Y Cyfarfod Llawn

Plenary

02/05/2023

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Dirprwy Lywydd (David Rees) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Deputy Presiding Officer (David Rees) in the Chair.

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Prynhawn da a chroeso i'r sesiwn lawn heddiw. Yn gyntaf, cwestiynau i'r Prif Weinidog. Cwestiwn 1, Mike Hedges. 

Good afternoon and welcome to today's Plenary meeting. The first item today is questions to the First Minister. Question 1, Mike Hedges. 

Llygredd Afonydd
River Pollution

1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i leihau llygredd afonydd? OQ59418

1. What action is the Welsh Government taking to reduce river pollution? OQ59418

I thank Mike Hedges, Dirprwy Lywydd, for that question. With ministerial colleagues, I have chaired two summits, bringing together all those bodies and organisations with a responsibility to reduce river pollution. The agreed action plan commits all participants to accelerate the practical measures that each can take to tackle pollution in our waterways

Diolch i Mike Hedges, Dirprwy Lywydd, am y cwestiwn yna. Gyda chyd-Weinidogion, rwyf i wedi cadeirio dwy uwchgynhadledd, gan ddod â'r holl gyrff a sefydliadau hynny â chyfrifoldeb i leihau llygredd afonydd at ei gilydd. Mae'r cynllun gweithredu y cytunwyd arno yn ymrwymo'r holl gyfranogwyr i gyflymu'r mesurau ymarferol y gall pob un eu cymryd i fynd i'r afael â llygredd yn ein dyfrffyrdd.

I thank the First Minister for that response. River pollution is a problem across Wales, but I only want to talk about the River Tawe. We have raw sewerage discharge, agricultural pollution and microplastics. Some suggestions: has the Welsh Government considered taking action to stop water run-off mixing with sewerage? Things I believe that could help include the planting of trees and bushes, making it a planning condition on new developments that impervious coverings are not allowed, except for a driveway with limited width, to have greater control over the use of fertiliser on farmland, and to completely ban microplastic use in commonly used materials such as cosmetics.

Diolch i'r Prif Weinidog am yr ymateb yna. Mae llygredd afonydd yn broblem ledled Cymru, ond hoffwn siarad am Afon Tawe yn unig. Mae gennym ni ollyngiad carthion amrwd, llygredd amaethyddol a microblastigau. Rhai awgrymiadau: a yw Llywodraeth Cymru wedi ystyried cymryd camau i atal dŵr ffo rhag cymysgu â charthion? Mae pethau yr wyf i'n credu allai helpu yn cynnwys plannu coed a llwyni, gan ei wneud yn amod cynllunio ar ddatblygiadau newydd na fydd gorchuddion anhydraidd yn cael eu caniatáu, ac eithrio dreif â lled cyfyngedig, i fod â mwy o reolaeth dros ddefnyddio gwrtaith ar dir fferm, ac i wahardd defnydd o microblastig yn llwyr mewn deunyddiau a ddefnyddir yn gyffredin fel colur.

Well, Dirprwy Lywydd, I thank Mike Hedges for his unfailingly constructive suggestions as to how we might tackle the scourge of river pollution. A number of the points that he has mentioned I think we have embarked upon already. As far as separating water run-off from sewerage, then the future of sustainable drainage systems, I think, is fundamental to making sure that, for all new building developments, we can relieve pressure on the network, redirecting and slowing down the speed at which surface water enters the sewer system.

The Member made a number of points about agricultural pollution. Of course, we are committed to making sure that we have greater use control over fertilisers on farmland, and the sustainable farming scheme will contribute to a number of other points that Mike Hedges made. It will offer support to those farmers who choose to take it, to tree plant, particularly along river banks, but also more generally. And as for the point that the Member makes about making the planning condition on new developments, the Minister for Climate Change has undertaken to write to all local authorities, reminding them of the enforcement powers they already have in this regard. There are restrictions on paving over front gardens, for parking or any other purpose, without planning permission. And Mike Hedges is quite right to point to the fact that the way in which, increasingly in urban areas, people have turned what were previously gardens into hard standing and parking, means that there is increased run-off into sewers, adding to the risk of flooding and impacting on water quality. So, I hope the Member can see from that that a range of the suggestions that he has made are being taken forward already, and there are other ideas that he has suggested this afternoon that we will be able to explore and see if they can add to that overall cross-Government effort. 

Wel, Dirprwy Lywydd, diolch i Mike Hedges am ei awgrymiadau adeiladol bob tro ynghylch sut y gallem ni fynd i'r afael â melltith llygredd afonydd. Rwy'n credu ein bod ni eisoes wedi cychwyn ar nifer o'r pwyntiau y mae wedi eu crybwyll. O ran gwahanu dŵr ffo oddi wrth garthion, yna mae dyfodol systemau draenio cynaliadwy, rwy'n credu, yn hanfodol i wneud yn siŵr y gallwn ni, ar gyfer pob datblygiad adeiladu newydd, leddfu pwysau ar y rhwydwaith, gan ailgyfeirio ac arafu'r cyflymder y mae dŵr wyneb yn mynd i mewn i'r system garthffosiaeth.

Fe wnaeth yr Aelod nifer o bwyntiau am lygredd amaethyddol. Wrth gwrs, rydym ni wedi ymrwymo i wneud yn siŵr bod gennym ni fwy o reolaeth defnydd dros wrteithiau ar dir fferm, a bydd y cynllun ffermio cynaliadwy yn cyfrannu at nifer o bwyntiau eraill a wnaeth Mike Hedges. Bydd yn cynnig cymorth i'r ffermwyr hynny sy'n dewis ei gymryd, i blannu coed, ar hyd glannau afonydd yn arbennig, ond hefyd yn fwy cyffredinol. Ac o ran y pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud ynghylch gwneud yr amod cynllunio ar ddatblygiadau newydd, mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd wedi ymrwymo i ysgrifennu at bob awdurdod lleol, gan eu hatgoffa o'r pwerau gorfodi sydd ganddyn nhw eisoes yn hyn o beth. Ceir cyfyngiadau ar balmantu dros erddi ffrynt, ar gyfer parcio neu unrhyw ddiben arall, heb ganiatâd cynllunio. Ac mae Mike Hedges yn hollol gywir i gyfeirio at y ffaith bod y ffordd y mae pobl, yn gynyddol mewn ardaloedd trefol, wedi troi'r hyn a oedd yn erddi gynt yn arwyneb solet a mannau parcio, yn golygu bod mwy o ddŵr ffo yn llifo i garthffosydd, gan ychwanegu at y perygl o lifogydd ac effeithio ar ansawdd dŵr. Felly, rwy'n gobeithio y gall yr Aelod weld o hynny bod amrywiaeth o'r awgrymiadau y mae wedi eu gwneud yn cael sylw eisoes, ac mae syniadau eraill y mae wedi eu hawgrymu y prynhawn yma y byddwn ni'n gallu eu harchwilio a gweld a allan nhw ychwanegu at yr ymdrech draws-Lywodraeth gyffredinol honno.

It's clear, at the moment, that you're getting your action plan together. It is fair to say the UK Conservative Government now has a clear plan for reducing river pollution. By 2035—yes, they're well ahead of the game—water companies will have to improve all storm overflows discharging into or near every designated bathing water, and they will have to improve 75 per cent of overflows discharged into high-priority nature sites. By 2050, this will apply to all remaining storm overflows covered by our targets regardless of location. Wales has six out of the 20 most polluted rivers in the UK, and I am sure that you will agree that 600,000 hours of dumping into our waterways and our Welsh rivers is completely unacceptable. So, First Minister, would you agree with me and back the stance of the UK Conservative Government—the stance they've taken to address this issue—by holding water companies to account, and, if so, when are you going to do the same here in Wales?

Mae'n amlwg, ar hyn o bryd, eich bod chi wrthi'n llunio eich cynllun gweithredu. Mae'n deg dweud bod gan Lywodraeth Geidwadol y DU gynllun eglur nawr ar gyfer lleihau llygredd afonydd. Erbyn 2035—ydyn, maen nhw ymhell ar y blaen—bydd yn rhaid i gwmnïau dŵr wella'r holl orlifoedd storm sy'n gollwng i mewn i bob dŵr ymdrochi dynodedig, neu'n agos atyn nhw, a bydd yn rhaid iddyn nhw wella 75 y cant o orlifoedd sy'n cael eu gollwng i safleoedd natur â blaenoriaeth uchel. Erbyn 2050, bydd hyn yn berthnasol i'r holl orlifoedd storm sy'n weddill a gwmpesir gan ein targedau ni waeth beth fo'u lleoliad. Mae gan Gymru chwech o'r 20 o afonydd mwyaf llygredig yn y DU, ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno bod 600,000 awr o waredu i'n dyfrffyrdd a'n hafonydd yng Nghymru yn gwbl annerbyniol. Felly, Prif Weinidog, a fyddech chi'n cytuno â mi ac yn cefnogi safiad Llywodraeth Geidwadol y DU—y safiad y maen nhw wedi ei gymryd i fynd i'r afael â'r mater hwn—trwy ddwyn cwmnïau dŵr i gyfrif, ac, os felly, pryd ydych chi'n mynd i wneud yr un peth yma yng Nghymru?

Well, Dirprwy Lywydd, I don't think this is an area in which there is competition between the different nations of the United Kingdom. I believe that we need to reduce river pollution in Wales, and I'm quite sure that the UK Government takes action in England to do the same thing. It is a shared ambition, particularly with rivers that cross the border, where only combined action can have the impact that we wish. Many of the things that the Member has mentioned are happening in Wales. By 2030, Dŵr Cymru will have reduced their phosphorous pollution loading on our key areas by 90 per cent, and will have reduced it by 100 per cent by 2035. Of course, there is a great deal more that needs to be done. I agree with what the Member said that sewage dumping into rivers is not an acceptable practice, and that the industry has to invest more, and more quickly, to make sure that it tackles that. I believe that, in Dŵr Cymru, we have a company in Wales, a not-for-profit company, that is able to invest in the Welsh infrastructure without profit taking elsewhere. I think we're fortunate to have a company structured in that way and, I think, with a genuine commitment to playing its part in reducing river pollution.

Wel, Dirprwy Lywydd, nid wyf i'n credu bod hwn yn faes lle ceir cystadleuaeth rhwng gwahanol wledydd y Deyrnas Unedig. Rwy'n credu bod angen i ni leihau llygredd afonydd yng Nghymru, ac rwy'n eithaf siŵr bod Llywodraeth y DU yn cymryd camau yn Lloegr i wneud yr un peth. Mae'n uchelgais cyffredin, yn enwedig gydag afonydd sy'n croesi'r ffin, a dim ond camau cyfunol all gael yr effaith yr ydym ni'n ei dymuno. Mae llawer o'r pethau y mae'r Aelod wedi sôn amdanyn nhw yn digwydd yng Nghymru. Erbyn 2030, bydd Dŵr Cymru wedi lleihau eu llwytho llygredd ffosfforaidd ar ein hardaloedd allweddol 90 y cant, a bydd wedi ei leihau 100 y cant erbyn 2035. Wrth gwrs, mae llawer iawn mwy y mae angen ei wneud. Rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd yr Aelod nad yw gwaredu carthion i afonydd yn arfer derbyniol, a bod yn rhaid i'r diwydiant fuddsoddi mwy, ac yn gyflymach, i wneud yn siŵr ei fod yn mynd i'r afael â hynny. Rwy'n credu, yn Dŵr Cymru, bod gennym ni gwmni yng Nghymru, cwmni nid-er-elw, sy'n gallu buddsoddi yn seilwaith Cymru heb gymryd elw yn rhywle arall. Rwy'n credu ein bod ni'n ffodus bod gennym ni gwmni sydd wedi'i strwythuro yn y ffordd honno ac, yn fy marn i, sydd ag ymrwymiad gwirioneddol i chwarae ei ran i leihau llygredd afonydd.

13:35

Good afternoon, First Minister. I live in Hay-on-Wye. The River Wye is the second most polluted river in Wales, after the River Usk, and the River Tawe is the third most polluted river in Wales. Many of us get our postbags filled with people writing to us about the state of our rivers. And I realise it's not a political point, but I am really disappointed that, once again, Conservative MPs voted against taking a tougher stance against sewage dumping by our water companies, something that would have helped us across the UK. I also would take issue in Wales here on Dŵr Cymru. Dŵr Cymru executives get paid quite a lot of money—I think £600,000 was the last payment to a chief executive of Dŵr Cymru. This is at a time when Wales's water bills are the second highest across the country. May I ask you, in terms of river sewage, First Minister, whether you would support measures to make sewage dumping illegal?

Prynhawn da, Prif Weinidog. Rwyf i'n byw yn y Gelli Gandryll. Afon Gwy yw'r ail afon fwyaf llygredig yng Nghymru, ar ôl Afon Wysg, ac Afon Tawe yw'r drydedd afon fwyaf llygredig yng Nghymru. Mae bagiau post llawer ohonom ni'n cael eu llenwi gan bobl yn ysgrifennu atom ni am gyflwr ein hafonydd. Ac rwy'n sylweddoli nad yw'n bwynt gwleidyddol, ond rwy'n siomedig iawn, unwaith eto, bod ASau Ceidwadol wedi pleidleisio yn erbyn cymryd safiad llymach yn erbyn gwaredu carthion gan ein cwmnïau dŵr, rhywbeth a fyddai wedi ein helpu ni ar draws y DU. Byddwn hefyd yn mynd i ddadl yma yng Nghymru ynghylch Dŵr Cymru. Mae swyddogion gweithredol Dŵr Cymru yn cael eu talu cryn dipyn o arian—rwy'n meddwl mai £600,000 oedd y taliad diwethaf i un o brif weithredwyr Dŵr Cymru. Mae hyn ar adeg pan fo biliau dŵr Cymru y rhai ail uchaf yn y wlad. A gaf i ofyn i chi, o ran carthion afonydd, Prif Weinidog, a fyddech chi'n cefnogi mesurau i wneud gwaredu carthion yn anghyfreithlon?

Well, Dirprwy Lywydd, of course the Member is right in her simple factual point about the way Conservative MPs voted on this issue. If sewage dumping were to be made illegal, then the question would arise as to what happens when storm overflows inevitably cause pressure on the system. And while I'm completely with the Member in wanting to see all of that addressed seriously and quickly, it is simply the fact that combined sewage overflows operate in a way that means that sewage doesn't come through the floors of private businesses and private homes. So, if you banned it tomorrow, you would simply displace the problem and make the problem, I think, even less acceptable to Welsh citizens. The truth of the matter is, Dirprwy Lywydd, that this is a complex issue, where you can only make a difference by gathering together all the different contributions from those who have a part to play. That's why our action plan has buy-in from the Welsh Government, of course, but the regulators, the developers, the farming unions, the water companies, and we will need to see it from communities themselves. In the case of the River Wye, 72 per cent of pollution in the River Wye comes from agricultural sources. So, while I agree that Dŵr Cymru must play its part, and do it effectively, unless you're prepared to tackle the other sources of river pollution, then you won't make the difference that Jane Dodds and I would like to see.

Wel, Dirprwy Lywydd, wrth gwrs mae'r Aelod yn iawn yn ei phwynt ffeithiol syml am y ffordd y pleidleisiodd ASau Ceidwadol ar y mater hwn. Pe bai gwaredu carthion yn cael ei wneud yn anghyfreithlon, yna byddai'r cwestiwn yn codi o ran yr hyn sy'n digwydd pan fo gorlifoedd storm yn anochel yn achosi pwysau ar y system. Ac er fy mod i'n cytuno'n llwyr â'r Aelod o ran bod eisiau gweld hynny i gyd yn cael sylw o ddifrif a chyflym, y ffaith syml yw bod gorlifoedd carthion cyfunol yn gweithredu mewn ffordd sy'n golygu nad yw carthion yn dod trwy loriau busnesau preifat a chartrefi preifat. Felly, pe byddech chi'n ei wahardd yfory, yn syml iawn byddech yn dadleoli'r broblem ac yn gwneud y broblem, rwy'n meddwl, hyd yn oed yn llai derbyniol i ddinasyddion Cymru. Y gwir amdani, Dirprwy Lywydd, yw bod hwn yn fater cymhleth, lle gallwch chi wneud gwahaniaeth dim ond trwy gasglu'r holl wahanol gyfraniadau gan y rhai sydd â rhan i'w chwarae ynghyd. Dyna pam mae ein cynllun gweithredu'n cael cefnogaeth gan Lywodraeth Cymru, wrth gwrs, ond y rheoleiddwyr, y datblygwyr, yr undebau amaeth, y cwmnïau dŵr, a bydd angen i ni ei weld gan gymunedau eu hunain. Yn achos Afon Gwy, daw 72 y cant o lygredd yn Afon Gwy o ffynonellau amaethyddol. Felly, er fy mod i'n cytuno bod yn rhaid i Dŵr Cymru chwarae ei ran, a'i wneud yn effeithiol, oni bai eich bod chi'n barod i fynd i'r afael â'r ffynonellau eraill o lygredd afonydd, yna ni fyddwch yn gwneud y gwahaniaeth yr hoffai Jane Dodds a minnau ei weld.

Gwasanaethau Trên
Train Services

2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am wasanaethau trên sy’n rhedeg o Fangor ar hyd rheilffordd arfordir y gogledd? OQ59456

2. Will the First Minister make a statement on train services that run from Bangor along the north Wales coast railway? OQ59456

Diolch i Siân Gwenllian. Dirprwy Lywydd, cyfrifoldeb Llywodraeth y Deyrnas Unedig yw llawer o’r gwasanaethau ar y prif reilffyrdd ar draws gogledd Cymru, ac maen nhw’n cael eu darparu gan Avanti West Coast. Mae perfformiad gwael a lefelau gwasanaeth annigonol ar y llwybr hanfodol hwn wedi rhoi pwysau ychwanegol ar wasanaethau rhanbarthol sy’n cael eu rhedeg gan Drafnidiaeth Cymru ac wedi rhoi profiad annerbyniol i deithwyr ar draws y gogledd.

I thank Siân Gwenllian. Dirprwy Lywydd, many of the mainline services across north Wales are a UK Government responsibility, and they are delivered by Avanti West Coast. Poor performance and inadequate service levels on this essential route has placed additional pressure on regional services run by Transport for Wales and delivered an unacceptable experience for passengers across north Wales.

13:40

Diolch yn fawr. Dwi'n cytuno efo'r dadansoddiad yna. Ond, ym Mangor, mae un o'r gorsafoedd trenau prysuraf yn y gogledd, ac mae yna gynlluniau ar droed i wella'r cyfleusterau. Ond y gwelliant mwyaf pellgyrhaeddol allai ddigwydd, er lles teithwyr y trên yn Arfon a thu hwnt, ydy trydaneiddio lein arfordir y gogledd. Byddai peth o'r arian sy'n ddyledus i Gymru yn sgil HS2 Lloegr yn gallu cael ei ddefnyddio ar gyfer y trydaneiddio yma. Ond, yn ogystal â'r buddsoddiad, mae angen inni gael y pwerau dros isadeiledd rheilffordd a dod â'r pwerau yma i'r Senedd. A wnewch chi gyflwyno'r achos cryf dros ddatganoli'r isadeiledd rheilffyrdd i'r Llywodraeth—gwneud yr achos yna'n gryf i'r Llywodraeth yn Llundain—a hefyd i'ch plaid eich hun?  

Thank you very much. And I agree with that analysis. But, in Bangor, we have one of the busiest stations in the north of Wales, and there are plans afoot to improve the facilities there. But the most far-reaching improvement that could happen for the benefit of rail users in Arfon and beyond is electrification of the north Wales coast line. Some of the funding that is due to Wales as a result of HS2 in England would be able to be used for that electrification. But, as well as investment, we need to have the powers over rail infrastructure and bring those powers here to the Senedd. Will you make the strong case for the devolution of rail infrastructure to the Government, and make that case robustly to the UK Government, and to your own party, indeed? 

Diolch yn fawr i Siân Gwenllian am y cwestiynau ychwanegol, Dirprwy Lywydd. A dwi'n cytuno—mae'n rhaid i ni gael y pwerau, y pwerau llawn yn y maes rheilffyrdd, a hefyd y buddsoddiadau sydd yn mynd gyda'r pwerau. Mae rhai pwerau gyda ni yn barod. Rydyn ni wedi defnyddio'r pwerau, fel mae pobl yn gallu gweld yn y buddsoddiad yn y rheilffordd yn y Cymoedd ac yng Nghaerdydd. Os gallwn ni gael y pwerau yn llawn, gallwn ni wneud job sy'n tynnu popeth gyda'i gilydd i wneud gwaith gwell yma yng Nghymru. Ond i wneud hynny—. Pwerau heb y buddsoddiadau, dyw hynny ddim yn mynd i ddigwydd. Dyna pam mae'r pwyntiau mae Sian Gwenllian wedi eu rhoi at ei gilydd yn bwysig i ni yma yng Nghymru. 

I thank Siân Gwenllian for those supplementaries, Dirprwy Lywydd. And I do agree that we need the full powers over railways, as well as the investment to go along with those powers. We have some powers already, and we have used those powers, as people can see, in the investment into rail lines in the Valleys and in Cardiff. If we could have full powers, then we could do a more comprehensive job of work in order to make things better here in Wales. But, to do that, the powers without the investment simply couldn't work, and that's why Siân Gwenllian's points are important for us here in Wales. 

Bangor station is already an important hub for university students and, now, with Welsh Government investing in a medical school, a dental academy and the National Slate Museum in its programme for government, Bangor station has significantly grown in importance. Do you share my disappointment to see that there will be just five services a day now between north Wales and London from May 2023, with no plans from the UK Government to restore the pre-COVID level of service? By awarding a six-month contract to Avanti, they are delaying a much needed reconsideration of the service provided, and such a short-term offer will not incentivise Avanti to improve the service or resolve any other outstanding issues. So, I am just concerned that this is another kick in the teeth for the people of north Wales and for trying to grow the economy there, and to get people to Bangor.  

Mae gorsaf Bangor eisoes yn ganolbwynt pwysig i fyfyrwyr prifysgol a nawr, gyda Llywodraeth Cymru yn buddsoddi mewn ysgol feddygol, academi ddeintyddol ac Amgueddfa Lechi Cymru yn ei rhaglen lywodraethu, mae gorsaf Bangor wedi tyfu'n sylweddol mewn pwysigrwydd. A ydych chi'n rhannu fy siom o weld mai dim ond pum gwasanaeth y dydd fydd yna bellach rhwng y gogledd a Llundain o fis Mai 2023, a dim cynlluniau gan Lywodraeth y DU i adfer lefel y gwasanaeth cyn COVID? Trwy ddyfarnu contract chwe mis i Avanti, maen nhw'n oedi ailystyriaeth y mae wir ei hangen o'r gwasanaeth a ddarperir, ac ni fydd cynnig byrdymor o'r fath yn cymell Avanti i wella'r gwasanaeth na datrys unrhyw faterion eraill sydd angen sylw. Felly, rwy'n poeni braidd fod hon yn gic arall yn nannedd pobl y gogledd ac am geisio tyfu'r economi yno, ac i gael pobl i Fangor.

Dirpwy Lywydd, I thank Carolyn Thomas for that. She makes a very important point. The decision of Avanti West Coast to reduce services between north Wales and London was made without any prior notification to the Welsh Government or to Transport for Wales, despite the very obvious knock-on effect onto those local train services. Not only did it arbitrarily reduce those services, but, clearly, that was good enough for the UK Government, because, despite that, they've gone ahead and awarded a six-month contract extension to Avanti West Coast. Now, I am told that Avanti is committed to improving that service. I am glad to see that the new chief executive of Avanti West Coast has offered a meeting with our transport Minister to set out the actions they are taking, but the truth of the matter is, Dirprwy Lywydd, that the problems on the railway are more basic than any single franchise. The way in which rail services are designed and delivered across the United Kingdom simply does not meet the needs of the travelling public. In order to have a more fundamental review, you need what Siân Gwenllian said in her original question—you need the powers transferred to Wales and the investment to go alongside it, and then, in the way that we have taken those parts of the railway that are under our control back under public control, we will be able to do that and make a much better job of rail services in Wales. 

Dirprwy Lywydd, diolch i Carolyn Thomas am hynna. Mae hi'n gwneud pwynt pwysig iawn. Gwnaed penderfyniad Avanti West Coast i leihau gwasanaethau rhwng y gogledd a Llundain heb unrhyw rybudd ymlaen llaw i Lywodraeth Cymru nac i Trafnidiaeth Cymru, er gwaethaf yr effaith ganlyniadol amlwg iawn ar y gwasanaethau rheilffordd lleol hynny. Nid yn unig y gwnaeth leihau'r gwasanaethau hynny yn fympwyol, ond, yn amlwg, roedd hynny yn ddigon da i Lywodraeth y DU, oherwydd, er gwaethaf hynny, maen nhw wedi bwrw ymlaen a dyfarnu estyniad contract o chwe mis i Avanti West Coast. Nawr, rwy'n clywed bod Avanti wedi ymrwymo i wella'r gwasanaeth hwnnw. Rwy'n falch o weld bod prif weithredwr newydd Avanti West Coast wedi cynnig cyfarfod gyda'n Gweinidog trafnidiaeth i nodi'r camau y maen nhw'n eu cymryd, ond y gwir amdani, Dirprwy Lywydd, yw bod y problemau ar y rheilffyrdd yn fwy sylfaenol nag unrhyw fasnachfraint unigol. Yn syml, nid yw'r ffordd y mae gwasanaethau rheilffyrdd wedi'u cynllunio a'u darparu ar draws y Deyrnas Unedig yn diwallu anghenion y cyhoedd sy'n teithio. Er mwyn cael adolygiad mwy sylfaenol, rydych chi angen yr hyn a ddywedodd Siân Gwenllian yn ei chwestiwn gwreiddiol—rydych chi angen i'r pwerau gael eu trosglwyddo i Gymru a'r buddsoddiad i fynd ochr yn ochr â nhw, ac yna, yn y ffordd yr ydym ni wedi cymryd y rhannau hynny o'r rheilffordd sydd o dan ein rheolaeth yn ôl o dan reolaeth gyhoeddus, byddwn yn gallu gwneud hynny a gwneud darpariaeth lawer gwell o wasanaethau rheilffyrdd yng Nghymru.

My colleague Siân Gwenllian is absolutely right to raise concerns again about the train services in north Wales. And I must say, First Minister, you have a refreshingly honest Deputy Minister for transport who clearly has concerns about the state of the Labour-run rail service here in Wales as well. He was recently quoted as saying that Transport for Wales could be 'awful' and has been 'pretty bleak for a while'. Do you agree with him, First Minister?

Mae fy nghyd-Aelod Siân Gwenllian yn hollol iawn i godi pryderon eto am y gwasanaethau rheilffyrdd yn y gogledd. Ac mae'n rhaid i mi ddweud, Prif Weinidog, mae gennych chi Ddirprwy Weinidog trafnidiaeth gonest, sy'n galonogol iawn, y mae'n amlwg bod ganddo bryderon am gyflwr y gwasanaeth rheilffyrdd sy'n cael ei redeg gan Lafur yma yng Nghymru hefyd. Cafodd ei ddyfynnu yn ddiweddar yn dweud y gallai Trafnidiaeth Cymru fod yn 'ofnadwy' ac wedi bod yn 'eithaf llwm ers sbel'. A ydych chi'n cytuno ag ef, Prif Weinidog?

13:45

What I agree was the point that the Minister was actually making, because he was pointing to the decision of the UK Government to set out a future for rail services in Wales that can only be one of managed decline. That is the policy of your party and the Government that you support. That is why they have agreed the next period of investment for Network Rail that has Wales at the very foot of the league table. Every other region but one has better investment over the next period than is going to be offered in Wales, despite the fact that investment in the Welsh rail service has been dismal over the whole 13 years in which your Government has been in charge. That was the point the Deputy Minister was making, and it’s one I think any person who takes an objective look at the facts of rail investment in Wales would endorse.

Yr hyn yr wyf i'n cytuno ag ef oedd y pwynt yr oedd y Gweinidog yn ei wneud mewn gwirionedd, gan ei fod yn cyfeirio at benderfyniad Llywodraeth y DU i gyflwyno dyfodol ar gyfer gwasanaethau rheilffyrdd yng Nghymru na all ond fod yn un o ddirywiad a reolir. Dyna bolisi eich plaid a'r Llywodraeth yr ydych chi'n ei chefnogi. Dyna pam maen nhw wedi cytuno ar y cyfnod nesaf o fuddsoddiad ar gyfer Network Rail sydd â Chymru ar waelod isaf tabl y gynghrair. Mae pob rhanbarth arall heblaw un yn cael buddsoddiad gwell dros y cyfnod nesaf na'r hyn sy'n mynd i gael ei gynnig yng Nghymru, er gwaethaf y ffaith bod buddsoddiad yng ngwasanaeth rheilffyrdd Cymru wedi bod yn druenus dros yr holl 13 mlynedd y mae eich Llywodraeth wedi bod wrth y llyw. Dyna oedd y pwynt yr oedd y Dirprwy Weinidog yn ei wneud, ac mae'n un rwy'n credu y byddai unrhyw berson sy'n cymryd golwg wrthrychol ar ffeithiau buddsoddiad mewn rheilffyrdd yng Nghymru yn ei gymeradwyo.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Symudwn ymlaen nawr i gwestiynau gan arweinwyr y pleidiau, ac, yn gyntaf, arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies. 

We move on now to questions from party leaders, and, first of all, the leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies. 

Thank you, Presiding Officer. Last week, First Minister, the COVID-19 Bereaved Families for Justice Cymru issued a damning statement, in fairness, assessing the engagement so far the Welsh Government has had with the UK-wide COVID inquiry. Now, from these benches, we have time and time again said that there should be a Wales-wide independent inquiry; regrettably, the Labour benches have voted that proposal down, so we do rely on, obviously, the Welsh Government engaging with the UK inquiry to make sure that all the facts are presented and can be understood by that inquiry. Can you give us an update on how the Welsh Government is engaging with the COVID inquiry at a UK level? And are you as concerned as I am with the judgment that the COVID bereaved families have around non-disclosure and the timeliness of the evidence that the Welsh Government is submitting to the inquiry?

Diolch, Llywydd. Yr wythnos diwethaf, Prif Weinidog, cyhoeddodd COVID-19 Bereaved Families for Justice Cymru ddatganiad damniol, er tegwch, yn asesu'r ymgysylltiad hyd yn hyn y mae Llywodraeth Cymru wedi ei gael ag ymchwiliad COVID y DU gyfan. Nawr, o'r meinciau hyn, rydym ni wedi dweud dro ar ôl tro y dylai fod ymchwiliad annibynnol Cymru gyfan; yn anffodus, mae'r meinciau Llafur wedi pleidleisio yn erbyn y cynnig hwnnw, felly rydym ni yn dibynnu, yn amlwg, ar Lywodraeth Cymru yn ymgysylltu ag ymchwiliad y DU i wneud yn siŵr bod yr holl ffeithiau yn cael eu cyflwyno ac y gall yr ymchwiliad hwnnw eu deall. A allwch chi roi diweddariad i ni ar sut mae Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu â'r ymchwiliad COVID ar lefel y DU? Ac a ydych chi mor bryderus â mi ynghylch y farn sydd gan y teuluoedd mewn profedigaeth yn sgil COVID ar beidio â datgelu a phrydlondeb y dystiolaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei chyflwyno i'r ymchwiliad?

Llywydd, the Welsh Government engages fully with the UK inquiry. We are in receipt of numerous rule 9 requests to Ministers and to senior officials, and those multiple rule 9 requests are being complied with. The counsel to the inquiry said at the hearing that the Welsh Government had complied with all of those requests. They had asked for some further exhibits, as they are called—supporting documents—to go alongside the statements that had been submitted on time. Those further documents have now been submitted. It is part of thousands and thousands of documents that the Welsh Government has now provided to the inquiry.

On the point that the bereaved families made about non-disclosure of witness statements to them, that is absolutely not a matter for the Welsh Government at all. Once the statements are in the hands of the inquiry, it is a decision for the independent inquiry to make as to when those statements are submitted to other core participants. The Welsh Government has no say in that at all, nor should we. So, the bereaved families may have a concern about it, but it is not a concern that can be laid at the door of the Welsh Government.

Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu'n llawn ag ymchwiliad y DU. Rydyn ni'n derbyn nifer o geisiadau rheol 9 i Weinidogion ac i uwch swyddogion, a cheir cydymffurfiad â'r ceisiadau rheol 9 lluosog hynny. Dywedodd y cwnsler i'r ymchwiliad yn y gwrandawiad bod Llywodraeth Cymru wedi cydymffurfio â phob un o'r ceisiadau hynny. Roedden nhw wedi gofyn am rai arddangosion pellach, fel maen nhw'n cael eu galw—dogfennau ategol—i fynd ochr yn ochr â'r datganiadau a gyflwynwyd yn brydlon. Mae'r dogfennau pellach hynny wedi cael eu cyflwyno erbyn hyn. Mae'n rhan o filoedd ar filoedd o ddogfennau y mae Llywodraeth Cymru bellach wedi eu darparu i'r ymchwiliad.

Ar y pwynt a wnaeth y teuluoedd mewn profedigaeth am beidio â datgelu datganiadau tystion iddyn nhw, yn sicr nid yw hwnnw'n fater i Lywodraeth Cymru o gwbl. Unwaith y bydd y datganiadau yn nwylo'r ymchwiliad, mae'n benderfyniad i'r ymchwiliad annibynnol ei wneud o ran pryd y cyflwynir y datganiadau hynny i gyfranogwyr craidd eraill. Nid oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw lais yn hynny o gwbl, ac ni ddylai fod gennym ni chwaith. Felly, efallai fod gan y teuluoedd mewn profedigaeth bryder amdano, ond nid yw'n bryder y gellir ei osod wrth ddrws Llywodraeth Cymru.

So, for clarity, First Minister, the documentation that has been requested from the inquiry and the paperwork and other evidence that is required has been submitted on time, and actually the blame for non-disclosure is with the inquiry rather than the Welsh Government—or are there genuine examples where all the information has not been sent over from the Welsh Government and this has caused, obviously, the inquiry not to release the information because they’re only in possession of partial information? Because it is an important point to understand as to exactly why this information isn’t coming forward to the COVID bereaved families, who have core participation status in the inquiry, and the module 1 is due to start only in seven weeks’ time. They need that evidence to obviously be able to be in a position to present their case.

Felly, er eglurder, Prif Weinidog, mae'r dogfennau y gofynnwyd amdanyn nhw gan yr ymchwiliad a'r gwaith papur a'r dystiolaeth arall sy'n ofynnol wedi cael eu cyflwyno yn brydlon, ac mewn gwirionedd yr ymchwiliad sydd ar fai am beidio â datgelu yn hytrach na Llywodraeth Cymru—neu a oes enghreifftiau gwirioneddol lle nad yw'r holl wybodaeth wedi cael ei hanfon drosodd gan Lywodraeth Cymru a bod hyn wedi achosi, yn amlwg, i'r ymchwiliad beidio â chyhoeddi'r wybodaeth gan eu bod nhw'n meddu ar wybodaeth rannol yn unig? Oherwydd mae'n bwynt pwysig deall pam yn union nad yw'r wybodaeth hon yn cael ei chyhoeddi i'r teuluoedd mewn profedigaeth yn sgil COVID, sydd â statws cyfranogiad craidd yn yr ymchwiliad, a disgwylir i fodiwl 1 ddechrau ymhen saith wythnos yn unig. Maen nhw angen y dystiolaeth honno i allu bod mewn sefyllfa i gyflwyno eu hachos yn amlwg.

Llywydd, first of all, I cannot possibly sign up to the idea that the inquiry is to blame. There's no blame here; this is a decision of the inquiry. The leader of the opposition said that the inquiry was to blame—that’s the term he used; I listened to him very carefully—for non-disclosure of documents. It’s not for him or for me to blame the inquiry. The inquiry’s independent; it makes its decisions on when documents are released to all core participants. I don’t believe—I haven't checked today—I don't believe the Welsh Government has seen the statements of other core participants yet, and we will be giving evidence. The former Minister of health and I are both called as oral witnesses to the inquiry on module 1, and we haven't seen anybody else's statement yet either. That's a decision for the inquiry to make. 

As far as the provision of information is concerned, I think the best I can do is just to read into the record what the counsel to the inquiry said at that module 1 hearing.

'The position in relation to the Welsh Government',

the KC said,

'was that in its draft response, although the response was full and complete, that there was an absence of supporting exhibits'.

He then says that he asked for those supporting exhibits, and, he says,

'we've received the material.'

Then he says at the end of the lengthy submission he was making—. 'So', he says to the chair of the inquiry,

'there is no, now, real issue in relation to the provision of material by material providers.'

So, just to simplify it, Dirprwy Lywydd: we provided what we were asked for in time. The inquiry, quite rightly, interrogates that material and sees whether there's anything else that it needs. It asked us for further supporting documentation. That has been supplied. And we will continue to co-operate with the inquiry, in full, at every stage. 

Llywydd, yn gyntaf oll, mae'n amhosib i mi gytuno â'r syniad mai'r ymchwiliad sydd ar fai. Does dim bai yma; penderfyniad gan yr ymchwiliad yw hwn. Dywedodd arweinydd yr wrthblaid mai'r ymchwiliad oedd ar fai—dyna'r term a ddefnyddiodd; gwrandewais arno yn ofalus iawn—am beidio â datgelu dogfennau. Nid ei le ef na fy lle i yw rhoi'r bai ar yr ymchwiliad. Mae'r ymchwiliad yn annibynnol; mae'n gwneud ei benderfyniadau ynglŷn â phryd mae dogfennau yn cael eu rhyddhau i bawb sy'n gyfranogwyr craidd. Dydw i ddim yn credu—dydw i ddim wedi gwirio heddiw—dydw i ddim yn credu bod Llywodraeth Cymru wedi gweld datganiadau cyfranogwyr craidd eraill eto, a byddwn yn rhoi tystiolaeth. Mae'r cyn-Weinidog iechyd a minnau ill dau yn cael ein galw fel tystion llafar i'r ymchwiliad ar fodiwl 1, a dydyn ni ddim wedi gweld datganiad neb arall eto chwaith. Penderfyniad i'r ymchwiliad ei wneud yw hwnnw. 

O ran y ddarpariaeth o wybodaeth, rwy'n credu mai'r gorau y gallaf i ei wneud yw darllen ar gyfer y cofnod yr hyn a ddywedodd y cwnsler i'r ymchwiliad yn y gwrandawiad modiwl 1 hwnnw.

'Dyma'r sefyllfa o ran Llywodraeth Cymru',

meddai'r CB,

'yn ei hymateb drafft, er bod yr ymateb yn llawn ac yn gyflawn, roedd arddangosion ategol yn absennol'.

Yna mae'n dweud ei fod wedi gofyn am yr arddangosion ategol hynny, ac, meddai,

'rydym ni wedi derbyn y deunydd.'

Yna mae'n dweud ar ddiwedd y cyflwyniad hir yr oedd yn ei wneud—. 'Felly', meddai wrth gadeirydd yr ymchwiliad,

'nid oes, bellach, unrhyw broblem wirioneddol o ran y ddarpariaeth o ddeunydd gan ddarparwyr perthnasol.'

Felly, dim ond i'w symleiddio, Dirprwy Lywydd: darparwyd yr hyn a ofynnwyd amdano gennym ni yn brydlon. Mae'r ymchwiliad, yn gwbl briodol, yn cwestiynu'r deunydd hwnnw ac yn gweld a oes unrhyw beth arall sydd ei angen arno. Gofynnodd i ni am ragor o ddogfennau ategol. Darparwyd y rheini. A byddwn yn parhau i gydweithredu â'r ymchwiliad, yn llawn, ar bob cam.

13:50

Thank you, First Minister, for that answer. I genuinely am not trying to trip you up, and I'm grateful for the one sentence that you put in that response, which is that what was required of you was presented in time. I think that that will be very helpful for especially the COVID bereaved families, but others, to understand that that information, in your words, was presented on time.

What I'd also like to try and explore with you in my final question is another issue that the COVID bereaved families highlighted as being an issue: the expert witnesses that might be called upon from the inquiry to reflect on actions taken here in Wales. As I think we all understand, expert witnesses are a very important part of any inquiry's evidence-gathering and understanding of the situation.

Are you confident that the expert witnesses that you understand that the inquiry will be dealing with or calling upon have the sufficient expertise to understand the policy, legislative and decision-making frameworks that exist here in Wales to be able to inform the inquiry in a meaningful way, so that they can reach conclusions that benefit the decision-making processes here in Wales, should another situation like this appear on our horizons?   

Diolch, Prif Weinidog, am yr ateb yna. Dydw i wir ddim yn ceisio eich baglu chi, ac rwy'n ddiolchgar am yr un frawddeg y gwnaethoch chi ei rhoi yn yr ymateb yna, sef bod yr hyn a oedd yn ofynnol gennych chi wedi cael ei gyflwyno yn brydlon. Rwy'n credu y bydd hynny o gymorth mawr, i deuluoedd mewn profedigaeth yn sgil COVID yn arbennig, ond eraill, i ddeall bod yr wybodaeth honno, yn eich geiriau chi, wedi cael ei chyflwyno yn brydlon.

Yr hyn yr hoffwn geisio ei archwilio gyda chi hefyd yn fy nghwestiwn olaf yw mater arall y tynnodd y teuluoedd mewn profedigaeth yn sgil COVID sylw ato fel mater: y tystion arbenigol a allai gael eu galw gan yr ymchwiliad i fyfyrio ar gamau a gymerwyd yma yng Nghymru. Fel yr wyf i'n credu ein bod ni i gyd yn deall, mae tystion arbenigol yn rhan bwysig iawn o waith casglu tystiolaeth a dealltwriaeth unrhyw ymchwiliad o'r sefyllfa.

A ydych chi'n hyderus bod gan y tystion arbenigol yr ydych chi'n deall y bydd yr ymchwiliad yn ymdrin â nhw neu'n galw arnyn nhw, yr arbenigedd digonol i ddeall y fframweithiau polisi, deddfwriaethol a gwneud penderfyniadau sy'n bodoli yma yng Nghymru i allu hysbysu'r ymchwiliad mewn ffordd ystyrlon, fel y gallan nhw ddod i gasgliadau sydd o fudd i'r prosesau gwneud penderfyniadau yma yng Nghymru, pe bai sefyllfa arall fel hon yn ymddangos ar ein gorwelion?   

Well, Llywydd, I want to be careful in what I say, because I am a witness to the inquiry. What I did was to negotiate with the UK Government of the time to make sure that the inquiry had all the powers it needs to be able to secure evidence from whatever witnesses it thinks it needs in order to be able to explore the way decisions were made here in Wales. It cannot be for me, as a witness to the inquiry, to then try to influence the inquiry in who it calls to give other evidence. So, I'm just trying to be very careful that I observe the proper proprieties here.

What I am confident of is that, in the discussions that I held with the then Prime Minister, the terms of reference and the working practices of the inquiry are drawn up in a way that offers that independent inquiry—that it must decide who it wants to hear from. It has all the powers at its disposal in order to be able to do the important work—and I agree with the points that the leader of the opposition made: it is important that the inquiry is able to do that. It has the power that it needs, and we must allow it to exercise those responsibilities in that entirely independent way.

Wel, Llywydd, rwyf eisiau bod yn ofalus yn yr hyn yr wyf i'n ei ddweud, gan fy mod i'n dyst i'r ymchwiliad. Yr hyn a wnes i oedd negodi gyda Llywodraeth y DU ar y pryd i wneud yn siŵr bod gan yr ymchwiliad yr holl bwerau sydd eu hangen arno i allu sicrhau tystiolaeth gan ba bynnag dystion y mae'n credu sydd eu hangen arno i allu archwilio'r ffordd y cafodd penderfyniadau eu gwneud yma yng Nghymru. Ni allaf i, fel tyst i'r ymchwiliad, geisio dylanwadu ar yr ymchwiliad wedyn o ran pwy y mae'n galw arnyn nhw i roi tystiolaeth arall. Felly, rwyf i'n ceisio bod yn ofalus iawn fy mod i'n ymddwyn yn weddus yma.

Yr hyn yr wyf i'n ffyddiog yn ei gylch yw, yn y trafodaethau a gynhaliais gyda Phrif Weinidog y DU ar y pryd, bod cylch gorchwyl ac arferion gwaith yr ymchwiliad wedi cael eu llunio mewn ffordd sy'n cynnig i'r ymchwiliad annibynnol hwnnw—bod yn rhaid iddo benderfynu gan bwy y mae eisiau clywed. Mae ganddo'r holl bwerau sydd ar gael iddo er mwyn gallu gwneud y gwaith pwysig—ac rwy'n cytuno â'r pwyntiau a wnaeth arweinydd yr wrthblaid: mae'n bwysig bod yr ymchwiliad yn gallu gwneud hynny. Mae ganddo'r grym sydd ei angen arno, ac mae'n rhaid i ni ganiatáu iddo arfer y cyfrifoldebau hynny yn y ffordd gwbl annibynnol honno.

Just picking up on that last point, First Minister, if I may—. I accept that this is an evolving picture; it's a live inquiry. But, when I asked Baroness Hallett specifically about expert witnesses just over a month ago, I got a list of the expert witnesses that were appointed by that date. And there were—. Based on the area of instruction that I was given, none of them had any particular specific expertise in relation to Wales. Doesn't, at least, the First Minister—? I understand the point that you've just made that it's not your role as a witness to the inquiry to then tell the inquiry what expertise they need to avail themselves of. But isn't it a legitimate area of concern that, certainly as of 23 March, there were no expert witnesses appointed at that point, with only a few months to go to the beginning of module 1, with expertise in relation to Wales?

Dim ond i roi sylw i'r pwynt diwethaf yna, Prif Weinidog, os caf i—. Rwy'n derbyn mai darlun sy'n esblygu yw hwn; mae'n ymchwiliad byw. Ond, pan ofynnais i'r Farwnes Hallett yn benodol am dystion arbenigol ychydig dros fis yn ôl, cefais restr o'r tystion arbenigol a oedd wedi'u penodi erbyn y dyddiad hwnnw. Ac roedd—. Yn seiliedig ar y maes cyfarwyddyd a roddwyd i mi, nid oedd gan yr un ohonyn nhw unrhyw arbenigedd penodol yn ymwneud â Chymru. Onid yw'r Prif Weinidog, o leiaf—? Rwy'n deall y pwynt yr ydych chi newydd ei wneud nad eich swyddogaeth chi fel tyst i'r ymchwiliad yw dweud wrth yr ymchwiliad wedyn pa arbenigedd sydd ei angen arnyn nhw. Ond onid yw'n faes sy'n peri pryder dilys, yn sicr ar 23 Mawrth, nad oedd unrhyw dystion arbenigol wedi'u penodi bryd hynny, gyda dim ond ychydig fisoedd i fynd cyn dechrau modiwl 1, ag arbenigedd yn ymwneud â Chymru?

13:55

Llywydd, the assessment as to whether or not the witnesses that the inquiry have called so far have expertise is a matter of judgment, and the judgment that Adam Price makes is a judgment for him to make. He was right to put his points directly to the chair of the inquiry. Those are for her to resolve, and not for me. Do I believe that the committee should have available to it all the independent expertise that it requires? Of course I do. That is why I had those discussions with the UK Government at the time that the inquiry was being established. I believe it has the powers it needs in order to do that. If anybody believes, who is not themselves a core participant in the inquiry, that there are further sources of expertise that could help the inquiry in its work, of course those points can be made directly to the chair of the inquiry. I agree with what Adam Price said in opening, that this is an evolving position. The inquiry will, undoubtedly, look for further evidence and further expertise, and, if anybody believes that more could be done, that point should be made directly to the inquiry itself.

Llywydd, mae'r asesiad o ba un a oes gan y tystion y mae'r ymchwiliad wedi eu galw hyd yn hyn arbenigedd yn fater o farn, ac mae'r farn y mae Adam Price wedi ei mynegi yn farn iddo ef ei chyfleu. Roedd yn iawn i wneud ei bwyntiau yn uniongyrchol i gadeirydd yr ymchwiliad. Mae'r rheini iddi hi eu datrys, ac nid fi. A wyf i'n credu y dylai fod gan y pwyllgor yr holl arbenigedd annibynnol sydd ei angen arno ar gael iddo? Wrth gwrs fy mod i. Dyna pam y cefais i'r trafodaethau hynny gyda Llywodraeth y DU ar yr adeg yr oedd yr ymchwiliad yn cael ei sefydlu. Rwy'n credu bod y pwerau sydd eu hangen arno ganddo er mwyn gwneud hynny. Os oes unrhyw un yn credu, ac nad yw ef ei hun yn gyfranogwr craidd yn yr ymchwiliad, bod ffynonellau pellach o arbenigedd a allai helpu'r ymchwiliad yn ei waith, wrth gwrs gellir gwneud y pwyntiau hynny yn uniongyrchol i gadeirydd yr ymchwiliad. Rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd Adam Price wrth agor, bod hon yn sefyllfa sy'n esblygu. Heb os, bydd yr ymchwiliad yn chwilio am dystiolaeth bellach ac arbenigedd pellach, ac, os oes unrhyw un yn credu y gellid gwneud mwy, dylid gwneud y pwynt hwnnw yn uniongyrchol i'r ymchwiliad ei hun.

The core participants, I believe, have advance access to the expert witness reports. Maybe the First Minister could correct me if I'm wrong in that, but the COVID bereaved families Cymru group have seen those expert reports that have been prepared so far, and they said in the preliminary hearing—their representative said—that:

'What is clear from all these reports is that the devolved administrations, including Wales, receive insufficient analysis and in some instances virtually no analysis.'

So, it's not just my judgment, it is the judgment of others that have seen the reports that have been produced so far. Based on the fact that, actually, there is no specific expertise, in the information that's been shared with me by the inquiry, that relates to Wales, this is hardly surprising.

So, could I ask the First Minister as well—? I was told by the inquiry that Cardiff and Vale University Health Board and the Association of Directors of Social Services Cymru did apply for core participant status, but they were refused that across all modules. Do you think that is a surprising decision given the necessity of having core participants from Wales, like the COVID families, that are able to do things like interrogate the level of expertise that relates to Wales?

Mae gan y cyfranogwyr craidd, rwy'n credu, fynediad ymlaen llaw at adroddiadau'r tystion arbenigol. Efallai y gallai'r Prif Weinidog fy nghywiro os wyf i'n anghywir, ond mae grŵp COVID bereaved families Cymru wedi gweld yr adroddiadau arbenigol hynny sydd wedi cael eu paratoi hyd yn hyn, ac fe wnaethon nhw ddweud yn y gwrandawiad rhagarweiniol—dywedodd eu cynrychiolydd—mai:

'Yr hyn sy'n amlwg o'r holl adroddiadau hyn yw bod y gweinyddiaethau datganoledig, gan gynnwys Cymru, yn derbyn dadansoddiad annigonol ac mewn rhai achosion bron dim dadansoddiad o gwbl.'

Felly, nid fy marn i yn unig yw hi, dyna farn pobl eraill sydd wedi gweld yr adroddiadau a luniwyd hyd yn hyn. Yn seiliedig ar y ffaith, mewn gwirionedd, nad oes unrhyw arbenigedd penodol, yn yr wybodaeth sydd wedi cael ei rhannu â mi gan yr ymchwiliad, sy'n ymwneud â Chymru, nid yw hyn yn fawr o syndod.

Felly, a allwn i ofyn i'r Prif Weinidog hefyd—? Cefais fy hysbysu gan yr ymchwiliad bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro a Chymdeithas Cyfarwyddwyr Gwasanaethau Cymdeithasol Cymru wedi gwneud cais am statws cyfranogwyr craidd, ond gwrthodwyd hynny iddyn nhw ar draws yr holl fodiwlau. A ydych chi'n credu bod hwnnw'n benderfyniad annisgwyl o ystyried yr anghenraid o gael cyfranogwyr craidd o Gymru, fel y teuluoedd COVID, sy'n gallu gwneud pethau fel cwestiynu lefel yr arbenigedd sy'n ymwneud â Chymru?

Well, Llywydd, all core participants to the inquiry have responsibilities that come with being a core participant, and they have rights that come with that as well. That does give core participants rights to see documentation. I don't think it is sensible at all, Llywydd, to try to second-guess the inquiry before it has heard directly from a single witness. The purpose of the inquiry is to come to the conclusions on the matters that the leader of Plaid Cymru has raised this afternoon, and it is in the foothills of that work. Of course, individual contributors to the inquiry will have views. That's why they are core participants. But to quote the views of a single organisation as though that was the end of the matter, when, in fact, what the inquiry is there to do is to take those views, weigh them up against other people's views and itself come to the conclusion—that's why it's been established, that's why it works in the way that it does.

This afternoon, to try to say that something is clear because one participant in an inquiry has a view about it, I think just doesn't understand the way that this is to be conducted. It's not for me—it's not for me, Llywydd—to take a view either on who the inquiry chooses to hear from. It will have weighed up the different applications it has. If anybody believes it's made the wrong judgment, then the person to talk to is the chair of the inquiry, not the First Minister of Wales.

Wel, Llywydd, mae gan holl gyfranogwyr craidd yr ymchwiliad gyfrifoldebau sy'n dod o fod yn gyfranogwr craidd, ac mae ganddyn nhw hawliau sy'n dod gyda hynny hefyd. Mae hynny yn rhoi hawliau i gyfranogwyr craidd weld dogfennau. Nid wyf i'n credu ei bod hi'n synhwyrol o gwbl, Llywydd, ceisio rhagweld yr ymchwiliad cyn iddo glywed yn uniongyrchol gan yr un tyst. Diben yr ymchwiliad yw dod i'r casgliadau ar y materion y mae arweinydd Plaid Cymru wedi eu codi y prynhawn yma, ac mae ar odre'r gwaith hwnnw. Wrth gwrs, bydd gan gyfranwyr unigol at yr ymchwiliad safbwyntiau. Dyna pam maen nhw'n gyfranogwyr craidd. Ond i ddyfynnu safbwyntiau un sefydliad fel pe bai hynny'n ddiwedd ar y mater, pan fo'r ymchwiliad, mewn gwirionedd, yr hyn y mae'r ymchwiliad yno i'w wneud yw cymryd y safbwyntiau hynny, eu pwyso a'u mesur yn erbyn safbwyntiau pobl eraill a dod i'r casgliad ei hun—dyna pam mae wedi cael ei sefydlu, dyna pam mae'n gweithio yn y ffordd honno.

Y prynhawn yma, nid wyf i'n credu bod ceisio dweud bod rhywbeth yn eglur oherwydd bod gan un cyfranogwr mewn ymchwiliad farn arno, yn deall y ffordd y bydd hwn yn cael ei gynnal. Nid fy lle i—nid fy lle i, Llywydd—yw mynegi barn chwaith ar bwy mae'r ymchwiliad yn dewis clywed ganddyn nhw. Bydd wedi pwyso a mesur y gwahanol geisiadau sydd ganddo. Os oes unrhyw un yn credu ei fod wedi gwneud y dyfarniad anghywir, yna'r person i siarad ag ef yw cadeirydd yr ymchwiliad, nid Prif Weinidog Cymru.

14:00

Well, I think it is certainly a reasonable conclusion to come to that the exclusion, so far, of any expert witnesses with particular expertise in Wales, and the exclusion of two important organisations from core participant status, is evidence in favour of the proposition that many of us here and outside this Chamber have represented: that there will be insufficient focus on Wales in this inquiry.

Could I turn to another matter, First Minister? Unite has called on the Welsh Government to convene an emergency summit on the future of bus routes in Wales, which they claim—echoing concerns that we have expressed on these benches—are facing decimation without urgent action on funding. I've heard possibilities that another route may be found to solve this crisis; the important thing is to find the solution. So, can the First Minister illuminate us on that, if possible, and will you heed the call of Unite, and gather all necessary stakeholders to find a way forward that avoids the cataclysmic crisis in terms of the future of bus services that we would want to see avoided at all cost?

Wel, rwy'n credu ei fod yn sicr yn gasgliad rhesymol i ddod iddo bod gwrthod, hyd yn hyn, unrhyw dystion arbenigol ag arbenigedd penodol yng Nghymru, a gwrthod statws cyfranogwyr craidd i ddau sefydliad pwysig, yn dystiolaeth o blaid y gosodiad y mae llawer ohonom ni yma a'r tu allan i'r Siambr hon wedi ei gynrychioli: na fydd digon o bwyslais ar Gymru yn yr ymchwiliad hwn.

A gaf i droi at fater arall, Prif Weinidog? Mae Unite wedi galw ar Lywodraeth Cymru i gynnull uwchgynhadledd frys ar ddyfodol llwybrau bysiau yng Nghymru, y maen nhw'n honni—gan adleisio pryderon yr ydym ni wedi eu mynegi ar y meinciau hyn—sy'n wynebu anrheithiad heb weithredu brys ar gyllid. Rwyf i wedi clywed posibiliadau y gellid dod o hyd i lwybr arall i ddatrys yr argyfwng hwn; y peth pwysig yw dod o hyd i'r ateb. Felly, a all y Prif Weinidog ein goleuo ni ar hynny, os yn bosibl, ac a wnewch chi wrando ar alwad Unite, ac ymgynnull yr holl randdeiliaid angenrheidiol i ddod o hyd i ffordd ymlaen sy'n osgoi'r argyfwng cataclysmig o ran dyfodol gwasanaethau bysiau y byddem ni eisiau ei osgoi ni waeth beth fo'r gost?

Llywydd, that is exactly what the Minister responsible is doing. The Welsh Government talks to the bus providers, to the local authorities, to the unions involved, in exactly that way, looking for any ideas that we can bring together to sustain a bus network here in Wales. But as I explained last week in an answer to a question from Siân Gwenllian, some fundamental facts on the ground have altered. Patronage of the bus network in Wales has not recovered to pre-pandemic levels. Therefore, the income coming into the industry from passengers is not what it was when the current network was being developed. There was emergency funding provided to the Welsh Government while the pandemic was in its crisis phase; that emergency funding is no longer available. We are making money through the Welsh Government's own budget available, so that there is time for the industry and its partners to plan a future that will have to reflect the patronage of the service in Wales. You could not go about this in any other way, and that is a difficult business, with some challenging decisions that the industry, local authorities and others are currently engaged in navigating, and engaged in navigating through the convening power of the Welsh Government.

Llywydd, dyna'n union y mae'r Gweinidog sy'n gyfrifol yn ei wneud. Mae Llywodraeth Cymru yn siarad gyda'r darparwyr bysiau, gyda'r awdurdodau lleol, gyda'r undebau dan sylw, yn yr union ffordd honno, yn chwilio am unrhyw syniadau y gallwn ni ddod at ei gilydd i gynnal rhwydwaith bysiau yma yng Nghymru. Ond fel yr esboniais i yr wythnos diwethaf mewn ateb i gwestiwn gan Siân Gwenllian, mae rhai ffeithiau sylfaenol ar lawr gwlad wedi newid. Nid yw nifer y teithwyr ar y rhwydwaith bysiau yng Nghymru wedi dychwelyd i'r lefelau cyn y pandemig. Felly, nid yw'r incwm sy'n dod i mewn i'r diwydiant gan deithwyr yr un faint ag yr oedd pan oedd y rhwydwaith presennol yn cael ei ddatblygu. Darparwyd cyllid brys i Lywodraeth Cymru tra bod y pandemig yn ei gyfnod argyfwng; nid yw'r cyllid brys hwnnw ar gael mwyach. Rydym ni'n sicrhau bod arian ar gael trwy gyllideb Llywodraeth Cymru ei hun, fel bod amser i'r diwydiant a'i bartneriaid gynllunio dyfodol y bydd yn rhaid iddo adlewyrchu'r niferoedd sy'n defnyddio'r gwasanaeth yng Nghymru. Ni allech fynd ati i wneud hyn mewn unrhyw ffordd arall, ac mae hynny'n fusnes anodd, gyda rhai penderfyniadau anodd y mae'r diwydiant, awdurdodau lleol ac eraill wrthi'n ymgymryd â nhw ar hyn o bryd, ac yn ymgymryd â nhw trwy rym cynnull Llywodraeth Cymru.

Tai Cyngor
Council Houses

3. Beth mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i gynyddu nifer y tai cyngor yng Nghymru? OQ59452

3. What is the Welsh Government doing to increase the number of council houses in Wales? OQ59452

Dirprwy Lywydd, we are committed to supporting local authorities in delivering their housing ambitions. Since 2021, local authorities have been able to access social housing grant, tripling the level of support for Flintshire council, for example, in their ambitious plans to increase council house building for local residents.

Dirprwy Lywydd, rydym ni wedi ymrwymo i gynorthwyo awdurdodau lleol i gyflawni eu huchelgeisiau tai. Ers 2021, mae awdurdodau lleol wedi gallu manteisio ar grant tai cymdeithasol, gan dreblu lefel y cymorth i Gyngor Sir y Fflint, er enghraifft, yn eu cynlluniau uchelgeisiol i gynyddu'r gwaith o adeiladu tai cyngor i drigolion lleol.

I'm grateful to the First Minister for his answer. People need secure housing and that is exactly what council housing is. If we look over the border in England, they continue to sell off more social housing than is being built, putting people in incredibly precarious positions. I know, Llywydd, interested Members will have read the recent article I wrote for Nation.Cymru about the trauma that results from being evicted: people's lives being turned upside down as they are moved away from their schools, their families, GPs, and those wider support networks that we are all familiar with.

First Minister, it was 20 years ago yesterday when Dad was first elected to the then National Assembly for Wales, and I know you worked extremely closely with him as Welsh Government Ministers to set and deliver ambitious targets for social housing house building, and I would ask you today to commit again to setting such targets, but going further and looking at the future development of a more trauma-informed approach when it comes to housing policy in Wales.

Rwy'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am ei ateb. Mae pobl angen tai diogel a dyna'n union yw tai cyngor. Os edrychwn ni dros y ffin yn Lloegr, maen nhw'n parhau i werthu mwy o dai cymdeithasol nag sy'n cael eu hadeiladu, gan roi pobl mewn sefyllfaoedd anhygoel o ansicr. Gwn, Llywydd, y bydd Aelodau sydd â diddordeb wedi darllen yr erthygl ddiweddar a ysgrifennais i Nation.Cymru am y trawma sy'n deillio o gael eich troi allan: bywydau pobl yn cael eu troi wyneb i waered wrth iddyn nhw gael eu symud oddi wrth eu hysgolion, eu teuluoedd, meddygon teulu, a'r rhwydweithiau cymorth ehangach hynny yr ydym ni i gyd yn gyfarwydd â nhw.

Prif Weinidog, roedd hi'n 20 mlynedd yn ôl ddoe pan gafodd Dad ei ethol i Gynulliad Cenedlaethol Cymru fel yr oedd, am y tro cyntaf, a gwn eich bod chi wedi gweithio'n eithriadol o agos ag ef fel Gweinidogion Llywodraeth Cymru i bennu a chyflawni targedau uchelgeisiol ar gyfer adeiladu tai cymdeithasol, a byddwn yn gofyn i chi heddiw ymrwymo eto i bennu targedau o'r fath, ond gan fynd ymhellach ac edrych ar ddatblygu dull yn y dyfodol sy'n fwy ystyriol o drawma o ran polisi tai yng Nghymru.

14:05

Dirprwy Lywydd, I thank Jack Sargeant for those important points. He is right to point in this instance to what goes on across the border, where the Government's own most recent figures show that one house is being built for every two that are still being sold through right to buy.

Now, when Carl Sargeant became the Minister responsible for housing in Wales in 2016, I was the finance Minister, and Jack Sargeant is absolutely right: one of my very first conversations as finance Minister—I occupied the office directly next door to Carl—was when he came through the door to tell me that he needed an awful lot of money in order to meet the Welsh Government's ambitious targets for 20,000 affordable homes built in that 2016 term. Of course, in the end, partly as a result of those discussions, we exceeded that target and built 23,000 affordable homes in that Senedd term. But as well as taking responsibility for the house building programme, the social house building programme, Carl Sargeant was also responsible for taking the legislation through the Senedd that abolished the right to buy here in Wales. I read recently the statement that Rebecca Evans made when she actually brought the Bill to its very final stages here. She said in her statement, Dirprwy Lywydd:

'I'd also like to say how pleased Carl Sargeant would have been to see the Bill reach the final stage. He believed passionately in protecting our social housing stock for those who need it most,'

and that's exactly what that decision meant. Here in Wales, from the figures that we have available, between 2008 and 2011 local authorities in Wales built 128 homes. In the three years for which the most recent figures are available, 2019 to 2020, local authorities built 1,376 houses—over 1,000 more than at the start of the period to which Jack Sargeant has referred. And there is more to come, Dirprwy Lywydd, as here in Wales we make sure that our focus is on building homes for those who are most in need. Eighty-two per cent of new affordable housing in Wales in the last year was social housing. In England, that figure was 13 per cent. That just sums up the contrast between our focus on those most in need and what goes on across our border.

Dirprwy Lywydd, diolch i Jack Sargeant am y pwyntiau pwysig yna. Mae'n iawn i gyfeirio yn yr achos hwn at yr hyn sy'n digwydd dros y ffin, lle mae ffigurau diweddaraf y Llywodraeth ei hun yn dangos bod un tŷ yn cael ei adeiladu ar gyfer pob dau sy'n dal i gael eu gwerthu drwy'r hawl i'w brynu.

Nawr, pan ddaeth Carl Sargeant yn Weinidog â chyfrifoldeb dros dai yng Nghymru yn 2016, fi oedd y Gweinidog cyllid, ac mae Jack Sargeant yn llygad ei le: un o fy sgyrsiau cyntaf fel Gweinidog Cyllid—roeddwn i yn y swyddfa yn union drws nesaf i Carl—oedd pan ddaeth drwy'r drws i ddweud wrthyf i fod angen llawer iawn o arian arno er mwyn cyrraedd targedau uchelgeisiol Llywodraeth Cymru o 20,000 o dai fforddiadwy wedi'u hadeiladu yn y tymor hwnnw yn 2016. Wrth gwrs, yn y pen draw, yn rhannol o ganlyniad i'r trafodaethau hynny, fe wnaethom ni ragori ar y targed hwnnw ac adeiladu 23,000 o dai fforddiadwy yn nhymor y Senedd honno. Ond yn ogystal â chymryd cyfrifoldeb am y rhaglen adeiladu tai, y rhaglen adeiladu tai cymdeithasol, Carl Sargeant hefyd oedd yn gyfrifol am gymryd y ddeddfwriaeth drwy'r Senedd a ddiddymodd yr hawl i brynu yma yng Nghymru. Darllenais yn ddiweddar y datganiad a wnaeth Rebecca Evans pan ddaeth hi â'r Bil i'w gamau olaf un yma mewn gwirionedd. Dywedodd yn ei datganiad, Dirprwy Lywydd:

'Hoffwn hefyd ddweud pa mor falch y byddai Carl Sargeant o weld y Bil yn cyrraedd y cam terfynol. Bu'n frwdfrydig iawn dros ddiogelu ein stoc o dai cymdeithasol ar gyfer y rhai sydd ei hangen fwyaf,'

a dyna'n union oedd y penderfyniad hwnnw yn ei olygu. Yma yng Nghymru, o'r ffigurau sydd gennym ni ar gael, rhwng 2008 a 2011 adeiladodd awdurdodau lleol yng Nghymru 128 o gartrefi. Yn y tair blynedd y mae'r ffigurau diweddaraf ar gael ar eu cyfer, 2019 i 2020, adeiladodd awdurdodau lleol 1,376 o dai—dros 1,000 yn fwy nag ar ddechrau'r cyfnod y mae Jack Sargeant wedi cyfeirio ato. Ac mae mwy i ddod, Dirprwy Lywydd, wrth i ni wneud yn siŵr yma yng Nghymru bod ein pwyslais ar adeiladu cartrefi ar gyfer y rhai sydd â'r angen mwyaf. Tai cymdeithasol oedd 82 y cant o dai fforddiadwy newydd yng Nghymru yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Yn Lloegr, 13 y cant oedd y ffigur hwnnw. Mae hynny'n crynhoi'r gwrthgyferbyniad rhwng ein pwyslais ni ar y rhai sydd fwyaf mewn angen a'r hyn sy'n digwydd dros ein ffin.

I was also elected here for the first time 20 years ago, and I remember drinking a sociable drink with your father when we both arrived. [Laughter.]

But successive independent reports have shown that Wales needs 12,000 or more new homes annually if we're to break the housing crisis, which did not exist in 1999. StatsWales's figures show that the number of new social homes delivered in Wales during the first 12 years of devolved Labour Government was down 73 per cent on the number of new social homes delivered in Wales during the 12 years of UK Conservative Government up to 1997. The 2012 housing review said it was the Welsh Government itself that gave housing a lower priority in its overall budgets, so that by 2010 it had by far the lowest proportional level of housing expenditure of any of the four UK countries. Even last year, only 5,065 new homes of all tenures were registered in Wales. The UK Conservative-led Government after 2010 allowed local authorities to exit the housing revenue account system and invest in new council housing. In 2018, the UK Conservative Government announced that the local authority housing revenue account borrowing cap could be lifted. That's why there are more council houses now. But how will you ensure that Welsh local authorities work with housing associations to maximise the number of new social homes this can now deliver?

Cefais innau fy ethol yma am y tro cyntaf 20 mlynedd yn ôl hefyd, ac rwy'n cofio yfed diod gymdeithasol gyda'ch tad pan gyrhaeddodd y ddau ohonom ni. [Chwerthin.]

Ond mae adroddiadau annibynnol olynol wedi dangos bod Cymru angen 12,000 neu fwy o gartrefi newydd bob blwyddyn os ydym ni'n mynd i ddatrys yr argyfwng tai, nad oedd yn bodoli ym 1999. Mae ffigurau StatsCymru yn dangos bod nifer y cartrefi cymdeithasol newydd a ddarparwyd yng Nghymru yn ystod 12 mlynedd gyntaf Llywodraeth Lafur ddatganoledig 73 y cant yn is na nifer y cartrefi cymdeithasol newydd a ddarparwyd yng Nghymru yn ystod 12 mlynedd Llywodraeth Geidwadol y DU hyd at 1997. Dywedodd adolygiad tai 2012 mai Llywodraeth Cymru ei hun a roddodd flaenoriaeth is i dai yn ei chyllidebau cyffredinol, fel bod ganddi'r lefel gymesur isaf o bell ffordd o wariant ar dai o unrhyw un o bedair gwlad y DU. Hyd yn oed y llynedd, dim ond 5,065 o gartrefi newydd o bob deiliadaeth a gofrestrwyd yng Nghymru. Caniataodd Llywodraeth y DU dan arweiniad y Ceidwadwyr ar ôl 2010 i awdurdodau lleol adael y system cyfrifon refeniw tai a buddsoddi mewn tai cyngor newydd. Yn 2018, cyhoeddodd Llywodraeth Geidwadol y DU y gellid codi cap benthyg cyfrifon refeniw tai awdurdodau lleol. Dyna pam mae mwy o dai cyngor nawr. Ond sut gwnewch chi sicrhau bod awdurdodau lleol Cymru yn gweithio gyda chymdeithasau tai i sicrhau y gall hyn nawr ddarparu'r nifer fwyaf posibl o gartrefi cymdeithasol newydd?

Dirprwy Lywydd, the world moves on, and some of the points that Mark Isherwood made—. I congratulate him, by the way, on his 20 years here in the Senedd. In the figures for the last available year, 2021-22, Wales spent 2.8 per cent of our Government expenditure on housing, and the figure in England had fallen to 1.6 per cent. So, Wales is certainly not at the bottom of that expenditure league. We wanted to see more houses built in Wales by local authorities and by housing associations for those who need an affordable home to rent.

Last week, the leader of Plaid Cymru and I were in Haverfordwest together, looking at some of the housing initiatives that have been taken as a result of the co-operation agreement. We went to see an estate where the local authority, using money from the Welsh Government, has been able to secure nearly 50 houses that were previously used by the Ministry of Defence, but were being rented in the private rented sector. Now they will be social homes. We spoke to one of the very first people to be offered a tenancy in one of those homes, and he was far more eloquent than I can be about the difference it made having the local authority as his landlord, both because the rent was lower, at a social rent, but the security that it gave him and his family. It's more of that sort of development that we want to see here in Wales.

Dirprwy Lywydd, mae'r byd yn symud ymlaen, ac mae rhai o'r pwyntiau a wnaeth Mark Isherwood—. Rwy'n ei longyfarch, gyda llaw, ar ei 20 mlynedd yma yn y Senedd. Yn y ffigurau ar gyfer y flwyddyn ddiwethaf sydd ar gael, 2021-22, gwariodd Cymru 2.8 y cant o wariant ein Llywodraeth ar dai, ac roedd y ffigur yn Lloegr wedi gostwng i 1.6 y cant. Felly, yn sicr, nid yw Cymru ar waelod y gynghrair wariant honno. Roeddem ni eisiau gweld mwy o dai yn cael eu hadeiladu yng Nghymru gan awdurdodau lleol a gan gymdeithasau tai i'r rhai sydd angen cartref fforddiadwy i'w rentu.

Yr wythnos diwethaf, roedd arweinydd Plaid Cymru a minnau yn Hwlffordd gyda'n gilydd, yn edrych ar rai o'r mentrau tai yr ymgymerwyd â nhw o ganlyniad i'r cytundeb cydweithio. Aethom ni i weld ystad lle mae'r awdurdod lleol, gan ddefnyddio arian gan Lywodraeth Cymru, wedi gallu sicrhau bron i 50 o dai a oedd yn cael eu defnyddio gan y Weinyddiaeth Amddiffyn gynt, ond a oedd yn cael eu rhentu yn y sector rhentu preifat. Byddan nhw'n gartrefi cymdeithasol nawr. Cawsom sgwrs gydag un o'r bobl gyntaf un i gael cynnig tenantiaeth yn un o'r cartrefi hynny, ac roedd yn llawer mwy huawdl nag y gallaf i fod am y gwahaniaeth yr oedd yn ei wneud cael yr awdurdod lleol fel ei landlord, oherwydd bod y rhent yn is, ar rent cymdeithasol, ond y sicrwydd yr oedd yn ei roi iddo ef a'i deulu. Mwy o'r math hwnnw o ddatblygiad yr ydym ni eisiau ei weld yma yng Nghymru.

14:10

Diolch i Jack am y cwestiwn. Wrth gwrs, un ffordd fedrwn ni ei defnyddio er mwyn datblygu tai fforddiadwy, rhatach, ac ar sgêl ydy defnyddio tai modiwlar. Dwi'n gwybod eich bod chi wedi bod mewn partneriaeth efo Grŵp Cynefin rhai blynyddoedd yn ôl i ddatblygu tai modiwlar, felly pa wersi ydych chi wedi'u dysgu o'r peilot yna ac unrhyw beilot arall sydd wedi bod yma yng Nghymru ar ddatblygu tai modiwlar? Ac a fedrwn ni edych ymlaen i'r dyfodol i weld mwy o dai o'r math yma yn cael eu hadeiladu?

Thank you to Jack for the question. Of course, one way we could develop cheaper, affordable housing at scale is to use modular homes. Now, I know that you've been in partnership with Grŵp Cynefin some years ago to develop modular housing. So, what lessons have you learned from that pilot and any other pilots that may have been had here in Wales on the development of modular housing? And can we look forward to seeing more homes of this kind being built in the future?

Wel, diolch i Mabon ap Gwynfor, a dwi wedi darllen pethau ar y peilot sydd gyda ni i ddefnyddio, fel mae'n dweud yn Saesneg, modern methods of construction. Mae hynny'n cynnwys tai modiwlar, ond nifer o bethau eraill hefyd. Mae lot o ddiddordeb yn y maes yma yng Nghymru gan bobl dramor, er enghraifft cwmnïau o Japan sydd wedi bod draw yng Nghymru yn gweld sut maen nhw'n gallu ein helpu ni i ddefnyddio ffyrdd newydd i adeiladu tai i bobl, nid jest yng nghefn gwlad, wrth gwrs, ond dros Gymru i gyd. Mae tai modiwlar yn rhan o'r cynlluniau sydd gyda ni, ond yn fwy na hynny, mae'n rhan o'n huchelgais ni i ddefnyddio nifer o ffyrdd newydd sy'n gallu tynnu mwy o dai mas o'r buddsoddiadau rydym ni wedi eu rhoi yn y maes hwn ac yn mynd i'w rhoi drwy gyfnod y Senedd hon i gyd.

Well, I thank Mabon ap Gwynfor, and I have read about the pilot that we have to use, as it says in English, modern methods of construction. That includes modular homes, but a number of other things as well. There's a great deal of interest in this field in Wales from abroad, for example, including companies from Japan who have been over in Wales to see how they can help us to use these novel methods to construct homes for people, not just in rural areas, of course, but across all of Wales. Modular homes are part of the plans that we have, but more than that, they're part of the ambition that we have to use these various novel methods to derive more homes from the investments that we have made in housing and the investments that we will make throughout this Senedd term.

Dyfodol Maes Awyr Caerdydd
The Future of Cardiff Airport

4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddyfodol Maes Awyr Caerdydd? OQ59425

4. Will the First Minister make a statement on the future of Cardiff Airport? OQ59425

I thank the Member for that, Dirprwy Llywydd. We remain committed to supporting the airport to recover from the impact of the pandemic and become a self-sustaining vital piece of Wales's national infrastructure. Recent announcements of more services and flights demonstrate that Welsh passengers have increasing opportunities to fly from closer to home.

Diolch i'r Aelod am hynna, Dirprwy Lywydd. Rydym ni'n dal i fod wedi ymrwymo i gynorthwyo'r maes awyr i adfer yn sgil effaith y pandemig a dod yn ddarn hanfodol hunangynhaliol o seilwaith cenedlaethol Cymru. Mae cyhoeddiadau diweddar o fwy o wasanaethau a hediadau yn dangos bod gan deithwyr Cymru gyfleoedd cynyddol i hedfan o le agosach i'w cartrefi.

Thanks, First Minister. First Minister, it's no secret that I firmly believe that Cardiff Airport has been a huge waste of money, with more than £200 million of taxpayers' cash pumped into it over the years. In my eyes, the best place for it is indeed in the private sector where it might actually stand some chance of success. Nearly £43 million has been given to the airport from the Welsh Government as part of the rescue and recovery package to help it become more profitable in future. The airport is yet to reach a level of annual profitability. With Wizz Air's recent withdrawal of services, we have been told that the airport's pathway to profit could be longer than indeed expected and anticipated. First Minister, this is a failing airport. At what point does one stop throwing good money after bad and call time of death on this particular Welsh Government vanity project?

Diolch, Prif Weinidog. Prif Weinidog, nid yw'n gyfrinach fy mod i'n credu'n gryf bod Maes Awyr Caerdydd wedi bod yn wastraff enfawr o arian, gyda mwy na £200 miliwn o arian trethdalwyr wedi cael ei bwmpio iddo dros y blynyddoedd. O'm safbwynt i, y lle gorau iddo yn wir yw'r sector preifat lle gallai fod â rhywfaint o obaith o lwyddiant. Rhoddwyd bron i £43 miliwn i'r maes awyr gan Lywodraeth Cymru yn rhan o'r pecyn achub ac adfer i'w helpu i ddod yn fwy proffidiol yn y dyfodol. Nid yw'r maes awyr wedi cyrraedd lefel o broffidioldeb blynyddol eto. Ar ôl i Wizz Air dynnu gwasanaethau yn ôl yn ddiweddar, dywedwyd wrthym ni y gallai llwybr y maes awyr i wneud elw fod yn hwy na'r hyn a ddisgwyliwyd ac a ragwelwyd yn wir. Prif Weinidog, mae hwn yn faes awyr sy'n methu. Ar ba bwynt y mae rhywun yn rhoi'r gorau i daflu arian da ar ôl drwg a galw amser marwolaeth y prosiect balchder penodol hwn gan Lywodraeth Cymru?

Well, Llywydd, the Conservative Party in Wales have always been the enemy of the airport. They have been ever since it was taken into public ownership, rescued from the private sector. Rescued from the private sector, where the airport was in terminal decline. Since then, and up to the onset of the pandemic, the airport was recovering that position rapidly. And far from being a failing airport, what have we seen in recent weeks? We have seen a new daily flight open between Cardiff and Orly airport in Paris, we have seen 40,000 more holiday places going from Cardiff as a result of TUI's investment, and we see a new route between Cardiff and Belfast daily as a result of Ryanair's confidence in the airport. Airport operators have confidence in Cardiff; what a shame the Welsh Conservative Party can't be part of that, rather than constantly talking the airport down.

Wel, Llywydd, mae'r Blaid Geidwadol yng Nghymru wedi bod yn elyn i'r maes awyr erioed. Maen nhw wedi bod ers iddo gael ei gymryd i berchnogaeth gyhoeddus, wedi'i achub o'r sector preifat. Wedi'i achub o'r sector preifat, lle'r oedd y maes awyr yn dirywio'n angheuol. Ers hynny, a hyd at ddechrau'r pandemig, roedd y maes awyr yn adfer y sefyllfa honno yn gyflym. Ac yn bell o fod yn faes awyr sy'n methu, beth ydym ni wedi ei weld yn ystod yr wythnosau diwethaf? Rydym ni wedi gweld hediad dyddiol newydd yn agor rhwng Caerdydd a maes awyr Orly ym Mharis, rydym ni wedi gweld 40,000 yn rhagor o leoedd gwyliau yn mynd o Gaerdydd o ganlyniad i fuddsoddiad TUI, ac rydym ni'n gweld llwybr newydd rhwng Caerdydd a Belfast yn ddyddiol o ganlyniad i hyder Ryanair yn y maes awyr. Mae gan weithredwyr meysydd awyr hyder yng Nghaerdydd; mae'n drueni na all Plaid Geidwadol Cymru fod yn rhan o hynny, yn hytrach na bychanu'r maes awyr yn barhaus.

14:15

I was delighted, First Minister, to use Cardiff Airport last week when coming back from Dublin, as I used Cardiff Airport last month to attend meetings in Brussels. Do you agree with me that it is the role of governments to invest in our infrastructure? I was very taken by the work of Ben Houchen, the Conservative mayor in Tees Valley, who has invested in operational expenditure in Teesside airport, who has invested in the capital of Teesside airport, who has extended a loan facility to Teesside airport, and who has provided additional pandemic support for Teesside airport. 'A good Conservative policy' he called it. I have to say, I didn't spend much time watching the Conservative conference over the weekend—[Interruption.] Presiding Officer, they haven't won in Wales since 1859, so I didn't see the point. But what I was taken by was the transport Minister from the UK, Richard Holden, who congratulated Ben Houchen on his investment in Teesside airport—a good policy, supporting local facilities, rather than being driven by a questioning ideology. And for the record, Teesside airport has 173,000 passengers and receives all that Conservative support, and Cardiff Airport has over 900,000 passengers every year and has no support from the Conservative Party at all.

Roeddwn i wrth fy modd, Prif Weinidog, yn defnyddio Maes Awyr Caerdydd yr wythnos diwethaf wrth ddod yn ôl o Ddulyn, gan fy mod i wedi defnyddio Maes Awyr Caerdydd fis diwethaf i fynd i gyfarfodydd ym Mrwsel. Ydych chi'n cytuno â mi mai rôl llywodraethau yw buddsoddi yn ein seilwaith? Gwnaeth gwaith Ben Houchen, y maer Ceidwadol yn Nyffryn Tees, sydd wedi buddsoddi mewn gwariant gweithredol ym maes awyr Teesside, sydd wedi buddsoddi yng nghyfalaf maes awyr Teesside, sydd wedi cynnig cyfleuster benthyg i faes awyr Teesside, ac sydd wedi darparu cefnogaeth pandemig ychwanegol i faes awyr Teesside, argraff arnaf i. 'Polisi Ceidwadol da' gwnaeth ef ei alw. Mae'n rhaid i mi ddweud, ni wnes i dreulio llawer o amser yn gwylio cynhadledd y Ceidwadwyr dros y penwythnos—[Torri ar draws.] Llywydd, nid ydyn nhw wedi ennill yng Nghymru ers 1859, felly nid oeddwn i'n gweld y pwynt. Ond yr hyn y gwnaeth argraff arnaf i oedd Gweinidog trafnidiaeth y DU, Richard Holden, a longyfarchodd Ben Houchen ar ei fuddsoddiad ym maes awyr Teesside—polisi da, yn cefnogi cyfleusterau lleol, yn hytrach na chael ei ysgogi gan ideoleg sy'n cwestiynu. Ac ar gyfer y cofnod, mae gan faes awyr Teesside 173,000 o deithwyr ac mae'n cael yr holl gefnogaeth honno gan y Ceidwadwyr, ac mae gan Faes Awyr Caerdydd dros 900,000 o deithwyr bob blwyddyn ac nid oes ganddo unrhyw gefnogaeth gan y Blaid Geidwadol o gwbl.

I thank Alun Davies for that. I heard Members from the Conservative benches shouting as he spoke; I understand they're not used to addressing audiences as large as this Chamber, but there's probably no need to shout.

I don't think I can do any better than to quote the Conservative mayor Ben Houchen himself. He said:

'You can't just run away from an airport and turn your back on the staff who have worked their socks off to keep the airport flying over the years'.

We agree with him. In other places, where more sensible voices are to be heard, people understand that a regional airport is an essential part of the transport infrastructure. It's certainly important for Wales as a nation to have Cardiff Airport. We will go on investing, we will go on supporting. It would be useful, I think, for colleagues on the Conservative benches here to speak to their colleague in Teesside.

Diolch i Alun Davies am hynna. Clywais i Aelodau o'r meinciau Ceidwadol yn gweiddi wrth iddo siarad; rwy'n deall nad ydyn nhw wedi arfer ag annerch cynulleidfaoedd mor fawr â'r Siambr hon, ond mae'n debyg nad oes angen gweiddi.

Nid ydw i'n credu y gallaf i wneud yn well na dyfynnu'r maer Ceidwadol Ben Houchen ei hun. Dywedodd ef:

"Ni allwch chi gilio rhag maes awyr a throi eich cefn ar y staff sydd wedi gweithio'n ddiwyd er mwyn cadw'r maes awyr ar agor dros y blynyddoedd'.

Rydyn ni'n cytuno ag ef. Mewn llefydd eraill, lle mae lleisiau mwy synhwyrol i'w clywed, mae pobl yn deall bod maes awyr rhanbarthol yn rhan hanfodol o seilwaith trafnidiaeth. Yn sicr mae'n bwysig bod gan Gymru fel cenedl Faes Awyr Caerdydd. Byddwn i'n parhau i fuddsoddi, byddwn ni'n parhau i gefnogi. Byddai'n ddefnyddiol, rwy'n credu, i gyd-Aelodau ar y meinciau Ceidwadol yma siarad â'u cydweithiwr yn Teesside.

Mae cwestiwn 5 [OQ59455] wedi'i dynnu yn ôl, felly cwestiwn 6, James Evans.

Question 5 [OQ59455] has been withdrawn, so question 6, James Evans.
 

Peilonau Bute Energy
Bute Energy Pylons

6. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am safbwynt Llywodraeth Cymru ar gynigion Bute Energy ar gyfer peilonau yng nghanolbarth Cymru? OQ59435

6. Will the First Minister provide an update on the Welsh Government's position on Bute Energy's proposals for pylons in mid Wales? OQ59435

The Welsh Government's position on the Bute Energy proposals is that they are likely to be a development of national significance. Welsh Ministers are the decision makers on such developments and, as a result, I am unable to comment on the specifics of this proposal.

Safbwynt Llywodraeth Cymru ar gynigion Bute Energy yw eu bod yn debygol o fod yn ddatblygiad o arwyddocâd cenedlaethol. Gweinidogion Cymru yw'r rhai sy'n gwneud y penderfyniadau ar ddatblygiadau o'r fath, ac o ganlyniad, nid wyf i'n gallu gwneud sylw ar fanylion y cynnig hwn.

I'd like to thank the First Minister for his answer. Since Bute Energy and Green GEN Cymru's proposals to erect 60 miles of pylons across my constituency, I've been inundated with e-mails from constituents who are very concerned about the scheme. As you said, this application, when it comes forward, will be via the DNS process, but many of my residents are concerned, as Welsh Government Ministers have previously overruled local planning committees and the planning inspector to grant applications against planning advice, such as Hendy windfarm, because they said that delivering renewable energy was a material consideration, and the Minister didn't agree with what the planning inspector said. First Minister, how can my residents be assured that the Welsh Labour Government will listen to communities and follow planning advice when determining a development of national significance?

Hoffwn ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ateb. Ers cynigion Bute Energy a Green GEN Cymru i godi 60 milltir o beilonau ar draws fy etholaeth, mae llif o negeseuon e-bost wedi fy nghyrraedd oddi wrth etholwyr sy'n bryderus iawn am y cynllun. Fel y dywedoch chi, bydd y cais hwn, pan caiff ei gyflwyno, yn dod drwy'r broses datblygiad o arwyddocâd cenedlaethol, ond mae llawer o fy mhreswylwyr yn poeni, gan fod Gweinidogion Llywodraeth Cymru wedi diystyru pwyllgorau cynllunio lleol a'r arolygydd cynllunio yn y gorffennol gan ganiatáu ceisiadau yn erbyn cyngor cynllunio, fel fferm wynt Hendy, oherwydd iddyn nhw ddweud bod darparu ynni adnewyddadwy yn ystyriaeth berthnasol, ac nid oedd y Gweinidog yn cytuno â'r hyn a ddywedodd yr arolygydd cynllunio. Prif Weinidog, sut gall fy nhrigolion fod yn sicr y bydd Llywodraeth Lafur Cymru yn gwrando ar gymunedau ac yn dilyn cyngor cynllunio wrth benderfynu ar ddatblygiad o arwyddocâd cenedlaethol?

Any decisions that any Welsh Government Minister makes in such a context are challengeable through the courts. We are always open to judicial review if we do not act in accordance with the established procedures. That certainly means that we take into account the views of people who are affected by planning decisions. That is the confidence that people locally can have. We operate by open, available, challengeable decisions, and we do so always in a way that makes us confident that we are abiding by all the requirements of the law.

Mae unrhyw benderfyniadau mae unrhyw Weinidog Llywodraeth Cymru'n ei wneud yn y fath gyd-destun yn agored i her drwy'r llysoedd. Rydyn ni bob amser yn agored i adolygiad barnwrol os nad ydyn ni'n gweithredu yn unol â'r gweithdrefnau sefydledig. Yn sicr mae hynny'n golygu ein bod ni'n ystyried barn pobl yr effeithir arnyn nhw gan benderfyniadau cynllunio. Dyna'r hyder y gall pobl leol ei gael. Rydyn ni'n gweithredu drwy benderfyniadau agored, sydd ar gael, ac yn agored i her, ac rydyn ni'n gwneud hynny bob amser mewn ffordd sy'n ein gwneud ni'n ffyddiog ein bod ni'n cadw at holl ofynion y gyfraith.

14:20
Ansicrwydd Bwyd
Food Insecurity

7. Pa gamau mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i daclo ansicrwydd bwyd yng Ngorllewin De Cymru? OQ59457

7. What action is the Welsh Government taking to tackle food insecurity in South Wales West? OQ59457

I thank the Member for that. Food insecurity in Wales is addressed through investment in the food manufacturing industry, supporting agriculture and providing significant support to a wide variety of community projects.

Diolch i'r Aelod am hynna. Ymdrinnir â diffyg diogeledd bwyd yng Nghymru drwy fuddsoddi yn y diwydiant gweithgynhyrchu bwyd, cefnogi amaeth a darparu cefnogaeth sylweddol i amrywiaeth eang o brosiectau cymunedol.

Diolch am yr ymateb yna, Brif Weinidog.

Thank you for that response, First Minister.

I'll declare an interest, Dirprwy Lywydd, as member of Baobab Bach, a network of community food pantries in Bridgend. The current situation is hand to mouth for community pantries in my region and surplus food shortages are acute. One community pantry that does transformational work in my region is Baobab Bach, and I was grateful for the Minister for social justice's visit down to the community pantry in Pencoed. They've reported a reduction of anywhere between 50 per cent and 90 per cent to their normal supply from FareShare across all their pantries. Meanwhile, the demand is 40 per cent higher than this time last year. FareShare haven't been able to give them an update or tell them for how long the situation will persist, meaning that Baobab Bach and other community pantries are unable to plan ahead and are now using contingency and unrestricted funds to supplement the shortfall. What further support is available from the Welsh Government for community pantries when it comes to procuring food? Because they are all struggling to provide affordable food at this moment in time. 

Rwyf am ddatgan buddiant, Dirprwy Lywydd, fel aelod o Baobab Bach, rhwydwaith o bantrïau bwyd cymunedol ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Mae'r sefyllfa bresennol o'r llaw i'r genau ar gyfer pantrïau cymunedol yn fy rhanbarth i ac mae prinder bwyd dros ben yn enbyd. Un pantri cymunedol sy'n gwneud gwaith trawsnewidiol yn fy rhanbarth i yw Baobab Bach, ac roeddwn i'n ddiolchgar am ymweliad y Gweinidog cyfiawnder cymdeithasol i'r pantri cymunedol ym Mhencoed. Maen nhw wedi nodi gostyngiad o unrhyw beth rhwng 50 y cant a 90 y cant i'w cyflenwad arferol o FareShare ledled eu holl bantrïau. Yn y cyfamser, mae'r galw 40 y cant yn uwch na'r adeg hon y llynedd. Nid yw FareShare wedi gallu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf iddyn nhw na dweud wrthyn nhw am ba mor hir y bydd y sefyllfa'n parhau, sy'n golygu nad yw Baobab Bach a phantrïau cymunedol eraill yn gallu cynllunio ymlaen llaw ac maen nhw nawr yn defnyddio cronfeydd wrth gefn a heb gyfyngiadau i leihau'r diffyg. Pa gymorth arall sydd ar gael gan Lywodraeth Cymru ar gyfer pantrïau cymunedol o ran casglu bwyd? Oherwydd mae pob un yn ei chael hi'n anodd darparu bwyd fforddiadwy ar hyn o bryd. 

The account that Luke Fletcher has offered us is repeated in many parts of Wales, where a combination of rapidly rising demand and the impact on household budgets of inflation means that donations into foodbanks and other forms of community initiatives are much harder to sustain. I know the Minister was very glad to make that visit, with the local Member, Huw Irranca-Davies, as well, to hear first-hand from people as to how they are doing everything they can to make up that shortfall. The Welsh Government has invested nearly £19 million in community food organisations since 2019. Last year alone, that figure was nearly £6 million, of which £0.5 million was directly for food purchases, so that those organisations seeking to provide help to people that are unable to meet that demand through donations or food pantry arrangements using good-quality surplus food could supplement that with money directly from the Welsh Government. We continue to review that situation all the time. It is a very, very difficult position for many families in our communities, and the systems set up to try to assist them are undoubtedly struggling under that combination of increasing demand and reducing availability of help from private individuals who are themselves under pressure because of the current cost-of-living crisis.

Mae'r wybodaeth y mae Luke Fletcher wedi'i chynnig i ni yn cael ei hailadrodd mewn sawl rhan o Gymru, lle mae cyfuniad o alw sy'n codi'n gyflym ac effaith chwyddiant ar gyllidebau cartrefi yn golygu bod rhoddion i fanciau bwyd a mathau eraill o fentrau cymunedol yn llawer anoddach eu cynnal. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog yn falch iawn o wneud yr ymweliad hwnnw, gyda'r Aelod lleol, Huw Irranca-Davies, hefyd, i glywed o lygad y ffynnon gan bobl ynglŷn â sut maen nhw'n gwneud popeth o fewn eu gallu i wneud yn iawn am y diffyg hwnnw. Mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi bron i £19 miliwn mewn sefydliadau bwyd cymunedol ers 2019. Y llynedd yn unig, roedd y ffigur hwnnw bron i £6 miliwn, ac roedd £0.5 miliwn ohono'n uniongyrchol ar gyfer prynu bwyd, fel y gallai'r sefydliadau hynny sy'n ceisio darparu cymorth i bobl nad ydyn nhw'n gallu bodloni'r galw hwnnw drwy roddion neu drefniadau pantrïau bwyd gan ddefnyddio bwyd dros ben o ansawdd da ychwanegu at hynny gydag arian gan Lywodraeth Cymru yn uniongyrchol. Rydyn ni'n parhau i adolygu'r sefyllfa honno drwy'r amser. Mae'n sefyllfa anodd iawn, iawn i lawer o deuluoedd yn ein cymunedau ni, ac mae'r systemau sydd wedi'u sefydlu i geisio rhoi cymorth iddyn nhw, heb os, yn ei chael hi'n anodd o dan y cyfuniad hwnnw o alw cynyddol a chymorth yn lleihau gan unigolion preifat sydd eu hunain o dan bwysau oherwydd yr argyfwng costau byw presennol.

Diolch. First Minister—. I'm so sorry, I've got—.

Diolch. Prif Weinidog—. Mae'n ddrwg iawn gennyf i, mae gennyf i—.

You need to read the question on the paper. 

Mae angen i chi ddarllen y cwestiwn ar y papur. 

Yes, sorry. As many in this Chamber have already seen, the cost-of-living crisis—

Oes, mae'n ddrwg gennyf i. Fel y gwelodd llawer yn y Siambr hon eisoes, mae'r argyfwng costau byw—

No, no. The question is, 'How is the Welsh Government tackling the cost-of-living crisis for people in Bridgend?'

Na na. Y cwestiwn yw, 'Sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael â'r argyfwng costau byw i bobl ym Mhen-y-bont ar Ogwr?'

Costau Byw
The Cost of Living

8. Sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael â'r argyfwng costau byw i bobl ym Mhen-y-bont? OQ59420

8. How is the Welsh Government tackling the cost-of-living crisis for people in Bridgend? OQ59420

Thank you. I'm so sorry.

Diolch. Mae'n wir ddrwg gennyf i.

Thank you. I've heard the question, Dirprwy Lywydd. The Welsh Government supports vulnerable households in Bridgend, and throughout Wales, to manage the cost-of-living crisis. We invest in programmes to alleviate financial hardship, maximise individual income and keep money in the pockets of Welsh citizens. 

Diolch. Rydw i wedi clywed y cwestiwn, Dirprwy Lywydd. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi aelwydydd sy'n agored i niwed ym Mhen-y-bont ar Ogwr, a ledled Cymru, i reoli'r argyfwng costau byw. Rydyn ni'n buddsoddi mewn rhaglenni i liniaru caledi ariannol, sicrhau'r incwm unigol mwyaf posibl a chadw arian ym mhocedi dinasyddion Cymru. 

Diolch, First Minister. As many in this Chamber will have already seen, the cost-of-living crisis has not gone away. Although the UK Government were confident that inflation would come down to single digits by this summer, we are still seeing inflation at 10.1 per cent, the highest in any G7 nation, according to the consumer price index. And worse yet, we see that food inflation is at its worst level since 1977, at 19.2 per cent. We've heard this morning how that's affecting people right at the grass-roots level in our communities. In real terms, this means a reported 1.3 million emergency food parcels and a drop of 3.2 per cent in money left over at the end of the month. This follows a 3.1 per cent decrease over the three months earlier, according to the Office for Budget Responsibility. Despite this, I am pleased to see that the Welsh Government is continuing to provide real support, whether that's the £600,000 of funding for the credit unions to support lending, extending Flying Start, which is incredible, or whether it’s increasing the education maintenance allowance from £30 to £40, which doesn’t sound like a lot, but really does make a difference—it’s going to support 700 people just in my constituency. So, First Minister, would you agree with me that it is only the Welsh Labour Government that can shield people who are struggling in my constituency and across Wales from the worsening crisis across our border? Diolch.

Diolch, Prif Weinidog. Fel y gwelodd llawer yn y Siambr hon eisoes, nid yw'r argyfwng costau byw wedi diflannu. Er bod Llywodraeth y DU yn hyderus y byddai chwyddiant yn dod i lawr i rifau sengl erbyn yr haf hwn, rydym yn dal i weld chwyddiant yn 10.1 y cant, yr uchaf mewn unrhyw genedl G7, yn ôl y mynegai prisiau defnyddwyr. Ac yn waeth byth, gwelwn ni fod chwyddiant bwyd ar ei lefel waethaf ers 1977, sef 19.2 y cant. Rydyn ni wedi clywed y bore yma sut mae hynny'n effeithio ar bobl ar lawr gwlad yn ein cymunedau ni. Mewn termau real, mae hyn yn golygu bod 1.3 miliwn o barseli bwyd brys wedi'u cofnodi a gostyngiad o 3.2 y cant mewn arian sy'n weddill ar ddiwedd y mis. Mae hyn yn dilyn gostyngiad o 3.1 y cant yn ystod y tri mis blaenorol, yn ôl y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol. Er gwaethaf hyn, rwy'n falch o weld bod Llywodraeth Cymru yn parhau i ddarparu cefnogaeth wirioneddol, p'un ai'n £600,000 o gyllid i'r undebau credyd i gefnogi benthyca, ymestyn Dechrau'n Deg, sy'n anhygoel, neu gynyddu'r lwfans cynhaliaeth addysg o £30 i £40, nad yw'n swnio'n llawer, ond sydd wir yn gwneud gwahaniaeth—mae'n mynd i gefnogi 700 o bobl yn fy etholaeth i. Felly, Prif Weinidog, a fyddech chi'n cytuno â mi mai dim ond Llywodraeth Lafur Cymru sy'n gallu gwarchod pobl sy'n cael trafferth yn fy etholaeth i ac ar draws Cymru rhag yr argyfwng sy'n gwaethygu dros ein ffin? Diolch.

14:25

I thank Sarah Murphy for that. She’s right to point to the real impact that the cost-of-living crisis has on individuals and families in her constituency. Of course, the Welsh Government goes on doing everything we can. Let me just mention a few things that have an impact on families with children in particular, given that was a theme of what Sarah Murphy said. Our school essentials grant, available now in every school year, is benefiting nearly 100,000 children across the whole of Wales. The increase in the education maintenance allowance—one of the priorities we agreed with Plaid Cymru as part of the budget discussions—means that we will see a 33 per cent increase in the value of that grant, and Wales is the only part of the United Kingdom where help of that sort is available to our young people. The universal free school meals to which we are committed mean that Bridgend is already delivering universal free school meals to children in reception classes and in years 1 and 2. In Bridgend alone that means over 3,400 pupils are newly eligible for that form of help. Literally millions more meals have been provided since Siân Gwenllian and I appeared before the serving hatch in Ysgol Bro Preseli back in September. All of those things, together with the things that we are doing in extending childcare, the most generous scheme of student support anywhere in the United Kingdom, and other things too, are part of the practical demonstration that we make here in Wales, and go on making. Only today the Minister for education has published new uniform guidance for schools—another practical measure to keep the cost for those families most at risk from the cost-of-living crisis as manageable as we are able to make them.

Diolch i Sarah Murphy am hynna. Mae hi'n iawn i gyfeirio at yr effaith wirioneddol y mae'r argyfwng costau byw yn ei chael ar unigolion a theuluoedd yn ei hetholaeth. Wrth gwrs, mae Llywodraeth Cymru yn parhau i wneud popeth o fewn ein gallu. Gadewch i mi sôn am ambell beth sy'n cael effaith ar deuluoedd gyda phlant yn arbennig, o ystyried mai hynny oedd thema'r hyn a ddywedodd Sarah Murphy. Mae ein grant hanfodion ysgol, sydd ar gael nawr ym mhob blwyddyn ysgol, o fudd i bron i 100,000 o blant ledled Cymru gyfan. Mae cynnydd yn y lwfans cynhaliaeth addysg—un o'r blaenoriaethau y gwnaethom ni eu cytuno â Phlaid Cymru fel rhan o'r trafodaethau cyllideb—yn golygu y byddwn ni'n gweld cynnydd o 33 y cant yng ngwerth y grant hwnnw, a Chymru yw'r unig ran o'r Deyrnas Unedig lle mae help o'r math hwnnw ar gael i'n pobl ifanc. Mae'r prydau ysgol am ddim cyffredinol yr ydyn ni wedi ymrwymo iddyn nhw yn golygu bod Pen-y-bont eisoes yn rhoi prydau ysgol am ddim cyffredinol i blant mewn dosbarthiadau derbyn ac ym mlynyddoedd 1 a 2. Ym Mhen-y-bont ar Ogwr yn unig mae hynny'n golygu bod dros 3,400 o ddisgyblion newydd yn gymwys ar gyfer y math yna o gymorth. Yn llythrennol mae miliynau fwy o brydau wedi'u darparu ers i Siân Gwenllian a minnau ymddangos o flaen yr agorfa weini yn Ysgol Bro Preseli nôl ym mis Medi. Mae'r holl bethau hynny, ynghyd â'r pethau yr ydyn ni'n eu gwneud wrth ymestyn gofal plant, y cynllun mwyaf hael o gefnogaeth i fyfyrwyr yn unrhyw le yn y Deyrnas Unedig, a phethau eraill hefyd, yn rhan o arddangos yn ymarferol yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yma yng Nghymru, ac yn parhau i'w wneud. Dim ond heddiw mae'r Gweinidog addysg wedi cyhoeddi canllawiau gwisg ysgol newydd i ysgolion—mesur ymarferol arall i gadw'r gost i'r teuluoedd hynny sy'n wynebu'r risg fwyaf o'r argyfwng costau byw mor hydrin ag y gallwn ni ei wneud.

Ac yn olaf, cwestiwn 9, Ken Skates. 

And finally, question 9, Ken Skates. 

Prosiect Porth Wrecsam
The Wrexham Gateway Project

9. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y cynnydd a wnaed ar brosiect Porth Wrecsam? OQ59417

9. Will the First Minister make a statement about progress on the Wrexham Gateway project? OQ59417

I thank Ken Skates for that. The Wrexham Gateway Partnership has stepped in to support the redevelopment of the Racecourse ground and the return of competitive international football to the north of Wales in the light of UK Government’s failure to do so. Work to design a new public transport interchange at Wrexham General station is also now under way.

Diolch i Ken Skates am hynna. Mae Partneriaeth Porth Wrecsam wedi camu i'r adwy i gefnogi ailddatblygu'r Cae Ras a dychwelyd pêl-droed rhyngwladol cystadleuol i'r gogledd yn sgil methiant Llywodraeth y DU i wneud hynny. Mae gwaith i ddylunio cyfnewidfa trafnidiaeth gyhoeddus newydd yng ngorsaf Gyffredinol Wrecsam hefyd yn mynd rhagddo nawr.

First Minister, that really is magnificent news. It’s a very special day for Wrexham today. There’ll be an open-top bus progressing through the city with the team on board, with the owners, Rob and Ryan, with, no doubt, representatives of the club across the board, and hopefully the supporters trust as well. They all deserve huge thanks for what they’re doing to the city. First Minister, can you outline what you believe the Wrexham Gateway project, funded by the Welsh Government, will do to the city and the football club in terms of the economic benefits and the benefit to the prestige of Wrexham itself?

Prif Weinidog, mae hynny wir yn newyddion ardderchog. Mae'n ddiwrnod arbennig iawn i Wrecsam heddiw. Bydd bws to agored yn mynd drwy'r ddinas gyda'r tîm ar ei fwrdd, gyda'r perchnogion, Rob a Ryan, gyda, heb os, cynrychiolwyr y clwb drwodd draw, a gobeithio, ymddiriedolaeth y cefnogwyr hefyd. Maen nhw i gyd yn haeddu diolch enfawr am yr hyn maen nhw'n ei wneud i'r ddinas. Prif Weinidog, a wnewch chi amlinellu'r hyn yr ydych yn ei gredu y bydd prosiect Porth Wrecsam, sydd yn cael ei ariannu gan Lywodraeth Cymru, yn ei wneud ar gyfer y ddinas a'r clwb pêl-droed o ran y manteision economaidd a manteision i fri Wrecsam ei hun?

These are great days for Wrexham—of course, great days in football, but also everything that that has done to raise the profile of the city with its newly acquired city status. The Welsh Government goes on being absolutely committed to the Wrexham Gateway project. Twice it’s been turned down by the UK Government, and now Welsh authorities are stepping in to make sure that the redevelopment of the ground can be completed not simply to the standard that will be required for Wrexham’s return to the football league, but for international sport. Football, rugby union and rugby league have all been played internationally at the Wrexham ground, and we want to make sure that that is possible for Wrexham in the future.

But it’s not just the football ground itself—it’s everything that lies behind it. It’s all those years of dedication from volunteers and others who kept the club afloat during the difficult years and are now looking forward to what lies ahead—a story that, I’m sure, has many successful chapters to come. We will continue to work with all our partners in Wrexham to achieve our shared ambition for the redevelopment of that part of the city, and the message it sends out about the successful future that lies ahead for Wrexham itself. 

Mae'r rhain yn ddyddiau gwych i Wrecsam—wrth gwrs, dyddiau gwych ym mhêl-droed, ond hefyd popeth y mae hynny wedi'i wneud i godi proffil y ddinas gyda'i statws dinas newydd ei ennill. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn gwbl ymrwymedig i brosiect Porth Wrecsam. Ddwywaith mae wedi cael ei wrthod gan Lywodraeth y DU, a nawr mae awdurdodau Cymru yn camu i mewn i wneud yn siŵr bod modd cwblhau ailddatblygu'r tir nid yn unig i'r safon y bydd ei angen ar gyfer dychweliad Wrecsam i'r gynghrair bêl-droed, ond ar gyfer chwaraeon rhyngwladol. Mae pêl-droed, rygbi'r undeb a rygbi'r gynghrair i gyd wedi cael eu chwarae yn rhyngwladol ar faes Wrecsam, ac rydyn ni eisiau gwneud yn siŵr bod hynny'n bosibl i Wrecsam yn y dyfodol.

Ond nid y cae pêl-droed ei hun yn unig—mae'n ymwneud â phopeth sydd y tu ôl iddo. Yr holl flynyddoedd hynny o ymroddiad gan wirfoddolwyr ac eraill a gadwodd y clwb i fynd yn ystod y blynyddoedd anodd ac sydd nawr yn edrych ymlaen at yr hyn sydd o'n blaenau—stori sydd, rwy'n siŵr, â llawer o benodau llwyddiannus i ddod. Byddwn ni'n parhau i weithio gyda'n holl bartneriaid yn Wrecsam er mwyn gwireddu ein huchelgais ar y cyd ar gyfer ailddatblygu'r rhan honno o'r ddinas, a'r neges y mae'n ei hanfon am y dyfodol llwyddiannus sydd o flaen Wrecsam ei hun.

14:30
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Eitem 2 heddiw yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a galwaf ar y Trefnydd, Lesley Griffiths. 

Item 2 today is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd, Lesley Griffiths. 

Member
Lesley Griffiths 14:30:32
Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd

Thank you, Deputy Presiding Officer. There's just one change to this week's business, and that is to clarify the title of today's statement on higher education. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically. 

Diolch. Dim ond un newid sydd i'r busnes yr wythnos hon, a hynny yw egluro teitl y datganiad heddiw ar addysg uwch. Mae busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad busnes a'r cyhoeddiad, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i Aelodau yn electronig. 

Trefnydd, can I call for a statement on the impact of the higher rate of land transaction tax on the housing market here in Wales? I've been contacted by an elderly couple in my constituency, who own their own home, but have been on a waiting list for an apartment in sheltered accommodation for over seven years. An apartment has now become available, but they're unable, unfortunately, to fund the £1,500 in the higher rate land transaction taxes that they now have to pay, because they haven't yet sold their existing property. Now, I do know, of course, that they can get that money back once their property is sold, but they need to get their hands on that cash beforehand. They're unable to get a loan at the moment because of their age. They've begged and borrowed money from friends and family, but they still, unfortunately, have a shortfall, and they now face the prospect of having to turn this opportunity of the property away, simply because they haven't sold their own property. 

Now, I appreciate that the Welsh Government didn't want to capture people like this elderly couple in this particular way, and that it might be an unintended consequence of the tax. So, given that there has been this unintended consequence, I wonder whether it is something that the Welsh Government could consider bringing forward a statement on, just to see how we can get around these sorts of issues, because I suspect that, whilst this couple has been in touch, there must be others in a similar situation. 

Trefnydd, a gaf i alw am ddatganiad ar effaith cyfradd uwch y dreth trafodiadau tir ar y farchnad dai yma yng Nghymru? Mae cwpl hŷn wedi cysylltu â mi yn fy etholaeth i, maen nhw'n berchen ar eu cartref eu hunain, ond maen nhw wedi bod ar restr aros am fflatiau mewn llety gwarchod ers dros saith mlynedd. Mae fflat ar gael erbyn hyn, ond nid ydyn nhw'n gallu, yn anffodus, ariannu £1,500 y dreth trafodiadau cyfradd uwch y mae'n rhaid iddyn nhw ei thalu erbyn hyn, oherwydd nad ydyn nhw wedi gwerthu eu heiddo presennol eto. Nawr, rwy'n gwybod, wrth gwrs, eu bod nhw'n gallu cael yr arian yna 'nôl ar ôl i'w heiddo gael ei werthu, ond mae angen iddyn nhw gael gafael ar yr arian yna ymlaen llaw. Nid ydyn nhw'n gallu cael benthyciad ar hyn o bryd oherwydd eu hoedran. Maen nhw wedi erfyn ar ffrindiau a theulu am arian ac wedi'i fenthyg ganddyn nhw, ond, yn anffodus, mae ganddyn nhw ddiffyg o hyd, ac maen nhw nawr yn wynebu'r posibilrwydd o orfod gwrthod cyfle'r eiddo hwn, dim ond oherwydd nad ydyn nhw wedi gwerthu eu heiddo eu hunain. 

Nawr, rwy'n gwerthfawrogi nad oedd Llywodraeth Cymru eisiau cynnwys pobl fel y cwpl hŷn hwn yn y ffordd benodol hon, a gallai fod yn ganlyniad anfwriadol i'r dreth. Felly, o ystyried bod y canlyniad anfwriadol hwn wedi codi, tybed a yw'n rhywbeth y gallai Llywodraeth Cymru ystyried cyflwyno datganiad yn ei gylch, dim ond i weld sut y gallwn ni osgoi y mathau hyn o broblemau, oherwydd fy mod i'n amau, er bod y cwpl hwn wedi cysylltu, bod eraill mewn sefyllfa debyg. 

Thank you. I don't think need there's any need for a further statement. At the back of my mind, I don't think it's too long since the Minister for Finance and Local Government did make a statement. My understanding is that your constituents—and perhaps you can inform them of this—they do have three years to sell it. 

Diolch. Nid ydw i'n credu bod angen datganiad arall. Yng nghefn fy meddwl, nid ydw i'n credu ei bod hi'n rhy hir ers i'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol wneud datganiad. Fy nealltwriaeth i yw bod gan eich etholwyr chi—ac efallai y gallwch chi gyfleu hyn iddyn nhw—mae ganddyn nhw dair blynedd i'w werthu. 

Over the weekend, there was another dog attack in Penyrheol, the third serious one in under 18 months. The two previous ones resulted in fatalities, claiming the lives of 10-year-old Jack Lis in the first incident, and 83-year-old Shirley Patrick in the second incident. The victim in this latest attack was a five-month-old baby, taken to hospital for non-life threatening injuries, and my thoughts and prayers, and, I'm sure, the thoughts and prayers of everybody here, go out to that family at this difficult time. 

Only two days before this incident, Plaid Cymru councillor, Steve Skivens, hosted a meeting in Penyrheol to discuss the need to tackle the wave of serious dog attacks in the community. I attended the meeting, along with a number of other Plaid Cymru members, as well as representatives from organisations such as the Royal Society for the Prevention of Cruelty to Animals and council officers, as well as Gwent Police. During the meeting, it emerged from the police that there is an initiative that's taking place in the North Wales Police area to tackle dangerous dogs and irresponsible dog ownership, which is often the root cause of problems. This initiative has yet to be applied throughout Wales. 

Can we therefore have a Government statement on how we can improve public safety and responsible dog ownership, with a pan-Wales approach that is applied consistently throughout our country, and, also, a statement on what legislative solutions can be available to us here in Wales to tackle this issue? Diolch. 

Dros y penwythnos, roedd ymosodiad arall gan gi ym Mhenyrheol, sef y trydydd un difrifol mewn llai na 18 mis. Gwnaeth y ddau flaenorol arwain at farwolaethau, gan hawlio bywydau Jack Lis, 10 oed, yn y digwyddiad cyntaf, a Shirley Patrick, 83 oed, yn yr ail ddigwyddiad. Y sawl a wnaeth ddioddef yr ymosodiad diweddaraf hwn oedd babi pum mis oed, a gafodd ei gludo i'r ysbyty gydag anafiadau nad ydyn nhw'n peryglu bywyd, ac rwyf i'n meddwl am y teulu, yn gweddïo drostyn nhw, ac, rwy'n siŵr, bod pawb yma, yn meddwl amdanyn nhw ac yn gweddïo drostyn nhw yn y cyfnod anodd hwn. 

Ddeuddydd yn unig cyn y digwyddiad yma, gwnaeth cynghorydd Plaid Cymru, Steve Skivens, gynnal cyfarfod ym Mhenyrheol i drafod yr angen i ymdrin â'r don o ymosodiadau difrifol gan gŵn yn y gymuned. Fe es i i'r cyfarfod, ynghyd â nifer o aelodau eraill o Blaid Cymru, yn ogystal â chynrychiolwyr o sefydliadau fel y Gymdeithas Frenhinol er Atal Creulondeb i Anifeiliaid a swyddogion y Cyngor, yn ogystal â Heddlu Gwent. Yn ystod y cyfarfod, daeth i'r amlwg gan yr heddlu bod yna fenter sy'n cael ei chynnal yn ardal Heddlu Gogledd Cymru i fynd i'r afael â chŵn peryglus a pherchnogaeth anghyfrifol ar gŵn, sydd yn aml wrth wraidd y broblem. Nid yw'r fenter hon wedi cael ei chymhwyso ledled Cymru eto. 

Felly a gawn ni gael datganiad gan y Llywodraeth ar sut y gallwn ni wella diogelwch y cyhoedd a pherchnogaeth gyfrifol ar gŵn, gyda dull gweithredu ledled Cymru sy'n cael ei gymhwyso'n gyson ledled ein gwlad, a hefyd, ddatganiad ar ba atebion deddfwriaethol y gall fod ar gael i ni yma yng Nghymru i ymdrin â'r mater hwn? Diolch. 

Thank you. Absolutely, this is a shocking incident, and our thoughts are with the family of the five-month-old baby. You referred to two previous incidents, and, clearly, there seems to be some sort of cluster, unfortunately, around the Caerphilly area. And it's not too long ago that I met with Hefin David and Wayne David, who are extremely concerned about this. And I thank you for raising this today. Obviously, it falls within my portfolio. 

A lot of the legislation around dangerous dogs is UK Government legislation, and I've certainly had—well, I've tried to have—correspondence with the previous Home Secretary, and, also, with other UK Government Ministers about what we can do at a legislative level to try and improve that. A lot of it isn't fit for purpose—it's centuries old, literally—and I think it's really important that that is one thing that we can do. 

On the point—. Well, you've just raised two other points I wanted to mention around responsible dog ownership. Obviously, that is a priority for me as the Minister. We've got our code of practice for the welfare of dogs. That outlines the obligations on owners, and the promotion, I think, of responsible dog ownership. You mentioned a pilot that the north Wales rural crime team have run. I spoke at the first wildlife and rural crime conference last Thursday, at Llanelwedd, and it's very good to see that two other police authorities in Wales have also now got their own rural crime teams, with just South Wales to go. And I think it is really important that they learn from each other around what we can do. I think it's really important that we keep under constant review what more we can do, because it's very important that, while there are lots of benefits to dog ownership, aren't there, clearly, if we have irresponsible dog ownership, that's where we see these types of incidents. So, it is something I keep under review, and I'd be very happy to make a statement, perhaps a bit more down the line, when we've got some further information.

Diolch. Yn hollol, mae hwn yn ddigwyddiad brawychus, ac rydyn ni'n meddwl am deulu'r babi pum mis oed. Gwnaethoch chi gyfeirio at ddau ddigwyddiad blaenorol, ac yn amlwg, mae'n ymddangos bod rhyw fath o glwstwr, yn anffodus, o gwmpas ardal Caerffili. Ac nid ydy hi'n rhy bell yn ôl i mi gyfarfod â Hefin David a Wayne David, sy'n hynod bryderus am hyn. A diolch i chi am godi hwn heddiw. Yn amlwg, mae'n dod o fewn fy mhortffolio.

Mae llawer o'r ddeddfwriaeth ynghylch cŵn peryglus yn ddeddfwriaeth Llywodraeth y DU, ac yn sicr, rwyf i wedi cael—wel, rwyf i wedi ceisio cael—gohebiaeth â'r Ysgrifennydd Cartref blaenorol, ac, hefyd, â Gweinidogion eraill Llywodraeth y DU am yr hyn y gallwn ni ei wneud ar lefel ddeddfwriaethol i geisio gwella hynny. Nid yw llawer ohono yn addas i'r diben—mae'n ganrifoedd oed, yn llythrennol—ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn bod hynny'n un peth y gallwn ni ei wneud. 

Ar y pwynt—. Wel, rydych chi newydd godi dau bwynt arall yr oeddwn i eisiau sôn amdanyn nhw ynghylch perchnogaeth gyfrifol ar gŵn. Yn amlwg, mae hynny'n flaenoriaeth i mi fel y Gweinidog. Mae gennym ni ein cod ymarfer ar gyfer lles cŵn. Mae hynny'n amlinellu rhwymedigaethau ar berchnogion o ran perchnogaeth gyfrifol ar gŵn, ac yn ei hyrwyddo, rwy'n credu. Gwnaethoch chi sôn am gynllun treialu y mae tîm troseddau gwledig y gogledd wedi'i gynnal. Gwnes i siarad yn y gynhadledd gyntaf ar fywyd gwyllt a throseddau gwledig ddydd Iau diwethaf, yn Llanelwedd, ac mae'n dda iawn gweld bod dau awdurdod heddlu arall yng Nghymru hefyd wedi cael eu timau troseddau gwledig eu hunain erbyn hyn, gyda dim ond De Cymru i fynd. Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn eu bod nhw'n dysgu oddi wrth ei gilydd o ran yr hyn y gallwn ni ei wneud. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n parhau i adolygu'n gyson beth arall y gallwn ni ei wneud, oherwydd mae'n bwysig iawn, er bod llawer o fanteision o fod yn berchen ar gŵn, onid oes, yn amlwg, os oes gennym ni berchnogaeth anghyfrifol ar gŵn, dyna pryd yr ydym ni'n gweld y mathau hyn o ddigwyddiadau. Felly, mae'n rhywbeth rwy'n parhau i'w adolygu, a byddwn i'n hapus iawn i wneud datganiad, efallai ychydig nes ymlaen pan fydd gennym ni ragor o wybodaeth.

14:35

I would like a Government statement on the Welsh Government animal welfare plan to introduce compulsory microchipping of owned cats, and when consultation will begin. The 2022 cats report, published by Cats Protection, states that approximately 160,000 owned cats in Wales are not microchipped. Cats are roaming animals, therefore microchipping owned cats is very important, to potentially reunite lost cats with their owners, or give cat owners closure if their cat has unfortunately passed away while out of their home.

I would also like a Government statement on leasehold, including support for converting private leasehold into co-operative ownership by those living there. Major freeholders and associated management agents have successfully introduced practices that are, in my opinion, unfair and exploit leaseholders. These include ground rent doubling every 10 years; insurance deals to give management agents large dividends; companies who make an excessive charge for basic maintenance; and non-transparent service charges.

Hoffwn i gael datganiad gan y Llywodraeth ar gynllun lles anifeiliaid Llywodraeth Cymru i gyflwyno microsglodynnu gorfodol ar gyfer cathod sy'n eiddo i rywun, a phryd bydd yr ymgynghoriad yn dechrau. Mae adroddiad cathod 2022, a gafodd ei gyhoeddi gan Cats Protection, yn dweud nad yw tua 160,000 o gathod yng Nghymru sy'n eiddo i rywun wedi cael eu microsglodynnu. Mae cathod yn anifeiliaid crwydrol, felly mae microsglodynnu cathod sy'n eiddo i rywun yn bwysig iawn, i ddod â chathod â'u perchnogion yn ôl at ei gilydd, o bosibl, neu i roi diweddglo i berchnogion cathod os yw eu cathod, yn anffodus, wedi marw oddi cartref.

Hoffwn i hefyd gael datganiad gan y Llywodraeth ar lesddaliad, gan gynnwys cefnogaeth i droi lesddaliadau preifat yn berchnogaeth gydweithredol gan y rhai sy'n byw yno. Mae prif rydd-ddeiliaid ac asiantau rheoli cysylltiedig wedi llwyddo i gyflwyno arferion sydd, yn fy marn i, yn annheg ac yn manteisio ar lesddeiliaid. Mae'r rhain yn cynnwys dyblu rhent tir bob 10 mlynedd; cytundebau yswiriant i roi difidendau mawr i asiantau rheoli; cwmnïau sy'n codi tâl gormodol am gynnal a chadw sylfaenol; a thaliadau gwasanaethau nad ydyn nhw'n dryloyw.

Thank you. Well, you heard me say in my earlier answer to Peredur Griffiths that we have been looking at responsible dog ownership and the code of practice for the welfare of dogs within the animal health and welfare plan. And the next stage now is to look at the compulsory microchipping of cats. The plan obviously is a five-year plan—we're now coming to the end of the second year—but I have asked officials to look at this as a matter of urgency, because I do think it's a natural progression, following on from the work we've done with the microchipping of dogs.

In relation to your second query, the Minister for Climate Change does have questions tomorrow, and it might be good to raise that with her tomorrow.

Diolch. Wel, gwnaethoch chi fy nghlywed i'n dweud yn fy ateb cynharach i Peredur Griffiths ein bod ni wedi bod yn edrych ar berchnogaeth gyfrifol ar gŵn a'r cod ymarfer ar gyfer lles cŵn o fewn y cynllun iechyd a lles anifeiliaid. A'r cam nesaf nawr yw edrych ar ficrosglodynnu cathod yn orfodol. Mae'r cynllun yn amlwg yn gynllun pum mlynedd—rydyn ni nawr yn dod at ddiwedd yr ail flwyddyn—ond rwyf i wedi gofyn i swyddogion ystyried hyn fel mater o frys, oherwydd rwy'n credu ei fod yn ddilyniant naturiol, gan ddilyn ymlaen o'r gwaith yr ydyn ni wedi'i wneud gyda microsglodynnu cŵn.

O ran eich ail ymholiad, mae gan y Gweinidog Newid Hinsawdd gwestiynau yfory, ac fe allai fod yn dda codi hynny gyda hi yfory.

I call for a statement from the health Minister, setting out what the Welsh Government is doing to improve treatment for people with asthma and lung conditions. Today is World Asthma Day, when we shine a light on the more than 314,000 people living with asthma here in Wales. In fact, after recovering from COVID-like symptoms during the first weeks of lockdown, when tests were unavailable, I was diagnosed as one of these. Today's launch of the Asthma and Lung UK Cymru report, 'Raising the Bar', in the Senedd, highlights the low levels of people receiving basic asthma care, the over-reliance that so many people have on reliever rather preventer medication, and the fact that two thirds of asthma deaths are preventable. I call for a statement accordingly.

I also call for a Welsh Government oral statement or debate on the delayed and late disclosure from Welsh Government in the UK COVID-19 inquiry. Now, I heard the First Minister responding to the leader of the opposition, and the leader of Plaid Cymru, earlier on this, but transparency and accountability demand full Senedd scrutiny. Following last Tuesday's third preliminary hearing for module 1 of the UK COVID-19 inquiry, COVID-19 Bereaved Families for Justice Cymru stated that delayed disclosure will limit their time to review and question the statements and evidence submitted on behalf of the Welsh Government, and that, despite assurance from the First Minister, Welsh Government failed to request Welsh expertise at the hearing. And in the transcript from last week's hearing, the barrister representing COVID-19 Bereaved Families for Justice Cymru stated that the Welsh Government's failure to prepare for the COVID-19 pandemic had catastrophic consequences, and that it is vitally important that the full extent of these failures are publicly exposed and identified so that all necessary lessons can be learnt, and that this must happen sooner rather than later. Yet, she said that, as at today's date, not a single witness statement has been disclosed from a Welsh-related witness of fact or from the Welsh Government. I call for a Welsh Government debate accordingly. 

Rwy'n galw am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd, yn nodi'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella triniaeth i bobl sydd ag asthma a chyflyrau'r ysgyfaint. Mae heddiw'n Ddiwrnod Asthma'r Byd, pan fyddwn ni'n taflu goleuni ar y 314,000 a mwy o bobl sy'n byw gydag asthma yma yng Nghymru. A dweud y gwir, ar ôl gwella o symptomau tebyg i COVID yn ystod wythnosau cyntaf y cyfyngiadau symud, pan nad oedd profion ar gael, cefais i ddiagnosis fy mod i'n un o'r rhain. Mae lansiad adroddiad Asthma and Lung UK Cymru heddiw, 'Codi'r Bar', yn y Senedd, yn tynnu sylw at y lefelau isel o bobl sy'n cael gofal asthma sylfaenol, yr orddibyniaeth sydd gan gynifer o bobl ar feddyginiaeth liniaru, yn hytrach na meddyginiaeth ataliol a'r ffaith bod modd atal dwy ran o dair o farwolaethau asthma. Rwy'n galw am ddatganiad yn unol â hynny.

Rwy'n galw hefyd am ddatganiad llafar neu ddadl gan Lywodraeth Cymru o ran datgelu'n hwyr ac oedi o ran Llywodraeth Cymru yn ymchwiliad COVID-19 y DU. Nawr, clywais i'r Prif Weinidog yn ymateb i arweinydd yr wrthblaid, ac arweinydd Plaid Cymru, yn gynharach ar hyn, ond mae tryloywder ac atebolrwydd yn galw am graffu llawn ar waith y Senedd. Yn dilyn y trydydd gwrandawiad rhagarweiniol ddydd Mawrth diwethaf ar gyfer modiwl 1 ymchwiliad COVID-19 y DU, dywedodd COVID-19 Bereaved Families for Justice Cymru y bydd oedi wrth ddatgelu yn cyfyngu ar eu hamser i adolygu a chwestiynu'r datganiadau a'r dystiolaeth sydd wedi'u cyflwyno ar ran Llywodraeth Cymru, ac er gwaethaf sicrwydd gan y Prif Weinidog, methodd Llywodraeth Cymru â gofyn am arbenigwyr Cymru yn y gwrandawiad. Ac yn nhrawsgrifiad y gwrandawiad yr wythnos diwethaf, nododd y bargyfreithiwr sy'n cynrychioli COVID-19 Bereaved Families for Jus Cymru fod methiant Llywodraeth Cymru i baratoi ar gyfer pandemig COVID-19 wedi arwain at ganlyniadau catastroffig, a'i bod yn hanfodol bwysig bod llawn faint y methiannau hyn yn cael ei amlygu a'i nodi'n gyhoeddus fel bod modd dysgu'r holl wersi angenrheidiol, a bod rhaid i hyn ddigwydd cyn gynted â phosibl. Eto i gyd, dywedodd hi hyd heddiw nad oes yr un datganiad tyst wedi'i ddatgelu gan dyst ffaith yn gysylltiedig â Chymru, neu gan Lywodraeth Cymru. Rwy'n galw am ddadl gan Lywodraeth Cymru yn unol â hynny.  

14:40

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Thank you. I think it's very important that Mark Isherwood highlighted that today is indeed World Asthma Day. I am sure there are several people here in the Chamber, as you say, who suffer from asthma, as well as many, many of our constituents. I do think it's a very important day to recognise the challenges that people here in Wales and, indeed, right across the world, face in dealing with the impact of asthma. Welsh Government set out, back in November of last year, our approach to improving healthcare services in the quality statement for respiratory disease, and that will be supported by the establishment of a national respiratory disease clinical network. The Member will also be aware that we have the clean air plan for Wales and the Environment (Air Quality and Soundscapes) (Wales) Bill coming forward, and that will support action to reduce the impact of air pollution on people's health, and especially respiratory conditions, such as asthma. 

In relation to your second request, I think the First Minister perfectly explained the position of the Welsh Government, and I don't think there's any need for a further debate. 

Diolch. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn bod Mark Isherwood wedi amlygu bod heddiw yn wir, yn Ddiwrnod Asthma'r Byd. Rwy'n siŵr bod sawl person yma yn y Siambr, fel y dywedwch chi, yn dioddef o asthma, yn ogystal â llawer iawn o'n hetholwyr. Rwy'n credu ei fod yn ddiwrnod pwysig iawn i gydnabod yr heriau y mae pobl yma yng Nghymru ac, yn wir, ar draws y byd, yn eu hwynebu wrth ymdrin ag effaith asthma. Nododd Llywodraeth Cymru, yn ôl ym mis Tachwedd y llynedd, ein dull gweithredu o wella gwasanaethau gofal iechyd yn y datganiad ansawdd ar gyfer clefydau anadlol, a bydd hynny'n cael ei gefnogi gan sefydlu rhwydwaith clinigol clefydau anadlol cenedlaethol. Bydd yr Aelod hefyd yn ymwybodol bod gennym ni'r cynllun aer glân i Gymru a Bil Yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau) (Cymru) yn cael ei gyflwyno, a bydd hynny'n cefnogi camau i leihau effaith llygredd aer ar iechyd pobl, ac yn enwedig cyflyrau anadlol, fel asthma. 

O ran eich ail gais, rwy'n credu bod y Prif Weinidog wedi esbonio safbwynt Llywodraeth Cymru mewn ffordd berffaith, ac nid ydw i'n credu bod angen dadl arall. 

Good afternoon, Trefnydd. Could I please request a statement from the Minister for Education and the Welsh Language on what steps Welsh Government is taking to improve the mental well-being of higher education students? Today, students at Aberystwyth University are holding an event in memory of Charlie McLeod, a computer science student who sadly became a victim to suicide in February. The students are calling for better well-being services, a clear definition for higher education institutions and their duty of care, and to make higher education institutions subject to serious incident reviews. I would welcome a statement from the Minister on those matters. Diolch yn fawr iawn. 

Prynhawn da, Trefnydd. A gaf i ofyn am ddatganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg, ynghylch pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella llesiant meddyliol myfyrwyr addysg uwch? Heddiw, mae myfyrwyr ym Mhrifysgol Aberystwyth yn cynnal digwyddiad er cof am Charlie McLeod, myfyrwraig cyfrifiadureg a wnaeth, yn anffodus, gyflawni hunanladdiad ym mis Chwefror. Mae'r myfyrwyr yn galw am wasanaethau llesiant gwell, diffiniad clir i sefydliadau addysg uwch a'u dyletswydd gofal, ac i wneud sefydliadau addysg uwch yn destun adolygiadau digwyddiad difrifol. Byddwn i'n croesawu datganiad gan y Gweinidog ar y materion hynny. Diolch yn fawr iawn. 

Thank you. Well, certainly, I read the story in the press at the weekend, as many of us did, and found it very upsetting and distressing, particularly, I think, taking on board Charlie's mum's comments. I'm aware of the event taking place today in Aberystwyth University, and preventing suicide is absolutely a priority for Welsh Government. As you're aware, we have established an expert group to provide advice on how to improve access to mental health services, and we want to ensure that universities across Wales have consistent and accessible support for students.  

Diolch. Wel, yn sicr, darllenais i'r hanes yn y wasg dros y penwythnos, fel y gwnaeth llawer ohonom ni, a'i chael hi'n gynhyrfiol ac yn ofidus iawn, yn enwedig, rwy'n credu, o ystyried sylwadau mam Charlie. Rwy'n ymwybodol o'r digwyddiad sy'n cael ei gynnal heddiw ym Mhrifysgol Aberystwyth, ac mae atal hunanladdiad wir yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Fel y gwyddoch chi, rydyn ni wedi sefydlu grŵp arbenigol i roi cyngor ar sut i wella cyfleoedd i fanteisio ar wasanaethau iechyd meddwl, ac rydyn ni eisiau sicrhau bod gan brifysgolion ledled Cymru gefnogaeth gyson a hygyrch i fyfyrwyr.  

Trefnydd, I'd welcome an opportunity to discuss the written statement that you issued last week on nutrient management. I understand why the Government has delayed the implementation of the 170 kg/ha nitrogen whole-farm limit again, but it's imperative that we now stick to that 31 October deadline if we are to meet our environmental habitat and biodiversity goals. It would be good to get that assurance and have a clear timetable for the consideration of the consultation response and the time that farmers will have to prepare for those incoming changes. 

Trefnydd, byddwn i'n croesawu cyfle i drafod y datganiad ysgrifenedig a gafodd ei gyhoeddi gennych chi'r wythnos diwethaf ar reoli maethynnau. Rwy'n deall pam bod y Llywodraeth wedi oedi cyn gweithredu'r terfyn fferm gyfan 170 kg/ha nitrogen eto, ond mae'n hanfodol ein bod ni nawr yn cadw at y dyddiad cau hwnnw o 31 Hydref os ydyn ni eisiau cyrraedd ein nodau cynefinoedd amgylcheddol a bioamrywiaeth. Byddai'n dda cael y sicrwydd hwnnw a chael amserlen glir ar gyfer ystyried yr ymateb i'r ymgynghoriad a'r amser y bydd gan ffermwyr i baratoi ar gyfer y newidiadau hynny sydd i ddod. 

Thank you. Well, I certainly don't want to have to extend the date again, but what I do want is time to consider all the responses we had to the recent consultation, and that is going to be our priority, and has been indeed for a little while for my officials, who are looking at this. But, as soon as that consultation—sorry, those consultations—have been scrutinised by officials and they've come forward with advice to me, I'd be very happy to provide a further statement. 

Diolch. Wel, yn sicr nid wyf i eisiau gorfod ymestyn y dyddiad eto, ond yr hyn yr wyf i eisiau yw amser i ystyried yr holl ymatebion oedd gennym ni i'r ymgynghoriad diweddar, a dyna fydd ein blaenoriaeth, a dyna fuodd hi ers tro i fy swyddogion, sy'n ystyried hyn. Ond, cyn gynted ag y bydd swyddogion wedi gorffen craffu ar yr ymgynghoriad hwnnw—sori, yr ymgynghoriadau hynny—a'u bod nhw wedi cyflwyno cyngor i mi, byddwn i'n hapus iawn i ddarparu datganiad arall. 

Good afternoon, Trefnydd. Could I ask for a statement today on care home fees, particularly in north Wales and Denbghshire? I've been reading an article today in the Rhyl Journal saying that Mario Kreft, the chair of Care Forum Wales, has, indeed, written to yourself about the north-south divide in terms of care home funding. What Care Forum Wales are saying is that, essentially, they're missing out on some vital funding up to the sum of around £10,000 in some of the worse cases, and particularly for my constituents in Denbighshire, that's not very good news, seeing as we've got a high concentration of an elderly population, particularly in Rhyl and Prestatyn, and it's not very reassuring to my constituents to read these stories. In light of the fact that Mario Kreft has written to yourself, could I ask for a statement and comments in response to this, detailing whether you have received the correspondence from Care Forum Wales, whether you have had the opportunity to digest the contents of the correspondence, what your view is on that, and whether you see the credit in having an inquiry into a north-south divide in care home fees across my area? Thank you.

Prynhawn da, Trefnydd. Gaf i ofyn am ddatganiad heddiw am ffioedd cartrefi gofal, yn enwedig yn y gogledd a sir Ddinbych? Rwyf i wedi bod yn darllen erthygl heddiw yn y Rhyl Journal yn dweud bod Mario Kreft, cadeirydd Fforwm Gofal Cymru, wedi ysgrifennu atoch chi eich hun am y gwahaniaeth rhwng y gogledd a'r de o ran cyllid cartrefi gofal. Yr hyn mae Fforwm Gofal Cymru yn ei ddweud yw eu bod, yn y bôn, yn colli cyfle o ran cyllid hanfodol hyd at tua £10,000 mewn rhai o'r achosion gwaethaf, ac yn arbennig ar gyfer fy etholwyr i yn sir Ddinbych, nid yw hynny'n newyddion da iawn, o ystyried bod gennym ni grynhoad mawr o bobl hŷn, yn enwedig yn y Rhyl a Phrestatyn, Ac nid yw'n gysur mawr i fy etholwyr i ddarllen y straeon hyn. Yng ngoleuni'r ffaith bod Mario Kreft wedi ysgrifennu atoch chi eich hun, a gaf i ofyn am ddatganiad a sylwadau mewn ymateb i hyn, gan nodi a ydych chi wedi derbyn yr ohebiaeth gan Fforwm Gofal Cymru, p'un a ydych chi wedi cael cyfle i ddarllen cynnwys yr ohebiaeth, beth yw eich barn am hynny, ac a ydych chi'n gweld y fantais o gael ymchwiliad i'r gwahaniaeth rhwng y gogledd a'r de o ran ffioedd cartrefi gofal ar draws fy ardal i? Diolch.

14:45

Thank you. I am aware of the correspondence from the chair of Care Forum Wales, which has been written to me in my capacity as Minister for north Wales. As is always appropriate with Welsh Government correspondence, it's now for consideration by Julie Morgan, as the Minister with responsibility for care home fees. She will respond to Care Forum Wales, and obviously I will be copied into that correspondence. 

Diolch. Rwy'n ymwybodol o ohebiaeth cadeirydd Fforwm Gofal Cymru, sydd wedi ei hysgrifennu ataf i yn rhinwedd fy swydd fel Gweinidog y Gogledd. Fel sy'n briodol bob amser gyda gohebiaeth Llywodraeth Cymru, mae hi nawr yn cael ei hystyried gan Julie Morgan, fel y Gweinidog sy'n gyfrifol am ffioedd cartrefi gofal. Bydd hi'n ymateb i Fforwm Gofal Cymru, ac yn amlwg byddaf i'n cael copi o'r ohebiaeth honno. 

Trefnydd, could I please have a statement on the Strikes (Minimum Service Levels) Bill, on the response from the UK Government to the Senedd withholding its consent for the Bill last week, and the next steps that the Welsh Government intends to take? I see that Matt Wrack of the Fire Brigades Union has written to the Welsh Government and the Scottish Government, urging you to organise summits with the unions to plan a united campaign of resistance. Will you or the First Minister convene such a summit, and will the Welsh Government pledge, as the Scottish Government has already done, that it would never issue or enforce a single work notice if this legislation does become law? And will you be urging Labour Westminster MPs to support the amendment from the Lords by the former Lord Chief Justice of England and Wales, Lord Thomas, which, if adopted by MPs when the legislation returns to the House of Commons, would see the Bill only applying in England, and not in Wales? 

Trefnydd, a gaf i ddatganiad ar y Bil Streiciau (Lefelau Gwasanaeth Gofynnol), ar yr ymateb gan Lywodraeth y DU i'r Senedd yn atal ei chydsyniad ar gyfer y Bil yr wythnos diwethaf, a'r camau nesaf y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu eu cymryd? Rwy'n gweld bod Matt Wrack o Undeb y Brigadau Tân wedi ysgrifennu at Lywodraeth Cymru a Llywodraeth yr Alban, yn eich annog chi i drefnu uwchgynadleddau gyda'r undebau i gynllunio ymgyrch unedig o wrthsafiad. A wnewch chi, neu'r Prif Weinidog, gynnal uwchgynhadledd o'r fath, ac a fydd  Llywodraeth Cymru yn rhoi addewid, fel y mae Llywodraeth yr Alban eisoes wedi'i wneud, na fydd byth yn cyhoeddi na gorfodi un hysbysiad gwaith os daw'r ddeddfwriaeth hon yn gyfraith? Ac a wnewch chi'n annog Aelodau Seneddol Llafur San Steffan i gefnogi'r gwelliant o Dŷ'r Arglwyddi gan gyn Arglwydd Brif Ustus Cymru a Lloegr, yr Arglwydd Thomas, a fyddai, pe bai'n cael ei fabwysiadu gan Aelodau Seneddol pan fydd y ddeddfwriaeth yn dychwelyd i Dŷ'r Cyffredin, yn gweld y Bil dim ond yn berthnasol yn Lloegr, ac nid yng Nghymru? 

Thank you. Well, I'm not aware that the Counsel General—he's in the Chamber and can hear your question—has had any response back from the UK Government following the item in the Chamber last week. But I think that what the Counsel General did make very clear is that we will certainly have nothing to do with this legislation. 

Diolch. Wel, nid ydw i'n ymwybodol bod y Cwnsler Cyffredinol—mae ef yn y Siambr ac yn gallu clywed eich cwestiwn—wedi cael unrhyw ymateb yn ôl gan Lywodraeth y DU yn dilyn yr eitem yn y Siambr yr wythnos diwethaf. Ond rwy'n credu mai'r hyn a wnaeth y Cwnsler Cyffredinol yn glir iawn yw, yn sicr, na fydd gennym ni ddim i'w wneud â'r ddeddfwriaeth hon. 

Business manager, the Welsh Government commissioned an independent evaluation of the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014. After much delay, the report was finally published at the end of March. The evaluation sets out the many ways in which what was called flagship legislation has failed to deliver its intended outcomes. A month ago, the Welsh Government published a written response, but I would suggest that that isn't adequate. I would ask for, and request, an oral statement on this matter, so that Members of the Senedd can test this further with the Minister.

Secondly, 19 May marks World Inflammatory Bowel Disease Day. Now, I'm aware that patients tend to wait longer with diagnosis for Crohn's and colitis, which are the two main forms of IBD. One of the key contributors to that is delayed diagnosis and the lack of awareness of symptoms. So, can I request a statement on this from the Minister, in terms of helping to improve public awareness of the symptoms of Crohn's and colitis, please? Thank you. 

Trefnydd, gwnaeth Llywodraeth Cymru gomisiynu gwerthusiad annibynnol o Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014. Ar ôl llawer o oedi, cafodd yr adroddiad ei gyhoeddi, o'r diwedd ar ddiwedd mis Mawrth. Mae'r gwerthusiad yn nodi'r nifer o ffyrdd y mae'r hyn a gafodd ei galw'n ddeddfwriaeth flaenllaw wedi methu â chyflawni ei chanlyniadau arfaethedig. Fis yn ôl, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ymateb ysgrifenedig, ond byddwn i'n awgrymu nad yw hynny'n ddigonol. Rwy'n gofyn am ddatganiad llafar ar y mater hwn, fel y gall Aelodau'r Senedd brofi hyn ymhellach gyda'r Gweinidog.

Yn ail, mae 19 Mai yn nodi Diwrnod Clefyd Llid y Coluddyn y Byd. Nawr, rwy'n ymwybodol bod cleifion yn dueddol o aros yn hirach am ddiagnosis ar gyfer clefyd Crohn a cholitis, sef y ddau brif fath ar Glefyd Llid y Coluddyn. Un o'r pethau sy'n cyfrannu'n allweddol at hynny yw oedi cyn cael diagnosis a'r diffyg ymwybyddiaeth o symptomau. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad am hyn gan y Gweinidog, o ran helpu i wella ymwybyddiaeth y cyhoedd o symptomau clefyd Crohn a cholitis, os gwelwch yn dda? Diolch. 

Thank you. With regard to your first question regarding the evaluation of the report on the social services Bill, which was indeed flagship legislation—I think that it was about 10 years ago that that legislation came through this place—I don't think that there's a need for a further statement on top of the written statement that's already been issued.

I can't remember what date you said the day was for the inflammatory bowel condition awareness day, but I do think that there are many, many sufferers of Crohn's disease and other ones, and I will certainly ask the Minister if perhaps she could do a written statement to coincide with that date.

Diolch. O ran eich cwestiwn cyntaf ynghylch gwerthuso'r adroddiad ar y Bil gwasanaethau cymdeithasol, a oedd yn wir yn ddeddfwriaeth flaenllaw—rwy'n credu mai tua 10 mlynedd yn ôl y daeth y ddeddfwriaeth honno drwy'r lle hwn—nid wyf i'n credu bod angen datganiad arall ar ben y datganiad ysgrifenedig sydd eisoes wedi'i gyhoeddi.

Ni allaf i gofio pa ddyddiad y dywedoch chi oedd y dyddiad ar gyfer diwrnod ymwybyddiaeth cyflwr llid y coluddyn, ond rwy'n credu bod llawer iawn o ddioddefwyr clefyd Crohn a rhai eraill, ac yn sicr gwnaf i ofyn i'r Gweinidog a oes modd iddi hi wneud datganiad ysgrifenedig i gyd-fynd â'r dyddiad hwnnw.

3. Datganiad gan y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad: Coroni Ei Fawrhydi Brenin Charles III
3. Statement by the Counsel General and Minister for the Constitution: The Coronation of HM King Charles III

Dyma ni'n cyrraedd, felly, eitem 3, a'r eitem yma yw datganiad gan y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad ar goroni Ei Fawrhydi Brenin Charles III. Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol i wneud ei ddatganiad—Mick Antoniw.

That brings us to item 3, which is a statement by the Counsel General and Minister for the Constitution on the coronation of His Majesty King Charles III. I call on Mick Antoniw, the Counsel General, to make the statement.

Diolch, Llywydd. Dros y penwythnos, bydd y Deyrnas Unedig yn dyst i ddigwyddiad na welwyd ei debyg ers 70 o flynyddoedd. Bydd coroni’r Brenin Charles yn ddefod bersonol ddwys i’w Fawrhydi y Brenin, a bydd yn achlysur pwysig i lawer ledled y Deyrnas Unedig. Mae’r Deyrnas Unedig heddiw yn lle gwahanol iawn i’r wlad a welodd goroni’r Frenhines Elizabeth II yn 1953. Mae newidiadau cymdeithasol a gwleidyddol y 70 mlynedd diwethaf wedi creu cymdeithas o wladwriaethau modern, amlddiwylliant ac aml-ffydd, ac ni allwn ond croesawu'r sôn am yr addasu a fu ar seremoni’r coroni er mwyn adlewyrchu’r gymdeithas fodern sydd ohoni ac i sicrhau cynrychiolaeth aml-ffydd.

Rhoddwyd ei lle i bob rhan o'r Deyrnas Unedig yn angladd y diweddar Frenhines a’r trefniadau ar gyfer proclamasiwn yr esgyniad, a hynny'n adlewyrchu'r tirwedd gwleidyddol newydd lle mae gwladwriaethau yn rhan o undeb o'u gwirfodd. Ac unwaith eto eleni, bydd y coroni yn adlewyrchu lle Cymru o fewn yr undeb, a bydd y Prif Weinidog a minnau yn mynychu'r seremoni yn Abaty Westminster i gynrychioli Llywodraeth Cymru.

Thank you, Llywydd. This weekend, the United Kingdom will witness an event not seen for 70 years. The coronation of King Charles will be a solemn occasion for His Majesty personally, and an important one for many across the United Kingdom as a whole. The United Kingdom of today is a very different place to the country that witnessed the coronation of Queen Elizabeth II in 1953. The social and political changes of the last 70 years have created a modern, multicultural, multi-faith association of nations, and reports of changes to the coronation ceremony to better reflect this modern society, including representation from the other faiths, are to be welcomed.

The constituent parts of the United Kingdom were involved in the late Queen’s funeral and the arrangements for the succession proclamation, and this reflected the new political landscape of a union of voluntary nations. And the coronation this year will similarly reflect Wales's place in the union, and the First Minister and I will be attending the ceremony at Westminster Abbey to represent the Welsh Government.

The use of the new Cross of Wales, a gift from the King to the Church in Wales, made of Welsh materials such as slate, reclaimed wood, and silver from the Royal Mint in Llantrisant, to lead the King’s coronation procession at Westminster Abbey, places Wales at the forefront of the ceremony. The coronation will also feature music by Welsh composers and Welsh musicians, reflecting his affection and support for Welsh culture. The coronation orchestra, which includes musicians from the orchestra of the Welsh National Opera, will be joined by royal harpist, Alis Huws, for 'Tros y Garreg', a new arrangement of Sir Karl Jenkins’s setting of a Welsh folk song, a combination of harp and strings, commissioned by the then Prince of Wales over two decades ago. The 'Coronation Kyrie', by Welsh composer Professor Paul Mealor from St Asaph, was specifically commissioned to be set in the Welsh language, rather than the usual Greek. This will be the first Welsh language performance at a coronation, and will be sung by Sir Bryn Terfel and the choir of Westminster Abbey. The coronation will be a moment when they will make a personal commitment to the service of their country. Whilst that service will be in a different role, there can be no doubt about the commitment His Majesty has already shown to this country, his interest in its people and culture, and more recently in our devolved institutions and Parliament.

Members will also recognise their pioneering work in pursuing campaigns that are close to their hearts. He has also been a long-standing champion of environmental causes, warning of risks to our climate and natural habitat long before these entered the political mainstream. The Queen has also been a passionate advocate for victims of domestic violence and sexual abuse, working with charities and partners including Ukraine’s First Lady Olena Zelenska.

This weekend provides us all with an opportunity to consider and reflect on our own commitments to the life of our communities. Starting on the Monday following the coronation, events taking place as part of the Big Help Out will enable people to get involved in supporting the work of local community groups and charities. No matter how much time people give, supporting the work of organisations who often make a vital contribution to the experience of many is one way we can celebrate the life of our communities and our nation. 

As has often happened with national celebrations, it will be in many of our communities across Wales, the UK and throughout the Commonwealth that celebrations will be taking place. We have been working closely with the UK Government and the other devolved Governments to ensure the coronation is marked appropriately in Wales. A coronation working group for Wales has also been set up, which comprises of key partners such as lord lieutenants, local authorities, the National Lottery Community Fund and the Wales Council for Voluntary Action, to ensure that towns and communities across Wales are aware of the opportunities in their localities. There will be opportunities to gather together and watch the coronation on big screens at Cardiff Castle, Cardiff Bay, Knighton and Llandegla. Picnics, lunches, concerts, and street parties are being organised in Mumbles, Llangennith, Tonteg, Magor, Brecon, Aberporth and many other Welsh towns. A firework display will be held in Penarth. Services of thanksgiving will be held at cathedrals and churches across Wales and within other faith communities as well.

Mae defnyddio'r Groes Cymru newydd, sy'n rhodd gan y Brenin i'r Eglwys yng Nghymru, wedi'i gwneud o ddeunyddiau o Gymru fel llechfaen, pren adferedig, ac arian o'r Bathdy Brenhinol yn Llantrisant, i arwain gorymdaith coroni'r Brenin yn Abaty Westminster, yn rhoi lle blaenllaw i Gymru yn y seremoni. Fe fydd y coroni yn cynnwys cerddoriaeth hefyd gan gyfansoddwyr o Gymru a cherddorion o Gymru, sy'n adlewyrchu hoffter y Brenin o ddiwylliant Cymru a'i gefnogaeth i'r diwylliant hwnnw. Yn ymuno â cherddorfa'r Coroni, sy'n cynnwys cerddorion o gerddorfa Opera Cenedlaethol Cymru, y bydd y delynores frenhinol, Alis Huws, a fydd yn perfformio trefniant newydd Syr Karl Jenkins o 'Dros y Garreg', cân werin Gymreig, sy'n cynnwys y delyn ynghyd ag offerynnau llinynnol eraill, a gomisiynwyd gan Dywysog Cymru fel yr oedd bryd hynny, dros ddau ddegawd yn ôl. Cafodd trefniant cerddorol o'r weddi 'Kyrie Eleison', 'Arglwydd, trugarha wrthym', ar gyfer y coroni, gan y cyfansoddwr o Gymru, Athro Paul Mealor o Lanelwy, ei gomisiynu yn benodol i'w ganu yn yr iaith Gymraeg, yn hytrach nag mewn Groeg fel sydd fwyaf arferol. Hwnnw fydd y perfformiad cyntaf yn y Gymraeg mewn gwasanaeth coroni, ac fe gaiff ei ganu gan Syr Bryn Terfel a chôr Abaty Westminster. Bydd y coroni yn foment i'r Brenin ddatgan ei ymrwymiad personol i wasanaeth y genedl. Er mai mewn swyddogaeth arall y bydd y gwasanaeth hwnnw, nid oes unrhyw amheuaeth am yr ymrwymiad a arddangosodd Ei Fawrhydi eisoes i'r genedl hon, ei ddiddordeb yn ei phobl a'i diwylliant, ac yn fwy diweddar yn ein sefydliadau datganoledig ni a'n Senedd ni.

Bydd yr aelodau yn cydnabod ei waith arloesol hefyd o ran yn ymgyrchoedd sydd wrth fodd ei galon. Bu ef yn hyrwyddwr achosion amgylcheddol ers llawer o flynyddoedd, gan rybuddio am risgiau i'n hinsawdd a'n cynefinoedd naturiol ymhell cyn i'r rhain fynd i'r brif ffrwd wleidyddol. Mae'r Frenhines wedi bod yn eiriol yn angerddol hefyd dros ddioddefwyr trais yn y cartref a cham-drin rhywiol, gan weithio gydag elusennau a phartneriaid, gan gynnwys Gwraig Arlywydd Wcráin, Olena Zelenska.

Mae'r penwythnos hwn yn gyfle i bob un ohonom ni ystyried a myfyrio ar ein hymrwymiadau personol i fywyd ein cymunedau. Gan ddechrau ar y dydd Llun wedi'r coroni, fe fydd digwyddiadau sy'n cael eu cynnal yn rhan o'r Help Llaw Mawr yn caniatáu pobl i fod â rhan wrth gefnogi gwaith grwpiau ac elusennau cymunedol lleol. Ni waeth faint o amser y mae pobl yn ei roi, mae cefnogi gwaith sefydliadau sydd yn aml yn gwneud cyfraniad allweddol i brofiadau llawer yn un ffordd y gallwn ni ddathlu bywyd ein cymunedau a'n cenedl. 

Fel sydd wedi digwydd yn aml gyda dathliadau cenedlaethol, fe fydd digwyddiadau yn cael eu cynnal yn nifer o'n cymunedau ni ledled Cymru, y DU, a'r Gymanwlad hefyd. Rydym ni wedi bod yn gweithio yn agos gyda Llywodraeth y DU a'r Llywodraethau datganoledig eraill i sicrhau bod y coroni yn cael ei nodi yn briodol yng Nghymru. Sefydlwyd gweithgor y coroni i Gymru hefyd, sy'n cynnwys partneriaid allweddol fel Arglwyddi Raglawiaid, awdurdodau lleol, Cronfa Gymunedol y Loteri Genedlaethol a Chyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, er mwyn sicrhau bod trefi a chymunedau ledled Cymru yn ymwybodol o'r cyfleoedd yn eu bröydd nhw. Bydd cyfleoedd i ymgasglu at ein gilydd a gwylio'r coroni ar sgriniau mawr yng Nghastell Caerdydd, Bae Caerdydd, Trefyclo a Llandegla. Bydd picnics, ciniawau, cyngherddau, a phartïon stryd yn cael eu trefnu yn Y Mwmbwls, Llangynydd, Tonteg, Magwyr, Aberhonddu, Aberporth a llawer o drefi eraill Cymru. Bydd sioe dân gwyllt yn cael ei chynnal ym Mhenarth. Bydd gwasanaethau diolchgarwch yn cael eu cynnal mewn eglwysi cadeiriol ac eglwysi ar hyd a lled Cymru ac o fewn cymunedau ffydd eraill hefyd.

Os byddwch chi'n dathlu dros y penwythnos i ddod, mwynhewch. Ond, yn anad dim, ar ran Llywodraeth Cymru ac ar ran pobl Cymru, dyma anfon ein cofion cynhesaf a'n llongyfarchion. Diolch, Llywydd.

If you will be celebrating over the coming weekend, I hope you have a wonderful time. But, most especially, on behalf of the Welsh Government and on behalf of the people of Wales, I offer our sincerest warm wishes and congratulations. Thank you, Llywydd.

14:55

Can I thank the Minister for his statement today on behalf of the Welsh Government? My house will be decorated with some bunting this weekend, and a large union jack flag, in order to commemorate what is a very historic occasion in our nation. Of course, we know that it's over 70 years since we last had the opportunity to witness a coronation event, and I know that many people will be gathered in my constituency in different places and in their own homes in order to celebrate the coronation of His Majesty King Charles and indeed Queen Camilla, the Queen Consort.

Can I say, as well, that I think it's an opportunity to promote Wales? You listed a number of things that will feature in the coronation event from Wales, and I think it shows that Wales is really at the heart of this United Kingdom—the kingdom that Charles will of course be presiding over as our monarch. We know that the cross, which you refer to, is a very special cross. It includes a relic of the true cross that was given by Pope Francis to His Majesty the King, and that of course will be something that many people, I am sure, will want to see for many years to come once it returns to Wales—the Cross of Wales—after the event. But that will literally be leading this coronation event, right at the front of the procession, and then we will have that wonderful sound of the Welsh harp, Welsh music, Welsh voices, as well, that will also be singing too.

Can I ask you, Minister—? One of the things that people are asking me is what is the Welsh Government doing to capitalise on the coronation so that we have a legacy from this, because, we know that Wales is—. We have a very strong affection for King Charles. He served as our longest ever serving Prince of Wales—over 64 years he held that title—and that means that we have a special bond with our King that isn't there in England, Scotland or Northern Ireland, because of that long service. Therefore, I think that there will be a renewed interest in Wales, particularly from those who are watching the coronation from afar internationally, and I want to know what the Welsh Government is doing in order to lever this opportunity for the benefit of our economy and our visitor economy in the future.

Of course, we have a monarch, as well, that speaks Welsh. Whilst he may not be fluent, we heard his excellent Welsh here in the Chamber when he came to speak to us after the death of Her late Majesty, Queen Elizabeth. That gives us, too, an opportunity to promote an interest in the Welsh language and engagement with the Welsh language. So, can I ask you what you are doing to capitalise on that opportunity too?

In addition, you referred to King Charles's interest in climate change and the environment. In fact, he's well ahead of the curve in terms of his campaigning on these things for many decades before he became King. That also, I think, gives us the opportunity to amplify the very important messages that we, as a Senedd, which has declared a climate change emergency, give to the people of Wales, so that people can renew their efforts in order to tackle that particular issue.

Now, we know that some people might be volunteering for the very first time with the Big Help Out on Monday after the coronation events and the Big Lunch on Sunday. That, I think, also provides an opportunity to engage people in more regular volunteering in the future. Where is the Welsh Government looking to capitalise on this event and the huge opportunity that it provides to us all?

On Saturday, at the coronation event, I will be watching a live stream of it in church—Festival Church in Towyn. I shall have my handbell at the ready in order to ring out my congratulations, because we don't have a church bell in the same way that some other churches do, and I'll be screaming at the top of my lungs, 'God save the King' and 'God save the Queen', because of the enthronement that is taking place, and I know that there will be celebrations across the piece.

One of the other interesting things, I think, which we must never forget, is the fantastic work of the Prince’s Trust, which has been going on since 1976. We know that over a million people have benefited from support from the Prince's Trust. Just last year alone, I think it was over 60,000 individuals that actually were helped in terms of getting into employment or establishing their own businesses. A tremendous asset. And one of the things that I would like to see the Welsh Government do is to invest in the Prince's Trust to improve its reach across Wales, to improve engagement with it, so that we can reap even more benefits from its work in the future.

And just finally, one final question. Can I ask you what funding the Welsh Government has made available to local authorities and local communities in order to assist in the recognition of this momentous event so that we can help to mark it properly? I haven't seen any information in relation to funding. I know that many local authorities, town and community councils are helping to fund, in their own small way, events across the nation, but I would like to know, and I think the people of Wales would like to know, what investment the Welsh Government has put into making sure that this event is the roaring success we're all expecting it to be this weekend. Thank you.

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad ef heddiw ar ran Llywodraeth Cymru? Fe fydd yna rywfaint o fflagiau yn addurno fy nhŷ i'r penwythnos hwn, a baner jac yr undeb fawr, er mwyn nodi'r hyn sy'n achlysur hanesyddol iawn yn ein cenedl. Wrth gwrs, fe wyddom ni fod dros 70 mlynedd wedi mynd heibio ers i ni gael y cyfle diwethaf i weld coroni yn digwydd, ac rwy'n gwybod y bydd llawer o bobl yn ymgasglu mewn gwahanol fannau yn fy etholaeth i ac ar eu haelwydydd eu hunain i ddathlu coroni Ei Fawrhydi'r Brenin Charles ac yn wir Frenhines Camilla, y Frenhines Gydweddog.

A gaf i ddweud hefyd fy mod i'n credu bod hwn yn gyfle i hyrwyddo Cymru? Fe wnaethoch chi restru nifer o bethau a fydd yn ymddangos yn ystod y coroni o Gymru, ac rwy'n credu bod hynny'n dangos bod Cymru wir wrth galon y Deyrnas Unedig hon—y deyrnas y bydd Charles wrth gwrs yn teyrnasu drosti. Fe wyddom ni fod y groes, yr ydych chi'n cyfeirio ati, yn groes arbennig iawn. Mae hi'n cynnwys crair o'r wir groes a roddwyd gan y Pab Francis i'w Fawrhydi'r Brenin, ac fe fydd honno wrth gwrs yn rhywbeth y bydd llawer o bobl, rwy'n siŵr, yn awyddus i'w gweld am flynyddoedd lawer i ddod pan ddaw hi'n ôl i Gymru—Croes Cymru—ar ôl y seremoni. Ond dyna yn llythrennol a fydd yn arwain y digwyddiad coroni hwn, ar flaen yr orymdaith, ac yna fe gawn ni sain beraidd telyn Cymru, cerddoriaeth o Gymru, lleisiau o Gymru hefyd a fydd yn canu.

A gaf i ofyn i chi, Gweinidog—? Un o'r pethau mae pobl yn ei ofyn i mi yw beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fanteisio ar y coroni fel y bydd gwaddol gennym ni wedi hynny, oherwydd, fe wyddom ni fod Cymru—. Mae gennym ni feddwl mawr o'r Brenin Charles. Fe roddodd wasanaeth hwyaf erioed fel Tywysog Cymru—am dros 64 mlynedd fe ddaliodd ef y teitl hwnnw—ac mae hynny'n golygu bod gennym ni gysylltiad arbennig gyda'n Brenin nad yw'r un fath yn Lloegr, yr Alban na Gogledd Iwerddon, oherwydd y gwasanaeth hir hwnnw. Felly, rwy'n credu y bydd diddordeb o'r newydd yng Nghymru, yn enwedig gan y rhai sy'n gwylio'r coroni o bell yn rhyngwladol, ac fe hoffwn i wybod beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud er mwyn sbarduno'r cyfle hwn er budd ein heconomi a'n heconomi ymwelwyr ni yn y dyfodol.

Wrth gwrs, mae gennym ni frenin, hefyd, sy'n siarad Cymraeg. Er efallai nad yw'n rhugl, clywsom ei Gymraeg ardderchog yma yn y Siambr pan ddaeth i siarad â ni ar ôl marwolaeth Ei diweddar Fawrhydi, y Frenhines Elizabeth. Mae hynny'n rhoi cyfle i ni, hefyd, feithrin diddordeb yn yr iaith Gymraeg ac ymgysylltiad â'r iaith Gymraeg. Felly, a gaf i ofyn i chi beth rydych chi'n ei wneud i fanteisio ar y cyfle hwnnw hefyd?

Yn ogystal â hynny, roeddech chi'n cyfeirio at ddiddordeb y Brenin Charles mewn newid hinsawdd a'r amgylchedd. Yn wir, mae ymhell ar y blaen i'r gromlin o ran ei ymgyrchu ynghylch y pethau hyn am ddegawdau lawer cyn iddo ddod yn Frenin. Mae hynny hefyd, rwy'n credu, yn rhoi cyfle i ni ymhelaethu ar y negeseuon pwysig iawn yr ydym ni, yn y Senedd, sydd wedi datgan argyfwng newid hinsawdd, yn ei roi i bobl Cymru, er mwyn i bobl adnewyddu eu hymdrechion o ran mynd i'r afael â'r mater arbennig hwnnw.

Nawr, fe wyddom ni y gallai rhai pobl fod yn gwirfoddoli am y tro cyntaf erioed gyda'r Help Llaw Mawr ddydd Llun ar ôl digwyddiadau'r coroni a'r Cinio Mawr ddydd Sul. Mae hwnnw hefyd, yn fy marn i, yn gyfle i ennyn diddordeb pobl mewn gwirfoddoli mwy rheolaidd yn y dyfodol. Ym mha fodd y mae Llywodraeth Cymru am fanteisio ar y digwyddiad hwn a'r cyfle enfawr y mae'n ei ddarparu i bawb ohonom ni?

Ddydd Sadwrn, yn ystod y coroni ei hun, rwyf i am fod yn gwylio llif byw ohono yn yr eglwys—Festival Church yn Nhowyn. Fe fydd gennyf i fy nghloch yn fy llaw yn barod i'w chanu i longyfarch y Brenin, oherwydd nid oes gennym ni gloch yn yr eglwys fel sydd gan rai eglwysi eraill, ac fe fyddaf i'n gweiddi ar dop fy llais, 'Duw gadwo'r Brenin' a 'Duw gadwo'r Frenhines', wrth iddyn nhw ddod i'r orsedd, ac rwy'n gwybod y bydd dathliadau ym mhobman.

Un o'r pethau diddorol eraill, yn fy marn i, na ddylem ni fyth mo'i anghofio, yw gwaith penigamp Ymddiriedolaeth y Tywysog, sydd wedi bod ar waith ers 1976. Fe wyddom ni fod dros filiwn o bobl wedi elwa ar gefnogaeth Ymddiriedolaeth y Tywysog. Dim ond y llynedd, rwy'n credu bod dros 60,000 o unigolion wedi cael eu cynorthwyo mewn gwirionedd o ran mynd i gyflogaeth neu sefydlu eu busnesau eu hunain. Dyna ased aruthrol. Ac un o'r pethau yr hoffwn i weld Llywodraeth Cymru yn ei wneud yw buddsoddi yn Ymddiriedolaeth y Tywysog i wella ei chyrhaeddiad hi ledled Cymru, i wella'r ymgysylltiad â hi, fel y gallwn ni elwa hyd yn oed mwy ar ei gwaith yn y dyfodol.

Ac yn olaf, un cwestiwn olaf. A gaf i ofyn i chi pa gyllid y mae Llywodraeth Cymru wedi ei roi i awdurdodau lleol a chymunedau lleol er mwyn cynorthwyo cydnabod y digwyddiad pwysig hwn fel y gallwn ni helpu i'w nodi mewn ffordd deilwng? Nid wyf i wedi gweld unrhyw wybodaeth o ran cyllid. Fe wn i fod llawer o awdurdodau lleol, cynghorau tref a chymuned yn helpu i ariannu, yn eu ffordd fechan eu hunain, ddigwyddiadau ledled y genedl, ond fe hoffwn i wybod, ac rwy'n credu yr hoffai pobl Cymru wybod, pa fuddsoddiad a roddodd Llywodraeth Cymru i wneud yn siŵr y bydd y digwyddiad hwn yn llwyddiant ysgubol fel rydym ni gyd yn disgwyl y bydd y penwythnos hwn. Diolch i chi.

15:00

Yes, the Minister to respond. Just reminding myself that it was a statement.

Ie, y Gweinidog i ymateb. Dim ond f'atgoffa fy hun mai datganiad oedd hwn.

Firstly, thank you for your comments, and I can, of course, reiterate the fact that Welsh Government has been working with the UK Government and other devolved Governments, and that also there has been the coronation working group for Wales that has been set up, which has a whole series of partners, and they no doubt are not only ensuring that there a certain number of activities around Wales, but that those will carry through for the future.

You make a number of important points, and I think whatever people's views are, whether it be on the monarchy and on the issues around the coronation, there is no doubt, in his former capacity as Prince Charles, that the King has raised environmental issues on a very consistent basis over a number of decades.

I think what is important for any event that takes place, and, again, whatever people's views are, that you look for the way in which communities can nevertheless come together, can use those opportunities, whether it be volunteering, but also for communities, particularly bearing in mind we're still relatively new out of the COVID period, to come together and to enjoy events, to enjoy each other's company and to work together.

In terms of the important ways in which I think Welsh Government can move forward, I actually think it's going to be around issues around the cost-of-living crisis that people are facing. At this moment in time, up and down the country, we are seeing very, very real poverty, very real difficulties that people are facing, and perhaps one of the opportunities coming out of maybe volunteering and out of the events that are around the coronation might well be to focus on some of those who are I think really most in need at this moment in time.

Yn gyntaf, diolch i chi am eich sylwadau, ac fe allaf i, wrth gwrs, ailadrodd y ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio gyda Llywodraeth y DU a Llywodraethau datganoledig eraill, ac fe gafodd Gweithgor y Coroni i Gymru ei sefydlu, sydd â chyfres eang o bartneriaid, ac mae'n siŵr eu bod nhw nid yn unig yn sicrhau bod nifer penodol o weithgareddau o amgylch Cymru, ond y bydd y rhain yn gadael eu hôl i'r dyfodol.

Rydych chi'n gwneud nifer o bwyntiau pwysig, ac rwy'n credu beth bynnag yw barn pobl, boed hynny ar y frenhiniaeth ac ar y materion yn ymwneud â'r coroni, nid oes unrhyw amheuaeth, yn rhinwedd ei hen swydd yn Dywysog Charles, fod y Brenin wedi codi materion amgylcheddol yn gyson iawn dros nifer o ddegawdau.

Rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig i unrhyw ddigwyddiad a gynhelir, ac, eto, beth bynnag yw barn pobl, eich bod chi'n chwilio serch hynny am ffordd i gymunedau ddod at ei gilydd, a defnyddio'r cyfleoedd hynny, boed yn gwirfoddoli, ond i gymunedau cyfan hefyd, yn enwedig o gofio ein bod ni newydd ddod allan o gyfnod COVID i ryw raddau, i ddod at ei gilydd a mwynhau digwyddiadau, mwynhau cwmni ei gilydd a chydweithio.

O ran y ffyrdd pwysig yr wyf i'n credu y gall Llywodraeth Cymru symud ymlaen, rwyf i o'r farn wirioneddol y bydd hyn yn ymwneud â materion ynglŷn â'r argyfwng costau byw y mae pobl yn ei wynebu. Ar hyn o bryd, ac ar hyd a lled y wlad, rydym ni'n gweld tlodi gwirioneddol ac anawsterau gwirioneddol y mae pobl yn eu hwynebu, ac efallai mai un o'r cyfleoedd a ddaw o wirfoddoli ac yn sgil digwyddiadau sydd ynghlwm â'r coroni, mae hi'n ddigon posibl, fydd canolbwyntio ar y rheiny sydd yn fy marn i â'r angen mwyaf ar hyn o bryd.

Diolch, Llywydd, and I was umming and ahing about whether or not I'd speak to this statement today, but I'm glad I am. There is a significant constituency of us within society that would ask a number of questions around this ceremony, and an important moral question as well that needs to be asked. I represent communities, like many Members in this Chamber, that consistently rank high in the index of multiple deprivation. I'm from one of those communities. I still live in that community, where I see people struggling daily. But what's the figure we are now spending on the coronation? What is it—£100 million, £200 million? That's £100 million, £200 million, on a pageant at a time when people in social housing are expected to put up with living conditions that are no good for their health because housing associations can't afford to repair those homes, at a time when students are dropping out of education because they can't afford to learn, at a time when people are going without the essentials to feed their kids or just can't put food on the table or fuel their cars, pay for bus or train tickets, or heat their homes. These people aren't in some far-off place—they live in our communities. They live on our streets. So, tell me: how can we justify spending on such extravagance, a one-off event, when that is the state of the country? We're told that this will bring everyone together, that we can all get up and pledge allegiance. Well, if you want to bring everyone together, sort out the problems that I've outlined; make life easier for the millions that are struggling to survive, rather than spending an exorbitant amount of money on a pageant.

Now, Counsel General, I'd like to ask what discussions have been had on the future of such events, given the fact that the UK is the only country in the world that holds coronation ceremonies like this, because let's face it, and you've already outlined it, 70 years ago was the last one—they're a thing of the past, and they should remain in the past.

Diolch, Llywydd, ac roeddwn i'n hemian a hymian ynghylch a oeddwn i am siarad ynglŷn â'r datganiad hwn heddiw ai peidio, ond rwy'n falch fy mod i'n gwneud felly. Mae cyfran sylweddol ohonom ni yn y gymdeithas a fyddai'n gofyn nifer o gwestiynau ynghylch y seremoni hon, a chwestiwn moesol pwysig hefyd y mae angen ei ofyn. Rwy'n cynrychioli cymunedau, fel llawer o Aelodau yn y Siambr hon, sy'n aml iawn yn uchel ar fynegai amddifadedd lluosog. Rwy'n hanu o un o'r cymunedau hynny. Rwy'n dal i fyw yn y gymuned honno, lle rwy'n gweld pobl yn brwydro bob dydd. Ond beth yw'r ffigur yr ydyn ni'n ei wario nawr ar y coroni? Beth yw e—£100 miliwn, £200 miliwn? Dyna £100 miliwn, £200 miliwn, ar sbloet mewn cyfnod pan fo disgwyl i bobl mewn tai cymdeithasol fyw ag amodau byw sy'n niweidio eu hiechyd oherwydd nad yw cymdeithasau tai yn gallu fforddio trwsio'r cartrefi hynny, mewn adeg pan fo myfyrwyr yn rhoi'r gorau i'w haddysg oherwydd nad ydyn nhw'n gallu fforddio dysgu, mewn adeg pan fo pobl yn gwneud heb hanfodion er mwyn bwydo eu plant nhw neu ddim yn gallu rhoi bwyd ar y bwrdd neu danwydd yn eu ceir, neu dalu am docynnau bws neu drên, neu dwymo eu cartrefi nhw. Nid yw'r bobl hyn mewn gwlad bellennig—maen nhw'n byw yn ein cymunedau ni. Maen nhw'n byw ar ein strydoedd ni. Felly, dywedwch chi wrthyf i: sut allwn ni gyfiawnhau gwario ar y fath foethusrwydd, digwyddiad untro, a dyna gyflwr ein gwlad? Fe ddywedir wrthym ni y bydd hyn yn dod â phawb at ei gilydd, y gall pob un ohonom godi a gwneud adduned o deyrngarwch. Wel, os ydych chi'n awyddus i ddod â phawb at ei gilydd, sortiwch y problemau yr ydw i wedi eu hamlinellu; a gwnewch fywyd yn haws i'r miliynau sy'n brwydro i fyw bob dydd, yn hytrach na gwario swm echrydus o arian ar sbloet.

Nawr, Cwnsler Cyffredinol, fe hoffwn i ofyn pa drafodaethau a gafwyd ar ddyfodol digwyddiadau o'r fath, o ystyried y ffaith mai'r DU yw'r unig wlad yn y byd sy'n cynnal seremonïau coroni fel hyn, oherwydd gadewch i ni wynebu'r peth, ac rydych chi wedi amlinellu hyn eisoes, 70 mlynedd yn ôl oedd yr un diwethaf—maen nhw'n rhan o'r gorffennol, ac fe ddylen nhw aros yn y gorffennol.

15:05

Well, thank you for those comments. Of course, the coronation is a reserved matter. The spending on the coronation is not a matter within the decision making of Welsh Government. What I've tried to do in the statement I've made is to say that we recognise the pressures and the issues that exist now—I've already expressed my own view in terms of Welsh Government, in terms of the importance of the volunteering, communities coming together, but also how there may be opportunities to look at how we actually reflect on the cost-of-living crisis out of this, how it is that out of events such as this people may come together. There is no choice in terms of this matter with regard to Welsh Government, but what we will do is seek to recognise our own responsibilities within the constitutional structure as it exists. We will also then, within our communities, look to represent the views of all the people of Wales to see how the people of Wales can come together, to see how the people of Wales can maximise the opportunities that may come in dealing with the issues that exist in their own communities, the challenges that we face, but how we in Wales come together as a nation as a consequence. Diolch.

Wel, diolch i chi am y sylwadau yna. Wrth gwrs, mae'r coroni yn fater a gedwir yn ôl. Nid penderfyniad i Lywodraeth Cymru yw'r gwariant ar y coroni. Yr hyn yr wyf i wedi ceisio ei wneud yn y datganiad a wnes i oedd dweud ein bod ni'n cydnabod y pwysau a'r materion sy'n bodoli nawr—rwyf eisoes wedi mynegi fy marn fy hun o ran Llywodraeth Cymru, o ran pwysigrwydd gwirfoddoli, cymunedau yn dod at ei gilydd, ond hefyd sut o bosib y bydd cyfleoedd i edrych ar sut yr ydym ni'n myfyrio ar yr argyfwng costau byw oherwydd hyn, sut y mae pobl efallai oherwydd digwyddiadau fel hyn yn dod at ei gilydd. Nid oes unrhyw ddewis ynglŷn â'r mater hwn gan Lywodraeth Cymru, ond yr hyn y byddwn ni'n ei wneud yw ceisio cydnabod ein cyfrifoldebau ein hunain o fewn y strwythur cyfansoddiadol fel mae'n bodoli. Hefyd, fe fyddwn ni wedyn yn ceisio cynrychioli, yn ein cymunedau ni, farn pobl Cymru i gyd ar gyfer ystyried sut y gall pobl Cymru ddod at ei gilydd, a gweld sut y gall pobl Cymru wneud y mwyaf o'r cyfleoedd a allai ddod wrth ymdrin â'r materion sy'n bodoli yn eu cymunedau nhw eu hunain, yr heriau sy'n ein hwynebu ni, ond sut yr ydym ni yng Nghymru yn dod at ein gilydd yn genedl o ganlyniad i hynny. Diolch.

Can I first of all thank the Counsel General for making the statement today? It's a very welcome statement indeed, and tomorrow we'll have a further opportunity to debate the coronation, given the Conservatives' debate in the Chamber, and I'm sure that Members across the Chamber will be taking part in that.

For sure, the coronation will be a very inclusive occasion. I'm delighted that Paul Mealor is conducting the event, given that he hails originally from Connah's Quay—in fact, very close to where our colleague Hannah Blythyn grew up, in Jack Sargeant's constituency. It gives us an opportunity to celebrate the best of the culture that exists in our country, right across our diverse communities. 

Today, I'd just like to ask two questions. First of all, in the view of the Welsh Government, and in a reformed United Kingdom, as outlined by the proposals from Gordon Brown and his experts, how best could the monarchy serve all parts of the union in the future? And second, Counsel General, would you agree that it would be appropriate now to have a formal mechanism in place for consulting the royal family and, indeed, all of our communities, when it comes to naming landmarks in their names? When we were building the Newtown bypass, we consulted with the community in terms of the naming of key elements of that piece of infrastructure, notably the bridges, and it proved to be incredibly popular; it gave ownership to the community of that piece of infrastructure. I do think that there is great value in empowering and enabling people in that respect. So, would it be right for the naming of infrastructure, including buildings, to be put to communities, and, of course, for a formal mechanism to consult the royal family before a naming actually occurs? Diolch.

A gaf i'n gyntaf ddiolch i'r Cwnsler Cyffredinol am ddatganiad heddiw? Mae hwn yn ddatganiad i'w groesawu yn fawr iawn wir, ac yfory fe gawn ni gyfle pellach i drafod y coroni, o ystyried y ddadl o eiddo'r Ceidwadwyr a fydd yn cael ei chynnal yn y Siambr, ac rwy'n siŵr y bydd aelodau ar draws y Siambr yn cymryd rhan yn honno.

Yn sicr, fe fydd y coroni yn ddigwyddiad cynhwysol iawn. Rwy'n falch iawn mai Paul Mealor fydd yn arwain y digwyddiad, o gofio ei fod yn hanu o Gei Connah yn wreiddiol—yn wir, yn agos iawn at y lle y cafodd ein cydweithiwr Hannah Blythyn ei magu, yn etholaeth Jack Sargeant. Fe fydd yn estyn cyfle i ni ddathlu'r hyn sydd orau yn niwylliant ein cenedl, ledled ein cymunedau amrywiol i gyd.

Fe hoffwn i ofyn dau gwestiwn heddiw. Yn gyntaf i gyd, ym marn Llywodraeth Cymru, ac mewn Teyrnas Unedig ddiwygiedig, fel mae'r cynigion gan Gordon Brown a'i arbenigwyr ef yn amlinellu, sut allai'r frenhiniaeth wasanaethu pob rhan o'r undeb yn fwyaf effeithiol yn y dyfodol? Ac yn ail, Cwnsler Cyffredinol, a fyddech chi'n cytuno y byddai hi'n briodol nawr i fod â mecanwaith ffurfiol yn ei le ar gyfer ymgynghori â'r teulu brenhinol ac, yn wir, ein holl gymunedau ni, o ran enwi tirnodau ar eu holau nhw? Pan oeddem ni'n adeiladu ffordd osgoi'r Drenewydd, fe fuom ni'n ymgynghori â'r gymuned o ran enwi elfennau allweddol o'r darn hwnnw o seilwaith, y pontydd yn arbennig felly, ac fe brofodd hynny'n boblogaidd tu hwnt; roedd yn rhoi perchnogaeth i gymuned o'r darn hwnnw o seilwaith. Rwy'n credu bod gwerth mawr mewn grymuso a galluogi pobl mewn ffordd fel honno. Felly, a fyddai hi'n iawn i ymgynghori â chymunedau o ran enwi seilwaith, gan gynnwys adeiladau, sydd i'w hadeiladu yn y cymunedau hynny, ac, wrth gwrs, i fod â mecanwaith ffurfiol i ymgynghori â'r teulu brenhinol cyn i enwi ddigwydd mewn gwirionedd? Diolch.

Well, can I thank the Member firstly for his comments and the two questions that he has put? You raised a constitutional issue with regard to a reformed UK, and really what might be the role of the royal family and role of the King with regard to, I suppose, the aspirations that we specifically have within Wales. I think what is very interesting is that you have two types of events: sometimes, those are events that are specifically UK Government-organised events, and those that are actually organised specifically around the royal family. What is very clear—and I tried to make this in my statement—is that—. I attended, of course, the recent funeral of Queen Elizabeth II, and what was very noticeable about that was the very specific role that the devolved nations had within that. They had a very formalised role; it was a recognition there. And I think what is very, very clear about the coronation is that there's going to be very specifically identified input in terms of Wales, its culture and its identity within that. I have to say that I don't see that same level of recognition taking place in UK Government events and international events, where, it seems to me, from time to time, Wales is either marginalised or excluded, probably more on ideological grounds. So, I think there is something to take out in terms of a positive on that.

And in terms of the point you make about names and so on, well, of course there has been some sort of reporting around the issue of that more recently. I think it is important to engage. I think we might be pushing at an open door in terms of the idea that everything new that opens should have some sort of royal connection rather than a community connection and sometimes even a historic connection, and I think we might well be pushing at an open door now, that there is a common view on that, because it's in the benefit, the broader benefit, in terms of the identity of our communities and the identity of Wales as a nation, and as a nation that is very much recognised within those specifically royal constitutional events that take place.

Wel, a gaf i ddiolch i'r Aelod yn gyntaf am ei sylwadau a'r ddau gwestiwn a ofynnodd ef? Roeddech chi'n codi'r mater cyfansoddiadol o ran Teyrnas Unedig ddiwygiedig, ac mewn gwirionedd beth allai swyddogaeth y teulu brenhinol a'r Brenin fod o ran, rwy'n dychmygu, y dyheadau sydd gennym ni yng Nghymru yn benodol. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n ddiddorol iawn yw bod dau fath o ddigwyddiadau yn dod ar eich traws chi: weithiau, maen  nhw'n ddigwyddiadau a drefnir yn benodol gan Lywodraeth y DU, ac weithiau yn rhai a gafodd eu trefnu yn benodol ynghylch y teulu brenhinol mewn gwirionedd. Yr hyn sy'n eglur iawn—ac fe wnes i geisio gwneud hyn eglur yn fy natganiad—yw bod—. Roeddwn i'n bresennol, wrth gwrs, yn angladd diweddar y Frenhines Elizabeth II, a'r hyn a oedd yn amlwg iawn bryd hynny oedd swyddogaeth benodol iawn y gwledydd datganoledig o fewn hynny. Roedd ganddyn nhw swyddogaeth ffurfiol iawn; roedd yna gydnabyddiaeth yno. Ac rwy'n credu mai'r hyn sy'n eglur iawn am y coroni yw y bydd yna fewnbwn penodol a nodir yn bendant iawn o ran Cymru, ei diwylliant a'i hunaniaeth o fewn i hynny. Mae'n rhaid i mi ddweud nad wyf i'n gweld yr un gyfradd o gydnabyddiaeth yn digwydd yn nigwyddiadau Llywodraeth y DU na digwyddiadau rhyngwladol, lle, mae hi'n ymddangos i mi, o bryd i'w gilydd, fod Cymru naill ai ar yr ymylon neu wedi ei hallgáu, yn fwy na thebyg ar sail ideolegol. Felly, rwy'n credu bod rhywbeth cadarnhaol i'w gymryd o hynny.

Ac o ran y pwynt yr ydych chi'n ei wneud am enwau ac ati, wel, wrth gwrs, fe fu yna rywfaint o adrodd ynghylch y mater hwnnw'n fwy diweddar. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ymgysylltu. Rwy'n credu y gallem ni fod yn gwthio drws agored o ran y syniad y dylai popeth newydd sy'n agor gael rhyw fath o gysylltiad brenhinol yn hytrach na chysylltiad cymunedol a hyd yn oed gysylltiad hanesyddol weithiau, ac rwy'n credu y gallem ni fod, debyg iawn, yn gwthio drws sy'n agored yn barod, a bod barn gyffredin ar hynny, oherwydd ei bod yn rhoi budd, budd mwy eang, o ran hunaniaeth ein cymunedau ni a hunaniaeth cenedl Cymru, yn genedl sy'n cael ei chydnabod i raddau helaeth iawn yn y digwyddiadau cyfansoddiadol brenhinol penodol sy'n digwydd.

15:10

I'm a trustee of PANTRY foodbank in Pontardawe and, indeed, in our trustees' meeting last week, we heard that PANTRY foodbank have supplied 692 food parcels since January—up over 40 per cent since last year. PANTRY used to spend a couple of hundred pounds each month topping up the donations with shopping for these parcels; now it's well over £1,000 a month. And as we heard in a report last week on foodbank use, Wales has seen the sharpest increase in foodbank use of all the UK nations. I just want to make it clear that this is the context in which the coronation ceremony is happening. Even if you're a supporter of the monarchy, you can't deny that it thus demonstrates the profound economic and geographical divides in our unequal, disunited kingdom. It almost feels to me like a displacement activity, encouraging us to look away from the cavernous divisions in our society and the consequent suffering that is happening in each of our constituencies and regions each day.

Minister, you raise, in your statement, the role of the new King in Welsh national life. I agree it raises issues that are pertinent not only to Welsh nationhood, both in terms of our identity and sovereignty, but I would say also to the kind of society in which we wish to live. We're told the new liturgy, authorised by the Archbishop of Canterbury for the coronation, includes several new elements: recognising, celebrating, diversity and the unity of communities will be at the heart of the ceremony. We've heard reference to that today. Counsel General, do you agree that unity and diversity can be fostered and promoted by celebrating a system that represents the exclusive pinnacle of wealth and privilege, completely closed to all those who do not share a certain genetic pedigree? Diolch.

Rwyf i'n un o ymddiriedolwyr banc bwyd PANTRY ym Mhontardawe ac, yn wir, yng nghyfarfod ein hymddiriedolwyr ni'r wythnos diwethaf, fe glywsom ni fod banc bwyd PANTRY wedi cyflenwi 692 o barseli bwyd ers mis Ionawr—i fyny dros 40 y cant ers y llynedd. Roedd PANTRY yn arfer gwario cwpl o gannoedd o bunnau bob mis yn ychwanegu at y rhoddion gydag eitemau i'r parseli hyn; erbyn hyn, mae hynny ymhell dros £1,000 y mis. Ac fel clywsom ni mewn adroddiad wythnos diwethaf ynglŷn â'r defnydd o fanciau bwyd, Cymru sydd wedi gweld y cynnydd mwyaf yn y defnydd o fanciau bwyd ymhlith holl wledydd y DU. Fe hoffwn ni ei gwneud hi'n glir mai hwnnw yw'r cyd-destun y mae seremoni'r coroni yn digwydd ynddo. Hyd yn oed os ydych chi'n cefnogi'r frenhiniaeth yn frwd, ni allwch chi wadu bod hynny'n amlygu'r rhaniadau economaidd a daearyddol dwys sydd yn ein teyrnas anghyfartal, anunedig. Mae hyn yn ymddangos i mi fel rhywbeth a wneir i dynnu sylw, yn ein hannog ni i droi ein golygon oddi wrth y rhaniadau enfawr yn ein cymdeithas a'r dioddefaint sy'n digwydd o ganlyniad i hynny ym mhob un o'n hetholaethau a'n rhanbarthau bob dydd.

Gweinidog, rydych chi'n codi, yn eich datganiad, swyddogaeth y Brenin newydd ym mywyd cenedlaethol Cymru. Rwy'n cytuno bod hyn yn codi materion sy'n berthnasol nid yn unig i genedlgarwch Cymru, o ran ein hunaniaeth a'n sofraniaeth, ond fe fyddwn i'n dweud hefyd o ran y math o gymdeithas yr ydym ni'n dymuno byw ynddi hi. Maen nhw'n dweud wrthym ni fod y litwrgi newydd, a awdurdodwyd gan Archesgob Caergaint ar gyfer y coroni, yn cynnwys sawl elfen newydd: cydnabod, dathlu, amrywiaeth ac undod cymunedau fydd wrth wraidd y seremoni. Rydym ni wedi clywed cyfeiriad at hynny heddiw. Cwnsler Cyffredinol, a ydych chi'n cytuno y gellir meithrin a hyrwyddo undod ac amrywiaeth drwy ddathlu system sy'n cynrychioli pinacl caeëdig cyfoeth a braint, sydd wedi ei gau yn gyfan gwbl i'r sawl nad ydynt yn rhannu tras enidol arbennig? Diolch.

Well, thank you for your question. Let me start, first of all, with the issue of foodbanks, and I fully understand the point that is made in terms of money being spent and in terms of the dire state in terms of some of our communities and the increasing dependence on foodbanks, and it's a dependency on foodbanks and a growth of foodbanks that is probably the legacy, the real legacy, of this Tory Government. I want to see an end to foodbanks; I don't want to see foodbanks there. I want to see a welfare system that enables people to live decently, and I also want people who work for a living to be able to have a decent standard of living.

I visited a school in my constituency recently and discussed there, with the family liaison representative in the school, the fact that you have a school that is giving out food hampers. It is identifying where food hampers need to go, where children need to actually have clothing. So, we now have a situation where, building on the foodbank issue, we actually have schools recognising that they now have to have a role in actually supporting some of the poorest within those schools. And that's not just in the one school; it's happening all around in our society. The crux of solving that problem is really to do with the policies of the UK Government and the way in which wealth is distributed in our country, the way in which the benefits system has been undermined. The benefits system has led to cuts, which have directly increased poverty. The main lever in terms of addressing poverty in our communities is through the welfare system. We don’t have most of those levers, we don’t have access to the levers in terms of resources, but there’s no doubt in my mind that it is the cuts in the benefits system that have been the major cause of that dependency on foodbanks, and it is the minimum wage economy that has been fostered that has led to people in work also being dependent, increasingly, on foodbanks. We see some of this response now in terms of the industrial action that’s taking place across, predominantly, England at the moment.

What I would say is that it is the core macroeconomic policies of the Government that are the key factors in terms of doing what’s needed to address the issue of poverty in our society, and also to move towards the elimination of the need for foodbanks. But all the points you raise in terms of what foodbanks mean within our communities, the dependency on them and the fact that so many of our communities are now so increasingly dependent, those sympathies are ones that I am fully in agreement with, as I’m sure most of the people in Wales are, and I think that’s why people are looking for a desperate change in Government at the forthcoming general election.

Wel, diolch i chi am eich cwestiwn. Gadewch i mi ddechrau, yn gyntaf oll, gyda mater y banciau bwyd, ac rwy'n deall yn iawn y pwynt sy'n cael ei wneud o ran arian sy'n cael ei wario ac o ran y cyflwr enbyd rhai o'n cymunedau a'r ddibyniaeth gynyddol ar fanciau bwyd, a'r ddibyniaeth honno ar fanciau bwyd a thwf o fanciau bwyd, mae'n debyg, yw gwaddol, gwir waddol, y Llywodraeth Dorïaidd hon. Rwy'n awyddus i weld diwedd ar fanciau bwyd; nid wyf i'n dymuno gweld banciau bwyd ar waith. Rwyf i'n awyddus i weld gwladwriaeth les sy'n galluogi pobl i fyw yn weddus, ac rwy'n awyddus hefyd i bobl sy'n gweithio allu bod â safon byw gweddus.

Fe wnes i ymweld ag ysgol yn fy etholaeth i'n ddiweddar a thrafod yn y fan honno, gyda'r cynrychiolydd cyswllt teuluol yn yr ysgol, y ffaith bod gennych chi ysgol sy'n dosbarthu hamperi bwyd. Mae'n nodi lle mae'r angen i'r hamperi bwyd fynd, lle mae angen gwirioneddol am ddillad ar blant, mae'r sefyllfa hon gennym ni nawr lle, gan adeiladu ar fater y banciau bwyd, mae gennym ni ysgolion, mewn gwirionedd, yn cydnabod ei bod yn rhaid iddyn nhw fod â rhan nawr yn y gefnogaeth i rai o'r teuluoedd tlotaf yn yr ysgolion hynny. Ac nid dim ond mewn un ysgol y mae hynny; mae hynny'n digwydd ym mhobman yn ein cymdeithas. Mae hanfod datrys y broblem honno mewn gwirionedd yn ymwneud â pholisïau Llywodraeth y DU a'r ffordd y mae cyfoeth yn cael ei ddosbarthu yn ein gwlad ni, y ffordd y mae'r system fudd-daliadau wedi cael ei thanseilio. Mae'r system fudd-daliadau wedi arwain at doriadau, sydd wedi cynyddu tlodi mewn modd uniongyrchol. Y prif ysgogydd o ran mynd i'r afael â thlodi yn ein cymunedau yw drwy'r wladwriaeth les. Nid yw'r rhan fwyaf o'r ysgogiadau hyn gennym ni, nid yw'r ysgogiadau hyn ar gael i ni o ran adnoddau, ond nid oes unrhyw amheuaeth gennyf i mai'r toriadau yn y system fudd-daliadau sydd wedi bod yn brif achos y ddibyniaeth hon ar fanciau bwyd, a'r economi ar sail isafswm cyflog am swydd sydd wedi arwain at bobl mewn gwaith hefyd yn mynd yn fwyfwy ddibynnol ar fanciau bwyd. Fe welwn ni rywfaint o'r ymateb i hyn nawr yn y gweithredu diwydiannol sy'n digwydd ledled Lloegr, yn bennaf, ar hyn o bryd.

Yr hyn a fyddwn i'n ei ddweud yw mai polisïau macroeconomaidd craidd y Llywodraeth sy'n ffactorau allweddol o ran gwneud yr hyn sydd ei angen i fynd i'r afael â mater tlodi yn ein cymdeithas, a symud hefyd tuag at ddiddymu'r angen am fanciau bwyd. Ond mae'r holl bwyntiau yr ydych chi'n eu codi o ran beth mae banciau bwyd yn ei olygu o fewn ein cymunedau, y ddibyniaeth arnyn nhw a'r ffaith bod cymaint o'n cymunedau ni mor gynyddol ddibynnol arnyn nhw, mae'r cydymdeimlad hwnnw'n un yr wyf innau'n ei lwyr ategu, fel rwy'n siŵr y byddai'r rhan fwyaf o bobl Cymru, ac rwy'n credu mai dyna pam mae pobl yn chwilio yn enbyd am newid Llywodraeth yn yr etholiad cyffredinol a ddaw.

15:15

I’m grateful to the Minister for his statement this afternoon. I think he outlined very well the importance of the event in terms of the story of our national history. This isn’t the time to have a debate on the structures of the finances of the United Kingdom, but it is a point at which a change of reign provides an opportunity for a reflection. I felt that the King, in his contribution here last September, gave us a very moving speech, and he also clearly had been reflecting on his role, and the way that his role was changing constitutionally, and how he would approach his new role at that time as our new King. I think it is important that we have that conversation, and quite often, I think, in terms of the story of devolution, for example, the royal family have been far more clear-sighted on the change in democracy within the United Kingdom than most politicians of both parties, frankly, that have been in Government over that period of time. Certainly, the King in his former role as the Prince of Wales was always very clear that he wanted to see Wales play a full part in the United Kingdom and elsewhere.

Is it possible now, do you think, Minister, for us to have a conversation about where Wales sits in the kingdom, if you like? Because we know that there is an in-built inequality in the sense of the UK as a union between the kingdoms of England and Scotland, and that Wales does not sit in the same position in that constitutional structure. And perhaps at the beginning of a new reign we can now look at these structures that we have inherited from history and perhaps look again at ensuring that Wales is a full part of the United Kingdom, and that Wales is represented on the badges and insignia and standards of the royal family and of the UK as a whole.

Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei ddatganiad ef y prynhawn yma. Rwy'n credu iddo amlinellu pwysigrwydd y digwyddiad yn effeithiol iawn o ran stori ein hanes cenedlaethol. Nid dyma'r amser i gael dadl ar strwythurau cyllid y Deyrnas Unedig, ond mae teyrnasiad newydd yn cynnig cyfle i fyfyrio. Roeddwn i'n teimlo bod y Brenin, yn ei gyfraniad yma fis Medi diwethaf, wedi rhoi araith deimladwy iawn i ni, ac mae'n amlwg ei fod ef hefyd wedi bod yn myfyrio ar ei swyddogaeth, a'r ffordd yr oedd ei swyddogaeth yn newid yn gyfansoddiadol, a sut y byddai'n ymagweddu at ei swydd newydd bryd hynny yn Frenin newydd arnom ni. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni gael y sgwrs yna, ac yn reit aml, rwy'n meddwl, o ran stori datganoli, er enghraifft, bod y teulu brenhinol wedi bod yn llawer mwy eglur ar y newid yn y ddemocratiaeth o fewn y Deyrnas Unedig na'r rhan fwyaf o wleidyddion o'r ddwy blaid, a dweud y gwir, sydd wedi bod yn y Llywodraeth dros y cyfnod hwnnw. Yn sicr, roedd y Brenin yn ei hen swydd yn Dywysog Cymru bob amser yn eglur iawn ei fod yn awyddus i weld Cymru â chyfran lawn yn y Deyrnas Unedig ac mewn mannau eraill.

A yw hi'n bosibl nawr, yn eich barn chi, Gweinidog, i ni gael sgwrs ynglŷn â safle Cymru yn y deyrnas, os hoffech chi? Oherwydd fe wyddom ni fod anghydraddoldeb wedi ei adeiladu i mewn i'r ystyr o'r DU yn undeb rhwng teyrnasoedd Lloegr a'r Alban, ac nad yw Cymru yn yr un safle o ran y strwythur cyfansoddiadol hwnnw. Ac efallai ar ddechrau teyrnasiad newydd fe allwn ni edrych nawr ar y strwythurau hyn y gwnaethom ni eu hetifeddu o hanes ac edrych eto efallai ar sicrhau bod Cymru yn rhan lawn o'r Deyrnas Unedig, a bod Cymru yn cael ei chynrychioli ar fathodynnau ac arwyddluniau a baneri'r teulu brenhinol a'r DU yn gyffredinol.

Thank you for those comments. The point you made at the end, I think, is actually quite an important one. We certainly do have a whole variety of views within our country, and all the opinion polls show that, whether they be views on the monarchy and so on. But the fact of the matter is that we want our people in Wales and across the UK to unite for common purpose, to unite to look for opportunities that there are. But the point you make, of course, is that where we are has a whole series of historical, cultural, economic anomalies, constitutional anomalies, and those at some stage need to be rectified.

To some extent, that’s why we have our independent commission on the constitution set up. It’s also why the Labour Party set up the Gordon Brown commission, because it’s recognised that there’s a whole series of contradictions that exist. Some of those are inherited, many of them have actually been aggravated by this Government, by the undermining of conventions that existed to enable things to work—the undermining of the Sewel convention, for example. For 20 years the Sewel convention worked, there were no breaches; this year alone it looks as though we have eight major breaches of the Sewel convention. So, there’s no doubt that constitutional reform needs to take place, but I think that that also means that some of the inherited customs and traditions and conventions that do exist now are ones that probably do need to be examined as part of that review, which will take place when there is the next Labour Government.

But I think that it is also the fact that there are a number of emblematic, iconic things—you mentioned the herald, the flag and so on—where Wales isn't recognised. Let's be totally honest about it: historically, Wales is part of the United Kingdom because it was conquered. It was a different position that occurred with Scotland, and of course the Irish position has been one of considerable complications as well. But the reality is: is it the case that Wales is better off in having a progressive and democratic structure in terms of the interdependencies that exist between Wales, England, Scotland and Northern Ireland, and indeed, internationally? The view of this Government is that, quite clearly, it is. But it is one that needs reform, and it is one that needs change.

I think that there are, clearly, indications and opportunities for that engagement with the new King. I think that there are opportunities in terms of what you mentioned earlier about that engagement, more broadly, with the royal family, in terms of the way in which, traditionally, things have been named and so on. And I think that that's a matter that will certainly be part, I think, of the broader discussions that take place once we have the final report of our own independent commission. I look forward to having those debates within this Chamber.

Diolch i chi am y sylwadau yna. Mae'r pwynt a wnaethoch chi ar y diwedd, rwy'n credu, yn un pwysig iawn mewn gwirionedd. Yn sicr, mae gennym ni amrywiaeth fawr o safbwyntiau yn ein gwlad, ac mae'r holl arolygon barn yn dangos hynny, boed honno'n farn ar y frenhiniaeth ac ati. Ond y gwir amdani yw ein bod ni'n awyddus i'n pobl ni yng Nghymru a ledled y DU uno i bwrpas cyffredin, ac uno i chwilio am y cyfleoedd sydd ar gael. Ond y pwynt yr ydych chi'n ei wneud, wrth gwrs, yw ei bod ni mewn sefyllfa o fod â chyfres gyfan o anghysonderau hanesyddol, diwylliannol, economaidd, anghysonderau cyfansoddiadol, ac fe fydd angen unioni'r rhain ryw bryd.

I ryw raddau, dyna pam mae'r comisiwn annibynnol ar y cyfansoddiad wedi ei sefydlu gennym ni. Dyna hefyd pam y sefydlodd y Blaid Lafur gomisiwn Gordon Brown, oherwydd mae hi'n hysbys bod cyfres gyfan o wrthddywediadau yn bodoli. Mae rhai o'r rhain wedi eu hetifeddu, mae llawer ohonyn nhw wedi cael eu gwaethygu gan y Llywodraeth hon yn San Steffan mewn gwirionedd, gan danseilio confensiynau a oedd yn bodoli i ganiatáu i bethau weithio—tanseilio confensiwn Sewel, er enghraifft. Am 20 mlynedd fe fu confensiwn Sewel yn gweithio, ni thorrwyd ef o gwbl; dim ond yn ystod eleni mae hi'n ymddangos y bu wyth toriad mawr o gonfensiwn Sewel. Felly, nid oedd unrhyw amheuaeth fod angen diwygio cyfansoddiadol, ond rwy'n credu bod hynny hefyd yn golygu y bydd angen ymchwilio i rai o'r arferion a'r traddodiadau a'r confensiynau etifeddol sy'n bodoli nawr, mae'n debyg, yn rhan o'r ymchwiliad hwnnw, ac fe fydd hwnnw'n digwydd pan fydd Llywodraeth Lafur nesaf.

Ond rwy'n credu mai'r ffaith hefyd yw bod nifer o bethau arwyddluniol, eiconig—fe wnaethoch chi sôn am yr herodr, y faner ac yn y blaen—lle nad oes darluniad i gynrychioli Cymru. Gadewch i ni fod yn gwbl onest am y peth: yn hanesyddol, mae Cymru yn rhan o'r Deyrnas Unedig am iddi gael ei choncro. Roedd hi'n sefyllfa wahanol i'r hyn a ddigwyddodd gyda'r Alban, ac wrth gwrs mae sefyllfa Iwerddon wedi bod yn un o gymhlethdodau sylweddol hefyd. Ond y gwir amdani yw: ai'r achos yw bod Cymru yn well ei byd o ran bod â strwythur blaengar a democrataidd o ran y gyd-ddibyniaeth sy'n bodoli rhwng Cymru, Lloegr, Yr Alban a Gogledd Iwerddon, ac yn wir, yn rhyngwladol? Barn y Llywodraeth hon yw, yn gwbl amlwg, mai dyna'r achos. Ond mae angen diwygio'r sefyllfa, ac mae angen newidiadau.

Rwy'n credu bod, yn amlwg, arwyddion a chyfleoedd i'r ymgysylltiad hwnnw â'r Brenin newydd. Rwy'n credu bod cyfleoedd o ran yr hyn y gwnaethoch chi sôn amdano'n gynharach am yr ymgysylltiad hwnnw, yn fwy eang, gyda'r teulu brenhinol, o ran y ffordd y mae pethau, yn draddodiadol, wedi cael eu henwi ac ati. Ac rwy'n credu bod hwnnw'n fater a fydd yn sicr yn rhan, rwy'n credu, o'r trafodaethau ehangach a ddaw pan fydd adroddiad terfynol ein comisiwn annibynnol ein hunain gennym ni. Rwy'n edrych ymlaen at gael y dadleuon hynny yn y Siambr hon.

15:20

Diolch i'r Gweinidog am y datganiad yna.

I thank the Minister for that statement.

4. Datganiad gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol: Y Wybodaeth Ddiweddaraf am Ddiwygio Trethi Lleol
4. Statement by the Minister for Finance and Local Government: Update on Local Tax Reform

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol ar y wybodaeth ddiweddaraf am ddiwygio trethi lleol. Dwi'n galw ar y Gweinidog, Rebecca Evans.

The next item, therefore, is a statement by the Minister for Finance and Local Government: an update on local tax reform. I call on the Minister, Rebecca Evans.

Diolch, Llywydd. Today, I am updating Members on our work to reform the local taxes in Wales. Taxes are the admission charge that we pay to live in a civilised society, and the reforms to our local taxes are shaped by our tax policy principles. These are: to raise revenue to fund public services as fairly as possible; to support the delivery of our wider Welsh Government policy objectives; to ensure that taxes are clear, stable and simple, and developed through collaboration and involvement, and contribute directly to the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 goal of creating a more equal Wales.

The revenue brought in by our local taxes—more than £3 billion a year—is stable, predictable and cost-effective. It forms the bedrock of a working system—a system that epitomises local democracy. Across our communities we see this money in action, from schools and social care to waste collection. The local taxes that we pay anchor us to the places in which we live. Just as we see the excellent work of local government, day in, day out, we also know that wealth inequality persists across our communities. Our taxes need to move with the times, or we risk them becoming outdated and unfair.

The Welsh Government is delivering reforms to both council tax and non-domestic rates during this Government term, to make them fairer and fit for Wales. Turning first to council tax, Wales is recognised as leading the way on council tax reform. The tax base is already more up to date here than elsewhere and we have an additional tax band for the highest value properties. We have been pioneers in tackling the blight of empty and second homes through taxation. And we have maintained national support for low-income households, which has never been cut.

But we know that there is more to do. Council tax is still regressive in the way that it is designed. It places a higher relative burden on those with lower wealth. And, even though our system is more up to date than elsewhere, it is still 20 years out of date. I sought views last summer on a broad plan and, across the Senedd, the need for reform was recognised. I proposed a fairer council tax, with more progressive bands reflecting the latest data; regular revaluations to ensure fairness into the future; and a review of all of the arrangements for discounts and reductions.

A wide range of stakeholders welcomed the plan. However, I do recognise that some local taxpayers raised concerns. Some people said that they do not know what their council tax pays for, so we will work with local government to improve public information, raise awareness and further understanding. People were also fearful that this exercise was about raising more tax through the reforms. So, I want to be absolutely clear today: this is not about raising a single penny more in overall revenue. It’s about ensuring that the money that we do raise is raised as fairly as possible, based on the ability to pay for essential public services that benefit everyone in Wales.

Diolch, Llywydd. Heddiw, rwy'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am ein gwaith i ddiwygio'r trethi lleol yng Nghymru. Trethi yw'r tâl mynediad rydyn ni'n ei dalu i fyw mewn cymdeithas wâr, ac mae'r diwygiadau i'n trethi lleol yn cael eu llywio gan ein hegwyddorion polisi treth sef: codi refeniw i ariannu gwasanaethau cyhoeddus mor deg â phosib; cefnogi cyflawni ein hamcanion polisi ehangach fel Llywodraeth Cymru; sicrhau bod trethi'n glir, yn sefydlog ac yn syml, ac yn cael eu datblygu drwy gydweithio a chyfranogiad, a chyfrannu'n uniongyrchol at nod Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 o greu Cymru sy'n fwy cyfartal.

Mae'r refeniw a ddaw i law drwy ein trethi lleol—mwy na £3 biliwn y flwyddyn—yn sefydlog, yn rhagweladwy ac yn gost-effeithiol. Mae'n ffurfio sylfaen gadarn i system sy'n gweithio—system sy'n cyfleu democratiaeth leol. Ledled ein cymunedau, gwelwn yr arian hwn ar waith, o ysgolion a gofal cymdeithasol i gasglu gwastraff. Mae'r trethi lleol rydyn ni'n eu talu yn ein hangori i'r llefydd rydyn ni'n byw ynddynt. Yn union fel y gwelwn waith rhagorol llywodraeth leol, ddydd ar ôl dydd, rydyn ni hefyd yn gwybod bod anghydraddoldeb cyfoeth yn parhau ar draws ein cymunedau. Mae angen i'n trethi symud gyda'r oes, neu mae perygl iddyn nhw ddyddio a bod yn annheg.

Mae Llywodraeth Cymru yn cyflwyno diwygiadau i'r dreth gyngor ac ardrethi annomestig yn ystod tymor y Llywodraeth hon, er mwyn eu gwneud yn decach ac yn addas i Gymru. Gan droi yn gyntaf at y dreth gyngor, cydnabyddir bod Cymru'n arwain y ffordd ar ddiwygio'r dreth gyngor. Mae sylfaen y dreth eisoes yn fwy diweddar yma nag mewn mannau eraill ac mae gennym fand treth ychwanegol ar gyfer yr eiddo gwerth uchaf. Rydyn ni wedi bod yn arloeswyr wrth fynd i'r afael â malltod tai gwag ac ail gartrefi drwy drethi. Ac rydyn ni wedi cynnal cefnogaeth genedlaethol i aelwydydd incwm isel, nad yw byth wedi'i thorri.

Ond rydyn ni'n gwybod bod mwy i'w wneud. Mae'r dreth gyngor yn dal i fod yn atchweliadol yn y ffordd y mae wedi ei chynllunio. Mae'n rhoi baich cymharol uwch ar y rhai sydd â llai o gyfoeth. Ac, er bod ein system yn fwy diweddar nag mewn mannau eraill, mae'n dal i fod wedi dyddio 20 mlynedd. Fe geisiais i farn yr haf diwethaf ar gynllun eang, ac ar draws y Senedd, cydnabuwyd yr angen am ddiwygio. Cynigiais dreth gyngor decach, gyda bandiau mwy blaengar yn adlewyrchu'r data diweddaraf; ailbrisiadau rheolaidd i sicrhau tegwch i'r dyfodol; ac adolygiad o'r holl drefniadau ar gyfer disgowntiau a gostyngiadau.

Croesawodd ystod eang o randdeiliaid y cynllun. Fodd bynnag, rwy'n cydnabod bod rhai trethdalwyr lleol wedi codi pryderon. Dywedodd rhai pobl nad ydyn nhw'n gwybod beth mae eu treth cyngor yn talu amdano, felly byddwn ni'n gweithio gyda llywodraeth leol i wella gwybodaeth gyhoeddus, codi ymwybyddiaeth a hybu dealltwriaeth. Roedd pobl hefyd yn ofni bod yr ymarfer hwn yn ymwneud â chodi mwy o dreth drwy'r diwygiadau. Felly, rwyf eisiau bod yn gwbl glir heddiw: nid yw hyn yn ymwneud â chodi yr un geiniog yn fwy mewn refeniw cyffredinol. Mae'n ymwneud â sicrhau bod yr arian rydyn ni'n ei godi yn cael ei godi mor deg â phosib, ar sail y gallu i dalu am wasanaethau cyhoeddus hanfodol sydd o fudd i bawb yng Nghymru.

I have been working to translate this broad plan into detailed action, working closely with the Plaid Cymru designated member, Cefin Campbell, on this shared priority. I have commissioned the Valuation Office Agency to undertake revaluation work, using the latest technology to assess property values. I will use this information to build a new system of bands from the bottom up, as we work towards a more progressive tax. I will bring forward legislation in due course to set regular revaluation updates on a statutory footing. As I mentioned earlier, we remain the only part of the UK that has grasped the issue of revaluations, and let’s not underestimate what an achievement that is. My officials have also been collaborating with local authorities and other experts to review each category of discount, exemption, and reduction, and I want to thank everyone who is contributing to that work.

I will deliver a fairer council tax in April 2025 and, later this year, I will set out how the new system will look. I recognise that these are complex changes, and there will be winners and losers. Every year that we continue with the current arrangements brings more unfairness, often experienced most acutely by the poorest households. The evidence and the experts agree that reforming council tax is one of the most beneficial actions we can take to reduce wealth inequalities, and the benefits will be felt in the pockets of those who are most in need by the end of this Government term. As we develop our proposals and modelling, I will consider whether transitional arrangements may be necessary. 

Turning now to non-domestic rates: the contributions made by businesses and other ratepayers remain crucial for the delivery of public services, and businesses too reap the benefits of the stronger, fairer and greener Wales that we are building. We are a step closer to a more responsive tax, and I will now make further changes to ensure that it is fit for Wales.

Using non-domestic rates to support economic development continues to be a key objective of this Government, and this has been reflected in our offer to establish a rates retention process, to support city regions and free ports in Wales. Driving collaboration between partners and communities across regional areas is essential to growth, and I remain committed to exploring how best to use all of the levers available to us to support our economic ambitions.

In April of this year, we successfully delivered a non-domestic rates revaluation. This aligns with our commitment to go on building a fairer tax that more accurately reflects the economy. Revaluations inevitably result in tax changes for some ratepayers, but the way that we delivered this exercise clearly evidences our commitment to support Welsh businesses through our £460 million package of support, a fair and straightforward transitional relief scheme, a commitment to freeze the multiplier, and an enhanced retail, leisure and hospitality relief scheme.

We've also made significant steps to improve the appeals system for ratepayers in Wales, working with the Valuation Office Agency to bring forward a new appeals process. This will incorporate the feedback we received through the consultation and the experiences of ratepayers throughout the previous rating list. We remain committed to continually improving the appeals process, and we continue to work in collaboration with the valuation tribunal for Wales to review and improve every aspect of the appeals journey.

Building on the successful delivery of the most recent revaluation and recent changes made to the non-domestic rating system, we have embarked on the wider reforms that we consulted on at the end of 2022. The summary of responses to that consultation was published in February of this year, and I remain focused on establishing new powers to set revaluation cycles, flexibility to make decisions around the multiplier, and delivering relief schemes specifically designed for Wales's needs. We also remain committed to improving the overall administration of the tax, pursuing improvements across every aspect of the system. These changes will utilise primary legislative opportunities to create a fundamentally better local tax for Wales, and one which continues to recognise the vital contribution made by ratepayers.

Thinking about the longer term, we have also made progress on a longer term ambition, examining the potential for a local land value tax to replace both council tax and non-domestic rates, with a view to publishing more information on our work by the end of this term.

I am proud to be driving forward these changes on behalf of the people of Wales, who expect us to tackle the big issues with the levers that we have. I'm pleased with the collaborative and constructive working relationship between local authorities, the Valuation Office Agency and the Welsh Government to deliver fundamental and progressive changes to the local tax system—changes that will deliver real benefits for both citizens and businesses. Our work will transform the way that local taxpayers contribute in society. We are making great progress, and I’m very pleased to discuss this work with Members today.

Rwyf wedi bod yn gweithio i drosi'r cynllun eang hwn yn gamau gweithredu manwl, gan gydweithio'n agos ag aelod dynodedig Plaid Cymru, Cefin Campbell, ar y flaenoriaeth gyffredin hon. Rwyf wedi comisiynu Asiantaeth y Swyddfa Brisio i wneud gwaith ailbrisio, gan ddefnyddio'r dechnoleg ddiweddaraf i asesu gwerth eiddo. Byddaf yn defnyddio'r wybodaeth hon i greu system newydd o fandiau o'r gwaelod i fyny, wrth i ni weithio tuag at dreth fwy blaengar. Byddaf yn cyflwyno deddfwriaeth maes o law i bennu diweddariadau ailbrisio rheolaidd ar sail statudol. Fel y soniais yn gynharach, rydyn ni'n parhau i fod yr unig ran o'r DU sydd wedi mynd i'r afael â'r mater ailbrisio, a gadewch i ni beidio â thanbrisio faint o gyflawniad yw hynny. Mae fy swyddogion hefyd wedi bod yn cydweithio gydag awdurdodau lleol ac arbenigwyr eraill i adolygu pob categori o ddisgownt, esemptiad, a gostyngiad, ac rwyf eisiau diolch i bawb sy'n cyfrannu at y gwaith hwnnw.

Byddaf yn cyflwyno treth gyngor decach ym mis Ebrill 2025 ac, yn ddiweddarach eleni, byddaf yn amlinellu sut olwg fydd ar y system newydd. Rwy'n cydnabod bod y rhain yn newidiadau cymhleth, a bydd enillwyr a chollwyr. Bob blwyddyn y byddwn yn parhau gyda'r trefniadau presennol bydd mwy o annhegwch, yn aml yn cael ei brofi'n fwyaf dwys gan yr aelwydydd tlotaf. Mae'r dystiolaeth a'r arbenigwyr yn cytuno bod diwygio'r dreth gyngor yn un o'r camau mwyaf buddiol y gallwn ni ei gymryd i leihau anghydraddoldebau cyfoeth, a bydd y manteision i'w teimlo ym mhocedi'r rhai sydd â'r angen mwyaf erbyn diwedd tymor y Llywodraeth hon. Wrth i ni ddatblygu ein cynigion a'n gwaith modelu, byddaf yn ystyried a allai fod angen trefniadau pontio.

Gan droi yn awr at drethi annomestig: mae cyfraniadau busnesau a thalwyr ardrethi eraill yn parhau i fod yn hanfodol ar gyfer darparu gwasanaethau cyhoeddus, ac mae busnesau hefyd yn elwa ar y Gymru gryfach, decach a gwyrddach yr ydym yn ei chreu. Rydyn ni gam yn nes at dreth sy'n fwy ymatebol, a byddaf yn awr yn gwneud newidiadau pellach i sicrhau ei bod yn addas i Gymru.

Mae defnyddio trethi annomestig i gefnogi datblygiad economaidd yn parhau i fod yn un o brif amcanion y Llywodraeth hon, ac mae hyn wedi'i adlewyrchu yn ein cynnig i sefydlu proses cadw ardrethi, i gefnogi dinas-ranbarthau a phorthladdoedd rhydd yng Nghymru. Mae ysgogi cydweithio rhwng partneriaid a chymunedau ar draws meysydd rhanbarthol yn hanfodol i dwf, ac rwy'n parhau i fod yn ymrwymedig i archwilio'r ffordd orau o ddefnyddio'r holl ysgogiadau sydd ar gael inni i gefnogi ein huchelgeisiau economaidd.

Ym mis Ebrill eleni, gwnaethom lwyddo i gyflwyno ailbrisiad ardrethi annomestig yn llwyddiannus. Mae hyn yn cyd-fynd â'n hymrwymiad i fynd ati i greu treth decach sy'n adlewyrchu'r economi yn fwy cywir. Yn anochel, mae ailbrisiadau yn arwain at newidiadau treth i rai talwyr ardrethi, ond mae'r ffordd y gwnaethom gyflawni'r ymarfer hwn yn dangos yn glir dystiolaeth o'n hymrwymiad i gefnogi busnesau Cymru trwy ein pecyn cymorth o £460 miliwn, cynllun rhyddhad pontio teg a syml, ymrwymiad i rewi'r lluosydd, a chynllun rhyddhad manwerthu, hamdden a lletygarwch gwell.

Rydyn ni hefyd wedi gwneud camau sylweddol i wella'r system apelio ar gyfer talwyr ardrethi yng Nghymru, gan weithio gydag Asiantaeth y Swyddfa Brisio i gyflwyno proses apelio newydd. Bydd hyn yn ymgorffori'r adborth a gawsom trwy'r ymgynghoriad a phrofiadau talwyr ardrethi trwy gydol y rhestr ardrethi flaenorol. Rydyn ni'n parhau i fod yn ymrwymedig i wella'r broses apelio yn barhaus, ac rydyn ni'n parhau i weithio ar y cyd â thribiwnlys prisio Cymru i adolygu a gwella pob agwedd ar y daith apeliadau.

Gan ategu cyflawni yn llwyddiannus yr ailbrisiad diweddaraf a'r newidiadau diweddar a wnaed i'r system ardrethu annomestig, rydyn ni wedi dechrau ar y diwygiadau ehangach y buom yn ymgynghori arnynt ar ddiwedd 2022. Cafodd y crynodeb o'r ymatebion i'r ymgynghoriad hwnnw ei gyhoeddi ym mis Chwefror eleni, ac rwy'n parhau i ganolbwyntio ar sefydlu pwerau newydd i osod cylchoedd ailbrisio, hyblygrwydd i wneud penderfyniadau ynghylch y lluosydd, a chyflawni cynlluniau rhyddhad wedi'u cynllunio'n benodol ar gyfer anghenion Cymru. Rydyn ni hefyd yn parhau i fod yn ymrwymedig i wella gweinyddiaeth gyffredinol y dreth, gan ddilyn gwelliannau ar draws pob agwedd o'r system. Bydd y newidiadau hyn yn defnyddio cyfleoedd deddfwriaethol sylfaenol i greu treth leol sylfaenol well i Gymru, ac un sy'n parhau i gydnabod y cyfraniad hanfodol a wneir gan dalwyr ardrethi.

Wrth feddwl am y tymor hirach, rydyn ni hefyd wedi gwneud cynnydd ar uchelgais tymor hwy, gan archwilio'r potensial i dreth ar werth tir lleol gymryd lle'r dreth gyngor ac ardrethi annomestig, gyda'r bwriad o gyhoeddi mwy o wybodaeth am ein gwaith erbyn diwedd y tymor hwn.

Rwy'n falch o fod yn sbarduno'r newidiadau hyn ar ran pobl Cymru, sy'n disgwyl inni fynd i'r afael â'r materion mawr gyda'r ysgogiadau sydd gennym. Rwy'n falch o'r berthynas waith gydweithredol ac adeiladol rhwng awdurdodau lleol, Asiantaeth y Swyddfa Brisio a Llywodraeth Cymru i sicrhau newidiadau sylfaenol a blaengar i'r system dreth leol— newidiadau a fydd yn sicrhau manteision gwirioneddol i ddinasyddion a busnesau. Bydd ein gwaith yn trawsnewid y ffordd y mae trethdalwyr lleol yn cyfrannu mewn cymdeithas. Rydyn ni'n gwneud cynnydd mawr, ac rwy'n falch iawn o drafod y gwaith hwn gydag Aelodau heddiw.

15:30

Thank you, Minister, for your statement this afternoon. I certainly appreciate that this whole topic is challenging for Governments, not just here in Wales, but it is an important, ongoing issue that deserves time and attention today, because, of course, council tax and non-domestic rates do impact people across Wales. 

There are a few points I'd like to raise with you this afternoon, Minister. The first is on the issue of revenue raising. As you stated this afternoon, the Welsh Government is not seeking to raise more money from the changes that are proposed. We do, though, hear a lot from either yourself or other Ministers around a lack of money, especially within local authorities as well, so forgive my scepticism slightly if, with extensive, lengthy and protracted reforms, the outcome really is going to be revenue neutral. So, would you be able to reconfirm today that additional tax revenue is not the intention behind this reform?

You also acknowledge that there'll be winners and losers. I'd like to know who you think those winners and losers will be. Of course, there are many people going through difficult times at the moment. We know the pressures of Putin's illegal war in Ukraine, and it's essential that we protect people as much as possible, instead of creating more—to use your word—losers in the system. With this in mind, Minister, can you provide any further detail as to what any transitional arrangements may look like for taxpayers caught up in any changes?

I'd also like to ask about the non-domestic ratings of your statement today. The parts relating to smoothing the process for businesses are certainly welcome, but I expect there is to be a devil in the detail of much of what is to be produced. To be clear, on this side of the benches, we believe that business rates are still too high, and reducing those rates would be a great way to support Welsh businesses at a difficult time, especially for small and medium enterprises, which we know are the engines of growth in our economy. I know, Minister, there is some concern around fraud and avoidance in the area of business rates, so I'd be grateful if you'd be able to expand on what you and the Government are doing to tackle some of this as well. 

Going back to the council tax, you briefly mentioned exemptions in your statement, and this is something that really needs urgent clarity in my mind to put people at ease. We know that people who are the only adult in a property are currently given a 25 per cent discount on their council tax. This is certainly something that supports a huge range of people in Wales, from young people to single people who are perhaps elderly, perhaps those who are widowed and living on their own. It also supports groups like single mothers, with that 25 per cent making a huge difference to their quality of life and ability to manage the cost of day-to-day living. Of course, if this exemption or level of support is removed, it will equate to a 33 per cent council tax rise for those single-person households, which will be on top of the significant council tax rises that people across Wales are already seeing from local authorities. It will be a direct hit on a large number of vulnerable and worse-off people in Wales. Minister, can you confirm today that this exemption, this level of support, will remain the same with any reform? Thank you very much. 

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad y prynhawn yma. Rwy'n sicr yn gwerthfawrogi bod yr holl bwnc hwn yn heriol i Lywodraethau, nid yn unig yma yng Nghymru, ond mae'n fater pwysig, parhaus sy'n haeddu amser a sylw heddiw, oherwydd, wrth gwrs, mae'r dreth gyngor ac ardrethi annomestig yn effeithio ar bobl ledled Cymru.

Mae yna ambell bwynt yr hoffwn i eu codi gyda chi y prynhawn yma, Gweinidog. Mae'r cyntaf ar y mater o godi refeniw. Fel y dywedoch chi y prynhawn yma, nid yw Llywodraeth Cymru yn ceisio codi mwy o arian o'r newidiadau sy'n cael eu cynnig. Er hynny, rydyn ni'n clywed llawer gennych chi neu Weinidogion eraill am ddiffyg arian, yn enwedig o fewn awdurdodau lleol hefyd, felly maddeuwch fy amheuaeth ryw ychydig os, gyda diwygiadau helaeth, hir a hirfaith, a yw'r canlyniad mewn gwirionedd yn mynd i fod yn niwtral o ran refeniw. Felly, a fyddech chi'n gallu ail-gadarnhau heddiw nad refeniw treth ychwanegol yw'r bwriad y tu ôl i'r diwygiad hwn?

Rydych chi hefyd yn cydnabod y bydd enillwyr a chollwyr. Hoffwn wybod pwy ydych chi'n meddwl y bydd yr enillwyr a'r collwyr hynny. Wrth gwrs, mae llawer o bobl yn mynd trwy gyfnodau anodd ar hyn o bryd. Rydyn ni'n gwybod am y pwysau oherwydd rhyfel anghyfreithlon Putin yn Wcráin, ac mae'n hanfodol ein bod ni'n amddiffyn pobl gymaint â phosib, yn lle creu mwy—i ddefnyddio eich gair chi—o gollwyr yn y system. Gyda hyn mewn golwg, Gweinidog, a allwch chi roi unrhyw fanylion pellach ynglŷn â sut olwg y gallai fod ar unrhyw drefniadau pontio ar gyfer trethdalwyr sy'n cael eu dal mewn unrhyw newidiadau?

Hoffwn hefyd ofyn am yr ardrethi annomestig yn eich datganiad heddiw. Yn sicr mae croeso i'r rhannau sy'n ymwneud â hwyluso'r broses i fusnesau, ond rwy'n disgwyl y bydd y manylion yn datgelu problemau o ran llawer o'r hyn sydd i'w gynhyrchu. I fod yn glir, ar yr ochr hon i'r meinciau, rydyn ni'n credu bod ardrethi busnes yn dal i fod yn rhy uchel, a byddai lleihau'r ardrethi hynny'n ffordd wych o gefnogi busnesau Cymru ar adeg anodd, yn enwedig i fentrau bach a chanolig, y gwyddom mai nhw yw peiriannau twf ein heconomi. Rwy'n gwybod, Gweinidog, bod yna rywfaint o bryder ynghylch twyll ac osgoi ym maes ardrethi busnes, felly byddwn i'n ddiolchgar pe byddech chi'n gallu ehangu ar yr hyn yr ydych chi a'r Llywodraeth yn ei wneud i fynd i'r afael â rhywfaint o hyn hefyd.

Wrth fynd yn ôl i'r dreth gyngor, fe wnaethoch chi sôn yn fyr am esemptiadau yn eich datganiad, ac mae hyn yn rhywbeth y mae gwir angen eglurder arno ar frys, yn fy meddwl i, i dawelu meddyliau pobl. Rydym yn gwybod bod person sydd yr unig oedolyn mewn eiddo yn cael gostyngiad o 25 y cant ar ei dreth gyngor ar hyn o bryd. Mae hyn yn sicr yn rhywbeth sy'n cefnogi amrywiaeth enfawr o bobl yng Nghymru, o bobl ifanc i bobl sengl sydd efallai'n oedrannus, efallai'r rhai sy'n weddwon ac yn byw ar eu pennau eu hunain. Mae hefyd yn cefnogi grwpiau fel mamau sengl, a'r 25 y cant hwnnw yn gwneud gwahaniaeth enfawr i ansawdd eu bywyd a'u gallu i reoli costau byw o ddydd i ddydd. Wrth gwrs, os caiff yr esemptiad hwn neu lefel o gymorth ei dileu, bydd yn cyfateb i godiad o 33 y cant yn y dreth gyngor i'r cartrefi un person hynny, a fydd ar ben y cynnydd sylweddol yn y dreth gyngor y mae pobl ledled Cymru eisoes yn ei weld gan awdurdodau lleol. Bydd yn ergyd uniongyrchol ar nifer fawr o bobl agored i niwed a gwaeth eu byd yng Nghymru. Gweinidog, a wnewch chi gadarnhau heddiw y bydd yr esemptiad hwn, y lefel hon o gefnogaeth, yn aros yr un fath mewn unrhyw ddiwygiad? Diolch yn fawr iawn. 

I'm very grateful to Sam Rowlands for his questions this afternoon, and for the very constructive approach that he's been taking from the start to the whole agenda of making improvements to our local taxes in order to ensure fairness in the system.

I'll just begin by answering that first question that Sam Rowlands raised about revenue neutrality. Just to reassure Sam Rowlands, and everybody who has an interest in this, the purpose of this exercise is not to raise a penny more in council tax from people living in Wales. Instead, it's about ensuring that the tax that we do raise is done in a much fairer way. I think that that is one of the important messages that we need to continue to work on, in terms of that communication that we have with the public, because it was a concern that was raised through the consultation process. Some people are worried that their homes have increased in value since the last revaluation 20 years ago; that's probably the case for almost all properties. But again, it's not the case that, just because your home has increased in value, you will see an increase in your council tax rates, because, actually, what matters is the relative position of your home across all properties in Wales, and also, of course, any discounts and exemptions that you might be eligible for.

Rwy'n ddiolchgar iawn i Sam Rowlands am ei gwestiynau y prynhawn yma, ac am y dull adeiladol iawn y mae wedi bod yn ei gymryd o'r cychwyn o ran yr holl agenda o wneud gwelliannau i'n trethi lleol er mwyn sicrhau tegwch yn y system.

Fe ddechreuaf i drwy ateb y cwestiwn cyntaf hwnnw a gododd Sam Rowlands am niwtraliaeth refeniw. Dim ond i dawelu meddwl Sam Rowlands, a phawb sydd â diddordeb yn hyn, nid pwrpas yr ymarfer yma yw codi ceiniog yn fwy mewn treth gyngor ar bobl sy'n byw yng Nghymru. Yn hytrach, mae'n ymwneud â sicrhau bod y dreth rydyn ni'n ei chodi yn cael ei gwneud mewn ffordd llawer tecach. Rwy'n credu mai dyna un o'r negeseuon pwysig y mae angen i ni barhau i weithio arno, o ran y cyfathrebu hwnnw sydd gennym gyda'r cyhoedd, oherwydd roedd yn bryder a godwyd drwy'r broses ymgynghori. Mae rhai pobl yn poeni bod eu cartrefi wedi cynyddu mewn gwerth ers yr ailbrisiad diwethaf 20 mlynedd yn ôl; mae'n debyg bod hynny'n wir am bron pob eiddo. Ond eto, nid yw'n wir, dim ond oherwydd bod eich cartref wedi cynyddu mewn gwerth, y byddwch yn gweld cynnydd yng nghyfraddau eich treth gyngor, oherwydd, mewn gwirionedd, yr hyn sy'n bwysig yw sefyllfa gymharol eich cartref ar draws pob eiddo yng Nghymru, a hefyd, wrth gwrs, unrhyw ostyngiadau ac esemptiadau y gallech fod yn gymwys i'w cael.

I know Sam Rowlands was asking about our review of the discounts. Just to confirm, the reforms include reviewing whether our system of discounts, disregards, exemptions and premiums could be improved in any way, in order to help achieve a fairer and more modernised system. Any proposals that do come forward will be subject to consultation, of course. We do have a working group of Welsh Government officials, alongside local authority practitioners, who have been working to review every single category of discount, disregard, exemption and premium. They've had a series of workshops and carried out initial reviews, at this point, of all of the 53 different categories that we have there, to determine if they remain fit for purpose, both from a policy perspective and an operational perspective. The group has advised that a number of the categories remain fit for purpose, and that others will need some more consideration in terms of how they work, or they might need some additional guidance to assist effective implementation. Alongside that, then, the group will consider whether there needs to be any new discounts or disregards or exemptions. Obviously, we'll be seeking views from stakeholders beyond local government in that. Beyond that, no specific decisions have been taken in relation to that range of exemptions and so on.

Of course, it is the case that there will be winners and losers. In terms of those impacts on households, we're really aware that council tax changes will affect households and their finances in a very direct way. We're assessing the implications at the moment, and considering the options, and we'll outline more details alongside our next phase of consultation, later on in the year. At the moment, we are in the process of receiving new data, which will help us to design a system. When we do have that data, and we've considered it, and done the modelling that we need to do, we'll know more then about the number of households that will benefit or be impacted adversely by the changes. We are exploring whether there is a need for transitional arrangements. But again, until we've done the modelling and made decisions about what the bands might look like in future, then it's hard to go further than just considering things at the moment.

When we did the previous research, commissioned from the Institute for Fiscal Studies, which was in 2019, they estimated that undertaking revaluation and keeping the current nine bands—that's something, of course, that is up for consideration at the moment—would move 25 per cent of properties up bands, 26 per cent would move down bands, and around 49 per cent would stay the same. Of course, that doesn't take into account our ambitions to introduce new bands and to reform the system, but it does give a flavour, at least, of the changes that there might be as a result of the changes.

Moving on to non-domestic rates and the points that were made there, the consultation that we undertook previously included a wide range of areas, including the move to more frequent revaluations—we're committed to doing that, to keep the system fair and up to date; the potential to vary the multiplier—we're considering what that might look like, and what the different choices might be there; the importance of improved information flows—again, that's really part and parcel of our approach to tackling fraud and avoidance; and reviewing the existing package of reliefs and exemptions, which, again, is really important to make sure that we have a system that is fair and appropriate.

Just to give an update on some of the progress that we've been making in terms of tackling fraud and avoidance, information from local authorities does suggest that £10 million to £20 million might be lost through rates avoidance every year. Obviously, that's funding that is vital for public services. And while avoidance might only be undertaken by a small minority of ratepayers, when they don't contribute their fair share, obviously, it's to the detriment of local services and the wider community, and, of course, other ratepayers as well. In 2018, we announced a package of measures to tackle fraud and avoidance of NDR, and that requires a mix of primary and secondary legislation to be bring in. But we have made some progress in that area, for example in terms of the new regulations, which have applied for a year or so now, to tackle the misuse of empty property relief. That was a real concern, I think, for local government. We've extended the period now for which properties must be occupied before receiving any period of relief. I think that that's something thta was warmly welcomed by local government and something that I discussed in some detail with the Charity Commission as well. We're making very good progress in that area, but I think there's still more that we can go at. 

Rwy'n gwybod bod Sam Rowlands yn holi am ein hadolygiad o'r gostyngiadau. Dim ond i gadarnhau, mae'r diwygiadau yn cynnwys adolygu a ellid gwella ein system o ostyngiadau, diystyriadau, esemptiadau a phremiymau mewn unrhyw ffordd, er mwyn helpu i gyflawni system decach ac wedi ei moderneiddio yn fwy. Bydd unrhyw gynigion sy'n cael eu cyflwyno yn destun ymgynghoriad, wrth gwrs. Mae gennym weithgor o swyddogion Llywodraeth Cymru, ochr yn ochr ag ymarferwyr awdurdodau lleol, sydd wedi bod yn gweithio i adolygu pob un categori o ddisgownt, diystyriad, esemptiad a phremiwm. Maen nhw wedi cael cyfres o weithdai ac wedi cynnal adolygiadau cychwynnol, ar hyn o bryd, o bob un o'r 53 o wahanol gategorïau sydd gennym yn y fan yna, i benderfynu a ydyn nhw'n parhau i fod yn addas i'r diben, o safbwynt polisi a safbwynt gweithredol. Mae'r grŵp wedi dweud bod nifer o'r categorïau yn parhau i fod yn addas i'r diben, ac y bydd angen rhywfaint mwy o ystyriaeth ar eraill o ran sut maen nhw'n gweithio, neu efallai y bydd angen rhywfaint o arweiniad ychwanegol arnyn nhw i gynorthwyo eu gweithredu'n effeithiol. Ochr yn ochr â hynny, felly, bydd y grŵp yn ystyried a oes angen unrhyw ostyngiadau neu ddiystyriadau neu esemptiadau newydd. Yn amlwg, byddwn yn gofyn am farn gan randdeiliaid y tu hwnt i lywodraeth leol ar hynny. Y tu hwnt i hynny, nid oes unrhyw benderfyniadau penodol wedi'u gwneud o ran yr ystod honno o esemptiadau ac ati.

Wrth gwrs, mae'n wir y bydd enillwyr a chollwyr. O ran yr effeithiau hynny ar aelwydydd, rydym yn ymwybodol iawn y bydd newidiadau i'r dreth gyngor yn effeithio ar aelwydydd a'u cyllid mewn ffordd uniongyrchol iawn. Rydyn ni'n asesu'r goblygiadau ar hyn o bryd, ac yn ystyried yr opsiynau, a byddwn yn amlinellu mwy o fanylion yng ngham nesaf yr ymgynghoriad, yn ddiweddarach yn y flwyddyn. Ar hyn o bryd, rydyn ni yn y broses o dderbyn data newydd, a fydd yn ein helpu i ddylunio system. Pan fydd gennym y data hwnnw, a phan fyddwn wedi ei ystyried, ac wedi gwneud y modelu y mae angen i ni ei wneud, byddwn yn gwybod mwy wedyn am nifer yr aelwydydd a fydd yn elwa neu yr effeithir yn andwyol arnyn nhw gan y newidiadau. Rydyn ni'n archwilio a oes angen trefniadau pontio. Ond eto, nes ein bod ni wedi gwneud y modelu a gwneud penderfyniadau ynglŷn â sut allai'r bandiau edrych yn y dyfodol, wedyn mae'n anodd mynd ymhellach nag ystyried pethau yn unig ar hyn o bryd.

Pan wnaethom ni'r ymchwil flaenorol, a gomisiynwyd gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllidol, a oedd yn 2019, fe wnaethon nhw amcangyfrif y byddai ailbrisio a chadw'r naw band presennol—mae hynny, wrth gwrs, yn rhywbeth sy'n cael ei ystyried ar hyn o bryd—yn symud 25 y cant o eiddo i fyny'r bandiau, byddai 26 y cant yn symud i lawr y bandiau, a byddai tua 49 y cant yn aros yr un fath. Wrth gwrs, nid yw hynny'n ystyried ein huchelgeisiau i gyflwyno bandiau newydd ac i ddiwygio'r system, ond mae'n rhoi blas, o leiaf, o'r newidiadau y gallai fod o ganlyniad i'r newidiadau.

Gan symud ymlaen i ardrethi annomestig a'r pwyntiau a wnaed yn y fan yna, roedd yr ymgynghoriad a gynhaliwyd gennym yn flaenorol yn cynnwys ystod eang o feysydd, gan gynnwys symud i ailbrisiadau amlach—rydym wedi ymrwymo i wneud hynny, i gadw'r system yn deg ac yn gyfredol; y potensial i amrywio'r lluosydd—rydyn ni'n ystyried sut olwg allai fod ar hynny, a beth allai'r gwahanol ddewisiadau fod yn y fan yna; pwysigrwydd gwella'r llif gwybodaeth—eto, mae hynny'n rhan annatod o'n dull o fynd i'r afael â thwyll ac osgoi; ac adolygu'r pecyn presennol o ryddhad ac esemptiadau, sydd, eto, yn bwysig iawn i wneud yn siŵr bod gennym system sy'n deg ac yn briodol.

Dim ond i roi diweddariad ar rywfaint o'r cynnydd yr ydym wedi bod yn ei wneud o ran mynd i'r afael â thwyll ac osgoi, mae gwybodaeth gan awdurdodau lleol yn awgrymu y gallai £10 miliwn i £20 miliwn gael ei golli drwy osgoi ardrethi bob blwyddyn. Yn amlwg, mae hynny'n gyllid sy'n hanfodol ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus. Ac er mai dim ond lleiafrif bach o drethdalwyr sy'n ymgymryd ag osgoi, pan nad ydynt yn cyfrannu eu cyfran deg, yn amlwg, mae ar draul gwasanaethau lleol a'r gymuned ehangach, ac, wrth gwrs, trethdalwyr eraill hefyd. Yn 2018, fe gyhoeddom ni becyn o fesurau i fynd i'r afael â thwyll ac osgoi ardrethi annomestig, ac mae hynny'n gofyn am gyflwyno cymysgedd o ddeddfwriaeth sylfaenol ac eilaidd. Ond rydyn ni wedi gwneud rhywfaint o gynnydd yn y maes hwnnw, er enghraifft o ran y rheoliadau newydd, sydd wedi bod yn gymwys am ryw flwyddyn bellach, i fynd i'r afael â chamddefnyddio rhyddhad eiddo gwag. Roedd hwnnw'n bryder gwirioneddol, rwy'n credu, i lywodraeth leol. Rydyn ni wedi ymestyn y cyfnod bellach y mae'n rhaid meddiannu eiddo cyn derbyn unrhyw gyfnod o ryddhad. Rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth a gafodd groeso cynnes gan lywodraeth leol ac yn rhywbeth y bues i'n ei drafod mewn rhywfaint o fanylder gyda'r Comisiwn Elusennau hefyd. Rydyn ni'n gwneud cynnydd da iawn yn y maes hwnnw, ond rwy'n credu bod mwy y gallwn ni ei wneud o hyd. 

15:40

Diolch yn fawr i'r Gweinidog am ei datganiad. Dwi'n croesawu'r datganiad yn fawr iawn, oherwydd mae e'n dangos ein bod ni'n symud i'r cyfeiriad mae Plaid Cymru wedi bod eisiau i'r Llywodraeth yma symud ers blynyddoedd mawr, sef, wrth gwrs, tuag at greu system trethiant lleol tecach, llai regressive, rhywbeth sydd yn adlewyrchu yn well gallu trigolion i dalu. Dwi ddim yn rhannu sinigiaeth y Ceidwadwyr. A bod yn deg â'r Gweinidog, bob tro mae hi wedi codi ar ei thraed i sôn am dreth y cyngor mae hi wedi gwneud y pwynt bod y broses yma yn mynd i fod yn un niwtral o ran refeniw. Mae hi hefyd wedi gwneud y pwynt y byddai unrhyw gynnydd yn relative, o safbwynt gwerth tai a faint fyddai unigolion yn talu. A hefyd, wrth sôn am enillwyr a chollwyr, rŷn ni wedi clywed yr ystadegyn y bydd tua 75 y cant naill ai yn gweld gostyngiad neu ddim newid. Yn amlwg, mi fydd cyflwyno bandiau newydd, efallai, yn amrywio hynny ychydig bach, ond, yn fras, dwi'n meddwl ein bod ni yn sicr ar y llwybr cywir yn hyn o beth. 

Thank you to the Minister for her statement. I warmly welcome the statement, because it does show that we are moving in the direction that Plaid Cymru has wanted this Government to move in for many years now, that's towards a local taxation system that is fairer and less regressive, and better reflects residents' ability to pay. I don't share the cynicism of the Conservatives. To be fair with the Minister, every time she's got up to talk about council tax, she's made the point that this process will be revenue neutral. She's also made the point that any increase will be relative in terms of the value of homes and how much individuals will pay. And, also, in talking about winners and losers, we have heard about the statistic that some 75 per cent with either see a reduction or no change. Clearly, introducing new bands may change that slightly, but, broadly speaking, I think we are certainly on the right track in this regard.  

Plaid Cymru made it clear in our Senedd election manifesto that the council tax, as it is, is out of date, it's regressive and it's distortionary. The values of properties in different parts of Wales, of course, have changed in very different ways over the 20 years since the last revaluation. I've heard examples of it increasing more than twice as much in Blaenau Gwent compared to Wrexham, for example, and we know that properties are in increasingly arbitrary tax bands. You can have two households living in equally valuable properties within the same local authority that find themselves paying tax bills that are hundreds of pounds different to each other, just because, of course, the value of their properties 20 years ago. In our manifesto, we committed to reform council tax to make it fairer and more progressive. We committed to revaluations, increasing the number of bands et cetera, and in the longer term as well, not just these initial changes. We committed to bring forward proposals for a new and fairer land and property tax. This statement, as I say, shows that we are delivering on those commitments as part of the co-operation agreement. 

Gwnaeth Plaid Cymru hi'n glir yn ein maniffesto yn etholiad y Senedd bod y dreth gyngor, fel y mae hi, wedi dyddio, yn atchweliadol ac yn afluniol. Wrth gwrs, mae gwerthoedd eiddo mewn gwahanol rannau o Gymru wedi newid mewn ffyrdd gwahanol iawn dros yr 20 mlynedd ers yr ailbrisiad diwethaf. Rwyf wedi clywed enghreifftiau ohono yn cynyddu mwy na dwywaith cymaint ym Mlaenau Gwent o'i gymharu â Wrecsam, er enghraifft, ac fe wyddom fod eiddo mewn bandiau treth cynyddol fympwyol. Gallwch fod â dwy aelwyd yn byw mewn eiddo o'r un gwerth yn yr un awdurdod lleol sy'n canfod eu hunain yn talu biliau treth sydd gannoedd o bunnoedd yn wahanol i'w gilydd, dim ond oherwydd, wrth gwrs, werth eu heiddo 20 mlynedd yn ôl. Yn ein maniffesto, fe wnaethom ni ymrwymo i ddiwygio'r dreth gyngor i'w gwneud yn decach ac yn fwy blaengar. Fe wnaethom ymrwymo i ailbrisio, cynyddu nifer y bandiau ac ati, ac yn y tymor hwy hefyd, nid dim ond y newidiadau cychwynnol hyn. Fe wnaethom ni ymrwymo i gyflwyno cynigion ar gyfer treth tir ac eiddo newydd a thecach. Mae'r datganiad hwn, fel y dywedais i, yn dangos ein bod yn cyflawni'r ymrwymiadau hynny fel rhan o'r cytundeb cydweithio. 

Gwnaf symud at ambell i gwestiwn penodol. Dwi jest yn chwilio am ychydig o eglurder. Rŷch chi'n dweud bydd y system newydd yma yn barod erbyn Ebrill 2025. A fydd e'n barod o ran y gwaith dŷn ni fel seneddwyr angen ei wneud, neu a fydd e'n cael ei gyflwyno ar lawr gwlad o Ebrill 2025? Pa mor uchelgeisiol ac ymarferol yw hynny? Gallwch chi ddweud wrthym ni, efallai. Ond mae e hefyd yn codi'r cwestiwn arall dwi eisiau gofyn ynglŷn â pha gefnogaeth rŷch chi am ei rhoi i awdurdodau lleol wrth gyflwyno a gweithredu y system newydd yma. Yn amlwg, mi fydd yna angen newidiadau gweinyddol, efallai i feddalwedd, ac yn y blaen. Yn sicr, rŷch chi wedi cyffwrdd â'r pwynt ynglŷn â'r angen i godi ymwybyddiaeth nid yn unig ynglŷn â beth mae'r dreth yma yn talu amdano fe, ond, wrth gwrs, ynglŷn â'r ffaith bod y newid yn mynd i ddigwydd. 

Rŷch chi wedi rhoi sicrwydd ynglŷn â gostyngiadau ac eithriadau yn parhau o fewn y gyfundrefn newydd, ac mae hynny'n bwysig. Mi oeddwn i'n siomedig i weld adroddiadau yn y wasg ynglŷn â'r posibilrwydd o ddiddymu'r gostyngiad i gartrefi un deiliad. Efallai y gallwch chi sôn yn benodol am hynny, oherwydd mae'n bwysig tawelu meddyliau yr unigolion hynny, ond hefyd distewi unrhyw rai sy'n trio codi bwganod o gwmpas y newidiadau arfaethedig. A allwch chi hefyd roi diweddariad i ni ar waith Asiantaeth y Swyddfa Brisio, sydd yn gwneud y gwaith o ailbrisio eiddo domestig ar hyn o bryd? Ble maen nhw arni? Pryd ŷch chi'n disgwyl iddyn nhw gwblhau? Oherwydd dwi'n cymryd mai hwnnw fydd yn help i ni osod y gwaelodlin wedyn ar gyfer unrhyw fandiau newydd posib.

Yn olaf, mewn perthynas ag amserlen y diwygiadau ehangach, rŷch chi'n sôn am y dreth gwerth tir lleol. Rŷch chi'n sôn am wneud datganiad erbyn diwedd y tymor hwn. Rwy'n cymryd bod hynny'n golygu cyn yr haf. Ond beth yw'r uchelgais? Ydyn ni'n debygol o weld unrhyw newid ar lawr gwlad cyn diwedd y Senedd yma? Dwi ddim yn meddwl ein bod ni, efallai, ond gewch chi esbonio beth yw eich nod chi. Ydych chi'n gobeithio bydd y ddeddfwriaeth a'r rheoliadau yn eu lle ar gyfer gweithredu yn ystod y seithfed Senedd, neu ydych chi ddim ond yn edrych i wyntyllu rhai syniadau ac efallai mynd â hynny i mewn i'r Senedd nesaf? Rwy'n credu byddai hi'n help inni gael syniad o hyd a lled y newidiadau mwy hirdymor. Diolch.

I'll move on to a few specific questions. I'm just looking for some clarity. You say that this new system will be ready by April 2025. Is that ready in terms of the work that we as parliamentarians need to do, or will it be introduced on the ground from April 2025? How ambitious or practical is that? Perhaps you could tell us. But it also raises another question as to what support you will provide to local authorities in introducing and implementing this new system. Clearly, there will need to be administrative changes, changes to software and so on. And you've touched on the point on the need to raise awareness not only in terms of what this tax pays for, but also on the fact that the change is going to occur. 

You've given an assurance on exemptions remaining within the new regime, and that's important. I was disappointed to see some press reports on the possibility of scrapping the reduction to single-person households. Perhaps you could mention that, because it's important that we reassure those people, but also silence those who are scaremongering around the proposed changes. Can you also give us an update on the work of the Valuation Office Agency, which is doing this revaluation of domestic property? Where are they in the process? When do you expect them to complete the process? Because I assume that will help us set a baseline for any new possible bands.

Finally, in relation to the timetable for broader changes, you talk about a local land tax. You talk about making a statement by the end of this term. I assume that means before the summer. But what's the ambition? Are we likely to see any change on the ground before the end of this Senedd term? I don't think we are, but perhaps you could explain your ambitions. Do you hope that the legislation and regulation will be in place to take action during the seventh Senedd, or are you just looking to air some ideas and to take that into the next Senedd? I think it would be useful for us to have an idea as to the length and breadth of the longer term changes. Thank you.

15:45

I'm very grateful to Llyr Gruffydd for those questions this afternoon. Just again to pick up on that point about the importance of us all doing what we can to communicate that this is a revenue-neutral activity, I think that once you get past that with the public, then you can start talking about the benefits of council tax, because it really did come through quite strongly in the consultation that people didn't really understand what their council tax paid for, or some people didn't understand and some people were concerned about it being a revenue-raising activity. So, I think one of the things that we have decided to do—and this was a decision that I know I've discussed at length with Cefin Campbell—is about the importance of creating a place where there is a better exchange of information with the public, and just some place where they can go to find out the facts, really, about council tax and what it means for them locally. That came through strongly in the consultation, and Cefin Campbell and I are really keen that we respond to that particular point.

In terms of the governance arrangements for the whole project, we have a local tax reform working group, and that comprises key stakeholders in local government, the Valuation Office Agency and the Valuation Tribunal for Wales, and also a range of other representative bodies. They're helping us think through the implications of each decision that we will have to take on this particular journey. But in terms of the revaluation and rebanding, of course, we are the only place in the UK that has updated its valuations since council tax was introduced, meaning that council tax bills in England and Scotland are actually based on 1991 valuations, so it is a real undertaking in order to do this work. There are around 1.5 million domestic dwellings in Wales that are liable for council tax, and obviously, they are placed in those bands that were set on the property values as of 1 April 2003. Obviously, it can't be right for people to be taxed on a 20-years-out-of-date system.

So, in terms of the work that we have commissioned the VOA to undertake, that is a revaluation, and that will update everybody's tax band from 1 April 2025, on the basis of property values of 1 April 2023, because at the moment, it's set in legislation that there have to be two years between the date of the new incoming valuation list and the changes that might take place in terms of council tax. Now, we can look to potentially address that in the legislation that will come forward, but at the moment, that means that April 2025 will be when we move to the new system of council tax, so people should start seeing those changes in terms of fairer council tax by the end of this Government.

There is a lot of work to do as well in terms of the impact on local government. The reforms would obviously change the nature of the tax base in each area of Wales, and our phase 1 consultation proposed that we would redistribute the settlement allocations accordingly, and local government and the WLGA are signed up to that principle. But our phase 2 consultation, now, which will come forward in the autumn, will consider those impacts in greater detail. Obviously, it will still remain for local councils to take into account all of the sources of funding available to them locally and to set their own council tax rates, but they will obviously have to continue to make difficult decisions as they do now, but again, the tax base will be changing, so we need to really understand what the impact is of that on each local authority, and consider again if there are any particular arrangements that we need to put in place to address that.

On the issue of the land value tax, at the moment, obviously, we're exploring replacing both local taxes over time with a new way of generating funding for local services. Taxing land as an asset is potentially more progressive and can have some wider benefits, including the better use of land, for example, but obviously it is a harder thing to do, and it is important that we get that right. So, I don't envisage the work in this Government term involving more than the preparatory work, the exploratory work going further than the work that Bangor University undertook for us in terms of its detailed technical assessment of last term. We need to draw on a really wide range of expertise to develop an understanding of what the change might look like for Wales, but we have said that it will include a potential road map for how we would get there. So, I imagine that that road map would be something that we would be in a position to share by the end, again, of this Government term, because the amount of work involved in this is immense, and the need to understand the implications of the very, very huge choices, which might need to be made in that space, are very serious. But I really want to keep the entire Senedd fully involved with and up to date on all of this work, because I do think that we all have a shared interest in making the system fairer and more progressive.

Rwy'n ddiolchgar iawn i Llŷr Gruffydd am y cwestiynau yna y prynhawn yma. Dim ond eto i godi y pwynt hwnnw am bwysigrwydd pob un ohonom yn gwneud yr hyn y gallwn ni i gyfleu bod hwn yn weithgaredd niwtral o ran refeniw, rwy'n credu, pan fyddwch chi'n cael y cyhoedd i ddeall hynny, yna gallwch chi ddechrau siarad am fanteision y dreth gyngor, oherwydd nodwyd hynny yn eithaf cryf yn yr ymgynghoriad nad oedd pobl wir yn deall beth oedd eu treth gyngor yn talu amdano, neu doedd rhai pobl ddim yn deall ac roedd rhai pobl yn poeni ei fod yn weithgaredd codi refeniw. Felly, rwy'n credu mai un o'r pethau rydyn ni wedi penderfynu ei wneud—ac roedd hwn yn benderfyniad yr wyf yn gwybod yr wyf wedi'i drafod yn helaeth gyda Cefin Campbell—yn ymwneud â phwysigrwydd creu sefyllfa lle mae gwell cyfnewid gwybodaeth gyda'r cyhoedd, a rhyw le lle gallan nhw fynd i gael gwybod y ffeithiau, mewn gwirionedd, am y dreth gyngor a'r hyn y mae'n ei olygu iddyn nhw yn lleol. Nodwyd hynny yn gryf yn yr ymgynghoriad, ac mae Cefin Campbell a minnau'n awyddus iawn ein bod yn ymateb i'r pwynt penodol hwnnw.

O ran y trefniadau llywodraethu ar gyfer yr holl brosiect, mae gennym weithgor diwygio trethi lleol, ac mae hwnnw'n cynnwys rhanddeiliaid allweddol mewn llywodraeth leol, Asiantaeth y Swyddfa Brisio a Thribiwnlys Prisio Cymru, a hefyd ystod o gyrff cynrychioliadol eraill. Maen nhw'n ein helpu i ystyried goblygiadau pob penderfyniad y bydd yn rhaid i ni ei wneud ar y daith benodol hon. Ond o ran yr ailbrisio a'r ailfandio, wrth gwrs, ni yw'r unig le yn y DU sydd wedi diweddaru ei brisiadau ers cyflwyno'r dreth gyngor, sy'n golygu bod biliau'r dreth gyngor yn Lloegr a'r Alban mewn gwirionedd yn seiliedig ar brisiau 1991, felly mae'n ymgymeriad go iawn er mwyn gwneud y gwaith hwn. Mae tua 1.5 miliwn o anheddau domestig yng Nghymru sy'n atebol am y dreth gyngor, ac yn amlwg, maen nhw'n cael eu rhoi yn y bandiau hynny a osodwyd ar werthoedd eiddo ar 1 Ebrill 2003. Yn amlwg, ni all fod yn iawn i bobl gael eu trethu ar system sydd wedi dyddio 20 mlynedd.

Felly, o ran y gwaith yr ydym wedi comisiynu Asiantaeth y Swyddfa Brisio i'w wneud, ailbrisio yw hynny, a bydd hynny'n diweddaru band treth pawb o 1 Ebrill 2025 ymlaen, ar sail gwerthoedd eiddo 1 Ebrill 2023, oherwydd ar hyn o bryd, mae wedi'i osod mewn deddfwriaeth bod yn rhaid cael dwy flynedd rhwng dyddiad y rhestr brisio newydd sydd i ddod a'r newidiadau a allai ddigwydd o ran y dreth gyngor. Nawr, gallwn ni ystyried mynd i'r afael â hynny o bosibl yn y ddeddfwriaeth a fydd yn cael ei chyflwyno, ond ar hyn o bryd, mae hynny'n golygu mai ym mis Ebrill 2025 y byddwn ni'n symud i'r system newydd o dreth gyngor, felly dylai pobl ddechrau gweld y newidiadau hynny o ran treth gyngor decach erbyn diwedd y Llywodraeth hon.

Mae llawer o waith i'w wneud hefyd o ran yr effaith ar lywodraeth leol. Byddai'r diwygiadau yn amlwg yn newid natur y sylfaen dreth ym mhob ardal o Gymru, a chynigiodd ein hymgynghoriad cam 1 y byddem yn ailddosbarthu dyraniadau'r setliadau yn unol â hynny, ac mae llywodraeth leol a CLlLC wedi ymrwymo i'r egwyddor honno. Ond bydd ein hymgynghoriad cam 2, nawr, a fydd yn dod yn yr hydref, yn ystyried yr effeithiau hynny'n fanylach. Yn amlwg, bydd yn dal angen i gynghorau lleol ystyried yr holl ffynonellau cyllid sydd ar gael iddyn nhw yn lleol ac i bennu eu cyfraddau treth gyngor eu hunain, ond yn amlwg bydd yn rhaid iddyn nhw barhau i wneud penderfyniadau anodd fel y maen nhw ar hyn o bryd, ond eto, bydd y sylfaen dreth yn newid, felly mae angen i ni ddeall yn iawn beth yw effaith hynny ar bob awdurdod lleol, ac ystyried eto a oes unrhyw drefniadau penodol y mae angen i ni eu rhoi ar waith i fynd i'r afael â hynny.

Ar fater y dreth gwerth tir, ar hyn o bryd, yn amlwg, rydyn ni'n ystyried disodli'r ddwy dreth leol dros amser gyda ffordd newydd o gynhyrchu cyllid ar gyfer gwasanaethau lleol. Mae trethu tir fel ased o bosib yn fwy blaengar a gall fod â rhai buddion ehangach, gan gynnwys y defnydd gwell o dir, er enghraifft, ond yn amlwg mae'n beth anoddach i'w wneud, ac mae'n bwysig ein bod ni'n gwneud hynny'n iawn. Felly, nid wyf yn rhagweld y gwaith yn nhymor y Llywodraeth hon yn cynnwys mwy na'r gwaith paratoi, y gwaith archwiliol yn mynd ymhellach na'r gwaith a gyflawnodd Prifysgol Bangor i ni o ran ei asesiad technegol manwl yn ystod y tymor diwethaf. Mae angen i ni ddefnyddio ystod eang iawn o arbenigedd i ddatblygu dealltwriaeth o sut olwg allai fod ar y newid i Gymru, ond rydym wedi dweud y bydd yn cynnwys map ffordd posib ar gyfer sut y byddem yn cyrraedd yno. Felly, rwy'n dychmygu y byddai'r map ffordd hwnnw'n rhywbeth y byddem ni mewn sefyllfa i'w rannu erbyn diwedd, eto, tymor y Llywodraeth hon, oherwydd mae'r gwaith sy'n gysylltiedig â hyn yn aruthrol, a'r angen i ddeall goblygiadau'r dewisiadau enfawr iawn, iawn, a allai fod angen eu gwneud yn y maes hwnnw, yn ddifrifol iawn. Ond rydw i wir eisiau sicrhau bod y Senedd gyfan yn ymwneud yn llawn â'r holl waith hwn ac yn cael gwybod y diweddaraf, oherwydd rwy'n credu bod gan bob un ohonom ni ddiddordeb cyffredin mewn gwneud y system yn decach ac yn fwy blaengar.

15:50

I welcome the statement. Council tax and business rates are the most disliked taxes by the rich. They are very difficult to avoid. Compare these taxes to taxes such as income tax and corporation tax, which are easily reduced and avoided. The revenue brought in by our local taxes is more than £3 billion a year—it's stable, predicable and cost effective. The value of a house is probably the best way of identifying someone's personal wealth. Will the Minister be considering increasing the number of bands, making them narrower, increasing the number of upper bands, and changing the multiplier, creating a system where the proportion of the house value paid is the same for each band, or as a fixed percentage of the value of the property, and ending the 25 per cent discount on properties that are currently band E and higher?

On rates, it's important to have businesses paying into the public services. Has the Minister considered returning business rates to local authorities? Has the Minister considered changing the rates system to raise more from supermarkets and online retail warehouses? And finally, has the Minister thought of the effect of a land value tax on social housing in areas of very high land value?

Rwy'n croesawu'r datganiad. Y dreth gyngor ac ardrethi busnes yw'r trethi sy'n cael eu casáu fwyaf gan y cyfoethogion. Maen nhw'n anodd iawn i'w hosgoi. Cymharwch y trethi hyn â threthi fel treth incwm a threth gorfforaeth, sy'n hawdd eu lleihau a'u hosgoi. Mae'r refeniw a ddaw i mewn gan ein trethi lleol yn fwy na £3 biliwn y flwyddyn—mae'n sefydlog, yn rhagweladwy ac yn gost-effeithiol. Mae'n debyg mai gwerth tŷ yw'r ffordd orau o nodi cyfoeth personol rhywun. A fydd y Gweinidog yn ystyried cynyddu nifer y bandiau, gan eu gwneud yn gulach, cynyddu nifer y bandiau uchaf, a newid y lluosydd, creu system lle mae cyfran o werth tŷ yn cael ei dalu yr un fath ar gyfer pob band, neu fel canran sefydlog o werth yr eiddo, a rhoi diwedd ar y gostyngiad o 25 y cant ar eiddo sydd ar hyn o bryd ym mand E ac uwch?

O ran ardrethi, mae'n bwysig bod busnesau yn talu i mewn i'r gwasanaethau cyhoeddus. A yw'r Gweinidog wedi ystyried dychwelyd ardrethi busnes i awdurdodau lleol? A yw'r Gweinidog wedi ystyried newid y system ardrethi i godi mwy gan archfarchnadoedd a warysau manwerthu ar-lein? Ac yn olaf, a yw'r Gweinidog wedi meddwl am effaith treth gwerth tir ar dai cymdeithasol mewn ardaloedd sydd â gwerth tir uchel iawn? 

I'm very grateful to Mike Hedges for those questions and for his ongoing interest I know spans many years in terms of improving council tax.

I completely agree with him that there are some benefits, absolutely, of property tax regimes being stable, predictable and cost effective. The administration of council tax is extremely cost effective. It's possible for authorities to have a longer term understanding, at least, of the kind of revenues that might be raised locally. So, there's certainly a lot to commend council tax, but the problem that we do have with it is that it is regressive in its current design, and that's really what we need to be addressing and what our proposals seek to address. So, yes, the ideas that Mike Hedges has suggested form part of our considerations, and particularly those about increasing the number of bands. So, we could, you know—. Again, all of these things are things that we're currently considering at the moment, but it might be that we have more bands at the top end and that at the bottom end, the gaps between those bands are smaller. So, these are things that we're considering at the moment. What we really need now is to consider the work that the VOA has been undertaking for us. So, when we do have that data and we've been able to look at it properly, we can model different choices that are available to us, and then we'll be able to understand what the impact will be on various different types of households, so we can do that distributional analysis and think about it alongside, then, the work that we're doing on the discounts, exemptions, premiums, and so on, to ensure that the system that we do have going forward is much fairer and more progressive.

In terms of the point about devolving business rates to local authorities, it's not the intention to devolve business rates to local authorities; it's actually the case, as I know Mike Hedges knows, that only a small number of authorities actually pay more into the pot than they receive. So, the system that we do have at the moment does allow us to redistribute the funding raised through non-domestic rates in an effective, fair and reliable way. But what we are doing is thinking about ways in which the city deals, or free ports, for example, might, in future, be able to retain some of the additional non-domestic rates that they generate as a result of the additional business that is developed in those particular areas because of the choices and the investment that they make. So, that is something that we are considering, and something that we've had some discussions about in terms of the city regions.

The point about an online sales tax is really important. It was disappointing that, following consultation, the UK Government decided against the introduction of an online sales tax. I just think it suggests that the UK Government is not willing to move with the times. So much of what people buy nowadays is bought through online retailers, and I think that we can't ignore that fact and it does need to be part of our considerations going forward. I think it really does reflect the complexity of this, but I know that the UK Government was concerned about the complexity and the risk of creating unintended distortion or unfair outcomes between different business models, but I think that there's certainly more that needs to be done in terms of thinking about how we create a system that reflects the ways in which people are purchasing things now.

We don't have the power ourselves to introduce our own version of an online sales tax, so it's something that we'll continue, through our officials, to have discussions with the UK Government about. I think relations are good between officials in Welsh Government and UK Government in terms of the discussions around non-domestic rates.

Again, I think the questions about land value tax and how that might operate in future will be things that we will need to consider very carefully as we move forward with that work.

Rwy'n ddiolchgar iawn i Mike Hedges am y cwestiynau hynny ac am ei ddiddordeb parhaus yr wyf yn gwybod sydd wedi bod dros flynyddoedd lawer o ran gwella'r dreth gyngor.

Rwy'n cytuno'n llwyr ag ef fod rhai manteision, yn sicr, o fod â chyfundrefnau treth eiddo sefydlog, rhagweladwy a chost-effeithiol. Mae gweinyddu'r dreth gyngor yn hynod o gost-effeithiol. Mae'n bosib i awdurdodau fod â dealltwriaeth tymor hirach, o leiaf, o'r math o refeniw allai gael ei godi'n lleol. Felly, yn sicr mae llawer i ganmol y dreth gyngor, ond y broblem sydd gennym yw ei bod yn atchweliadol ar ei ffurf bresennol, a dyna mewn gwirionedd y mae angen i ni fod yn mynd i'r afael ag ef a'r hyn y mae ein cynigion yn ceisio mynd i'r afael ag ef. Felly, ydyn, mae'r syniadau y mae Mike Hedges wedi'u hawgrymu yn rhan o'n hystyriaethau, ac yn arbennig y rhai hynny am gynyddu nifer y bandiau. Felly, gallen ni, wyddoch chi—. Eto, mae'r holl bethau hyn yn bethau rydyn ni'n eu hystyried ar hyn o bryd, ond efallai y bydd gennym ni fwy o fandiau ar y pen uchaf ac ar y pen isaf, bod y bylchau rhwng y bandiau hynny'n llai. Felly, mae'r rhain yn bethau rydyn ni'n eu hystyried ar hyn o bryd. Yr hyn y mae wir ei angen arnom ar hyn o bryd yw ystyried y gwaith y mae Asiantaeth y Swyddfa Brisio wedi bod yn ei wneud i ni. Felly, pan fydd gennym y data hwnnw a'n bod wedi gallu edrych arno'n iawn, gallwn ni fodelu dewisiadau gwahanol sydd ar gael i ni, ac yna byddwn ni'n gallu deall beth fydd yr effaith ar wahanol fathau o aelwydydd, fel y gallwn ni wneud y dadansoddiad dosbarthiadol hwnnw a meddwl amdano ochr yn ochr, yna, mae'r gwaith yr ydym yn ei wneud ar y disgowntiau, esemptiadau, premiymau, ac yn y blaen, i sicrhau bod y system sydd gennym wrth symud ymlaen yn llawer tecach ac yn fwy blaengar.

O ran y pwynt am ddatganoli ardrethi busnes i awdurdodau lleol, nid y bwriad yw datganoli ardrethi busnes i awdurdodau lleol; mae'n wir mewn gwirionedd, fel rwy'n gwybod bod Mike Hedges yn gwybod, mai dim ond nifer fach o awdurdodau sy'n talu mwy i'r pot mewn gwirionedd nag y maen nhw'n ei dderbyn. Felly, mae'r system sydd gennym ni ar hyn o bryd yn caniatáu inni ailddosbarthu'r cyllid a godir trwy ardrethi annomestig mewn ffordd effeithiol, deg a dibynadwy. Ond yr hyn rydyn ni'n ei wneud yw meddwl am ffyrdd y byddai'r bargeinion dinesig, neu borthladdoedd rhydd, er enghraifft, efallai, yn y dyfodol, yn gallu cadw rhai o'r ardrethi annomestig ychwanegol y maen nhw'n eu cynhyrchu o ganlyniad i'r busnes ychwanegol sy'n cael ei ddatblygu yn y meysydd penodol hynny oherwydd y dewisiadau a'r buddsoddiad y maen nhw'n eu gwneud. Felly, mae hynny'n rhywbeth yr ydym ni'n ei ystyried, ac yn rhywbeth yr ydym ni wedi cael rhai trafodaethau amdano o ran y dinas-ranbarthau.

Mae'r pwynt am dreth gwerthu ar-lein yn bwysig iawn. Roedd yn siomedig, ar ôl ymgynghori, bod Llywodraeth y DU wedi penderfynu yn erbyn cyflwyno treth ar werthu ar-lein. Rwy'n credu bod hynny'n awgrymu nad yw Llywodraeth y DU yn fodlon symud gyda'r oes. Mae cymaint o'r hyn y mae pobl yn ei brynu y dyddiau hyn yn cael ei brynu drwy fanwerthwyr ar-lein, ac nid wyf i'n credu y gallwn ni anwybyddu'r ffaith honno ac mae angen iddo fod yn rhan o'n hystyriaethau wrth symud ymlaen. Rwy'n credu ei fod wir yn adlewyrchu cymhlethdod hyn, ond rwy'n gwybod bod Llywodraeth y DU yn poeni am y cymhlethdod a'r risg o greu afluniad anfwriadol neu ganlyniadau annheg rhwng gwahanol fodelau busnes, ond rwy'n credu bod mwy, yn sicr, y mae angen ei wneud o ran meddwl am sut rydyn ni'n creu system sy'n adlewyrchu'r ffyrdd y mae pobl yn prynu pethau nawr.

Nid oes gennym y pŵer ein hunain i gyflwyno ein fersiwn ein hunain o dreth gwerthu ar-lein, felly mae'n rhywbeth y byddwn ni'n parhau, drwy ein swyddogion, i gael trafodaethau gyda Llywodraeth y DU amdano. Rwy'n credu bod y berthynas yn dda rhwng swyddogion yn Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU o ran y trafodaethau ynghylch ardrethi annomestig.

Unwaith eto, rwy'n credu y bydd y cwestiynau am dreth gwerth tir a sut y gallai hynny weithredu yn y dyfodol yn bethau y bydd angen i ni eu hystyried yn ofalus iawn wrth i ni symud ymlaen gyda'r gwaith hwnnw.

15:55

Thank you for your statement today, Minister, and thank you for the work you've done to make council tax fairer and the plans you have to make it fairer still. One thing I'd like to raise with you today, Minister, is the approach of local authorities in Wales to collection and recovery of council tax arrears, because I think that's part of having a fairer system and that's something that could be addressed, and is being addressed, to some extent, here and now. 

I welcome the fact that the Senedd and Welsh Government made it no longer a criminal offence to not pay council tax. I think that's absolutely right. I just wonder what work you might be doing, Minister, with local authorities to have what I would describe as a more enlightened and productive approach to preventing debt, and if people are in debt, for example, with regard to their council tax, to the recovery of arrears. Because I think, for example, the use of bailiffs very often is counterproductive; bailiffs add to the debt with their charges, and that can make it much more difficult for repayment to take place. And I think, very often, when households or individuals are faced with large debts, they cannot see a way through in terms of making repayments, and sometimes, nothing is recovered when a more realistic repayment plan would recover moneys.

So, I just wonder what you're doing to work with local authorities to provide support for things like assigning a money adviser to families and individuals to help them get their affairs in better order, and also, Minister, whether local authorities are encouraged to use bailiffs that are part of the voluntary registration scheme that addresses the standards and the conduct of those bailiffs. And finally, whether local authorities are encouraged to have and to use vulnerability policies to inform debt recovery and their attitude to these matters.

Diolch am eich datganiad heddiw, Gweinidog, a diolch am y gwaith rydych chi wedi'i wneud i wneud y dreth gyngor yn decach a'r cynlluniau sydd gennych i'w gwneud yn decach eto. Un peth yr hoffwn ei godi gyda chi heddiw, Gweinidog, yw dull awdurdodau lleol yng Nghymru o gasglu ac adennill ôl-ddyledion y dreth gyngor, oherwydd rwy'n credu bod hynny'n rhan o fod â system decach ac mae hynny'n rhywbeth y gellid mynd i'r afael ag ef, ac sy'n cael sylw, i ryw raddau, yn y fan yma nawr.

Rwy'n croesawu'r ffaith bod y Senedd a Llywodraeth Cymru wedi gwneud hi'n drosedd bellach i beidio â thalu'r dreth gyngor. Rwy'n credu bod hynny'n hollol iawn. Tybed pa waith y gallech chi fod yn ei wneud, Gweinidog, gydag awdurdodau lleol i fod â'r hyn y byddwn i yn ei ddisgrifio yn ddull mwy goleuedig a chynhyrchiol o atal dyled, ac os yw pobl mewn dyled, er enghraifft, o ran eu treth gyngor, i adennill ôl-ddyledion. Oherwydd, rwy'n credu, er enghraifft, bod defnyddio beilïaid yn aml iawn yn wrthgynhyrchiol; mae beilïaid yn ychwanegu at y ddyled gyda'u taliadau, a gall hynny ei gwneud yn llawer anoddach i ad-daliad ddigwydd. Ac rwy'n credu, yn aml iawn, pan fo aelwydydd neu unigolion yn wynebu dyledion mawr, ni allant weld ffordd drwodd o ran gwneud ad-daliadau, ac weithiau, does dim yn cael ei adennill pan fyddai cynllun ad-dalu mwy realistig yn adennill arian.

Felly, tybed beth rydych chi'n ei wneud i weithio gydag awdurdodau lleol i ddarparu cefnogaeth i bethau fel neilltuo cynghorydd arian i deuluoedd ac unigolion i'w helpu i roi gwell drefn ar eu materion ariannol, a hefyd, Gweinidog, a yw awdurdodau lleol yn cael eu hannog i ddefnyddio beilïaid sy'n rhan o'r cynllun cofrestru gwirfoddol sy'n mynd i'r afael â safonau ac ymddygiad y beilïaid hynny. Ac yn olaf, a yw awdurdodau lleol yn cael eu hannog i fod â pholisïau bregusrwydd a'u defnyddio i lywio adennill dyledion a'u hagwedd at y materion hyn.

Thank you. I'm very grateful to John Griffiths for raising these important points around the collection and recovery of council tax. We have incredibly high levels of collection of council tax in Wales, which I think is important, and it does reflect on the success, I think, of our council tax reduction scheme, which we have in place at the moment, which does support those households that are least able to pay by either providing them with a level of support or ensuring that they pay no council tax at all. That council tax reduction scheme is part of our work looking at the reform programme, examining whether the scheme is fit for purpose and what we need to do in terms of reflecting the fact that universal credit has come in. People are sometimes falling through gaps, so we need to make sure that everybody who is entitled to support receives it.

But I think the point, really, that John Griffiths was making was around ensuring that we deliver on the protocol that we have with local government in terms of council tax collection, which local government is signed up to, and it really is about having that person-centred approach to the collection of council tax. That's about ensuring that it's trauma informed, that the first instinct is always to find out what's happening in that household, why are they struggling, are they entitled to support they're not receiving, do we need to undertake a benefits check with this family—you know, those kinds of things, rather than taking a heavy-handed approach. I will raise the point that John Griffiths raised around the voluntary register scheme for bailiffs. I think that's an important one, so, the next opportunity I get, I will make that point with colleagues in local government. But I think one of the most important things that we're thinking through how we introduce, as part of the legislation that we'll be bringing forward, is to change the law. So, at the moment, where a household misses one payment on their council tax, they automatically become liable for the whole year, and obviously that puts a household that is in potentially a difficult position, into a much, much more difficult one. So, we're looking, at the moment, at how we can remove that as part of our legislative approach. And I think it follows some of the other things that we've been trying to do to take a more understanding and person-centred approach.

So, the reference was made to it no longer being a criminal offence to miss payment or not pay your council tax. Well, we've also done things, for example, such as ensuring that care leavers are exempt from council tax up to the age of 25. And another thing that I want to look at, in our legislation moving forward, is just some of the terminology that is used. So, at the moment, you're eligible for exemption, potentially, if you have what's referred to as 'a serious mental impairment', and I just think that's just such a horrible way to refer to people. It does have, at the moment, a legal standing, which is why it's used, but just looking again at some of this terminology, I think, will be important as part of our legislation as well.

Diolch. Rwy'n ddiolchgar iawn i John Griffiths am godi'r pwyntiau pwysig hyn ynghylch casglu ac adennill y dreth gyngor. Mae gennym lefelau anhygoel o uchel o gasglu'r dreth gyngor yng Nghymru, sy'n bwysig yn fy marn i, ac mae'n adlewyrchu llwyddiant, rwy'n credu, ein cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, sydd gennym ar waith ar hyn o bryd, sy'n cefnogi'r aelwydydd hynny sydd leiaf yn gallu talu trwy naill ai roi lefel o gefnogaeth iddyn nhw neu sicrhau nad ydyn nhw'n talu unrhyw dreth gyngor o gwbl. Mae cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor yn rhan o'n gwaith wrth edrych ar y rhaglen ddiwygio, gan archwilio a yw'r cynllun yn addas i'r diben a'r hyn y mae angen i ni ei wneud o ran adlewyrchu'r ffaith bod y credyd cynhwysol wedi'i gyflwyno. Mae pobl yn disgyn trwy fylchau weithiau, felly mae angen i ni sicrhau bod pawb sydd â hawl i gefnogaeth yn ei chael.

Ond rwy'n credu mai'r pwynt, mewn gwirionedd, yr oedd John Griffiths yn ei wneud oedd ynghylch sicrhau ein bod yn cyflawni'r protocol sydd gennym gyda llywodraeth leol o ran casglu'r dreth gyngor, y mae llywodraeth leol wedi'i hymrwymo iddo, ac mae'n ymwneud â bod â'r dull hwnnw sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn o gasglu'r dreth gyngor. Mae hynny'n ymwneud â sicrhau ei fod yn ystyriol o drawma, mai'r reddf gyntaf bob amser yw darganfod beth sy'n digwydd ar yr aelwyd honno, pam maen nhw'n ei chael hi'n anodd, oes ganddyn nhw hawl i gefnogaeth nad ydyn nhw'n ei chael, oes angen i ni gynnal gwiriad budd-daliadau gyda'r teulu hwn—wyddoch chi, y mathau hynny o bethau, yn hytrach na bod ag agwedd llawdrwm. Fe wnaf godi'r pwynt y cododd John Griffiths ynghylch cynllun y gofrestr wirfoddol ar gyfer beilïaid. Rwy'n credu bod hwnnw'n un pwysig, felly, y cyfle nesaf a gaf i, byddaf yn gwneud y pwynt hwnnw gyda chydweithwyr mewn llywodraeth leol. Ond rwy'n credu mai un o'r pethau pwysicaf rydyn ni'n ei ystyried yw sut rydyn ni'n cyflwyno, yn rhan o'r ddeddfwriaeth y byddwn ni'n ei chyflwyno, yw newid y gyfraith. Felly, ar hyn o bryd, pan fo aelwyd yn methu un taliad ar eu treth gyngor, maen nhw'n dod yn atebol yn awtomatig am y flwyddyn gyfan, ac yn amlwg mae hynny'n rhoi aelwyd sydd o bosib mewn sefyllfa anodd, mewn un llawer iawn anoddach. Felly, rydyn ni'n ystyried, ar hyn o bryd, sut y gallwn ni gael gwared ar hynny fel rhan o'n dull deddfwriaethol. Ac rwy'n credu ei fod yn dilyn rhai o'r pethau eraill yr ydym ni wedi bod yn ceisio eu gwneud i fod â mwy o ddealltwriaeth a chanolbwyntio ar yr unigolyn.

Felly, cyfeiriwyd at y ffaith nad yw bellach yn drosedd i fethu taliad neu beidio â thalu eich treth gyngor. Wel, rydyn ni hefyd wedi gwneud pethau, er enghraifft, fel sicrhau bod pobl sy'n gadael gofal yn cael eu hesemptio rhag y dreth gyngor tan eu bod yn 25 oed. A pheth arall rwyf eisiau ei ystyried, yn ein deddfwriaeth wrth symud ymlaen, yw rhywfaint o'r derminoleg a ddefnyddir. Felly, ar hyn o bryd, rydych chi'n gymwys i gael eich esemptio, o bosib, os oes gennych chi'r hyn sy'n cael ei alw'n 'nam meddyliol difrifol', ac rwy'n credu bod hynny'n ffordd ofnadwy o gyfeirio at bobl. Mae ganddo, ar hyn o bryd, statws cyfreithiol, a dyna pam mae'n cael ei ddefnyddio, ond bydd edrych eto ar rywfaint o'r derminoleg hon, rwy'n credu, yn bwysig yn rhan o'n deddfwriaeth hefyd.

16:00
5. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Y Wybodaeth Ddiweddaraf am Raglen y Chwe Nod ar gyfer Gofal mewn Argyfwng
5. Statement by the Minister for Health and Social Services: Update on the Six Goals for Emergency Care Programme

Yr eitem nesaf fydd eitem 5, a hwnnw yw'r datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar y wybodaeth ddiweddaraf am raglen y chwe nod ar gyfer gofal mewn argyfwng. A'r Gweinidog iechyd, felly, i wneud y datganiad yma—Eluned Morgan.

The next item is item 5, a statement by the Minister for Health and Social Services, update on the six goals for emergency care programme. The Minister for health to make the statement—Eluned Morgan.

Diolch yn fawr, Llywydd. Thank you for this opportunity to update Members on progress made by the six goals for urgent and emergency care in the 12 months since establishment. I'm pleased to publish a report today outlining progress in detail and to set out plans for 2023-24.

We know that timely access to effective urgent and emergency care services when people need them is incredibly important to the population of Wales, and supporting clinical teams to deliver optimal services is a priority for the Welsh Government. This has not always been possible over recent times, with many people waiting long periods for a response, assessment and treatment, and that's partly because of a huge increase in demand. For example, the latest data shows the number of ambulance red—that's life-threatening—calls were 93 per cent higher in March 2023 than they were in March 2019. The significantly increased demand has resulted in additional challenges to dedicated and skilled staff working across the urgent and emergency care pathway. This is why, alongside a range of key stakeholders, we developed our six policy goals for urgent and emergency care. The six goals act as a whole-system framework for health boards, NHS trusts, regional partnership boards and local authority partners, to guide them in the development of their integrated plans. Delivery of the six policy goals is a priority for the Welsh Government.

To help health boards and partners deliver the goals, I commissioned a new programme, which was launched in April 2022, and I also agreed to provide £25 million in recurring funding to enable accelerated progress. In year 1 of the programme, important foundations have been laid, including the establishment of a programme board and robust governance structure; the appointment of a national programme director and clinical/professional leadership representing urgent primary care, emergency medicine, social care and frailty; and the  implementation of local six goals programmes by health boards and the appointment of their own leadership teams. This has enabled some stability across the urgent and emergency care pathway. So, despite the unprecedented demand over the winter, performance at major emergency departments in Wales has bettered English performance for the last seven months and has remained steady, in contrast to all other parts of the United Kingdom.

Diolch yn fawr, Llywydd. Diolch am y cyfle hwn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau am y cynnydd a wnaed yn rhaglen y chwe nod ar gyfer gofal brys ac argyfwng yn y 12 mis ers ei sefydlu. Rwy'n falch o gyhoeddi adroddiad heddiw sy'n amlinellu'r cynnydd yn fanwl ac yn nodi'r cynlluniau ar gyfer 2023-24.

Rydym yn gwybod bod mynediad amserol at wasanaethau gofal argyfwng effeithiol pan fydd pobl eu hangen yn hynod bwysig i boblogaeth Cymru, ac mae cefnogi timau clinigol i ddarparu'r gwasanaethau gorau posibl yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Nid yw hyn wastad wedi bod yn bosib dros y cyfnod diweddar, gyda nifer o bobl yn aros am gyfnodau hir am ymateb, asesiadau a thriniaeth, ac mae hynny'n rhannol oherwydd cynnydd aruthrol yn y galw. Er enghraifft, mae'r data diweddaraf yn dangos bod nifer y galwadau coch am ambiwlans—sef perygl i fywyd—93 y cant yn uwch ym mis Mawrth 2023 nag yr oedden nhw ym mis Mawrth 2019. Mae'r galw cynyddol sylweddol, wedi arwain at heriau ychwanegol i staff ymroddedig a medrus sy'n gweithio ar draws y llwybr gofal brys a gofal argyfwng. Dyma pam, ochr yn ochr ag ystod o randdeiliaid allweddol, fe wnaethom ddatblygu ein chwe nod polisi ar gyfer gofal brys ac argyfwng. Mae'r chwe nod yn gweithredu fel fframwaith system gyfan ar gyfer byrddau iechyd, ymddiriedolaethau'r GIG, byrddau partneriaeth rhanbarthol a phartneriaid awdurdodau lleol, i'w harwain wrth ddatblygu eu cynlluniau integredig. Mae cyflwyno'r chwe nod polisi yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru.

Er mwyn helpu byrddau iechyd a phartneriaid i gyflawni'r nodau, comisiynais raglen newydd, a lansiwyd ym mis Ebrill 2022, a chytunais hefyd i ddarparu £25 miliwn mewn cyllid cyson i alluogi cynnydd cyflym. Ym mlwyddyn 1 y rhaglen, gosodwyd sylfeini pwysig, gan gynnwys sefydlu bwrdd y rhaglen a strwythur llywodraethu cadarn; penodi cyfarwyddwr rhaglen genedlaethol ac arweinyddiaeth glinigol/broffesiynol yn cynrychioli gofal sylfaenol brys, meddygaeth frys, gofal cymdeithasol ac eiddilwch; a gweithredu rhaglenni chwe nod lleol gan fyrddau iechyd a benododd eu timau arwain eu hunain. Mae hyn wedi galluogi rhywfaint o sefydlogrwydd ar draws y llwybr gofal brys a gofal argyfwng. Felly, er y galw digynsail dros y gaeaf, mae perfformiad mewn adrannau brys mawr yng Nghymru wedi rhagori ar berfformiad Lloegr am y saith mis diwethaf ac wedi aros yn sefydlog, yn wahanol i bob rhan arall o'r Deyrnas Unedig.

16:05

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer took the Chair.

The board oversaw delivery of a programme plan in year 1 that has enabled real progress to be made at a national, regional and local level against two priority areas and other key deliverables. The key priority was to support the establishment of new urgent primary care centres and services that help people access urgent care in their local communities, and reduce pressure on in-hours GP and emergency department services. Since the start of this project, 13 urgent primary care centres have been established across Wales through cluster-based, co-located models at hospitals, and they serve a population of 2.2 million people.

The latest NHS data shows that 9,000 people access urgent primary care centres every month without needing a traditional GP appointment or presentation at emergency departments. These new centres have been particularly valuable during the winter period, when a combination of strep A and COVID-related activity threatened to overwhelm the system.

The second key priority was to establish and increase access to same-day emergency care services—SDECS—to help people access diagnostics and treatments and to return to sleep in their own bed on the same day. There are now same-day emergency care services operating across 12 sites in Wales, as well as a new innovative new community-based model. There have been extensions of available hours of operation in year 1 of the programme, with some services now operating seven days a week. 

Fe wnaeth y bwrdd oruchwylio'r gwaith o gyflwyno cynllun rhaglen ym mlwyddyn 1 sydd wedi galluogi cynnydd go iawn ar lefel genedlaethol, ranbarthol a lleol yn erbyn dau faes blaenoriaeth a meysydd cyflawnadwy allweddol eraill. Y flaenoriaeth allweddol oedd cefnogi sefydlu canolfannau a gwasanaethau gofal sylfaenol brys newydd sy'n helpu pobl i gael gofal brys yn eu cymunedau lleol, a lleihau'r pwysau ar wasanaethau meddygon teulu ac adrannau achosion brys yn ystod oriau agor. Ers dechrau'r prosiect hwn, mae 13 o ganolfannau gofal sylfaenol brys wedi eu sefydlu ar draws Cymru trwy fodelau ar ffurf clystyrau, cydweithredol, wedi'u cydleoli mewn ysbytai, ac maent yn gwasanaethu poblogaeth o 2.2 miliwn o bobl.

Mae data diweddaraf y GIG yn dangos bod 9,000 o bobl yn cael mynediad i ganolfannau gofal sylfaenol brys bob mis heb fod angen apwyntiad meddyg teulu traddodiadol neu ymgyflwyno mewn adrannau brys. Mae'r canolfannau newydd hyn wedi bod yn arbennig o werthfawr yn ystod cyfnod y gaeaf, pan oedd cyfuniad o weithgarwch strep A a COVID yn bygwth gorlethu'r system.

Yr ail flaenoriaeth allweddol oedd sefydlu a chynyddu mynediad at wasanaethau gofal brys yr un diwrnod—SDECS—i helpu pobl i gael mynediad at ddiagnosteg a thriniaethau a dychwelyd i gysgu yn eu gwelyau eu hunain yr un diwrnod. Erbyn hyn mae gwasanaethau gofal argyfwng yr un diwrnod yn gweithredu ar draws 12 safle yng Nghymru, yn ogystal â model arloesol newydd yn y gymuned. Bu estyniadau i oriau gweithredu a oedd ar gael ym mlwyddyn 1 y rhaglen, gyda rhai gwasanaethau bellach yn gweithredu saith diwrnod yr wythnos. 

Mae data NHS yn dangos bod tua 75 y cant o gleifion sy'n defnyddio'r gwasanaethau hyn yn derbyn y gofal maen nhw ei angen ac yn mynd adref heb fod angen eu derbyn i'r ysbyty. Dylai hyn helpu i roi'r profiad a'r canlyniad gorau posibl iddyn nhw, gan hefyd ryddhau capasiti gwelyau i bobl eraill sydd angen aros yn ysbyty am resymau clinigol. Rŷn ni hefyd wedi gweld cynnydd gwirioneddol o ran datblygu a gweithredu llwybrau clinigol allweddol yn y gymuned.

Dyma rhai enghreifftiau. Yn ogystal â'r llinell gymorth 111, mae llwybr argyfwng iechyd meddwl '111—pwyswch 2' yr NHS yng Nghymru, sy'n helpu wyth o bob 10 o bobl i osgoi'r angen i gael gwasanaeth gofal brys neu argyfwng. Mae yna dechnoleg ymgynghori fideo newydd sy'n cyfrannu at lefelau uchel iawn—hyd at 15 y cant—o gleifion 999 yn cael eu rhyddhau'n ddiogel ar ôl asesiad clinigol o bell. Rŷn ni wedi darparu 687 o welyau cam i lawr ychwanegol neu becynnau gofal cyfatebol yn y gymuned drwy gydweithio rhwng llywodraeth leol a phartneriaid y gwasanaeth iechyd drwy'r pwyllgor gweithredu gofal, sy'n cael ei gefnogi gan dîm y rhaglen chwe nod. Rŷn ni wedi cyflwyno fframwaith newydd ar gyfer llif cleifion optimal mewn ysbytai, sy'n cyfrannu at wella a lleihau arosiadau hir yn ôl data newydd y gwasanaeth iechyd. Ac mae gyda ni system newydd i gasglu data am ryddhau cleifion o'r ysbyty, yn sicrhau bod gennym ni ddata perthnasol, cymharol a chywir wrth symud ymlaen. Bydd hyn yn ei dro yn helpu i wneud cynlluniau o ran ble mae cleifion yn y system a beth yw eu hanghenion nhw. 

Mae fferyllfaoedd cymunedol hefyd yn chwarae rhan gynyddol bwysig yn ein hymateb i'r galw cynyddol am wasanaethau'r NHS. Rhwng Tachwedd a diwedd Mawrth y gaeaf yma gwnaeth fferyllfaoedd cymunedol ddarparu mwy na 100,000 o apwyntiadau i bobl â mân anhwylderau cyffredin, cynnydd o 46 y cant o'i gymharu â'r un cyfnod y gaeaf cynt. Er ein bod ni'n cydnabod nad oes un ateb hawdd i oresgyn yr heriau mae cleifion a staff yn eu hwynebu bob dydd, rŷn ni'n disgwyl gweld rhagor o effaith gadarnhaol a gwelliant parhaus yn unol â mesurau allweddol y rhaglen a fydd mewn lle ar gyfer y flwyddyn nesaf.

Mae'r cynllun wedi'i esblygu eleni i ganolbwyntio ar rai egwyddorion allweddol. Mae hyn yn cynnwys cefnogi byrddau iechyd i ddarparu’r capasiti cywir mewn meysydd gwasanaeth allweddol yn y cyfnodau y tu allan i oriau arferol; darpariaeth saith diwrnod; a sicrhau ein bod ni'n cael y peth sylfaenol yn iawn mewn meysydd fel cynllunio i ryddhau cleifion.

Ar ben hyn, byddwn ni'n datblygu ac yn gweithredu llwybrau clinigol allweddol sy’n canolbwyntio ar iechyd meddwl, gofal deintyddol brys a gofal diwedd oes. Byddwn ni'n datblygu model gofal brys integredig bob awr o bob dydd, fydd yn cynnwys NHS 111 Cymru, canolfannau gofal sylfaenol brys, llinellau cyngor ac arweiniad arbenigol, gofal sylfaenol y tu allan i oriau arferol, ac unedau mân anafiadau.

Byddwn ni'n lleihau yn ddiogel nifer y bobl sy’n cael eu cludo mewn ambiwlans i adrannau brys yn dilyn galwad 999. Byddwn ni'n cynyddu nifer y cleifion sy’n defnyddio gwasanaethau gofal argyfwng yr un diwrnod ac yn mynd adref yr un diwrnod. A byddwn ni'n lleihau nifer y cleifion sy’n aros dros saith diwrnod, a hefyd y rhai sy’n aros 22 o ddiwrnodau yn yr ysbyty.

Bydd y byrddau iechyd yn parhau i gael bron i £20 miliwn o gyllid ychwanegol i helpu i wireddu’r blaenoriaethau hyn, a bydd £5 miliwn yn cael ei ddefnyddio i ddatblygu offer newydd, comisiynu cynlluniau peilot cenedlaethol a phrofi newidiadau fel bo modd gwneud cynnydd yn gyflymach. Ym mlwyddyn 2, dwi’n disgwyl i gynlluniau cenedlaethol a chynlluniau rhaglen gael mwy o effaith ar brofiadau pobl sy’n defnyddio’r NHS yma yng Nghymru. Diolch.

NHS data show that around 75 per cent of patients accessing these services are receiving the care they need and are returning home without need for hospital admission. This should help to optimise their experience and outcomes whilst also freeing up bed capacity for others with a need for a hospital stay for clinical reasons. We have also seen real progress in developing and implementing key clinical pathways in communities.

These are some examples. As well as the 111 support line, NHS Wales's '111—press 2' mental health crisis pathway is helping eight in 10 people to avoid the need to access an urgent or emergency care service. New video consultation technology is contributing to very high levels—up to 15 per cent—of 999 patients being safely discharged following remote clinical assessment. We've provided an additional 687 step-down beds or community equivalent packages of care through joint working between local government and NHS partners via the care action committee, which is supported by the six goals programme team. We've introduced a new optimal hospital patient flow framework, which is contributing to improvement and reduction in long hospital stays according to new NHS data. We also have a new hospital discharge data collection system, which will ensure we have relevant, comparable and accurate data going forward. This in turn will help us to determine more clearly where patients are in the system and what their needs are. 

Community pharmacies also play an increasingly important part in our response to rising demand for NHS services. Between November and the end of March this winter community pharmacies provided more than 100,000 appointments for people with common minor ailments, a 46 per cent increase on the number in the same period the previous winter. Whilst we recognise that there is not a silver bullet to overcome the ongoing daily challenges experienced by patients and staff, we do expect further positive impacts and continuous improvement against key programme measures in this coming year.

The plan has evolved this year to focus on some key principles. This includes supporting health boards to deliver the right capacity in key service areas in the out-of-hours periods; it also includes seven-day delivery; and, ultimately, focusing on getting the basics right in areas such as discharge planning.

On top of this, we will also be developing and implementing key clinical pathways focused on mental health, urgent dental care and also palliative care. We will be developing an integrated urgent care model, 24/7, which will incorporate NHS 111 Wales, urgent primary care centres, speciality advice and guidance lines, out-of-hours primary care, and minor injuries units.

We'll be safely reducing 999 ambulance conveyances to emergency departments. We will be increasing the volumes of patients who access same-day emergency care services and are discharged home on the same day. And we will be reducing the volumes of patients who experience a length of stay over seven days, and those who remain in hospital for over 21 days.

Health boards will continue to receive nearly £20 million in additional funding to support the delivery of these priorities, and £5 million will be used to develop new tools, nationally commissioned pilots and tests of change to enable accelerated progress. In year 2, I expect national and programme plans to have more impact on the outcomes and experiences of those people who use the NHS here in Wales. Thank you.

16:10

Can I thank the Minister for the update, as, of course, the six goals were published, I think, two years ago? Staff and patients in emergency care in that period have had a very difficult time. I think that’s probably an understatement and something, of course, that we regularly see in the news.

So, the Welsh NHS recorded its worst ever A&E waiting times, as well as its slowest ambulance response times and longest treatment list as well. So, even looking at the latest statistics, we see Cwm Taf Morgannwg University Health Board failing to see nearly 40 per cent of patients within the four-hour target, and the Grange in Gwent barely saw half of A&E patients in that time.

I'd also point out the over 10,000 patients across Wales waiting for over 12 hours for emergency treatment in March alone—10,000 patients over 12 hours in March alone. That’s 11 per cent of all attendances. That’s six times the proportion in England. So, I hear the Minister making reference to some of the statistics in England, and that’s how I would respond to that.

So, this is certainly an area, I think, where the health Minister and the Welsh Government need to act, as I don’t think we’ve seen the sufficient progress that is needed. We were supposed to, of course, see average ambulance response times in both red and amber calls improve year on year. We haven’t seen that, unfortunately, and the only reason why we may get an annual improvement from now on is because they've been driven so low—so, working from a low base.

Now, in fairness, and looking comparatively, it seems that England and Wales were performing fairly equally when it comes to average response times to red calls—usually only a few seconds away from each other. But, when it comes to amber calls, those in England take half an hour to arrive, and those in Wales take twice as long. So, I simply ask why that is the case. I think we need to understand the ‘why’ in order to drive improvement.

On goals 5 and 6, despite promises to get healthy patients discharged safely and appropriately as fast as possible, last winter saw hundreds of patients stuck in hospital due to the lack of community care packages available. I note the earlier goal about having more ambulance availability, but of course the real issue is people being in hospital when they don't need to be there. On 3 January, Swansea bay health board had 280 patients who were medically well enough to leave hospital, but could not yet be at home independently. There was an equivalent number also at Singleton Hospital. Three days later, the number of patients waiting to leave hospital across Wales reached 1,800, so that's 3,500 people not being in the right place. This was an enormous backlog at that point in time, so I probably would ask the Minister a question now: was it this enormous backlog and the need to meet your planned objectives that made the Welsh Government advise health boards to discharge patients even though there was no care package in place, against the advice of, of course, the British Medical Association, and patients' families felt that that was a negative step?

And, again, in our Health and Social Care Committee, in our discharge work, from hospitals, communications were a real big issue, with patients and patients' families not receiving communications about their discharge in a timely manner. So, I wonder if the Minister can comment on any update in that regard.

I note, as well, the Welsh Government have taken great pride in launching the 24/7 mental health service provision. That is good. I welcome that, but this has only just happened now, three years after England. I wonder if the Minister could tell us whether she considered working with NHS England instead of delaying access to this vital service in the name of duplication.

This brings me to the NHS app. One of the six goals is co-ordinating planning and support for populations at greater risk of needing urgent or emergency care. However, in order to achieve this, it is of course crucial that GPs and hospital doctors can easily and quickly communicate with each other and share information about a patient. To achieve this, primary and secondary care need, I'd suggest, IT and technology that can communicate with each other, and, in part, this means getting the NHS Wales app up and running. I wonder if the Minister can tell us when the app is going to move from its pilot phase to an active phase, and also whether that app will actually help health professionals themselves communicate with each other.

Finally, I noticed you talked a lot about hospital flow. I'd like to ask you a little bit about the role of artificial intelligence. I'm aware that technology is currently being tested in hospitals in Hywel Dda health board, predicting when patients will be ready to leave hospital upon their arrival in accident and emergency, and I was reading with interest that the software analyses data, including age, medical conditions, previous stays, to estimate how long a patient will need a bed. Hospital managers can then, of course, alert care services in advance about the dates when patients are expected to be discharged, allowing care beds or community care packages, et cetera, to be prepared. So, I'd be grateful if the Minister, if she's aware of this pilot, could update the Senedd in this regard on this pilot, whether there's any consideration of rolling this out further, and why there was no mention of AI at all in the plan. Thanks.

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am y diweddariad, wrth gwrs, cyhoeddwyd y chwe nod, rwy'n credu, ddwy flynedd yn ôl? Mae staff a chleifion mewn gofal argyfwng yn y cyfnod yna wedi cael cyfnod anodd iawn. Rwy'n credu bod hynny'n danddatganiad mae'n debyg ac yn rhywbeth wrth gwrs yr ydym yn ei weld yn rheolaidd yn y newyddion.

Felly, cofnododd GIG Cymru ei amseroedd aros gwaethaf erioed o ran damweiniau ac achosion brys, yn ogystal â'i amseroedd ymateb arafaf gan ambiwlansys a'i restr driniaeth hiraf hefyd. Felly, hyd yn oed wrth edrych ar yr ystadegau diweddaraf, gwelwn Fwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg yn methu â gweld bron i 40 y cant o gleifion o fewn y targed pedair awr, a phrin y gwelodd y Faenor yng Ngwent hanner y cleifion damweiniau ac achosion brys yn yr amser hwnnw.

Byddwn i hefyd yn nodi'r 10,000 a mwy o gleifion ar draws Cymru sy'n aros am dros 12 awr am driniaeth argyfwng ym mis Mawrth yn unig—10,000 o gleifion dros 12 awr ym mis Mawrth yn unig. Mae hynny'n 11 y cant o'r holl dderbyniadau. Dyna chwe gwaith y gyfran yn Lloegr. Felly, rwy'n clywed y Gweinidog yn cyfeirio at rai o'r ystadegau yn Lloegr, a dyna sut fyddwn i'n ymateb i hynny.

Felly, mae hwn yn sicr yn faes, rwy'n cr