National Assembly for Wales

Prynhawn da, bawb. Cyn i ni gychwyn yn ffurfiol heddiw, a gaf i ddweud taw gyda thristwch y clywom y newyddion ddoe am farwolaeth John Morris. Er taw Arglwydd Morris Aberafan oedd ei deitl, ac wedi cynrychioli'n anrhydeddus yr ardal honno fel Aelod Seneddol am 40 o flynyddoedd, mab ffarm o ardal Aberystwyth oedd John Morris. Ond nid jest ffermwyr oedd ei deulu; mi oeddent yn dapestri cyfoethog o fwyngloddwyr, o lowyr yn y Rhondda, ac o fasnachwyr llaeth yn Llundain. Yn wir, mi oedd lles ffermwyr Cymru yn nodwedd bwysig o'i yrfa, o'i gyfnod yn y 1950au yn ddirprwy ysgrifennydd cyffredinol yr FUW—ac yn rhan o ffurfio'r undeb hynny o ddim—tan y weithred yn 1976 o gydnabod undebau amaethwyr Cymru yn ffurfiol mewn trafodaethau llywodraethol gan John Morris, oedd erbyn hynny yn ysgrifennydd Cymru, a hefyd y weithred o drosglwyddo pwerau amaeth Cymru yn llawn i ysgrifennydd Cymru o'r ysgrifennydd amaeth mewn seremoni yn Nhrawsgoed, Ceredigion, ym Mawrth 1978. Mae Gweinidog amaeth Cymru hyd heddiw yn gweithredu yn sgil y penderfyniadau hynny gan John Morris yn y 1970au. 

Yn ei hunangofiant, mae John Morris yn dweud taw y ddau fater mwyaf blaenllaw iddo yn ei 60 mlynedd a mwy o wasanaeth cyhoeddus oedd cyfle cyfartal i'r unigolyn, a chreu sefydliadau cenedlaethol Cymreig. A gweithio tuag at sefydlu democratiaeth genedlaethol oedd anrhydedd fwyaf ei yrfa. Mi gyflwynodd y Mesur refferendwm datganoli 1979, a mi oedd eto yn y Llywodraeth yn y 1990au a wnaeth grefftio deddfwriaeth refferendwm a sefydlu'r Senedd yma. Mi oedd yn rhan amlwg o seremoni agor y Cynulliad yn 1999.

Mae ein diolch yn fawr, felly, i John Morris am oes o wasanaeth i'w bobl, i'w iaith a'i wlad, ac ar ysgwyddau pobl fel John Morris mae'r Cardi yma, a phob un ohonom yn etholedig i'r Senedd yma, yn eistedd heddiw. Pob cydymdeimlad, felly, gyda Margaret ei wraig, a'i deulu a'i gyfeillion oll.

A nawr, ar ran y Llywodraeth a'r Blaid Lafur, y Prif Weinidog i gyflwyno hefyd air o deyrnged i John Morris. 

Wel, Llywydd, diolch yn fawr. Mae dweud bod y newyddion trist iawn am farwolaeth yr Arglwydd John Morris yn ddiwedd cyfnod yn dweud rhywbeth sy'n hollol wir yn hytrach na'r ystrydeb a ddefnyddir weithiau. Ef oedd y person olaf i oroesi a gafodd ei ethol yn Aelod Seneddol yn y 1950au, y person olaf yn fyw i fod yn bresennol yng nghinio ymddiswyddiad Harold Wilson yn Downing Street. Ac mae gweld ei fod wedi marw ar ôl salwch byr iawn yn fy atgoffa, dim ond yn ystod y dyddiau diwethaf, ei fod wedi ysgrifennu ataf o'i wely yn yr ysbyty, yn awyddus fel arfer y dylid craffu'n briodol ar fater o bryder i Gymru yn Nhŷ'r Arglwyddi.

Roeddem ni mor lwcus, Llywydd, ond oeddem ni, ein bod ni wedi mwynhau ei gwmni yma yn y Senedd llynedd wrth i nodi bywyd cyn-Ysgrifennydd Gwladol Cymru, James Griffiths. Roedd e fel eistedd yn yr ystafell 60 mlynedd yn ôl wrth i'r Blaid Lafur baratoi ar gyfer llywodraethu a chyflawni addewid yr oedd John Morris wedi ymgyrchu drosto i gael llais uniongyrchol dros Gymru yng Nghabinet y Deyrnas Unedig. 

Ac yn yr holl flynyddoedd sydd wedi dilyn, a thrwy yrfa mor nodedig yn y gyfraith ac mewn gwleidyddiaeth, roedd ei gefnogaeth i Gymru ac i ddatganoli yn ddiwyro. Mae fy mhlaid wedi colli cysylltiad uniongyrchol ymhell yn ôl â hanner cyntaf y ganrif Lafur yng Nghymru. Mae ein cenedl wedi colli un o'i lleisiau mwyaf ffyddlon ac effeithiol. Mor falch yr oedd bob amser fod Senedd yn bodoli yng Nghymru erbyn hyn, a pha mor addas yw hi y gallwn dalu ein teyrngedau iddo ac anfon ein cydymdeimlad at ei deulu ar lawr y Senedd hon heddiw. 

Diolch yn fawr i'r Prif Weinidog. 

Cyn symud i'r eitem gyntaf, dwi hefyd eisiau hysbysu'r Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 26.75, fod Bil Partneriaeth Gymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus (Cymru) 2023 wedi cael Cydsyniad Brenhinol ar 24 Mai 2023. 

Y cwestiynau i'r Prif Weinidog, felly, fydd nawr, ac mae'r cwestiwn cyntaf heddiw gan Mike Hedges.

Llywydd, diolch i Mike Hedges am y cwestiwn yna. Mae effeithiau andwyol lesddaliad ar berchnogion tai wedi'u nodi'n fanwl yn adroddiad 2020 Comisiwn y Gyfraith. Maent yn cynnwys cyfundrefnau sy'n codi tâl gormodol ar ystadau, costau cyfreithiol anrhyloyw, comisiwn yn cael ei dynnu wrth ddarparu yswiriant adeiladau, ac absenoldeb dewis arall yn lle lesddaliad mewn adeiladau aml-ddeiliadaeth.

O, doeddwn i ddim yn gwybod eich bod wedi gorffen yn y fan yna, Prif Weinidog. [Chwerthin.] Diolch am eich ymateb. Mae lesddaliad yn system ffiwdal sy'n achosi pryder i bobl sy'n byw mewn eiddo lesddaliad. Roedd llawer o fy etholwyr yn ofidus iawn, adeg marwolaeth Dug Beaufort, pan gawsant lythyrau yn dweud wrthynt fod unrhyw fwynau o dan eu tai neu dir yn dal i fod yn eiddo i olynydd Dug Beaufort. Rwy'n gobeithio bod Llywodraeth Cymru yn bwriadu mynd i'r afael â'r broblem gynyddol o dai newydd eu hadeiladu yn cael eu gwerthu fel lesddaliad yn hytrach na rhydd-ddaliad, ac i gyfyngu ar renti tir a'u cynnydd ar gytundebau les newydd. A yw'r Prif Weinidog yn cefnogi disodli lesddaliad gyda system gyfunddaliadol, yn seiliedig ar egwyddorion cydweithredol; gweithredu argymhellion Comisiwn y Gyfraith i ddiwygio lesddaliad trwy gynyddu hawliau lesddeiliaid i brynu a rheoli eu heiddo ar y cyd, gan gynnwys blociau o fflatiau; a deddfwriaeth i wneud strwythur cyfreithiol cydweithredol y strwythur cwmni a ffefrir ar gyfer rheoli eiddo lesddaliad presennol?

Llywydd, diolch i Mike Hedges am y cwestiynau ychwanegol yna. Rwy'n cytuno ag ef bod angen mawr i ddiwygio'r cyfundrefnau lesddaliad yng Nghymru a Lloegr. Rydym eisoes wedi gweithredu yng Nghymru, Llywydd, i leihau nifer y tai newydd sy'n cael eu gwerthu ar sail lesddaliad. Mewn gwirionedd, mae ffigurau defnydd y Gofrestrfa Tir yn awgrymu, yn y flwyddyn ddiwethaf yr oedd ffigurau ar gael, bod nifer y tai newydd a werthwyd ar sail lesddaliad yng Nghymru yn ffigurau unigol. Felly, mae cynnydd sylweddol wedi'i wneud. Ac mae Deddf Diwygio Lesddaliad (Rhent Tir) 2022 yn ein galluogi ni i gymryd camau newydd yng Nghymru mewn cysylltiad â thaliadau rhent tir gormodol. Fodd bynnag, mae llawer iawn mwy y mae angen ei wneud, ac roedd yn siomedig darllen adroddiadau diweddar yn dweud ei bod yn ymddangos bellach na fydd addewid Michael Gove ym mis Ionawr eleni i ddiddymu lesddaliad yn cael ei ddatblygu, yn dilyn gwrthdaro â Downing Street. Mae'r pethau yr oeddem yn chwilio amdanynt yn y darn hwnnw o ddeddfwriaeth yn cynnwys y pwyntiau y mae Mike Hedges wedi'u gwneud, Llywydd, ynghylch cyfunddaliad. Mae angen diwygio cyfunddaliad fel ei fod yn fodel hyfyw gwirioneddol ar gyfer adeiladau aml-ddeiliadaeth, a nododd gwaith Comisiwn y Gyfraith y diwygiadau yr oedd eu hangen i sicrhau mai cyfunddaliad oedd y dewis arall ymarferol hwnnw. Yma yng Nghymru, rydym yn cefnogi hynny'n fawr. Rydym yn gobeithio y bydd Llywodraeth y DU yn dal i'w ddatblygu, oherwydd, yn y maes hwn, mae'r cyfuniad o'r cyfrifoldebau tai sydd gennym yma, ond y gyfraith breifat, gan gynnwys y gyfraith cyfrifoldebau eiddo sy'n parhau heb eu datganoli, yn golygu mai'r ffordd fwyaf effeithiol o unioni'r camweddau sy'n dal i fodoli ym maes lesddaliad yw deddfu ar sail Cymru a Lloegr.

Hoffwn ddiolch i'n cyd-Aelod Mike Hedges am godi'r mater pwysig iawn hwn yma heddiw. Diolch yn fawr, Mike. Mae lesddaliad yn cyfrif am oddeutu 16 y cant o'r holl eiddo yng Nghymru, ac mae hynny'n cyfateb i 235,000 o eiddo. Nawr, yn fy etholaeth fy hun yn Aberconwy, gwelsom yn uniongyrchol fethiant brawychus lesddaliadau. Prynodd nifer o fy etholwyr dai ar ystad newydd sbon, a dim ond tair blynedd yn ddiweddarach y sylweddolon nhw nad oedden nhw wedi prynu'r rhydd-ddaliad, pryd gofynnwyd iddyn nhw brynu'r rhydd-ddaliad mewn gwirionedd—rwy'n credu ei fod tua £3,000. Roedd y datblygwyr wedi argymell cyfreithwyr—eu cyfreithwyr eu hunain—fel rhan o'r pecyn. Ac mae'n deg dweud bod pobl mewn sioc. Cawsant eu dal, gyda chostau cynyddol allan o'u rheolaeth. Nawr, rydym hefyd yn gwybod, yn y sgandal cladin, yr effeithiwyd yn wael iawn ar lesddeiliaid hefyd. Nawr, bydd diwygiadau yn gofyn am ddeddfwriaeth sylfaenol sylweddol, ac rwy'n credu bod achos cryf dros ddull deddfwriaethol ar y cyd rhwng Cymru a Lloegr o ymdrin â diwygiadau pryd rwy'n tybio y gall fod gennym yr un dyheadau. Y mis hwn—

Mae angen i chi ddod at gwestiwn nawr, Janet. 

—dylai Michael Gove fod yn cyhoeddi ystod o fesurau i ddiogelu'r 10 miliwn o Brydeinwyr sy'n berchen ar eu cartrefi drwy lesddaliad. Felly, a ydych chi'n cytuno—

Rydych chi wedi cyrraedd yno mewn union bryd. Ydych chi'n cytuno—? 

Ydych chi'n cytuno y byddai gweithio'n well gyda Llywodraeth y DU yn fantais, ac y gwelwn ni un diwrnod nid yn unig rai lesddaliadau wedi'u gwahardd, ond pob un ohonynt, a bod cyfraith gyffredin yn cael ei defnyddio fwy—cyfunddaliad? Diolch, Prif Weinidog. 

A gaf i ddiolch i'r Aelod am y cwestiwn yna? Rwy'n cytuno'n llwyr â hi ar yr angen am fwy o dryloywder yn y ffordd y mae trefniadau lesddaliad yn cael eu cyflwyno, ac, yn wir, fel y dywedais yn fy ateb i Mike Hedges, credaf mai dull Cymru a Lloegr ar y cyd o ymdrin â deddfwriaeth yn y maes hwn yw'r ffordd fwyaf effeithiol o unioni rhai o'r camweddau y mae Janet Finch-Saunders wedi'u nodi. Mae'r AS sy'n gyfrifol, y Gweinidog Gwladol dros Dai a Chynllunio, Rachel Maclean, wedi dweud bod Llywodraeth y DU yn parhau i fod yn ymrwymedig i gyflwyno deddfwriaeth yn y maes hwn, ac ysgrifennodd y Gweinidog yma, Julie James, at ei swyddogion cyfatebol yn Llywodraeth y DU ar 25 Mai yn eu hannog nhw, yn wir, i wneud hynny. Buom yn cydweithio'n agos ar Ddeddf Diwygio Lesddaliad (Rhent Tir) 2022 a aeth drwy Senedd y DU. Cafodd gydsyniad y Senedd. Ac rwy'n annog Llywodraeth y DU i wneud yn union fel y mae'r Aelod dros Aberconwy wedi awgrymu a chyflwyno cynigion deddfwriaethol y byddem yn gallu eu cefnogi. 

Llywydd, o ystyried y camau gweithredu diweddar a amlygwyd yn gryf gan asiantau sy'n gweithredu ar ran cyflenwyr ynni, mae darpariaeth sylweddol ar gyfer diogelu defnyddwyr yn hepgoriad nodedig o'r Bil mawr a chymhleth hwn. O'r herwydd, bydd ei effaith uniongyrchol o ran cefnogi trigolion Cymru yn gyfyngedig ac yn siomedig.

Prif Weinidog, byddwch yn ymwybodol o'r nifer o weithiau rwyf wedi codi mater mesuryddion rhagdalu a'r sgandal ynghylch mesuryddion o'r fath yn cael eu gosod trwy rym yn eiddo cannoedd o filoedd o bobl y llynedd. Gadawyd miloedd o bobl agored i niwed mewn perygl cyson o weld eu cyflenwad trydan yn cael ei dorri. Roedd angen trydan ar rai ohonyn nhw ar gyfer offer meddygol ac roedd gan eraill gyflyrau pryd y byddai oerni yn peryglu eu bywydau. Er bod Llywodraeth y DU ac Ofgem yn araf yn ymateb, daeth yn amlwg hefyd nad oedd y pwerau i wahardd gosod mesuryddion rhagdalu drwy rym, naill ai dros dro neu'n barhaol, yn bodoli. Yr wythnos hon, bydd y Bil Ynni yn mynd trwy'r Cyfnod Pwyllgor yn Nhŷ'r Cyffredin. Prif Weinidog, a fyddech chi'n annog Llywodraeth y DU i dderbyn argymhellion a diwygiadau i roi'r pŵer i'r Ysgrifennydd Gwladol ac Ofgem wahardd gosod mesuryddion rhagdalu drwy rym, fel nad yw'r penderfyniadau hyn yn cael eu gadael yn nwylo cyflenwyr ynni sydd eisoes wedi cael eu dal yn y weithred ac sydd eisoes wedi siomi cwsmeriaid agored i niwed? 

Wel, Llywydd, a gaf fi ddiolch i Jack Sargeant am y cwestiynau yna a hefyd am y dyfalbarhad wrth iddo godi'r materion hyn yma ar lawr y Senedd ac yn ehangach? Wrth gwrs, mae'n hollol gywir bod y sylw sydd wedi'i roi i gwsmeriaid mesuryddion rhagdalu yn dangos nad yw'r amddiffyniadau sydd ar gael iddynt naill ai wedi bod yn ddigon cryf yn y lle cyntaf, neu, hyd yn oed lle dylai amddiffyniadau fod wedi bodoli, nad ydynt wedi cael eu hanrhydeddu o ran camau gweithredu awdurdodau cyhoeddus weithiau, ac yn sicr o ran gweithredoedd y cwmnïau cyflenwi preifat. Dylai'r Bil Ynni, Llywydd, fod yn gyfle i Lywodraeth y DU roi'r amddiffyniadau statudol newydd hynny ar waith. Fel y dywedais, mae'n Fil mawr a chymhleth, ac nid amddiffyn defnyddwyr fyddai ei brif bwyslais. Ond, o ystyried bod Bil, sydd wedi bod yn datblygu nawr ers bron i 12 mis, mae'n siomedig nad yw'n ymddangos bod Llywodraeth y DU yn manteisio ar y Bil hwnnw fel cyfrwng i unioni rhai o'r pethau sydd yn amlwg wedi mynd o'i le yn y maes hwn. Rwy'n gobeithio, wrth i'r Bil fynd drwy Dŷ'r Cyffredin, y bydd ymdrechion pellach yn cael eu gwneud i berswadio Llywodraeth y DU i weithredu i sicrhau na fyddai rhai o'r cwsmeriaid mwyaf agored i niwed bellach yn cael eu hunain mewn sefyllfa pryd y gosodir mesuryddion rhagdalu drwy rym yn eu heiddo heb eu caniatâd, ac weithiau heb iddynt hyd yn oed wybod bod hynny'n digwydd, a bod yr amddiffyniadau eraill a ddylai fod ar waith yn cael eu rhoi ar sail cod statudol yn hytrach na chod gwirfoddol. 

Byddem yn cefnogi hynny, ond mae cynigion ym Mil diogelwch ynni'r DU, y Bil Ynni erbyn hyn, yn cynnwys ymestyn y cap ar brisiau ynni y tu hwnt i 2023 ac ehangu swyddogaeth y rheoleiddiwr trydan a marchnad, Ofgem, i gwmpasu rhwydweithiau gwres. Ar ôl degawdau o ddibyniaeth ar fewnforio tanwyddau ffosil tramor drud, mae'r Bil hwn yn ceisio symud ein system ynni tuag at ffynonellau ynni glanach, mwy fforddiadwy i bweru mwy o Gymru a Phrydain o Gymru a Phrydain.

O ganlyniad, bydd technolegau gwyrdd newydd yn cael eu datblygu a'u defnyddio yma yng Nghymru, gan gynnwys dal, defnyddio a storio carbon a hydrogen yng ngwaith sment Padeswood Hanson yn sir y Fflint, prosiectau gwynt arnofiol ar y môr Celtaidd, ac ynni niwclear newydd yn y gogledd-orllewin. Sut mae Llywodraeth Cymru felly'n gweithio gyda Llywodraeth y DU i groesawu'r cyfleoedd hyn i gefnogi trigolion Cymru, darparu trydan glân a diogel i'w cartrefi, cefnogi ein busnesau, a darparu diogelwch ynni yn ystod y cyfnod pontio yr ydym i gyd yn ei gefnogi i dechnolegau di-garbon cynaliadwy yfory? 

Wel, Llywydd, mewn sawl ffordd, nid problemau yw'r problemau sy'n ymwneud â'r Bil—maen nhw'n broblemau yn ymwneud â hepgor yn hytrach na chomisiynu. Mewn sawl ffordd, mae cynnwys y Bil, y pethau mae'n ei wneud o ran cludo a storio carbon deuocsid, y mesurau y mae'n eu cymryd mewn cysylltiad â hydrogen, ac, yn wir, fel y dywedodd Mark Isherwood, wrth ymestyn y fframwaith rheoleiddio i gwmpasu rhwydweithiau gwres a gwres cymunol, mae'r rheini'n bethau y byddai Llywodraeth Cymru yn hapus i'w cefnogi. Nawr, mae'r Gweinidog yn y camau olaf o baratoi cynnig cydsyniad deddfwriaethol a ddaw gerbron y Senedd mewn cysylltiad â'r Bil. Mae cyfres o faterion y mae angen eu datrys o hyd, yn enwedig o ran y ffordd y mae'r Bil yn trin pwerau sydd eisoes wedi'u datganoli i'r Senedd hon, y bydd angen eu cywiro cyn y byddwn yn debygol o allu argymell yn gadarnhaol bod y Bil yn cael cydsyniad deddfwriaethol. Rwy'n gobeithio y gellir unioni'r pethau hynny, oherwydd mae llawer yn y Bil hwn y byddem yn hapus i weithio gyda nhw a'u croesawu. Fodd bynnag, fel y nododd Jack Sargeant, mae yna bethau y gellid bod wedi eu cynnwys yn y Bil nad ydynt wedi'u cynnwys, a dyna lle rwy'n credu bod angen gwella'r Bil hwn. 

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies. 

Diolch, Llywydd, a gyda'ch caniatâd chi, a gaf i fy hun, fy ngrŵp a fy mhlaid uniaethu â'ch sylwadau chi a rhai'r Prif Weinidog yn dilyn y newyddion trist am farwolaeth yr Arglwydd Morris a gyhoeddwyd neithiwr? Fy atgof cyntaf am John Morris oedd pan oedd yn Ysgrifennydd Gwladol Cymru yn teithio trwy faes y Sioe Frenhinol, ac rwy'n credu fy mod yn blentyn saith neu wyth oed ar y pryd—ie, roeddwn i'n ifanc unwaith—ac roedd ef yn y car gweinidogol fel—. Roedd yr Ysgrifennydd Gwladol, am ryw reswm yn y dyddiau hynny, yn arfer gyrru trwy faes y sioe, fe wnaethon nhw bryd hynny, a gallaf gofio fy hun yn meddwl, 'Beth ar y ddaear y mae'r person yna yn y car yn ei wneud sydd mor bwysig?' Ac roedd hyd yn oed, os gofiaf yn iawn, faner ar y blaen hefyd bryd hynny. Ond mae clywed sylwadau'r Prif Weinidog ynghylch y cysylltiad hwnnw â'r 1950au, 1960au, 1970au, 1980au, 1990au, 2000au o wasanaeth cyhoeddus—60 mlynedd o wasanaeth cyhoeddus—mae'n esiampl i ni i gyd.

Mae eich sylwadau am Undeb Amaethwyr Cymru—a minnau'n ffermwr fy hun, Llywydd—wir yn pwysleisio y gallai fod cystadleuaeth rhwng y Blaid Lafur a'r Ceidwadwyr yma, ond nid yw'n debyg o gwbl i'r gystadleuaeth rhwng yr undebau ffermio. [Chwerthin.] Ac os, fel gwleidydd, y byddwch byth eisiau dianc o sesiwn graffu ddwys, gofynnwch iddyn nhw, 'Beth ydych chi ei eisiau?', a bydd gennych chi 101 o farnau yn dod allan o'r cyfarfod hwnnw. Ac roedd John Morris yn feistr ar allu setlo pethau ac yn y pen draw, cyflawni ar ran pobl, boed hynny yn ei swyddogaeth etholedig neu yn ei swyddogaeth broffesiynol fel bargyfreithiwr, ac rydym yn dlotach o'i golli heddiw, ac mae ein cydymdeimlad gyda'i deulu hefyd.

Prif Weinidog, heddiw, yn anffodus yma yng Nghymru, mae gennym y Coleg Nyrsio Brenhinol ar streic, yr unig ran o'r Deyrnas Unedig lle mae nyrsys allan ar streic. Rwy'n gwerthfawrogi bod cyngor cydweithredol yr holl undebau wedi cytuno ar y telerau ac amodau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u rhoi ar waith, ond mae'n ffaith bod y Coleg Nyrsio Brenhinol ar streic. Maen nhw'n cynnig ail-bleidlais oni bai bod cynnydd yn y trafodaethau i geisio datrys yr anghydfod rhyngddyn nhw a Llywodraeth Cymru. A allwch gadarnhau heddiw mai bwriad Llywodraeth Cymru yw cwrdd â'r Coleg Nyrsio Brenhinol i geisio mynd i'r afael â rhai o'r gwir bryderon sydd ganddynt ynghylch amodau gwaith a gwella'r cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith, fel y gall cadw staff gael ei roi wrth wraidd unrhyw gytundeb a allai ddod â'r gweithredu diwydiannol hwn i ben?

Wel, Llywydd, diolch i arweinydd yr wrthblaid am yr hyn a ddywedodd am yr Arglwydd Morris ond hefyd am ei gwestiwn sylweddol. Mae'n siomedig bod yr RCN yn parhau i fynd ar drywydd streiciau yng Nghymru pan fo pob undeb arall sy'n cynrychioli'r gweithlu nyrsio wedi cytuno i dderbyn y telerau a negodwyd mor fanwl gyda nhw dros gyfres o wythnosau. Fel y dywedodd arweinydd yr wrthblaid, derbyniwyd y pecyn hwnnw gan y corff negodi sydd gennym yma yng Nghymru. Wrth gwrs, bydd Llywodraeth Cymru bob amser yn agored i drafodaethau pellach a syniadau pellach y gallwn eu cyfnewid â'r RCN; nid yn unig ar gyflog, ond rwy'n credu bod arweinydd yr wrthblaid wedi gwneud pwynt pwysig bod eu pryderon hefyd yn ymwneud ag amodau cyflogaeth ac ymarfer proffesiynol. Mae amrywiaeth o bethau yno ac wrth gwrs rydym yn hapus i barhau i ymgysylltu â'r RCN ar y materion hynny, ac rwy'n gobeithio'n fawr y byddwn yn gallu cyrraedd sefyllfa pan na fyddant yn teimlo bod angen iddynt ofyn i'w haelodau bleidleisio eto i geisio caniatâd pellach ar gyfer yr hyn sy'n dod yn set ynysig o gamau gweithredu diwydiannol. 

Mae'n hanfodol bod yr anghydfod hwnnw'n cael ei ddatrys, ac rwyf wedi eich clywed yn dweud dro ar ôl tro, Prif Weinidog, y bydd y penderfyniad hwnnw'n dod, trwy negodi. Felly, byddwn yn annog ac yn argymell ar yr un pryd eich bod yn eistedd o amgylch y bwrdd i ddatrys hyn, oherwydd yn amlwg, heb y datrysiad hwnnw gyda'r Coleg Nyrsio Brenhinol, bydd yn anghydfod hirfaith, ac yn y pen draw bydd yn anfanteisiol i gleifion a staff hefyd, os caniateir iddo barhau.

Pan edrychwn ar bwysau'r gaeaf ac edrychwn ar yr hyn y gallwn ei wneud i roi mesurau ar waith i liniaru'r pwysau hynny yn ein gwasanaeth iechyd, un o'r pwysau allweddol yw hwnnw ynghylch gwelyau a'u defnydd. Rydym yn gwybod, o fewn GIG Cymru, bod 96 y cant o welyau yn llawn pan fo lefel ddiogel defnydd o welyau yn 85 y cant. A oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw fwriad i gyflwyno lefelau gwelyau ychwanegol gwirioneddol—nid rhithwir, gwirioneddol—o fewn GIG Cymru fel y byddai hynny, fel y mae'r Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys yn nodi, y byddai hynny'n helpu i ganiatáu i gleifion symud ymlaen drwy'r adrannau damweiniau ac achosion brys ac i mewn i'r ysbyty? Oherwydd heb y gwelyau hynny—. Ac rwy'n gwerthfawrogi ei fod yn ddarlun cymhleth gyda rhyddhau a'r gofal yn y gymuned sydd ar gael, ond oni bai ein bod yn cael y gwelyau ychwanegol hynny wedi'u hadfer—ac rydym wedi colli 1,100 o welyau yn y 10 mlynedd diwethaf—ni fyddwn yn gallu caniatáu'r llif hwnnw drwy'r ysbyty. Felly, a allwch chi ymrwymo heddiw, Prif Weinidog, y bydd cynnydd yn nifer y gwelyau fydd ar gael o fewn GIG Cymru yn ystod misoedd y gaeaf i ddod?

Diolch i arweinydd yr wrthblaid am y cwestiwn yna. Mae'n gymhleth, fel y dywedodd. Mae'n anodd rhoi ateb byr i'r pwyntiau pwysig hynny. Bydd yn gwybod am yr ymdrechion a wnaed yma yng Nghymru dros y gaeaf diwethaf i greu gwasanaethau gwelyau a'r hyn sy'n cyfateb i welyau ychwanegol i helpu'r gwasanaeth drwy'r gaeaf. Fy marn i yw nad canolbwyntio ar welyau yn y GIG yw lle y dylai ein pwyslais ni fod. Mae gan Gymru lawer mwy o welyau fesul pen o'r boblogaeth nag sydd ganddyn nhw dros ein ffin yn Lloegr. Yr hyn sydd ei angen arnom yw gwasanaethau sy'n atal yr angen i bobl fod mewn gwely ysbyty neu sy'n galluogi pobl i gael eu rhyddhau o wely ysbyty cyn gynted â phosibl. A phan fydd arweinydd yr wrthblaid yn cyfeirio at y lleihad yn nifer y gwelyau yn y GIG yng Nghymru, bydd yn gwybod bod llawer, llawer o'r gwelyau hynny ym maes iechyd meddwl ac anabledd dysgu arhosiad hir, ac mae cytundeb wedi bod ar draws y Siambr y dylai pobl gael eu setlo'n well yn y gymuned a derbyn gofal yno yn hytrach nag mewn gofal sefydliadol.

Felly, wrth gwrs, byddwn yn edrych yn ofalus ar adroddiad y Coleg Meddygaeth Frys. Rwy'n gweld ei fod yn dweud eu bod yn credu bod angen i ni gael bron i 600 o welyau ychwanegol yng Nghymru. Mae hefyd yn dweud bod angen bron i 1,000 o welyau ychwanegol yn ne-orllewin Lloegr yn unig. Felly, nid ffenomen Gymreig yw hon cyn belled ag y mae'r coleg yn y cwestiwn. Bydd gan y Gweinidog fwy i'w ddweud am hyn yn ddiweddarach y prynhawn yma. Rydym yn canolbwyntio ar gynyddu capasiti. Yn fy marn i, nid yw cyfrif capasiti drwy nifer y gwelyau ysbyty sydd gennym yn adlewyrchu cymhlethdod y gwasanaeth iechyd modern.

Wel, er tegwch, mae'r Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys a'r meddygon ymgynghorol sy'n aelodau o'r sefydliad hwnnw yn arbenigwyr yn eu maes. Maen nhw'n tynnu sylw at y gallu i adfer gwelyau ychwanegol o fewn y gwasanaeth iechyd fel un rhan o'r ateb. Mae pawb yn derbyn nad dyma'r unig ran o'r ateb, ond pan fydd gennych chi'r pwysau mewn adrannau damweiniau ac achosion brys—. Er enghraifft, arhosodd 22 y cant o'r bobl a aeth i adrannau damweiniau ac achosion brys yng Nghymru y mis diwethaf wyth awr neu fwy, ac arhosodd 14 y cant o bobl 12 awr neu fwy. Mae'r niferoedd hynny'n anghynaladwy, ac mae'r Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys yn tynnu sylw at y ffaith mai'r anallu i bobl symud allan o'r adran damweiniau ac achosion brys ac i'r ysbyty'n ehangach sy'n achosi llawer o'r oedi hyn.

Y pwynt arall maen nhw'n ei godi—ac rwy'n derbyn bod mater y gwelyau yn fater ar draws y DU, ond rydyn ni yma yn trafod y cyfrifoldebau sydd gennych chi yma yng Nghymru—yw'r gallu i gael y staffio llinell sylfaen cyfatebol ar gyfer meddygon ymgynghorol mewn adrannau damweiniau ac achosion brys. Mae hyn yn rhywbeth yr wyf wedi'i godi gyda chi o'r blaen, Prif Weinidog. Yn anffodus, hyd yma, nid oes yr un adran damweiniau ac achosion brys yng Nghymru yn cyrraedd y cwota sylfaenol hwnnw o feddygon ymgynghorol. Mae angen 178 o feddygon ymgynghorol arnom i fodloni'r llinell sylfaen honno ar draws Cymru gyfan. Mae gennym 100 ar hyn o bryd. Dyna ffigur y Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys ei hun. Pa gynnydd, ers i mi godi hyn gyda chi ddiwethaf, 12 mis yn ôl, y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o ran sicrhau y gallwn agosáu at, neu hyd yn oed gyrraedd y ffigur llinell sylfaen y mae'r Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys yn dweud sydd ei angen er mwyn i ni alluogi staff i fodloni'r nifer staffio llinell sylfaen hwnnw ar gyfer staff yn ein hadrannau damweiniau ac achosion brys?

Wel, Llywydd, o glywed yr hyn a ddywedodd arweinydd yr wrthblaid ar ddechrau ei gwestiwn, ni fyddwn yn anghytuno ag ef: mae gwelyau yn rhan o'r ateb i'r pwysau y mae'r gwasanaeth iechyd yn eu hwynebu ar hyn o bryd. Ond, mae'n rhan o'r ateb; nid dyma'r unig ateb. Rwyf hefyd yn cytuno â'r pwynt y mae'r Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys yn ei wneud am y pwysau ar y system ysbytai sydd angen ymateb ysbyty cyfan—sef na ddylid gadael yr holl bwysau wrth ddrws yr adran frys, tra bod rhannau eraill o'r ysbyty yn gweithredu fel pe na bai hynny'n broblem iddyn nhw.

Mae hyn wastad wedi bod yn rhan o ddull y Coleg Brenhinol—bod yn rhaid i'r ateb fod yn un lle mae'r ysbyty cyfan yn chwarae ei ran. Dyna pam, ym Mwrdd Iechyd Lleol Caerdydd a'r Fro, y maen nhw wedi cael llwyddiant sylweddol yn y flwyddyn galendr hon wrth leihau arosiadau mewn adrannau damweiniau ac achosion brys, oherwydd eu bod wedi bod yn benderfynol o sicrhau bod yr ysbyty cyfan yn ystyried hon yn broblem y mae'n rhaid iddyn nhw chwarae rhan i'w datrys. Felly, ar y ddau fater hynny, rwy'n cytuno â'r pwyntiau a fynegwyd gan arweinydd yr wrthblaid yn ei gwestiwn olaf i mi heddiw. Does gen i ddim ffigurau recriwtio o fy mlaen ar gyfer yr adrannau brys hynny, ond rwy'n siŵr y gallwn ni eu darparu ar ei gyfer.    

Arweinydd Plaid Cymru nawr—Llyr Gruffydd.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd, ac a gaf innau hefyd, ar ran y meinciau yma, ategu pob cydymdeimlad â theulu’r Arglwydd Morris? Mi ddywedodd ef unwaith ei fod wedi bod yn ddatganolwr, ac yn ddatganolwr o’r eiliad cyntaf, yn benodol, ar ôl iddo ymuno â Thŷ’r Cyffredin, ac ei fod yn credu’n angerddol yn yr angen i ddod â’r Llywodraeth yn agosach at y bobl. Wel, diolch iddo fe am chwarae rhan mor allweddol mewn troi hynny’n realiti, a choffadwriaeth dda amdano fe.  

Prif Weinidog, cawsom i gyd ein hysgwyd, wrth gwrs, gan y digwyddiadau trasig a ddatblygodd yn Nhrelái fis diwethaf. Nawr, pan ofynnwyd i chi a ddylai eich Llywodraeth fod wedi gwneud mwy dros Drelái, dywedoch chi, a dyfynnaf,

'Rwy'n credu bod pob haen o lywodraeth a phob agwedd ar lywodraeth yn iawn i edrych arnyn nhw eu hunain yn y drych a gofyn yr union gwestiwn yna. Felly, byddwn yn sicr yn gwneud hynny fel Llywodraeth Cymru.'

Nawr, yn 2021, galwodd yr elusen Mind ar Lywodraeth Cymru i ddatblygu strategaeth gymunedol sy'n ceisio hyrwyddo cyfalaf cymdeithasol, sy'n ceisio buddsoddi mewn asedau cymunedol a mynd i'r afael â llawer o'r rhwystrau sy'n wynebu grwpiau penodol, fel y gall pawb gael budd o fyw mewn cymunedau cydnerth. A allwch chi ddweud wrthym sut y gallech fod wedi bwrw ymlaen â'u hargymhellion? Bythefnos yn ddiweddarach, fel rhan o'ch myfyrdod cynnar, sut ydych chi'n meddwl y gallai eich Llywodraeth fod wedi gwneud mwy i gefnogi nid yn unig cymuned Trelái, wrth gwrs, ond cymunedau eraill tebyg ledled Cymru? 

Wel, o ran cydnerthedd cymunedol ar ystad Trelái ei hun, mae cyfres o fesurau lle mae Llywodraeth Cymru wedi chwarae ei rhan wrth gefnogi'r grwpiau cymunedol hynny sy'n gymaint o nodwedd o fywyd ar yr ystad. Roedd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a minnau yn Nhrelái ar ddechrau'r cyfnod gwyliau. Roeddem mewn gwasanaeth sy'n cael ei gefnogi'n uniongyrchol gan yr awdurdod lleol a gan Lywodraeth Cymru ei hun. Roeddem yn clywed gan grwpiau cymunedol am yr ystod o wasanaethau sydd, gyda chefnogaeth Llywodraeth Cymru, yno i gryfhau cydnerthedd cymunedol ar yr ystad: y pantri bwyd, ailgylchu dillad a gwisgoedd, y banc bwyd, y caffi, y caffi atgyweirio, llyfrgell pethau—yr holl bethau hynny a gefnogir drwy Lywodraeth Cymru—y gwaith gwych y mae clybiau chwaraeon yn ei wneud ar yr ystad gyda'r fath lwyddiant, y gwaith, o ddydd i ddydd gan grwpiau ffydd ar yr ystad, ysgol uwchradd newydd Gorllewin Caerdydd yn Nhrelái, yr angen i ehangu'r ysgol Gymraeg newydd yn Nhrelái oherwydd y llwyddiant y mae wedi ei brofi wrth ddenu pobl ifanc o'r ystad drwy ei drysau, y cyfleuster iechyd newydd yn Park View. Mae cyfres o ffyrdd, gan feddwl am yr adroddiad Mind hwnnw, gan weithio gyda phobl ar yr ystad—. A dyna'r neges allweddol a gawsom o'r cyfarfod hwnnw, sef er mwyn dwysáu cydnerthedd cymunedol, mae'n rhaid i chi ddechrau gyda'r gymuned ei hun, dysgu oddi wrthynt, ac yna sicrhau bod awdurdodau cyhoeddus a chyllid lle bo'n bosibl yn dod i mewn i'w cefnogi yn y pethau y credant fydd yn gwneud y gwahaniaeth mwyaf.

Diolch am hynna, ac rydych chi'n iawn, mae'n ymwneud â gweithio gyda'r gymuned a gweithio i fyny. Mae'n bum mlynedd bellach, wrth gwrs, ers i Lywodraeth Cymru ddiddymu ei rhaglen Cymunedau yn Gyntaf yn raddol, a gyflawnodd lawer o hynny, mae'n rhaid i mi ddweud. Ers hynny, mae lefelau tlodi wedi parhau'n syfrdanol o uchel ymhlith pob grŵp oedran. Dim ond gwelliannau cymedrol sydd wedi bod ers 1997 ac mae lefelau tlodi yng Nghymru yn parhau i fod ymhlith yr uchaf yn y DU. Gwelsom ni i gyd y ffigurau ddoe a oedd yn dangos bod un o bob pump o blant ym mhob un sir yng Nghymru yn byw mewn tlodi, ac yn fwy felly mewn rhai rhannau o'n gwlad. Nawr, Prif Weinidog, a allwch chi esbonio sut rydych chi'n gweithredu'r gwersi a ddysgwyd o'r rhaglen Cymunedau yn Gyntaf, ac a wnewch chi wrando ar argymhelliad Sefydliad Bevan i ailgyflwyno targedau lleihau tlodi yng Nghymru, yn arbennig, wrth gwrs, targedau sy'n ymwneud â thlodi plant?

Llywydd, nid wyf yn credu bod Llyr Gruffydd wedi rhoi darlun cwbl gywir o'r profiad o dlodi plant yn ystod oes datganoli, oherwydd bydd yn cofio, yn ystod degawd cyntaf datganoli, fod tlodi plant yng Nghymru wedi gostwng traean. Felly, mae'r syniad ei fod wedi aros lle yr oedd ar ddechrau datganoli yn cuddio'r ffaith y cafwyd degawd o gynnydd, ac yna degawd o dlodi plant yn cynyddu, a chynyddu o ganlyniad i gamau gweithredu a gymerwyd nid yng Nghymru, ond gan Lywodraeth San Steffan.

Nawr, ddoe, trafododd y Cabinet ddrafft o'r strategaeth tlodi plant ar gyfer Cymru, y mae'n rhaid i ni ei chyflwyno bob tair blynedd. Rydym yn gobeithio ymgynghori ar y strategaeth honno gan ddechrau yn ddiweddarach y mis hwn. Bydd yn nodi pum amcan a blaenoriaeth wahanol yr ydym yn credu y byddant yn defnyddio'r pwerau sydd gennym yng Nghymru i'r eithaf, ond yn realistig gan wybod y gallai'r holl bethau y gallwn eu gwneud gael eu dileu mewn amrantiad gan Lywodraeth sy'n benderfynol, er enghraifft, o roi cap ar nifer y plant y gellir eu cefnogi drwy'r system fudd-daliadau. Ni fyddwn yn llwyddo i leihau tlodi plant yn y ffordd y mae fy mhlaid i, ac rwy'n sicr ei blaid ef hefyd, yn dymuno gweld oni bai bod camau gweithredu ar ben arall yr M4, ochr yn ochr â'r holl bethau y gallwn eu gwneud yng Nghymru.

Yn wir. Fe wnaethoch chi sôn am y strategaeth tlodi plant. Un o'r meysydd blaenoriaeth, wrth gwrs, yw lliniaru effaith diwygio lles, sydd mae'n debyg, yn ailadrodd y pwynt rydych chi'n ei wneud o ran camau gweithredu gan Lywodraeth y DU. Byddwn yn cytuno, wrth gwrs ar beth yw canlyniadau 13 mlynedd o gyni Torïaidd, sydd wedi gadael budd-daliadau, er enghraifft, ar y lefel isaf mewn termau real mewn pedwar degawd, ond rwy'n credu y dylem fod yn ymdrechu am rywbeth gwell na lliniaru gormodedd gwaethaf Llywodraeth y DU ddideimlad ac allan o gysylltiad ac yn lle hynny, wrth gwrs, ceisio'r pwerau a all ddatgloi gwelliannau diriaethol a pharhaol i fywydau sectorau mwyaf agored i niwed ein cymdeithas.

Gallwn edrych, er enghraifft, ar yr Alban yn hyn o beth, lle mae pwerau datganoledig Llywodraeth yr Alban dros les wedi ei galluogi i greu Cronfa Les yr Alban, a oedd, hyd at fis Mehefin y llynedd, wedi darparu taliadau disgresiwn gwerth dros £350 miliwn i fwy na 480,000 o aelwydydd incwm isel. Felly, ar y sail honno, a ydych chi'n cytuno bod y profiadau—ac o gofio eich bod chi wedi dweud wrthym mai'r camau na chawsant eu cymryd yng Nghymru sydd wedi cyfrannu'n bennaf at rai o'r heriau hyn y mae ein cymunedau yn eu hwynebu nawr—a ydych chi'n cytuno bod profiadau'r 13 mlynedd diwethaf wedi tanlinellu'n bendant yr angen am ddatganoli pwerau dros les ymhellach yma yng Nghymru, yn unol wrth gwrs â'r pwerau y maent yn eu harfer yn yr Alban a Gogledd Iwerddon, ac a wnewch chi ddadlau dros hynny nid yn unig gyda Llywodraeth y DU, ond sicrhau ei fod wedi'i gynnwys ym maniffesto nesaf Llafur y DU?

Diolch i Llyr Gruffydd am hynna. Efallai ei fod yn gwybod imi fod yn yr Alban yr wythnos diwethaf. Cefais gyfle i gwrdd â Phrif Weinidog newydd yr Alban a chlywed yn uniongyrchol am rywfaint o'r defnydd y mae Llywodraeth yr Alban wedi'i wneud o'r pwerau sydd ganddyn nhw. Cefais gyfle hefyd i gwrdd â'r cyn Brif Weinidog Gordon Brown, i drafod yr adroddiad y mae wedi'i baratoi. Mae'n cynnwys, fel y gŵyr yr Aelodau, argymhelliad clir y dylid datganoli pwerau newydd dros weinyddu lles yma i'r Senedd, yn dilyn y gwaith a wnaed yn nhymor diwethaf y Senedd gan y pwyllgor llywodraeth leol, dan gadeiryddiaeth John Griffiths ar y pryd, ac roedd hi'n galonogol clywed ganddo am gryfder yr achos y mae'n credu ei fod wedi ei gychwyn ar gyfer hynny. Rwy'n falch bod Keir Starmer wedi dweud ei fod yn cymeradwyo'r argymhellion yn adroddiad Gordon Brown a fy ngobaith yw y bydd deddfwriaeth i wneud yr argymhellion hynny'n effeithiol yn flaenoriaeth gynnar i Lywodraeth Lafur sy'n dod i mewn.

Llywydd, ers mis Ionawr 2022, mae Llywodraeth Cymru wedi dyrannu £42 miliwn o gyllid ychwanegol i gefnogi gofalwyr di-dâl. Mae hynny'n cynnwys £29 miliwn i ddarparu taliad o £500 i ofalwyr di-dâl sy'n derbyn lwfans gofalwyr; mae £4.5 miliwn o'r £42 miliwn hwnnw'n ein galluogi i barhau â'r Gronfa Gymorth i Ofalwyr tan 2025, ac mae £9 miliwn ohono dros gyfnod o dair blynedd wedi ein galluogi i gyflwyno cronfa seibiannau byr ar gyfer gofalwyr di-dâl.  

Diolch yn fawr iawn. Prif Weinidog, gan ei bod hi'n Wythnos Gofalwyr, hoffwn dalu teyrnged i'r miloedd o ofalwyr di-dâl sy'n arbed biliynau o bunnoedd i'n GIG bob blwyddyn. Heb eu gofal a'u hymroddiad, byddai ein system iechyd a gofal yn chwalu. Felly, mae'n hanfodol ein bod yn cefnogi ein gofalwyr di-dâl yn llawn. Yn anffodus, rydym yn methu yn ein dyletswydd. Yn anffodus, mae amrywiaeth eang o dystiolaeth yn dangos bod gofalwyr di-dâl yng Nghymru yn dioddef effeithiau iechyd ac ariannol difrifol o ganlyniad i'w cyfrifoldebau gofalu, a chanfu'r gwerthusiad diweddar o Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 ei bod yn methu â chyflawni'r canlyniadau arfaethedig ar gyfer gofalwyr di-dâl, ac yn aml nid yw'r awdurdodau lleol yn cwrdd â'u hawliau cyfreithiol. Prif Weinidog, pa gamau y bydd eich Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau bod awdurdodau lleol yn cyflawni eu rhwymedigaeth gyfreithiol i gefnogi gofalwyr? Diolch.

Llywydd, diolch i Altaf Hussain am y gyfres ychwanegol yna o gwestiynau, ac, wrth gwrs, rwy'n cytuno ag ef y gellid gwneud mwy bob amser i gefnogi'r gwaith gwych y mae gofalwyr di-dâl yn ei wneud bob dydd, a diolch iddo am ein hatgoffa mai Wythnos Gofalwyr yw hi. Ac, fel un enghraifft o'r pethau y gallwn eu gwneud i gefnogi ein hawdurdodau lleol ac ymdrechion lleol, ddydd Gwener yr wythnos hon, bydd lansiad cynllun grant trydydd sector newydd. Bydd yn cael ei alw'n Amser. Mae'n elfen o'r gwaith rydym yn ei wneud i ganiatáu i ofalwyr di-dâl gymryd seibiant o'r cyfrifoldebau hynny, i gael cyfle i sefyll yn ôl oddi wrthynt, er mwyn meithrin ychydig o gydnerthedd ychwanegol. Bydd y cynllun yn cael ei lansio yma yn yr eglwys Norwyaidd, ac o ran sefydliadau ar lawr gwlad yn rhan Altaf Hussain o Gymru, mae Ymddiriedolaeth Gofalwyr Croesffyrdd Gorllewin Cymru, Canolfan Gofalwyr Abertawe a Chanolfan Gofalwyr Pen-y-bont ar Ogwr i gyd wedi llwyddo i sicrhau cyllid drwy'r cynllun grant hwn i'w galluogi i wneud mwy i gefnogi'r gofalwyr di-dâl hynny yn yr ardaloedd hynny.

Mae gwaith ymchwil diweddar wedi datgelu yr amcangyfrifir bod 450,000 o bobl yn darparu gofal neu gymorth di-dâl yng Nghymru. Mae'r cyfraniad hwnnw, a aned allan o gariad ac anwyldeb tuag at deulu a ffrindiau, yn anodd ei feintioli. Mae'n deg dweud bod y cyfraniad hwn i'n cymuned yn aruthrol, ac mae'n anodd dychmygu lle byddem heb ofalwyr di-dâl. Mae Plaid Cymru yn cydnabod y cyfraniad anhygoel hwn wrth i ni nodi Wythnos Gofalwyr.

Canfu'r adroddiad a ddatgelodd yr ystadegyn syfrdanol hwn hefyd fod 35 y cant o'r gofalwyr a holwyd yn dweud bod eu hiechyd a'u lles wedi dioddef o ganlyniad i ofalu. Rwy'n nodi, yn eich ateb yn gynharach ac yn natganiad y Llywodraeth yr wythnos hon, y cyllid ar gyfer seibiant gofalwyr a seibiannau byr. O ystyried bod mwy na thraean o ofalwyr di-dâl yn dioddef, a ydych chi'n ffyddiog bod yr arian yn mynd yn ddigon pell ac y bydd yn cael ei ddefnyddio'n ddigon effeithlon? Diolch.

Wel, Llywydd, fel y dywedais yn fy ateb i Altaf Hussain, mae mwy y gellid ei wneud bob amser pe bai cyllid ychwanegol ar gael. Yr hyn yr ydym yn ceisio ei wneud yw cynyddu'r cyllid, ac rwyf wedi amlinellu rhai o'r ffyrdd yr ydym wedi gallu gwneud hynny. Ac yna, wrth gwrs, mae'n iawn bod y cyllid hwnnw'n cael ei ddefnyddio yn y ffordd fwyaf effeithiol. Mae'r Gweinidog wedi comisiynu adolygiad cyflym o hawliau gofalwyr ar lefel awdurdod lleol. Mae Cymdeithas Cyfarwyddwyr Gwasanaethau Cymdeithasol Cymru wedi cynnal yr adolygiad hwnnw, ac rydym yn disgwyl i'r Gweinidog dderbyn yr argymhellion erbyn diwedd y mis hwn. Bydd hynny'n rhoi syniad i ni o ba mor effeithiol y mae'r cyllid ychwanegol hwnnw'n cael ei ddefnyddio. Credaf ei fod yn gryfder enfawr yng Nghymru bod gennym ofalwyr di-dâl ar y raddfa honno. Maen nhw, yn union fel y dywedodd yr Aelod, yn ymgymryd â'r cyfrifoldebau hynny oherwydd ymdeimlad o gariad ac anwyldeb. Mae gennym gyfran uwch o'r boblogaeth yng Nghymru sy'n cyflawni dyletswyddau gofalu di-dâl. Rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth i'w ddathlu. Rwy'n credu ei fod yn dweud rhywbeth wrthym am natur y gymuned yr ydym yn ddigon ffodus o'i chael o hyd yma yng Nghymru, bod pobl yn teimlo mai dyna'r ffordd y maen nhw eisiau mynegi eu cysylltiad ag eraill, teulu a ffrindiau, fel y dywedodd Peredur Griffiths—pobl sy'n bwysig iddynt ac y mae ganddyn nhw ymdeimlad o ddyletswydd a rhwymedigaeth tuag atyn nhw—ac yn gallu mynegi hynny wrth ddarparu gofal yn y ffordd yna. Ein gwaith ni yw eu cefnogi yn y dasg honno a dathlu'r gwaith maen nhw'n ei wneud.

Prif Weinidog, mae mor bwysig ein bod yn cydnabod ac yn dathlu gofalwyr di-dâl a'r cyfraniad anhygoel y maent yn ei wneud, yn ogystal â sicrhau eu bod yn gallu cael gafael ar y cymorth sydd ei angen arnynt. I'r miloedd o ofalwyr ifanc yng Nghymru sydd mewn perygl o ddod yn agored i niwed pan fydd lefel y gofal a'r cyfrifoldeb yn mynd yn ormod, rwy'n croesawu'n fawr fuddsoddiad Llywodraeth Lafur Cymru yn y Gronfa Gymorth i Ofalwyr a'r cynllun seibiant byr cenedlaethol gwerth £9 miliwn, a mynediad gofalwyr ifanc atynt. Pa weithgareddau eraill y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cynllunio i gefnogi ein gofalwyr ifanc, ac a allech chi hefyd roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gyflwyno'r cerdyn adnabod i ofalwyr ifanc?

Diolch i Vikki Howells am hynna. Roedd yna gyfnod, Llywydd, pan ofynnwyd i mi yn rheolaidd am wybodaeth am gyflwyno'r cerdyn adnabod i ofalwyr ifanc. Nawr, mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi £600,000 fel bod y cerdyn hwnnw bellach ar gael ym mhob rhan o Gymru, ac mae gan fwy na 1,700 o ofalwyr ifanc gerdyn o'r fath erbyn hyn, ac mae'n galluogi'r gofalwyr ifanc hynny i gadarnhau eu statws, boed hynny yn yr ysgol neu pan fyddant yn mynd i fferyllfa i gasglu presgripsiynau, heb orfod ateb cwestiynau anodd ynglŷn â pham mai nhw sy'n gorfod gwneud yr hyn y mae angen iddyn nhw ei wneud. Mae hynny wedi bod yn llwyddiant mawr yma yng Nghymru, ac rwy'n falch iawn bod pob awdurdod lleol bellach yn rhan o'r cynllun hwnnw. Diolch i Vikki Howells am dynnu sylw at y ffaith bod y Gronfa Gymorth i Ofalwyr a'r cynllun seibiant byr cenedlaethol yng Nghymru ar gael i ofalwyr ifanc yn ogystal ag i oedolion.

Ac o ran beth arall y gallwn ei wneud, y llynedd clywsom gan ofalwyr ifanc eu hunain eu bod eisiau cyfle i ddod at ei gilydd i ddysgu oddi wrth ei gilydd, i ddathlu'r gwaith maen nhw'n ei wneud, a daeth bron i 300 o ofalwyr ifanc at ei gilydd yn Llanfair-ym-Muallt dros dridiau ar gyfer yr Ŵyl Gofalwyr Ifanc gyntaf erioed yng Nghymru. Roedd yn llwyddiant mawr, ac rydym yn mynd i ddarparu cyllid ychwanegol, ar ben y cyllid a oedd ar gael y llynedd, i gael gŵyl arall eleni a fydd, gobeithio, hyd yn oed yn fwy a hyd yn oed yn well. Ac, er mwyn sicrhau bod llais y gofalwyr ifanc eu hunain yn cael ei glywed yn uchel ac yn glir yn y ffordd y caiff gwasanaethau eu dylunio a'u darparu yng Nghymru, rydym hefyd yn darparu cyllid, drwy Plant yng Nghymru, i sefydlu bwrdd cynghori newydd i ofalwyr ifanc. Bydd yn cael ei redeg yn annibynnol ar Lywodraeth Cymru; bydd yn cael ei redeg trwy Plant yng Nghymru. Mae hyd at 12 o ofalwyr ifanc yn cael eu recriwtio, byddant yn dod at ei gilydd unwaith bob chwarter, byddant yn trafod pynciau allweddol sy'n berthnasol iddynt, a byddant yn gallu darparu'r adborth uniongyrchol hwnnw i swyddogion ac i Weinidogion i sicrhau, fel y dywedodd Vikki Howells, fod y cyfraniad anhygoel y maen nhw yn ei wneud bob amser wrth wraidd ein gwaith o gynllunio'r gwasanaethau hyn hefyd.

Prynhawn da, Prif Weinidog. Mae ein gofalwyr yn wynebu heriau ariannol, fel y gwyddom ni. Mae llawer ohonyn nhw'n gweithio'n llawn amser, ac yna'n gofalu ar ben hynny; mae rhai wedi gorfod rhoi'r gorau i'w rolau a gweithio'n rhan amser, ond mae problemau ariannol yn her wirioneddol i'n gofalwyr di-dâl. Mae un o bob pedwar o ofalwyr Cymru yn dweud eu bod wedi gorfod cwtogi ar wresogi neu fwyta. Yng Ngŵyl y Gelli yr wythnos diwethaf, gwnaethoch chi sôn am bwysigrwydd incwm sylfaenol cyffredinol, o bosibl, i'n gofalwyr di-dâl. A yw hyn yn rhywbeth y byddai Llywodraeth Cymru eisiau ei archwilio, naill ai nawr neu yn y dyfodol? Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr i Jane Dodds, a diolch am y gwahoddiad, wrth gwrs, i fod yn yr ŵyl yn Hay.

Roedd yn ddiddorol iawn, o flaen y gynulleidfa honno, i weld lefel y diddordeb mewn incwm sylfaenol cyffredinol a'r gwaith y mae Llywodraeth Cymru eisoes yn ei wneud drwy'r peilot mawr sydd gennym ni gyda phobl ifanc sy'n gadael y system ofal. Gobeithio y byddwn ni'n gallu dysgu gwersi pwysig o'r arbrawf hwnnw.

Fel y ceisiais i egluro yn fy ateb yn y Gelli, mae sawl agwedd ar y system bresennol sydd â rhai nodweddion incwm sylfaenol cyffredinol. Mae'r lwfans gofalwyr, yn ei ffordd gymedrol ac anfoddhaol iawn, yn gam tuag at gael incwm sylfaenol cyffredinol sy'n cydnabod y rôl y mae gofalwyr yn ei chwarae. Ac un o'r honiadau gwych sy'n cael ei wneud bob amser ar gyfer incwm sylfaenol cyffredinol yw y byddai'n cydnabod y gwaith sy'n cael ei wneud ym maes gwaith gofalu a domestig yn yr un modd ag y mae gwaith sy'n cael ei wneud yn y gweithle yn cael ei gydnabod a'i wobrwyo. Felly, er na allaf wneud unrhyw ymrwymiadau'r prynhawn yma o ran lle y bydden ni'n mynd nesaf gyda'n cynllun peilot incwm sylfaenol cyffredinol ein hunain, rwy'n credu y bydd y ffaith ein bod ni'n cael hynny yng Nghymru, a'r cyfle y bydd yn ei roi i ni ddysgu gwersi o ran sut mae'n gweithio, ble mae'n gweithio, a sut y gallai weithio'n well, fod o ddiddordeb mawr i bobl sy'n dadlau'n fwy cyffredinol am fanteision dull o'r fath ac, yn sicr, gan gynnwys pobl sy'n cyflawni'r cyfrifoldebau gofalu hynny.

Llywydd, mae timau cynllunio rhanbarthol wedi'u sefydlu i adolygu rhwydweithiau bysiau yn eu hardal. Byddan nhw'n ystyried sut i flaenoriaethu cyllid ar gyfer rhwydwaith cynaliadwy sy'n adlewyrchu cynlluniau teithio newydd ar ôl COVID, ac mae hynny'n cynnwys ystyried yr effaith ar gymunedau a'u cyfleoedd i fanteisio ar wasanaethau cyhoeddus.

Diolch am yr ateb. Rwy'n pryderu'n fawr am yr effeithiau ar gludiant addysg, cludiant i apwyntiadau iechyd, ynysigrwydd cymdeithasol, yr economi a swyddi. Y farn yw bod angen i ni roi cap ar bris tocynnau a bod angen ymgyrch i gael pobl yn ôl ar fysiau, a'u defnyddio'n hyderus.

Ddydd Sadwrn, defnyddiais i fws i ŵyl ddawns Treffynnon, trwy farchnad Yr Wyddgrug, gan ddefnyddio'r tocyn 1Bws y mae modd ei ddefnyddio unrhyw le ledled Cymru—mae'n £6.00 gan ddefnyddio gwahanol weithredwyr. Defnyddiais i wefan Traveline Cymru, a ddywedodd wrthyf pa fws i'w ddefnyddio, pa stand bysiau, pa weithredwr, a pha rif. Mae ap hefyd sy'n dangos y mapiau, ac roedd yn glir iawn, iawn ac yn syml i'w ddilyn. Mae ganddyn nhw hefyd rif ffôn ar gyfer pobl nad ydyn nhw'n defnyddio'r rhyngrwyd.

Felly, hoffwn i ofyn a fyddai Llywodraeth Cymru yn gallu arwain ymgyrch, gan weithio gyda gweithredwyr, gyrwyr bysiau, comisiynydd y bobl hŷn efallai—yr holl adrannau y bydd hyn yn effeithio arnyn nhw—cynghorau—gallwn ni i gyd weithio gyda'n gilydd—ymdrech ar y cyd i hyrwyddo Traveline Cymru, i hyrwyddo'r pasys rhatach hyn, a chael pobl yn ôl yn defnyddio bysiau.

Wel, diolch i Carolyn Thomas am hynny, ac mae'n dda iawn clywed am ei phrofiad ei hun dros y penwythnos diwethaf; y tocyn 1Bws yn y gogledd yw'r cynllun capio amlweithredwr mwyaf yn unrhyw le yn y Deyrnas Unedig, felly mae'n dda iawn clywed am ei phrofiad cadarnhaol iawn hi o'i ddefnyddio.

Rwy'n hapus iawn i gadarnhau, Llywydd, y bydd Llywodraeth Cymru yn chwarae ein rhan yn weithgar iawn, ochr yn ochr â Trafnidiaeth Cymru, partneriaid yn y diwydiant a'r undebau llafur i gynnal ymgyrch i gael pobl yn ôl ar fysiau, oherwydd y ffordd orau o ddiogelu gwasanaethau yw eu defnyddio, a'r her fwyaf sy'n ein hwynebu ni yn y diwydiant bysiau yw'r ffaith, er bod costau wedi cynyddu 25 y cant yn ddiweddar, mae'r defnydd yn dal i ostwng 15 y cant o'i gymharu â lefelau cyn y pandemig. Felly, ymgyrch—ac rwy'n eithaf sicr y bydd Aelodau ar draws y Siambr a fydd eisiau bod yn rhan o ymgyrch o'r fath—i atgoffa pobl o bwysigrwydd gwasanaethau bysiau, i annog pobl i wneud defnydd ohonyn nhw, yn ein helpu ni i gyd i sicrhau ein bod ni'n gallu cynnal rhwydwaith bysiau gwasanaeth cyhoeddus ar gyfer y dyfodol.

Diolch yn fawr i Huw Irranca-Davies am y cwestiwn, Llywydd. Mae’r egwyddorion sylfaenol wedi’u seilio, ymysg pethau eraill, ar egwyddorion Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, sy’n ymrwymo i geisio creu Cymru iachach, Cymru lewyrchus a Chymru gydnerth yn erbyn siociau byd-eang, boed yn newid hinsawdd neu’n broblemau cyflenwadau bwyd.

Diolch, Prif Weinidog. Rwy'n siŵr y bydd y Prif Weinidog wedi dilyn y ddadl ar y Bil Bwyd (Cymru) arfaethedig yn ddiweddar â diddordeb. Efallai ei fod, mewn eiliad tawel, hyd yn oed, wedi darllen fy erthygl ddiweddar ar y mater a oedd yn galw am weithredu brys nawr na fyddai angen newidiadau i'r gyfraith, tra hefyd yn ystyried meysydd lle gallai deddfwriaeth fod yn ddefnyddiol, gan gynnwys mewn public procurement a hyd yn oed yr hawl i fwyd diogel, maethlon a fforddiadwy, a chyfiawnder bwyd—ymgyrch hir-sefydlog y blaid cydweithredol, wrth gwrs.

Mewn ateb i'r ddadl, rhoddodd y Gweinidog sicrwydd y byddai mwy o waith traws-lywodraethol ar fwyd ac ymrwymiad cryf i weithio gyda chlymblaid Cymru-gyfan o bobl a sefydliadau sydd am weld newid. Brif Weinidog, sut y gallwn ni fwrw ymlaen â hyn yn awr gyda'r brys sydd ei angen arno, ac a wnewch chi ymrwymo i hyrwyddo cyfiawnder bwyd a pholisi bwyd mwy cydgysylltiedig a chynaliadwy yng Nghymru?

Diolch yn fawr iawn i Huw Irranca-Davies am y cwestiynau ychwanegol yna. Ces i gyfle, wrth gwrs, Llywydd, i ddilyn y ddadl roeddem ni wedi'i chael ar lawr y Cynulliad. Rŷn ni'n gwybod roedd lot o bobl yn tynnu sylw at bethau yn y Ddeddf roedd Peter Fox yn ei hawgrymu—pethau pwysig yn y pethau roedd e'n awgrymu. Mae nifer fawr o bethau, fel roedd Huw Irranca yn dweud, ni'n gallu eu gwneud heb ddefnyddio'r gyfraith.

Nawr, yn ymateb y Gweinidog i'r ddadl, dwi'n meddwl dywedodd hi dwi wedi cytuno i gadeirio cyfarfod ble rŷn ni'n gallu tynnu pobl dros y Llywodraeth gyda'i gilydd—Gweinidogion a swyddogion uwch—i gyflymu'r gwaith rŷn ni'n mynd i'w wneud nawr i greu strategaeth gymunedol ar fwyd at y dyfodol, sy'n rhan o'r cytundeb rhyngom ni a Phlaid Cymru. So, mae'r cyfarfod yna wedi cael ei drefnu; bydd yn digwydd wythnos i heddiw. Dwi'n edrych ymlaen at y cyfarfod. Nawr, ni'n gallu defnyddio'r amser sydd gyda'n swyddogion ni i ganolbwyntio ar beth allwn ni ei wneud i wneud mwy yn y maes bwyd. I fod yn glir, rŷn ni wedi tynnu popeth rŷn ni'n ei wneud fel Llywodraeth gyda phobl eraill yn y maes gyda'i gilydd, i roi mwy o egni y tu ôl i'r gwaith rŷn ni'n gallu ei wneud fel Llywodraeth pan ŷn ni'n cydweithio â phobl eraill.

Diolch i Huw Irranca-Davies am ofyn y cwestiwn a, Prif Weinidog, am eich ateb. Y tro diwethaf i ni eistedd yn y Senedd hon, Prif Weinidog, mae arnaf i ofn i'r grŵp Llafur ac unig Aelod y Democratiaid Rhyddfrydol wrthod y Bil Bwyd (Cymru), er siom i lawer ledled Cymru. Daeth rhanddeiliaid o bob agwedd ar system fwyd Cymru at ei gilydd fel erioed o'r blaen y tu ôl i'r Bil, gan gynnwys rhai o'r byd academaidd, cynhyrchwyr bwyd, eu hundebau, amgylcheddwyr, cadwraethwyr, cynghorau, byrddau iechyd a chynghreiriau bwyd, i enwi ond rhai, ac roedd pawb yn cytuno bod yn rhaid i bethau newid yma i greu system fwyd gydgysylltiedig a chynaliadwy, gyda diogeledd bwyd a llesiant cenedlaethau'r dyfodol wrth ei wraidd, ac yn sicr, ni all yr holl bobl hynny a'r holl sefydliadau hynny fod yn anghywir, Prif Weinidog. Ac rydych chi wedi ateb fy nghwestiwn yn rhannol ynglŷn â pha gamau pendant y byddwch chi, a'r Llywodraeth, yn eu cymryd nawr, i ddangos yr ymrwymiad i greu dull cyfannol a chydgysylltiedig o ymdrin â pholisi bwyd yng Nghymru.

Wel, Llywydd, rwy'n diolch i Peter Fox am hynny ac, wrth gwrs, rwy'n deall sut y bydd unrhyw Aelod sy'n rhoi'r ymdrech rwy'n gwybod y bydd ef wedi'i rhoi i gynllunio a hyrwyddo ei Fil yn teimlo pan na lwyddodd y Bil ar lawr y Senedd. Ond rwy'n gobeithio y bydd yn cymryd rhywfaint o gysur o'r ffaith nad y gwahaniaeth hanfodol rhwng y Llywodraeth ac ef ei hun oedd amcanion ei Fil. Nid oedd yn ymwneud a'r hyn yr oedd e'n ceisio ei gyflawni; ein teimlad ni oedd bod ffyrdd gwell a mwy effeithiol o gyrraedd yr amcanion hynny. Felly, y broblem oedd gyda'r dulliau, nid gyda'r uchelgais.

Fel yr eglurais i yn fy ateb i Huw Irranca-Davies, gwnes i ymrwymiad, y cyfeiriodd y Gweinidog ati, i gadeirio cyfarfod ledled Llywodraeth Cymru, i sicrhau ein bod ni'n canolbwyntio ein hegni a'n hymdrechion i sicrhau bod y pethau hynny y mae angen i ni wneud yn siŵr eu bod yn cael eu huno â'i gilydd fel ein bod yn cael yr effaith fwyaf, ar draws y Llywodraeth, bod yr ymdrech honno'n cael ei theimlo ar draws Llywodraeth Cymru gyfan, wrth i ni weithio tuag at ddatblygu a chyhoeddi'r strategaeth bwyd cymunedol yr ydyn ni wedi ymrwymo iddi.

Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn defnyddio'r holl ysgogiadau sydd ar gael i ni, rydyn ni'n gweithio gydag amrywiaeth o bartneriaid, gan gynnwys Cyngor Bwrdeistref Sirol Blaenau Gwent, i gefnogi busnesau yn yr ardal. Gwasanaeth Busnes Cymru yw'r man cychwyn i unrhyw fusnes ym Mlaenau Gwent sydd angen cymorth o'r fath.

Rwy'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am yr ymateb hwnnw. Rwyf hefyd yn ddiolchgar i'r Prif Weinidog ac i Weinidog yr Economi am yr egni a'r brys yr ydych chi wedi ymateb i gau Tillery Valley Foods Ltd yn Abertyleri, ond hefyd Avara Foods yn etholaeth fy nghyd-Aelod Peter Fox, yn Y Fenni, a oedd yn cyflogi llawer o bobl o Flaenau Gwent. Ar y ddau achlysur, mae Llywodraeth Cymru wedi gweithio gyda'r awdurdod lleol, wedi gweithio gyda swyddogion a chynghorwyr ym Mlaenau Gwent ac, yn wir, yr Adran Gwaith a Phensiynau, i ofalu am bobl sydd wedi colli eu swyddi yn y ddau gyflogwr hynny, ac rwy'n credu ein bod ni i gyd yn ddiolchgar iawn i chi am y lefel frys a'r gofal hwnnw.

Ond mae angen i ni wneud mwy na hynny hefyd, Prif Weinidog. Rydyn ni'n buddsoddi yn yr A465 fel coridor economaidd a all sbarduno twf ym Mlaenau'r Cymoedd. A ydych chi'n cytuno â mi, Prif Weinidog, fod Blaenau'r Cymoedd yn lle delfrydol i fusnesau naill ai leoli neu dyfu? Ac a wnaiff Llywodraeth Cymru barhau i ddefnyddio ei holl adnoddau i ddatblygu Blaenau'r Cymoedd fel rhanbarth economaidd a all sbarduno twf a dileu tlodi yn rhanbarth Blaenau'r Cymoedd?

Wel, diolch i Alun Davies am yr hyn y dywedodd am y brys y gwnaeth y Gweinidog, yn arbennig, rwy'n gwybod, ymateb i'r datblygiadau trist iawn a cholli llawer iawn o swyddi yn y gymuned honno. Rwy'n difaru na chawsom ymateb mwy parod gan berchnogion pen draw y cwmni, a fyddai wedi caniatáu i ni ac, rwy'n credu, y rheolwyr yn y safle, wneud mwy i annog y posibilrwydd gwirioneddol bod y cwmni hwnnw'n parhau i weithredu ar y safle hwnnw. Rwy'n falch bod cyfleoedd eisoes wedi bod i ddod â mwy nag 20 o gyflogwyr at ei gilydd—cyflogwyr sy'n chwilio am weithwyr medrus—i recriwtio pobl o Tillery Valley Foods.

Rwy'n cytuno'n fawr â'r pwyntiau ehangach y mae'r Aelod wedi'u gwneud; bod y coridor economaidd y mae ffordd Blaenau'r Cymoedd nawr yn ei ddarparu yn gyfle i fusnesau sydd eisiau lleoli neu ehangu i fanteisio ar y cysylltiad y bydd yna o'r canolfannau mawr o boblogaeth yng nghanolbarth Lloegr, i lawr i dde-orllewin Cymru. Mae tir ar gael, mae pobl fedrus ar gael, mae cysylltedd ar gael, ac yn sicr mae'r ewyllys wleidyddol ar gael i elw i'r eithaf ar effaith economaidd y buddsoddiad hwnnw ar draws ardal gyfan Blaenau'r Cymoedd. 

Ein strategaeth yw hyrwyddo Cymru'n rhyngwladol fel lleoliad ar gyfer buddsoddi drwy ganolbwyntio'n benodol ar y meysydd hynny o'r economi lle mae gan Gymru alluoedd o'r radd flaenaf. Mae hynny'n cynnwys meysydd seiber, lled-ddargludyddion cyfansawdd, technoleg ariannol, gwyddorau bywyd ac ynni adnewyddadwy.

Hoffwn ddiolch i chi am eich ateb, Prif Weinidog. Mae cwmni rhyngwladol mawr wedi cysylltu â mi sydd eisiau buddsoddi rhwng £100 miliwn a £150 miliwn mewn canolfan ymchwil a datblygu yn fy etholaeth i. Bydd hyn yn rhoi cyfleoedd gwaith sylweddol i bobl yn fy ardal i. Fodd bynnag, mae'r cwmni wedi dweud wrthyf fod ymgysylltu ag adran economi Llywodraeth Cymru wedi bod yn araf, i'r fath raddau fel eu bod yn ystyried mynd â'r buddsoddiad hwnnw dramor. Rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno â mi, os ydyn ni eisiau buddsoddiad mawr, bod angen penderfyniadau pendant a chyflym iawn ar y cwmnïau hyn i sicrhau eu bod yn gallu gwneud y penderfyniadau hynny. Prif Weinidog, pa sicrwydd allwch chi ei roi i mi fod Llywodraeth Cymru yn gweithredu ar fuddiannau busnes yn gyflym, i sicrhau eu bod yn dwyn ffrwyth? Os wnaf i roi manylion y cwmni hwn i chi, a wnewch chi gwrdd â nhw, a minnau, i sicrhau y gallwn ni ddod â'r buddsoddiad hwn y mae mawr ei angen i fy etholaeth i?

Wrth gwrs, byddwn i'n ddiolchgar iawn i'r Aelod pe bai'n rhoi manylion unrhyw gwmni o'r fath, ac yna byddaf i a Gweinidog yr Economi yn gallu gweld beth sydd wedi digwydd eisoes, a ble, y gallwn ni fod o fwy o gymorth, os gallwn ni. Oherwydd, wrth gwrs, mae Llywodraeth Cymru yn dymuno gwneud popeth o fewn ein gallu ni i fanteisio ar y cyfleoedd hynny. Dyma sut yr ydyn ni wedi perswadio KLA i ehangu yng Nghasnewydd, gyda dros 350 o swyddi newydd. Dyma pam mae Airbus yn dweud eu bod eisiau recriwtio 1,000 o bobl newydd i weithio yn ei ffatri ym Mrychdyn. Dyna pam, yn etholaeth yr Aelod ei hun, yn Airflo, mae buddsoddiad Llywodraeth Cymru yn caniatáu i'r cwmni hwnnw gefnogi ei gynlluniau i gynyddu’r hyn y mae'n ei allforio i Ogledd America bedair gwaith

Lle bynnag y bo cyfleoedd gwirioneddol i ni chwarae ein rhan mewn cwmnïau sy'n dod i ddarparu buddsoddiad dibynadwy o ansawdd da yng Nghymru, dyna beth fyddwn ni eisiau'i wneud. Mae'n un o'r pethau, Llywydd, y mae buddsoddwyr yn dweud wrthyn ni—y gwahaniaeth wrth ymdrin â Llywodraeth sefydlog yma yng Nghymru, o'i gymharu â cheisio ymdrin â, beth fyddai'r wythfed neu'r nawfed Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf—[Torri ar draws.] Dyna'r hyn y maen nhw'n ei ddweud wrthyn ni. Gadewch i mi ond—[Torri ar draws.] Rydw i ond yn dweud wrthych chi'r hyn mae cwmnïau'n ei ddweud wrthyn ni—pan fyddan nhw'n ymdrin â Chymru, mae ganddyn nhw sefyllfa sefydlog, mae ganddyn nhw gyfres o drefniadau y maen nhw'n gwybod sydd ar gael, mae ganddyn nhw sefydlogrwydd ar y lefel wleidyddol. Iddyn nhw, mae hynny'n gyferbyniad sylweddol iawn â'r profiad o geisio ymdrin â Llywodraeth y DU lle nad 'sefydlogrwydd' yw'r gair allweddol. 

Yn olaf, cwestiwn 8, Samuel Kurtz. 

A gaf i ddiolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw? Rydyn ni'n gweithio'n agos gyda chynghorau sir Gaerfyrddin a sir Benfro, yr awdurdodau sy'n gyfrifol am ddiogelwch ar y ffyrdd yn eu siroedd. Ers 2019, rydyn ni wedi derbyn dros £5 miliwn o gyllid diogelwch ar y ffyrdd. Eleni, byddan nhw'n derbyn dros £2.5 miliwn i weithredu'r terfyn cyflymder 20 mya newydd—y fenter diogelwch ffyrdd fwyaf mewn cenhedlaeth.

Prif Weinidog, byddwch chi'n ymwybodol fy mod wedi codi yn y Siambr hon o'r blaen natur beryglus cefnffordd yr A477 yn fy etholaeth i—ffordd sy'n ymestyn o Ddoc Penfro i Sanclêr, ac yn un o'r prif rydwelïau i mewn ac allan o orllewin Cymru. O oryrru trwy Milton, cyffordd beryglus i ymadael ar gyfer Rhos-goch a Llanddowror, neu, yn fwyaf nodedig, cyffordd mynegbost Nash, mae angen adolygiad llwyr a thrylwyr ar yr A477. Cafodd y gyffordd hon ei thrydedd marwolaeth, pan gollodd fy etholwr Ashley Rogers ei fywyd dair wythnos yn ôl. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ymwybodol o'r problemau diogelwch ar y gyffordd hon ers dros ddegawd. Er cof am Ashley mae ei gyfaill Elliott Morrison wedi dechrau deiseb i gyflwyno mesurau diogelwch cynhwysfawr ar gyffordd mynegbost yr A477, ac mae ganddo eisoes dros 4,000 o lofnodion. Prif Weinidog, gadewch i ni beidio ag aros iddo gael 10,000, 20,000, neu faint bynnag o lofnodion; a allwch chi ymrwymo nawr y bydd eich Llywodraeth yn ymgymryd â gwelliannau diogelwch angenrheidiol cyffordd mynegbost Nash yr A477, er mwyn sicrhau nad yw'r materion hyn yn digwydd, ac nad oes mwy o farwolaethau yn digwydd ar y gyffordd ofnadwy hon? Diolch.

Diolch i Sam Kurtz am godi'r mater hwn. Roeddwn i'n drist iawn o ddarllen am y ddamwain pan gollodd dyn ifanc ei fywyd, ac rwy'n gwybod bod yna deulu a fydd yn galaru amdano. Oherwydd bod Llywodraeth Cymru wedi bod yn ymwybodol o'r pryderon sydd wedi'u codi, yn enwedig am gyffordd mynegbost Nash, mae Llywodraeth Cymru ac Asiant Cefnffyrdd De Cymru eisoes wedi ymgymryd ag adroddiad i ymchwilio i ddamweiniau a gwrthdrawiadau y bu bron â digwydd ar y safle ac y mae adroddiad arnyn nhw. Oherwydd bod gennym ni'r adroddiad hwnnw, felly, yn y flwyddyn ariannol hon, byddwn ni'n dechrau gweithredu argymhellion yr adroddiad hwnnw—argymhellion sydd â mesurau tymor byr, canolig a hirdymor wedi'u cynnwys ynddyn nhw. Byddwn ni'n dechrau gyda'r rhai uniongyrchol—yr arwyddion, marciau'r ffyrdd, mân newidiadau i gynllun y gyffordd ar gyfer gwelliannau gwelededd, a chamau gweithredu i atal troeon pedol wrth y cyffordd. Daw hynny i gyd o ganlyniad i'r gwaith sydd eisoes wedi'i wneud. Bydd rhagor o ddewisiadau ar raddfa fwy, tymor hwy hefyd yn cael eu hymchwilio, unwaith y gwelwn ni effaith y mesurau uniongyrchol y gallwn ni eu cymryd yn y flwyddyn ariannol hon, sy'n deillio o'r adroddiadau sydd eisoes wedi'u hel ar ei gilydd.

Diolch i'r Prif Weinidog.

Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud hwnnw—Lesley Griffiths.

Diolch, Llywydd. Mae tri newid i fusnes yr wythnos hon. Yn gyntaf, mae'r datganiad ar ymateb y Llywodraeth i ail gam cyd-ddylunio'r cynllun ffermio cynaliadwy wedi'i ohirio tan 11 Gorffennaf. Yn ail, mae angen atal y Rheolau Sefydlog i'n galluogi i drafod Rheoliadau Dyrannu Tai a Digartrefedd (Cymhwystra) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 2) 2023 y prynhawn yma. Ac yn olaf, yn amodol ar achos arall o atal Rheolau Sefydlog, byddwn ni'n trafod Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar Fil Cyfraith yr UE a Ddargedwir (Dirymu a Diwygio). Mae'r busnes drafft am y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Diolch yn fawr, Trefnydd, am eich datganiad heddiw. A gaf i alw am ddatganiad llafar ar gynhwysiant digidol gan Lywodraeth Cymru? Mae llawer o bryder wedi'i fynegi gan y comisiynydd pobl hŷn, Archwilio Cymru ac Age Cymru am yr anawsterau y mae rhai pobl hŷn, yn enwedig pobl dros 75 oed, yn eu cael o ran gallu mynd at rai gwasanaethau cyhoeddus a gwneud cais am bethau mor syml â bathodynnau glas, neu hyd yn oed tocyn bws. Yn amlwg, mae awdurdodau lleol yn ceisio manteisio ar y dechnoleg sydd ar gael iddyn nhw nawr i symleiddio prosesau—rydyn ni'n deall hynny—ond mae'n bwysig bod y dewisiadau eraill i geisiadau ar-lein hefyd yn cael eu hyrwyddo'r un fath, yn enwedig i'r rhai nad ydyn nhw'n defnyddio gwasanaethau ar-lein. Nid yw tua thraean o bobl dros 75 oed yng Nghymru yn teimlo'n hyderus neu nid oes ganddyn nhw'r gallu i ddefnyddio'r gwasanaethau ar-lein sydd ar gael. Rydyn ni'n gwybod bod ein GIG wrth gwrs hefyd yn symud i'r cyfeiriad hwn, gyda llawer mwy o wasanaethau ar gael drwy ap y GIG, sy'n rhywbeth rwy'n ei groesawu'n fawr, a hyd yn oed gwasanaeth GIG 111 ar-lein. Ond yn amlwg, nid yw'r pethau hyn yn addas i bawb, felly hoffwn i gael datganiad wedi'i gyflwyno gan y Llywodraeth ar gynhwysiant digidol yng Nghymru, i sicrhau nad yw pobl hŷn yn colli cyfle pan ddaw hi i allu cael mynediad at y gwasanaethau pwysig hyn.

Diolch. Mae'n bwysig iawn bod cymaint o bobl â phosibl yn gallu manteisio ar y rhain. Fel y dywedwch chi, mae llawer mwy o apiau yn ymddangos, ac mae angen i bobl allu eu defnyddio. Rwy'n credu bod y grŵp oedran y gwnaethoch chi gyfeirio ato yn amlwg yn grŵp oedran lle mae Llywodraeth Cymru wedi targedu llawer iawn o gefnogaeth. Rwy'n cofio, pan oedd yn fy mhortffolio fy hun, fynd i sesiynau yr oedd cynghorau lleol wedi'u cyflwyno gyda chefnogaeth gan Lywodraeth Cymru, ac mae'n rhywbeth yr ydyn ni'n parhau i'w cefnogi. 

A gaf i ofyn am ddatganiad am gysylltedd digidol a mynediad at fand llydan? Fel nifer o etholwyr, roeddwn i'n flin i glywed fod Broadway Partners wedi galw'r gweinyddwyr i mewn wythnos diwethaf. Mae'r cwmni yma wedi bod yn ymwneud ag adeiladu rhwydwaith band llydan ffibr llawn mewn ardaloedd gwledig yn sir Benfro, sir Gâr, Powys a Cheredigion. Rwy'n gwybod am nifer o brosiectau ledled y rhanbarth sydd ar eu hanner, gyda nifer o drigolion yn pryderu am ddyfodol y cynlluniau hyn. Rwy'n ymwybodol hefyd o'r problemau sy'n parhau mewn nifer o ardaloedd gwledig mewn perthynas â chwmnïau eraill hefyd sydd yn wynebu trafferthion o safbwynt darparu'r cyfleusterau hyn, gyda chostau cynyddol cyflwyno ffibr ar gynnydd. Rwy'n poeni am effaith yr oedi, neu hyd yn oed y newidiadau mwy pellgyrhaeddol, ar fusnesau ac unigolion. Dwi'n deall bod nifer o elfennau o gysylltedd digidol yn perthyn i San Steffan. Oes modd ichi wneud datganiad ar Broadway yn benodol? Dwi hefyd am ofyn pa gefnogaeth gall y Llywodraeth ei rhoi i'r cymunedau hynny sydd wedi cael eu heffeithio gan y newyddion yma.

Diolch. Mae cysylltedd digidol yr un mor bwysig â chynhwysiant digidol. Byddwch chi'n ymwybodol bod Llywodraeth Cymru wedi bod â strategaeth ddigidol nawr ers tua 12 mlynedd, ac mae wedi bod yn dda iawn gweld y gwelliant sydd wedi'i wneud ym mhob iteriad o'r strategaeth honno wrth symud ymlaen. Mae ein prif swyddog digidol yn sicrhau, unwaith eto, ei fod yn ddarn trawslywodraethol o waith. Nid wyf i'n ymwybodol o'r cwmni yr ydych chi'n cyfeirio ato. Rwy'n credu y byddai'n well pe baech chi'n ysgrifennu at y Gweinidog yn uniongyrchol i ddarganfod ychydig mwy am ba gyswllt y mae ef neu ei swyddogion wedi'i gael gyda'r cwmni a pha gymorth y gallen ni ei gynnig. 

Gweinidog, byddwn ni i gyd wedi gweld yr adroddiad a gyhoeddwyd ddoe yn dangos y twf mewn tlodi plant. Yn fy etholaeth i ym Mlaenau Gwent, mae tlodi plant yn cyrraedd dros 30 y cant. Mae'n drasiedi ac argyfwng parhaus i blant sy'n tyfu i fyny ledled y wlad ein bod yn dal i weld lefelau mor uchel o dlodi yn 2023. Rwy'n cydnabod, ac rwy'n credu y bydd pobl ar bob ochr i'r Siambr yn deall, bod llawer o'r ysgogiadau hyn yn aros yn Llundain. Ond a fyddai'n bosibl i Lywodraeth Cymru gyflwyno datganiad ar sut mae Llywodraeth Cymru yn meddwl y dylid mynd i'r afael â thlodi plant? Pa ysgogiadau sydd wedi'u lleoli yma yng Nghymru y gall Llywodraeth Cymru eu defnyddio i fynd i'r afael â thlodi plant? Pa ysgogiadau yn Llundain ddylai gael eu defnyddio i fynd i'r afael â thlodi plant? Rydyn ni'n gwybod ein bod ni wedi cael ein siomi'n gyson gan Drysorlys y DU a gan Lywodraethau olynol y DU, ac nid ydyn ni wedi gweld y buddsoddiad yng Nghymru yr ydyn ni wedi'i weld mewn rhannau o Loegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon. Rydyn ni hefyd yn gwybod bod Brexit yn cael effaith barhaus, gan wanhau ein heconomi a galluogi llai o weithgarwch economaidd i ddigwydd. Ond mae'n bwysig ein bod ni'n cydnabod na all neb gefnu ar blant sy'n byw mewn tlodi; na all neb, ble bynnag y maen nhw'n eistedd yn y Siambr hon, droi eu cefnau ar dlodi plant; a does neb yn gallu anwybyddu dioddefaint plant ar hyd a lled y wlad. A wnaiff Llywodraeth Cymru gyflwyno datganiad brys i'r lle hwn sy'n ymdrin â'r materion hyn?  

Diolch. Rydych chi'n codi pwynt pwysig iawn. Fel y dywedwch chi, mae'n hanfodol bod mynd i'r afael â thlodi plant yn parhau i fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Mae'n thema drawsbynciol hefyd wrth gynllunio'r gyllideb. Mae gan bob Gweinidog gyfrifoldeb o ran hynny. Mae gennym ni rai ysgogiadau, ond maen nhw'n gyfyngedig. Fel y dywedwch chi, mae llawer ohonyn nhw yn rai i Lywodraeth y DU. Rydyn ni'n gwybod y byddai lleihau lefelau tlodi yn sylweddol yn gofyn am newid radical gan Lywodraeth y DU yn y dull gweithredu y maen nhw'n ei gymryd, ond rydyn ni'n parhau i wneud popeth o fewn ein gallu i gefnogi pobl a theuluoedd drwy'r argyfwng costau byw hwn. Bydd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn cyflwyno strategaeth tlodi plant newydd erbyn diwedd eleni, ac mae hi'n gweithio gyda phartneriaid—ac yn bwysig, gyda phlant. Rwy'n credu bod dros 3,000 o blant a phobl ifanc, teuluoedd a sefydliadau wedi cymryd rhan yn natblygu'r strategaeth tlodi plant ddiwygiedig. Bydd ymgynghoriad arni dros yr haf. Rwy'n credu, yn bwysig, fod y plant wedi dweud wrth y Gweinidog beth y maen nhw'n credu sydd angen ei wneud i wneud y gwahaniaeth mwyaf i'w bywydau nhw, a dyna lle byddwn ni'n canolbwyntio ein hymdrechion. 

Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd am chwarel wenwynig Tŷ Llwyd yn Ynysddu? Yr wythnos diwethaf, es i gyfarfod cyhoeddus gyda llwyth o drigolion i drafod y saga bryderus barhaus i drafod y camau nesaf. Am ry hir o lawer, mae preswylwyr wedi cael eu gadael ar dir neb ac yn ofni cemegau a allai fod yn niweidiol, yn enwedig biffenylau polyclorinedig, sy'n gollwng o'r chwarel ac i ganol eu cymuned. Maen nhw wedi eu trosglwyddo o un i'r llall, o Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili i Gyfoeth Naturiol Cymru a Llywodraeth Cymru nawr. Felly, diolch byth, mae mwy a mwy o bobl yn deffro i'r sefyllfa ddifrifol hon, yn enwedig gan fod darn ardderchog ar bennod Countryfile y BBC ychydig wythnosau yn ôl. Yn ddealladwy, mae trigolion wedi cael digon ac maen nhw eisiau gweld datrysiad i'r broblem fawr hon sydd wedi bod ers tro, ac yn allweddol i roi pethau ar waith, mae dynodi'r ardal hon yn dir halogedig. Felly, byddai datganiad gan y Gweinidog yn amlinellu pa drafodaethau y mae hi wedi'u cael gyda CNC ac, efallai, awdurdodau eraill ynglŷn â'r chwarel wenwynig hon yn cael ei werthfawrogi'n fawr. A hefyd, a wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i lunio cynllun gweithredu i ddatrys y mater hwn unwaith ac am byth, oherwydd, mae pobl Ynysddu yn haeddu gwell na hyn ac ni ddylen nhw gael eu hesgeuluso rhagor? Diolch yn fawr iawn, Gweinidog.

Diolch. Nid wyf i'n ymwybodol o'r chwarel yr ydych chi'n cyfeirio ati, ond rydych chi'n sicr yn siarad am gryn amrywiaeth o bartneriaid. Nid wyf i'n credu mai'r ffordd orau o ymdrin â hyn yw drwy ddatganiad llafar. Rwy'n credu y byddai'n well petaech chi'n ysgrifennu at y Gweinidog yn gofyn cwestiwn a yw hi wedi cael unrhyw sgyrsiau gyda CNC, ac efallai, os nad yw hi wedi gwneud hynny, neu, os yw hi wedi gwneud hynny, yna gall hi roi gwybod i chi am yr wybodaeth a'r cyngor y mae hi wedi'i gael. Ond rwy'n credu mewn gwirionedd i ddod â phawb at ei gilydd, os oes cyfarfod cyhoeddus wedi bod, byddai'n dda iawn i chi ysgrifennu ati hi'n uniongyrchol. 

Trefnydd, cafodd adroddiad ei gyhoeddi ym mis Chwefror ar raglen Prevent y DU gyfan. Mae'r cynllun yn diogelu pobl sy'n agored i radicaleiddio. Mae llawer o'r meysydd y mae Prevent yn ymdrin â nhw yn dod o dan nawdd Llywodraeth Cymru. Yn dilyn cyhoeddi'r adolygiad annibynnol hwnnw, a all Llywodraeth Cymru ddarparu datganiad llafar ar ddyfodol y rhaglen Prevent yng Nghymru a lle mae hyn yn cyd-fynd â gweledigaeth y Llywodraeth ar gyfer cyfiawnder yng Nghymru yn y dyfodol? 

Ac yn ail, Trefnydd, cyhoeddodd Pwyllgor y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn ei adroddiad yr wythnos diwethaf. Mae'r adroddiad yn feirniadol am wahaniaethu parhaus a gorgynrychiolaeth plant du, Asiaidd, Mwslimaidd, Roma, Sipsiwn a Theithwyr o fewn y system cyfiawnder troseddol yng Nghymru a Lloegr, a hefyd yn byw mewn tlodi. Roedd hefyd yn beirniadu hiliaeth a bwlio yn erbyn plant mewn sefyllfaoedd difreintiedig. Mae canmoliaeth i'r ffordd Gymreig o weithredu hawliau i'n plant—er enghraifft, gostwng yr oedran pleidleisio a diddymu'r amddiffyniad o gosbi rhesymol yng Nghymru. Un argymhelliad yw ehangu'r meini prawf cymhwysedd ar gyfer gofal plant â chymhorthdal gan y wladwriaeth, ac rydyn ni, wrth gwrs, wedi gweld cynnydd diweddar ar hyn oherwydd y cytundeb cydweithio. A gawn ni os gwelwch yn dda, Trefnydd, gael dadl gynhwysfawr ar yr adroddiad pwysig iawn hwn yn amser Llywodraeth Cymru? Diolch yn fawr.

O ran eich ail gwestiwn, mae'r adroddiad rydych chi'n cyfeirio ato yn cael ei ystyried ar hyn o bryd, ac, fel y dywedwch chi, o ran gofal plant, mae hwnnw wedi'i ehangu'n sylweddol oherwydd y cytundeb cydweithio rhwng ein dwy blaid. 

Fe wnaf i ofyn i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol gyflwyno datganiad ysgrifenedig am y gwaith y mae'n ei wneud ynglŷn â'r cynllun Prevent. 

Mynegodd rhaglen Panorama neithiwr bryderon difrifol am y ffaith bod bwydydd wedi'u prosesu'n eithafol, sy'n cael eu trwytho â chemegau niweidiol i gynyddu eu proffidioldeb a chadw eu hoes silff yn dominyddu ein deiet. Yn fwyaf pryderus, amlygodd y rhaglen rôl aspartame, melysydd artiffisial sy'n cael ei ddefnyddio yn helaeth mewn bwydydd wedi'u prosesu yn ogystal â dewis arall yn lle siwgr mewn diodydd poeth. Mae Aspartame yn gysylltiedig â chyfraddau uwch o ganser a chlefydau eraill, ac mae'n rhaid cwestiynu dibyniaeth yr Asiantaeth Safonau Bwyd ar ddefnyddio arbenigwyr honedig y mae eu cyngor ynghylch a ddylid gwahardd aspartame pan fo'u hymchwil wedi'i ariannu gan fuddiannau bwyd rhyngwladol sy'n daer eisiau cadw aspartame ar eu rhestr o ychwanegion wrth law gan roi marc cwestiwn clir dros annibyniaeth a thrylwyredd yr Asiantaeth Safonau Bwyd i amddiffyn dinasyddion rhag cynhyrchion sy'n niweidiol i iechyd. Mae hyn i gyd yn dangos yr angen i bolisi bwyd fod yn gysgysylltiedig, ac sy'n mynd ymhell y tu hwnt i strategaeth bwyd cymunedol. Felly, a gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar ei strategaeth ar gyfer dileu bwydydd sydd wedi'u prosesu'n eithafol yn y parth cyhoeddus o ysgolion, ysbytai a chartrefi gofal, gan fod rhaglen Panorama yn ychwanegu at y corff o dystiolaeth gan wyddonwyr, meddygon a dinasyddion bod y cemegau yn y cynhyrchion wedi'u prosesu'n eithafol hyn yn niweidiol i fywyd dynol.

Diolch i chi. Ni chefais i gyfle i weld y rhaglen Panorama a ddarlledwyd neithiwr, ond yn sicr fe wnaf i hynny. Rhoddodd y pwyllgor cynghori gwyddonol ar faetheg ystyriaeth i fwydydd wedi'u prosesu'n eithafol ym mis Mehefin y llynedd, ac maen nhw'n cynnal adolygiad cwmpasu erbyn hyn o'r dystiolaeth am effaith bwydydd wedi'u prosesu'n eithafol ar iechyd, gyda'r bwriad o gyhoeddi papur sefyllfa ar fwydydd wedi'u prosesu'n eithafol ac iechyd. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn ymrwymedig i ddefnyddio'r consensws gwyddonol diweddaraf ar sail tystiolaeth sefydledig i lywio ein hystyriaeth ni o fwydydd wedi'u prosesu'n eithafol, ac yn sicr fe fyddwn ni'n ystyried canfyddiadau'r adolygiad pan fyddan nhw ar gael. 

Llywydd, pan fyddaf i'n gadael y Siambr, fe fyddaf i'n cyfarfod â'r Asiantaeth Safonau Bwyd, yr ASB, ynghyd â'm cyd-Weinidog, y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, ac yn sicr fe fyddaf i'n hapus iawn i godi'r pwynt penodol y mae Jenny Rathbone newydd ei godi gyda mi. Fe fydd y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant yn gwneud datganiad llafar yn ddiweddarach y mis hwn, ar 27 o fis Mehefin, i amlinellu'r camau nesaf o ran hyrwyddo prisiau a lleoliadau yn dilyn ymgynghoriad ar amgylchedd bwyd iach yn dilyn adroddiad crynodeb o ganfyddiadau a gyhoeddwyd ym mis Ionawr eleni.

Rwy'n sefyll i ofyn am ddatganiad gennych chi, mewn gwirionedd, yn rhinwedd swydd y Trefnydd, ond yn fwy felly yn rhinwedd eich swydd chi'n Weinidog, ynglŷn â phrofion TB buchol. Nawr, fel mae hi nawr, mae milfeddygon ledled Cymru yn dioddef yr hyn y mae llawer o ffermwyr yn ei ystyried yn ofyniad cwbl afresymol. Felly, yma yng Nghymru maen nhw'n dilyn y siart TB wrth ddarllen y profion, ond mae'r 'dehongliad caeth iawn'—a hwnnw yw'r disgrifiad gwirioneddol, fel gwyddoch chi, Gweinidog—yn wahanol i Loegr a'r Alban. Mae hynny'n golygu, er enghraifft, bod buwch sy'n sgorio, er enghraifft, 7/7 yn amhendant yng Nghymru. Fodd bynnag, fe fyddai'r union fuwch honno wrth sgorio 7/7 yn Lloegr a'r Alban yn pasio, ac yn rhy aml rwy'n clywed gan ffermwyr sy'n eu hanfon nhw i ffwrdd, ac yna maen nhw'n cael eu difa, ac wedyn yn dod yn eu holau gyda chanlyniadau negyddol. Yn amlwg, mae hyn yn peri gofid aruthrol i'n ffermwyr ni.

Nawr, mae'r Alban wedi bod yn rhydd oddi wrth dwbercwlosis yn swyddogol ers 2009, felly nid yw'r nod o ddileu TB buchol yng Nghymru yn sail resymol ar gyfer dehongliad mwy caeth. Nid yw ffermwyr a milfeddygon wedi gallu fy nghyfeirio i at unrhyw dystiolaeth wyddonol sy'n ategu eich siart mwy caeth chi. A fyddech chi'n dod ymlaen, os gwelwch yn dda, gyda datganiad i roi manylion ynghylch pam mae eich siart brofi yn fwy caeth nag yn yr Alban a Lloegr? A wnewch chi ystyried adolygu hyn? Diolch.

Diolch i chi. Fel gŵyr yr Aelod, rwy'n gwneud datganiad llafar bob blwyddyn ar ddileu TB a'n rhaglen dileu TB a'n cynllun cyflawni ni. Fe wnes i ddatganiad llafar heb fod ymhell iawn yn ôl, felly yn hytrach nag aros am un arall, y byddaf i'n ei wneud yn ôl pob tebyg yn nhymor yr hydref neu'r gaeaf, fe fyddaf i'n sicr o ysgrifennu at yr Aelod ynghylch y pwynt hwnnw. 

Diolch i'r Trefnydd. 

Yr eitem nesaf, felly, fydd eitem 3. Hwn yw'r datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar 'Gwella Capasiti drwy Ofal Cymunedol—Ymhellach yn Gyflymach'. Dwi'n galw nawr ar y Gweinidog i gyflwyno ei datganiad—Eluned Morgan. 

Diolch yn fawr. Heddiw, ynghyd â fy nghyd-Weinidog Julie Morgan, rydym ni'n cyhoeddi y byddwn ni'n cyfeirio hyd at £30 miliwn o adnoddau ychwanegol ar gyfer cefnogi gofal gwell yn ein cymunedau. Bydd hynny'n osgoi'r sefyllfa a welsom ni'r gaeaf diwethaf gyda gormod o bobl agored i niwed yn methu â gadael ein hysbytai. Mae hyn hefyd yn rhan o'r daith barhaus tuag at ailgydbwyso cymorth iechyd y tu allan i ysbytai ac yn nes at gartrefi pobl unwaith eto.

Bu misoedd y gaeaf diweddar yn rhai mwyaf heriol a gofnodwyd erioed i'r GIG a gofal cymdeithasol. Fe welsom ni gyfraddau cyson o alw mawr am wasanaethau brys ac argyfwng. Mae ein gwasanaethau meddygon teulu dan bwysau ac yn parhau i weld neu siarad â channoedd o filoedd o gleifion bob wythnos. Mae ein hadrannau brys yn parhau i fod yn eithriadol o brysur, ac fe welsom ni gynnydd hefyd o 93 y cant yn y galwadau coch am ambilwans—sy'n golygu perygl i fywyd—ym mis Mawrth o'i gymharu â'r un mis yn 2019. Nawr, gyda'i gilydd, mae hyn yn rhoi pwysau enfawr ar bob gwasanaeth brys ac argyfwng, ac yn arbennig ar system yr ysbytai.

Yn y cyd-destun hwn, mae hi'n ddealladwy mai greddf llawer un mewn poen oedd erfyn cymorth gan y gwasanaethau brys. Dyna pam y gwnaethom ni ddarparu 670 o welyau gofal llai dwys a phecynnau cymunedol ychwanegol. Drwy'r rhaglen chwe nod, fe wnaethom ni fuddsoddiadau sylweddol o ran cynyddu cwmpas a chydnerthedd y gwasanaeth 111, a chynyddu'r capasiti mewn canolfannau gofal sylfaenol brys ac ehangu gwasanaethau gofal brys yr un diwrnod i gynnig dewisiadau amgen i fynd i adrannau brys prysur a derbyniadau i'r ysbyty. Nawr, pe na baem ni wedi buddsoddi fel hyn, fe fyddai'r sefyllfa wedi bod yn llawer gwaeth.

Rydym ni'n ymwybodol hefyd o amrywiaeth o heriau o ran llif drwy'r ysbytai ac wrth symud pobl yn ôl i'w cartrefi a'u cymunedau. Unwaith eto, mae'r rhaglen chwe nod yn arwain darn sylweddol o waith i wneud gwelliannau yn y maes hwn. Mae'r pwysau hyn sydd ar y system a'r galw cynyddol wedi digwydd er gwaethaf ymdrechion enfawr ein gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol rhagorol ni, ac i'r GIG fod yn flaenoriaeth gyllidol i ni yn Llywodraeth Cymru am nifer fawr o flynyddoedd.

Heddiw, rydym ni'n nodi mesurau i wella cefnogaeth i bobl hŷn a'r rhai sy'n byw gydag afiechyd yn eu cymunedau eu hunain. Nawr, fe hoffwn i fod yn eglur: nid ystyr hyn yw gwneud i'r gweithlu weithio mwy. Mae ein staff iechyd a gofal anhygoel eisoes yn gwneud popeth y gallan nhw. Yr her yr wyf i'n ei rhoi heddiw i bob un ohonom ni sydd â swyddogaeth arweiniol ym maes iechyd a gofal cymdeithasol yw sut y mae'n rhaid i'r rhai sy'n gwneud penderfyniadau ail-lunio'r ddarpariaeth fel ei bod hi'n addas i'r dyfodol.

Nodwyd ailgyfeirio adnoddau i'r gymuned yn ein cynllun strategol ni, 'Cymru Iachach', ac rwyf i wedi nodi y bydd yr angen i fynd i'r afael â mater oedi wrth drosglwyddo gofal yn brif flaenoriaeth i fyrddau iechyd eleni, oherwydd, heb welliant, fe fydd cyrraedd ein nodau o ran rhestrau aros a materion eraill yn heriol iawn. Mae angen i ni droi ein sylw oddi wrth ymdrin â chyfnodau o salwch byrdymor at ymagwedd sy'n diwallu anghenion poblogaeth fwy eiddil a hŷn sydd â chyflyrau iechyd lluosog.

Mae cyfran gynyddol o'n poblogaeth ni'n byw gydag eiddilwch. Amcangyfrifir y bydd bron i 150,000 yn fwy o bobl 75 oed neu hŷn yng Nghymru mewn llai nag 20 mlynedd. Mae hynny'n cyfateb i dref tua maint Casnewydd. Erbyn 2038, fe fydd bron i un o bob pump o bobl yng Nghymru dros 70 oed. Dros yr 20 mlynedd nesaf, rhagwelir y bydd cynnydd o 61 ym mhoblogaeth Cymru sy'n 85 oed neu'n hŷn. Mae hynny'n llwyddiant ysgubol i'n GIG dros sawl degawd ac yn rhywbeth i fod yn falch ohono. Mae pobl hŷn yn cyfrannu llawer at gymdeithas Cymru.

Ond fe fydd cyfran o'r grŵp poblogaeth cynyddol hwn yn byw gydag eiddilwch. Mae eiddilwch yn gyflwr iechyd sy'n digwydd yn gyffredin ymhlith pobl hŷn. Mae presenoldeb eiddilwch yn effeithio ar allu unigolyn i wella wedi salwch neu ar ôl digwyddiadau dirdynol yn ei fywyd, ac weithiau mae hynny'n golygu nad yw'n gwella hyd at y graddau o annibyniaeth a oedd yn bod yn flaenorol.

Ond nid yw hwnnw'n gyflwr na ellir gwneud dim yn ei gylch. Fe all adnabyddiaeth gynnar gan weithwyr proffesiynol yn y gymuned a darparu cymorth ar yr amser iawn atal hynny rhag dechrau neu ddatblygu. Ond, yr hyn sy'n amlwg yw nad yr ysbyty yw'r lleoliad cywir ar gyfer y rhai mwyaf eiddil, lle maen nhw'n debygol o gael eu datgyflyru, a cholli màs cyhyrau, a bod yn agored i firysau. A thra eu bod nhw yn yr ysbyty, mae llawer o becynnau gofal yn cael eu hatal ac mae hi'n cymryd amser maith i'w hailddechrau nhw, gan beri i lawer aros yn yr ysbyty yn llawer hwy na'r angen.

Gyda thrawsnewid demograffig, serch hynny, mae angen i ni ail-lunio ein hymatebion ni o ran iechyd a gofal. I gyflymu'r newid hwn, rwyf i wedi cytuno ar ystod o fuddsoddiadau, ynghyd â Julie Morgan, sy'n gysylltiedig â'n rhaglen Ymhellach, Yn Gyflymach sy'n rhan o'r hyd at £30 miliwn o gyllid y byddwn ni'n ei ddyrannu i'r maes hwn.

Nawr, mae hyn yn cynnwys darparu oriau ychwanegol o wasanaethau ailalluogi ledled Cymru; sicrhau bod gan bob awdurdod lleol wasanaeth ymatebwyr gofal a alluogir gan dechnoleg erbyn y gaeaf i gefnogi'r defnydd o'n technoleg fonitro ddiweddaraf; cyllid i gefnogi'r symudiad at nyrsio cymunedol 24/7; atgyfnerthu gofal lliniarol arbenigol cymunedol; ac ariannu rhagnodi cymdeithasol ychwanegol a dewisiadau atgyfeirio i ysgafnu'r baich ar wasanaethau arbenigol mwy rheng flaen.

Ar ben hyn, nawr bod y clystyrau yn datblygu fel ffordd i wasanaethau lleol gydweithio, maen nhw mewn sefyllfa dda i wybod pwy yw’r bobl yn eu cymunedau sydd fwyaf angen gofal ac i gytuno ar gynllun gofal sy’n addas i anghenion ac amgylchiadau’r unigolion hynny. Gyda’r adnodd hwn, mae angen inni fynd yn gyflymach, yn yr ystyr o gyflymu ein mesurau i gryfhau gofal sydd wedi’i seilio ar lefydd. Ac mae angen inni fynd ymhellach wrth feddwl yn greadigol am ffyrdd newydd o gefnogi pobl sy’n byw gyda sawl cyflwr iechyd, ac mae angen inni wneud hyn gyda’n gilydd—cyrff cyhoeddus fel llywodraeth leol yn gweithio gyda darparwyr annibynnol, cymdeithasau tai, y trydydd sector, gofalwyr sydd yn ddi-dâl, a phartneriaid allweddol eraill mewn ffordd fwy pwrpasol.

Fe fyddwn ni’n defnyddio’r dechnoleg ddiweddaraf ac yn adleoli staff ac adnoddau o’r ysbyty i’r gymuned i sicrhau bod pobl wan ac eiddil yn cael eu cefnogi i fyw gartref a chael triniaeth gartref fel dewis arall diogel yn lle mynd i’r ysbyty pan fo angen. Os bydd angen mynd i’r ysbyty, bydd gofal ymatebol yn y gymuned yn golygu bod yr arhosiad hwnnw i mor fyr â phosibl, drwy alluogi pobl i wella’n ddiogel a chyfforddus adref.

Bydd gofal cymunedol cryfach yn canolbwyntio ar atal dirywiad yn iechyd pobl, ac fe fydd ymyrryd yn gynnar, gobeithio, yn atal argyfwng ac yn atal derbyniadau i’r ysbyty. Bydd hyn hefyd yn cael yr effaith gadarnhaol o leihau’r pwysau ar welyau ysbytai’r NHS, lleihau’r galw ar adnoddau gofal cymdeithasol cyfyngedig, a lleddfu’r pwysau ar y fyddin o ofalwyr di-dâl ar draws Cymru. Bydd hyn yn ategu at y cyhoeddiad y bydd y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, Julie Morgan, yn ei wneud cyn hir, i amlinellu cynllun i gryfhau gofal cymdeithasol mewn ymateb i argymhellion y grŵp arbenigol ar y gwasanaeth gofal cenedlaethol.

Wrth symud ymlaen, mae’n hanfodol bod Llywodraeth genedlaethol, llywodraeth leol a’r gwasanaeth iechyd yn gweithio fel un ar hyn. Rŷn ni’n gallu gweld bod cyfleoedd i ddefnyddio adnoddau’n fwy effeithiol ar draws y system drwy ddefnyddio dull integredig. Felly, mae Ymhellach yn Gyflymach yn mynd i roi ffocws gwirioneddol ar beth arall y gallwn ni ei wneud i helpu pobl eiddil a gwan. Fydd hi ddim yn hawdd, ond mae gyda ni gynllun clir, ac fe fyddwn ni’n meithrin gallu drwy ofal cymunedol, gan fynd ymhellach yn gyflymach. Diolch. 

Prynhawn da, Gweinidog. A gaf i ddiolch i chi am gyflwyno'r datganiad heddiw ar 'Feithrin Gallu drwy Ofal Cymunedol—Ymhellach, Yn Gyflymach'? A gaf i ddiolch i chi hefyd am ryddhau datganiad ysgrifenedig fore heddiw ar y mater cyn y datganiad llafar ar lawr y Senedd brynhawn heddiw?

Fel gwyddom ni, Gweinidog, mae gofal cymunedol yn aml yn ddrws ffrynt i'r GIG, ac mae'r cyhoeddiad heddiw y bydd hyd at £30 miliwn o adnoddau ychwanegol yn cael ei gyfeirio at gefnogi gofal gwell yn ein cymunedau ac ailgydbwyso cymorth iechyd y tu allan i ysbytai yn nes at gartrefi pobl unwaith eto, wrth gwrs, yn cael ei groesawu ar yr ochr hon i'r Siambr, ac mae hyn hefyd yn bwysicach nag erioed o ran cefnogaeth i'n poblogaeth ni sy'n gynyddol hŷn ac eiddil. Ac yn rhywun a fu'n gweithio yn y GIG am dros 10 mlynedd, fe welais drosof fy hunan bwysigrwydd meithrin gallu drwy ofal cymunedol, ond y gyfradd uchel iawn o alw a phwysau sy'n wynebu gofal cymunedol hefyd.

Yn gyntaf, Gweinidog, yn eich datganiad chi, roeddech chi'n amlinellu y byddwch chi'n gweithio ar y cyd gyda'r awdurdodau lleol a'r GIG i sicrhau cynnydd cyflym a chyflawniad eich nodau, yr ydym ni'n ei groesawu. Fel rydych chi'n dweud, fe amcangyfrifir y bydd bron i 150,000 yn fwy o bobl 75 oed neu hŷn yng Nghymru mewn llai nag 20 mlynedd, a phryder allweddol i mi yw sicrhau bod y rhai mwyaf agored i niwed yn y gymdeithas yn cael eu trin ag urddas a pharch wrth dderbyn gofal. Felly, yng ngoleuni hyn, Gweinidog, pa gamau a ydych chi'n eu cymryd i sicrhau y bydd hynny'n digwydd?

Ac yn ail, Gweinidog, fe fydd cyfran o'n grŵp poblogaeth sy'n tyfu yn byw gydag eiddilwch, ac rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno â mi ei bod hi'n hanfodol bwysig ein bod ni'n ceisio cynorthwyo cymaint o annibyniaeth a gweithgareddau rheolaidd o ddydd i ddydd ag y gallwn ni, oherwydd nid yr ysbyty traddodiadol yw'r lle gorau i bawb. Felly, sut ydych chi'n rhagweld y bydd cyhoeddiad heddiw yn cefnogi'r rhai sy'n byw gydag eiddilwch wrth fyw bywydau mor llawn â phosibl?

Yn drydydd, rhywbeth calonogol yw y bydd y dechnoleg a'r adnoddau diweddaraf yn cael eu defnyddio yn ddewis amgen diogel pan fydd eu hangen yn hytrach na mynd i'r ysbyty. Mae gwneud y mwyaf o dechnoleg yn rhywbeth yr ydym ni wedi galw yn gyson amdano ar yr ochr hon i'r meinciau ac mae ysgafnu'r pwysau ar ysbytai'r GIG yn hanfodol bwysig. Felly, roeddwn i'n meddwl tybed pa asesiadau cychwynnol a wnaethoch chi ynglŷn â sut y gall technoleg fynd i'r afael â'r broblem hon.

Ac yn olaf, Gweinidog, rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno â mi bod y rhai sy'n gweithio ym maes gofal cymunedol yn gwneud gwaith eithriadol. Er hynny, nid yw'r gwaith y maen nhw'n ei wneud yn cael ei gydnabod yn aml, sydd, yn anffodus, yn peri i lawer o bobl beidio â dilyn gyrfa yn y GIG nac mewn gofal cymunedol. Ar yr ochr hon i'r meinciau, rydym ni'n dal ati i alw am isafswm cyflog i weithwyr gofal Cymru o £10 yr awr. Yn eich barn chi, pa gamau y gellir eu cymryd i atal hyn a thynnu sylw at y gwaith gwych sy'n cael ei wneud, ond hefyd y manteision enfawr o gyflawni'r gwaith hwn hefyd?

Wrth gloi, Gweinidog, fe hoffwn i ddiolch i chi am gyflwyno'r datganiad heddiw, ac ar yr ochr hon i'r meinciau, rydym ni'n rhannu eich uchelgais chi o feithrin gallu drwy ofal cymunedol a chefnogaeth i'n cymunedau. Diolch i chi.

Diolch yn fawr, Gareth. Diolch yn fawr iawn i chi. Rwy'n falch iawn o glywed bod cefnogaeth oddi wrth feinciau'r Ceidwadwyr yn hyn o beth, oherwydd mae hwn yn newid sylweddol, ac felly mae angen i bobl ddeall ein bod ni'n ailgydbwyso o'r newydd, sy'n awgrymu symud i ffwrdd oddi wrth ofal mewn ysbyty ac at ofal yn y gymuned. Ond yn sicr, mae'r dystiolaeth i gyd yn awgrymu bod pobl yn dymuno aros yn eu cartrefi nhw gyhyd ag y gallan nhw. Maen nhw'n dymuno byw, ac yn bwysig iawn, maen nhw'n dymuno marw yn eu cynefin. Felly, yr hyn y mae angen i ni ei wneud yw rhoi'r cyfle iddyn nhw fod â'r gefnogaeth yn eu cartref i'r fath raddau â phosibl. I wneud hynny, mae'n rhaid i ni dynnu'r adnoddau o ofal eilaidd a'u dodi yn y gymuned. Rydym ni wedi cael pum mis o drafod i adeiladu at hyn, i wneud yn siŵr bod pawb yn deall yr hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud yma, gan weithio gyda'r byrddau iechyd i gyd, gyda'r awdurdodau lleol—dull partneriaeth yw hwn. Mae angen i bawb fod ar yr un dudalen yn hyn o beth, oherwydd mewn gwirionedd, mae angen i ni osgoi dyblygu hefyd. Fe wyddom ni mai byrddau iechyd sy'n gyfrifol am iechyd, a llywodraeth leol sy'n gyfrifol am ofal, ac mewn gwirionedd, yn gynyddol, fe fyddwn ni'n gweld y rhain yn gorgyffwrdd. Felly, mae hi'n gwneud synnwyr i ni fod yn gweithio gyda'n gilydd yn y maes pwysig hwn, ac rydych chi'n hollol iawn ynglŷn â chadw urddas y bobl hyn.

Yr hyn sy'n allweddol i mi yw ceisio sicrhau ein bod yn rhoi'r gefnogaeth ar waith cyn i'r broblem godi. Mae gennym broblem o ran oedi wrth drosglwyddo gofal, felly pan fydd pobl yn mynd i mewn i ysbyty, sut mae eu cael nhw allan oddi yno'n gyflym? Ond y greal sanctaidd yn hyn o beth yw rhoi'r gefnogaeth i mewn iddyn nhw ynghynt, fel nad oes angen iddyn nhw fynd i mewn i ysbyty yn y lle cyntaf. Un o'r pethau a wnaethom ni yw siarad â'r byrddau iechyd ynglŷn â sut y gallwn ni ddefnyddio'r clystyrau yn fecanwaith i nodi, er enghraifft, yr 1 y cant mwyaf eiddil o bobl yn eu cymunedau nhw a'r hyn yr ydym ni'n ei wneud i gofleidio'r gofal o'u cwmpas nhw, i ddechrau. Yn amlwg, wrth i ni fod â rhagor o adnoddau ac wrth i ni symud yr adnoddau hynny o gwmpas, fe allwn ni roi'r gefnogaeth honno o amgylch y bobl eiddil hynny'n gynyddol.

O ran y dechnoleg ddigidol, dim ond megis dechrau yr ydym ni ar ein taith gyda thechnoleg ddigidol. Fe geir her wirioneddol o ran adnoddau dynol yn y system gofal iechyd, felly mae'n rhaid i ni fod yn greadigol, yn enwedig mewn rhai o'r ardaloedd hynny fel ardaloedd cefn gwlad, lle mae'n hi'n mynd yn fwy anodd recriwtio yn gynyddol. Mae'n rhaid i ni fod yn greadigol, ac rwy'n credu bod technoleg yn rhoi'r cyfle i ni wneud hynny. Er enghraifft, dim ond 10 awdurdod lleol yng Nghymru sydd â gwasanaeth ymatebwyr gofal sy'n cael ei hwyluso gan dechnoleg, felly mae angen i ni sicrhau bod hynny ar gael mewn 22 awdurdod lleol, ac mae hynny'n rhan o'r hyn y byddwn ni'n ei wneud gyda'r mesur hwn.

Diolch i'r Gweinidog am y datganiad heddiw. Dwi'n croesawu'r buddsoddiad ychwanegol mewn rhaglen ysbyty yn y cartref. Does yna ddim llawer o wythnosau ers i un o weithwyr Môn Enhanced Care, MEC, gyfarfod â rhai o swyddogion y Gweinidog, er mwyn cyflwyno'r achos pam ein bod ni yn Ynys Môn yn gweld gwerth go iawn yn y gwasanaeth hwnnw ac yn dymuno ei weld o'n cael ei ledaenu i rannau eraill o Gymru. Dwi'n falch o weld buddsoddiad yn mynd i mewn i hyn; mae o'n rhywbeth dwi'n gwybod mae'r Gweinidog wedi cyfeirio ato fo yn sir Gaerfyrddin yn y gorffennol. Hefyd, rydyn ni angen gweld llawer mwy o hyn. Mae'r datganiad ei hun, wrth gwrs, heddiw yma, yn tanlinellu eto beth ydy maint y broblem rydyn ni'n ei hwynebu, felly mae'n rhaid dweud fy mod i'n bryderus ynglŷn â'r swm o arian yma a beth yn union mae'n bosib ei gyflawni efo £30 miliwn, ac mai crafu'r ochr fydd, ond dwi'n siŵr bod hyn yn rhwystredigaeth mae'r Gweinidog ei hun yn ei rannu. Fy mhwynt i ydy: mae'n rhaid inni sicrhau bod buddsoddiad yn mynd i mewn i'r maes yma.

Mae'r broblem o arafwch yn y trosglwyddo pobl o'r ysbyty ymlaen yn un wirioneddol. Dwi yn credu bod hi yn broblem go iawn ein bod ni wedi colli cymaint of welyau cymunedol dros y degawdau diwethaf. Dydyn ni ddim dim ond yn sôn am welyau iechyd meddwl, fel gwnaeth y Prif Weinidog gyfeirio ato fo yn gynharach heddiw—mi rydym ni yn sôn am golled gwelyau mewn ysbytai cymunedol, a dwi wedi siarad efo clinigwyr sydd wedi gweld colli y gwelyau hynny yn fawr o ran cynnig lle i gleifion fynd ymlaen i wella ar ôl bod yn yr ysbyty ardal cyffredinol. Weithiau, rydym ni'n cymysgu, o bosib, rhwng ysbyty ac ‘yr ysbyty’, hynny ydy y district general hospital. Ydym, rydym ni angen cael cleifion allan o'r rheini mor fuan â phosib, ond mae angen, yn aml iawn, y capasiti ychwanegol yna mewn cottage hospital, ysbyty cymunedol, galwch chi fo beth liciwch chi, er mewn tynnu’r pwysau oddi ar yr ysbyty cyffredinol. Beth wnaeth y Llywodraeth—ac roeddwn i'n croesawu hynny fel cam—oedd sôn am greu cannoedd o welyau ychwanegol o fewn cymunedau, gweithio efo byrddau iechyd, gweithio efo llywodraeth leol. Mae'r Gweinidog, heddiw yma, wedi dweud bod 670 o welyau ychwanegol wedi cael eu darparu. Un cwestiwn yn fan hyn i'r Gweinidog. Dwi yn ymwybodol o bryderon go iawn mewn llywodraeth leol eu bod nhw wedi gorfod ysgwyddo y gost o ddarparu llawer o'r gwelyau yma. A fyddwn ni'n gallu cael eglurhad gan y Gweinidog o ba gefnogaeth sydd wedi cael ei rhoi? Pa gefnogaeth ychwanegol all gael ei rhoi i lywodraeth leol er mwyn gallu comisiynu y gwelyau ychwanegol yma? Maen nhw eisiau bod yn bartneriaid, ond maen nhw hefyd, wrth gwrs, yn wynebu heriau ariannol difrifol.

Mae un cwestiwn arall gen i ac mae o'n gwestiwn syml iawn. Rydym ni wedi cael disgrifiad heddiw yma o'r math o ddatblygiadau y mae'r Llywodraeth yn bwriadu eu cyflwyno drwy y buddsoddiad newydd yma—buddsoddiad mewn technoleg ac yn y blaen—ond wrth wraidd ein gallu ni i ddarparu gofal mewn cymunedau, mae staff cymunedol, wrth gwrs. Mae'r dechnoleg yn bwysig, ond mae'r staff yn gwbl, gwbl allweddol. Dwi'n cytuno, wrth gwrs, efo’r Gweinidog a oedd yn canmol y gwaith mae ein staff ni yn ei wneud, ond onid un peth sylfaenol rydym ni angen ei weld yn digwydd ydy ymestyn adran 25B o'r Ddeddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016 er mwyn sicrhau bod nyrsio cymunedol hefyd yn cael ei staffio’n ddigon llawn er mwyn gallu darparu y math o gefnogaeth mae cleifion ei hangen er mwyn gallu aros o fewn eu cymunedau?

Diolch yn fawr. Roeddwn i'n benderfynol o beidio mynd drwy aeaf fel y gwnaethon ni y flwyddyn ddiwethaf ac, yn amlwg, er mae'n galed i wneud penderfyniad pan fo'n dod i gyllid, eich bod chi’n mynd i wneud yr un peth, ond gyda llai o arian, a meddwl eich bod chi’n mynd i gael rhywbeth gwahanol. A dyna pam beth rŷn ni'n ei wneud fan hyn yw gwneud rhywbeth gwahanol, rŷn ni'n symud yr arian. Dwi'n siŵr bod e ddim yn mynd i fod yn ddigon o arian—dyw e byth yn mynd i fod yn ddigon o arian—ond rŷn ni'n mynd yn gyflymach. Dyna’r pwynt—rŷn ni'n mynd yn gyflymach nag oedd pobl wedi rhagweld, a dwi'n meddwl bod hynny yn bwysig.

Jest o ran y step-down beds, beth wnaethon ni dros y gaeaf oedd cynyddu’r nifer o step-down beds, ac roedd hynny yn rhan o bartneriaeth rhwng llywodraeth leol a byrddau iechyd. Dwi'n meddwl bod hi'n bartneriaeth. Jest o ran arian, dwi'n meddwl bod pob un yn struggle-o ar hyn o bryd, ond mae llywodraeth leol, efallai, yn struggle-o yn fwy, os unrhyw beth, yn enwedig y llynedd, ac felly mi oedd y byrddau iechyd yn rhoi lot fawr o’u harian nhw i mewn i'r system hefyd. Felly, dwi yn meddwl bod e'n werth edrych ar bwy oedd yn gwneud beth. Ond mi oedd hi’n bartneriaeth, ac mae'n rhaid inni ddod i bwynt lle rŷn ni'n stopio cynhennu am hyn, ocê—pwy wnaeth roi y mwyaf i mewn? Does dim ots gyda'r bobl sydd gartref, sy'n dioddef, pwy sydd yn rhoi’r gwasanaeth. Maen nhw jest eisiau’r gwasanaeth, ac mae'n rhaid inni gael gwared ar y plymio iddyn nhw. Mae'n rhaid inni wneud yn siŵr bod y system yn gweithredu, ac mae'n rhaid inni stopio cynhennu ynglŷn â phwy sy'n gwneud beth. Rhan o beth rŷn ni'n ei wneud fan hyn yw treial ei wneud e gyda'n gilydd. A dwi eisiau mynd ymhellach. Dwi eisiau mynd ymhellach. Dwi eisiau—. Ar ryw bwynt, buaswn i'n licio gweld ein cyllidebau ni'n dod ynghyd pan fo'n dod i ofal oedolion. Ond mae hwnna'n llwybr sy'n anodd—mae'n llwybr sy'n anodd i ni ei droedio. Ond dyna fy ngweledigaeth i. Ond efallai dyw pobl ddim cweit yn barod am hynny eto.

O ran staffio, mae staffio'n allweddol i unrhyw beth dŷn ni'n ei wneud, a dyna pam beth dŷn ni'n treial ei wneud fan hyn yw darparu mwy o staff yn ein cymunedau ni. Rhai o'r staff dwi'n awyddus i'w gweld yw lot mwy o reablement workers, so pobl—. Dŷn ni'n gwybod, os yw pobl yn cael reablement help, help i fynd nôl ar eu traed nhw—. Yn hytrach na chanolbwyntio ar beth yw'r pecyn o ofal sydd ei angen arnyn nhw, rŷn ni'n gwybod, os ydyn nhw'n cael reablement package, rŷn ni'n gweld 70 y cant yn llai o alw ar gyfer y pecyn gofal yna. Dyna pam dwi'n awyddus iawn i weld os gallwn ni gynyddu'r nifer o reablement workers. Os dŷn ni'n gwneud hynny, wedyn bydd llai o alw ar social services wedyn, a dwi'n meddwl bod hwnna'n mynd i fod yn help i bob un. Dyna pam dwi'n gobeithio beth fyddwn ni'n ei weld hefyd yw mwy o gynorthwywyr cymunedol, achos rŷn ni'n gwybod pa mor anodd yw e i recriwtio. Mae'n iawn i ddweud, 'Dewch â mesur newydd i mewn i ddweud safe staffing levels'—pan dŷch chi'n methu â recriwtio, mae hwnna'n rili anodd. Beth yw'r pwynt o gael mesur dŷch chi'n gwybod dŷch chi ddim yn gallu ei gyrraedd? So, actually, beth sydd ei angen arnom ni yw lot mwy o help o gwmpas y nyrsys yn ein cymunedau ni, a dwi'n meddwl bod hynny'n rhan, yn sicr, o'n gweledigaeth ni yn fan hyn.

Ac yn olaf, Jenny Rathbone.

Diolch yn fawr iawn i chi. Ar wahân i aros ar fy nhraed yn rhy hwyr neithiwr i wylio Mikey a nyrsys ardderchog Hywel Dda, yr wyf i'n ei argymell i chi, tua 10 diwrnod yn ôl, fe gefais i gyfarfod gyda'r aelod cabinet sy'n gyfrifol am ofal cymdeithasol i oedolion yng Nghaerdydd, ac rwy'n credu bod y gwaith rhagorol y mae hi a'i thîm yn ei wneud i sicrhau nad yw pobl yn mynd i mewn i'r ysbyty heb angen, a'u cael nhw allan o'r ysbyty cyn gynted ag y maen nhw'n barod i fynd—. Felly, rwy'n llwyr gefnogi'r gwaith yr ydych chi a'r Dirprwy Weinidog yn ei wneud i fynd ymhellach ac yn gyflymach o ran tynnu'r adnoddau o ofal eilaidd a'u rhoi i sicrhau gofal gwell yn y gymuned.

Felly, yr hyn sydd gan Gaerdydd yw byddin binc o weithwyr gofal cymdeithasol sydd nid yn unig yn gweithio yn yr adran frys i benderfynu a oes angen i unigolyn ddod i mewn i'r ysbyty mewn gwirionedd neu a allwn ddarparu pecyn gofal gwell ar eu cyfer nhw yn eu cartref, maen nhw'n mynd o gwmpas y wardiau hefyd i sicrhau bod y cwestiynau priodol yn cael eu gofyn ynglŷn â'r mathau o wasanaethau a chymorth y bydd eu hangen arnyn nhw pan fyddan nhw'n barod o safbwynt meddygol i fynd adref neu i'r gymuned. Maen nhw wedi sefydlu rhai gwelyau gofal llai dwys yn un o'r cartrefi gofal mwy o faint yn fy etholaeth i ysgogi pobl i wneud y tasgau yr oedden nhw'n gwybod sut i'w gwneud cyn iddyn nhw gael llawdriniaeth, neu gwympo, neu beth bynnag allai fod wedi digwydd.

Felly, rwy'n awyddus i ddeall i ba raddau y mae'r math hwn o fenter byddin binc yn cael ei ddatblygu mewn byrddau iechyd eraill, oherwydd yn amlwg ni wn i ond am un yn fy ardal fy hunan, yn ogystal â sut ydym ni am ymestyn yr ymarfer da hwnnw a ddylai fod yn digwydd ledled Cymru.

Diolch yn fawr iawn, Jenny. Roeddech chi'n gwylio'r teledu yn ddyfal neithiwr—fe wnaethoch chi wylio Panorama a Mikey a nyrsys Hywel Dda. Felly, rwy'n falch o glywed eich bod chi'n cael llawer o wybodaeth oddi wrth wylio rhaglenni da'r BBC.

Felly, dim ond o ran nyrsio cymunedol, rwy'n gwybod bod hwnnw'n rhywbeth yr ydych chi wedi bod yn ei hyrwyddo ers amser maith, ac rwy'n falch iawn bod yr hyn sydd gennym ni yma, yn y cynnig hwn, yn gam tuag at nyrsio 24/7 yn y gymuned. Dyna lle mae'n rhaid i ni gyrraedd ato, a rhan o'r hyn yr ydym ni'n ei wneud yma yw sicrhau y bydd 10 awr ychwanegol ar gael bob dydd, ac fe ddylai hynny gynnwys dydd Sadwrn a dydd Sul, oherwydd, am y rheswm syml pe byddech chi'n eiddil ac yn oedrannus, pe byddech chi'n mynd yn sâl ar ddydd Sadwrn, nid yw'r nyrsys cymunedol o gwmpas. Felly, mae'n rhaid i ni sicrhau bod gennym ni rywun yn gofalu, neu fe fydd pobl yn gorfod mynd i adrannau Damweiniau ac Argyfwng yn y pen draw. Felly, mae hynny'n gwneud synnwyr—gadewch i ni roi'r gefnogaeth honno yn y gymuned.

Ac rydych chi'n berffaith iawn hefyd, mae angen i ni feddwl am y cam i lawr a dysgu oddi wrth esiamplau, ac un o'r pethau a wnaethom ni, wrth gwrs, gyda'r byrddau partneriaeth rhanbarthol, yw rhoi £144 miliwn ar y bwrdd er mwyn i ni allu dysgu o arferion da. Felly, rwy'n gobeithio y bydd pobl yn edrych ar yr esiampl honno ac yn dysgu o'r esiampl honno fel y gallwn ymestyn y gwaith hwnnw ledled Cymru, os bydd yn bodloni gofynion craffu. A dyma un o'r heriau yr wyf i'n parhau i'w rhoi i'r byrddau partneriaeth rhanbarthol: nid yw'r ffaith i hwn gael ei lunio yma, yn golygu, mewn gwirionedd, mai hwn yw'r prosiect gorau. Mae angen i ni fesur hyn i gyd yn erbyn meini prawf gwrthrychol a beth yw'r canlyniadau, oherwydd, oni bai y gallwn ni fesur y canlyniadau, nid yw'r ffaith ei fod wedi'i wneud yma yn golygu ei fod yn beth da. Felly, mae honno'n neges eithaf anodd i lawer o sefydliadau sy'n gwneud gwaith rhagorol, ond heb fod yn cyflawni cymaint â'r prosiect sy'n mynd rhagddo drws nesaf. Felly, y peth allweddol i mi yw ein bod ni'n mesur y canlyniadau hefyd.

Mae llawer, wrth gwrs, o welyau cymunedol yn parhau i fod ar gael. Roeddwn i'n falch iawn, ar ôl mynd i Eisteddfod yr Urdd, o alw i mewn yn ysbyty Llanymddyfri, dim ond i gael edrych. Druan â nhw, pan fyddwch chi'n mynd atyn nhw ac yn dweud 'helo', ond, mewn gwirionedd, mae'n wych iawn gweld y math o gefnogaeth a roddir yno, yn y gymuned. Felly, mae hynny ar gael. A'r hyn y mae angen i ni ei wneud, serch hynny, yw cryfhau'r gofal lliniarol arbenigol, rwy'n credu. Felly, mae gofal diwedd oes yn gwbl hanfodol. Nid yw pobl yn dymuno marw mewn ysbyty. Ond yr hyn sy'n rhaid i ni ei wneud yw—. Os ydych chi'n gofyn beth sy'n bwysig i'r unigolyn ei hun, yn aml iawn mae e'n hapus iawn i ddweud, 'Iawn, dim diolch, rwyf i am aros gartref', a'r teulu sy'n dweud, 'Ewch i mewn i'r ysbyty'. Felly, mae'n rhaid i ni sicrhau ein bod ni'n cael sgwrs well gyda theuluoedd am yr hyn sy'n bwysig i'r claf ei hun a sicrhau bod ganddyn nhw fwy o hyder, gan wybod bod y gefnogaeth yno yn y gymuned i ofalu am eu hanwyliaid gartref. Felly, mae sicrhau bod nyrsys arbenigol ar gael dros nos hefyd yn hanfodol ac yn rhan o'r hyn yr ydym ni'n ei gynnig yma.

Diolch i'r Gweinidog.

Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg, addysg ddewisol yn y cartref, a galwaf ar y Gweinidog i wneud y datganiad—Jeremy Miles.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae canllawiau statudol newydd ynglŷn ag addysg ddewisol yn y cartref, a gyhoeddwyd ar 12 o fis Mai, yn cefnogi awdurdodau lleol gyda'u dyletswyddau o ran sicrhau y bydd pob plentyn yn cael addysg addas a sicrhau bod anghenion addysgol pob plentyn yn cael eu diwallu. Mae dyletswydd ar yr awdurdodau lleol i wybod beth yw statws addysgol plant yn eu hardal nhw a sicrhau bod yr addysg y maen nhw'n ei chael yn addas. Mae'r canllawiau hyn yn cefnogi awdurdodau lleol i gyflawni'r dyletswyddau cyfreithiol hyn. Nid yw'r canllawiau statudol newydd yn newid y diffiniad cyfreithiol cyfredol o addysg addas, ond mae'n helpu awdurdodau lleol i gymhwyso hynny yng nghyd-destun addysg ddewisol yn y cartref. Mae'r canllawiau yn cydnabod bod addysg yn y cartref yn unigryw i bob plentyn ac athroniaethau addysgol y teuluoedd eu hunain a fydd wrth ei wraidd. Mae'r canllawiau yn mynegi yn eglur iawn nad oes yn rhaid i deuluoedd sy'n addysgu yn y cartref addysgu yn ôl y cwricwlwm cenedlaethol nac unrhyw gwricwlwm penodedig arall na bodloni unrhyw feini prawf eraill o ran nifer yr oriau dysgu. Mae hyn yn galluogi rhieni i roi profiad addysgol sydd wedi ei deilwra yn unigol i'w plentyn, gan ystyried oedran, gallu, dawn eu plentyn ac unrhyw anghenion dysgu ychwanegol sydd gan y plentyn.

Mae ein canllawiau ni'n nodi'r disgwyliad hefyd y dylai awdurdodau lleol gwrdd â phob plentyn sy'n cael addysg ddewisol yn y cartref a'u teuluoedd nhw. Mae cyfarfod â phlant a theuluoedd yn rhoi cyfle i'r awdurdod lleol ddeall yr athroniaeth addysgol a fabwysiadwyd gan y rhieni a prif feysydd yr addysg sy'n cael ei rhoi. Fe fydd yn rhoi cyfle i blant sy'n cael addysg ddewisol yn y cartref fynegi eu barn am yr addysg y maen nhw'n ei chael hefyd. Yn ogystal â helpu i wybod rhywfaint am addasrwydd yr addysg sy'n cael ei rhoi, fe fydd cyfarfod â'r plentyn yn gyfle hefyd i'r awdurdodau lleol drafod unrhyw gymorth y byddai rhieni yn ei hoffi ei gael gan awdurdodau lleol a gwasanaethau cyhoeddus eraill. Fe allai hynny gynnwys mynediad i ganolfannau arholi, gwasanaethau cwnsela'r awdurdodau lleol, a gwasanaethau nyrsio oedran ysgol. Cefnogir y canllawiau gan becyn ehangach o gefnogaeth i blant sy'n cael eu haddysg yn y cartref, ar gyfer gwella eu profiad nhw o ddysgu a'u cyfleoedd i ddatblygu. Gan ei fod yn cael ei lywio gan adborth gan deuluoedd sy'n addysgu yn y cartref, mae'r pecyn yn cynnwys cyfle i sefyll arholiadau mewn canolfan arholi leol; cyngor ynghylch gwasanaethau cwnsela awdurdodau lleol a chymorth Gyrfa Cymru a hwyluso'r defnydd ohonyn nhw; cytundeb mewn egwyddor i deuluoedd sy'n addysgu yn y cartref allu cael benthyca rhagor o lyfrau o lyfrgelloedd yr awdurdodau lleol; gallu i gael cymorth drwy gyfrwng y Gymraeg; a mynediad rhad ac am ddim i safleoedd Cadw. Ategir hyn gan lawlyfr newydd i addysgwr yn y cartref, a gyhoeddir yn ystod yr wythnos sy'n dechrau ar 12 Mehefin. Bwriad y llawlyfr yw bod yn ganllaw defnyddiol i rieni sy'n addysgu yn y cartref, yn arbennig felly'r rhai a allai fod yn newydd i addysg yn y cartref. 

Mae’n bwysig monitro a gwerthuso effeithiolrwydd y canllawiau ar ddarparu addysg ddewisol yn y cartref. Er mwyn rhoi digon o amser i awdurdodau lleol ymgorffori’r canllawiau, bydd gwerthusiad yn cychwyn yn ystod haf 2024. Gallai hyn gynnwys ystyried pa un a yw’r canllawiau o ddefnydd wrth geisio nodi’r plant hynny sy’n cael eu haddysgu gartref nad ydyn nhw’n cael addysg addas, ac i ba raddau y mae unrhyw gymorth gan awdurdodau lleol i gefnogi addysgwyr cartref yn effeithiol.

At hyn, bob mis Mai, mae Llywodraeth Cymru yn derbyn data gan Data Cymru am blant y dewiswyd eu haddysgu yn y cartref. Ar hyn o bryd, rydyn ni wrthi’n trafod anghenion data ychwanegol gyda Data Cymru; er enghraifft, casglu data monitro am nifer y rhieni a’r teuluoedd sy’n cael eu gweld gan yr awdurdod lleol. Bydd hyn, ynghyd â’r gwerthusiad, yn rhoi syniad da i ni o effeithiolrwydd y canllawiau o safbwynt yr awdurdodau lleol a’r teuluoedd eu hunain.

Ar gyfer rhoi cefnogaeth ychwanegol i'n hymrwymiad ni i lwyddiant a llesiant pob dysgwr, fe fyddaf i'n llunio rheoliadau a fydd yn gofyn am gronfa ddata o blant nad ydyn nhw wedi cofrestru yn yr ysgol, nad ydyn nhw'n cael addysg heblaw am yn yr ysgol, neu nad yw'r awdurdod lleol yn gwybod eu bod nhw'n cael addysg sy'n addas yn y cartref. Fe fydd y gronfa ddata yn nodi'r plant nad ydyn nhw, o bosibl, yn cael addysg sy'n addas. Rydym ni'n bwriadu ymgynghori ynglŷn â'r rheoliadau o ran y gronfa ddata erbyn dechrau 2024. 

Dwi’n bwriadu treialu’r gronfa ddata am flwyddyn, gan ddechrau yn ystod gwanwyn 2025, er mwyn deall i ba raddau y mae’r data yn ddefnyddiol i helpu awdurdodau lleol i nodi’r plant nad ydyn nhw, o bosib, yn cael addysg addas. Ar yr un pryd, fe fyddaf i’n cyhoeddi canllawiau drafft i gefnogi’r awdurdodau lleol sy’n rhan o’r peilot i ddeall y dyletswyddau sydd arnyn nhw o dan y rheoliadau, a sut y dylai’r gronfa ddata weithio yn ymarferol.

Dwi’n ymfalchïo yn ein record o gynnal hawliau plant, a dyma yw egwyddor ganolog y cynigion hyn.

Gweinidog, diolch am eich datganiad heddiw, er ei bod hi'n rhaid i mi ddweud fy mod i'n bryderus iawn ynglŷn â'r datganiad hwn. Rydym ni yn y Ceidwadwyr Cymreig yn ystyried dewis y rhieni yn bwysicach na dim arall wrth ystyried addysg plentyn, ac yn credu y dylai Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol barchu'r penderfyniad hwnnw, cyn belled ag y gellir sicrhau llesiant y plentyn. Fe wnaeth y cyfyngiadau symud achosi cynnydd sydyn mewn addysg yn y cartref yng Nghymru, gyda nifer o'r teuluoedd hyn yn dewis parhau â hynny ar ôl i'r cyfnodau cyfyngiadau symud ddirwyn i ben ac yr aeth addysgu arferol yn rhywbeth rheolaidd unwaith eto. Er bod hyn yn peri pryder ac yn codi cwestiynau ynghylch a yw pawb wedi gwneud hynny am y rhesymau cywir, gyda materion fel cost cludiant i'r ysgol a diffyg cymorth iechyd meddwl mewn ysgolion yn amlwg yn effeithio ar bresenoldeb mewn ysgolion, nid yw'r canllawiau hyn yn cynrychioli cam priodol o weithredu.

Rydym ni yn y Ceidwadwyr Cymreig, felly, yn gwrthwynebu rhoi gormodedd o gyfyngiadau ar addysgwyr yn y cartref, gan fod rhieni yn gwybod yn well na'r wladwriaeth beth sydd orau i'w plant nhw. Fe ddylid parchu dewis y rhieni, nid ei lesteirio. Mae rhieni a gwarcheidwaid sy'n dewis addysgu plant sydd yn eu gofal nhw yn y cartref yn gwneud hynny am lawer o wahanol resymau, boed hynny oherwydd materion anghenion dysgu ychwanegol, neu oherwydd eu cred y gallan nhw gynnig addysg fwy cyflawn a chynhwysfawr na'r hyn sydd ar gael yn eu hysgol wladol leol.

O ran bwrw ymlaen â'ch cynlluniau i lunio cronfa ddata ar gyfer awdurdodau lleol, rydych chi'n dweud yn eich datganiad chi y bydd yn nodi'r plant nad ydyn nhw'n cael addysg sy'n 'addas'. 'Addas'—pwy sydd i ddweud beth sy'n addas—ai y chi, ai'r awdurdodau lleol, pwy ynteu? Mae cyfreithlondeb hynny'n amheus, ac fe fydd yn golygu y bydd addysgwyr yn y cartref yn gorfod ufuddhau i fympwy llawer o wahanol bobl efallai a beth y maen nhw'n ei ystyried yn addas. Mae dehongli'r hyn sy'n addas mor benagored, mae hynny'n peri pryder. Mae grwpiau cartref cymunedol wedi’u trefnu yn ofni bod y camau a gymerwyd gan Lywodraeth Cymru, a'r sylwadau a wnaeth Gweinidogion Cymru yn ystod y blynyddoedd diwethaf, yn awgrymu bwriad i symud plant o addysg yn y cartref i'r ysgolion traddodiadol. Yn anffodus, mae rhieni a theuluoedd sy'n addysgu yn y cartref yn cael eu trin fel problem i'w datrys yn eich datganiad chi, ac nid fel pobl sy'n cymryd rhan mewn dull o addysg sydd yr un mor ddilys, yn unol â'u hawl gyfreithiol.

Gweinidog, pam ydych chi'n barod i roi addysg ein pobl ifanc ni yn nwylo pobl, efallai nad oes ganddyn nhw fawr o brofiad gydag addysgu na gwybodaeth am addysg yn y cartref? Mae hyn yn y canllawiau, Gweinidog—mae'n nodi bod Llywodraeth Cymru yn disgwyl y bydd gan bob awdurdod lleol uwch swyddog penodol gyda chyfrifoldeb am bolisi a gweithdrefnau ynglŷn ag addysg yn y cartref. Serch hynny, nid oes unrhyw bolisi wedi cael ei amlinellu i ddiogelu teuluoedd a phlant sydd â phrofiad o drawma yn y system ysgolion. Yn hytrach na hynny, mae'r adran hon o ganllawiau yn tynnu sylw at gyfundrefn ar sail swyddog fesul swyddog o ran y penderfyniad ar system addysg ddewisol yn y cartref. Mae'r pŵer yn amlwg gyda'r swyddogion nad oes ganddyn nhw fawr ddim profiad yn aml o addysg yn y cartref. Ac i wneud pethau yn waeth, nid oedd y ffurflenni cais swydd diweddar a aeth ar-lein yn amlygu profiad ymarferydd ym maes addysg. Yn gyntaf, mae hyn yn peri pryder amlwg na fydd y bobl hyn yn gymwys i'r gwaith hwn a fydd yn rhoi sail i addysg y myfyrwyr. Yn ail, fe gafodd y swyddi hyn eu llenwi bron i 12 mis yn ôl, er i chi ddweud ym mis Gorffennaf 2022, mewn cwestiwn ysgrifenedig, nad oedd yr hyfforddiant ar gyfer y gwaith hwn wedi cael ei lunio, hyd yn oed.

Yn eich datganiad chi, rydych chi'n dweud y byddwch chi'n monitro ac yn gwerthuso effeithiolrwydd y canllawiau newydd. Gweinidog, mae hynny'n eich gwneud chi'n farnwr ac yn rheithgor o ran y canllawiau newydd hyn. O fewn y canllawiau newydd, mae hi'n ymddangos mai'r awdurdodau lleol a fydd yn gyfrifol am lawer o'r penderfyniadau, ac felly yn ôl eu barn benodol nhw'n gyfan gwbl. Unwaith eto, mae hi'n ymddangos nad oes unrhyw syniad pendant o 'addysg addas', gyda'r ymadrodd hwn, yn ei hanfod, yn ffug-ddatganiad, nad yw'n cynnig unrhyw fframwaith cyfreithiol nac ymarferol. Mae hi'n debygol y byddwn yn gweld anghysondebau enfawr ar draws yr awdurdodau lleol o ran sut y bydd y canllawiau hyn yn cael eu mabwysiadu.

Gweinidog, onid ydych chi'n gweld mai creu mwy o broblemau yn nes ymlaen y byddwch chi? A beth sy'n rhoi'r hyder i chi mai gweithwyr yr awdurdodau lleol heb unrhyw hyfforddiant sydd yn y sefyllfa orau i farnu anghenion plentyn yn hytrach na'i rieni? Rydych chi'n dweud yn eich datganiad y bydd hwn yn gyfle i gefnogi addysgwyr yn y cartref, ond mae ffyrdd eraill o wneud hynny nad ydyn nhw mor ymwthiol ac nad ydyn nhw'n cosbi teuluoedd am addysgu yn y cartref.

Yn olaf, Gweinidog, sut allai hi fod yn gyfreithlon i fynnu y dylai awdurdodau lleol weld plentyn, pan fo adroddiadau gan David Wolfe KC yn ystyried hynny'n anghyfreithlon mewn sawl ffordd? Gan fod y gymuned addysgu yn y cartref wedi gofyn am gyngor cyfreithiol, a ydych chi wedi gofyn am gyngor cyfreithiol hefyd—cyngor cyfreithiol allanol—ynghylch cyfreithlondeb y canllawiau hyn, ac, os felly, a wnewch chi ddatgelu hynny'n llawn i ni, er mwyn i'r Senedd ymgymryd â'i swyddogaeth o ddwyn y Llywodraeth hon i gyfrif? Diolch i chi.

Ie, nid wyf i'n deall yn iawn ai barn gyffredinol yr Aelod yw bod addysg yn y cartref yn achos pryder, chwedl hi, neu'n achos o ddewis y rhieni. Rwyf i a'm geisio ymdrin â'r cwestiynau a ofynnodd hi am eu bod nhw'n gwestiynau pwysig, ac maen nhw'n cynnwys nifer o ddarluniadau o'r canllawiau sy'n gamarweiniol, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni gywiro hynny.

Yn gyfan gwbl, dewis y rhieni yw addysgu eu plant yn y cartref os ydyn nhw'n dymuno gwneud felly. Mae'r canllawiau yn seiliedig ar argaeledd y dewis hwnnw, ac, yn wir, unig bwrpas y canllawiau yw sicrhau bod yr addysg a gaiff plant y mae eu rhieni nhw'n dewis eu haddysgu yn y cartref yn addas ar eu cyfer. Ac felly, mae'r rhagdybiaeth fod y dewis hwnnw ar gael yn treiddio drwy'r canllawiau. Felly, nid wyf i'n derbyn portread yr Aelod fod y canllawiau hyn yn nacáu'r dewis hwnnw.

O ran y cwestiwn ynglŷn â'r hyn y mae addysg addas yn ei olygu, nid mater o ddyfaliad yw hwnnw; nid mater o ffafriaeth bersonol mohono; nid fy nictad i mohono; nid rhyw ymadrodd amwys mohono. Fel dywedais i yn fy natganiad, nid yw'r canllawiau yn newid y diffiniad cyfreithiol o 'addysg addas' sy'n gyfredol. Mater sy'n cael ei ddiffinio yn y gyfraith yw hwnnw. Mae'n cynnwys y ddarpariaeth o ran rhifedd, llythrennedd, sgiliau iaith, sy'n addas i oedran, gallu a dawn y plentyn, ac unrhyw anghenion dysgu ychwanegol sydd gan y plentyn. Nid mater o addysg academaidd mo hwnnw'n unig. Mae'n cynnwys cymdeithasu hefyd—hanfodol wrth baratoi pobl ifanc i gyfranogi yn y gymdeithas. Nid yw'n gosod unrhyw ofynion, fel dywedais i yn fy natganiad, o ran y cwricwlwm y mae pobl ifanc yn ei ddysgu, ac nid yw'n nodi nifer yr oriau o addysgu ar gyfer unigolyn ifanc. Mae hyn i gyd yn ddeunydd a amlinellais i yn fy natganiad o ran yr hyn sy'n cael ei ystyried yn addysg addas.

Sut y caiff hynny ei benderfynu, mae'r Aelod, rwy'n credu, yn herio cyfreithlondeb hynny—ar ba sail, nid yw hi'n eglur i mi—sef bod yr awdurdod yn gallu gweld plentyn. Mae hi'n ymddangos i mi y byddai hi'n werth darllen y canllawiau yn fanwl ynglŷn â'r pwnc hwn. Mae'r canllawiau yn nodi'r disgwyliad y dylai'r awdurdodau lleol gwrdd â'r plant a'u teuluoedd nhw. Mae hi'n amheus, yn fy marn i, a yw hi'n bosibl i awdurdod lleol allu dod i'r casgliad a yw plentyn yn cael addysg addas neu beidio heb allu gweld y plentyn. Serch hynny, nid oes rheidrwydd ar blentyn na'i rieni i gwrdd â'r awdurdod lleol. Rwyf i o'r farn fod hynny'n beth synhwyrol, oherwydd mae honno'n ffordd dda iawn—y ffordd orau, y byddwn i'n awgrymu—o egluro eu barn nhw fod eu plentyn nhw'n cael addysg addas. Mae yna broses sefydledig iawn lle gall swyddogion yr awdurdodau addysg lleol ofyn am dystiolaeth o addysg addas, a phroses eglur o ran achosion pryd na ddarperir y dystiolaeth honno. Nid mater o farn unrhyw unigolyn mo hwn; fe'i nodir yn eglur iawn.

Fe wnaeth yr Aelod rai pwyntiau, rwy'n credu, o ran hyfforddiant a gallu swyddogion yr awdurdodau lleol, ac rwy'n credu ei bod yn hynod bwysig egluro, gan eu bod nhw'n cynnwys rhai rhagdybiaethau a oedd yn bryderus iawn. Felly, mater i'r awdurdodau lleol yw penodi swyddogion sydd â'r sgiliau a'r profiadau cywir, a darparu'r datblygiad proffesiynol parhaus iddyn nhw i'w galluogi i gyflawni'r swyddogaeth honno'n effeithiol. Rydym ni wedi darparu pecyn hyfforddiant i swyddogion yr awdurdodau lleol, cyn cyhoeddi'r canllawiau, sy'n cynnwys hyfforddiant ynglŷn ag athroniaethau addysgol amrywiol, arddulliau dysgu, a dulliau o ymdrin ag addysg yn y cartref. Ac fe fyddwn ni'n parhau i weithio yn agos iawn gyda swyddogion yr awdurdodau lleol i gefnogi gweithrediad y canllawiau hyn a hyrwyddo dull o weithio sy'n arddangos cysondeb. Mater yw hwn, fel dywed hi, y mae sefydliadau ymgyrchu wedi cymryd cyngor cyfreithiol yn ei gylch. Yn amlwg, mae Gweinidogion wedi cymryd cyngor cyfreithiol ynglŷn â hyn hefydd. Mae hi'n ymwybodol hefyd nad yw hi'n arferol i unrhyw Lywodraeth gyhoeddi cyngor o'r fath, oherwydd, fel dywed hi ei hun, tasg i'r Senedd yw dal Gweinidogion i gyfrif, ac nid i'w cyfreithwyr nhw.

Diolch, Weinidog, am y datganiad heddiw. Yn sicr, o ran Plaid Cymru, hawliau plant sy'n ganolog i bopeth, ac yn sicr, o ran diogelu plant hefyd, mae hi'n eithriadol o bwysig ein bod ni'n pwysleisio hynny. Yn amlwg, mae yna hawl gan rieni, ac mae nifer yn gwneud hynny, ond mae hawliau plant yn gorfod bod yn ganolog i holl bolisïau Llywodraeth Cymru, ac fe fyddwn i'n cefnogi hynny o ran yr ymagwedd honno.

Ond hefyd, mae gen i gwestiynau, a dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n cydnabod faint o bryder sydd yn y gymuned sydd wedi dewis addysgu eu plant gartref ar y funud, yn ôl y drafodaeth hon, a bod angen, dwi'n credu, adeiladu pontydd efo'r gymuned honno, oherwydd mae yna bryderon mawr. Mae yna syniad fan hyn eu bod nhw'n meddwl eu bod nhw'n cael eu herlyn, bod y Llywodraeth yn meddwl bod plant ddim yn ddiogel os mai dyma'r dewis, a dyna'r math o argraff sydd wedi ei roi. Hefyd, yn ôl y llu o e-byst ac ati dwi wedi eu derbyn, mae'n amlwg bod pobl yn teimlo bod yr ymgynghoriad heb fod yn ddigonol o ran eu cynnwys nhw, ac fe fyddwn i yn gofyn, wrth i'r peilota ac ati fynd rhagddo, fod yr adeiladu pontydd yna efo'r gymuned yn eithriadol o bwysig, oherwydd nhw fydd efo'r profiad er mwyn gallu helpu i siapio hyn, a dwi'n credu bod yn rhaid i hynny ddigwydd.

Ac fel pob un ohonom ni, rydyn ni'n gwybod hefyd fod yr ysgol ddim yn addas i bawb. Mae'n rhaid i ni hefyd ddeall pam bod yna gymaint o dwf wedi bod yn ddiweddar o ran pobl yn gwneud y dewis i addysgu o gartref, a dwi'n dal ddim yn sicr ein bod ni'n deall hynny. Un o'r pethau sy'n fy mhryderu i'n fawr yn bersonol ydy faint o rieni sydd wedi dod ataf i oherwydd bod eu plant nhw efo anghenion dysgu ychwanegol, neu'n dioddef o orbryder ac ati, ac yn methu cael at y gwasanaethau angenrheidiol; faint sy'n dweud, 'Doedd gen i ddim dewis ond dechrau addysgu fy mhlentyn o adref'; nifer, a'r mwyafrif yn ferched, wedi gorfod rhoi'r gorau i weithio er mwyn gallu gwneud hyn, ac yn creu straen ariannol aruthrol ar aelwydydd hefyd—hynny oherwydd bod y system addysg wedi bod yn ddiffygiol o ran medru rhoi'r gefnogaeth i'r plentyn neu'r person ifanc hwnnw. A dwi'n meddwl bod yn rhaid i ni edrych o ran sut ydym ni'n sicrhau, felly, yn yr amgylchiadau hynny—. Mae hi'n mynd i fod yn eithriadol o heriol os ydy plentyn wedi bod yn gwrthod mynd i'r ysgol, os ydyn nhw ddim wedi bod yn cael y gefnogaeth.

Sut felly bydd cyfarfodydd un i un fel hyn—ac efallai un cyfarfod—sut fydd hynny wedyn o ran y plentyn neu'r person ifanc hwnnw? A dwi'n meddwl dyna lle fyddwn i'n hoffi mwy o eglurder o ran y dehongliad hwn o ran sut bydd yr asesiad hwnnw'n digwydd. Mae o'n bryder o ran capasiti, yn enwedig o feddwl ein bod ni wedi gweld cynnydd o ran nifer y bobl sy'n cael eu haddysgu o gartref. Sut ydyn ni yn mynd i sicrhau bod y math yna o gyfarfodydd yn rhai adeiladol, yn enwedig efo plant neu bobl ifanc efo anghenion dysgu ychwanegol dwys, er enghraifft? Mae'n mynd i fod yn anodd iawn asesu mewn un cyfarfod beth ydy addysg addas ac ati, ac mae o'n cymryd sgiliau.

Rydyn ni hefyd yn gwybod am y broblem recriwtio sydd yna mewn awdurdodau lleol mewn nifer o swyddi allweddol fel hyn. A dwi'n meddwl mai un o'r pethau y byddwn i yn hoffi eglurder arno ydy sut ydyn ni yn mynd i fynd rhagddo os ydy'r gweithlu ddim yna. Rydyn ni'n gwybod bod yna ddiffyg o ran athrawon yn ein hysgolion ni, diffyg athrawon anghenion dysgu ychwanegol ac ati, felly sut ydyn ni'n mynd i sicrhau bod pobl efo'r sgiliau yn y swyddi allweddol bwysig yma, fel eu bod nhw'n gwneud yr hyn rydych chi eisiau iddyn nhw fod yn ei wneud? Mae'n bryder gen i o ran hynny.

Mae hefyd y risg o gamddehongli neu'r amrywiadau o ran sut mae'r canllawiau yn cael eu dehongli. Fedrwch chi egluro—? Rydych chi wedi sôn am dreialu efo'r gronfa ddata ac ati a monitro gwerthuso. Ydy hynna'n mynd i fod yn rhywbeth Cymru gyfan? Neu ai'r bwriad ydy gweithio gyda rhai awdurdodau lleol penodol i ddechrau i weld sut mae hynny'n gweithio? Ac a allwch chi roi bach o wybodaeth ychwanegol, os gwelwch yn dda, o ran sut ydych chi'n bwriadu gweithio efo rhieni a phlant a phobl ifanc er mwyn sicrhau bod hon yn system sy'n gweithio i bawb, yn gwneud yr hyn rydych chi eisiau iddi gyflawni o ran sicrhau hawliau plant at addysg a bod diogelu plant yn rhan bwysig o hynny, ond hefyd yn parchu'r rhieni hynny sydd yn gwneud eu gorau glas dros eu plant, sy'n caru eu plant ac yn gwneud y dewis hwn, oherwydd un ai dydyn nhw ddim yn gallu cael y gefnogaeth yn yr ysgol neu dyma'r dewis sydd orau i'r plentyn neu'r person ifanc yna? Mae'n mynd i fod yn heriol cael y balans hwnnw, ond dwi'n meddwl bod cydweithio efo'r gymuned yn mynd i fod yn allweddol bwysig, a dwi'n ofni rŵan bod yna elyniaethu'n digwydd, a bod yn rhaid i ni ddod â'r Llywodraeth a'r gymuned hon at ei gilydd er mwyn i ni allu symud rhagddo.

Diolch am y cwestiynau. Mae cwestiynau pwysig ynghlwm â beth mae'r Aelod newydd ofyn. Felly, o ran diogelu, jest i fod yn gwbl glir: dwi erioed wedi awgrymu, oherwydd does dim tystiolaeth i awgrymu, fod plentyn sy'n cael ei addysgu adref mewn fwy o risg o ran diogelwch na phlentyn sydd yn yr ysgol. Ond, fel unrhyw blentyn, mae amgylchiadau—. Mae'n rhaid cael cysylltiad â'r system i sicrhau bod addysg y plentyn yn ddigonol. Mae hynny'n gwestiwn cwbl wahanol i'r cwestiwn o ddiogelwch.

O ran adeiladu pontydd, wel, mae trafodaethau eang wedi bod yn arwain at le rydym ni heddiw. Nawr, dwi, wrth gwrs, wedi clywed y feirniadaeth nad yw teuluoedd wastad yn credu bod eu barn nhw wedi cael ei chlywed yn llawn, ond mae siŵr o fod gymaint o—. Mae barn gan bob person sy'n addysgu adref, wrth gwrs, ac mae hynny'n hollol deilwng. Beth rydym ni wedi ei wneud, fel Llywodraeth—. Yn cychwyn o 2018, roedd cyfres o gyfarfodydd cenedlaethol, fel bod rhieni sydd yn addysgu yn y cartref yn gallu trafod gyda chynghorau lleol eu hanghenion nhw ac ati. Y pecyn o gymorth wnes i amlinellu yn y datganiad, mae hynny'n seiliedig ar gydweithio â theuluoedd sydd yn addysgu yn y cartref o gyfnod 2018 ymlaen. Mae sianel o gyfathrebu wedi digwydd ers hynny rhwng swyddogion Llywodraeth Cymru a chyrff sy'n cynrychioli'r rhieni sy'n addysgu adref. Mi wnes i fy hun gwrdd ag Education Otherwise, yr amser hyn llynedd, i drafod yr hyn a oedd ganddyn nhw mewn golwg. Felly, mae llawer o ymgynghori wedi digwydd yn y ffyrdd hynny, ynghyd â'r ymgynghoriadau swyddogol ar elfennau penodol o ganllawiau a rheoliadau ac ati. Felly, mae'r hyn rydym ni'n sôn amdano heddiw yn gynnyrch y broses sylweddol honno.

Rwy'n gwbl argyhoeddiedig ein bod ni'n mynd i lwyddo yn sicrhau buddiannau pobl ifanc wrth gysylltu rhieni sydd yn addysgu yn y cartref mewn perthnasau da gyda'u cynghorau lleol. Mae enghreifftiau da iawn o hynny'n digwydd ar draws Cymru, ac yn gynyddol yn digwydd ar sail yr £1.7 miliwn ni'n darparu bob blwyddyn—yr unig ran o'r Deyrnas Gyfunol sy'n gwneud hyn, gyda llaw—i gefnogi rhieni sy'n addysgu yn y cartref. Mae'r berthynas honno—perthynas o gefnogaeth—yn un bwysig er mwyn sicrhau buddiannau ein pobl ifanc ni sy’n cael eu haddysgu yn y cartref.

O ran y cynnydd yn y rhifau, mae cynnydd sylweddol wedi bod, a dwi’n cytuno gyda’r Aelod ei bod hi’n bwysig ein bod ni’n deall pam mae hynny’n digwydd. Gwnes i sôn yn y datganiad am y gwaith rŷn ni'n ei wneud gyda Data Cymru, ac mae rhan o’r gwaith hwnnw, gobeithio, yn mynd i’n galluogi ni i ddeall y rhesymau pam mae pobl yn dewis addysgu plant yn y cartref. Bydd hynny’n dweud llawer o bethau pwysig wrthym ni, dwi'n credu.

Gwnaeth yr Aelod ofyn amryw gwestiynau yng nghyd-destun y cyfarfodydd un wrth un. Pwrpas rhain yw sicrhau bod awdurdodau lleol yn deall a yw addysg y plentyn yn addas ac yn ddigonol. Rwy’n cytuno nad y ffordd orau o wneud hynny yw ar sail un cyfarfod, wrth gwrs. Y ffordd orau o wneud hynny yw ar sail perthynas, ond dwi’n cwestiynu yn sylfaenol a yw’n bosibl gwneud hynny heb gyfarfod o gwbl. Ac yn y cyfarfod hwnnw, mae’n gyfle i'r plentyn ifanc sôn am eu dyheadau nhw, a'u profiad nhw o gael eu haddysgu yn y cartref. Mae’n gyfle i’r rhieni neu’r gofalydd allu hefyd esbonio’r feddylfryd tu cefn i'r penderfyniad, a beth maen nhw’n addysgu—i rannu enghreifftiau o bethau sydd wedi’u cwblhau, pethau sydd ddim wedi’u cwblhau, o’r gwaith sydd yn digwydd, fel ei bod hi'n bosib cael trafodaeth agored a, byddwn i’n gobeithio, cadarnhaol ynglŷn â’r math o addysg sy’n cael ei ddarparu, a'i bod hi'n bosib hefyd i bwyntio’r rhiant tuag at adnoddau sydd ar gael i gefnogi’r gwaith o addysgu yn y cartref.

Yn olaf, gwnaeth yr Aelod ofyn dau gwestiwn penodol ynglŷn â’r gwerthuso a’r peilot. O ran y peilot, dŷn ni ddim yn bwriadu peilota ar sail Cymru gyfan. Byddwn ni’n cydweithio gyda rhai awdurdodau lleol i edrych ar sut mae hyn yn gallu gweithio ar lawr gwlad, a dysgu o hynny. Ac wedyn gwnaeth hi ofyn a fydd llais teuluoedd sy’n addysgu yn y cartref yn cael ei glywed, os hoffech chi, fel rhan o’r broses o werthuso. Mae’r gwaith y gwnes i sôn amdano fe, a fydd yn cychwyn dros yr haf flwyddyn nesaf, yn caniatáu blwyddyn o waith, fel bod cynghorau yn gallu profi effeithlonrwydd y canllawiau. Bydd ymateb teuluoedd i sut mae hynny’n digwydd yn rhan greiddiol o beth byddwn ni eisiau ei glywed, fel ein bod ni’n clywed oddi wrthyn nhw a yw’r canllawiau yn gweithio, hefyd.

Mae'r Deyrnas Unedig wedi arwyddo Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn, sy'n cynnwys yr hawl i gael addysg, ac felly rwy'n synnu at ymagwedd braidd yn ddi-hid Laura Anne Jones tuag at sicrhau hyn. Ond rwy'n cydnabod hefyd yr hyn y mae Laura Anne Jones yn ei ddweud, sef y gall trawma yn y system ysgolion arwain at rieni yn tynnu eu plentyn yn ôl oherwydd nad yw'r ysgol wedi addasu i'r anghenion penodol a allai fod gan blentyn unigol, o ran addasu ei phrosesau addysgol i sicrhau bod pob plentyn yn cael ei ystyried yn rhywun y mae angen ei addysgu. Mae angen i bob ysgol fod yn ymwybodol o drawma a gallu gwneud hyn.

Mae angen i ni sicrhau fod yna strategaethau, hawliau a pholisïau parch a gwrth-fwlio effeithiol ar gyfer rhywioldeb pobl, eu hil, eu hanabledd, er mwyn sicrhau nad ydym ni'n hel plant o'r ysgol oherwydd bod hynny'n anghyfleus. Felly, rwy'n croesawu'r canllawiau y gwnaethoch chi eu cynnig, oherwydd mae gan y plentyn hawl i gael addysg, hyd yn oed os yw addysgu yn y cartref yn briodol i'r plentyn hwnnw. Rwy'n gwybod bod llawer o blant yn cael eu haddysgu yn llwyddiannus iawn yn y cartref.

A wnewch chi ofyn cwestiwn, os gwelwch chi'n dda, Jenny?

Fe hoffwn i wybod sut yr ydych chi am ddiogelu'r rhai sy'n cael eu tynnu o'r ysgol er mwyn camfanteisio arnyn nhw, oherwydd mae caethwasiaeth fodern yn rhywbeth sydd ar gynnydd, ac rwy'n gwybod bod pobl fel Joyce yn ofidus iawn ynglŷn â hynny, ac ni allwn ni gymryd yn ganiataol na fydd plant yn dioddef hynny. Felly sut ydym ni am sicrhau nad yw rhywun yn cael ei dynnu o'r ysgol am resymau amhriodol, yn hytrach na'r anghenion arbennig y teimlir na ellir eu diwallu nhw mewn ysgol brysur?

Rwy'n credu fy mod i am ddechrau gyda'r hyn y gwnaeth Jenny Rathbone ddechrau ag ef, sef nad yw'r penderfyniad i addysgu yn y gartref, gan rai, yn ddewis adeiladol—mae hwnnw'n deillio o brofiad y bydden nhw'n dweud nad oedd er lles mwyaf eu plant. Yn amlwg, rwy'n cydnabod y gall hynny ddigwydd a'i fod yn digwydd.

Fe hoffwn i fod yn eglur iawn: ni ddylid annog rhiant i dynnu plentyn oddi ar gofrestr ysgol ar gyfer osgoi proses eithrio neu unrhyw broses reoleiddio arall. Fe fyddai hynny'n gwbl amhriodol. Ni ddylai ysgol fyth fod yn annog rhiant i addysgu yn y cartref am reswm fel hwn. Ar y llaw arall, mae angen i ni sicrhau bod ysgolion yn gallu diwallu anghenion y bobl ifanc hynny sy'n cael eu tynnu o'r ysgol o bryd i'w gilydd.

Bwriad y diwygiadau o ran anghenion dysgu ychwanegol yw cyflawni hynny i ryw raddau. Bwriad yr ymagwedd newydd sydd gennym ni tuag at iechyd meddwl a llesiant yn rhan o ddull ysgol gyfan yw mynd i'r afael â rhai o'r cwestiynau hynny. Mae'r canllawiau newydd yr ydym ni'n eu cyhoeddi o ran presenoldeb ac ymddygiad, sydd allan i ymgynghoriad o'r wythnos hon ymlaen, yn mynd i'r afael â nifer o'r dulliau hynny y dylai ysgolion fod yn eu rhoi nhw ar waith i gefnogi anghenion dysgwyr unigol.

Wrth gwrs, lle ceir anghenion parhaus, os oes gan blentyn anghenion dysgu ychwanegol, fe fydd y plentyn hwnnw yn parhau i fod â'r hawl i gael cynllun datblygu unigol ar ei gyfer ac mae hi'n parhau i fod yn ofynnol i'r awdurdod lleol gyflawni hynny a sicrhau bod darpariaeth i ddiwallu'r anghenion hynny ar gael, naill ai gan y rhieni—ac fe all hynny gynnwys darpariaeth o hyfforddiant ychwanegol i'w galluogi nhw i wneud hynny—neu drwy ddarparu hynny eu hunain, gan gefnogi'r teulu ar yr aelwyd. Mewn rhai achosion, efallai y bydd angen lleoliad arbenigol ar gyfer hynny, ond fe geir amrywiaeth o ffyrdd i allu cynnal y berthynas honno'n barhaus.

Mae hi'n gwneud pwynt pwysig iawn ynglŷn â diogelu, ac mae yna nifer o enghreifftiau yr ydym ni'n gwybod amdanyn nhw lle bu problemau difrifol iawn, gan gynnwys colli bywyd. Mae'r cynigion hyn yr ydym ni'n eu cyflwyno heddiw yn eu lle yn benodol i sicrhau bod addysg y plentyn hwnnw'n addas. Y rheswm yr wyf i wedi bod mor eglur ynglŷn â'r angen i gwrdd a gweld y plentyn yw oherwydd nad wyf i'n credu ei bod yn bosibl i gyflawni hynny'n effeithiol heb glywed llais y plentyn. Rwyf innau am adleisio'r pwynt y dechreuodd hi gydag ef, yr wyf i'n cytuno yn gyfan gwbl ag ef: holl bwrpas y gyfres hon o ddiwygiadau yw rhoi bywyd ac ystyr i'n hymrwymiad ni yn y Llywodraeth i hawliau'r plentyn—i glywed llais y plentyn hwnnw yn rhan o'r trefniadau hynny. Rwy'n cytuno yn llwyr â hi ynglŷn â hynny.

Diolch i chi, Gweinidog, am eich datganiad. Fel gwyddoch chi, mae gen i ddiddordeb arbennig yn y maes hwn gan fy mod i wedi cael fy addysgu yn fy nghartref am nifer o flynyddoedd pan oeddwn i'n blentyn. Mae'r pwyntiau pwysig yr oeddwn i'n awyddus i'w codi wedi cael eu codi yma heddiw eisoes, ynghylch dewis y rhieni a'r hyn sy'n cael ei ystyried yn addysg addas yn y cartref. 

O ran mater dewis y rhieni, y gwnaeth Laura Anne Jones ymateb iddo ychydig funudau nôl, dim ond i fod yn eglur, nid ystyr hynny yw dewis y rhieni i addysgu eu plant gartref neu beidio. Mae hi'n bwysig fod dewis y rhieni yn golygu'r math o addysg y mae plant yn ei gael pan fyddan nhw'n cael eu haddysgu gartref. Fe fyddai gen i ddiddordeb yn eich ymateb chi i hynny.

Wrth gwrs, pwrpas addysg yn y cartref yn aml yw osgoi'r hyn y mae rhai yn ei ystyried yn gaethwasgod addysg brif ffrwd. Gall addysg addas yn y cartref, sut bynnag y byddech chi'n ceisio diffinio hynny, amrywio llawer iawn wrth gymharu un teulu â theulu arall. Nid yw un maint yn addas i bawb. Ac mae'n rhaid i mi ddweud, Gweinidog, fod perygl y gellir ystyried man cychwyn Llywodraeth Cymru gydag addysg yn y cartref yn un sy'n bwrw amheuaeth ar gymhellion y rhieni, yn hytrach na'i fod yn dangos ymddiriedaeth ynddyn nhw. Yr hyn yr wyf i'n ei ddisgwyl gan rieni sy'n dewis y llwybr hwn yw eu bod nhw'n rhieni sy'n caru ac yn gofalu am eu plant, ac maen nhw'n dymuno'r hyn sydd orau i'w plant.

Gan ddod at fy nghwestiwn i, Gweinidog, a ydych chi'n cydnabod y safbwynt y mae Llywodraeth Cymru yn ymddangos ei bod yn ei gymryd—sef amheuaeth a drwgdybiaeth? Beth fyddwch chi'n ei wneud i wyrdroi hyn a dangos eich bod chi'n cefnogi rhieni yn y dewisiadau y maen nhw'n eu gwneud?

Nid wyf i o'r farn fod y pwynt a wna'r Aelod yn adlewyrchu safbwynt Llywodraeth Cymru mewn unrhyw fodd. Mae ganddo ef hawl i wneud y pwynt, fel gwnaeth Laura Anne Jones, ond nid honno yw barn y Llywodraeth o bell ffordd. Nid wyf i'n credu y gallwn i fod yn fwy plaen na hynny.

Rydym ni'n cyhoeddi'r canllawiau ar gyfer egluro a chefnogi'r berthynas rhwng awdurdodau lleol a theuluoedd sy'n dewis addysgu yn y cartref, gan gydnabod bod gallu gan rieni i ddewis gwneud hynny. Gellir gwneud hynny am nifer o resymau. Fe gyfeiriodd ef at un ohonyn nhw, sy'n ymagwedd wahanol o ymdrin ag addysg—y farn nad yw Cwricwlwm Cymru'r hyn y byddai rhai rhieni yn ei ddymuno ar gyfer bod yn gyfrwng addysg i'w plant.

Rwyf i'n amlwg yn eiriolwr cryf iawn dros hwnnw, ac nid wyf i'n derbyn mai caethwasgod ydyw. Rwy'n credu, mewn sawl ffordd, ei fod yn darparu llawer mwy o hyblygrwydd ac yn galluogi ysgolion i deilwra'r profiad o addysg yn llawer nes at anghenion, profiadau a chymdeithas yr unigolyn ifanc na'r hen gwricwlwm cenedlaethol. Rwy'n credu bod hwn yn gam mawr ymlaen. Rwy'n credu bod potensial gwirioneddol ynddo, mewn gwirionedd, o ran sicrhau bod y berthynas rhwng yr ysgol a rhieni sy'n addysgu yn y cartref yn gallu adlewyrchu'r ffaith fod y cwricwlwm yn cynnig llawer iawn mwy o hyblygrwydd.

Roeddwn i'n sôn yn fy ymateb i gwestiynau cynharach am yr hyfforddiant yr ydym ni'n ei ddarparu i sicrhau bod awdurdodau addysg lleol yn cydnabod ac yn deall gwahanol ddulliau o ymdrin ag athroniaethau addysgol. Rwy'n credu bod hynny'n groes i dybiaeth yr Aelod mai barn haearnaidd sydd gennym ni. Rydym ni'n cydnabod bod rhieni sy'n dewis addysgu yn y cartref yn gwneud hynny am amrywiaeth o wahanol resymau o ran eu barn nhw ynglŷn ag addysg.

Yn fwyaf sylfaenol, rwyf i wedi nodi nawr becyn cymorth yr ydym ni'n ei ddarparu yn y Llywodraeth drwy gyfrwng yr awdurdodau lleol i rieni sy'n addysgu yn y cartref. Nid wyf i'n credu bod unrhyw beth tebyg i'w gael mewn unrhyw ran arall o'r DU, yn sicr nid â'r cyllid yr ydym ni'n ei roi ar ei gyfer. Gan fy mod i'n cydnabod, fel soniais i yn fy ymateb i gwestiwn Heledd Fychan, mai'r ffordd orau o sicrhau llesiant a chyrhaeddiad addysgol y bobl ifanc hynny yw drwy fod â pherthynas dda gyda'r awdurdod lleol a'r ystod eang iawn o adnoddau addysgol a chysylltiedig eraill yr ydym ni'n eu darparu. Rwyf i wedi rhestru nifer o ffyrdd, yn ogystal â'r hawliau statudol sydd gan blant yn y cyd-destun hwn, yr ydym ni am barhau i gefnogi rhieni sy'n addysgu yn y cartref—felly, gallu cael gafael ar adnoddau addysgol, gallu cael cymorth gyda'r Gymraeg, gallu benthyg llyfrau ychwanegol, mynediad i safleoedd Cadw. Mae'r rhain i gyd yn ffyrdd o gyfoethogi'r profiad hwnnw ac estyn cefnogaeth ychwanegol i'r teuluoedd hynny.

Diolch, Gweinidog. Hoffwn groesawu'r datganiad heddiw. Rwy'n gwybod bod llawer wedi rhagweld hyn ers amser maith, ac mae'n dda cael cyfle i drafod hyn yn y Senedd heddiw. Mae hwn yn fater hawliau plant yn sicr. Mae'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg wedi cael nifer o ddarnau o ohebiaeth o bob cwr o Gymru am y canllawiau newydd, a gwn y bydd y pwyllgor yn ystyried y rhain yn ei gyfarfod nesaf yr wythnos nesaf. Bydd y pwyllgor hefyd yn ystyried hynny yng nghyd-destun yr hyn a ddywedwyd yn ystod y datganiad heddiw. Rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol y bu rhywfaint o bryder gan rai addysgwyr yn y cartref ynghylch y mater hwn, felly mae croeso mawr i'r manylion ychwanegol a'r canllawiau statudol. A all y Gweinidog amlinellu'r trafodaethau y mae wedi'u cael gydag addysgwyr yn y cartref drwy gydol y broses hon, gan gynnwys rhagor o wybodaeth am y cynnig craidd o gymorth gan Lywodraeth Cymru? A all roi sicrwydd i mi ac eraill y bydd deialog yn parhau ac, yn anad dim, bod plant a phobl ifanc a'u hawliau yn flaenllaw yn y newidiadau hyn?

Rwy'n hapus iawn i roi'r sicrwydd hwnnw. Hawliau plant yn sicr yw holl bwrpas ysgogol y canllawiau yr ydym wedi'u cyflwyno heddiw. Gan adleisio'r pwynt a wnaeth Jenny Rathbone, mae'n fater o sicrhau bod hawliau plant yn cael eu parchu a bod eu hawl i addysg addas, yn anad dim, yn cael ei chefnogi a'i sicrhau.

Mae'r Aelod yn gofyn am ymgysylltiad. Yn 2018, fe wnaethom gomisiynu cyfarfod cenedlaethol ar gyfer pobl sydd wedi dewis addysgu yn y cartref a chynrychiolwyr awdurdodau lleol, ac yna galluogodd hynny drafodaethau ledled Cymru am brofiadau teuluoedd sy'n addysgu yn y cartref a'u barn ar y math o gefnogaeth y bydden nhw'n ei chael yn ddefnyddiol. Ategwyd hynny yn yr ymgynghoriadau ffurfiol, yn 2019 a 2020, ar y canllawiau statudol, ar y llawlyfr addysg yn y cartref ac ar reoliadau'r gronfa ddata. Yn amlwg, mae'r tri ymgynghoriad hynny wedi cael eu hystyried, eu casglu at ei gilydd a'u hadlewyrchu. Rydyn ni wedi cyhoeddi crynodeb, rydyn ni wedi cyhoeddi ymateb i'r hyn rydyn ni wedi'i glywed.

Yna cafwyd saib, yn naturiol, yn ystod y pandemig. Ailddechreuodd y gwaith ym mis Medi 2021. Bu deialog barhaus ers hynny rhwng swyddogion ac amryw o grwpiau sy'n cynrychioli teuluoedd sy'n addysgu yn y cartref. Mae hynny wedi bod yn rhithwir, mae rhywfaint wedi bod mewn gohebiaeth. Rwy'n gwybod bod swyddogion wedi cwrdd â Theuluoedd yn Gyntaf mewn Addysg ym mis Mai y llynedd, rwy'n credu. Cwrddais i ag Education Otherwise tua'r adeg honno. Cafwyd trafodaeth barhaus. Fy mwriad i yw parhau â hynny, ac, fel y dywedais i yn fy ymateb i Heledd Fychan, cynnwys profiad teuluoedd sy'n dewis addysgu yn y cartref yn ein gwerthusiad o sut mae'r canllawiau'n gweithio.

Mae'r pecyn cymorth, sydd, fel y soniais i yn fy ateb i Sam Rowlands, yn fy marn i, heb ei ail mewn unrhyw ran arall o'r DU, yn sicr yn gynnyrch yr hyn yr oedd teuluoedd sy'n addysgu yn y cartref yn ei ddweud wrthym o 2018 ymlaen y bydden nhw'n ei gael yn ddefnyddiol wrth gyflawni eu cyfrifoldeb ac yn wir cyflawni eu dyletswydd i sicrhau bod eu pobl ifanc yn derbyn addysg addas.

Yn olaf, Paul Davies.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, mae'r sylwadau yr wyf wedi'u cael gan etholwyr—y mae rhai ohonyn nhw yn yr oriel gyhoeddus yma heddiw—yn rhai sydd wedi cael eu gwneud gan addysgwyr yn y cartref sydd â pherthynas gadarnhaol â'u hawdurdod lleol eisoes o dan y canllawiau anstatudol presennol ac sydd wedi ystyried mai rôl gefnogol sydd gan yr awdurdod lleol yn bennaf. Fodd bynnag, gallai'r canllawiau newydd ar eu ffurf bresennol beryglu'r berthynas honno a gallai wneud anghymwynas â chymaint o addysgwyr yn y cartref sy'n gweithio'n galed i sicrhau bod gan eu plant bopeth sydd ei angen arnyn nhw i lwyddo mewn bywyd. Nawr, dylai Llywodraeth Cymru fod yn gweithio gyda'r addysgwyr hyn. Yn hytrach, awdurdodau lleol fydd yn penderfynu beth yw addysg addas, gallan nhw fynnu bod cyfarfodydd gorfodol yn cael eu cynnal gyda'r plentyn a'r rhiant, a gallai methu â chydymffurfio arwain yn y pen draw at sefyllfa lle gallai'r plentyn gael ei symud o gartref y teulu o dan orchymyn gofal.

Felly, Gweinidog, allwch chi ddweud wrthym pam nad oes proses apelio o fewn y canllawiau newydd hyn, na gofyniad ychwaith i awdurdod lleol sicrhau bod staff yn cael eu hyfforddi, neu'n deall tuedd, gwahaniaethu neu hunaniaethau gwarchodedig, o leiaf? Ac yn ail, allwch chi gadarnhau a fydd yn rhaid i rieni a phlant gwrdd ag awdurdod lleol yn gyfreithiol, a beth fydd y canlyniadau i addysgwyr yn y cartref os na fyddan nhw'n mynychu cyfarfodydd gorfodol gyda'u hawdurdod lleol?

Wel, mae'r canllawiau'n glir iawn ar y pwynt olaf hwnnw; roeddwn i hefyd yn glir yn fy natganiad am hynny. Dydy e ddim yn orfodol. Fe gyfeiriodd ato fel rhywbeth sy'n orfodol. Felly, byddai plentyn sy'n gymwys o dan reolau Gillick neu riant ar ran plentyn—[Torri ar draws.] Mae'r canllawiau hefyd yn glir ynglŷn â hynny, felly does dim cwestiwn am hynny. Mae'r Aelod yn gofyn am ganlyniad hynny. Rwyf wedi bod yn glir iawn: rwy'n credu ei bod yn ddadleuol a all awdurdod lleol ffurfio barn gynhwysfawr ynghylch a yw plentyn yn cael addysg addas heb gyfarfod â'r plentyn hwnnw a theulu'r plentyn. Ond mae hawl gan yr awdurdod, wrth fodloni ei hun ynghylch a yw'r plentyn hwnnw'n derbyn addysg addas, i ofyn am dystiolaeth o hynny, ac, os na chaiff y dystiolaeth honno ei rhoi—. A does dim sail mewn gwirionedd pam na ddylai hynny ddigwydd. Fel mae'n ei ddweud yn ei gwestiwn agoriadol, yn ei sylwadau agoriadol, mae hyn yn ymwneud â pherthynas, on'd yw e? Ac fel y dywedodd, ac fe wnes i gydnabod hynny yn gynharach, mae enghreifftiau da iawn ledled Cymru o berthnasoedd da sy'n cefnogi rhieni sy'n gwneud y dewis hwn. Nod y canllawiau hyn yw sicrhau bod hynny'n digwydd ym mhobman er mwyn helpu teuluoedd ac awdurdodau i gyflawni hynny.

Mae'n ofynnol i awdurdodau lleol sicrhau bod gan eu staff sy'n gwneud y gwaith hwn y sgiliau a'r profiad cywir, ac rydym wedi darparu hyfforddiant penodol ar y gwahanol ffyrdd y gall teuluoedd fynd ati i addysgu yn y cartref er mwyn sicrhau mai'r profiad sydd gan lawer o deuluoedd o berthynas dda yw'r profiad y mae pob teulu yn ei gael.

Diolch i'r Gweinidog.

Eitem 5 wedi'i gohirio tan 14 Gorffennaf 2023.

Felly, eitem 6 yw datganiad gan Weinidog yr Economi, datblygu economaidd yn y canolbarth, a galwaf ar y Gweinidog, Vaughan Gething.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch o gael y cyfle hwn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y cynnydd sy'n cael ei wneud o ran datblygu economaidd ledled y canolbarth, sef rhanbarth bargen Twf canolbarth Cymru. Ein cenhadaeth ledled Cymru yw creu gwell swyddi mewn busnesau cryfach a lleihau'r bwlch sgiliau er mwyn sicrhau dyfodol economaidd cryfach sy'n cael ei adeiladu gan bob un ohonom. Er mwyn cyflawni hynny, mae'r penderfyniadau a wnawn ochr yn ochr â'n partneriaid yn y canolbarth yn canolbwyntio ar greu amgylchedd lle mae mwy o bobl ifanc yn teimlo'n hyderus y gallan nhw gynllunio eu huchelgeisiau ar gyfer y dyfodol yn nes at adref. Mae hwn yn amcan sy'n cael ei rannu gan bob un o lofnodwyr bargen twf canolbarth Cymru ac rwy'n gobeithio ei fod hefyd yn nod sy'n cael ei rannu a'i gefnogi ar draws y Siambr.

Mae'r ddogfen weledigaeth ar gyfer Tyfu Canolbarth Cymru yn cyfeirio at y ffaith bod angen mynd i'r afael â'r dasg hon ar fyrder, o ystyried yr heriau demograffig difrifol yn y rhanbarth. Dirprwy Lywydd, mae'r cyd-destun hwn yn bwysig wrth ddeall y blaenoriaethau yr ydym yn eu rhoi ar waith yn y rhanbarth, ac mae'n berthnasol i'r dull cytbwys yr ydym yn ei gymryd i gefnogi datblygu economaidd cynaliadwy sy'n manteisio ar gryfderau'r rhanbarth i amddiffyn a hyrwyddo cymunedau ffyniannus.

Mae'r canolbarth yn rhanbarth o gyfleoedd a photensial. Mae'n cael ei gydnabod fel lle gwych i fyw ac i weithio, yn lle sy'n cynnig ansawdd bywyd eithriadol, ac mae ganddo amgylchedd naturiol sy'n cefnogi amaethyddiaeth a diwydiannau ar y tir, yn ogystal ag arlwy twristiaeth rhagorol. Mae'r canolbarth hefyd yn gartref i rai clystyrau gallu academaidd ac ymchwil a chlystyrau diwydiannol o'r radd flaenaf, gan gynnwys gweithgynhyrchu uwch a gwerth uchel.   

Cafodd y fframwaith economaidd rhanbarthol ar gyfer canolbarth Cymru, a gyhoeddwyd ym mis Rhagfyr 2021, ei gyd-gynhyrchu â phartneriaid ac mae'n seiliedig ar dystiolaeth a chytundeb. Mae'n cyd-fynd â'n fframwaith ar gyfer buddsoddi rhanbarthol a'r genhadaeth economaidd ehangach. Mae'n nodi gweledigaeth ar y cyd sy'n seiliedig ar gyfres gyffredin o flaenoriaethau economaidd ar gyfer y canolbarth ac ymrwymiad i weithio gyda'n rhanddeiliaid allweddol mewn ffordd sy'n ategu'r cynllunio strategol a arweinir gan awdurdodau lleol a phartneriaeth ehangach Tyfu Canolbarth Cymru.

Mae bargen twf canolbarth Cymru yn gwneud cynnydd go iawn nawr ers i gytundeb terfynol y fargen gael ei lofnodi gan y ddwy Lywodraeth yma, Llywodraeth Cymru, Llywodraeth y DU, a phartneriaid cyflawni rhanbarthol ym mis Ionawr 2022. Mae'r ddwy Lywodraeth wedi ymrwymo 110 miliwn o bunnoedd i sicrhau bod y rhanbarth yn gallu darparu ystod o raglenni a phrosiectau ac i helpu i ddenu buddsoddiad o hyd at £400 miliwn, gyda'r nod o greu rhwng 1,100 a 1,400 o swyddi newydd yn y canolbarth erbyn 2032.

Yn unol â'r gwaith o ailwampio'r cynllun gweithredu gweithgynhyrchu, a gyhoeddwyd yn ddiweddar, rydym wedi cynorthwyo'r gwneuthurwr rhannau modurol Marrill Group yn Llanfyllin gyda buddsoddiad i ddiogelu mwy na 100 o swyddi sy'n talu'n dda ac i sicrhau presenoldeb y cwmni. Mae'r cymorth a roddwyd gennym hefyd yn galluogi LEB Construction yn Aberystwyth i ddatblygu adeilad pencadlys newydd a seilwaith TG. Dim ond yr wythnos diwethaf, gwnaethom gyhoeddi y byddem yn cynorthwyo Airflo Fishing Products Ltd o Aberhonddu, arloeswr byd-eang mewn technoleg pysgota â phlu, gan sicrhau 44 o swyddi a chreu 21 arall, a pharatoi'r ffordd ar gyfer cynnydd pedwarplyg mewn allforion i Ogledd America. Rwyf wedi gweld drosof fy hun sut mae'r busnes beicio mynydd ifanc ac arloesol Atherton Bikes, sydd â chwsmeriaid mewn 16 o wledydd ledled y byd, yn parhau i dyfu'n gyflym o'i ganolfan ym Machynlleth gyda chefnogaeth y Llywodraeth hon. Mae dros £7.8 miliwn wedi cael ei fuddsoddi yn y sector bwyd yn y canolbarth, gan helpu cynhyrchwyr rhanbarthol fel Hilltop Honey yn y Drenewydd a Radnor Hills yn Nhrefyclo i ffurfio partneriaethau â manwerthwyr blaenllaw yn y DU.

Bydd ein buddsoddiad mewn seilwaith trafnidiaeth yn gwella cysylltedd a chydnerthedd hefyd. Bydd y cynllun i adeiladu pont newydd dros afon Dyfi ar yr A487 yn lleihau'r perygl o lifogydd ac yn cynnig mwy o gyfleoedd i gerdded a beicio yn ddiogel. Mae gorsaf newydd Bow Street ar reilffordd y Cambrian wedi cael effaith gadarnhaol ar y gymuned leol a'r rhanbarth ehangach, gan ei gwneud hi'n haws nag erioed i bobl gysylltu â chyflogaeth, addysg, iechyd a gwasanaethau hanfodol eraill.

Llywydd, rydym yn parhau i weithio ochr yn ochr â nifer o fuddsoddwyr o'r tu allan a busnesau brodorol i ddod o hyd i atebion eiddo masnachol yn y canolbarth. Bydd y gwaith o ddatblygu unedau diwydiannol carbon sero-net ym Mharc Menter Treowain ym Machynlleth yn cael ei gwblhau yn fuan, ac rydym wedi mynd ati'n uniongyrchol i adeiladu cyfleuster profi Ymchwil a Datblygu yn ardal Clawdd Offa ar gyfer y gwneuthurwr Yasa Limited o'r Trallwng.

Mae gan Lywodraeth Cymru record falch o weithio fel partner dibynadwy gyda brandiau cynhenid Cymreig sy'n rhannu ein huchelgeisiau ar gyfer y canolbarth. Rwy'n falch iawn bod Green Man yn parhau i chwarae rhan ganolog o ran hyrwyddo'r rhanbarth, gyda brand hynod lwyddiannus, uchel ei barch ac ansawdd uchel sy'n ased gwirioneddol i arlwy diwylliannol Cymru. Yn ddiweddar, rhoddais y wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am yr ymgysylltu a oedd wedi mynd rhagddo gyda'r busnes ynghylch ei gynigion i dyfu'r busnes ac arallgyfeirio ar safle Gilestone Farm; byddaf wrth gwrs yn rhoi diweddariad pellach maes o law.

Nodaf fod y cwmni wedi rhannu'n gyhoeddus wybodaeth am sut mae ei gynigion yn cyd-fynd â phartneriaeth Tyfu Canolbarth Cymru. Mae dogfen weledigaeth y bartneriaeth yn nodi blaenoriaethau twf strategol sy'n cynnwys twristiaeth, amaethyddiaeth, bwyd a diod, ymchwil ac arloesi, cymorth ar gyfer menter a sgiliau a chyflogaeth, sy'n cyd-fynd yn glir â'r meysydd gweithgarwch arfaethedig a nodwyd gan y busnes hyd yma. Mae'r blaenoriaethau yn nogfen weledigaeth y bartneriaeth yn canolbwyntio ar adeiladu ar gryfderau economaidd lleol mewn ffordd gynaliadwy er mwyn sicrhau mwy o swyddi ar draws cymysgedd ehangach o sectorau a fydd yn helpu pobl ifanc i gynllunio ar gyfer eu dyfodol.

Llywydd, mae'r canolbarth ar agor am fusnes o hyd. Rwyf am roi sicrwydd i fuddsoddwyr sy'n edrych ar gyfleoedd sy'n cyd-fynd â'n gweledigaeth gyffredin fod Llywodraeth Cymru yn bartner sydd am weld economi ranbarthol fywiog sy'n cefnogi cymunedau gwledig ffyniannus. Bydd y gefnogaeth a rown i bartneriaethau sgiliau rhanbarthol yn sicrhau eu bod mewn sefyllfa gryfach i ddylanwadu ar fuddsoddiad mewn sgiliau ac i ateb y galw mewn ffordd sy'n ymateb i gyfleoedd lleol i ehangu gwaith teg. Cynhaliodd partneriaeth newydd sgiliau rhanbarthol y canolbarth ei digwyddiad gwanwyn yn ddiweddar, gan ymgysylltu â busnesau i nodi eu blaenoriaethau ar gyfer buddsoddi rhanbarthol i gefnogi swyddi a thwf.

Wrth gwrs, mae'r arian a roddwyd gan yr UE yn flaenorol wedi gwneud cyfraniad pwysig i economi'r canolbarth. Mae'r rhaglenni cronfeydd strwythurol presennol, sy'n cael eu dirwyn i ben, eisoes wedi creu dros 2,750 o swyddi a 655 o fusnesau newydd yn yr ardal, tra bod dros 1,900 o fusnesau wedi cael cymorth ariannol neu gymorth busnes, bron i 1,300 o bobl wedi cael cymorth i gael gwaith, a bron i 6,950 o gymwysterau wedi'u cyflawni.

Mae cyllid yr UE wedi helpu i sicrhau bod rhai o'n hasedau rhanbarthol allweddol yn gallu cyrraedd eu llawn botensial. Mae Prifysgol Aberystwyth wedi cael budd o dros £49 miliwn o gyllid yr UE a'r cronfeydd strwythurol presennol i ddatblygu cyfleusterau newydd, arloesol fel VetHub1 ac AberInnovation. Mae'n destun tristwch a dicter, fodd bynnag, ein bod ni nawr yn gweld y colledion o ran swyddi a phrosiectau y gwnaethom rybuddio amdanynt, a'r diffygion o ran cynllunio cyllid sy'n golygu nad oes modd cefnogi prosiectau strategol hirdymor ac effaith uchel a meysydd a oedd yn gymwys yn flaenorol fel ymchwil ac arloesi.

Ym mis Chwefror eleni, lansiais strategaeth arloesi newydd i adeiladu ar y gwaith rydym yn ei wneud gyda sefydliadau rhanbarthol pwysig, gan gynnwys cyfleuster Sefydliad y Gwyddorau Biolegol, Amgylcheddol a Gwledig ger Aberystwyth, i ddarparu cyfleusterau o'r radd flaenaf i gefnogi sectorau twf fel biowyddoniaeth, amaeth-dechnoleg a bwyd a diod. Bydd rhagor o gymorth gan Lywodraeth Cymru i nodi cynllun datblygu strategol a map ffordd pump i 10 mlynedd ar gyfer ail gampws arloesi yn AberInnovation yn helpu i fynd i'r afael â'r angen am gapasiti ychwanegol a lliniaru'r risg o golli buddsoddiad posibl.

Rydym hefyd, wrth gwrs, yn cyflawni'r ymrwymiad yn ein cytundeb cydweithio i fwrw ymlaen â cham 2 o raglen Arfor, gydag £11 miliwn ar gael i helpu cymunedau sy'n gadarnleoedd i'r Gymraeg, gan gynnwys Ceredigion, i ffynnu drwy ymyrraeth economaidd a fydd hefyd yn helpu i gynyddu cyfleoedd i weld a defnyddio'r Gymraeg yn ddyddiol, gyda phwyslais ar bobl iau.

Llywydd, bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i fuddsoddi yn y canolbarth fel rhan o'n huchelgeisiau ar gyfer economi decach a gwyrddach ar draws pob rhan o Gymru.

Rwy'n teimlo bron fel y dylwn i fod yn ymateb i rywfaint o hynny.

Efallai, fel yr Aelod dros yr etholaeth, ar achlysur arall.

Ond well i mi wneud yr hyn sydd angen i mi ei wneud yn gyfansoddiadol a galw Paul Davies.

Diolch, Llywydd, ac a gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad heddiw? Ac edrychaf ymlaen at ei ddatganiad nesaf, a fydd, gobeithio, yn sôn am ddatblygu economaidd yn y gorllewin.

Nawr, wrth inni gyrraedd hanner ffordd drwy dymor y Senedd hon, mae'n hanfodol bod polisïau economaidd Llywodraeth Cymru ar gyfer pob rhanbarth yn cael eu hasesu'n drylwyr fel y gallwn ni ddeall yn well yr effaith y maen nhw'n ei chael ar gymunedau a dysgu gwersi o ran yr hyn sy'n gweithio'n dda a'r hyn sydd angen ei newid, efallai. Nawr, mae'r datganiad heddiw yn cyfeirio at y fframwaith economaidd rhanbarthol ar gyfer canolbarth Cymru, ac mae'r Gweinidog yn gwybod fy mod i'n cefnogi symud i bolisi economaidd sy'n canolbwyntio ar ranbarth, a ddylai sicrhau mwy o gefnogaeth gan randdeiliaid lleol. Mae'r fframwaith, yn gywir ddigon, yn nodi bod cryfderau sectoraidd sylweddol yn y canolbarth ym meysydd amaethyddiaeth, bwyd a thwristiaeth, ymhlith eraill, ac felly mae'n hanfodol bod y sector preifat, o'r ffermwyr eu hunain i fusnesau mwy o faint, yn cael cyfle gwirioneddol i dweud eu dweud ar y fframwaith hwnnw, fel y gall swyddogion ddysgu oddi wrth y rhai sy'n gweithio ac yn darparu swyddi a chyfleoedd yn yr ardal. Ac felly byddwn i'n ddiolchgar pe gallem ni glywed mwy gan y Gweinidog ynghylch sut mae'n sicrhau bod y lleisiau hyn yn cael eu clywed.

Mae'r weledigaeth ar gyfer cynllun strategol Tyfu Canolbarth Cymru a map ffordd y fargen twf yn ei gwneud yn glir bod 95 y cant o fusnesau yn y canolbarth yn ficrofusnesau, tra mai dim ond 0.8 y cant o fusnesau sy'n fusnesau canolig neu fwy. Ac felly mae'n deg dweud mai busnesau bach yw asgwrn cefn economi'r canolbarth mewn gwirionedd. Mae'r cynllun hwnnw hefyd yn cydnabod bod dwy her i fusnesau o ran polisi—ardrethi busnes a'r angen am brosesau cynllunio symlach. Nawr, rwy'n derbyn bod rhywfaint o gamau wedi cael eu cymryd ar ffurf y cynllun rhyddhad ardrethi manwerthu, hamdden a lletygarwch, ac felly efallai y gallai'r Gweinidog fynd i'r afael â'r ail her a dweud wrthym pa gamau sy'n cael eu cymryd i sicrhau bod prosesau cynllunio yn cyd-fynd yn agosach â blaenoriaethau twf economaidd y rhanbarth.

Mae'r datganiad heddiw, yn gywir ddigon, yn hyrwyddo rôl y partneriaethau sgiliau rhanbarthol, sy'n gweithio i nodi'r sgiliau cywir ar gyfer gweithlu'r dyfodol a sicrhau bod digon o gyfleoedd o ran sgiliau yn y rhanbarth. Felly, byddwn i'n ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog ddweud mwy wrthym am sut mae Llywodraeth Cymru yn cynyddu ei darpariaeth sgiliau ym mhob rhan o'r canolbarth, fel bod pobl sy'n byw ym mhob rhan o'r rhanbarth yn gallu manteisio ar gyfleoedd dysgu. 

Un o'r heriau allweddol sy'n wynebu'r ardal yw cadw mwy o'i phobl ifanc, ac rwy'n credu bod angen i Lywodraeth Cymru wneud mwy i hyrwyddo cyfleoedd o'i gwarant i bobl ifanc i grwpiau a sefydliadau ieuenctid mewn ardaloedd gwledig. Mae angen ymgysylltu'n fwy â cholegau, clybiau ffermwyr ifanc, a hyd yn oed plwyfi lleol, i werthu cyfleoedd i bobl ifanc yn eu cymunedau er mwyn cadw pobl ifanc ac atal y farchnad lafur rhag mynd yn statig neu'n wannach. Felly, efallai y gallai'r Gweinidog ddweud wrthym beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i weithio gyda'r sefydliadau hyn yn y canolbarth i hyrwyddo cyfleoedd i bobl ifanc yn well.

Mae'r datganiad heddiw yn cyfeirio at yr heriau sy'n wynebu'r canolbarth o ran seilwaith, ac mae'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Llywodraeth y DU ac awdurdodau lleol i fynd i'r afael â'r heriau hyn, i fuddsoddi yn y rhanbarth, i gysylltu cymunedau a busnesau â'r farchnad fyd-eang. Mae'r Gweinidog yn cyfeirio at y cynllun i adeiladu pont dros afon Dyfi ar yr A487 a gorsaf newydd Bow Street ar reilffordd y Cambrian, sy'n gamau ymlaen, ond mae gwir angen strategaeth seilwaith benodol ar gyfer y canolbarth sy'n cael ei hategu gan fuddsoddiad ac adnoddau i fynd i'r afael â rhai o'r heriau hyn. Felly, a all y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am unrhyw drafodaethau sy'n digwydd gydag awdurdodau lleol, ac yn wir Llywodraeth y DU, ar adeiladu a gwella seilwaith yn y canolbarth?

Mae'r datganiad heddiw, wrth gwrs, yn cyfeirio at fargen twf canolbarth Cymru, sy'n chwarae rhan allweddol o ran ysgogi adferiad a thwf economaidd yn economi'r canolbarth, ac sy'n enghraifft wych o fanteision cydweithio. Rhagwelwyd tri chanlyniad i economi'r canolbarth pan lofnodwyd y fargen twf: yn gyntaf, creu rhwng 1,100 a 1,400 o swyddi newydd erbyn 2032; yn ail, cefnogi cynnydd mewn gwerth ychwanegol gros net o rhwng £570 miliwn a £700 miliwn; ac yn drydydd, buddsoddi cyfanswm o hyd at £400 miliwn yn economi'r canolbarth erbyn 2032. Efallai y gall y Gweinidog gadarnhau a yw'n credu bod modd cyflawni'r canlyniadau hynny o hyd, a sut mae Llywodraeth Cymru yn monitro cynnydd o ran y buddsoddiad sydd wedi cael ei wneud drwy'r fargen twf.

Mae fframwaith cyflawni'r fargen twf ar waith erbyn hyn, wrth gwrs, er mwyn caniatáu i achosion busnes rhaglenni a phrosiectau gael eu cyflwyno, a byddwn i'n ddiolchgar pe gallech chi ddweud mwy wrthym am lefel y diddordeb sydd wedi cael ei weld o ran achosion busnes ac a oes mwy y gellir ei wneud i sicrhau na fydd cyfleoedd yn cael eu colli.

Yn olaf, mae'r datganiad heddiw yn cyfeirio at y strategaeth arloesi, ac mae'n hanfodol bod buddsoddiad mewn cyfleoedd ymchwil a datblygu ledled y rhanbarth. Mae'r Gweinidog yn cyfeirio at gyfleuster IBERS ger Aberystwyth ac ail gampws arloesi yn AberInnovation, ond efallai y gallai roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am y cyfleoedd eraill sydd ar gael a'r buddsoddiad arall sy'n cael eu gwneud mewn rhannau eraill o'r rhanbarth.

Llywydd, wrth gloi, a gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad hyd yma? Mae'n amlwg bod cynnydd sylweddol wedi bod o ran datblygu'r amodau ar gyfer twf yn y canolbarth, ond mae cyfleoedd o hyd i wneud mwy hefyd. Felly, edrychaf ymlaen at glywed mwy gan y Gweinidog am gynnydd y fargen twf wrth iddi barhau i ddatblygu, a deall mwy am yr effaith y mae polisïau economaidd Llywodraeth Cymru yn ei chael ar y rhanbarth hefyd. Diolch yn fawr.

Diolch am y gyfres o gwestiynau. Byddaf yn ceisio ymateb i gynifer ag y gallaf. Dylwn i gydnabod ymlaen llaw fy mod i'n arfer bod yn fyfyriwr yn Aberystwyth, felly rwy'n adnabod rhannau o Aberystwyth yn well na rhanbarthau eraill o Gymru, efallai, a'r rhannau y gallaf eu cofio o hyd. 

Fe wnaethoch chi ofyn nifer o gwestiynau am y fargen twf, a'r oruchwyliaeth a'r cyflawniadau. Yn benodol, fe wnaethoch chi ofyn cwestiwn a ddaeth yn agos at ddiwedd eich cyfres o gwestiynau rwy'n credu, yr oedd cysylltiad rhyngddo, rwy'n credu, â'r rhai cyntaf ynghylch yr ymgysylltu â phartneriaid y fargen twf, sut mae hynny'n edrych, a yw'r canlyniadau'n dal i fod yn gyraeddadwy, ac yn wir sut mae hynny'n gweithio rhyngom ni a phartneriaid y fargen twf. Wrth gwrs, mae'n gweithio ar sawl lefel wahanol. Felly, mae'r buddsoddiad o £110 miliwn yn y fargen twf yn cynnwys £55 miliwn gennym ni, Llywodraeth Cymru, a £55 miliwn gan Lywodraeth y DU. Y Gweinidog arweiniol ar gyfer goruchwyliaeth o'r fargen twf, yr ymgysylltu â hi, yw'r Gweinidog iau yn Swyddfa Cymru, Dr James Davies, ac mae gennym ymgysylltu gwleidyddol ac, yn wir, ymgysylltu rhwng swyddogion. Felly, swyddogion Llywodraeth y DU, fy swyddogion i yn Llywodraeth Cymru, ac yn wir gweithio'n uniongyrchol gyda phartneriaid y fargen twf a'r arweinyddiaeth sy'n cael ei darparu gan y ddau awdurdod lleol sy'n ceisio cydweithio. Mae hynny hefyd yn berthnasol i rai o'r pwyntiau a wnaethoch chi ynghylch a ellir symleiddio'r broses gynllunio ai peidio, ac mae hynny wir yn ymwneud â sicrhau bod ganddyn nhw gynlluniau datblygu lleol cyfredol a phroses sy'n addas i'r diben.

Yr her, serch hynny, yn y cyfarfodydd rheolaidd rydyn ni'n eu cael gyda'r gwahanol fargeinion twf—ac rwy'n siŵr, ar ryw adeg, y byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr am fargen twf bae Abertawe sy'n cwmpasu'r gorllewin, lle mae gan yr Aelod fuddiant o ran ei etholaeth—yw ein bod yn mynd trwy bethau ac yn edrych ar y cynnydd sy'n cael ei wneud. Fe ddechreuodd bargen twf canolbarth Cymru yn hwyrach na bargeinion twf eraill, felly mae'n hwyrach yn cael ei gyflawni na'r rhai eraill. Does dim rheswm ar hyn o bryd, serch hynny, i feddwl na fyddan nhw'n cyflawni eu canlyniadau o ran yr effaith ar yr economi a denu buddsoddiad preifat ychwanegol. Rwy'n credu ei fod yn un o'r meysydd cryfder lle, mewn gwirionedd, mae'r ddwy Lywodraeth—Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU—wedi llwyddo i gydweithio ar feysydd lle mae adnoddau a phwerau yn cael eu rhannu, ac mae'n un o'r enghreifftiau gorau rhwng ein dwy Lywodraeth. Rydym yn siarad yn rheolaidd am bethau nad ydyn nhw bob amser yn gweithio'n dda; dyma enghraifft lle mae ymgysylltiad adeiladol.

Rwy'n falch eich bod chi wedi cydnabod y pwyntiau am ryddhad ardrethi a'r hyn yr ydym yn ei wneud ar gyfer amrywiaeth o sectorau sy'n arbennig o bwysig yn y rhan hon o Gymru, ond yn fwy cyffredinol hefyd.

O ran darparu sgiliau, dylem dderbyn ein bod ni'n anghytuno ynghylch realiti rhai o'r newidiadau mewn cyllid sgiliau. Rydym wedi bod yn glir ein bod ni'n credu bod colled fawr ac nad yw'r gronfa ffyniant gyffredin yn disodli popeth sydd wedi dod ohono. Felly, rydym yn dechrau o sefyllfa wahanol. Yr hyn y byddwn i wedi dymuno inni allu ei wneud, gyda'r setliad newydd, yw gweithio gyda gwahanol ranbarthau sydd â fframwaith priodol ar gyfer buddsoddi, ynghylch sut rydym wedyn yn defnyddio ein holl adnoddau i wella'r ddarpariaeth sgiliau. Yr hyn y mae'n rhaid inni ei wneud mewn gwirionedd yw, lle mae dewisiadau anoddach yn ein hwynebu o ran y gyllideb, nad yw Llywodraeth y DU yn gwbl gyfrifol am rai ohonyn nhw—mae effaith digwyddiadau yn y byd ehangach, rwy'n derbyn, yn cael effaith—ond, mewn gwirionedd, y rheswm pam mae ein cyllideb dipyn yn llai nawr o gymharu â'r hyn yr oedd yn flaenorol yw'r ffaith nad yw'r dewisiadau hynny ynghylch yr hyn fydd yn disodli cronfeydd yr UE wedi cael eu gwneud yn llawn. Mae hefyd yn ymwneud â'r realiti—ac rwy'n gweld y Gweinidog cyllid ar y sgrin—bod ein cyllideb gyffredinol yn werth llawer llai o gymharu'r adolygiad gwariant diwethaf a nawr. Felly, mae hynny'n golygu na all ein cyllidebau fynd mor bell.

Yr hyn yr ydym ni'n parhau i'w wneud, serch hynny, yw rydym am weithio gyda phob un o'r rhanbarthau i ddeall yr hyn y maen nhw'n ei wneud gyda'r gronfa ffyniant gyffredin, sut mae'n cyd-fynd â'r fargen twf, ac a oes bylchau a dyblygu, a'r hyn y gallwn ni ei wneud wedyn o safbwynt arian Llywodraeth Cymru hefyd. Dyna pam rwy'n rhoi pwyslais ar weithio gyda'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol, i ddeall y meysydd buddsoddi mewn sgiliau lle gallwn ni wneud gwahaniaeth. A bydd y cynllun ychydig yn wahanol mewn gwahanol rannau o Gymru, gan adeiladu ar y cryfderau a'r cyfleoedd unigryw yn y rhanbarth ar gyfer addysg bellach ac addysg uwch, yn ogystal â buddsoddi yn y gweithlu.

Mae Atherton Bikes yn enghraifft dda o hyn nawr. Rwy'n siŵr bod yr Aelod yn gwybod bod y teulu Atherton yn deulu o bencampwyr byd sydd wedi ennill amryw o fedalau, ac fe wnaethon nhw ddewis ymgartrefu yn y canolbarth, ac maen nhw'n rhedeg busnes llwyddiannus o ran y parc beiciau yn ogystal â gweithgynhyrchu beiciau gwerth uchel eu hunain. Ac maen nhw'n buddsoddi yn eu staff—tîm cymharol fach, ond mae galw mawr am eu cynnyrch. Felly, bydd y buddsoddiad hwnnw'n wahanol iawn i'r hyn y gallem ei wneud ochr yn ochr ag IBERS, i'r hyn y gallem ei wneud ochr yn ochr â buddsoddi mewn sgiliau yn y sector twristiaeth hefyd. Felly, bydd angen inni gael rhaglen bwrpasol, a dyna pammae hi mor bwysig cael partneriaeth sgiliau a deall yr amrywiaeth o bethau y mae angen inni eu gwneud.

Roeddech chi'n holi am bobl ifanc: rydyn ni'n siarad yn rheolaidd am Syniadau Mawr Cymru a buddsoddi mewn helpu pobl ifanc i ddechrau eu busnesau eu hunain. Yn wir, rhan o'r pwynt ynglŷn â chael cynllun ar gyfer y dyfodol yw bod yna ymdeimlad o optimistiaeth y gallwch chi lwyddo heb orfod symud, ac mae honno'n her fawr iawn o ran ein demograffeg yn y canolbarth, ond ledled y wlad hefyd, o ran sicrhau nad yw ein pobl ifanc yn teimlo bod angen iddyn nhw adael y canolbarth i fynd i Loegr neu, yn wir, i fynd i ganolfannau poblogaeth eraill mwy o faint yn y wlad. Felly, dyna pam mae hi mor bwysig bod â chynllun blaengar sy'n tynnu sylw at gyfleoedd i dyfu.

Ac yn olaf, fe wnaf ymdrin â'ch pwynt ar seilwaith. Gwnaeth yr Aelod awgrymu bod angen cynllun seilwaith arnom ar gyfer y canolbarth ac yna gofynnodd imi sut y byddwn i'n gwneud hynny. Does ganddon ni ddim cynllun seilwaith ar gyfer y canolbarth mewn gwirionedd. Mae gennym ni gynllun buddsoddi mewn seilwaith ledled Cymru a luniwyd gennym ac rydym yn diweddaru'r Aelodau yn rheolaidd. Pan ddaw, serch hynny, i'r pethau rydym yn gallu eu gwneud—ac mae'r gwelliant o ran y bont dros afon Dyfi yn un o'r gwelliannau hynny y soniais i amdanyn nhw yn y datganiad—mae angen cynllun, ond mae angen y gyllideb i gyflawni'r cynllun hefyd. Ac rydyn ni'n trafod yn rheolaidd y materion sy'n ymwneud â pheidio â chael symiau canlyniadol Barnett ar gyfer buddsoddiad mewn rheilffyrdd mewn rhannau eraill o'r DU, yn enwedig ar gyfer prosiectau yn Lloegr yn unig, ac mae'n dod yn ôl at y pwyntiau ynglŷn â'r hyn y mae ein cyllideb yn ei olygu mewn realiti. Rwyf am inni allu parhau i weithio mewn ffordd sy'n gyson â bod â fframwaith buddsoddi rhanbarthol a phartneriaeth â rhanbarthau. Dyna'r hyn rydyn ni'n ei wneud, ond wrth gwrs gallem ni wneud llawer mwy pe bai gennym ni'r adnoddau priodol i wneud hynny.

Fe ddechreuaf drwy groesawu'r buddsoddiad yn Arfor 2 a'i ddatblygiad. Mae 'gwydnwch cymunedol', rwy'n credu, yn ymadrodd pwysig yma, a bydd Arfor 2 yn chwarae rôl bwysig o ran hyrwyddo hynny gan sicrhau hirhoedledd y Gymraeg ar yr un pryd. Rwyf wir yn credu bod gennym ni gyfle yma i ddatblygu economïau'r cymunedau hyn mewn ffordd sy'n rhoi bywyd newydd iddyn nhw.

Mae'n braf clywed hefyd am y swyddi sydd wedi cael eu creu hyd yn hyn. Cyfeiriodd y Gweinidog at y targed o dros 1,000 o swyddi erbyn 2032. Byddai gen i ddiddordeb mewn gwybod pa mor agos neu pa mor bell i ffwrdd mae'r Gweinidog o ran cyflawni'r amcan hwnnw. Hoffwn sôn hefyd am rywbeth a ddywedodd y Gweinidog am golli cyllid yr UE, ac rwy'n dyfynnu, gydag ymddiheuriadau ymlaen llaw i'r Gweinidog: 

'Mae'n destun tristwch a dicter, fodd bynnag, ein bod ni nawr yn gweld y colledion o ran swyddi a phrosiectau y gwnaethom rybuddio amdanynt, a'r diffygion o ran cynllunio cyllid sy'n golygu nad oes modd cefnogi prosiectau strategol hirdymor ac effaith uchel a meysydd a oedd yn gymwys yn flaenorol fel ymchwil ac arloesi.'

Nawr, mae gen i lawer o gydymdeimlad â'r datganiad hwn, ond rwy'n awyddus i ddeall pa asesiad manwl sydd wedi'i wneud o ran nifer y prosiectau sy'n cael eu dirwyn i ben a'r swyddi sydd mewn perygl wrth i gyllid yr UE ddod i ben yn y canolbarth, a sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda rhanddeiliaid i liniaru neu leihau hyn. Mae'n un peth i nodi, wrth gwrs, bod swyddi wedi cael eu colli neu y byddan nhw'n cael eu colli, ond mae'n beth arall i sicrhau bod rhywbeth yn cael ei wneud am y peth.

Hoffwn hefyd ystyried am eiliad effeithiolrwydd ehangach cronfa effeithiolrwydd yr economi fel offeryn ar gyfer hwyluso twf busnesau bach a chanolig, yn enwedig yng ngoleuni'r ffaith bod y mwyafrif helaeth o fusnesau bach a chanolig yng Nghymru yn cael eu hystyried yn ficrofusnesau, ac rydym wedi clywed am bwysigrwydd busnesau bach a chanolig o ran twf yn y canolbarth. Felly, a wnaiff y Gweinidog nodi faint o arian sydd wedi cael ei roi i fusnesau yng Nghymru ers sefydlu'r gronfa, a faint o swyddi ychwanegol sydd wedi cael eu creu?

Byddai llawer ohonom yn y Siambr hon wedi gweld y data ar dlodi plant, a gyhoeddwyd yn ddiweddar, sy'n dangos yn glir nad problem mewn ardaloedd ôl-ddiwydiannol neu ardaloedd drefol yn unig yw tlodi plant. Yn wir, gyda 30 y cant o'i phlant yn byw mewn tlodi, Ceredigion oedd â'r ail gyfradd uchaf o dlodi plant yng Nghymru, gyda Blaenau Gwent ar y brig ar 30.3 y cant. Beth mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud i gysylltu datblygiad economaidd yn y canolbarth â lleihau tlodi yng ngoleuni'r ystadegau damniol hyn gan Sefydliad Bevan? Tlodi yw'r rhwystr mwyaf i ddatblygiad economaidd llwyddiannus, a gadewch inni gofio, pan fyddwch chi'n tynnu popeth yn ôl, hanfod unrhyw economi yw ei phobl. 

Ac yn olaf, i adeiladu ar y cwestiynau am drafnidiaeth a ofynnwyd gan lefarydd y Torïaid, gan ganolbwyntio yn hytrach y tro hwn ar fysiau, soniodd y Gweinidog hefyd am yr angen i fuddsoddi mewn seilwaith, ac mae trafnidiaeth gyhoeddus yn allweddol i hyn. Pa asesiad y mae'r Llywodraeth wedi'i wneud o'r goblygiadau i ddatblygiad economaidd yn y canolbarth os bydd llai o gyllid ar gyfer gwasanaethau bysiau? Y gwir amdani yw, oni bai bod y seilwaith trafnidiaeth yn cael ei wella, byddwn ni'n gweld sawl rhwystr i ddatblygu economi'r canolbarth, boed hynny'n symudedd cymdeithasol, annog pobl i wneud dewisiadau trafnidiaeth mwy gwyrdd, neu annog pobl i sefydlu eu busnesau eu hunain. Os yw pobl ar stop, mae'r economi ar stop hefyd.

Felly, i gloi, Llywydd, mae llawer i'w groesawu yn y datganiad, ond rwy'n ofni bod risg bod yr holl bethau cywir yn cael eu dweud, bod yr heriau'n cael eu cydnabod, ond yr hyn sy'n bwysig inni ei weld nawr yw cynnydd sylweddol.

Diolch am y sylwadau a'r cwestiynau. Diolch am y croeso i Arfor 2 a'r gwaith rydym yn ei wneud wrth inni symud i'r cam cyflawni nawr. Rwy'n edrych ymlaen at gyfarfod â bwrdd Arfor yr wythnos hon, ac, yn wir, aelodau dynodedig o'r cytundeb cydweithio, i edrych ar y cynnydd sy'n cael ei wneud. Ac rwy'n credu bod hynny'n rhan bwysig oherwydd, wrth gwrs, mae'n cynnwys rhan o ardal twf canolbarth Cymru, ond i ddeall sut mae pethau'n mynd nid yn unig drwy fod â chyllideb, ond trwy gam cyflawni hefyd. Ac mae'n berthnasol i rai o'r pwyntiau a wnaethoch am ba mor bell ydym ar y ffordd i gyflawni'r targed swyddi mewn gwirionedd.

Oherwydd bod y fargen twf wedi cael ei llofnodi cryn dipyn yn ddiweddarach, nid yw mewn sefyllfa lle gallwn i ddweud wrthych yn onest nawr, o'r cyfarfodydd rwyf wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU a'r partneriaid, faint yn union o swyddi sydd wedi cael eu hasesu. Mae hynny'n rhan o'r gwaith parhaus rydym yn ei wneud yn y cyfarfodydd rheolaidd rydym yn eu cael drwy gydol y flwyddyn ar gynnydd gyda'r fargen, ar amrywiaeth o wahanol feysydd. Wrth gwrs, os edrychwch chi ar y ddogfen weledigaeth sydd wedi'i darparu, fyddech chi ddim o reidrwydd yn disgwyl gweld rhifwr yn mynd i fyny nawr o ran y swyddi ychwanegol a grëwyd; mae'n buddsoddi mewn ystod o wahanol feysydd i ddatblygu canlyniadau cyflogaeth cynaliadwy. Ond byddaf yn fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau yn gyffredinol ac, yn wir, rwy'n siŵr, i'r pwyllgor ar y gwaith sy'n cael ei wneud ym mhob un o feysydd y fargen twf, a sut rydym yn asesu perfformiad a chynnydd cymharol pob un ohonyn nhw. Hoffwn wneud hynny er mwyn bod o gymorth.

O ran yr heriau a'r mannau lle gwelwn rywfaint o'r niwed sy'n cael ei wneud yn sgil colli arian yr UE, mae dau faes amlwg lle gallwch chi weld tynnu'n ôl a swyddi'n cael eu colli. Mae'r trydydd sector ac addysg uwch—yn amlwg, mae Prifysgol Aberystwyth yn ardal y canolbarth—wedi nodi'n fanwl iawn nifer y prosiectau sy'n dod i ben a'r diswyddiadau uniongyrchol sydd wedi deillio o hynny. Rydych chi'n gweld corff cenedlaethol fel Chwarae Teg sydd wedi rhyddhau llawer o'i staff oherwydd y ffordd y mae cyllid yr UE wedi cael ei dynnu'n ôl, a'r ffordd y mae'r cyllid sy'n cymryd ei le wedi'i gynllunio. Yr hyn sy'n achosi'r broblem yw'r ffaith nad yw'r gyllideb newydd yn cyfateb i'r un blaenorol, a'r ffordd y mae'r cyllid wedi cael ei gynllunio. Rwy'n siŵr y bydd mwy o gyfleoedd inni siarad am, er enghraifft, y ffordd y mae'r gyllideb a'r fframwaith sydd wedi'u pennu ar gyfer Lluosi yn golygu y bydd bron yn amhosibl gwneud y peth iawn wrth wella sgiliau sylfaenol. Mae hynny'n berthnasol i rai o'r pwyntiau a wnaethoch yn nes ymlaen ynglŷn â sut rydych chi'n helpu pobl i gael gwaith yn y lle cyntaf, ac yna i gael gwaith da iawn, hefyd.

O ran yr hyn sy'n cael ei wneud, mae terfyn ar yr hyn y gallwn ni ei wneud gyda'r niwed sy'n cael ei achosi. Byddwch chi wedi gweld y gwaith craffu ar y gyllideb sy'n nodi na allwch chi lenwi pob bwlch, a gallwch chi ddim esgus bod modd ichi wneud hynny chwaith. Ond mae'n golygu wedyn bod yr hyn rydyn ni'n ei wneud yn ei le hyd yn oed yn bwysicach. Dyna pam mae'r strategaeth arloesi yn bwysig iawn er mwyn gwneud y mwyaf o'r arian sydd gennym yn ogystal â gwneud gwell defnydd o ffynonellau cyllid y DU a mynediad atynt. Dyna pam mae'r cytundeb ar y cyd a lofnodais gydag Innovate UK ym mis Ebrill yn bwysig iawn o ran gwireddu hynny.

O ran y dyfodol, rwy'n sicr yn gobeithio y gwelwn addewid Llafur y DU yn cael ei wireddu ac y bydd y pwerau a'r penderfyniadau ynghylch yr hyn fydd yn cael ei gyflwyno yn lle cronfeydd yr UE yn cael eu dychwelyd i'r lle hwn, fel y gall nid yn unig Weinidogion wneud y dewisiadau hynny, ond y gallwn ni fod yn llawer mwy atebol yn uniongyrchol i Aelodau yn y Siambr hon ac yn ein pwyllgorau. Byddai hynny yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i'r ffordd y gallwn ni ddefnyddio'r arian hwnnw i weithio gyda phobl yn hytrach na chynllunio rhywbeth nad yw'n gwneud synnwyr o ran y gwaith yr ydym i gyd wedi'i ymrwymo i'w wneud.

Ar eich pwynt am ddatblygiad economaidd a'r cysylltiadau â thlodi, fe glywsoch chi'r Prif Weinidog yn nodi yn ystod cwestiynau yn gynharach heddiw ein bod ni ar fin lansio ymgynghoriad ar dlodi plant yn ystod yr wythnosau nesaf. Cydnabyddiaeth o'r cysylltiad uniongyrchol, gan gynnwys yr amser pan oedd gen i gyfrifoldebau gweinidogol dros ystod o'n rhaglenni ymyrryd, yw eich bod yn ymyrryd yn gynharach, yn cael mwy o fudd, ond mae'n rhaid ichi aros yn hirach i weld y canlyniadau. Os nad ydych chi'n ymyrryd yn gynharach, mae'r broblem yn mynd yn fwy; ond wrth ymyrryd yn gynharach ym mywyd plentyn, rydych chi hefyd bron bob amser yn helpu rhieni a'u gallu a'u hyder i gael mynediad i'r farchnad lafur. Ond nid bod mewn gwaith wedi bod, ers amser maith, yn warant na fyddwch chi'n byw bywyd mewn tlodi. Felly nid yw'n ymwneud â dod o hyd i waith i bobl yn unig—mae'n ymwneud â dod o hyd i waith da i bobl. Dyna pam mae'r holl waith rydym yn ei wneud ar sgiliau sylfaenol a'r holl raglenni sydd gennym, Cymunedau am Waith a Mwy neu'r rhaglenni eraill rydym yn eu rhedeg i helpu pobl i gael gwaith, wir yn gwneud gwahaniaeth. Gallwch chi barhau wedyn i fuddsoddi yn eu sgiliau. Ac mae her inni yma yn y Llywodraeth, ond mewn gwirionedd i fusnesau a gwasanaethau eu hunain, i barhau i fuddsoddi yn eu gweithlu eu hunain, i sicrhau bod busnesau'n fwy cynhyrchiol a'u bod yn cynnig bargen well i'w gweithlu. Mae hynny'n cynnwys busnesau bach a microfusnesau hefyd.

Ac yn olaf, o ran eich pwynt ynghylch bysiau, rydym yn cydnabod bod her go iawn yn ein hwynebu o ran sefyllfa gyllidebol y rhwydwaith bysiau. Does dim un Aelod yn fy ngrŵp, heb sôn am y Llywodraeth, sy'n edrych ymlaen yn eiddgar at yr heriau cyllidebol sydd gennym ni, ond bydd yn rhaid inni ddod o hyd i ffordd o ddelio â'r gyllideb sydd gennym ni yn hytrach na breuddwydio bod gennym ni fwy o arian ond methu â chyflawni pethau'n ymarferol. Fodd bynnag, yn ogystal â'r seilwaith trafnidiaeth, rhan o'r hyn y byddwn ni'n gallu ei wneud â natur newidiol gwaith, sy'n gyfle yng Nghymru, yw nad oes angen i bawb symud i allu gweithio a gweithio mewn cyflogaeth gwerth uchel. Felly, bydd meddwl am weithleoedd a rennir, ond hefyd y gallu i gael seilwaith band eang da, yn bwysig iawn. Dyna pam rwy'n rhoi pwys mawr ar y gwaith rwy'n parhau i'w wneud gyda Llywodraeth y DU ar y gwaith y mae ganddyn nhw gyfrifoldeb amdano i wella ein seilwaith band eang a'r tyllau y byddwn, heb os, yn cael ein gadael i'w llenwi.

Diolch am y diweddariad, Gweinidog. Mae llawer i'w groesawu. Mae bargen twf canolbarth Cymru yn gwneud cynnydd gwirioneddol, fel y dywedwch chi, diolch i'r Llywodraeth hon a'r partneriaid cyflawni. Mae busnesau yn y canolbarth yn manteisio ar y gefnogaeth honno. Fe wnaethoch chi sôn am nifer ohonyn nhw, gan gynnwys Airflo Fishing Products, y cwmni diweddaraf i gael budd o fuddsoddiad Llywodraeth Cymru, ac mae hynny'n gadarnhaol iawn. Fe wnaethoch chi grybwyll hefyd mai'r her yw cadw sgiliau a denu sgiliau ychwanegol, ac mae'r demograffig yn gwneud hynny'n berffaith glir.

Mae rhai o'r sgiliau hynny yn drosglwyddadwy iawn. Mae'r bont dros afon Dyfi yn enghraifft wych o ragoriaeth ym maes peirianneg, a bydd pobl ifanc yn cael sgiliau uwch y mae eu hangen yn fawr ym maes peirianneg strwythurol. Byddai'r un bobl ifanc wedi cael cyfle i feithrin y sgiliau hynny gyda ffordd osgoi y Drenewydd a gorsaf reilffordd Bow Street.

Mae symud ymlaen a defnyddio'r sgiliau hynny, wrth gwrs, yn hanfodol i'r cymunedau hynny, ac mae'r prosiectau hynny yr wyf newydd eu crybwyll wedi'u gwasgaru'n deg yn ddaearyddol. Felly, wrth symud ymlaen—ac rydych chi wedi nodi'r angen am y sgiliau a'r angen i'w cadw—fyddwch chi'n gweithio'n agos iawn gyda'r darparwyr sgiliau yn y meysydd hynny i sicrhau, nid yn unig eu bod nhw'n buddsoddi yn y sgiliau, ond eu bod nhw'n buddsoddi hefyd yn y bobl hynny sy'n gallu dysgu'r sgiliau hynny hefyd?

Mae Joyce Watson yn gwneud pwynt da. Dylwn i fod wedi rhagweld cwestiwn ar adeiladu a pheirianneg strwythurol gan Joyce Watson—ei diddordeb ers tro. Mae'n faes o'r economi sydd wedi bod yn gymharol wydn mewn gwirionedd yn ystod y blynyddoedd diwethaf.

Rhan o'r her sy'n ein hwynebu yw ennyn diddordeb digon o bobl i fod eisiau aros yn y maes hwnnw, ond hefyd sicrhau bod y sector ei hun yn ehangu ei gyrhaeddiad fel bod mwy o ddynion a menywod yn dilyn gyrfaoedd yn y sector. Rwy'n gwybod bod hynny'n achos y mae Joyce Watson wedi'i hyrwyddo'n rheolaidd. Felly, ydyn, rydyn ni am fuddsoddi mewn sgiliau. Ydyn, rydyn ni eisiau buddsoddi yn y dyfodol. Ac ydyn, rydyn ni'n credu bod mwy o waith i'w wneud gyda'r sector i hyrwyddo'i hun yn iawn, ac i weithio gyda darparwyr sgiliau i sicrhau bod y sgiliau sy'n cael eu darparu ac sydd ar gael nid yn unig yn hygyrch i grŵp ehangach o bobl, ond eu bod nhw'n dysgu sgiliau y mae pobl eu hangen nawr ac yn y dyfodol.

Mae risg y gallwch chi ddarparu sgiliau a oedd yn berthnasol ddoe, yn hytrach na nawr ac yn y dyfodol, a dyna'r daith yr ydym arni i raddau helaeth. Hyd yn hyn, rwy'n credu bod ymgysylltiad cadarnhaol iawn â'r bartneriaeth sgiliau ac, yn wir, y darparwyr yn y maes, ac, yn wir, rhywfaint o'r teithio yr oedd ei angen, o bosibl, i gaffael y sgiliau hynny ond yna i redeg busnes llwyddiannus gyda gweithwyr llwyddiannus yn y canolbarth. 

Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad heddiw. Fel aelod blaenorol o'r Cabinet dros yr economi yng Nghyngor Sir Powys, mae hyn yn rhywbeth y mae gen i ddiddordeb brwd iawn ynddo. Pan oeddwn i'n mynd o gwmpas yn siarad â llawer o fusnesau pan oeddwn i yn y Cabinet ym Mhowys, roedden nhw eisiau gweld busnesau mwy o faint yn dod i'r ardal i gynyddu gwerth ychwanegol gros Powys, oherwydd Powys sydd â'r gwerth ychwanegol gros isaf o blith unrhyw ardal yng Nghymru, ac mae'n un o'r ardaloedd â'r gwerth ychwanegol gros isaf yn y Deyrnas Unedig gyfan. Felly, hoffwn i wybod beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ddenu busnesau mawr i'r canolbarth ac i Bowys, er mwyn sicrhau y gallwn ni ddarparu swyddi a chyfleoedd i bobl iau aros yn yr ardal honno. Os gallwn ni wneud hynny, rwy'n siŵr y bydd y bobl iau hynny yn aros, yn dysgu ac yn byw ym Mhowys yn y dyfodol, a fydd yn helpu i gynyddu gwerth ychwanegol gros yr ardal.