral Maritime Regions to Cardiff to host its general assembly of Atlantic regions.

Dirprwy Lywydd, this is just a snapshot of the international activity in which this Government has been engaged over the last 12 months as we deliver our international strategy. That strategy celebrates the multinational character of contemporary Wales, proud of our achievements, confident in our own identity, open to opportunities on the world stage, ready to support businesses as they seek new opportunities to trade, and determined that our young people grow up to belong both to Wales and to the world.

Mae'r model cydweithredol hwn ynghylch chwaraeon wedi cyflawni cymaint eisoes fel bod Cymru wedi cael gwahoddiad i Gyngres y Byd ar Ddiplomyddiaeth Chwaraeon i arddangos ein model ni yng Ngwlad y Basg yn ddiweddarach eleni, rhan arall o'r byd sydd â chysylltiadau arbennig o gryf â Chymru.

Dirprwy Lywydd, mae llwyddiant chwaraeon a phroffil rhyngwladol ein diwydiannau creadigol—hon wedi'r cyfan, yw wythnos cystadleuaeth Canwr y Byd Caerdydd—o bwys arbennig i'n pobl ifanc ni. Y llynedd, fe gefais i'r fraint o ymuno ag Urdd Gobaith Cymru yn Oslo, wrth iddo gyflwyno ei ganfed neges flynyddol yn olynol o heddwch ac ewyllys da yng Nghanolfan Heddwch Nobel.

Mae ymdeimlad fel hyn o genedl hyderus, ein hwyneb wedi troi tuag allan i gwrdd â'r byd a chroesawu eraill i'n glannau, wrth hanfod ein huchelgais ni i fod yn genedl noddfa a'n rhaglen Taith i bobl ifanc. Mae'r rhaglen honno eisoes wedi gwneud llawer iawn o les wrth gynnig cyfleoedd i gyfranogwyr Cymru gael profiad, ar y naill law, o'r hyn sydd gan y byd i'w gynnig, a chroesawu pobl ifanc o bob cwr o'r byd i Gymru wedyn. Ac mae'r buddsoddiad yr ydym ni'n ei wneud yn honno'n cael ei ad-dalu dro ar ôl tro o ran atgyfnerthu enw da Cymru yn genedl sy'n benderfynol o barhau i ymgysylltu â'r gymuned ryngwladol ehangach honno.

Dirprwy Lywydd, dyna pam, dros y 12 mis diwethaf, rydym ni wedi cymryd camau pellach i gryfhau ein perthynas ag Iwerddon—ein partner Ewropeaidd agosaf a phwysicaf. Roeddwn i'n rhan o ddirprwyaeth weinidogol i Gorc a Dulyn ar gyfer ail fforwm gweinidogol Cymru-Iwerddon ym mis Hydref. Peth da iawn oedd i Gonswl Cyffredinol Iwerddon allu ymuno â ni yng ngogledd Cymru fis diwethaf ar gyfer pwyllgor Cabinet y gogledd, ac fe fyddwn ni'n cynnal trydydd cyfarfod fforwm gweinidogol Cymru-Iwerddon yn y gogledd yn yr hydref.

Cynhaliwyd mwy na 35 o weithgareddau yn ystod ein blwyddyn Cymru yng Nghanada yn 2022  a hynny ledled saith talaith yng Nghanada, yn ogystal â gweithgareddau rhithwir, gan ymgysylltu â miliynau o bobl yn llythrennol felly. Mae'r ymgyrch wedi cryfhau a dyfnhau'r berthynas sy'n bodoli ac wedi meithrin partneriaethau newydd ledled Canada a rhwng Canada a Chymru.

Bob blwyddyn, wrth gwrs, mae Dydd Gŵyl Dewi yn rhoi cyfle i ni hyrwyddo Cymru dramor. Fe ymwelais i â Brwsel, bu'r Gweinidog addysg yn Iwerddon, a bu'r Gweinidog iechyd yn Copenhagen, wrth i ni geisio cefnogi gweithgarwch Cymru gyda'n gilydd ledled y byd—gweithgaredd yn Llundain, a gweithgaredd yn UDA, Canada, Tsieina, Japan, India, y dwyrain canol ac Ewrop dan arweiniad ein rhwydwaith tramor a thynnu sylw'r byd at Gymru.

Wrth gwrs, nid yw ymgysylltu rhyngwladol yn digwydd pan ydym ni'n teithio i wledydd eraill yn unig. Mae cenedl sydd â'i golygon tuag allan yn genedl groesawgar a chynnes hefyd. Ers mis Ebrill y llynedd, mae Gweinidogion wedi croesawu mwy na 40 o gynrychiolwyr rhyngwladol yma i Gymru. Dim ond wythnos diwethaf, roedd Llywydd Gweinidog Fflandrys yng Nghaerdydd. Ei brif reswm ef am fod yma oedd i arwyddo memorandwm cyd-ddealltwriaeth newydd gyda Chymru, a'n nod ni yw arwyddo cytundebau dwyochrog tebyg gyda Baden Württemberg a gyda Silesia yng Ngwlad Pwyl dros y 12 mis nesaf.

Er ein bod ni wedi ymadael â'r Undeb Ewropeaidd, nid ydym ni'n sicr wedi gadael Ewrop, ac mae'r Llywodraeth hon yn benderfynol o ddefnyddio ein strategaeth ryngwladol ni i barhau i ymgysylltu â'n cymdogion agosaf a phwysicaf. Yn y cyd-destun hwnnw, y llynedd, fe wnaethom ni gynnal digwyddiad i dynnu sylw at y rhaglen Taith yn Senedd Ewrop, ac fe aeth Gweinidog yr economi i'r afael â'r pwyllgor datblygu rhanbarthol yn Senedd Ewrop, a dim ond y mis diwethaf fe wnaethom ni groesawu Cynhadledd y Rhanbarthau Morwrol Ymylol i Gaerdydd i gynnal ei chynulliad cyffredinol o ranbarthau'r Iwerydd.

Dirprwy Lywydd, dim ond cipolwg yw hwn ar y gweithgaredd rhyngwladol y mae'r Llywodraeth hon wedi bod â rhan ynddo dros y 12 mis diwethaf wrth i ni gyflawni ein strategaeth ryngwladol. Mae'r strategaeth honno'n dathlu cymeriad rhyngwladol y Gymru gyfoes, yn dangos balchder yn ein cyflawniadau, yn hyderus o ran ein hunaniaeth ein hunain, yn agored i gyfleoedd ar lwyfan y byd, yn barod i gefnogi busnesau wrth iddyn nhw chwilio am gyfleoedd newydd i fasnachu, ac yn benderfynol y bydd ein pobl ifanc ni'n tyfu i fod yn perthyn i Gymru a'r byd fel ei gilydd.

14:50

Thank you, First Minister, for your statement this afternoon. Obviously, being internationally looking and outward looking is an important part of any modern, dynamic country and we commend efforts to make sure that Wales is at the forefront of those initiatives. The one sporting team that you missed out in praising, First Minister—I’m sure it was an unintended omission—was the Welsh men and women’s deaf sevens team that went out and won the world cup in Argentina, which is something I think we should be commending, because they came home with the silverware and many of them funded that trip out to Argentina from their own pockets, which was no small feat for many of them.

Diolch, Prif Weinidog, am eich datganiad chi'r prynhawn yma. Yn amlwg, mae bod â threm sy'n rhyngwladol ac yn edrych tuag allan yn rhan bwysig o fod yn genedl gyfoes, ddeinamig ac rydym ni'n canmol yr ymdrechion i sicrhau bod Cymru ar flaen y gad gyda mentrau fel hynny. Un tîm chwaraeon y gwnaethoch chi ei hepgor wrth ganmol, Prif Weinidog—yn anfwriadol, rwy'n siŵr—oedd tîm rygbi saith-bob-ochr dynion a menywod byddar Cymru a aeth allan ac ennill cwpan y byd yn yr Ariannin, sy'n rhywbeth yr wyf i'n credu y dylem ni fod yn ei gymeradwyo yn fawr, oherwydd fe ddaethon nhw adref yn fuddugol ac roedd llawer ohonyn nhw'n ariannu'r daith honno allan i'r Ariannin o'u pocedi eu hunain, nid camp fechan oedd honno i lawer ohonyn nhw.

And supporting their clubs.

Ac yn cefnogi eu clybiau nhw.

I couldn’t put it better than what Mike Hedges has just put from the backbenches on your side.

When it comes to inward investment, First Minister, it is vital that we secure a fair share of inward investment by being positive and promoting what’s good about Wales and why companies need to locate here in Wales. PricewaterhouseCoopers International's survey of senior managers and chief executives of worldwide companies indicated the UK was still the third most attractive place in the world after China and America to look at for inward investment. Regrettably, the last set of figures that we had come forward, for 2021-22, indicated Wales received the lowest share of FDIs into the UK other than Northern Ireland, but also had the lowest job creation numbers at under 1,800 jobs being created by such projects. Can you outline how the Welsh Government is positively, proactively looking to make sure we increase our share of foreign direct investment, and in particular the jobs that flow from those investments, because, obviously, the job numbers today indicate that unemployment regrettably is going up here in Wales, contrary to other parts of the United Kingdom?

Also, with trade deals very much on the agenda from the UK Government’s perspective, but on all fronts now, whether it’s North American Governments, the EU themselves, which you touch on in your statement—the EU today are out in South America; the president of the Commission is there, negotiating trade deals with Brazil, Paraguay, Uruguay and Argentina that don’t look dissimilar to many of the trade deals that the United Kingdom Government have put in place that have been criticised from your benches—. So, I’d be really pleased to understand how the Welsh Government engages with the UK Government when trade deals are being formulated and discussed, and what support is made available from the Welsh side of the equation. I appreciate more work needs to be done on that relationship, and I do understand the frustrations that Ministers—and I can see Ministers nodding their heads in frustration—but it is a fact that trade deals are going to be very important, going forward, and it is important that there is a good robust relationship on both fronts from the two Governments that are responsible here in Wales, whether that be the UK Government or the Welsh Government.

I’d also like to try and understand how Welsh Government offices across the world interact with the diplomatic presence that the UK Government has with its embassy network and consulate network, because it is vital that we don’t end up replicating good work that is done by other offices, and we draw on the strength and expertise that exists in many of the embassies and consulates and the access to governments at an international level to support the promotion of Wales.

And finally, if I could ask for an update on the Wales and Africa programme, something that obviously successive Welsh Governments have invested greatly in. But there is a sad fact to this, in that the Ugandan Government has recently passed legislation that is abhorrent, I would suggest—no, I wouldn’t just suggest; I would say it is abhorrent, and it shouldn’t be the people of Uganda that should suffer. The Welsh Government should, on an international front, be highlighting its disgust at this legislation that has been put on the statute in Uganda. Obviously, there’s a rolling programme of investment for the Wales and Africa programme in Uganda. I note the statement this afternoon doesn’t touch on this, so if the First Minister could highlight what representations the Government has made to the Ugandan Government, I think the Chamber would be informed by those answers. Thank you.

Ni allwn i fynegi hynny'n well na'r hyn a ddywedodd Mike Hedges nawr o'r meinciau cefn ar eich ochr chi.

O ran mewnfuddsoddi, Prif Weinidog, mae hi'n hanfodol ein bod ni'n sicrhau cyfran deg o fewnfuddsoddiad trwy fod yn gadarnhaol a hyrwyddo'r hyn sy'n dda am Gymru a pham mae angen i gwmnïau leoli yma yng Nghymru. Nododd arolwg PricewaterhouseCoopers International o uwch reolwyr a phrif weithredwyr cwmnïau ledled y byd mai'r DU oedd y trydydd lle mwyaf deniadol yn y byd ar ôl Tsieina ac America i'w ystyried ar gyfer mewnfuddsoddi o hyd. Yn anffodus, nododd y set ddiwethaf o ffigurau a gafodd eu cyflwyno i ni, ar gyfer 2021-22, mai Cymru o dderbyniodd y gyfran isaf o Fuddsoddiadau Uniongyrchol o Dramor i'r DU heblaw am Ogledd Iwerddon, ond Cymru hefyd a oedd â'r niferoedd isaf o ran creu swyddi gyda llai na 1,800 o swyddi yn cael eu creu gan brosiectau o'r fath. A wnewch chi amlinellu sut mae Llywodraeth Cymru yn golygu edrych mewn ffordd gadarnhaol, ragweithiol i sicrhau ein bod ni'n cynyddu ein cyfran o Fuddsoddiadau Uniongyrchol o Dramor, ac yn enwedig y swyddi sy'n deillio o'r buddsoddiadau hynny, oherwydd, yn amlwg, mae'r niferoedd o ran swyddi yn dangos heddiw bod diweithdra yn cynyddu yma yng Nghymru, yn wahanol i rannau eraill o'r Deyrnas Unedig?

Yn ogystal â hynny, gyda chytundebau masnach yn amlwg iawn ar yr agenda o safbwynt Llywodraeth y DU, ond ar bob tu nawr, boed hynny'n Llywodraethau Gogledd America, yr UE eu hunain, yr ydych chi'n cyffwrdd â hynny yn eich datganiad chi—mae'r UE allan yn Ne America heddiw; mae llywydd y Comisiwn yno, yn negodi cytundebau masnach gyda Brasil, Paraguay, Uruguay a'r Ariannin nad ydyn nhw'n edrych yn annhebyg i lawer o'r cytundebau masnach a roddodd Llywodraeth y Deyrnas Unedig ar waith sydd wedi ennyn beirniadaeth o'ch meinciau chi—. Felly, fe fyddwn i'n falch iawn o ddeall sut mae Llywodraeth Cymru am ymgysylltu â Llywodraeth y DU pan fydd cytundebau masnach yn cael eu llunio a'u trafod, a pha gymorth sydd ar gael oddi wrth Gymru yn yr hafaliad. Rwy'n deall yr angen am weithio mwy ar y berthynas honno, ac rwy'n deall y rhwystredigaethau y mae Gweinidogion—ac fe allaf i weld Gweinidogion yn nodio eu pennau mewn rhwystredigaeth—ond mae hi'n ffaith y bydd cytundebau masnach yn bwysig iawn, wrth symud ymlaen, ac mae hi'n bwysig bod perthynas gadarn iawn ar y ddwy ochr gan y ddwy Lywodraeth sy'n gyfrifol yma yng Nghymru, boed hynny o ran Llywodraeth y DU neu Lywodraeth Cymru.

Fe hoffwn i geisio deall hefyd sut mae swyddfeydd Llywodraeth Cymru ledled y byd yn rhyngweithio â'r presenoldeb diplomyddol sydd gan Lywodraeth y DU gyda'i rhwydwaith o lysgenadaethau a'i rhwydwaith o swyddfeydd conswl, oherwydd mae hi'n hanfodol nad ydym ni'n dyblygu'r gwaith da y mae swyddfeydd eraill yn ei wneud, a'n bod ni'n defnyddio'r cryfder a'r arbenigedd sy'n bodoli mewn llawer o'r llysgenadaethau a'r swyddfeydd conswl a'r mynediad sydd ar gael i lywodraethau yn rhyngwladol i gefnogi hybu Cymru.

Ac yn olaf, os caf i ofyn am ddiweddariad ar raglen Cymru ac Affrica, rhywbeth, yn amlwg, y mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi llawer ynddo. Ond mae yna ffaith drist yn hyn, sef bod Llywodraeth Uganda wedi pasio deddfwriaeth wrthun yn ddiweddar, fe fyddwn i'n awgrymu—nage, nid dim ond ei awgrymu yn unig; rwyf i am ddweud mai gwrthun ydyw, ac nid pobl Uganda a ddylai fod yn dioddef. Fe ddylai Llywodraeth Cymru, ar sail ryngwladol, dynnu sylw at ffieidd-dra'r ddeddfwriaeth hon a roddwyd ar y llyfr statud yn Uganda. Yn amlwg, mae rhaglen fuddsoddi ar gyfer rhaglen Cymru ac Affrica yn gyfredol yn Uganda. Rwy'n nodi nad yw datganiad y prynhawn yma'n sôn dim am hyn, felly pe byddai'r Prif Weinidog yn tynnu sylw at unrhyw sylwadau a gyflwynodd y Llywodraeth i Lywodraeth Uganda, rwy'n credu y byddai'r atebion hynny'n rhoi'r Siambr ar ben y ffordd. Diolch i chi.

Dirprwy Lywydd, can I thank the leader of the opposition for those questions? I thank him for what he said at the start of his questions about the importance of international relations for Wales and promoting Wales across the world. I absolutely want to celebrate the achievements of the deaf rugby team. I was very pleased to be able to record some messages for them to promote the opportunities that they were engaged in, and I'm hoping that we will be able to welcome them at some point in the not-too-distant future to celebrate that remarkable achievement.

Dirprwy Lywydd, a gaf i ddiolch i arweinydd yr wrthblaid am y cwestiynau yna? Rwy'n diolch iddo am yr hyn a ddywedodd ar ddechrau ei gwestiynau am bwysigrwydd cysylltiadau rhyngwladol i Gymru a hyrwyddo Cymru ledled y byd. Rwy'n awyddus iawn i ddathlu cyflawniadau'r tîm rygbi byddar. Roeddwn i'n falch iawn o allu recordio rhai negeseuon iddyn nhw i hyrwyddo'r cyfleoedd yr oedden nhw'n ymwneud â nhw, ac rwy'n gobeithio y byddwn ni'n gallu eu croesawu nhw yma rywbryd yn y dyfodol agos, i ddathlu'r gamp ryfeddol honno.

As far as inward investment is concerned, the FDI results for 2022-23 will be published by the UK Government either at the end of this month or early in July. I'm sure the figures will be of interest to the Member. They're under strict embargo, so I mustn't anticipate them, but I expect they will begin to show the emergence from the pandemic period, which was so heavily reflected in the last set of figures, and indeed the figures the year before. I agree with what Andrew R.T. Davies said about the importance of foreign direct investment. We think there are around 1,340 foreign-owned companies here in Wales and they employ over 164,000 people, so they are a major part of the Welsh economy. The USA is our largest non-EU presence, Germany the largest investor from the EU, and our activity in supporting Welsh businesses is very much focused on making sure that potential inward investors are aware of everything that they would get were they to come and invest here in Wales, and we've had some significant successes. The work that my colleague Vaughan Gething led in securing major US investment in Newport in the semiconductor sector is just one example of the way in which the work that lies behind the international strategy turns into tangible benefits for Wales.

I'm less optimistic than the leader of the opposition about trade deals. I see trade deals struck by the UK Government now disowned by people who were Ministers in that Government when those trade deals were struck. What has George Eustice said about the way in which Welsh farmers were sold down the river by the UK Government in its anxiety to demonstrate that a post-Brexit world allowed trade deals in far-flung parts of the world? That's not my view; that's the view of the Minister in charge of the rural economy in England. He's disowned the trade deal that his own Government struck. So, we will be doing whatever we can to influence the UK to strike deals that take a rounded view of the UK economy, that it isn't prepared to sacrifice some parts of the United Kingdom for what turn out to be utterly marginal and probably evanescent benefits in other parts of the world.

The leader of the opposition asked me about the relationship between the Welsh Government offices—21 of them—outside Wales and the offices supported by the UK Government. I'm pleased to say that the relationship is generally a very strong one. Many of our offices in other parts of the world are situated inside UK embassies, and on the ground the support we get from diplomats in other parts of the world is outstanding. They work very closely with us. They regard Welsh Government employees there as part of the team there to support and promote Wales, but as part of that wider effort, and I think we benefit very much from that. We benefit particularly when we have Welsh-connected people. When I was in Paris in the embassy there, and our French representative works inside that embassy team, the fact that Menna Richards is a Welsh person from the Rhondda representing the United Kingdom clearly works for the benefit of Wales as well.

Finally, in relation to Wales and Africa, the actions of the President of Uganda are abhorrent. We will have nothing at all to do with them. We've expressed those views in the strongest terms, as has the UK Government as well. Sometimes we have to make a distinction between political leadership and the people in those countries that we are trying to support. Our very modest Wales and Africa programme works not at a governmental level, but most often with young women in parts of Africa who are trying to find new ways in which they can generate economic activity to support themselves and their families. That's absolutely true of our activity in Uganda. In Mbale, where we have sponsored millions of trees to be planted to create a new industry in that part of Africa, it is young people, and young women in particular, whose livelihoods we are safeguarding and supporting. I don't think anybody here would want us to put those things at risk because of the abhorrent—and I echo the word the leader of the opposition used—actions of a particular Government at a particular moment in time.

O ran mewnfuddsoddiad, fe fydd y canlyniadau o ran Buddsoddi Uniongyrchol o Dramor ar gyfer 2022-23 yn cael eu cyhoeddi gan Lywodraeth y DU naill ai ar ddiwedd y mis hwn neu'n gynnar ym mis Gorffennaf. Rwy'n siŵr y bydd y ffigurau o ddiddordeb i'r Aelod. Maen nhw o dan embargo caeth, felly mae'n rhaid i mi beidio â'u rhagamcanu nhw, ond rwy'n disgwyl y byddan nhw'n dechrau dangos cynnydd yn y cyfnod yn dilyn y pandemig, a oedd yn cael ei adlewyrchu mor amlwg yn y gyfres ddiwethaf o ffigurau, ac yn wir yn ffigurau'r flwyddyn flaenorol. Rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd Andrew R.T. Davies am bwysigrwydd buddsoddiad uniongyrchol o dramor. Rydym ni'n credu bod tua 1,340 o gwmnïau sydd â pherchnogion o dramor yma yng Nghymru ac maen nhw'n cyflogi dros 164,000 o bobl, felly maen nhw'n rhan fawr o economi Cymru. UDA sydd â'r presenoldeb mwyaf yn ein plith ni ar wahân i'r UE, yr Almaen sy'n buddsoddi fwyaf o'r UE, ac mae ein gweithgarwch ni wrth gefnogi busnesau yng Nghymru yn canolbwyntio i raddau helaeth ar sicrhau bod buddsoddwyr mewnol posibl yn ymwybodol o bopeth y bydden nhw'n ei gael pe bydden nhw'n dod i fuddsoddi yma yng Nghymru, ac rydyn ni wedi gweld rhai llwyddiannau mawr. Mae'r gwaith a arweiniwyd gan fy nghyd-Weinidog, Vaughan Gething, i sicrhau buddsoddiad mawr o'r Unol Daleithiau yng Nghasnewydd yn y sector lled-ddargludyddion yn ddim ond un enghraifft yn unig o'r ffordd y mae'r gwaith y tu ôl i'r strategaeth ryngwladol yn golygu manteision sylweddol i Gymru.

Rwy'n llai optimistaidd nag arweinydd yr wrthblaid ynghylch cytundebau masnach. Rwy'n gweld cytundebau masnach a gafodd eu taro gan Lywodraeth y DU yn cael eu diarddel erbyn hyn gan bobl a oedd yn Weinidogion yn y Llywodraeth honno pan gafodd y cytundebau masnach hynny eu taro. Beth oedd gan George Eustice i'w ddweud am y ffordd y bradychwyd ffermwyr Cymru gan Lywodraeth y DU yn ei phryder i ddangos bod y byd  wedi Brexit yn caniatáu cytundebau masnach mewn rhannau pellennig o'r byd? Nid y fi sy'n dweud hynny; dyna farn y Gweinidog sy'n gyfrifol am yr economi yng nghefn gwlad Lloegr. Mae ef wedi diarddel y cytundeb masnach a drawodd ei Lywodraeth ef ei hun. Felly, fe fyddwn ni'n gwneud popeth sydd yn ein gallu i ddylanwadu ar y DU o ran ystyried economi'r DU yn ei chyfanrwydd wrth daro cytundebau, a'i hatal rhag bod yn barod i aberthu rhai rhannau o'r Deyrnas Unedig er mwyn yr hyn a fydd yn gwbl ymylol yn y pen draw ac yn ôl pob tebyg yn golygu dim ond buddion byrhoedlog mewn rhannau eraill o'r byd.

Roedd arweinydd yr wrthblaid yn fy holi am y berthynas rhwng swyddfeydd Llywodraeth Cymru—21 ohonyn nhw—y tu allan i Gymru a'r swyddfeydd a gefnogir gan Lywodraeth y DU. Rwy'n falch o ddweud bod y berthynas yn un gadarn iawn ar y cyfan. Mae llawer o'n swyddfeydd ni mewn rhannau eraill o'r byd wedi eu lleoli y tu mewn i lysgenadaethau'r DU, ac mae'r gefnogaeth a gawn ni gan ddiplomyddion ar lawr gwlad mewn rhannau eraill o'r byd yn rhagorol. Maen nhw'n gweithio yn glòs iawn gyda ni. Maen nhw'n ystyried gweithwyr Llywodraeth Cymru yno'n rhan o'r tîm lleol i gefnogi a hyrwyddo Cymru, ond yn rhan o'r ymdrech ehangach honno hefyd, ac rwy'n credu ein bod ni'n elwa yn fawr ar hynny. Rydym ni'n elwa yn arbennig felly pan fo gennym ni bobl sydd â chyswllt â Chymru. Pan oeddwn i ym Mharis yn y llysgenhadaeth yn y fan honno, ac mae ein cynrychiolydd ni yn Ffrainc yn gweithio yn y tîm yn y llysgenhadaeth, mae'r ffaith i Menna Richards fod yn Gymraes o Gwm Rhondda sy'n cynrychioli'r Deyrnas Unedig yn gweithio er mantais i Gymru hefyd, yn amlwg.

Yn olaf, o ran Cymru ac Affrica, mae gweithredoedd Arlywydd Uganda yn wrthun i ni. Ni fyddwn ni'n ymwneud dim â nhw. Rydym ni wedi mynegi'r barnau hynny yn y modd egluraf, fel gwnaeth Llywodraeth y DU hefyd. Mae hi'n rhaid i ni wahaniaethu weithiau rhwng arweinyddiaeth wleidyddol gwledydd a thrigolion y gwledydd hynny yr ydym ni'n ceisio eu cefnogi. Nid yw ein rhaglen Cymru ac Affrica ddiymhongar ni'n gweithio ar lefel lywodraethol, ond gyda menywod ifanc fynychaf mewn rhannau o Affrica sy'n ceisio dod o hyd i ffyrdd newydd o feithrin gweithgarwch economaidd i'w cefnogi eu hunain a'u teuluoedd. Mae hynny'n hollol wir am ein gweithgaredd ni yn Uganda. Ym Mbale, lle rydym ni wedi noddi gwaith plannu miliynau o goed i greu diwydiant newydd yn y rhan honno o Affrica, i bobl ifanc, a menywod ifanc yn arbennig, yr ydym ni'n diogelu ac yn cefnogi eu bywoliaethau nhw. Nid wyf i'n credu y byddai unrhyw un yn y fan hon yn awyddus i ni beryglu'r pethau hynny oherwydd y camau—ac rwy'n adleisio'r gair a ddefnyddiodd arweinydd yr wrthblaid—gwrthun a gymerwyd gan Lywodraeth benodol ar foment benodol.

15:00

One of the key objectives of the Welsh Government's international strategy is for Wales to achieve its aspiration of being a globally responsible nation, and to do so in a way that aligns with the best of our progressive values. As Uganda has been mentioned already and we're in Pride Month, I think it's important to recognise the extent of what we're talking about here. The Bill that has now been enacted in Uganda is the most egregious example, throughout the entire Commonwealth, of discriminatory legislation in relation to the LGBTQ community. It not only criminalises the so-called promotion of LGBT communities—it actually involves the death penalty under certain circumstances. Ugandan LGBTQ+ activists have called on governments across the world now to pause all aid to Uganda while this statute remains in place. That was the strategy that was effective 10 years ago when an almost identical Bill was passed. The US Government under the Obama administration stopped some aid immediately, they threatened to pull all aid, and, in a matter of months, the Act was annulled. So, will the Welsh Government join this international campaign to pause aid to Uganda in response to the calls from Ugandan LGBTQ activists?

Turning to Qatar, there was criticism, as the First Minister knows, obviously, of the ministerial visits to Qatar, partly because of their record in terms of LGBTQ+ rights, and also in relation to migrant workers and other aspects of human rights. I know that he has said previously that he didn't regret Ministers accepting hospitality from the Qatari Government, but would he accept that it would be better, in future, to have a clear and simple rule that Welsh Government Ministers and officials travelling on official business representing Wales should do so based on Welsh Government expenditure rather than accepting travel and accommodation hospitality from other Governments, to avoid even the perception that that, in some way, compromises the independence of our representatives abroad?

You mentioned the Nobel Peace Centre and Wales's tradition of peace and internationalism, so could I raise with you Welsh Government participation in the DSEI arms trade fair that is going to be held again in London this September? The Labour Mayor of London, Sadiq Khan, has said that the fair’s presence in London is insulting to people who have escaped violence, and he has asked for it to be cancelled. So, can you give a commitment that no Welsh Government officials will attend this event and no public money will be used in supporting any Welsh organisation to attend either? Many countries of concern, to use the official phrase, are invited to this arms trade fair. Scandalously, among them is Saudi Arabia, a country that is responsible for the deaths of thousands of people in Yemen. Surely, our claim to be a nation of sanctuary is pretty hollow if we are, effectively, tacitly supporting the very wars that are creating refugees when we say we're committed to supporting them.

Can I turn to the Brown report on devolution, which actually called for an amendment to the foreign affairs reservation in the relevant Scotland Act to allow the Scottish Government to join international bodies? I think, First Minister—correct me if I'm wrong—you've said that you would like to see that applied to Wales as well. In preparation for that, could the Welsh Government conduct a review of the kinds of international bodies that we could effectively join, the ones that accept sub-national Governments—that's the technical term; we are a nation, of course—either as full members or associate members? UNESCO, the International Maritime Organization, the Food and Agriculture Organization, and even, I believe, the European Broadcasting Union now allow countries without full member state status to join. So, could we have a study of that?

And finally, if I can test your patience—

Un o brif amcanion strategaeth ryngwladol Llywodraeth Cymru yw i Gymru gyflawni ei dyhead o fod yn genedl sy'n gyfrifol yn fyd-eang, a gwneud hynny mewn ffordd sy'n cyd-fynd â'n gwerthoedd mwyaf blaengar ni. Gan i Uganda gael ei chrybwyll eisoes ac rydym ni ym Mis Pride, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig cydnabod maint yr hyn yr ydym ni'n sôn amdano yma. Y Bil sydd yn ddeddf yn Uganda erbyn hyn yw'r enghraifft fwyaf echrydus, drwy'r Gymanwlad gyfan, o ddeddfwriaeth wahaniaethol o ran y gymuned LHDTC. Nid yn unig y mae hi'n troseddoli'r hyn a elwir yn hyrwyddo cymunedau LHDT—mae'n cynnwys y gosb eithaf mewn gwirionedd dan amodau penodol. Mae gweithredwyr LHDTC+ Uganda wedi galw ar lywodraethau ledled y byd nawr i atal pob cymorth i Uganda tra bod y statud hwn yn parhau i fod yn weithredol. Dyna'r strategaeth a oedd yn effeithiol 10 mlynedd yn ôl pan basiwyd Bil a oedd bron yn union yr un fath â hwn. Stopiodd Llywodraeth yr Unol Daleithiau o dan weinyddiaeth Obama rywfaint o gymorth ar unwaith, roedden nhw'n bygwth atal pob cymorth, ac, mewn mater o fisoedd, fe ddiddymwyd y Ddeddf. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru ymuno â'r ymgyrch ryngwladol hon i atal cymorth i Uganda mewn ymateb i alwadau gweithredwyr LHDTC Uganda?

Gan droi at Qatar, bu beirniadaeth, fel gŵyr y Prif Weinidog, yn amlwg, o'r ymweliadau gweinidogol â Qatar, yn rhannol oherwydd eu henw nhw o ran hawliau LHDTC+, a hefyd o ran â gweithwyr mudol ac agweddau eraill ar hawliau dynol. Fe wn i ei fod ef wedi dweud o'r blaen nad oedd hi'n edifar ganddo fod Gweinidogion wedi derbyn lletygarwch gan Lywodraeth Qatar, ond byddai'n derbyn y byddai hi'n well, yn y dyfodol, bod â rheol sy'n eglur a syml y dylai Gweinidogion a swyddogion Llywodraeth Cymru sy'n teithio ar fusnes swyddogol sy'n cynrychioli Cymru wneud hynny ar sail gwariant Llywodraeth Cymru yn hytrach na derbyn lletygarwch teithio a llety gan lywodraethau eraill, i osgoi'r canfyddiad, hyd yn oed, y canfyddiad fod hynny, mewn rhyw ffordd, yn peryglu annibyniaeth ein cynrychiolwyr ni dramor?

Roeddech chi'n sôn am Ganolfan Heddwch Nobel a thraddodiad Cymru o heddwch a rhyngwladoliaeth, felly a gaf i godi gyda chi gyfranogiad Llywodraeth Cymru yn ffair fasnach arfau DSEI a fydd yn cael ei chynnal yn Llundain ym mis Medi unwaith eto? Mae Maer Llafur Llundain, Sadiq Khan, wedi dweud bod presenoldeb y ffair yn Llundain yn sarhad ar bobl sydd wedi dianc rhag trais, ac mae wedi gofyn iddi gael ei chanslo. Felly, a wnewch chi ymrwymo na fydd unrhyw swyddogion o Lywodraeth Cymru yn bresennol yn y digwyddiad hwn ac na fydd arian cyhoeddus yn cael ei ddefnyddio i gefnogi unrhyw sefydliad yng Nghymru i'w fynychu chwaith? Mae llawer o wledydd sy'n peri pryder, i ddefnyddio'r ymadrodd swyddogol, yn cael eu gwahodd i'r ffair fasnach arfau hon. Yn warthus, yn eu plith mae Saudi Arabia, gwlad sy'n gyfrifol am farwolaethau miloedd o bobl yn Yemen. Yn sicr, mae ein haeriad ni ein bod ni'n genedl noddfa yn ddiystyr iawn os ydym ni, i bob pwrpas, yn cefnogi'r union ryfeloedd sy'n creu'r ffoaduriaid y dywedwn ni ein bod ni wedi ymrwymo i'w cefnogi.

A gaf i droi at adroddiad Brown ar ddatganoli, a oedd mewn gwirionedd yn galw am welliant i'r drefn materion tramor yn Neddf berthnasol yr Alban i ganiatáu i Lywodraeth yr Alban ymuno â chyrff rhyngwladol? Rwy'n credu, Prif Weinidog—cywirwch fi os wyf i'n anghywir—rydych chi wedi dweud yr hoffech chi weld hynny'n cael ei gymhwyso i Gymru hefyd. Wrth baratoi ar gyfer hynny, a fydd Llywodraeth Cymru yn cynnal adolygiad o'r mathau o gyrff rhyngwladol y gallem ni ymuno â nhw i bob pwrpas, y rhai sy'n derbyn Llywodraethau is-genedlaethol—dyna'r term technegol; cenedl ydym ni, wrth gwrs—naill ai fel aelodau llawn neu aelodau cyswllt? Mae UNESCO, y Sefydliad Morwrol Rhyngwladol, y Sefydliad Bwyd ac Amaeth, a hyd yn oed, rwy'n credu, yr Undeb Darlledu Ewropeaidd yn caniatáu i wledydd heb statws aelod-wladwriaeth lawn ymuno erbyn hyn. Felly, a gawn ni astudiaeth o hynny?

Ac yn olaf, os caf i roi prawf ar eich amynedd—

15:05

You've already gone past your time.

Rydych chi wedi mynd dros eich amser yn barod.

I was going to pray in aid the late Steffan Lewis in one of his great ideas, which was the creation of a Celtic development bank, building on the bilateral discussions with Ireland, bringing in possibly Scotland as well, to look at the possibility of joint infrastructure projects where we have so much common interest across the Celtic sea, and in other ways as well. Could we possibly look at creating that institution? Diolch yn fawr.

Roeddwn i am ofyn am yr hyn a fynegwyd gan y diweddar Steffan Lewis yn un o'i syniadau gwych ef, sef creu banc datblygu Celtaidd, gan adeiladu ar y trafodaethau dwyochrog ag Iwerddon, gan dynnu'r Alban i mewn hefyd o bosibl, i ystyried y posibiliad o brosiectau seilwaith ar y cyd pryd y ceir cymaint o fuddiant cyffredin dros y môr Celtaidd, ac mewn ffyrdd eraill hefyd. A allem ni ystyried creu'r sefydliad hwnnw o bosibl? Diolch yn fawr. 

In relation to the first point that the Member makes, I think it's a complex argument and it's possible for reasonable people to come down on different sides of it. The actions of the Ugandan Government are absolutely to be criticised, and they are absolutely to be held to account by the international community for those actions. Pausing all aid would mean that the small projects in which we are involved to improve the health of mothers in the part of Uganda in which we're involved would be paused, and there will be people giving birth during that time who will not see the benefit of those projects. The very small start-up businesses that we are supporting, again animated by women in that part of Uganda, would lose that opportunity to get off the ground and to start to make a difference in the lives of some of the poorest people with which we are engaged.

I understand the argument that unless you're prepared to do something, then the message to the Ugandan Government isn't heard as loudly as it would be. At this point, our conclusion is, as I said in my answer to the leader of the opposition, that we have to distinguish between the people we are trying to support and the temporary Government that has put into law the abhorrent piece of legislation that everybody in this Chamber would condemn. I've had the opportunity to meet young people from Uganda who have come here—Jenipher's Coffi, other people who we have been so proud to support. I don't believe at this point that putting their welfare in peril would have the impact of changing the mind of the Government, and everybody would be worse off and nobody would be better off as a result.

As far as hospitality in Qatar is concerned, the Welsh Government would have much preferred to have secured our own hospitality in the normal way. It was made absolutely clear to us that if we did we would not be able to find anywhere to stay inside the zone where all the activities in which we were able to make the points that Members in this Senedd were keen for us to make would be held. So, we would have gone there and we would have not been able to do any of those things that we regarded as important, and were powerfully supported across the Chamber. So, while it was definitely our preference, sometimes local organisers have an ability to shape the terms in which you participate in a way that you cannot overcome.

As far as the arms trade fair in London is concerned, there will be no Welsh Government stand or direct presence in that way. I can't give an absolute assurance that no public money would not have found its way into the pockets of businesses that will be represented at that fair, but there will be no direct Welsh Government representation at it.

The Brown report quite definitely does encompass Wales alongside Scotland. Anything that is devolved to Scotland can be devolved to Wales, the report says—a really important principle where Wales would wish that to happen. It was the basis of my own visit to UNESCO, when I was in Paris at the end of March, to explore with them the terms on which sub-national Governments are able to participate in that organisation. I'm looking forward to a return visit from senior officials of the UK at UNESCO, who are going to come to Wales to continue that conversation in the coming weeks. There are many other bodies; Adam Price identified some of them. I've spoken quite a lot in my statement about the importance of Taith to us. I'd much rather we were using that money as the entrance fee to Erasmus+. As good as Taith is, as important as it is to us, wouldn't it be better for young people in Wales to enjoy all the benefits that come from participation in that? We were prevented from doing so by the UK Government; the Gordon Brown report would open the door for us to do that again.

I'm happy to provide an assurance to Adam Price that, in our discussions with the Scottish Government, but certainly with the Republic Government in those inter-ministerial exchanges, the idea of mutual investment across the Celtic sea in those nascent industries has been part of that conversation, and I'm quite sure it will continue to be so.

O ran y pwynt cyntaf a wna'r Aelod, rwy'n credu bod honno'n ddadl gymhleth ac mae hi'n bosibl i bobl resymol benderfynu arni hi mewn gwahanol ffyrdd. Mae gweithredoedd Llywodraeth Uganda yn gyfan gwbl i'w beirniadu, ac, yn hollol, fe ddylen nhw fod yn atebol i'r gymuned ryngwladol am y camau hynny. Fe fyddai atal pob cymorth yn golygu y byddai'r prosiectau bychain yr ydym ni â rhan ynddyn nhw ar gyfer gwella iechyd mamau mewn rhan o Uganda yr ydym ni'n ymgysylltu â hi'n cael eu hatal, ac ni fyddai'r rhai sy'n rhoi genedigaeth yn ystod y cyfnod hwnnw'n gweld unrhyw fudd o'r prosiectau hynny. Fe fyddai'r busnesau bychain iawn yr ydym ni'n eu cefnogi, a ysgogwyd unwaith eto gan fenywod yn y rhan honno o Uganda, yn colli'r cyfle hwnnw i ddechrau rhoi eu busnesau nhw ar waith ar gyfer gwneud gwahaniaeth i fywydau rhai o'r bobl dlotaf yr ydym ni'n ymgysylltu â nhw.

Rwy'n deall y ddadl, oni bai eich bod chi'n barod i wneud rhywbeth, yna nid yw'r neges i Lywodraeth Uganda mor hyglyw ag y gallai hi fod fel arall. Ynglŷn â'r pwynt hwn, ein casgliad ni yw, fel dywedais i yn fy ateb i arweinydd yr wrthblaid, bod rhaid i ni wahaniaethu rhwng y bobl yr ydym ni'n ceisio eu cefnogi a'r Llywodraeth dros dro sydd wedi rhoi'r darn afresymol hwn o ddeddfwriaeth ar y llyfr statud y byddai pawb yn y Siambr hon yn ei chondemnio. Fe gefais i gyfle i gwrdd â phobl ifanc o Uganda sydd wedi dod yma—Jenipher's Coffi, pobl eraill yr ydym ni wedi bod mor falch o'u cefnogi nhw. Nid wyf i'n credu ar hyn o bryd y byddai rhoi eu lles nhw mewn perygl yn cael unrhyw effaith o ran newid barn y Llywodraeth, ac fe fyddai hi'n waeth ar bawb ac na fyddai hi'n well ar neb o ganlyniad i hynny.

O ran y lletygarwch yn Qatar, fe fyddai hi'n well gan Lywodraeth Cymru fod wedi gallu trefnu ein lletygarwch ein hunain yn y ffordd arferol. Fe'i gwnaethpwyd hi'n gwbl eglur i ni, pe byddem ni'n gwneud felly, ni fyddem ni'n gallu dod o hyd i unrhyw le i aros y tu mewn i'r parth lle roedd pob un o'r gweithgareddau hyn yn cael eu cynnal i ni allu gwneud y pwyntiau'r oedd Aelodau'r Senedd hon yn awyddus i ni eu gwneud. Felly, fe fyddem wedi mynd yr holl ffordd yno ond ni fyddem ni wedi gallu gwneud unrhyw un o'r pethau hynny yr oeddem ni'n eu hystyried yn bwysig, ac a oedd â chefnogaeth fawr ar draws y Siambr. Felly, er mai dyna'n bendant yr oeddem ni'n ei ddymuno, mae gan y trefnwyr lleol allu weithiau i lunio'r telerau yr ydych chi'n ymgymryd â nhw mewn ffordd na allwch chi ei hosgoi.

O ran ffair fasnach arfau yn Llundain, ni fydd unrhyw stondin yno gan Lywodraeth Cymru na phresenoldeb uniongyrchol yn y ffordd yna. Ni allaf i roi sicrwydd llwyr na fydd unrhyw arian cyhoeddus yn mynd i bocedi busnesau a fydd yn cael eu cynrychioli yn y ffair honno, ond ni fydd unrhyw gynrychiolaeth uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru yno.

Mae adroddiad Brown yn sicr iawn yn cwmpasu Cymru yn ogystal â'r Alban. Fe all unrhyw beth a ddatganolir i'r Alban gael ei ddatganoli i Gymru, medd yr adroddiad—egwyddor bwysig iawn lle byddai Cymru yn awyddus i hynny ddigwydd. Dyma oedd sail fy ymweliad ag UNESCO, pan oeddwn ym Mharis ar ddiwedd mis Mawrth, i archwilio gyda nhw ar ba delerau y gall llywodraethau is-genedlaethol fod yn gyfrannog yn y sefydliad hwnnw. Rwy'n edrych ymlaen at ymweliad yn ôl gan uwch swyddogion y DU ag UNESCO, a fydd yn dod i Gymru i barhau â'r sgwrs honno yn ystod yr wythnosau nesaf. Mae llawer o gyrff eraill; fe nododd Adam Price rai ohonyn nhw. Rwyf i wedi siarad cryn dipyn am bwysigrwydd Taith i ni yn y datganiad. Fe fyddai hi'n well gennyf i pe byddem ni'n defnyddio'r arian hwnnw yn ffi mynediad i Erasmus+. Er gwaethaf manteision Taith i gyd, a'i bwysigrwydd i ni, oni fyddai hi'n well i bobl ifanc yng Nghymru fwynhau'r holl fanteision sy'n deillio o gymryd rhan yn hwnnw? Fe gawsom ni ein rhwystro rhag gwneud hynny gan Lywodraeth y DU; fe fyddai adroddiad Gordon Brown yn agor y drws i ni wneud hynny unwaith eto.

Rwy'n hapus i roi sicrwydd i Adam Price, yn ein trafodaethau ni gyda Llywodraeth yr Alban, ond yn sicr gyda Llywodraeth y Weriniaeth yn y sgyrsiau rhyng-weinidogol hynny, y bu'r syniad o fuddsoddi ar y cyd dros y môr Celtaidd yn y diwydiannau eginol hynny yn rhan o'r drafodaeth honno, ac rwy'n sicr iawn y bydd yn parhau felly.

15:10

This item has actually reached the end of its allotted time and there are six speakers still to contribute. I intend to call them all, hopefully, but I do ask them to keep to their time limits. They know their time limits, and the first one who's going to do exactly that, I'm sure, is John Griffiths.

Mae'r eitem hon wedi cyrraedd terfyn ei hamser penodedig mewn gwirionedd ac mae yna chwe siaradwr ar ôl i gyfrannu. Rwy'n bwriadu galw arnyn nhw i gyd, rwy'n gobeithio, ond rwy'n gofyn iddyn nhw gadw at eu terfynau amser. Maen nhw'n gwybod beth yw eu terfynau amser, a'r un cyntaf sydd am gadw at y rhain yn union, rwy'n siŵr, yw John Griffiths.

Diolch, Dirprwy Lywydd. First Minister, I'm pleased that you were able to visit the Basque Country in March and look to strengthening our memorandum of understanding and this key relationship. In Newport, of course, we have CAF as a train manufacturer from the Basque Country, with good-quality engineering jobs, and I hope that, in the future, we will see that economic co-operation between Wales and the Basque Country resulting in increased production and hopefully increased jobs at that CAF factory in Newport. I wonder if you could say a little bit about that.

One other matter, First Minister, very quickly. I was lucky to go to Uganda with PONT this year, to see the Wales and Africa programme and PONT's activities in action. It's a long-standing 20-year relationship between PONT and Mbale in Uganda, and it's community to community. While I was there, I actually saw some of these attitudes towards homosexuality from the Ugandan Government challenged by people involved with the PONT charity. It's community to community, and it's about getting the right understanding and attitudes as well as the general work.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Prif Weinidog, rwy'n falch eich bod chi wedi gallu ymweld â Gwlad y Basg ym mis Mawrth a'ch bod yn ceisio cryfhau ein memorandwm cyd-ddealltwriaeth ni a'r berthynas allweddol hon. Yng Nghasnewydd, wrth gwrs, mae CAF gennym ni, sef gwneuthurwr trenau o Wlad y Basg, gyda swyddi peirianneg o ansawdd da, ac rwy'n gobeithio, yn y dyfodol, y byddwn yn gweld y cydweithrediad economaidd hwnnw rhwng Cymru a Gwlad y Basg yn arwain at ragor o gynhyrchiant ac rwy'n gobeithio y bydd mwy o swyddi yn y ffatri honno sydd gan CAF yng Nghasnewydd. Tybed a wnewch chi ddweud ychydig ynglŷn â hynny.

Un mater arall, Prif Weinidog, yn gyflym iawn. Roeddwn i'n ddigon ffodus i gael mynd i Uganda gyda PONT eleni, i weld rhaglen Cymru ac Affrica a gweithgareddau PONT ar waith. Mae honno'n berthynas hirsefydlog o 20 mlynedd rhwng PONT a Mbale yn Uganda, ac mae hynny rhwng cymuned a chymuned. Tra oeddwn i yno, fe welais i rai o'r agweddau hyn tuag at gyfunrywioldeb gan Lywodraeth Uganda yn cael eu herio gan bobl sy'n ymwneud ag elusen PONT. Mae hynny rhwng cymuned a chymuned, ac mae'n ymwneud â bod â'r ddealltwriaeth a'r ymagweddau cymwys yn ogystal â'r gwaith cyffredinol.

As far as CAF is concerned, I was very pleased, when I was in the Basque Country, to meet the head of CAF. They are very positive about the factory that they have established in Wales, with the quality of the workforce, the welcome they've had here, the support they've had from the Welsh Government. The 77 new trains that CAF are providing, trains made in Wales for use in Wales—that contract is nearing its completion. CAF are having to divert work from other contracts in Europe to that factory to sustain it while they wait for the outcome of the paused contracts that the UK Government has responsibility for. They were expecting those contracts to be awarded, they've been suspended by the UK Government pending a review, and the danger for CAF is that they may not be able to sustain their workforce—their very highly skilled and trained workforce at Newport—pending the arrival of those contracts. So, we have written to the UK Government, urging them to resolve that matter, so the successful investment that CAF has made in the Welsh economy can be secured for the future.

I very, very much agree with what John Griffiths said about the community-to-community influence that comes from our Wales and Africa programme. And it's not just one way, Llywydd; I met the vice-chancellor of the University of Namibia yesterday. He was in the university in Cardiff reinforcing links between the two universities, amazingly grateful for everything that Wales did for Namibia during the pandemic in the supply of equipment, expertise, protective clothing, and so on. But the point I made to him—and it's the point John Griffiths was making—was these are reciprocal relationships. We benefit every bit as much as we put into the relationships we have with those parts of Africa where Wales plays its own small part. 

O ran CAF, roeddwn i'n falch iawn, pan oeddwn i yng Ngwlad y Basg, o gwrdd â phennaeth CAF. Maen nhw'n galonogol iawn ynglŷn â'r ffatri a sefydlwyd ganddyn nhw yng Nghymru, gydag ansawdd y gweithlu, y croeso a oedd iddyn nhw yma, y gefnogaeth a gafwyd oddi wrth Lywodraeth Cymru. Mae'r 77 trên newydd y mae CAF yn eu cyflenwi, trenau a luniwyd yng Nghymru i'w defnyddio yng Nghymru—mae'r contract hwnnw bron â'i gwblhau. Bu raid i CAF ddargyfeirio gwaith o gontractau eraill yn Ewrop i'r ffatri honno i'w chynnal hi wrth iddyn nhw aros am ganlyniad y contractau a ohiriwyd y mae Llywodraeth y DU yn gyfrifol amdanyn nhw. Roedden nhw'n disgwyl cael y contractau hynny, cawsant eu gohirio gan Lywodraeth y DU nes bydd adolygiad, a'r perygl i CAF yw efallai na fyddan nhw'n gallu cynnal eu gweithlu—eu gweithlu medrus a hyfforddedig iawn yng Nghasnewydd—hyd nes y bydd y contractau hynny'n cyrraedd. Felly, rydym ni wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU, yn eu hannog nhw i ddatrys y mater hwnnw, i sicrhau'r buddsoddiad llwyddiannus a wnaeth CAF i economi Cymru i'r dyfodol.

Rwy'n cytuno i raddau helaeth iawn â'r hyn a ddywedodd John Griffiths ynglŷn â dylanwad cymunedau ar ei gilydd sy'n deillio o'n rhaglen ni, Cymru ac Affrica. Ac nid dim ond i un cyfeiriad y mae hynny'n digwydd, Llywydd; fe gwrddais i ag is-ganghellor Prifysgol Namibia ddoe. Roedd ef yn y brifysgol yng Nghaerdydd yn atgyfnerthu cysylltiadau rhwng y ddwy brifysgol, ac yn rhyfeddol o ddiolchgar am bopeth a wnaeth Cymru i Namibia yn ystod y pandemig wrth gyflenwi offer, arbenigedd, dillad diogelwch, ac ati. Ond y pwynt wnes i iddo ef—a dyna'r pwynt yr oedd John Griffiths yn ei wneud—yw mai perthynas ddwyochrog yw hon. Rydym ninnau'n cael manteision cwbl gymesur â'r hyn a roddwn ni yn y berthynas sydd rhyngom ni a'r rhannau hynny o Affrica lle mae Cymru yn gwneud ei rhan fechan ei hun.

15:15

Good afternoon, Prif Weinidog. Here I am, a broken record, having been the lone voice in the Senedd criticising your Government's decision to send a diplomatic delegation to Qatar, and I want to pick up just that particular issue. Last month, two Qatari lawyers, Hazza and Rashed bin Ali Abu Shurayda, were handed life sentences behind closed doors for exercising their right to freedom of expression and assembly. And in March 2023, there was a further report that migrant workers in Qatar are actually suffering deteriorating conditions, and that any positive improvement has actually ceased. An ethical trade policy for us in Wales would mean not only seeking profitable investment, but also seeking partners who respect liberty and democracy. Therefore, could I ask you please to update us here in the Senedd on what you and the Welsh Government have done to enhance human rights records in Qatar and how you are monitoring that, because, sadly, reports suggest that they're actually deteriorating? Diolch yn fawr iawn.  

Prynhawn da, Prif Weinidog. Dyma fi, fel record wedi torri, yr unig lais yn y Senedd sy'n feirniadol o benderfyniad eich Llywodraeth chi i anfon dirprwyaeth ddiplomyddol i Qatar, ac rwyf i'n dymuno codi'r mater penodol hwnnw. Y mis diwethaf, cafodd dau gyfreithiwr o Qatar, Hazza a Rashed bin Ali Abu Shurayda, eu dedfrydu i garchar am oes y tu ôl i ddrysau caeedig am ymarfer eu hawl i ryddid mynegiant ac ymgynulliad. Ac ym mis Mawrth 2023, cafwyd adroddiad pellach o ran gweithwyr mudol yn Qatar yn gweld dirywiad mewn gwirionedd yn amodau eu gwaith nhw, a bod unrhyw welliant cadarnhaol wedi dod i ben mewn gwirionedd. Fe fyddai polisi masnach foesegol i ni yng Nghymru yn golygu nid yn unig ein bod ni'n chwilio am fuddsoddiadau er elw i ni, ond ein bod ni'n chwilio hefyd am bartneriaid sy'n parchu rhyddid a democratiaeth. Felly, a gaf i ofyn i chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni yma yn y Senedd am yr hyn a wnaethoch chi a Llywodraeth Cymru i wella enw Qatar o ran hawliau dynol a sut rydych chi'n monitro hynny, oherwydd, yn anffodus, mae adroddiadau yn awgrymu eu bod nhw'n dirywio mewn gwirionedd? Diolch yn fawr iawn.  

Llywydd, nobody here in the Senedd would be prepared to support the sorts of actions that the Member has outlined, and nor should a visit to a country be taken as an endorsement of the standards of that country, and they never were during our visit to Qatar. In every single interview that I gave and in every single meeting that I attended, I took the opportunity to make clear the values and the beliefs that will be important to people here in Wales. And could I gently say to the Member that that's not a one-way street either, because there are aspects of Welsh life that people in Qatar would not find acceptable either? We don't have a monopoly on moral superiority in our dealings with any other country in the world. What we have done is to pursue those relationships where we feel we can make a difference.

So, when I was in Qatar, one of the things I was able to do was to visit the Museum of Islamic Art, a wonderful museum headed by a woman, the senior management team almost exclusively made up of women in positions of leadership in that part of Qatari life. And to agree for a delegation of young museum curators from Qatar to come to Wales, partly to see the way things are done here, but also to help us to make sure that our museums faithfully reflect the experience of Muslim people here in Wales. And I think if you were to go into many of our museums, you would not find the contribution of Muslim communities in Wales accurately or extensively celebrated there.

Now, I'm pleased to say that that delegation has been back to Wales; I met them when they were here only a few weeks ago. I think that their visit here to Wales will have enriched their understanding, and it certainly enriched ours. And it's by that sort of activity that we are able to make small differences in areas where the things that the Member pointed to would absolutely not be acceptable to us. Do we make a difference by only talking to people with whom we agree on everything, or do we make a decision sometimes to find ways of engaging with places where there are profound differences between us, but where dialogue and exchange can make a difference? 

Llywydd, ni fyddai unrhyw un yma yn y Senedd yn barod i gefnogi'r mathau o gamau a amlinellodd yr Aelod, ac ni ddylid ystyried ymweliad â gwlad yn gymeradwyaeth o safonau'r wlad honno, ac ni chawsant hynny fyth yn ystod ein hymweliad ni â Qatar. Ym mhob cyfweliad unigol a roddais ac ym mhob cyfarfod a fynychais i, fe fanteisiais i ar y cyfle i egluro'r gwerthoedd a'r daliadau sy'n bwysig i bobl yma yng Nghymru. Ac a gaf i ddweud yn garedig iawn wrth yr Aelod nad yw hynny'n rhywbeth sy'n gyfan gwbl i un cyfeiriad chwaith, oherwydd mae yna agweddau ar fywyd Cymru na fyddai pobl yn Qatar yn eu hystyried yn dderbyniol chwaith? Nid oes monopoli gennym ni ar ragoriaeth foesol yn ein hymwneud ni ag unrhyw genedl arall yn y byd. Yr hyn a wnaethom ni yw mynd ar ôl y cysylltiadau hynny lle teimlwn ni ein bod ni'n gallu gwneud gwahaniaeth.

Felly, pan oeddwn i yn Qatar, un o'r pethau yr oeddwn i'n gallu ei wneud oedd ymweld â'r Amgueddfa o Gelf Islamaidd, amgueddfa wych dan arweiniad menyw, roedd yr uwch dîm rheoli bron yn gyfan gwbl yn cynnwys menywod mewn swyddi arweinyddiaeth yn y rhan honno o fywyd yn Qatar. A chytuno i ddirprwyaeth o guraduron ifanc amgueddfeydd yn Qatar ddod i Gymru, yn rhannol ar gyfer gweld sut mae pethau yn cael eu gwneud yma, ond i'n helpu ninnau hefyd i sicrhau bod ein hamgueddfeydd ni'n adlewyrchu profiad pobl Fwslimaidd yma yng Nghymru yn gywir. Ac rwy'n credu pe byddech chi'n mynd i mewn i lawer o'n hamgueddfeydd ni, ni fyddech chi'n gweld bod cyfraniad cymunedau Mwslimaidd yng Nghymru yn cael ei ddathlu yn gywir nac yn eang yn y mannau hynny.

Nawr, rwy'n falch o ddweud bod y ddirprwyaeth honno wedi bod yn ôl i Gymru; fe wnes i gyfarfod â nhw pan oedden nhw yma dim ond ychydig wythnosau yn ôl. Rwy'n credu y bydd eu hymweliad nhw â Chymru wedi cyfoethogi eu dealltwriaeth, ac yn sicr fe gyfoethogodd ein dealltwriaeth ni. A gyda gweithgareddau o'r fath yr ydym ni'n gallu gwneud gwahaniaethau bychain mewn meysydd lle na fyddai'r pethau y cyfeiriodd yr Aelod atyn nhw'n dderbyniol o gwbl i ni. A fyddwn ni'n gwneud unrhyw wahaniaeth trwy siarad dim ond â phobl yr ydym ni'n cytuno â nhw ynglŷn â phopeth, neu a ydym ni am wneud y penderfyniad o bryd i'w gilydd i ddod o hyd i ffyrdd o ymgysylltu â lleoedd lle ceir gwahaniaethau mawr rhyngom ni, ond lle gall deialog a thrafodaethau wneud gwahaniaeth? 

First Minister, can I associate myself with the desire to see Wales open to business from across the world? And I'm sure you will recognise that an important part of that international relation is the welcome we provide to international visitors, as well. Indeed, last year it was encouraging to see that we were able to welcome 680,000 international visitors to Wales, who were spending around £391 million.

But it strikes me that, in Scotland, there were 3.2 million visitors there, who spent £3.1 billion—about 10 times the amount of spend in Scotland from international visitors that we see in Wales. I’m sure, like me, First Minister, you recognise that Wales is not just perhaps a more accessible place to get to, but we have such a worthy heritage, culture and natural beauty that should be explored and celebrated. So, I wonder why you think we don’t see the number of international visitors come to Wales that go to some of our Celtic counterparts, and I wonder how you’ve been able to use your recent engagements to see this important and lucrative international market thrive here in Wales.

Prif Weinidog, a gaf fi ategu'r dyhead i weld Cymru yn agored i fusnes o bob cwr o'r byd? Ac rwy'n siŵr y gwnewch chi gydnabod mai rhan bwysig o'r berthynas ryngwladol honno yw'r croeso a roddwn ni i ymwelwyr rhyngwladol hefyd. Yn wir, roedd hi'n galonogol y llynedd i ni weld ein bod ni wedi croesawu 680,000 o ymwelwyr rhyngwladol i Gymru, a wariodd tua £391 miliwn yma.

Ond mae hi'n fy nharo i, yn yr Alban, bod 3.2 miliwn o ymwelwyr yno, a wariodd £3.1 biliwn—tua 10 gwaith yn fwy o wariant yn yr Alban gan ymwelwyr rhyngwladol na'r hyn a welwn ni yng Nghymru. Rwy'n siŵr, fel minnau, Prif Weinidog, eich bod chi'n cydnabod efallai nid yn unig y mae Cymru yn lleoliad mwy hygyrch i fynd iddo, ond mae gennym ni dreftadaeth, diwylliant a harddwch naturiol mor deilwng y dylid mynd i'w gweld a'u dathlu. Felly, tybed pam rydych chi o'r farn nad ydym ni'n gweld y niferoedd hynny o ymwelwyr rhyngwladol yn dod i Gymru o gymharu â'r niferoedd sy'n mynd i rai o'n cymheiriaid Celtaidd ni, a sut ydych chi wedi gallu defnyddio eich ymrwymiadau diweddar tybed i weld y farchnad ryngwladol bwysig a phroffidiol hon yn ffynnu yma yng Nghymru.

15:20

Llywydd, I definitely agree with what the Member has said about the importance of attracting visitors to Wales and disrupting some of the more traditional patterns that we've seen in the past. Wales is now a cruise destination in a way that it hasn't been in the past, and to give Sam Rowlands just one example of how the activity I reported in my statement leads to change, when I was in Japan, I met there with leading Japan tourist organisations. We talked particularly about Japanese visitors to north Wales. There is a new relationship between parts of Japan and Conwy, a part of the world he will be very familiar with, designed to increase the number of people who travel to Wales. Also to promote the castles that exist in Japan as well, and there's activity happening this season, this tourism season, to make sure that new flights from Manchester directly to Japan, which bring visitors into a part of the United Kingdom very convenient to visit north Wales in particular, that we draw more of those visitors to see the fantastic things that north Wales has to offer. 

Llywydd, rwy'n bendant yn cytuno â'r hyn a ddywedodd yr Aelod am bwysigrwydd denu ymwelwyr i Gymru a newid rhai o'r patrymau mwy traddodiadol a welsom ni yn y gorffennol. Mae Cymru yn gyrchfan i fordeithiau nawr mewn ffordd nad oedd hi yn y gorffennol, ac er mwyn rhoi dim ond un enghraifft i Sam Rowlands o sut mae'r gweithgaredd a adroddais i amdano yn fy natganiad yn arwain at newid, pan oeddwn i yn Japan, fe gwrddais i â sefydliadau twristiaeth blaenllaw yn Japan. Fe fuom ni'n sôn yn arbennig am ymwelwyr o Japan i'r gogledd. Ceir perthynas newydd rhwng rhannau o Japan a Chonwy, rhan o'r byd y mae ef yn gyfarwydd iawn â hi, a gynlluniwyd ar gyfer cynyddu nifer y bobl sy'n teithio i Gymru. A hyrwyddo'r cestyll sy'n bodoli yn Japan hefyd, ac mae gweithgarwch yn digwydd y tymor hwn, tymor twristiaeth, i wneud yn siŵr y bydd llwybrau newydd uniongyrchol i awyrennau o Fanceinion i Japan, sy'n dod ag ymwelwyr i ran o'r Deyrnas Unedig sy'n gyfleus iawn i ymweld â gogledd Cymru yn benodol, er mwyn i ni ddenu mwy o'r ymwelwyr hyn i weld y pethau gwych sydd gan y gogledd i'w cynnig. 

Diolch am y datganiad hwnnw, Brif Weinidog. Roeddwn i eisiau holi yn benodol o ran Dydd Gŵyl Dewi. Yn amlwg, roeddwn i'n falch o weld yr holl ymgysylltu sydd wedi bod gan Weinidogion eleni, wedi gweld hefyd pwysigrwydd hynny ar ymateb cadarnhaol yn y gwledydd hynny lle mae dathliadau wedi bod. Ond efallai edrych ar yr hyn rydyn ni'n ei wneud yma yng Nghymru, sydd dal yn dueddol o fod yn cael ei arwain gan nifer o wirfoddolwyr ledled Cymru. Yn amlwg, mae'r Deyrnas Unedig yn dal yn parhau i wrthod ein bod ni'n cael gŵyl banc ar y dyddiad hwnnw, rhywbeth y byddwn i'n gobeithio y bydd y Llywodraeth nesaf yn San Steffan yn newid, oherwydd rydyn ni wedi gweld manteision a budd economaidd hynny pan fo gwledydd fel Iwerddon efo Dydd Sant Padrig, a rŵan maen nhw'n dod â gŵyl arall, fel bod yna ddathlu dynes, hefyd, yn Iwerddon. Felly, gaf i ofyn oes yna fwriad gennych chi i edrych ar beth ymhellach fedrwn ni ei wneud yma yng Nghymru o ran dathlu Dydd Gŵyl Dewi a hyrwyddo'r manteision rhyngwladol hynny, a hefyd gwneud yr iaith Gymraeg yn ganolog i hynny?

Thank you for the statement, First Minister. I wanted to ask specifically about St David's Day. Clearly, I was pleased to see all of the engagement that there's been by Ministers this year, and we also saw the importance of that and the positive response in those nations where celebrations have taken place. But perhaps we should look at what we're doing here in Wales, where we still tend to be led by a number of volunteers across Wales. Clearly, the UK continues to refuse us a bank holiday on St David's Day, something I would hope the next Westminster Government would change, because we have seen the benefits, and the economic benefits, of doing that when nations such as Ireland celebrate St Patrick's Day. Now they're bringing forward another festival to celebrate the life of a woman, too. So may I ask whether there is an intention to look at what more we can do here in Wales in terms of celebrating St David's Day and promoting the international benefits of that, and also making the Welsh language central to that?

Diolch yn fawr i Heledd Fychan am y cwestiwn. Canolbwyntiais i yn y datganiad ar bethau rŷn ni'n eu gwneud tramor, ond wrth gwrs, mae hi'n wir i ddweud mai rhan o'r pethau rhyngwladol rŷn ni'n treial eu gwneud yw hysbysebu beth rŷn ni'n ei wneud yn barod yng Nghymru i'r byd eang. Ac mae hwnna'n bwysig ar Ddydd Gŵyl Dewi, ond i ddefnyddio un enghraifft arall, pan ŷn ni'n paratoi ar gyfer Cymru yn Ffrainc yn ystod cwpan y byd yn y hydref, un o'r pethau rŷn ni'n treial ei wneud yw nid jest i ganolbwyntio ar bethau rŷn ni'n mynd i'w gwneud draw yn Ffrainc, ond i greu pethau yn fan hyn, yng Nghymru, lle rŷn ni'n gallu tynnu sylw'r byd at y pethau rŷn ni'n eu gwneud yn fan hyn fel rhan o'r berthynas rŷn ni'n creu yn ystod y cyd-destun yna, ac i wneud hwnna yng nghyd-destun Dydd Gŵyl Dewi, ac i'w wneud e gyda gwledydd eraill, lle rŷn ni'n gallu rhannu pethau, ac mae lot o bethau gydag Iwerddon, yn enwedig, yr ydym yn eu gwneud ar seintiau a phethau eraill fel yna. Mae hwnna'n rhan o'r strategaeth a beth rŷn ni'n treial ei wneud yn fwy yn y dyfodol.

Thank you very much to Heledd Fychan for the question. I focused in my statement on the things that we do overseas, but of course, it is true to say that part of the international things that we try to do is to advertise and promote the things we're already doing in Wales to the wider world. And that is important on St David's Day, but to use one other example, when we prepare for Wales in France during the world cup in the autumn, one of the things that we're trying to do is not just to focus on things that we're going to be doing over in France, but also to create events and other things here in Wales where we can draw the world's attention to those things that we're doing here as part of the relationship that we are forging in that context, and to do that in the context of St David's Day, and to do it with other nations, where we can share those experiences, and there are many things that Ireland has to celebrate with us, saints and so on. That's part of the strategy, and what we are trying to do more of in future. 

I'm grateful to the First Minister for the statement. I very much welcome the fact he rooted his statement in the age of the saints. We visited Ireland as a committee some months ago, and we heard there first hand about the work that's going on through the Welsh Government's offices, and we should thank the Welsh Government for the welcome we received from the office in the embassy, and also congratulate the Welsh Government on the work that's being done. I should also congratulate the Welsh Government on the work that it did in Qatar. I was in Qatar as a member of the red wall, as a supporter of our team. There were many of us there who welcomed the work that the Welsh Government did in raising the profile of Wales.

But my question is about Ukraine. I will remind the former leader of Plaid Cymru that the people of Ukraine need bullets, they need missiles, they need guns, to defend themselves from Putin's violence. They don't need warm words and flannel. And I will say this as well: I'm grateful to the Welsh Government for the work that they have done already in supporting the people of Ukraine. I'm grateful also to Mick Antoniw, the Counsel General, who has led much work, not only in this place but across Wales, in responding to Putin's invasion.

Will the Welsh Government, First Minister, continue to support the work to support the people of Ukraine, and also, particularly, the work that's being done now to promote the legacy of Gareth Jones, who first brought the suffering of the people of Ukraine in the 1930s to the attention of the world? There is considerable opportunity now for us to use the legacy of Gareth Jones to build those links between this country and the people of Ukraine.   

Rwy'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am y datganiad. Rwy'n croesawu'n fawr y ffaith iddo wreiddio ei ddatganiad yn oes y seintiau. Fe wnaethom ni'r pwyllgor ymweld ag Iwerddon rai misoedd yn ôl, ac fe glywsom ni'n uniongyrchol yno am y gwaith sy'n digwydd drwy swyddfeydd Llywodraeth Cymru, ac fe ddylem ni ddiolch i Lywodraeth Cymru am y croeso a gawsom ni gan y swyddfa yn y llysgenhadaeth, a llongyfarch Llywodraeth Cymru hefyd am y gwaith sy'n cael ei wneud. Fe ddylwn i longyfarch Llywodraeth Cymru hefyd am y gwaith a wnaeth yn Qatar. Roeddwn i yn Qatar yn aelod o'r wal goch, yn cefnogi fy nhîm. Roedd llawer ohonom ni yno'n croesawu'r gwaith a wnaeth Llywodraeth Cymru o ran codi proffil Cymru.

Ond ynglŷn ag Wcráin y mae fy nghwestiwn i. Fe hoffwn i atgoffa cyn arweinydd Plaid Cymru bod angen bwledi ar bobl Wcráin, mae angen taflegrau arnyn nhw, mae angen gynnau arnyn nhw, i amddiffyn eu hunain rhag trais Putin. Nid oes angen geiriau na gweniaith arnyn nhw. Ac rwyf i am ddweud hyn hefyd: rwy'n ddiolchgar i Lywodraeth Cymru am y gwaith a wnaethon nhw eisoes i gefnogi pobl Wcráin. Rwy'n ddiolchgar hefyd i Mick Antoniw, y Cwnsler Cyffredinol, sydd wedi arwain llawer o waith, nid yn unig yn y lle hwn ond ledled Cymru, mewn ymateb i ymosodiad Putin.

A wnaiff Llywodraeth Cymru, Prif Weinidog, barhau i gefnogi'r gwaith i gefnogi pobl Wcráin, a hefyd, yn arbennig, y gwaith sy'n cael ei wneud nawr i hyrwyddo etifeddiaeth Gareth Jones, a ddaeth â dioddefaint pobl Wcráin yn y 1930au i sylw'r byd yn gyntaf oll? Mae cryn gyfle nawr i ni ddefnyddio etifeddiaeth Gareth Jones i feithrin y cysylltiadau hynny rhwng y genedl hon a phobl Wcráin.

15:25

I thank Alun Davies for those really important points. I mentioned very briefly in my statement our ambition to be a nation of sanctuary, and nowhere have we lived out that ambition more vividly in the last 15 months than in our attempts to offer a warm welcome to people from Ukraine who look to rebuild their lives by coming here to Wales. The Welsh Government's participation in that through our welcome centres has been a huge effort in partnership with our local authorities and the third sector. Thousands of people from Ukraine are now welcomed here in Wales. They bring with them, as Alun Davies has said, a new sensitivity to the longer history of that country.

I was very pleased to be able to take part with my colleague Jane Hutt in the Holodomor event, which happened outside Cathays Park, brought to the attention of the world by Gareth Jones, and so vivid in the history of those people from Ukraine who participated in that event. As I have tried to say a couple of times, Dirprwy Lywydd, when we are able to welcome people from other parts of the world to Wales, they bring with them a new richness that contributes to our understanding of that wider world—our linked history through a Welsh person in Gareth Jones, but certainly a history that those people who have come from Ukraine bring with them, and remind us of its significance to them, but also then to us. 

Diolch i Alun Davies am y pwyntiau pwysig iawn yna. Soniais yn fyr iawn yn fy natganiad am ein huchelgais i fod yn genedl noddfa, ac nid oes unrhyw beth yn amlygu'n fwy byw ein bod wedi gwireddu'r uchelgais hwnnw yn ystod y 15 mis diwethaf nag ein hymdrechion i gynnig croeso cynnes i bobl o Wcráin sy'n ceisio ailadeiladu eu bywydau trwy ddod yma i Gymru. Mae cyfranogiad Llywodraeth Cymru yn hynny drwy ein canolfannau croesawu wedi bod yn ymdrech enfawr mewn partneriaeth â'n hawdurdodau lleol a'r trydydd sector. Mae miloedd o bobl o Wcráin bellach yn cael eu croesawu yma yng Nghymru. Fel mae Alun Davies wedi dweud, maen nhw'n dod â sensitifrwydd newydd i hanes hirach y wlad honno.

Roeddwn yn falch iawn o allu cymryd rhan gyda fy nghyd-Weinidog Jane Hutt yn nigwyddiad yr Holodomor, a ddigwyddodd y tu allan i Barc Cathays, y daeth Gareth Jones ag e i sylw'r byd, ac mor fyw yn hanes y bobl hynny o Wcráin a gymerodd ran yn y digwyddiad hwnnw. Fel yr wyf wedi ceisio dweud cwpl o weithiau, Dirprwy Lywydd, pan fyddwn ni'n gallu croesawu pobl o rannau eraill o'r byd i Gymru, maen nhw'n dod â chyfoeth newydd gyda nhw sy'n cyfrannu at ein dealltwriaeth o'r byd ehangach hwnnw—ein hanes cysylltiedig trwy Gymro, Gareth Jones, ond yn sicr yr hanes y mae'r bobl hynny sydd wedi dod o Wcráin yn dod gyda nhw, ac sy'n ein hatgoffa ni o'i arwyddocâd iddyn nhw, ond hefyd wedyn i ni. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. First Minister, it is very pleasing to hear of the work that the Welsh Government is doing about driving inward investment into Wales. I know that, in response to the questions posed by my leader, Andrew R.T. Davies, you said that it is very important that people have the appropriate services that they need when they come to work in Wales. What we have seen is that we don't have adequate consular services here in Wales when people come to work in our country. So, I would like to know: what work is the Welsh Government doing with the UK Government to increase the number of diplomatic consular services here in Wales, similar to what they have in Edinburgh? 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Prif Weinidog, mae'n braf iawn clywed am y gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud ynglŷn ag ysgogi mewnfuddsoddiad i Gymru. Rwy'n gwybod, mewn ymateb i'r cwestiynau a ofynnwyd gan fy arweinydd, Andrew R.T. Davies, eich bod wedi dweud ei bod yn bwysig iawn bod pobl yn cael gwasanaethau priodol sydd eu hangen arnynt pan ddônt i weithio yng Nghymru. Yr hyn yr ydym wedi'i weld yw nad oes gennym ddigon o wasanaethau consylaidd yma yng Nghymru pan ddaw pobl i weithio yn ein gwlad. Felly, hoffwn wybod: pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud gyda Llywodraeth y DU i gynyddu nifer y gwasanaethau consylaidd diplomyddol yma yng Nghymru, yn debyg i'r hyn sydd ganddynt yng Nghaeredin? 

Well, Llywydd, I wish that we had more consular services here in Wales. In some ways, our geography is a bit against us here. I, myself, have met over 20 ambassadors in Wales in the last six months or so. They all point out to me that Wales is a great place to make such a visit because, two hours on the train and you can have a full day's work here, and you can be back in London two hours later. So, in some ways, the fact that we are so close to London tends to argue against a full-time consular presence here in Wales.

But I did meet, only a couple of weeks ago, with the head of the UK consular service. I met him with the current Chair of the honorary consul group that we have here in Wales, and they do fantastic work. They would say to you themselves that they wish there was a full consular service. But if you can't have that, at least you can have an active, engaged, involved honorary consul, speaking up, for example, on behalf of Polish people here in Wales. Our efforts have been directed more to supporting the work of that group of honorary consuls, making sure that they play a more prominent part in our international work, that they're engaged directly with the efforts that the Welsh Government makes, that, if an ambassador comes from that country, they always come with them, and we recognise the work that they do. So, until the day when we are able to attract larger numbers of full-time consular staff to Wales, working with our very committed and, in many instances, very effective honorary consuls, is a way we can try to fill that gap. 

Wel, Llywydd, hoffwn pe bai gennym fwy o wasanaethau consylaidd yma yng Nghymru. Mewn rhai ffyrdd, mae ein daearyddiaeth ychydig yn ein herbyn ni yma. Rwyf i, fy hun, wedi cyfarfod â dros 20 o lysgenhadon yng Nghymru yn ystod y chwe mis diwethaf. Maen nhw i gyd yn dweud wrthyf fod Cymru'n lle gwych i wneud ymweliad o'r fath oherwydd, dwy awr ar y trên ac yna gallwch wneud diwrnod llawn o waith yma, a gallwch fod yn ôl yn Llundain ddwy awr yn ddiweddarach. Felly, mewn rhai ffyrdd, mae'r ffaith ein bod mor agos at Lundain yn tueddu i ddadlau yn erbyn presenoldeb consylaidd amser llawn yma yng Nghymru.

Ond fe wnes i gyfarfod, dim ond ychydig wythnosau yn ôl, â phennaeth gwasanaeth consylaidd y DU. Cyfarfûm ag ef â Chadeirydd presennol y grŵp conswl anrhydeddus sydd gennym yma yng Nghymru, ac maen nhw'n gwneud gwaith gwych. Bydden nhw'n dweud wrthych chi eu hunain eu bod yn dymuno gweld gwasanaeth consylaidd llawn. Ond os na allwch chi gael hynny, o leiaf gallwch gael conswl anrhydeddus gweithredol, ymgysylltiol, sy'n cyfranogi ac sy'n siarad er enghraifft ar ran pobl Gwlad Pwyl yma yng Nghymru. Mae ein hymdrechion wedi cael eu cyfeirio mwy at gefnogi gwaith y grŵp hwnnw o gonswliaid anrhydeddus, gan sicrhau eu bod yn chwarae rhan fwy amlwg yn ein gwaith rhyngwladol, eu bod yn ymgysylltu'n uniongyrchol â'r ymdrechion y mae Llywodraeth Cymru yn eu gwneud, os daw llysgennad o'r wlad honno, eu bod bob amser yn dod gydag ef, ac rydym yn cydnabod y gwaith maen nhw'n ei wneud. Felly, tan y diwrnod pan fyddwn yn gallu denu niferoedd mwy o staff consylaidd llawn amser i Gymru, mae gweithio gyda'n conswliaid anrhydeddus ymroddgar iawn ac, mewn sawl achos, effeithiol iawn, yn ffordd y gallwn geisio llenwi'r bwlch hwnnw. 

15:30
4. Datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd: Y Bil Seilwaith (Cymru)
4. Statement by the Minister for Climate Change: The Infrastructure (Wales) Bill

Diolch i'r Prif Weinidog. Eitem 4 y prynhawn yma yw datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd, y Bil Seilwaith (Cymru). A galwaf ar y Gweinidog, Julie James. 

I thank the First Minister. Item 4 this afternoon is a statement by the Minister for Climate Change on the Infrastructure (Wales) Bill. And I call on the Minister, Julie James. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Dwi'n codi yn y Siambr heddiw i drafod Bil Seilwaith (Cymru) sydd gerbron y Senedd. 

Thank you, Dirprwy Lywydd. I stand in the Chamber today to discuss the Infrastructure (Wales) Bill before the Senedd. 

This Bill introduces a modern and simplified regime for the consenting of significant infrastructure projects in Wales, both on the land and in the territorial sea. Having an efficient and effective consenting regime is vital to the timely delivery of important infrastructure projects in Wales that make a positive contribution towards our social, economic and environmental prosperity and net-zero ambitions.

As well as helping to improve the competitiveness of Wales and position us as an attractive place for investment and jobs, it will offer our communities the opportunity to engage in an open and transparent consenting process to help shape developments that affect them. The proposals in the Bill support multiple commitments in our programme for government. This includes building a stronger, greener economy as we move towards decarbonisation, as well as embedding our response to the climate and nature emergency in everything we do. It will also play an important part towards supporting our commitment to deliver on renewable energy targets as we move towards net-zero emissions by 2050, by enabling the consenting of renewable energy projects in a robust but timely manner.

The need for this Bill has arisen as a result of the Wales Act 2017, which devolved further powers to Wales for the consenting of energy generation projects, overhead electric lines, ports and harbours and other infrastructure works. As a consequence of the way these powers were devolved, we've been placed into older and outdated consenting processes by the UK Government that are not fit for purpose. This has put us at a disadvantage compared to other countries in the United Kingdom. These circumstances have caused a number of problems for developers and local communities in seeking to engage in the consenting process. It also discourages investment and growth in Wales through outdated and complex consenting regimes, which are not attractive or viable options to those seeking to invest here.

To address these issues, the Bill introduces a new unified consenting process, which will apply both on the land and in the territorial sea. It will include nationally significant projects where the Welsh Ministers currently have responsibility for consenting, such as onshore and offshore energy generating stations, overhead electric lines associated with devolved generating stations, as well as works to highways and railways. By replacing multiple consenting processes with a single process, we will help attract the essential investment we need, particularly in the renewable energy sector.

To provide the best possible consenting arrangements, this Bill has been developed with several key aims in mind. Firstly, it will ensure a streamlined and unified process. This will enable developers to access a one-stop shop, whereby permissions, consents, licences and other requirements currently issued under different consenting regimes can be obtained as one package. Secondly, it will offer a transparent, thorough and consistent process, which will allow communities to better understand and effectively engage in decisions that affect them. This will provide confidence and certainty in the decision-making process, which is underpinned by clear policy that strikes the right balance between the need for infrastructure projects to help combat climate change whilst respecting our natural environment. And finally, the new consenting process will be able to meet future challenges in a timely manner by being sufficiently flexible to capture new and developing technologies, as well as any further consenting powers that may be devolved to Wales.

As we are all aware, the delivery of such ambitious aims requires input and collaboration with a wide range of stakeholders, interested parties and local communities. This is why the principles the Bill seeks to legislate for have been subject to full public consultation and developed with ongoing engagement and communications with key stakeholders. This has allowed us to gauge the appetite for a new consenting process in Wales, and to provide an opportunity for stakeholders, including the wider public, to help shape the process to the benefit of everyone involved.

Dirprwy Lywydd, turning to the detail of the Bill, I will outline some of the key elements. The Bill clearly sets out the types and size of development projects identified as significant infrastructure projects to be captured by the new consenting process to achieve an appropriate balance between consenting at the national and local levels. Significant and meaningful consultation requirements are proposed to ensure early and ongoing engagement with stakeholders and local communities, which will begin with robust pre-application consultation requirements being placed on developers. The examination and determination process by which applications are to be assessed will be proportionate and flexible, whilst ensuring decisions are made against a clear policy framework. There will also be various enforcement tools available to ensure any breaches of an infrastructure consent order, or development undertaken without the necessary consent in place, can be effectively dealt with. It is also my intention that the consenting process will operate on the basis of full cost recovery, and the Bill provides the framework to achieve this.

Members will wish to note the Bill contains several powers to make subordinate legislation, which will set out much of the procedural detail required to make the consenting process fully operational. I've considered whether this level of detail is appropriate for inclusion in the Bill. I have concluded that, in order to allow for maximum flexibility to capture any necessary changes in the future, such details would be more appropriately placed in subordinate legislation. I have included justification for these powers in the explanatory memorandum that accompanies the Bill.

Dirprwy Lywydd, to conclude, I believe this Bill will deliver a consenting process for significant infrastructure projects that Wales deserves. I would also like to take this opportunity to express my thanks and gratitude to all those involved in the development of this Bill and the collaborative efforts made to reach this point. I look forward to working with you all as the Bill makes its way through the scrutiny process. Diolch.

Mae'r Bil hwn yn cyflwyno cyfundrefn fodern a symlach ar gyfer cydsynio prosiectau seilwaith arwyddocaol yng Nghymru, ar y tir ac yn y môr tiriogaethol. Mae bod â chyfundrefn gydsynio effeithlon ac effeithiol yn hanfodol i gyflawni prosiectau seilwaith pwysig yng Nghymru yn amserol sy'n gwneud cyfraniad cadarnhaol tuag at ein ffyniant cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol a'n huchelgeisiau sero net.

Yn ogystal â helpu i wella cystadleurwydd Cymru a'n gosod ni fel lle deniadol ar gyfer buddsoddi a swyddi, bydd yn cynnig cyfle i'n cymunedau gymryd rhan mewn proses gydsynio agored a thryloyw i helpu i lunio datblygiadau sy'n effeithio arnynt. Mae'r cynigion yn y Bil yn cefnogi sawl ymrwymiad yn ein rhaglen lywodraethu. Mae hyn yn cynnwys adeiladu economi gryfach, wyrddach wrth i ni symud tuag at ddatgarboneiddio, yn ogystal ag ymgorffori ein hymateb i'r argyfwng hinsawdd a natur ym mhopeth a wnawn. Bydd hefyd yn chwarae rhan bwysig wrth gefnogi ein hymrwymiad i gyflawni targedau ynni adnewyddadwy wrth i ni symud tuag at allyriadau sero net erbyn 2050, trwy alluogi cydsynio prosiectau ynni adnewyddadwy mewn modd cadarn ond amserol.

Mae'r angen am y Bil hwn wedi codi o ganlyniad i Ddeddf Cymru 2017, a ddatganolodd bwerau ychwanegol i Gymru ar gyfer cydsynio prosiectau cynhyrchu ynni, llinellau trydan uwchben, porthladdoedd a harbyrau a gweithfeydd seilwaith eraill. O ganlyniad i'r ffordd y cafodd y pwerau hyn eu datganoli, rydym wedi cael ein rhoi mewn prosesau cydsynio hen a hen ffasiwn gan Lywodraeth y DU nad ydynt yn addas i'r diben. Mae hyn wedi ein rhoi dan anfantais o gymharu â gwledydd eraill yn y Deyrnas Unedig. Mae'r amgylchiadau hyn wedi achosi nifer o broblemau i ddatblygwyr a chymunedau lleol wrth iddynt geisio cymryd rhan yn y broses gydsynio. Mae hefyd yn annog buddsoddiad a thwf yng Nghymru drwy gyfundrefnau cydsynio hen ffasiwn a chymhleth, nad ydynt yn ddewisiadau deniadol neu hyfyw i'r rhai sy'n ceisio buddsoddi yma.

I fynd i'r afael â'r materion hyn, mae'r Bil yn cyflwyno proses gydsynio unedig newydd, a fydd yn berthnasol ar y tir ac yn y môr tiriogaethol. Bydd yn cynnwys prosiectau o arwyddocâd cenedlaethol lle mae gan Weinidogion Cymru gyfrifoldeb dros gydsynio ar hyn o bryd, megis gorsafoedd cynhyrchu ynni ar y tir ac ar y môr, llinellau trydan uwchben sy'n gysylltiedig â gorsafoedd cynhyrchu datganoledig, yn ogystal â gwaith i briffyrdd a rheilffyrdd. Trwy ddisodli prosesau cydsynio lluosog gydag un broses, byddwn yn helpu i ddenu'r buddsoddiad hanfodol sydd ei angen arnom, yn enwedig yn y sector ynni adnewyddadwy.

Er mwyn darparu'r trefniadau cydsynio gorau posibl, mae'r Bil hwn wedi'i ddatblygu gyda sawl nod allweddol mewn golwg. Yn gyntaf, bydd yn sicrhau proses syml ac unedig. Bydd hyn yn galluogi datblygwyr i gael mynediad i siop un stop, lle gellir cael caniatadau, cydsyniadau, trwyddedau a gofynion eraill, a roddir ar hyn o bryd o dan wahanol gyfundrefnau cydsynio, fel un pecyn. Yn ail, bydd yn cynnig proses dryloyw, drylwyr a chyson, a fydd yn caniatáu i gymunedau ddeall a chymryd rhan yn well mewn penderfyniadau sy'n effeithio arnynt. Bydd hyn yn rhoi hyder a sicrwydd yn y broses o wneud penderfyniadau, a ategir gan bolisi clir sy'n sicrhau'r cydbwysedd cywir rhwng yr angen am brosiectau seilwaith i helpu i frwydro yn erbyn newid hinsawdd wrth barchu ein hamgylchedd naturiol. Ac yn olaf, bydd y broses gydsynio newydd yn gallu ymdrin â heriau'r dyfodol mewn modd amserol drwy fod yn ddigon hyblyg i gynnwys technolegau newydd a datblygol, yn ogystal ag unrhyw bwerau cydsynio pellach a allai gael eu datganoli i Gymru.

Fel y gwyddom i gyd, mae cyflawni nodau uchelgeisiol o'r fath yn gofyn am fewnbwn a chydweithio ag ystod eang o randdeiliaid, partïon a chanddynt fuddiant a chymunedau lleol. Dyna pam mae'r egwyddorion y mae'r Bil yn ceisio deddfu ar eu cyfer wedi bod yn destun ymgynghoriad cyhoeddus llawn ac wedi'u datblygu gydag ymgysylltiad parhaus a chyfathrebu â rhanddeiliaid allweddol. Mae hyn wedi ein galluogi i fesur yr awydd am broses gydsynio newydd yng Nghymru, a rhoi cyfle i randdeiliaid, gan gynnwys y cyhoedd yn ehangach, helpu i lunio'r broses er budd pawb sy'n gysylltiedig.

Dirprwy Lywydd, gan droi at fanylion y Bil, fe wnaf amlinellu rhai o'r elfennau allweddol. Mae'r Bil yn nodi'n glir y mathau a maint y prosiectau datblygu a nodwyd fel prosiectau seilwaith arwyddocaol i'w cynnwys yn y broses gydsynio newydd er mwyn sicrhau cydbwysedd priodol rhwng cydsynio ar y lefelau cenedlaethol a lleol. Cynigir gofynion ymgynghori sylweddol ac ystyrlon i sicrhau ymgysylltiad cynnar a pharhaus â rhanddeiliaid a chymunedau lleol, a fydd yn dechrau gyda gofynion ymgynghori cadarn cyn gwneud cais yn cael eu gosod ar ddatblygwyr. Bydd y broses archwilio a phenderfynu ar gyfer asesu ceisiadau yn gymesur ac yn hyblyg, wrth sicrhau bod penderfyniadau'n cael eu gwneud yn unol â fframwaith polisi clir. Bydd amryw o offer gorfodi ar gael hefyd i sicrhau y gellir ymdrin ag unrhyw achosion o dorri gorchymyn cydsynio seilwaith, neu ddatblygiad a wneir heb y cydsyniad angenrheidiol ar waith. Fy mwriad hefyd yw y bydd y broses gydsynio yn gweithredu ar sail adennill costau llawn, ac mae'r Bil yn darparu'r fframwaith i gyflawni hyn.

Bydd yr Aelodau'n dymuno nodi bod y Bil yn cynnwys sawl pŵer i wneud is-ddeddfwriaeth, a fydd yn nodi llawer o'r manylion gweithdrefnol sydd eu hangen i wneud y broses gydsynio yn gwbl weithredol. Rwyf wedi ystyried a yw'r lefel hon o fanylion yn briodol i'w chynnwys yn y Bil. Rwyf wedi dod i'r casgliad, er mwyn caniatáu'r hyblygrwydd mwyaf posibl i gynnwys unrhyw newidiadau angenrheidiol yn y dyfodol, y byddai manylion o'r fath yn cael eu gosod yn fwy priodol mewn is-ddeddfwriaeth. Rwyf wedi cynnwys cyfiawnhad dros y pwerau hyn yn y memorandwm esboniadol sy'n cyd-fynd â'r Bil.

Dirprwy Lywydd, i gloi, rwy'n credu y bydd y Bil hwn yn cyflawni proses gydsynio ar gyfer prosiectau seilwaith arwyddocaol y mae Cymru'n eu haeddu. Hoffwn hefyd achub ar y cyfle hwn i fynegi fy niolch a diolch i bawb sy'n ymwneud â datblygu'r Bil hwn a'r ymdrechion cydweithredol a wnaed i gyrraedd y pwynt hwn. Edrychaf ymlaen at weithio gyda chi i gyd wrth i'r Bil fynd ar ei hynt drwy'r broses graffu. Diolch.

15:35

Thank you, Minister, for bringing this here to us today. We know that the Wales Act 2017 devolved further consenting powers to Wales: energy generation stations with a capacity of up to and including 350 MW, onshore and in our Welsh waters; overhead electric lines of up to and including 132 kV that are associated with a devolved energy-generating project; and of course, consenting for harbour revision and empowerment orders. I think it's widely known that there is a need now for a more integrated and streamlined approach to infrastructure consenting. A one-stop-shop approach for major devolved projects, similar to the UK Government's development consent order process, would provide more consistent and transparent decision making, and more certainty for communities and developers alike. So, the consultation responses are really helpful. They show much support in response to the questions that have been asked of them. The consultation sets out a number of principles, which will underpin a new unified consenting process. These include basing decisions on clear policy, providing statutory time frames and streamlining the amount of consents required and strengthening the role of our local communities. And I don't think anybody can disagree with that. I just have some questions.

Could you provide, please, more information on the role of the statutory consultees? I believe that we are in agreement on the wish to strengthen the voice of local communities, but so far—. The Bill hasn't really started going, so it may be a little unfair to ask you to do this now, but if you could just respond maybe how you aim to strengthen their voice. Major infrastructure applications are, as we all know, very complex, and I know that, certainly in our community of Aberconwy, with all the renewable energy schemes that will be coming offshore, it's not wrong to say that, sometimes, residents can become a little overwhelmed. And when you mention to them, 'Oh, there's a full consultation process', trying to get them to engage can not be the easiest. So, how can we ensure that this Bill delivers a consultation process that is user friendly and that lay people can actually become fully engaged in?

Now, it is proposed to introduce optional thresholds for Welsh infrastructure projects alongside compulsory thresholds. Whereas projects that fall within the compulsory thresholds would be required to obtain a Welsh infrastructure consent, those projects within the optional thresholds would have a choice of obtaining a WIC or planning permission from the local planning authority. Now, I have been speaking to stakeholders on another issue only today, and it is clear that our LPAs are overwhelmed, certainly in terms of licensing and planning applications. There are already over 100 planning officer vacancies in Wales, and, even in the private sector, in terms of planning consultants, they're well above 100. So, at the end of the day, I do wonder how you're going to strengthen the framework so that developers know exactly who they're applying to.

Now, in light of the fact that our LPAs are taking up to 12 months now to respond to basic planning applications and to pre-planning applications, and it is taking years—planning applications that once upon a time took six to eight weeks now and are taking two to three years in some instances—will you work with us to ensure that the Bill—? Well, I can't see how it does avoid placing additional responsibilities on our LPAs. So, how are you going to ensure we've got the right skills for our planning departments to be able to handle this?

I'm pleased to see the consultation exploring ways to add fast-tracking elements for certain classes or types of work in progress. Whilst I would appreciate more information about a potential fast-tracking process, rather than applying it to certain categories, can we aim to have a consenting process that is really fast, really speedy and efficient? We need to ensure that the Bill unlocks the economic and environmental potential for Wales, removing barriers currently inhibiting efficiency. The slow pace of planning and delivery and lack of long-term plans do create inefficiencies and these are now inhibiting private investment.

Can you address the concerns raised recently by the Llywydd that the following provisions would not be within competence, because they do require the consent of the Secretary of State, our Secretary of State: section 30, pre-application consultation and publicity; section 33, notice of accepted applications and publicity; section 45, access to evidence at inquiry; section 46, payment of appointed representatives where access to evidence is restricted; section 60, what may be included in an infrastructure consent order; section 87, power to change or revoke infrastructure consent orders; section 121, fees for performance of infrastructure consent functions and services; and section 126—

Diolch yn fawr, Gweinidog, am ddod â hyn atom ni heddiw. Gwyddom fod Deddf Cymru 2017 wedi datganoli pwerau cydsynio ychwanegol i Gymru: gorsafoedd cynhyrchu ynni sydd â chapasiti o hyd at 350 MW, ar y tir ac yn nyfroedd Cymru; llinellau trydan uwchben hyd at, ac yn cynnwys 132 kV sy'n gysylltiedig â phrosiect cynhyrchu ynni datganoledig; ac wrth gwrs, cydsynio ar gyfer gorchmynion diwygio a grymuso harbwr. Rwy'n credu ei bod yn hysbys bod angen nawr am ddull mwy integredig a symlach o gydsynio seilwaith. Byddai dull siop un stop ar gyfer prosiectau datganoledig mawr, tebyg i broses gorchymyn cydsyniad datblygu Llywodraeth y DU, yn darparu penderfyniadau mwy cyson a thryloyw, a mwy o sicrwydd i gymunedau a datblygwyr fel ei gilydd. Felly, mae'r ymatebion i'r ymgynghoriad yn ddefnyddiol iawn. Maent yn dangos llawer o gefnogaeth mewn ymateb i'r cwestiynau a ofynnwyd iddynt. Mae'r ymgynghoriad yn nodi nifer o egwyddorion, a fydd yn sail i broses gydsynio unedig newydd. Mae'r rhain yn cynnwys seilio penderfyniadau ar bolisi clir, darparu fframiau amser statudol a symleiddio faint o gydsyniadau sydd eu hangen a chryfhau swyddogaeth ein cymunedau lleol. Ac nid wyf yn credu y gall unrhyw un anghytuno â hynny. Mae gennyf ychydig o gwestiynau.

A allech chi ddarparu, os gwelwch yn dda, fwy o wybodaeth am swyddogaeth yr ymgynghoreion statudol? Rwy'n credu ein bod ni'n gytûn ar y dymuniad i gryfhau llais cymunedau lleol, ond hyd yn hyn—. Nid yw'r Bil wedi dechrau ar ei hynt mewn gwirionedd, felly gallai fod ychydig yn annheg gofyn i chi wneud hyn nawr, ond pe gallech ddweud efallai sut rydych chi'n bwriadu cryfhau eu llais. Mae ceisiadau seilwaith mawr, fel y gwyddom i gyd, yn gymhleth iawn, ac rwy'n gwybod, yn sicr yn ein cymuned yn Aberconwy, gyda'r holl gynlluniau ynni adnewyddadwy ar y môr a fydd yn dod, nid yw'n anghywir dweud, weithiau, y gall preswylwyr deimlo eu bod wedi'u llethu rhywfaint. A phan soniwch wrthynt, 'O, mae yna broses ymgynghori lawn', ni fydd hi'n hawdd eu cael nhw i ymgysylltu. Felly, sut allwn ni sicrhau bod y Bil hwn yn cyflwyno proses ymgynghori sy'n hawdd ei defnyddio ac y gall pobl leyg gymryd rhan lawn ynddi?

Nawr, cynigir cyflwyno trothwyon dewisol ar gyfer prosiectau seilwaith Cymru ochr yn ochr â throthwyon gorfodol. Er y byddai'n ofynnol i brosiectau sy'n dod o fewn y trothwyon gorfodol gael cydsyniad seilwaith Cymru, byddai gan y prosiectau hynny o fewn y trothwyon dewisol ddewis o gael cydsyniad seilwaith Cymru neu ganiatâd cynllunio gan yr awdurdod cynllunio lleol. Nawr, rwyf wedi bod yn siarad â rhanddeiliaid ar fater arall heddiw, ac mae'n amlwg bod ein hawdurdodau cynllunio lleol wedi'u gorlethu, yn sicr o ran ceisiadau trwyddedu a chynllunio. Mae dros 100 o swyddi gwag swyddogion cynllunio eisoes yng Nghymru, a hyd yn oed yn y sector preifat, o ran ymgynghorwyr cynllunio, maen nhw ymhell dros 100. Felly, ar ddiwedd y dydd, tybed sut ydych chi'n mynd i gryfhau'r fframwaith fel bod datblygwyr yn gwybod yn union i bwy maen nhw'n cyflwyno cais.

Nawr, yng ngoleuni'r ffaith bod ein hawdurdodau cynllunio lleol yn cymryd hyd at 12 mis bellach i ymateb i geisiadau cynllunio sylfaenol ac i geisiadau cyn-gynllunio, ac mae'n cymryd blynyddoedd—mae ceisiadau cynllunio a gymerodd chwech i wyth wythnos ar un adeg bellach yn cymryd dwy i dair blynedd mewn rhai achosion—a wnewch chi weithio gyda ni i sicrhau bod y Bil—? Wel, ni allaf weld sut mae'n osgoi rhoi cyfrifoldebau ychwanegol ar ein hawdurdodau cynllunio lleol. Felly, sut ydych chi'n mynd i sicrhau bod gennym ni'r sgiliau cywir er mwyn i'n hadrannau cynllunio allu ymdrin â hyn?

Rwy'n falch o weld yr ymgynghoriad yn archwilio ffyrdd o ychwanegu elfennau tracio cyflym ar gyfer dosbarthiadau penodol neu fathau o waith sydd ar y gweill. Er y byddwn yn gwerthfawrogi mwy o wybodaeth am y broses dracio gyflym bosibl, yn hytrach na'i chymhwyso i gategorïau penodol, a allwn anelu at gael proses gydsynio sy'n gyflym iawn, yn gyflym ac yn effeithlon iawn? Mae angen i ni sicrhau bod y Bil yn datgloi potensial economaidd ac amgylcheddol Cymru, gan gael gwared ar rwystrau sy'n atal effeithlonrwydd ar hyn o bryd. Mae arafwch y cynllunio a'r ddarpariaeth a diffyg cynlluniau hirdymor yn creu aneffeithlonrwydd ac mae'r rhain bellach yn rhwystro buddsoddiad preifat.

A allwch chi fynd i'r afael â'r pryderon a godwyd yn ddiweddar gan y Llywydd na fyddai'r darpariaethau canlynol o fewn cymhwysedd, oherwydd bod angen cydsyniad yr Ysgrifennydd Gwladol, ein Hysgrifennydd Gwladol: adran 30, ymgynghoriad a chyhoeddusrwydd cyn gwneud cais; adran 33, hysbysiad am geisiadau a dderbynnir a chyhoeddusrwydd; adran 45, mynediad at dystiolaeth mewn ymchwiliad; adran 46, talu cynrychiolydd penodedig pan fo mynediad at dystiolaeth wedi ei gyfyngu; adran 60, yr hyn y caniateir ei gynnwys mewn gorchymyn cydsyniad seilwaith; adran 87, pŵer i newid neu ddirymu gorchmynion cydsyniad seilwaith; adran 121, ffioedd am gyflawni swyddogaethau a darparu gwasanaethau cydsyniad seilwaith; ac adran 126—

15:40

Janet, you need to conclude now, please. 

Janet, mae angen i chi ddod i ben nawr, os gwelwch yn dda. 

All right. Power to consult. Can you clarify how you are already working with the Secretary of State? Diolch. 

Popeth yn iawn. Y pŵer i ymgynghori. A allwch chi egluro sut rydych chi eisoes yn gweithio gyda'r Ysgrifennydd Gwladol? Diolch. 

Thank you, Janet. So, a number of specific questions there. The statutory consultees will be consulted at pre-application stage by the applicants, and at the examination stage by the Welsh Ministers. Where they are consulted, a substantive and timely response is required from the relevant statutory consultee. The Bill gives the Welsh Ministers powers to prescribe in subordinate legislation the form and content of a substantive response and the timescale for which the response must be provided. So, that will ensure all the necessary information is provided in a timely manner. Consulted bodies will be required to provide an annual report to the Welsh Ministers on their compliance with requirements set out in subordinate legislation. The list of authorities and bodies to be identified as statutory consultees will be set out in the subordinate legislation, but it's anticipated that many of the authorities and bodies currently consulted for the developments of national significance process will also be statutory consultees for the purpose of this process.

In terms of community engagement, we think that there is significant improvement in community engagement, because it will improve the level of service for developers and improve how communities can engage with consenting for major infrastructure projects. I think, Dirprwy Lywydd, we're all familiar with a situation in which constituents wish to get engaged in a consultation process, but they are very confused about whether they're engaged in the licence consenting process or the planning consenting process or one of the other consenting processes currently existing. What this will do is take that away. It will be a single process that will result in a infrastructure consent. So, for example, on a flood defence, instead of having to consult on the harbour revision order, the marine licence, the planning application, the highways issue and so on, there will be a single application. It will make it much simpler for communities to engage and much more understandable as to what they're engaging on. It's very frustrating when you're told that something isn't a consideration for the licence and will only be a consideration at some later stage. So, I do think it will improve that very substantially.

In terms of local planning departments, all of these things are currently being processed through Welsh planning departments or through the developments of national significance. So, we're not anticipating an enormous influx of applications, only a streamlining of the process. So, I'd suggest it would take things off the local planning process, rather than put it on. I will say, Janet, planning is one of the bureaucratic back-room processes that were so trashed throughout the years of austerity. It clearly isn't; it's clearly a service that's absolutely essential to any kind of infrastructure consent. Planning departments throughout Wales have been absolutely hollowed out by the austerity process, I absolutely agree with that, but you need to take some responsibility for that.

This process in this Bill does set out a full cost recovery. We don't see why the public purse should subsidise developers who want to make these applications and, therefore, the fees, of course, will provide some income, both to the Welsh Ministers and to local planning authorities and consultees.

And then, just on the Minister of the Crown consent and working with the Secretary of State, I'm afraid that has not been a happy process. We've requested Minister of the Crown consents; they have not been very helpful about it. Just to be really clear, Dirprwy Lywydd, why they're essential: the Bill is designed to operate by conferring some responsibilities on reserved authorities, so, for example, if an infrastructure project crosses the territorial water outside the 200 mile zone or it crosses the Welsh-English border, for example, there may be a necessity for an English statutory consultee to be able to respond. So, the Bill sets out that we could require that. We need Minister of the Crown consents for that. There are ways to do it without that, but it would stop it being such a streamlined process. So, it's in the interests of UK Government, acting as the English Government, to consent to that, and we have requested those. But rest assured that the Bill is functional without it, albeit not quite so streamlined. Diolch.

Diolch yn fawr, Janet. Felly, nifer o gwestiynau penodol yna. Yn y cam cyn gwneud cais bydd yr ymgeiswyr yn ymgynghori â'r ymgyngoreion statudol, ac yn ystod y cam archwilio bydd Gweinidogion Cymru yn ymgynghori â nhw. Pan ymgynghorir â nhw, mae angen ymateb o sylwedd ac amserol gan yr ymgynghorai statudol perthnasol. Mae'r Bil yn rhoi pwerau i Weinidogion Cymru ragnodi mewn is-ddeddfwriaeth ffurf a chynnwys ymateb o sylwedd a'r amserlen y mae'n rhaid darparu'r ymateb o fewn iddi. Felly, bydd hynny'n sicrhau bod yr holl wybodaeth angenrheidiol yn cael ei darparu mewn modd amserol. Bydd gofyn i gyrff yr ymgynghorwyd â nhw ddarparu adroddiad blynyddol i Weinidogion Cymru ar eu cydymffurfiaeth â'r gofynion a nodir yn yr is-ddeddfwriaeth. Bydd y rhestr o awdurdodau a chyrff sydd i'w nodi fel ymgyngoreion statudol yn cael ei nodi yn yr is-ddeddfwriaeth, ond rhagwelir y bydd llawer o'r awdurdodau a'r cyrff yr ymgynghorir â nhw ar hyn o bryd ar gyfer datblygiadau o arwyddocâd cenedlaethol hefyd yn ymgyngoreion statudol at ddibenion y broses hon.

O ran ymgysylltu â'r gymuned, credwn fod gwelliant sylweddol mewn ymgysylltu â'r gymuned, oherwydd bydd yn gwella lefel y gwasanaeth i ddatblygwyr ac yn gwella sut y gall cymunedau ymgysylltu â chydsynio ar gyfer prosiectau seilwaith mawr. Rwy'n credu, Dirprwy Lywydd, ein bod ni i gyd yn gyfarwydd â sefyllfa pan fo etholwyr yn dymuno cymryd rhan mewn proses ymgynghori, ond maent yn ddryslyd iawn ynghylch a ydynt yn ymwneud â'r broses gydsynio trwyddedu neu'r broses cydsynio cynllunio neu un o'r prosesau cydsynio eraill sy'n bodoli ar hyn o bryd. Yr hyn y bydd hon yn ei wneud yw cael gwared ar hynny. Bydd yn broses unigol a fydd yn arwain at gydsyniad seilwaith. Felly, er enghraifft, o ran amddiffyniad llifogydd, yn hytrach na gorfod ymgynghori ar orchymyn diwygio harbwr, y drwydded forol, y cais cynllunio, mater y priffyrdd ac ati, bydd un cais. Bydd yn ei gwneud yn llawer symlach i gymunedau ymgysylltu ac yn llawer mwy dealladwy o ran yr hyn y maent yn ymgysylltu arno. Mae'n rhwystredig iawn pan ddywedir wrthych chi nad yw rhywbeth yn ystyriaeth ar gyfer y drwydded a dim ond rhywbryd yn ddiweddarach y bydd yn ystyriaeth. Felly, rwy'n credu y bydd yn gwella hyn yn sylweddol.

O ran adrannau cynllunio lleol, mae'r holl bethau hyn yn cael eu prosesu ar hyn o bryd drwy adrannau cynllunio Cymru neu drwy'r datblygiadau o arwyddocâd cenedlaethol. Felly, nid ydym yn rhagweld mewnlifiad enfawr o geisiadau, dim ond gweld symleiddio'r broses. Felly, byddwn i'n awgrymu y byddai'n tynnu pethau oddi ar y broses gynllunio leol, yn hytrach nag ychwanegu. Fe ddywedaf, Janet, cynllunio yw un o'r prosesau ystafell gefn biwrocrataidd a gafodd eu dryllio cymaint drwy gydol y blynyddoedd o gyni. Yn amlwg, nid yw; mae'n amlwg yn wasanaeth sy'n gwbl hanfodol i unrhyw fath o gydsyniad seilwaith. Mae adrannau cynllunio ledled Cymru wedi cael eu dryllio'n llwyr gan y broses gyni, rwy'n cytuno'n llwyr â hynny, ond mae angen i chi gymryd rhywfaint o gyfrifoldeb am hynny.

Mae'r broses hon yn y Bil hwn yn nodi adennill cost lawn. Nid ydym yn gweld pam y dylai'r pwrs cyhoeddus roi cymhorthdal i ddatblygwyr sydd am wneud y ceisiadau hyn ac, felly, bydd y ffioedd, wrth gwrs, yn darparu rhywfaint o incwm, i Weinidogion Cymru ac i awdurdodau cynllunio lleol ac ymgyngoreion lleol.

Ac yna, ar gydsyniad Gweinidog y Goron a gweithio gyda'r Ysgrifennydd Gwladol, mae gennyf i ofn nad yw hynny wedi bod yn broses hapus. Rydym wedi gofyn am gydsyniadau Gweinidog y Goron; nid ydynt wedi bod yn gymwynasgar iawn ynghylch hyn. I fod yn glir iawn, Dirprwy Lywydd, pam y maen nhw'n hanfodol: mae'r Bil wedi'i gynllunio i weithredu drwy roi rhai cyfrifoldebau ar awdurdodau a gadwyd yn ôl, felly, er enghraifft, os yw prosiect seilwaith yn croesi'r dŵr tiriogaethol y tu allan i'r parth 200 milltir neu os yw'n croesi'r ffin rhwng Cymru a Lloegr, er enghraifft, efallai y bydd angen i ymgynghorai statudol o Loegr ymateb. Felly, mae'r Bil yn nodi y gallai fod angen hynny arnom. Mae angen cydsyniadau Gweinidog y Goron arnom ar gyfer hynny. Mae yna ffyrdd i'w gyflawni heb hynny, ond byddai'n ei atal rhag bod yn broses mor syml. Felly, mae er budd Llywodraeth y DU, gan weithredu fel Llywodraeth Lloegr, i gydsynio i hynny, ac rydym wedi gofyn am y rheini. Ond byddwch yn dawel eich meddwl bod y Bil yn weithredol hebddo, er nad yw mor syml. Diolch.

15:45

Diolch i'r Gweinidog am y datganiad yma y prynhawn yma ac am y cyfle i ymateb iddo fo. Rŵan, fel egwyddor cyffredinol, mae'n dda gweld bod yna gamau ar droed i symleiddio'r broses ar gyfer rhoi caniatâd i ddatblygu isadeiledd o bwys cenedlaethol. Ond mae yna gwestiynau yn codi sydd angen eu gwyntyllu cyn ein bod ni'n mynd ymhellach.

Yn ei chyflwyniad, fe soniodd y Gweinidog am greu siop un stop ar gyfer rhoi caniatâd, trwyddedu ac ymateb i anghenion eraill. Rŵan, mae hyn i'w groesawu, ac, ar yr wyneb, mae o'n beth da, ond sut mae hyn am gael ei ddarparu? Bydd angen sicrhau nad oes yna glwydi biwrocrataidd yn cael eu rhoi mewn lle, felly hoffwn glywed beth ydy'r weledigaeth am sut fydd y siop un stop yma yn edrych. Sut, hefyd, fydd y system unedig newydd yma yn ymateb i'r gwahaniaethau ac anghenion gwahanol mewn ardaloedd ar draws Cymru?

Dwi'n falch darllen bod tryloywder, trylwyredd a chysondeb yn y broses o wneud penderfyniadau yn ganolog i hyn, er mwyn sicrhau llywodraethiant effeithiol. Felly, pa fecanwaith fydd yn cael ei roi er mwyn grymuso ein cymunedau yn y broses yma? Mae'r system gynllunio lleol bresennol wedi ei stacio yn erbyn ein cymunedau ac o blaid datblygwyr, felly mae angen sicrhau bod llais ein cymunedau yn cael lle blaenllaw yn y broses fwy canolog yma. Hoffwn glywed hefyd ymateb y Gweinidog i hyn: sut mae'r Gweinidog am sicrhau bod llais y gymuned yn cael ei glywed?

Yn yr un modd, mae ystyriaethau amgylcheddol yn ganolog wrth inni ddatblygu cynllun ar gyfer ein seilwaith cenedlaethol, nid yn unig o ran cynlluniau amgylcheddol ond o ran y carbon a fydd yn cael ei ddefnyddio. Mae'n dda gweld hyn yn ganolog i'r Bil. Felly, a wnaiff y Gweinidog gymryd y cyfle yma i egluro ymhellach sut fydd yr ystyriaethau amgylcheddol yma yn chwarae rhan yn y broses hon?

Ymhellach i hyn, yn amlach na pheidio, y cyfiawnhad sydd yn cael ei roi am unrhyw ddatblygiad o sylwedd fel arfer ydy'r anghenion economaidd. Ond mae anghenion economaidd yn aml yn gwbl groes i anghenion amgylcheddol, ecolegol, ieithyddol a chymunedol. Sut mae'r Gweinidog yn rhagweld y bydd y drefn newydd yn taro'r balans yma? Pa ystyriaethau fydd yn cael eu rhoi, er enghraifft, i anghenion ieithyddol wrth ystyried cynlluniau mawr?

Yn olaf, dwi'n nodi bod yna gyfeiriad yn nrafft y Bil seilwaith at gyfleusterau gwaredu daearegol gwastraff ymbelydrol. Ynddo, mae'n sôn am dwll tirio o leiaf 150 m o ddyfnder o dan arwyneb y ddaear neu o dan wely'r môr. Rŵan, os mai ni sy'n creu'r gwastraff, yna ein cyfrifoldeb ni y dylai fod i fynd i'r afael â'r gwastraff, ond mae'n ddiddorol nodi nad oedd yr un awdurdod lleol yng Nghymru wedi cynnig ei hun i gymryd y gwastraff ymbelydrol Prydeinig. Hoffwn wybod a deall beth ydy'r rhesymeg a'r wyddoniaeth y tu ôl i'r rhan penodol yma o'r Bil. Dwi'n deall mai'r bwriad ydy casglu data a samplau, ond mae'n gwestiwn a ydy dyfnder o 150 m yn ddigonol, oherwydd yn y Ffindir, er enghraifft, maen nhw'n ei gladdu o tua milltir o dan y ddaear, ac mewn gwirionedd, mae'n debyg mai'r peth callaf ydy i beidio a chladdu gwastraff ymbelydrol o gwbl, oherwydd fod crwst y ddaear yn symud. Felly, tybed a wnaiff y Gweinidog roi esboniad, er mwyn i ni ddeall y wyddoniaeth y tu ôl i hyn. Diolch.

Thank you to the Minister for this statement this afternoon and for the opportunity to respond to it. Now, as a general principle, it's good to see that steps are afoot to simplify the process for giving consent to develop infrastructure of national importance. But there are questions arising that need to be aired before we go any further.

In her statement, the Minister mentioned creating a one-stop shop for consenting, licensing and responding to other requirements. Now, this is to be welcomed, and, on the face of it, it's positive, but how will this be provided? We will need to ensure that there are no bureaucratic barriers put in place, so I'd like to know what the vision is on how this one-stop shop will look. How will this new unified system respond to the different requirements and needs in areas across Wales?

I'm pleased to read that transparency, thoroughness and consistency in the process of decision making are central to this, in order to ensure effective governance. So, what mechanism will be put in place in order to empower our communities in this process? The local planning system as it currently exists is stacked against our communities and in favour of developers, so we need to ensure that the voices of our communities are given a prominent place in this more centralised process. I'd also like to hear the Minister's response to this: how will the Minister ensure that the voice of the community is heard?

Likewise, environmental considerations are central as we develop a plan for our national infrastructure, not just in terms of environmental projects, but also the carbon used. It's good to see this at the heart of the Bill. So, will the Minister take this opportunity to explain further how the environmental considerations will play into this process?

Further to that, more often than not, the justification given for any significant development is usually economic needs. But economic needs are often entirely contrary to ecological, linguistic, environmental and community needs. So, how does the Minister anticipate that the new system will strike that balance effectively? What consideration will be given, for example, to the linguistic needs in considering major projects?

Finally, I note that there is reference in the draft infrastructure Bill to geological disposal of radioactive waste. It talks about a hole at least 150 m deep under the surface of the land or sea bed. Now, if we create the waste, then it should be our responsibility to deal with that waste, but it's interesting to note that no local authorities in Wales had offered themselves to take that UK radioactive waste. I would like to know and to understand what the rationale and science are behind this particular section of the Bill. I understand that the intention is to gather data and samples, but it's a question as to whether a depth of 150 m is sufficient, because in Finland, for example, they bury it around a mile underground, and in reality, the wisest thing probably is not to bury radioactive waste at all, because of movement in the earth's crust. So, perhaps the Minister could give as an example, so we can understand the science behind it. Thank you.

15:50

Diolch, Mabon. So, there are a number of things; just to say it’s an overarching answer, before I get into some of the specifics. This Bill is a process Bill. It’s about changing the process by which we consent things. It is not a policy Bill, so it is not changing any of the underlying policies that go with those processes. So, if the Welsh Government has a policy against the burial of radioactive waste, then that policy continues in force. We still must have a process for dealing with an application, but the policy stays in place, and so the application, I would suggest, would be unlikely to be successful. And that’s the same for all of the other policies. We have to have a process for the applicant to follow, but obviously, that process would have to take account of the policy. So, a number of your questions come up against that. So, we will continue to have the same policies in place; we will continue, I’m sure, to debate the policies here and so on. This process will then apply the policies in that case. So, I think quite a few of the things you asked me are about the interaction of the policy and the process thing.

I think in terms of a couple of the other specific things, the whole point of this regime is to make it simpler for communities to engage. So, it will have compulsory engagement at pre-application stage and then during the process, by both the developer and all the deciding authorities—in this case, the Welsh Ministers—and that will be enforceable as part of the process. I very seriously believe, because I’ve had this myself with my own constituents on a large number of occasions, and I’m sure you will have as well, that the single process will make it easier for people to understand what it is they can contribute by way of an objection, or wanting some improvement on it, or whatever it is. Because I’m sure—I’ve just said this in response to Janet Finch-Saunders, and I’m sure you’ve come across it as well—people say, ‘I want to object to the use of the highway for blah', and you say, ‘Well, that’s not currently in question; it’s the licence that we’re currently looking at’, and so on. People get really frustrated, and rightly so. So, that won’t happen anymore, because they’ll be able to put the whole range of issues they wish to put forward in place for the one process.

The same goes for the environmental impact assessments and so on. I am very keen to get the right balance between environmental impact assessment, environmental protection, environmental restoration and enhancement, and infrastructure development—very keen indeed. So, the developers in their application—and, Deputy Llywydd, as this Bill makes its passage through our committees, I’m sure we’ll have some in-depth conversations here—the Bill currently proposes that the content of the application form and so on should be set out in regulations, and that’s so that we can update them very regularly with what we want the developers to have to put forward as part of the application. So, that would include, for example, environmental impact assessments or language impact assessments, or all kinds of other things that we do, and I would advocate very strongly that we need to be able to keep abreast of developments in that field and be able to continue to add them to the process, including, if we are successful in getting further devolution of powers, which I would very much like to see, in the territorial sea, for example, that we can seamlessly add them into the process, rather than having to go through this again.

And I think the other thing that will be able to happen is that the transparency of the process of application and the statutory consultees being able to comment on that will be much more transparent to the public and other stakeholders. So, again, it will be an enabling process that will allow people to see where they are in the process, and when they might expect to be able to see, for example, an EIA. So, I think it is very 'processy'—it’s not a policy thing—but I think sometimes, the process engenders an easier engagement, just simply because it’s easier to follow.

Diolch, Mabon. Felly, mae nifer o bethau; dim ond i ddweud ei fod yn ateb cyffredinol, cyn i mi fynd at rai o'r manylion penodol. Bil proses yw'r Bil hwn. Mae'n ymwneud â newid y broses yr ydym ni'n ei defnyddio i gydsynio pethau. Nid Bil polisi mohono, felly nid yw'n newid unrhyw un o'r polisïau sylfaenol sy'n cyd-fynd â'r prosesau hynny. Felly, os oes gan Lywodraeth Cymru bolisi yn erbyn claddu gwastraff ymbelydrol, yna mae'r polisi hwnnw'n parhau mewn grym. Mae'n rhaid i ni gael proses o hyd ar gyfer ymdrin â chais, ond mae'r polisi yn aros yn ei le, ac felly byddai'r cais, byddwn i'n awgrymu, yn annhebygol o fod yn llwyddiannus. Ac mae hynny'n wir am yr holl bolisïau eraill. Mae'n rhaid i ni gael proses i'r ymgeisydd ei dilyn, ond yn amlwg, byddai'n rhaid i'r broses honno ystyried y polisi. Felly, mae rhai o'ch cwestiynau'n taro yn erbyn hynny. Felly, byddwn yn parhau i gael yr un polisïau ar waith; byddwn yn parhau, rwy'n siŵr, i drafod y polisïau yma ac ati. Yna bydd y broses hon yn cymhwyso'r polisïau yn yr achos hwnnw. Felly, rwy'n credu bod cryn dipyn o'r pethau y gwnaethoch ofyn i mi yn ymwneud â rhyngweithiad y polisi a'r broses.

Rwy'n credu o ran cwpl o'r pethau penodol eraill, holl bwynt y gyfundrefn hon yw ei gwneud hi'n haws i gymunedau ymgysylltu. Felly, bydd ag ymgysylltiad gorfodol yn y cam cyn gwneud cais ac yna yn ystod y broses, gan y datblygwr a'r holl awdurdodau sy'n penderfynu—yn yr achos hwn, Gweinidogion Cymru—a bydd modd gorfodi hynny fel rhan o'r broses. Rwy'n credu'n ddifrifol iawn, oherwydd rwyf wedi cael hyn fy hun gyda fy etholwyr fy hun ar nifer fawr o achlysuron, ac rwy'n siŵr eich bod chithau hefyd, sef bydd y broses sengl yn ei gwneud hi'n haws i bobl ddeall yr hyn y gallant ei gyfrannu trwy wrthwynebiad, neu drwy ddymuno rhywfaint o welliant arno, neu beth bynnag ydyw. Oherwydd rwy'n siŵr—rwyf newydd ddweud hyn mewn ymateb i Janet Finch-Saunders, ac rwy'n siŵr eich bod chi wedi dod ar ei draws hefyd—mae pobl yn dweud, 'Rwyf eisiau gwrthwynebu defnyddio'r briffordd ar gyfer bla bla', ac rydych chi'n dweud, 'Wel, nid yw hynny o dan sylw ar hyn o bryd; edrych ar y drwydded ydym ni ar hyn o bryd', ac ati. Mae pobl yn teimlo'n rhwystredig iawn, ac yn briodol felly. Felly, ni fydd hynny'n digwydd mwyach, oherwydd byddant yn gallu rhoi'r ystod gyfan o faterion y maent am eu cyflwyno ar gyfer yr un broses.

Mae'r un peth yn wir am yr asesiadau effaith amgylcheddol ac ati. Rwy'n awyddus iawn i gael y cydbwysedd cywir rhwng asesu effaith amgylcheddol, diogelu'r amgylchedd, adfer a gwella'r amgylchedd, a datblygu seilwaith—yn awyddus iawn yn wir. Felly, y datblygwyr yn eu cais—a Dirprwy Lywydd, gan fod y Bil hwn ar ei hynt drwy ein pwyllgorau, rwy'n siŵr y cawn ni rai sgyrsiau manwl yma—mae'r Bil ar hyn o bryd yn cynnig y dylid nodi cynnwys y ffurflen gais ac ati mewn rheoliadau, a hynny er mwyn i ni allu eu diweddaru'n rheolaidd iawn gyda'r hyn yr ydym eisiau i'r datblygwyr eu cyflwyno fel rhan o'r cais. Felly, byddai hynny'n cynnwys, er enghraifft, asesiadau effaith amgylcheddol neu asesiadau effaith ar iaith, neu bob math o bethau eraill a wnawn, a byddwn yn argymell yn gryf bod angen i ni allu cadw i fyny â datblygiadau yn y maes hwnnw a gallu parhau i'w hychwanegu at y broses, gan gynnwys, os ydym yn llwyddo i gael datganoli pwerau ymhellach, yr hoffwn yn fawr iawn ei weld, yn y môr tiriogaethol, er enghraifft, y gallwn eu hychwanegu'n ddi-dor i'r broses, yn hytrach na gorfod mynd trwy hyn eto.

Ac rwy'n credu mai'r peth arall a fydd yn gallu digwydd yw y bydd tryloywder y broses ymgeisio a'r ymgyngoreion statudol yn gallu gwneud sylwadau ar hynny yn llawer mwy tryloyw i'r cyhoedd a rhanddeiliaid eraill. Felly, unwaith eto, bydd yn broses alluogi a fydd yn caniatáu i bobl weld ble maen nhw yn y broses, a phryd y gallent ddisgwyl gweld, er enghraifft, asesiad o'r effaith amgylcheddol. Felly, rwy'n credu ei fod yn ymwneud yn gyfan gwbl â phroses—nid yw'n ymwneud â pholisi—ond rwy'n credu weithiau, fod y broses yn ennyn ymgysylltiad haws, yn syml oherwydd ei bod yn haws ei dilyn.

I very much welcome this statement. Infrastructure is one of the three pillars for driving successful economic growth, along with access to finance and high-quality education. I also want to stress the importance of planning to control development and to stop blocking developments. I am pleased that the Bill introduces a modern and simplified regime for the consenting of significant infrastructure projects in Wales, both on the land and in the territorial seas. Having an efficient and effective consenting regime, I agree with you, Minister, is vital to the timely delivery of important infrastructure projects in Wales that make a positive contribution towards our social, economic and environmental prosperity and net-zero ambitions. I welcome that you're introducing a new unified consenting process, which will apply both on the land and in the territorial sea, but the question I've got is: will it make it easier for offshore wind energy to gain consent for generating, make it easier for it to join the grid, and for the necessary grid upgrades to take place?

Rwy'n croesawu'r datganiad hwn yn fawr. Seilwaith yw un o'r tri piler ar gyfer sbarduno twf economaidd llwyddiannus, ynghyd â mynediad at gyllid ac addysg o ansawdd uchel. Rwyf hefyd eisiau pwysleisio pwysigrwydd cynllunio i reoli datblygiad a rhoi'r gorau i rwystro datblygiadau. Rwy'n falch bod y Bil yn cyflwyno cyfundrefn fodern a symlach ar gyfer cydsynio prosiectau seilwaith arwyddocaol yng Nghymru, ar y tir ac yn y moroedd tiriogaethol. Mae bod â chyfundrefn gydsynio effeithlon ac effeithiol, rwy'n cytuno â chi, Gweinidog, yn hanfodol i gyflawni prosiectau seilwaith pwysig yng Nghymru yn amserol sy'n gwneud cyfraniad cadarnhaol tuag at ein ffyniant cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol a'n huchelgeisiau sero net. Rwy'n croesawu eich bod yn cyflwyno proses gydsynio unedig newydd, a fydd yn berthnasol ar y tir ac yn y môr tiriogaethol, ond y cwestiwn sydd gen i yw: a fydd yn ei gwneud hi'n haws i ynni gwynt ar y môr gael cydsyniad ar gyfer cynhyrchu, ei gwneud hi'n haws iddo ymuno â'r grid, ac i'r uwchraddiadau grid angenrheidiol ddigwydd?

15:55

Yes, thank you, Mike, and I agree; a streamlined process will bring many benefits. I'm not sure it's easier. It's more transparent what the process will be. It will make it much more obvious to the developer what they need to include in their initial application. It will make it easier for them to understand the costs of doing so, and what the likely mitigations necessary will be. And so, I think it will make it a more attractive place to invest. I'm not sure I would use the word 'easier', as such, because we want them to have to jump the various hurdles we put in place, but those hurdles will be obvious and transparent and they'll be able to put them into their planning process.

Diolch yn fawr, Mike, ac rwy'n cytuno; bydd proses symlach yn dod â llawer o fanteision. Nid wyf yn siŵr a yw'n haws. Mae'n fwy clir beth fydd y broses. Bydd yn ei gwneud yn llawer mwy amlwg i'r datblygwr yr hyn y mae angen iddo ei gynnwys yn ei gais cychwynnol. Bydd yn ei gwneud yn haws iddo ddeall costau gwneud hynny, a beth fydd y mesurau lliniaru tebygol y bydd eu hangen. Ac felly, rwy'n credu y bydd yn ei gwneud yn lle mwy deniadol i fuddsoddi. Nid wyf yn siŵr y byddwn i'n defnyddio'r gair 'haws', fel y cyfryw, oherwydd rydym eisiau iddynt orfod neidio dros y rhwystrau amrywiol a roddwyd ar waith gennym, ond bydd y rhwystrau hynny'n amlwg ac yn dryloyw a byddant yn gallu eu rhoi yn eu proses gynllunio.

I also welcome this development. Thank you so much for outlining this and also for briefing me as well. It is something where we can see that large schemes, if scrutinised effectively and managed effectively, do hold applicants and developers to the highest possible standards. So, I can see the benefit of a streamlined and efficient and effective process, so thank you for developing this and bringing it before us here in the Senedd.

I just want to touch on one thing if I may. We rightly have ambitious targets around energy generation, and I just want to ask a specific question about local democracy and accountability. You talked, in response to Mabon, around it being processy, and I do get that, but very many people think that large developers are coming in, often riding roughshod over their local communities, extracting resources, causing years of disruption, and then going away, and we have one of those developments actually in my region in Mid and West Wales now, where communities feel quite voiceless and powerless. So, I guess my question to you is: how would you feel this actually helps local communities to have their voice heard and also makes the process transparent? Thank you. Diolch yn fawr iawn.

Rwyf innau hefyd yn croesawu'r datblygiad hwn. Diolch yn fawr iawn am amlinellu hyn a fy mriffio hefyd. Mae'n rhywbeth lle gallwn weld bod cynlluniau mawr, os creffir arnynt yn effeithiol a'u bod yn cael eu rheoli'n effeithiol, yn dal ymgeiswyr a datblygwyr i'r safonau uchaf posibl. Felly, gallaf weld mantais proses symlach ac effeithlon ac effeithiol, felly diolch i chi am ddatblygu hon a dod â hi ger ein bron yma yn y Senedd.

Hoffwn grybwyll un peth os caf. Mae gennym dargedau uchelgeisiol o ran cynhyrchu ynni, ac rwyf eisiau gofyn cwestiwn penodol am ddemocratiaeth leol ac atebolrwydd. Fe wnaethoch chi ddweud, mewn ymateb i Mabon, ei bod yn ymwneud yn llwyr â phroses, ac rwy'n deall hynny, ond mae llawer iawn o bobl yn meddwl bod datblygwyr mawr yn dod i mewn, yn aml yn sathru cymunedau lleol dan draed, gan dynnu adnoddau, achosi blynyddoedd o aflonyddu, ac yna mynd i ffwrdd, ac mae gennym ni un o'r datblygiadau hynny mewn gwirionedd yn fy rhanbarth yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru nawr, lle mae cymunedau'n teimlo eu bod heb lais a heb rym. Felly, mae'n debyg mai fy nghwestiwn i chi yw: sut fyddech yn credu y byddai hyn mewn gwirionedd yn helpu cymunedau lleol i leisio eu barn a hefyd yn gwneud y broses yn dryloyw? Diolch yn fawr iawn.

Diolch, Jane. I've said some of this before, but it's worth repeating, isn't it? There are improved and consistent pre-application consultation requirements incorporated in the process, on applicants of all types, for all types of infrastructure. There's a local impact report necessary, which comes from the local planning authority, which will enable them to express their very firm view. At the moment, if you have—. I'm not going to comment on any specific proposals, obviously, but if you are trying to develop an onshore energy generation system, you need a licence and planning consent for the thing itself; you need licences and planning consents for the transmission of the energy; you may need highway consents; you may need all kinds of other small licensing arrangements; you may need landlord—. You know, there is all kinds of stuff. What this does is put a single consenting process in place. So, if you have a community that's very concerned about the energy transmission arrangements, for example, they can object as part of the process. They can put their views in as part of the process. At the moment, I know people try to do that, and they say, 'Oh, that's not what we're looking at at the moment; we're currently looking at this bit.' What communities feel is that, 'Well, once they've got that bit, it's going to be much harder to object to this bit', and I have some sympathy with that. This allows a single process for the application, which means you don't have to turn concerned citizens away. They can get engaged and understand the throughput of the application. I genuinely do think that makes it easier to engage them, and you don't have this terrible kind of, 'This isn't the right time to put that forward, Mrs Jones', kind of thing, that we have had in the past.

The Welsh Ministers will be in charge of what constitutes an adequate consultation as well, which I think we will develop some case law about, I'm sure, as we go ahead, and we will have a very robust view, and I'm sure as we go through the committees, the committees will have a robust view on what constitutes decent engagement, and I'd like to see that reflected in this as the Bill goes through. I genuinely do think that the simplification of the process makes the policy ambition more transparent and makes communities much better able to engage. And then, just to say, we will continue to fund things like Planning Aid Wales, and so on, to help communities engage with the process.

Diolch yn fawr, Jane. Rwyf wedi dweud rhywfaint o hyn o'r blaen, ond mae'n werth ei ailadrodd, onid ydyw? Mae gofynion ymgynghori gwell a chyson cyn gwneud cais wedi'u hymgorffori yn y broses, ar gyfer ymgeiswyr o bob math, ar gyfer pob math o seilwaith. Mae angen adroddiad effaith lleol, a ddaw gan yr awdurdod cynllunio lleol, a fydd yn eu galluogi i fynegi eu barn gadarn iawn. Ar hyn o bryd, os oes gennych chi—. Dydw i ddim yn mynd i wneud sylw ar unrhyw gynigion penodol, yn amlwg, ond os ydych chi'n ceisio datblygu system cynhyrchu ynni ar y tir, mae angen trwydded a chydsyniad cynllunio ar gyfer y peth ei hun; mae arnoch angen trwyddedau a chydsyniadau cynllunio ar gyfer trosglwyddo'r ynni; efallai y bydd angen cydsyniadau priffyrdd arnoch; efallai y bydd angen pob math o drefniadau trwyddedu bach eraill arnoch; efallai y bydd angen landlord arnoch—. Wyddoch chi, mae yna bob math o bethau. Yr hyn y mae hwn yn ei wneud yw rhoi un broses gydsynio ar waith. Felly, os oes gennych gymuned sy'n bryderus iawn am y trefniadau trosglwyddo ynni, er enghraifft, gallant wrthwynebu fel rhan o'r broses. Gallant fynegi eu barn fel rhan o'r broses. Ar hyn o bryd, rwy'n gwybod bod pobl yn ceisio gwneud hynny, ac maen nhw'n dweud, 'O, nid dyna beth yr ydym ni'n edrych arno ar hyn o bryd; ar hyn o bryd rydym yn edrych ar y mater hwn.' Yr hyn y mae cymunedau'n ei deimlo yw, 'Wel, ar ôl iddyn nhw gael y darn hwnnw, mae'n mynd i fod yn llawer anoddach gwrthwynebu'r darn yma', ac mae gennyf i rywfaint o gydymdeimlad â hynny. Mae hyn yn caniatáu un broses ar gyfer y cais, sy'n golygu nad oes rhaid i chi droi dinasyddion pryderus i ffwrdd. Gallant gymryd rhan a deall trwybwn y cais. Rwy'n credu bod hynny'n ei gwneud hi'n haws ymgysylltu â nhw, ac nid ydych yn clywed pethau ofnadwy fel, 'Nid dyma'r amser iawn i gyflwyno hwnna, Mrs Jones', neu rywbeth tebyg yr ydym wedi'i glywed yn y gorffennol.

Bydd Gweinidogion Cymru yn gyfrifol am yr hyn sy'n gyfystyr ag ymgynghoriad digonol hefyd, ac rwy'n credu y byddwn yn datblygu rhywfaint o gyfraith achosion yn ei gylch, rwy'n siŵr, wrth i ni fynd yn ein blaenau, a bydd gennym farn gadarn iawn, ac rwy'n siŵr wrth i ni fynd drwy'r pwyllgorau, y bydd gan y pwyllgorau farn gadarn ar yr hyn sy'n gyfystyr ag ymgysylltu teilwng, a hoffwn weld hynny'n cael ei adlewyrchu yn hyn wrth i'r Bil fynd ar ei hynt. Rwy'n credu'n wirioneddol bod symleiddio'r broses yn gwneud uchelgais y polisi yn fwy tryloyw ac yn gwneud cymunedau'n llawer mwy abl i ymgysylltu. Ac yna, dim ond i ddweud, byddwn ni'n parhau i ariannu pethau fel Cymorth Cynllunio Cymru, ac ati, i helpu cymunedau i ymwneud â'r broses.

I welcome the statement today. I think that there is a need to move forward to a modern, to a simplified, and to a much-needed regime. Lots of people have asked questions, of course, that I might have done, but Wales is facing an economic and environmental challenge on a scale that has never been the case before. In fact, all of Europe and the rest of the world are the same. And that in itself, alongside the war in Europe, has seen some real challenges in this space that we couldn't have been anticipating. But at the same time we could have the solutions here if that planning process allows those things to happen. I notice that the big infrastructure projects are the ones that are going to be captured here. So, my question is who decides what is big. Where is the criteria for that? You've answered a lot of the questions on community engagement, so I won't ask those. But are you going to align this with other policies so that we've got a spatial awareness of the impact, not just a streamlined planning process?

Rwy'n croesawu'r datganiad heddiw. Rwy'n credu bod angen symud ymlaen at gyfundrefn fodern, symlach y mae mawr ei hangen. Mae llawer o bobl wedi gofyn cwestiynau, wrth gwrs, y gallwn i fod wedi'u gofyn, ond mae Cymru'n wynebu her economaidd ac amgylcheddol ar raddfa na fu erioed ei thebyg o'r blaen. Mewn gwirionedd, mae Ewrop gyfan a gweddill y byd yr un fath. Ac mae hynny ynddo'i hun, ochr yn ochr â'r rhyfel yn Ewrop, wedi gweld rhai heriau gwirioneddol yn y maes hwn na allem fod wedi'u rhagweld. Ond ar yr un pryd fe allem ni gael yr atebion yma os yw'r broses gynllunio honno'n caniatáu i'r pethau hynny ddigwydd. Rwy'n sylwi mai'r prosiectau seilwaith mawr yw'r rhai sy'n mynd i gael eu cynnwys yma. Felly, fy nghwestiwn i yw pwy sy'n penderfynu beth sy'n fawr. Lle mae'r meini prawf ar gyfer hynny? Rydych chi wedi ateb llawer o'r cwestiynau ar ymgysylltu â'r gymuned, felly ni fyddaf yn gofyn y rheini. Ond a ydych chi'n mynd i alinio hyn â pholisïau eraill fel bod gennym ymwybyddiaeth ofodol o'r effaith, nid proses gynllunio symlach yn unig?

16:00

Thank you very much, Joyce—a very good set of questions indeed. I completely agree with your analysis of the problem. How we're going to approach it is the Bill itself will set out, in Part 1, the types of infrastructure projects and associated minimum thresholds that are automatically captured by the consenting regime that will be set out in the Bill. The list and thresholds can be built on by the Welsh Ministers, and they reflect, as you'd expect, very much the thresholds that are in the current developments of national significance process and other consenting regimes. They've been the subject of public consultation and engagement with stakeholders to inform them as well of that list, as you'd expect, Joyce. But I take the point you make, and it's a very good one. It's one of the ones that we've had some discussion about, and I'm sure we will in the committees as well.

We absolutely recognise that, in some instances, a quantitative threshold isn't appropriate as to whether a project is of such significance and complexity that it requires consenting through this unified process. So, the Bill, in its current form, enables Welsh Ministers to issue a direction as to whether a project that is outside of the qualifying threshold is nevertheless considered to be an SIP, as it's called—a significant infrastructure project. If it doesn't meet that threshold, or we decide not, then it will go through the normal planning process as normal. It will be similar—I know, Joyce, you do this yourself—to if you are being asked by constituents for the Welsh Ministers to call in a planning application—that's where a planning application is deemed by the Welsh Ministers to be of more than local significance. A very similar process will occur to make sure that even though a project is below threshold, it might be of such importance to the economy of Wales or to the people of Wales that we think it should come through this process. So, those will be incorporated.

Diolch yn fawr iawn, Joyce—cyfres dda iawn o gwestiynau yn wir. Rwy'n cytuno'n llwyr â'ch dadansoddiad o'r broblem. Y ffordd rydym yn mynd ati yw y bydd y Bil ei hun yn nodi, yn Rhan 1, y mathau o brosiectau seilwaith a'r trothwyon isafswm cysylltiedig sy'n cael eu cynnwys yn awtomatig gan y gyfundrefn gydsynio a fydd yn cael eu nodi yn y Bil. Gall Gweinidogion Cymru ddatblygu'r rhestr a'r trothwyon, ac maent yn adlewyrchu, fel y byddech yn ei ddisgwyl, trothwyon sydd yn y datblygiadau presennol o broses o arwyddocâd cenedlaethol a chyfundrefnau cydsynio eraill. Maent wedi bod yn destun ymgynghoriad cyhoeddus ac ymgysylltu â rhanddeiliaid i'w hysbysu am y rhestr honno hefyd, fel y byddech chi'n ei ddisgwyl, Joyce. Ond rwy'n derbyn y pwynt rydych chi'n ei wneud, ac mae'n un da iawn. Mae'n un o'r rhai yr ydym wedi cael rhywfaint o drafodaeth amdano, ac rwy'n siŵr y byddwn ni yn y pwyllgorau hefyd.

Rydym yn cydnabod yn llwyr nad yw trothwy meintiol mewn rhai achosion yn briodol o ran a yw prosiect o'r fath arwyddocâd a chymhlethdod angen cydsyniad drwy'r broses unedig hon. Felly, mae'r Bil, yn ei ffurf bresennol, yn galluogi Gweinidogion Cymru i gyhoeddi cyfarwyddyd ynghylch a yw prosiect sydd y tu allan i'r trothwy cymwys yn cael ei ystyried yn brosiect seilwaith arwyddocaol neu SIP, fel y'i gelwir. Os nad yw'n cyrraedd y trothwy hwnnw, neu os byddwn ni'n penderfynu nad yw'n gwneud hynny, yna bydd yn mynd drwy'r broses gynllunio normal fel arfer. Bydd yn debyg—rwy'n gwybod, Joyce, rydych chi'n gwneud hyn eich hun—i sefyllfa pan fydd etholwyr yn gofyn i gais cynllunio gael ei gyfeirio at Weinidogion Cymru—dyna pryd mae Gweinidogion Cymru yn barnu bod cais cynllunio o arwyddocâd mwy na lleol. Bydd proses debyg iawn yn digwydd er mwyn sicrhau, er bod prosiect yn is na'r trothwy, y gallai fod mor bwysig i economi Cymru neu i bobl Cymru ac ein bod yn credu y dylai ddod drwy'r broses hon. Felly, bydd y rhain yn cael eu hymgorffori.

I welcome the statement. The questions earlier highlighted how we need public sector funding to be able to deliver private sector as well, and I'm glad that they will be contributing to the planning process. I hope social value, maybe through energy for communities, community infrastructure levies or section 106 funding, will be tied in as well. Minister, can you outline how the Bill will simplify the consenting system in Wales? You may have covered it slightly before, but if you could elaborate a little bit further. Thank you.

Rwy'n croesawu'r datganiad. Amlygodd y cwestiynau yn gynharach sut mae angen cyllid sector cyhoeddus arnom i allu darparu sector preifat hefyd, ac rwy'n falch y byddant yn cyfrannu at y broses gynllunio. Rwy'n gobeithio y bydd gwerth cymdeithasol, efallai drwy ynni i gymunedau, ardollau seilwaith cymunedol neu gyllid adran 106, ynghlwm hefyd. Gweinidog, a allwch amlinellu sut y bydd y Bil yn symleiddio'r system gydsynio yng Nghymru? Efallai eich bod wedi ei gwmpasu ychydig o'r blaen, ond pe gallech ymhelaethu ychydig ymhellach. Diolch.

Thank you very much, Carolyn. Yes, the idea is to have a full cost recovery system. I've always been a little bit baffled by why the public purse is expected to subsidise the planning or licensing applications of various private-sector individuals. We certainly want to make sure provisions exists to make sure that that doesn't happen, going forward, and that these developments pay for themselves in that sense.

The Welsh Ministers will then be in charge of the process, so any conditions—antecedent or precedent or whatever—that are necessary for this will be part of that process. So, negotiations around highways orders, harbour revision orders, all that kind of stuff, will be part of the process. The costs associated with those, and the benefits associated, will also be part of the process.

In terms of local planning authorities, these are projects that are probably being dealt with in a local planning authority at the moment as a series of very diverse applications. A flood defence, for example, in north Wales, in your region, would have gone, perhaps, through a marine consent, a planning consent, a harbour revision order consent, a highways consent, an energy diversion consent—blah, blah—whereas now, it will come through a single, unified process, and it will divert that work away from the local authority where it's an issue of such complexity.

Diolch yn fawr iawn, Carolyn. Ie, y syniad yw bod â system adennill cost lawn. Rwyf bob amser wedi bod ychydig yn flin ynghylch pam y disgwylir i'r pwrs cyhoeddus sybsideiddio ceisiadau cynllunio neu drwyddedu unigolion amrywiol yn y sector preifat. Rydym yn sicr eisiau sicrhau bod darpariaethau'n bodoli i sicrhau nad yw hynny'n digwydd, wrth symud ymlaen, a bod y datblygiadau hyn yn talu amdanynt eu hunain yn yr ystyr hwnnw.

Yna Gweinidogion Cymru fydd yn gyfrifol am y broses, felly bydd unrhyw amodau—hanes blaenorol neu gynsail neu beth bynnag—sy'n angenrheidiol ar gyfer hyn yn rhan o'r broses honno. Felly, bydd trafodaethau ynghylch gorchmynion priffyrdd, gorchmynion diwygio harbwr, yr holl bethau hynny, yn rhan o'r broses. Bydd y costau sy'n gysylltiedig â'r rheini, a'r buddion cysylltiedig, hefyd yn rhan o'r broses.

O ran awdurdodau cynllunio lleol, mae'n debyg bod y rhain yn cael eu trin mewn awdurdod cynllunio lleol ar hyn o bryd fel cyfres o geisiadau amrywiol iawn. Byddai amddiffynfa rhag llifogydd, er enghraifft, yn y gogledd, yn eich rhanbarth chi, wedi mynd, efallai, trwy gydsyniad morol, cydsyniad cynllunio, cydsyniad gorchymyn diwygio harbwr, cydsyniad priffyrdd, cydsyniad gwyriad ynni—bla, bla—ond nawr, bydd yn dod trwy un broses unedig, a bydd yn dargyfeirio'r gwaith hwnnw oddi wrth yr awdurdod lleol lle mae'n fater cymhleth iawn.

16:05

Diolch, Dirprwy Lywydd. I really do welcome this statement today because of the impact that this could have potentially on us achieving our net-zero targets, but also because of the potential impact on driving those green jobs as well, energy security, and the development of some of our ports infrastructure as well, such as that in Port Talbot, Milford Haven and so on.

Minister, one of the challenges with this is getting the balance right, of course, in terms of a streamlined, unified structure. People often say, 'Why don't they get on with these things?' and then, quite rightly, people concerned with environmental impacts say, 'Yes, but we've got to get the environmental consenting right, and we've got to make sure that the public are engaged meaningfully as well'. So, what does this simplified, unified approach mean for shortening timescales on delivery of projects so that these projects are up and running, and we can hit our net-zero targets; for the environmental aspect of this in consenting in this unified approach, how we safeguard that environmental protection; and also for meaningful engagement with the public? I realise this triple stool is very difficult, but if any one of those three legs falls down, the whole stool topples over in terms of consenting.

And just to flag up as well, Dirprwy Lywydd, if I might, I'm sure all the committees will be looking at the balance between what's on the face and what the Minister once again takes into that flexibility of secondary regulations and guidance. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwyf wir yn croesawu'r datganiad hwn heddiw oherwydd yr effaith y gallai hyn ei chael arnom o ran cyflawni ein targedau sero net, ond hefyd oherwydd yr effaith y gallai ei chael ar hyrwyddo'r swyddi gwyrdd hynny hefyd, diogelwch ynni, a datblygu isadeiledd rhai o'n porthladdoedd hefyd, fel y rhai ym Mhort Talbot, Aberdaugleddau ac yn y blaen.

Gweinidog, un o'r heriau sydd ynghlwm wrth hyn yw sicrhau'r cydbwysedd cywir, wrth gwrs, o ran strwythur symlach, unedig. Mae pobl yn aml yn dweud, 'Pam nad ydyn nhw'n bwrw ymlaen â'r pethau hyn?' ac yna, yn gwbl briodol, mae pobl sy'n meddwl am yr effeithiau amgylcheddol yn dweud, 'Ie, ond mae'n rhaid i ni gael y cydsyniad amgylcheddol yn gywir, ac mae'n rhaid i ni sicrhau bod y cyhoedd yn ymgysylltu mewn ffordd ystyrlon hefyd'. Felly, beth mae'r dull symlach, unedig hwn yn ei olygu ar gyfer byrhau amserlenni cyflawni prosiectau fel bod y prosiectau hyn ar waith, ac fel y gallwn gyrraedd ein targedau sero net; ar gyfer yr agwedd amgylcheddol ar hyn wrth gydsynio yn y dull unedig hwn, ar gyfer y ffordd rydym yn diogelu'r dulliau hynny o ddiogelu'r amgylchedd; a hefyd ar gyfer ymgysylltu â'r cyhoedd yn ystyrlon? Rwy'n sylweddoli bod y stôl tair coes hon yn anodd iawn, ond os bydd unrhyw un o'r tair coes hynny yn cwympo, bydd y stôl gyfan yn dymchwel o ran cydsynio.

A hoffwn sôn hefyd, Dirprwy Lywydd, os caf i, rwy'n siŵr y bydd yr holl bwyllgorau yn edrych ar y cydbwysedd rhwng yr hyn sydd ar y wyneb a'r hyn y bydd y Gweinidog unwaith eto yn ei gymryd i'r hyblygrwydd hwnnw o reoliadau eilaidd a chanllawiau. 

Diolch, Huw. I did wonder whether I'd managed to slide that one past you or not. I'm sure we'll have some robust discussions about what is necessary on the face of the Bill and what is necessary for regulatory action.

You're right; the triple stool, as you rightly called it, is a tricky balance, but this doesn't take away any of the responsibilities of the developer to have put the application in in a good position. In fact, it will make it very clear to the developer what is expected by way of an application, and that application will have inside it all of the various needs for an environmental impact assessment, habitats directive assessments and so on—it will be set out very plainly.

Will it speed it up? It will speed it up once the application is in good order, but if it's necessary to monitor a habitat for a year because you need to know what the seasonal variation is, it's not going to shorten that; you're still going to have to do all of the right assessment, evaluation, monitoring and so on. It's just once you've got the information, and that information is shared in the format specified in the regulations, so we don't have nonsense arguments about, 'Well, I used a different system entirely, but it's just as good', which I've seen on multiple occasions—. It will be very clear that you use the system set out in the regulations, which is why I think they should be in regulations, by the way—get my arguments in first. And then, once the application is in and the pre-application stage is finished and all of those consultation are done, the process will be much more speedy because it will not require multiple consenting regimes to kick in. I think that's the real issue.

Diolch, Huw. Roeddwn i'n meddwl tybed a oeddwn i wedi llwyddo i grybwyll hynny heb i chi sylwi ai peidio. Rwy'n siŵr y byddwn ni'n cael trafodaethau cadarn am yr hyn sydd ei angen ar wyneb y Bil a'r hyn sydd ei angen ar gyfer camau gweithredu rheoleiddiol. 

Rydych chi'n gywir; mae'r stôl tair coes, fel y'i galwyd gennych yn briodol, yn gydbwysedd anodd, ond nid yw hyn yn dileu unrhyw rai o'r cyfrifoldebau sydd ar y datblygwr i gyflwyno cais da. Yn wir, bydd yn ei gwneud yn glir iawn i'r datblygwr beth fydd y disgwyliadau o ran cais, a bydd y cais hwnnw'n cynnwys yr holl anghenion gwahanol ar gyfer asesiad o'r effaith amgylcheddol, asesiadau cyfarwyddeb cynefinoedd ac ati—bydd yn cael ei nodi'n glir iawn.

A fydd yn cyflymu'r broses? Bydd yn ei chyflymu unwaith y bydd trefn dda ar y cais, ond os bydd angen monitro cynefin am flwyddyn oherwydd bod angen gwybod beth yw'r amrywiad tymhorol, dydy hi ddim yn mynd i gwtogi hynny; bydd yn rhaid i chi wneud yr holl waith asesu, gwerthuso, monitro ac yn y blaen o hyd. Dim ond pan fydd yr wybodaeth gyda chi, a phan fydd yr wybodaeth honno'n cael ei rhannu yn y fformat a bennir yn y rheoliadau, fel nad ydym yn cael dadleuon hurt ynghylch, 'Wel, fe ddefnyddiais i system gwbl wahanol, ond mae llawn cystal', yr wyf wedi'i weld droeon—.  Bydd yn amlwg iawn eich bod chi'n defnyddio’r system a nodir yn y rheoliadau, a dyna pam yr wyf yn meddwl y dylen nhw fod mewn rheoliadau, gyda llaw—i mi gael nodi fy nadleuon i yn gyntaf. Ac yna, unwaith y bydd y cais wedi'i gyflwyno a'r cam cyn gwneud cais wedi'i gwblhau a'r holl waith ymgynghori hwnnw wedi'i wneud, bydd y broses yn llawer cyflymach oherwydd fydd ddim angen i sawl cyfundrefn gydsynio fod ar waith. Rwy'n credu mai dyna'r broblem mewn gwirionedd.

5. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Datganiad Ansawdd ar gyfer Diabetes
5. Statement by the Minister for Health and Social Services: Quality Statement for Diabetes

Eitem 5 sydd nesaf, datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: datganiad ansawdd ar gyfer diabetes. Galwaf ar y Gweinidog i wneud y datganiad—Eluned Morgan.

Item 5 is next, and that's a statement by the Minister for Health and Social Services: quality statement for diabetes. I call on the Minister to make the statement—Eluned Morgan. 

Member
Eluned Morgan 16:08:37
Minister for Health and Social Services