Y Cyfarfod Llawn

Plenary

23/11/2022

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i’r Gweinidog Newid Hinsawdd
1. Questions to the Minister for Climate Change

Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cwestiynau i'r Gweinidog Newid Hinsawdd sydd gyntaf y prynhawn yma, a dwi wedi cael gwybod, o dan Reol Sefydlog 12.58, y bydd y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, Lee Waters, yn ateb yr holl gwestiynau y prynhawn yma. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Sarah Murphy.

Good afternoon and welcome, everyone, to this Plenary Meeting. The first item this afternoon is questions to the Minister for Climate Change and I've been notified, under Standing Order 12.58, that the Deputy Minister for Climate Change, Lee Waters, will answer all the questions this afternoon. The first question is from Sarah Murphy.

Defnydd Dyddiol o Ddŵr Mewn Cartrefi
Daily Household Usage of Water

1. Sut mae Llywodraeth Cymru'n gweithio i leihau'r defnydd dyddiol o ddŵr mewn cartrefi? OQ58731

1. How is the Welsh Government working to reduce daily household usage of water? OQ58731

Thank you, and, Llywydd, I'd like to pass on the apologies of Julie James for not being able to be here this afternoon.

We announced in July our strategic priorities and objectives statement. This sets a clear mandate for Ofwat to incentivise the efficient use of water resources by encouraging companies to reduce water consumption. 

Diolch, a Lywydd, hoffwn ymddiheuro ar ran Julie James am fethu bod yma y prynhawn yma.

Gwnaethom gyhoeddi ein datganiad strategol ar flaenoriaethau ac amcanion ym mis Gorffennaf. Mae'n gosod mandad clir i Ofwat gymell defnydd effeithlon o adnoddau dŵr drwy annog cwmnïau i leihau eu defnydd o ddŵr.

Thank you, Minister. Climate science tells us we're in for longer, hotter and dryer summers with the likelihood of ever more severe water shortages. Reducing daily water consumption would not only mitigate some of the challenges we've seen and will continue to see during the summer, but can also address water poverty during the current cost-of-living crisis. For example, there are parts of Wales at the moment that are at drought levels and we're only in November. In other countries, there are already targets set for water usage, with Brussels having a target of 96 litres per person per day, and there are also tech solutions such as water-saving flushes and tap fittings that I know Welsh Water already supply to customers, and that my group, Porthcawl U3A, were very keen for me to ask you about. So, Minister, given that parts of Wales are highly likely to continue facing summer drought and as bills continue to rise, what considerations have the Welsh Government made to upping our water efficiency status and potentially introducing a target that is ambitious enough to be meaningful in a climate and cost-of-living crisis?

Diolch, Weinidog. Mae gwyddoniaeth hinsawdd yn dweud wrthym y byddwn yn cael hafau hirach, poethach a sychach gyda'r tebygolrwydd o brinder dŵr mwy difrifol. Byddai lleihau’r defnydd dyddiol o ddŵr nid yn unig yn lliniaru rhywfaint o’r heriau rydym wedi’u hwynebu ac y byddwn yn parhau i’w hwynebu yn ystod yr haf, ond gall hefyd fynd i’r afael â thlodi dŵr yn ystod yr argyfwng costau byw sydd ohoni. Er enghraifft, mae rhannau o Gymru ar lefelau sychder yn barod a hithau ond yn fis Tachwedd. Mewn gwledydd eraill, mae targedau eisoes wedi’u gosod ar gyfer defnydd dŵr, gyda Brwsel wedi gosod targed o 96 litr yr unigolyn y dydd, a cheir atebion technolegol hefyd, megis dyfeisiau fflysio sy'n arbed dŵr a dyfeisiau ar gyfer tapiau y gwn fod Dŵr Cymru eisoes yn eu darparu i gwsmeriaid, ac roedd fy ngrŵp, Porthcawl U3A, yn awyddus iawn i mi eich holi yn eu cylch. Felly, Weinidog, o ystyried bod rhannau o Gymru yn debygol iawn o barhau i wynebu sychder yn yr haf ac wrth i filiau barhau i godi, pa ystyriaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi’u rhoi i godi ein statws effeithlonrwydd dŵr, ac o bosibl, i gyflwyno targed sy’n ddigon uchelgeisiol i fod yn ystyrlon mewn argyfwng hinsawdd ac argyfwng costau byw?

Well, thank you. The Member raises a really important issue. As she says, our water system is under continued stress because of man-made climate change and it is going to get worse. The messages coming out of COP last week in Egypt were quite distressing about the state of the science and the level of the severity of the threat to us. So, conserving our water and treating it as the scarce resource that it is is essential. I've welcomed the campaign by Friends of the Earth to highlight this. 

There are number of things going on. There are individual initiatives by water companies. So, Dŵr Cymru, for example, has a set of tips that it promotes, encouraging people to take small measures for people to make a difference, like taking a shower instead of a bath, not leaving the tap running when you're brushing your teeth—these, cumulatively, make a meaningful contribution. Ofwat have also challenged the water companies to reduce leakage by at least 15 per cent over the next five years and both water companies in Wales are committed to doing this.

We are working with the UK Government on proposals to introduce a water efficiency labelling scheme to label water-using products such as taps, showers, toilets and dishwashers, and this will enable consumers to compare the relative water efficiency of these appliances, as they can for gas and electricity appliances. There are no plans at the moment to introduce targets, but clearly that's something we need to keep under review, depending on how the environment continues to change.

Wel, diolch. Mae’r Aelod yn codi mater gwirioneddol bwysig. Fel y dywed, mae ein system ddŵr dan straen parhaus oherwydd newid hinsawdd a achoswyd gan bobl, ac mae'n mynd i waethygu. Roedd y negeseuon a ddaeth allan o COP yr wythnos diwethaf yn yr Aifft ynglŷn â chyflwr yr wyddoniaeth a lefel difrifoldeb y bygythiad i ni yn dorcalonnus. Felly, mae’n hanfodol ein bod yn arbed ein dŵr ac yn ei drin fel yr adnodd prin ag ydyw. Rwyf wedi croesawu ymgyrch Cyfeillion y Ddaear i dynnu sylw at hyn.

Mae nifer o bethau’n digwydd. Ceir mentrau unigol gan gwmnïau dŵr. Felly, mae gan Dŵr Cymru, er enghraifft, set o awgrymiadau y mae’n eu hyrwyddo, sy'n annog pobl i gymryd camau bach fel y gall pobl wneud gwahaniaeth, fel cael cawod yn lle bath, peidio â gadael y tap i redeg pan fyddwch yn glanhau eich dannedd—mae'r rhain, gyda'i gilydd, yn gwneud cyfraniad ystyrlon. Mae Ofwat hefyd wedi herio’r cwmnïau dŵr i leihau gollyngiadau o leiaf 15 y cant dros y pum mlynedd nesaf ac mae’r ddau gwmni dŵr yng Nghymru wedi ymrwymo i wneud hyn.

Rydym yn gweithio gyda Llywodraeth y DU ar gynigion i gyflwyno cynllun labelu effeithlonrwydd dŵr i labelu cynhyrchion sy’n defnyddio dŵr fel tapiau, cawodydd, toiledau a pheiriannau golchi llestri, a bydd hyn yn galluogi defnyddwyr i gymharu effeithlonrwydd dŵr cymharol y peiriannau hyn, fel y gallant ar gyfer offer nwy a thrydan. Nid oes unrhyw gynlluniau ar hyn o bryd i gyflwyno targedau, ond yn amlwg, mae hynny'n rhywbeth y mae angen inni barhau i'w adolygu, yn dibynnu ar sut mae'r amgylchedd yn parhau i newid.

Minister, last year, Welsh Water customers consumed the most water per person per day, compared to all other regions in England. Our daily consumption at 176 litres was significantly higher than areas such as Bristol, for example, at 161 litres per day. What discussions has the Minister had with Welsh Water about the reasons for higher usage regarding household water consumption? As we attempt to be more responsible with our natural resources, it is clear that we need to take action to address this.

Weinidog, y llynedd, cwsmeriaid Dŵr Cymru a ddefnyddiodd fwyaf o ddŵr yr unigolyn y dydd o gymharu â phob rhanbarth arall yn Lloegr. Roedd ein defnydd dyddiol, 176 litr, yn sylweddol uwch nag ardaloedd fel Bryste, er enghraifft, a ddefnyddiodd 161 litr y dydd. Pa drafodaethau y mae’r Gweinidog wedi’u cael gyda Dŵr Cymru ynglŷn â'r rhesymau dros y defnydd uwch o ddŵr yn y cartref? Wrth inni geisio bod yn fwy cyfrifol gyda’n hadnoddau naturiol, mae’n amlwg fod angen inni roi camau ar waith i fynd i’r afael â hyn.

Well, thank you for highlighting this important issue. The water companies do have a duty to produce water resource management plans every five years and these must adhere to the Welsh Government's principles, which provide a high-level framework for the companies to follow in developing their plans. Dŵr Cymru has a commitment to reduce the average per-capita consumption of its domestic customers to 110 litres per person per day by 2050, and it plans to do this with a combination of education and behavioural change campaigns alongside increased household metering and leakage repairs. And we are continuing to work closely with them on that and Natural Resources Wales, along with Hafren Dyfrdwy—the two companies operating in Wales.

Wel, diolch am dynnu sylw at y mater pwysig hwn. Mae dyletswydd ar y cwmnïau dŵr i gynhyrchu cynlluniau rheoli adnoddau dŵr bob pum mlynedd ac mae’n rhaid i’r rhain gadw at egwyddorion Llywodraeth Cymru, sy’n darparu fframwaith lefel uchel i’r cwmnïau ei ddilyn wrth ddatblygu eu cynlluniau. Mae Dŵr Cymru wedi ymrwymo i leihau defnydd cyfartalog y pen eu cwsmeriaid domestig i 110 litr yr unigolyn y dydd erbyn 2050, ac maent yn bwriadu gwneud hyn drwy gyfuniad o addysg ac ymgyrchoedd newid ymddygiad ynghyd â mwy o fesuryddion cartref ac atgyweirio gollyngiadau. Ac rydym yn parhau i weithio'n agos gyda hwy ar hynny, a chyda Cyfoeth Naturiol Cymru, ynghyd â Hafren Dyfrdwy—y ddau gwmni sy'n gweithredu yng Nghymru.

13:35
Gwelliannau Cyffyrdd ar yr A483
Junction Improvements on the A483

2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am adolygiad Llywodraeth Cymru o welliannau cyffyrdd ar yr A483? OQ58740

2. Will the Minister make a statement on the Welsh Government's review of junction improvements on the A483? OQ58740

The roads review panel has submitted its final report to the Welsh Government about its findings for each of the road schemes that it has reviewed, and this includes the A483 junctions 3-6 improvements. I will be making a further announcement on the next steps of the roads review by the end of the month.

Mae’r panel adolygu ffyrdd wedi cyflwyno ei adroddiad terfynol i Lywodraeth Cymru ar ei ganfyddiadau ar gyfer pob un o’r cynlluniau ffyrdd y mae wedi’u hadolygu, ac mae hyn yn cynnwys gwelliannau i gyffyrdd 3-6 ar yr A483. Byddaf yn gwneud cyhoeddiad pellach ar gamau nesaf yr adolygiad ffyrdd erbyn diwedd y mis.

Thank you for your statement, Minister. Of course, junction 1 at Ruabon was not included in the roads review, and therefore work on improving that junction has not been paused, and it's for good reason. That particular junction is utterly lethal and has created a congestion canyon right up the A483, with resulting carbon emissions increases. And, of course, it's also sending motorists onto local roads, again, putting lives at risk, particularly schoolchildren, and deteriorating the air quality in and around Ruabon. Minister, would you agree to visit the A483 and to meet with community leaders, and can you outline what progress has been made in the past year on work to improve junction 1 on the A483?

Diolch am eich datganiad, Weinidog. Wrth gwrs, nid oedd cyffordd 1 yn Rhiwabon wedi'i chynnwys yn yr adolygiad ffyrdd, ac felly nid yw gwaith ar wella’r gyffordd honno wedi’i oedi, a hynny am reswm da. Mae’r gyffordd benodol honno’n beryg bywyd, ac mae wedi creu hafn o dagfeydd i fyny’r A483, gyda chynnydd mewn allyriadau carbon o ganlyniad i hynny. Ac wrth gwrs, mae hefyd yn anfon modurwyr ar ffyrdd lleol, gan beryglu bywydau unwaith eto, yn enwedig plant ysgol, a dirywio ansawdd yr aer yn Rhiwabon a'r cyffiniau. Weinidog, a wnewch chi gytuno i ymweld â’r A483 ac i gyfarfod ag arweinwyr cymunedol, ac a wnewch chi amlinellu pa gynnydd a wnaed yn y flwyddyn ddiwethaf ar waith i wella cyffordd 1 ar yr A483?

Thank you. As Ken Skates rightly says, junction 1 was not included as part of the roads review schemes that it has looked at, but the other junctions were. The proposals that have been put forward by the local council for junction 1 would involve a large remodelling of the junction, which would be carbon intensive and would increase road capacity. So, this is relevant to the recommendations we're anticipating from the roads review about future road schemes. What we don't want to do, by treating schemes in isolation—there's always a case for individual schemes—is for the cumulative impact of that to add to traffic volumes. So, we do need to think very carefully. That said, where there are traffic problems, there need to be solutions, and one of the themes in the roads review is how future roads can be made compliant with existing policies on climate change, transport and planning. So, when we produce the results, in the areas where we accept the recommendations of the review not to go ahead with a road, we will want to work with the local authority and other partners to see what else can be done in that case. As I say, I'm not able to preannounce what's decided—largely because we haven't yet decided—but we'll be updating Members in the coming weeks on the next steps.

Diolch. Fel y dywed Ken Skates, yn gwbl briodol, nid oedd cyffordd 1 wedi'i chynnwys yn rhan o’r cynlluniau adolygu ffyrdd yr edrychodd yr adolygiad arnynt, ond cafodd y cyffyrdd eraill eu hystyried. Byddai’r cynigion a gyflwynwyd gan y cyngor lleol ar gyfer cyffordd 1 yn golygu cryn dipyn o ailwampio ar y gyffordd, a fyddai’n ddrud ar garbon ac yn cynyddu capasiti’r ffyrdd. Felly, mae hyn yn berthnasol i'r argymhellion rydym yn eu rhagweld o'r adolygiad ffyrdd ynglŷn â chynlluniau ffyrdd yn y dyfodol. Yr hyn nad ydym am ei wneud, drwy drin cynlluniau ar eu pennau eu hunain—mae achos dros gynlluniau unigol bob amser—yw i effaith gronnol hynny ychwanegu at lefel y traffig. Felly, mae angen inni feddwl yn ofalus iawn. Wedi dweud hynny, lle ceir problemau traffig, mae angen atebion, ac un o’r themâu yn yr adolygiad ffyrdd yw sut y gellir sicrhau bod ffyrdd yn y dyfodol yn cydymffurfio â pholisïau presennol ar newid hinsawdd, trafnidiaeth, a chynllunio. Felly, pan fyddwn yn cynhyrchu’r canlyniadau, yn yr ardaloedd lle rydym yn derbyn argymhellion yr adolygiad i beidio â bwrw ymlaen â ffordd, byddwn yn awyddus i weithio gyda’r awdurdod lleol a phartneriaid eraill i weld beth arall y gellir ei wneud yn yr achos hwnnw. Fel y dywedaf, ni allaf rag-gyhoeddi’r hyn sydd wedi’i benderfynu—yn bennaf gan nad ydym wedi penderfynu eto—ond byddwn yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Aelodau yn yr wythnosau nesaf ar y camau nesaf.

Minister, one improvement that's needed on the A483 is in regards to the Pant-Llanymynech bypass, which I've mentioned a number of times in this Chamber, and you'll know I'm very keen to see this bypass, partly in my constituency, move forward. So, I'm quite keen that, due to the roads review on the Welsh side, this scheme isn't delayed any further. As I understand it, the UK Government—. It's a joint scheme between the Welsh Government and the UK Government, with Highways England leading on the scheme. I wonder if you are in a position to update me, Minister, on the scheme, if not today, in writing, because this scheme is particularly important, because it's not just a bypass; it's actually a road safety improvement. And if you are on the way up the A483 to visit Ken Skates in his constituency, can I ask if you'd stop on the way and meet me in my constituency to discuss this part of the road area as well?

Weinidog, mae un gwelliant sydd ei angen ar yr A483 yn ymwneud â ffordd osgoi Pant-Llanymynech, y soniais amdani nifer o weithiau yn y Siambr hon, ac fe fyddwch yn gwybod fy mod yn awyddus iawn i weld y ffordd osgoi hon, y mae rhan ohoni yn fy etholaeth, yn mynd yn ei blaen. Felly, oherwydd yr adolygiad ffyrdd ar ochr Cymru, nid wyf yn awyddus i'r cynllun hwn gael ei ohirio ymhellach. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae Llywodraeth y DU—. Mae’n gynllun ar y cyd rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU, gyda Highways England yn arwain ar y cynllun. Tybed a ydych mewn sefyllfa i roi’r wybodaeth ddiweddaraf i mi am y cynllun, Weinidog, os nad heddiw, yn ysgrifenedig, gan fod y cynllun hwn yn arbennig o bwysig, gan nad ffordd osgoi yn unig ydyw; mewn gwirionedd, mae'n welliant diogelwch ar y ffyrdd. Ac os byddwch yn mynd i fyny'r A483 i ymweld â Ken Skates yn ei etholaeth, a gaf fi ofyn ichi stopio ar y ffordd a chyfarfod â mi yn fy etholaeth i drafod y rhan hon o'r ffordd hefyd?

There's nothing more I love than travelling around Wales visiting bypasses with my colleagues from the Senedd, so we'll see if the diary allows. I'm afraid the—. It's a cross-border scheme, as you say—only 5 per cent of it is in Wales, the rest being in England. And there are ongoing discussions between Highways England and Welsh Government officials about moving to the next stage, and I'm expecting some advice shortly about that, and I'd be happy to update the Member when I know more.

Nid oes unrhyw beth yn well gennyf na theithio o amgylch Cymru yn mynd i weld ffyrdd osgoi gyda fy nghyd-Aelodau o'r Senedd, felly cawn weld a yw'r dyddiadur yn caniatáu hynny. Mae arnaf ofn—. Mae'n gynllun trawsffiniol, fel y dywedwch—5 y cant yn unig ohono sydd yng Nghymru, gyda'r gweddill yn Lloegr. Ac mae trafodaethau ar y gweill rhwng Highways England a swyddogion Llywodraeth Cymru ynghylch symud i'r cam nesaf, ac rwy'n disgwyl cyngor ynglŷn â hynny cyn bo hir, ac rwy'n fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelod pan fyddaf yn gwybod mwy.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr yn gyntaf, Natasha Asghar.

Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson first of all, Natasha Asghar.

Thank you, Presiding Officer. Deputy Minister, during a recent interview on Sharp End, you hit out at Cardiff Bus for raising concerns about your controversial plans to roll out 20 mph speed limits across Wales. They feared that the move—which, I must stress, will cost upwards of £32 million—will lead to slower and more unreliable bus journeys. Deputy Minister, in response to the legitimate concerns raised by the company, you said Cardiff Bus had, and I quote,

'a remarkably narrow-sighted view'.

However, isn't it actually the reverse, Deputy Minister? It is in fact you who is narrow sighted, pushing ahead with this 20 mph plan whilst ignoring legitimate concerns, especially in light of a new report showing that cutting speeds to 20 mph does not actually, in fact, improve road safety.

Diolch, Lywydd. Ddirprwy Weinidog, yn ystod cyfweliad diweddar ar Sharp End, fe wnaethoch wawdio Bws Caerdydd am godi pryderon ynglŷn â'ch cynlluniau dadleuol i gyflwyno terfynau cyflymder 20 mya ledled Cymru. Roeddent yn ofni y byddai'r newid—a fydd, mae'n rhaid imi bwysleisio, yn costio mwy na £32 miliwn—yn arwain at deithiau bws arafach a mwy annibynadwy. Ddirprwy Weinidog, mewn ymateb i’r pryderon dilys a godwyd gan y cwmni, fe ddywedoch chi fod gan Bws Caerdydd, ac rwy'n dyfynnu,

'safbwynt hynod o gul'.

Fodd bynnag, onid y gwrthwyneb sy'n wir, Ddirprwy Weinidog? Chi sydd â'r safbwynt cul, wrth ichi fwrw ymlaen â'r cynllun 20 mya hwn gan anwybyddu pryderon dilys, yn enwedig yng ngoleuni adroddiad newydd sy'n dangos nad yw torri terfynau cyflymder i 20 mya yn gwella diogelwch ar y ffyrdd mewn gwirionedd.

I fear the Member's career as a tabloid newspaper editor has escaped her. The idea that I 'hit out' is rather sensationalist, I think. I was expressing my frustration with some of the comments that have been made, which I don't accept the premise of. I understand the concerns, and we're working with them on it, and we're working to understand better some of the problems they're having. We know one of the major problems that bus companies have is reliability and congestion. The evidence we have so far is that a 20 mph speed limit will produce smoother traffic flows. Most of the delays are at junctions, and people speeding up and slowing down to get to the next set of traffic lights as quickly as they can is a considerable cause of local air pollution, as well as using fuel, and, of course, being a danger on the roads. So, if we're able to smooth the traffic flows, that should help bus companies.

We're also not entirely clear how accurate most bus companies' timetables are. They're saying we're causing delays to their timetables; well, in many cases, they're not sticking to their timetables at the moment, and that's largely because of congestion. So, there's a circular argument here.

So, we certainly want to work with them to understand it better. Where there are problems, we're very keen to look at road space reallocations. The creation of bus lanes and bus priority measures is a different way of achieving efficiencies for the buses without, as she suggests, having a speed limit that we know increases the chance of being killed if you are hit by a car—some five times greater at 30 than 20. The study she referred to in Belfast is not a comparable study to what we're proposing in Wales, and I was disappointed that the coverage of that really did not reflect the reality of it. But I'm sure if she was to study it, and to study our proposals, she would notice significant differences. 

Mae arnaf ofn fod gyrfa’r Aelod fel golygydd papur newydd tabloid wedi achub y blaen arni. Credaf fod y syniad fy mod wedi eu 'gwawdio' braidd yn gyffrogarol. Roeddwn yn mynegi fy rhwystredigaeth gyda rhai o’r sylwadau a wnaed, nad wyf yn derbyn eu cynsail. Rwy'n deall y pryderon, ac rydym yn gweithio gyda hwy arnynt, ac rydym yn gweithio i ddeall rhai o'r problemau sydd ganddynt yn well. Gwyddom mai un o’r problemau mawr sydd gan gwmnïau bysiau yw dibynadwyedd a thagfeydd. Y dystiolaeth sydd gennym hyd yn hyn yw y bydd terfyn cyflymder o 20 mya yn cynhyrchu llif traffig llyfnach. Mae’r rhan fwyaf o’r achosion o oedi ar gyffyrdd, ac mae pobl yn cyflymu ac yn arafu i gyrraedd y set nesaf o oleuadau traffig cyn gynted ag y gallant yn un o brif achosion llygredd aer lleol, yn ogystal â defnyddio tanwydd, ac wrth gwrs, mae'n berygl ar y ffyrdd. Felly, os gallwn lyfnhau'r llif traffig, dylai hynny helpu cwmnïau bysiau.

Nid ydym yn deall yn iawn ychwaith pa mor gywir yw amserlenni'r rhan fwyaf o gwmnïau bysiau. Maent yn dweud ein bod yn achosi oedi i'w hamserlenni; wel, mewn llawer o achosion, nid ydynt yn cadw at eu hamserlenni eisoes, a hynny'n bennaf oherwydd tagfeydd. Felly, mae dadl gylchol yma.

Felly, rydym yn sicr yn awyddus i weithio gyda hwy i ddeall y sefyllfa'n well. Lle ceir problemau, rydym yn awyddus iawn i edrych ar ailddyrannu gofod ffordd. Mae creu lonydd bysiau a mesurau blaenoriaeth i fysiau yn ffordd wahanol o sicrhau arbedion effeithlonrwydd ar gyfer bysiau heb gael, fel y mae hi'n awgrymu, terfyn cyflymder y gwyddom ei fod yn cynyddu’r perygl o gael eich lladd os cewch eich taro gan gar—oddeutu pum gwaith yn fwy ar 30 nag ar 20. Nid yw'r astudiaeth y cyfeiriodd ati yn Belfast yn astudiaeth y gellir ei chymharu â'r hyn rydym yn ei gynnig yng Nghymru, ac roeddwn yn siomedig nad oedd y sylw a roddwyd i'r astudiaeth honno'n adlewyrchu ei realiti. Ond rwy'n siŵr, pe bai'n ei hastudio, ac yn astudio ein cynigion, y byddai'n sylwi ar wahaniaethau sylweddol.

13:40

Thank you, Deputy Minister. Believe me, I did study your interview, and sticking with the Sharp End theme here, Deputy Minister, you were asked if the people of Wales should expect to see more 50 mph speed limit zones—just like the ineffective ones already placed along the M4 at Newport, where I live—pop up across the road network. You replied, and I quote, 'Yes.' The 50 mph cameras in Newport, Deputy Minister, simply haven't worked. Heavy congestion still plagues that stretch of road every single day. I fail to see why on earth you'd even consider installing cameras elsewhere across the country when they do nothing to ease congestion and do everything to make motorists' lives a misery. Deputy Minister, is it not true that the imposition of unrealistic speed limits has less to do with cutting pollution and everything to do with forcing motorists off our inadequate roads to cover up your failure to provide Wales with an effective and efficient road network?

Diolch, Ddirprwy Weinidog. Credwch fi, astudiais eich cyfweliad, a chan gadw at thema Sharp End yma, Ddirprwy Weinidog, gofynnwyd i chi a all pobl Cymru ddisgwyl gweld mwy o barthau terfyn cyflymder 50 mya—yn union fel y rhai aneffeithiol sydd eisoes wedi’u gosod ar hyd yr M4 yng Nghasnewydd, lle rwy'n byw—yn codi ar draws y rhwydwaith ffyrdd. Fe ateboch chi, 'Gallant.' Yn syml iawn, nid yw’r camerâu 50 mya yng Nghasnewydd wedi gweithio, Ddirprwy Weinidog. Mae tagfeydd trwm yn dal i fod yn bla ar y darn hwnnw o'r ffordd bob dydd. Ni allaf weld pam ar y ddaear y byddech hyd yn oed yn ystyried gosod camerâu mewn mannau eraill ledled y wlad pan nad ydynt yn gwneud unrhyw beth i leddfu tagfeydd, ac yn gwneud popeth i wneud bywydau modurwyr yn fwrn. Ddirprwy Weinidog, onid yw’n wir fod gosod terfynau cyflymder afrealistig yn ymwneud nid â thorri llygredd ond â gorfodi modurwyr oddi ar ein ffyrdd annigonol i guddio eich methiant i ddarparu rhwydwaith ffyrdd effeithiol ac effeithlon i Gymru?

Well, I do enjoy the post-match analysis of my interviews; it's always very good to get feedback, and, again, from tabloid newspaper editors. Perhaps she should be a tabloid tv critic as well; there are certainly other avenues open to her should she not decide her future is in politics, which would be a great shame. 

The provision of 50 mph speed limits, as the Member knows, were, in many cases, court ordered because they were breaching air quality targets, and, far from her saying have proven ineffective, the reverse is true, as she well knows. They have proven effective in bringing down the pollution levels, as well as contributing to smoother flow of traffic. So, I'm afraid she is wrong with her facts, wrong with her analysis and wrong in her diagnosis of the motivation behind them. 

Wel, rwy'n mwynhau'r dadansoddiad o fy nghyfweliadau; mae bob amser yn dda cael adborth, ac unwaith eto, gan olygyddion papurau newydd tabloid. Efallai y dylai fod yn gritig teledu tabloid hefyd; yn sicr, mae llwybrau eraill yn agored iddi pe bai'n penderfynu nad oes dyfodol iddi ym myd gwleidyddiaeth, a byddai hynny'n drueni mawr.

Fel y gŵyr yr Aelod, mewn llawer o achosion, gorchmynnwyd y ddarpariaeth o derfynau cyflymder 50 mya gan lys am eu bod yn torri targedau ansawdd aer, ac yn hytrach na'u bod wedi bod yn aneffeithiol, y gwrthwyneb sy'n wir, fel y gŵyr yn iawn. Maent wedi bod yn effeithiol wrth ostwng lefelau llygredd, yn ogystal â chyfrannu at lif traffig llyfnach. Felly, mae arnaf ofn fod ei ffeithiau'n anghywir, mae ei dadansoddiad yn anghywir ac mae ei diagnosis o'r cymhelliant sy'n sail iddynt yn anghywir.

Thank you, Deputy Minister. I appreciate your call for my future career change, whereas I'm quite happy where I am. I plan on staying here for a very long time because someone needs to hold you to account.

In the same interview, returning back to Sharp End, Deputy Minister, you were asked if motorists across Wales should expect to see road charges introduced. Again, your response was, and I quote, 'Yes.' We on these Welsh Conservative benches have never been in any doubt that this Labour Government is anti-driver, but you have confirmed our worst suspicions with just one simple word, which was your 'Yes.' People across the country are struggling to make ends meet with the rising cost-of-living pressures, whilst at the same time you are drawing up plans to squeeze even more cash out of them. Deputy Minister, will you finally stop punishing drivers at every available opportunity and go back to the drawing board and rethink your 50 mph and road charge plans?

Diolch, Ddirprwy Weinidog. Diolch am eich galwad arnaf i newid gyrfa yn y dyfodol, ond rwy'n eithaf bodlon lle rwyf fi. Rwy'n bwriadu aros yma am amser hir iawn gan fod angen i rywun eich dwyn i gyfrif.

Yn yr un cyfweliad, gan ddychwelyd at Sharp End, Ddirprwy Weinidog, gofynnwyd i chi a all modurwyr ledled Cymru ddisgwyl gweld mesurau codi tâl ar ddefnyddwyr ffyrdd yn cael eu cyflwyno. Unwaith eto, eich ymateb oedd 'Gallant.' Nid ydym ni ar feinciau'r Ceidwadwyr Cymreig erioed wedi bod ag unrhyw amheuaeth fod y Llywodraeth Lafur hon yn elyniaethus tuag at yrwyr, ond rydych wedi cadarnhau ein hamheuon gwaethaf gydag un gair syml, sef 'Gallant.' Mae pobl ledled y wlad yn ei chael hi'n anodd cael deupen llinyn ynghyd oherwydd y pwysau costau byw cynyddol, ac ar yr un pryd, rydych chi'n llunio cynlluniau i wasgu hyd yn oed mwy o arian allan ohonynt. Ddirprwy Weinidog, a wnewch chi roi’r gorau unwaith ac am byth i gosbi gyrwyr ar bob cyfle ac ailfeddwl eich cynlluniau ar gyfer 50 mya ac ar gyfer codi tâl ar ddefnyddwyr ffyrdd?

Well, I can only assume that Natasha Asghar's researchers have the week off, but, clearly, she got a lot out of this week's Sharp End, which I'm sure they'll be very pleased about.

Now, the issue of road charging is simply a reflection of the fact that petrol tax will disappear as people stop driving petrol cars. It's her party's Government in the UK who has set a legal deadline to stop selling petrol cars, which I strongly support. That means, by definition, the Treasury's reliance on fuel duty to fund large parts of public services will have to be reassessed because people won't be buying petrol. So, some of form of road user charging is inevitable, and is, in fact, being actively worked on by her Government in London. So, whenever she comes up with hysterical labels to throw at me, she really needs to think beyond the soundbite to what she's saying, because this is something all Governments are doing, because, simply, the rules are changing. What we have said in our transport strategy is that we favour a benefits and charges approach, just as is being considered in Cardiff, where we do look at charging in some circumstances, but the money from that is used to pay for improved public transport and alternatives to the car. I think people would be willing to pay a charge, and certainly the polling would support that, if they felt they were given real, good quality alternatives to driving. That's what we're working on, and we're doing it carefully. But the idea of sticking to the current system simply will not fly.

Wel, ni allaf ond tybio bod ymchwilwyr Natasha Asghar ar wythnos o wyliau, ond yn amlwg, cafodd lawer allan o Sharp End yr wythnos hon, ac rwy'n siŵr y byddant yn falch iawn ynglŷn â hynny.

Nawr, yn syml, mae mater codi tâl ar ddefnyddwyr ffyrdd yn adlewyrchiad o’r ffaith y bydd treth ar betrol yn diflannu wrth i bobl roi’r gorau i yrru ceir petrol. Llywodraeth ei phlaid hi yn y DU sydd wedi pennu terfyn amser cyfreithiol ar gyfer gwahardd gwerthu ceir petrol, ac rwy'n ei lwyr gefnogi. Mae hynny’n golygu, drwy ddiffiniad, y bydd yn rhaid ailasesu dibyniaeth y Trysorlys ar dreth tanwydd i ariannu rhannau helaeth o wasanaethau cyhoeddus gan na fydd pobl yn prynu petrol. Felly, mae rhyw fath o dâl ar ddefnyddwyr ffyrdd yn anochel, ac mewn gwirionedd, mae ei Llywodraeth yn Llundain yn mynd ati'n weithredol i weithio ar hynny. Felly, pryd bynnag y bydd yn llunio labeli hysterig i'w taflu ataf, mae gwir angen iddi feddwl y tu hwnt i'r sylw bachog y mae'n ei ddweud, gan fod hyn yn rhywbeth y mae pob Llywodraeth yn ei wneud, oherwydd yn syml iawn, mae'r rheolau'n newid. Rydym wedi dweud yn ein strategaeth drafnidiaeth ein bod yn ffafrio dull buddion a thaliadau, yn union fel sy’n cael ei ystyried yng Nghaerdydd, lle rydym yn edrych ar godi tâl mewn rhai amgylchiadau, ond defnyddir yr arian hwnnw i dalu am well trafnidiaeth gyhoeddus a dewisiadau gwahanol i geir. Credaf y byddai pobl yn fodlon talu tâl, ac yn sicr, byddai’r arolygon barn yn cefnogi hynny, pe baent yn teimlo eu bod yn cael dewisiadau dilys eraill, o ansawdd da, yn lle gyrru. Dyna rydym yn gweithio arno, ac rydym yn gwneud hynny'n ofalus. Ond ni fydd y syniad o gadw at y system bresennol yn gweithio.

13:45

Llefarydd Plaid Cymru, Delyth Jewell.  

Plaid Cymru spokesperson, Delyth Jewell. 

Diolch, Llywydd. Weinidog, rwyf eisiau gofyn i chi am COP27. Roedd gwledydd sy'n datblygu yn dathlu fore Sul, oherwydd, am y tro cyntaf mewn 30 mlynedd, cytunodd y gwledydd datblygedig i ddarparu cyllid i'w helpu nhw i ymateb i drychinebau sy'n gysylltiedig â newid hinsawdd, a elwir yn gronfa colled a difrod. Roedd y cytundeb yn COP27 ymhell o fod yn berffaith, gyda sawl elfen allweddol yn ddiffygiol. Dywedodd rhai gwledydd nad oedd yr ymrwymiadau i gyfyngu tymheredd i 1.5 gradd Celsius yn cynrychioli unrhyw gynnydd, ac roedd yr iaith ar danwyddau ffosil yn wan. Gwnaeth y cynnig colli a difrod ennyn clod, ond mae'n amlwg bod newid yn yr hinsawdd yn achosi dinistr nawr, tra rŷn ni yn siarad. A ydych chi'n cytuno mai'r hyn y dylem ni fod yn anelu ato, mewn gwirionedd, yw osgoi ac atal trychinebau, yn lle eu prisio nhw i mewn? Os felly, pa gyfraniad bydd Cymru yn ei wneud i'r ymdrechion yma?  

Thank you, Llywydd. Minister, I want to ask you about COP27. Developing nations were celebrating on Sunday morning, because, for the first time in 30 years, developed nations agreed to provide funding to help them respond to disasters related to climate change, known as a loss and damage fund. The agreement in COP27 was far from perfect, with several key elements missing from it. Some nations said that the commitment on limiting temperature rises to 1.5 degrees Celsius did not not represent any progress, and the language used on fossil fuels was weak. The loss and damage proposal did draw praise, but it is clear that climate change is causing damage now, as we speak. So, do you agree that what we should be aiming at, if truth be told, is avoiding and preventing disasters, rather than pricing them in? If so, what contribution will Wales make to these efforts? 

I completely agree with Delyth Jewell that the outcomes of the COP summit were disappointing and frustrating. The problems with these international summits is they inevitably move at the pace of the slowest, because there needs to be unanimous agreement. Clearly, a number of countries have their own reasons for slowing progress, and that, simply, is not going to be adequate to deal with the severity of the threat that the science suggests we now face from man-made global warming.

I think she is right that the one little bit of comfort was some support for the developing world—people, of course, who contribute the least to global warming, but are suffering the most the first. So, there's a real moral obligation on us, as an economy founded on fossil fuels to make a contribution, but, also, a strong self-interest. We know that levels of migration are set to increase as climate change hits, with people having been displaced from their land not being able to sustain a livelihood. They will be going onto other countries, and that will inevitably impact us. Even those who are not fully signed up to the science of climate change and fill our newspapers with warnings about migration should pay attention to the need to help the developing world mitigate the impacts to avoid adverse effects on things they care about further down the line.

The Welsh Government has been, for a number of years, working through our Wales and Africa project, in helping developing nations. It's an outstanding project. To give you just one example, in the Mbale region of Uganda, we're working with coffee farmers to plant trees. We've planted now 20 million trees since the project started. That not only helps give them a livelihood, but also stabilises their land from flash flooding that is produced by climate change, by using the trees to bind the land together. I've met a number of the coffee farmers, who are remarkable people. We need to understand the impact of our behaviour on their ability to live their lives. 

Cytunaf yn llwyr â Delyth Jewell fod canlyniadau uwchgynhadledd COP yn siomedig ac yn rhwystredig. Y problemau gyda’r uwchgynadleddau rhyngwladol hyn yw eu bod yn anochel yn symud ar gyflymder yr arafaf, gan fod angen cytundeb unfrydol. Yn amlwg, mae gan nifer o wledydd eu rhesymau eu hunain dros arafu cynnydd, ac yn syml iawn, nid yw hynny'n mynd i fod yn ddigon i ymdrin â difrifoldeb y bygythiad y mae’r wyddoniaeth yn awgrymu sy’n ein hwynebu bellach yn sgil cynhesu byd-eang a achoswyd gan bobl.

Credaf ei bod yn iawn mai’r mymryn bach o gysur oedd rhywfaint o gymorth i’r gwledydd datblygol—y rhai, wrth gwrs, sy’n cyfrannu leiaf at gynhesu byd-eang, ond y rhai sy'n dioddef fwyaf yn gyntaf. Felly, mae rhwymedigaeth foesol wirioneddol arnom, fel economi sydd wedi'i sefydlu ar danwydd ffosil, i wneud cyfraniad, ond hefyd, hunan-les cryf. Gwyddom y bydd lefelau ymfudo yn cynyddu wrth i newid hinsawdd daro, gyda phobl sydd wedi’u dadleoli o’u gwledydd yn methu cynnal bywoliaeth. Byddant yn symud i wledydd eraill, a bydd hynny'n anochel yn effeithio arnom ni. Dylai hyd yn oed y rheini nad ydynt wedi'u hargyhoeddi'n llwyr gan y wyddoniaeth newid hinsawdd ac sy'n llenwi ein papurau newydd â rhybuddion am ymfudo dalu sylw i'r angen i helpu'r gwledydd datblygol i liniaru'r effeithiau er mwyn osgoi effeithiau andwyol ar bethau y maent yn poeni amdanynt yn y dyfodol.

Ers nifer o flynyddoedd, mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio drwy ein prosiect Cymru ac Affrica i helpu gwledydd datblygol. Mae'n brosiect rhagorol. I roi un enghraifft i chi, yn rhanbarth Mbale yn Uganda, rydym yn gweithio gyda ffermwyr coffi i blannu coed. Rydym wedi plannu 20 miliwn o goed ers i'r prosiect ddechrau. Nid yn unig fod hynny'n helpu i roi bywoliaeth iddynt, ond mae hefyd yn sefydlogi eu tir rhag fflachlifoedd a gynhyrchir gan newid hinsawdd, drwy ddefnyddio’r coed i rwymo'r tir at ei gilydd. Rwyf wedi cyfarfod â nifer o’r ffermwyr coffi, sy’n bobl ryfeddol. Mae angen inni ddeall effaith ein hymddygiad ni ar eu gallu hwy i fyw eu bywydau.

Thank you for that, Minister. Sticking with the COP theme, after COP27, it seems that Governments across the world have abandoned hope of 1.5—that chance of limiting global temperature rises to an only slightly catastrophic 1.5 degrees C above pre-industrial levels. That is escaping us. It's being written off in newspaper columns and government policies. It is slipping into the past—a future we might have saved for ourselves but we didn't manage to do it. And whilst the difference between 1.5 degrees and 2, 2.5, or 3 degrees can be measured in the number of extinctions, deaths and droughts, it can also be catalogued in the turmoil and despair of young people. What more can your Government do to retain that hope for young people in a world that's writing off their future? Can your Government bring its influence on keeping 1.5 alive? 

Diolch, Weinidog. Gan gadw at thema COP, ar ôl COP27, ymddengys bod Llywodraethau ledled y byd wedi cefnu ar y gobaith o 1.5—y cyfle i gadw'r cynnydd yn y tymheredd byd-eang i lefel sydd ond ychydig yn drychinebus, sef 1.5 gradd C uwchlaw lefelau cyn-ddiwydiannol. Mae'r cyfle hwnnw'n prysur ddiflannu. Cefnir arno mewn colofnau papurau newydd ac ym mholisïau llywodraethau. Mae'n llithro i'r gorffennol—dyfodol y gallem fod wedi'i achub i ni ein hunain, ond na lwyddasom i'w sicrhau. Ac er y gellir mesur y gwahaniaeth rhwng 1.5 gradd a 2, 2.5, neu 3 gradd drwy ffigurau difodiant, marwolaethau a sychderau, gellir ei gatalogio hefyd drwy drybestod ac anobaith pobl ifanc. Beth arall y gall eich Llywodraeth ei wneud i gadw gobaith i bobl ifanc mewn byd sy’n cefnu ar eu dyfodol? A all eich Llywodraeth ddylanwadu ar gadw 1.5 yn fyw?

She is, of course, right to be distressed by the increasing likelihood that we're not going to be able to reach the target set in the Paris agreement, and I think people need to focus on what this means. When we have the world's scientists telling us that we are facing catastrophic irreversible climate change, we really need to sit up and take notice. We're going to have to account for our failure to act in the face of very clear evidence to our children and future generations. So, it's imperative that we fight hard to make sure that we do take meaningful steps now, not wait until 2030 or 2040, by which time it'll probably be too late as we'll have locked in embedded emissions.

To answer her question, 'What can we do?', I think we can show leadership, we can show other Governments that we are prepared to match our rhetoric with action. That's one of the reasons why we have commissioned the roads review. There are always difficult short-term trade-offs to face up to, and sometimes unpopularity, because change is difficult and painful, but the alternative is far, far worse.

Mae'n llygad ei lle, wrth gwrs, i boeni ynglŷn â'r tebygolrwydd cynyddol nad ydym yn mynd i allu cyflawni'r targed a osodwyd yng nghytundeb Paris, a chredaf fod angen i bobl ganolbwyntio ar yr hyn y mae hyn yn ei olygu. Pan fo gwyddonwyr y byd yn dweud wrthym ein bod yn wynebu newid hinsawdd trychinebus na ellir ei wrthdroi, mae gwir angen inni wrando a chymryd sylw. Rydym yn mynd i orfod rhoi cyfrif am ein methiant i weithredu yn wyneb tystiolaeth glir iawn i'n plant a chenedlaethau'r dyfodol. Felly, mae'n hollbwysig ein bod yn brwydro'n galed i sicrhau ein bod yn cymryd camau ystyrlon ar unwaith, nid aros tan 2030 neu 2040, oherwydd erbyn hynny, mae'n debyg y bydd yn rhy hwyr gan y bydd gennym allyriadau corfforedig parhaol.

I ateb ei chwestiwn, 'Beth y gallwn ei wneud?’, credaf y gallwn ddangos arweiniad, gallwn ddangos i Lywodraethau eraill ein bod yn barod i gymryd camau sy'n cyd-fynd â'n rhethreg. Dyna un o'r rhesymau pam ein bod wedi comisiynu'r adolygiad ffyrdd. Ceir cyfaddawdau tymor byr anodd i’w hwynebu bob amser, ac amhoblogrwydd weithiau, gan fod newid yn anodd ac yn boenus, ond mae’r dewis arall yn llawer iawn gwaeth.

13:50
Lleihau Allyriadau Carbon
Reducing Carbon Emissions

3. Beth mae'r Gweinidog wedi'i wneud i leihau ôl-troed carbon ei hadran yn ystod y flwyddyn ddiwethaf? OQ58745

3. What has the Minister done to reduce the carbon footprint of her department in the past year? OQ58745

The Welsh Government, along with other public organisations, has a responsibility to reduce its carbon impact and to act as a role model for others. Officials in our department have developed a net-zero strategic plan for the Welsh Government, which will be published before Christmas to inform future action.

Mae gan Lywodraeth Cymru, ynghyd â sefydliadau cyhoeddus eraill, gyfrifoldeb i leihau ei heffaith carbon ac i fod yn esiampl i eraill. Mae swyddogion yn ein hadran wedi datblygu cynllun strategol sero net ar gyfer Llywodraeth Cymru, a fydd yn cael ei gyhoeddi cyn y Nadolig i lywio camau gweithredu yn y dyfodol.

Thank you for that, Deputy Minister. We all accept in this Chamber that there is a massive issue with climate change, and no-one can deny that. Your Government often talks about tackling the climate emergency. Indeed, the Welsh Government refused to go to the recent COP27 in Egypt, as the Minister stated, due to concerns over the carbon footprint. That is a very moral decision. However, Welsh Government Ministers and officials this year have enjoyed a world tour that I think would put many rock bands to shame. You've been to Norway, Belgium, the United Arab Emirates, New Zealand, USA, Qatar, and I'm sure there are plenty more venues to come. Indeed, I have to tell you that some of these places are further away than Egypt, and, as a result, there will be a substantial increase in the carbon in the atmosphere. So, I'd like to know how you and the climate Minister can justify not going to COP in the light of the Minister's comments and all that the Welsh Government is doing to tackle the climate emergency.

Diolch, Ddirprwy Weinidog. Mae pob un ohonom yn y Siambr hon yn derbyn bod problem enfawr gyda newid hinsawdd, ac ni all unrhyw un wadu hynny. Mae eich Llywodraeth yn aml yn sôn am fynd i’r afael â’r argyfwng hinsawdd. Yn wir, gwrthododd Llywodraeth Cymru fynd i’r COP27 diweddar yn yr Aifft, fel y dywedodd y Gweinidog, oherwydd pryderon ynghylch yr ôl troed carbon. Mae hwnnw’n benderfyniad moesol iawn. Fodd bynnag, mae Gweinidogion a swyddogion Llywodraeth Cymru eleni wedi mwynhau taith fyd-eang a fyddai’n codi cywilydd ar lawer o fandiau roc, yn fy marn i. Rydych wedi bod yn Norwy, Gwlad Belg, yr Emiradau Arabaidd Unedig, Seland Newydd, UDA, Qatar, ac rwy'n siŵr fod llawer o leoliadau eraill i ddod. Yn wir, mae’n rhaid imi ddweud wrthych fod rhai o’r lleoedd hyn ymhellach i ffwrdd na’r Aifft, ac o ganlyniad, bydd cynnydd sylweddol yn lefel y carbon yn yr atmosffer. Felly, hoffwn wybod sut y gallwch chi a'r Gweinidog hinsawdd gyfiawnhau peidio â mynd i COP yng ngoleuni sylwadau'r Gweinidog a phopeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd.

The ministerial code makes it clear that Ministers have to think carefully about the need to travel and whether or not there is a justification for it. Of course, there will be times when there is a justification for it. The examples that he chose were about pursuing trade opportunities, about developing relationships with other countries, and about telling people about the work that we are doing. There is a role for that, but we need to do it selectively. So, yes, Julie James and I decided it wouldn't be appropriate to go to this year's COP because it was not a decision-making COP, as last year's in Glasgow was. Instead, Julie James will be going next month to Canada for the biodiversity COP because we think we can add value to that in a way we didn't think we'd add value to the Egypt one, even though we were represented by officials. I realise the Member is interested in making a cheap point, but there is force to the argument that we need to be minimising our own carbon footprint and we should not be travelling internationally unless there's a strong case for it, as indeed the ministerial code makes clear.

Mae cod y gweinidogion yn nodi'n glir fod yn rhaid i Weinidogion feddwl yn ofalus am yr angen i deithio ac a oes cyfiawnhad dros hynny ai peidio. Wrth gwrs, bydd yna adegau pan fydd cyfiawnhad dros deithio. Roedd yr enghreifftiau a ddewisodd yn ymwneud â mynd ar drywydd cyfleoedd masnach, datblygu perthynas â gwledydd eraill, a dweud wrth bobl am y gwaith a wnawn. Mae rôl i hynny, ond mae angen inni ei wneud yn ddetholus. Felly, do, penderfynodd Julie James a minnau na fyddai'n briodol mynd i'r COP eleni gan nad oedd yn COP a oedd yn gwneud penderfyniadau, fel yr un yn Glasgow y llynedd. Yn lle hynny, bydd Julie James yn mynd i Ganada y mis nesaf ar gyfer y COP bioamrywiaeth gan y credwn y gallwn ychwanegu gwerth at hynny mewn ffordd nad oeddem yn credu y byddem yn ychwanegu gwerth at un yr Aifft, er ein bod yn cael ein cynrychioli gan swyddogion. Rwy’n sylweddoli bod yr Aelod yn awyddus i wneud pwynt hawdd, ond mae grym i’r ddadl fod angen inni leihau ein hôl troed carbon ein hunain ac na ddylem deithio’n rhyngwladol oni bai bod achos cryf dros hynny, fel yn wir y mae cod y gweinidogion yn ei nodi'n glir.

Ynni Gwynt ar y Môr Arnofiol
Floating Offshore Wind Power

4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y cyfleoedd ddaw yn sgil datblygu ynni gwynt ar y môr arnofiol yng Nghymru? OQ58727

4. Will the Minister make a statement on the opportunities presented by the development of floating offshore wind power in Wales? OQ58727

Floating offshore wind has the potential to contribute significantly to Wales and Great Britain’s future net-zero energy system and is a fantastic opportunity to bring social and economic benefits to our coastal communities. We are working closely with industry, the Crown Estate and the UK Government to make this a reality.

Mae gan wynt arnofiol botensial i gyfrannu’n sylweddol at system ynni sero net Cymru a Phrydain yn y dyfodol, ac mae’n gyfle gwych i ddod â buddion cymdeithasol ac economaidd i’n cymunedau arfordirol. Rydym yn gweithio’n agos gyda'r diwydiant, Ystad y Goron a Llywodraeth y DU i wireddu hyn.

I agree with you, Deputy Minister, that the opportunities presented by floating offshore wind are enormous. As you know, I am a supporter of the transformational bid for the Celtic free port, which I believe would play a huge role in developing a greener and more sustainable future here in Wales. Of course, it's vital that all marine development projects are strategically placed to protect marine species and support ocean recovery. Wales's first floating offshore wind farm, project Erebus, is being developed 40 km off the coast of Pembrokeshire. The developers, Blue Gem Wind, who I've met on a number of occasions, submitted their planning consent in December 2021 with a clear ask for a consent decision in 12 months to enable the project to compete in the next contracts for difference allocation round. Therefore, Deputy Minister, what assurances can you give to Erebus and all other potential floating offshore wind projects that decisions over consents will be given in a timely manner in order to enable projects to progress and so they don't actually miss out on valuable funding opportunities in the future?

Cytunaf â chi, Ddirprwy Weinidog, fod y cyfleoedd a gyflwynir gan wynt arnofiol yn enfawr. Fel y gwyddoch, rwy’n cefnogi’r cais trawsnewidiol ar gyfer y porthladd rhydd Celtaidd, a fyddai, yn fy marn i, yn chwarae rhan enfawr yn y broses o ddatblygu dyfodol gwyrddach a mwy cynaliadwy yma yng Nghymru. Wrth gwrs, mae'n hanfodol fod pob prosiect datblygu morol wedi'i leoli'n strategol i ddiogelu rhywogaethau morol a chefnogi adferiad y cefnfor. Mae fferm wynt arnofiol gyntaf Cymru, prosiect Erebus, yn cael ei datblygu 40 km oddi ar arfordir sir Benfro. Cyflwynodd y datblygwyr, Blue Gem Wind, y cyfarfûm â hwy droeon, eu cais caniatâd cynllunio ym mis Rhagfyr 2021, gyda chais clir am benderfyniad ar y caniatâd ymhen 12 mis er mwyn galluogi’r prosiect i gystadlu yn y rownd ddyrannu contractau ar gyfer gwahaniaeth nesaf. Felly, Ddirprwy Weinidog, pa sicrwydd y gallwch ei roi i Erebus a phob darpar brosiect ynni gwynt arnofiol arall y bydd penderfyniadau ynghylch caniatadau'n cael eu rhoi mewn modd amserol er mwyn galluogi prosiectau i symud ymlaen ac fel nad ydynt yn colli cyfleoedd gwerthfawr i gael cyllid yn y dyfodol?

13:55

The Member may remember that, just under a year ago, I led a deep dive into renewables to look at what barriers were in the way of us achieving our ambitious targets. One of the recommendations we came up with there was an end-to-end review—if a deep dive can come up with an end-to-end review; you know what I mean, we're lost in jargon here—of the consenting process from beginning to end, to look at what was frustrating developers, and what was causing delays, and was there a case for example on looking at an evidence base collaboratively, which would save individual developers having to do it each time. This project was one of the ones that we looked at as part of that process. We've had the results of the end-to-end review, and we're now working through those in detail to see with NRW what we can implement to help schemes like this in the future. On this specific project, we are working with the project developers on the process for a marine licence. You'll understand that, as we have a role in the appeals process, I can't comment any further on it, but our officials are doing what they can, and of course, the developers also need to do what they can to meet the deadline that they've asked us to meet. 

Efallai y bydd yr Aelod yn cofio, ychydig yn llai na blwyddyn yn ôl, imi arwain archwiliad dwfn o ynni adnewyddadwy er mwyn edrych ar ba rwystrau sy'n ein hatal rhag cyflawni ein targedau uchelgeisiol. Un o'r argymhellion a luniwyd gennym oedd adolygiad proses gyfan—os gall archwiliad dwfn arwain at adolygiad proses gyfan; fe wyddoch beth rwy'n ei olygu, rydym yn boddi mewn jargon yma—o'r broses gydsynio o'r dechrau i'r diwedd, i edrych ar beth oedd yn rhwystredig i ddatblygwyr, a beth oedd yn achosi oedi, ac roedd achos, er enghraifft, dros edrych ar sylfaen dystiolaeth mewn ffordd gydweithredol, a fyddai'n arbed datblygwyr unigol rhag gorfod gwneud hynny bob tro. Roedd y prosiect hwn yn un o’r rhai y buom yn edrych arnynt fel rhan o’r broses honno. Rydym wedi cael canlyniadau’r adolygiad proses gyfan, ac rydym bellach yn gweithio drwyddynt yn fanwl i weld gyda CNC beth y gallwn ei roi ar waith i gynorthwyo cynlluniau fel hyn yn y dyfodol. Ar y prosiect penodol hwn, rydym yn gweithio gyda datblygwyr y prosiect ar y broses ar gyfer cael trwydded forol. Gan fod gennym rôl yn y broses apelio, fe fyddwch yn deall na allaf wneud sylw pellach ar hynny, ond mae ein swyddogion yn gwneud yr hyn a allant, ac wrth gwrs, mae angen i’r datblygwyr hefyd wneud yr hyn a allant hwy i gadw at y dyddiad cau y maent wedi gofyn i ni gadw ato.

There's been much focus, of course, on floating offshore wind. It feels a bit like it's the flavour of the month, but it's hugely valid, of course—nobody is challenging that—particularly with the focus on the Celtic sea. But we mustn't forget, of course, there's still huge potential to be realised from fixed-base turbines in the Irish sea. I see that as very much a key driver for the north Wales economy, particularly focused around developing a strong offshore wind presence at Holyhead. So, can you tell us what the Welsh Government's aspirations are in relation to the Irish sea, particularly post the Crown Estate's round 4 leasing, and what your Government is doing to continually promote those opportunities in terms of fixed-base turbines, particularly in the Irish sea?

Mae llawer o ffocws wedi bod ar wynt arnofiol wrth gwrs. Mae'n teimlo i raddau fel pe bai'n rhywbeth sy'n ffasiynol ar hyn o bryd, ond mae'n hynod ddilys, wrth gwrs—nid oes unrhyw un yn herio hynny—yn enwedig gyda'r ffocws ar y môr Celtaidd. Ond mae'n rhaid inni beidio ag anghofio, wrth gwrs, fod potensial enfawr o hyd i'w wireddu mewn perthynas â thyrbinau sefydlog ym Môr Iwerddon. Mae hynny'n sbardun allweddol ar gyfer economi gogledd Cymru yn fy marn i, gyda ffocws penodol ar ddatblygu presenoldeb ynni gwynt ar y môr cryf yng Nghaergybi. Felly, a wnewch chi ddweud wrthym beth yw dyheadau Llywodraeth Cymru mewn perthynas â môr Iwerddon, yn enwedig ar ôl rownd lesio 4 Ystad y Goron, a beth y mae eich Llywodraeth yn ei wneud i hyrwyddo'r cyfleoedd hynny'n barhaus o ran tyrbinau sefydlog, yn enwedig ym Môr Iwerddon?

He's right, and we're interested in all opportunities to improve renewables capacity. One of the things we're also keen on is to make sure we have a supply chain and a benefit to the local economy, both through ownership and through manufacture. I've never found it fathomable why we are having German pension funds invested in wind farms off north Wales when we're not benefiting directly from the profit ourselves. That's one of the reasons why we've announced the creation of an energy company for Wales, to exploit the opportunities on the Natural Resources Wales estate. We are also—along with Plaid Cymru—working on a proposal for community energy. So, there is much work going on to exploit this. What we need to work closely with the UK Government on is an industrial strategy to go alongside the renewable plans. I raised this with Greg Hands when he was energy Minister, and this is something the industry themselves are keen on, because there is significant both energy potential but also employment potential if we get this right.

Mae'n llygad ei le, ac mae gennym ddiddordeb ym mhob cyfle i wella capasiti ynni adnewyddadwy. Un o'r pethau rydym hefyd yn awyddus i'w gwneud yw sicrhau bod gennym gadwyn gyflenwi a budd i'r economi leol, drwy berchnogaeth a thrwy weithgynhyrchu. Nid wyf erioed wedi deall pam fod cronfeydd pensiwn yr Almaen yn cael eu buddsoddi mewn ffermydd gwynt oddi ar ogledd Cymru pan nad ydym yn elwa'n uniongyrchol o'r elw ein hunain. Dyna un o'r rhesymau pam ein bod wedi cyhoeddi y byddwn yn creu cwmni ynni i Gymru, i fanteisio ar y cyfleoedd a geir ar ystad Cyfoeth Naturiol Cymru. Rydym hefyd—gyda Phlaid Cymru—yn gweithio ar gynnig ar gyfer ynni cymunedol. Felly, mae llawer o waith yn mynd rhagddo i fanteisio ar hyn. Mae angen inni weithio’n agos gyda Llywodraeth y DU ar strategaeth ddiwydiannol i gyd-fynd â’r cynlluniau adnewyddadwy. Codais hyn gyda Greg Hands pan oedd yn Weinidog ynni, ac mae'n rhywbeth y mae’r diwydiant ei hun yn frwdfrydig yn ei gylch, gan fod potensial sylweddol o ran ynni yn ogystal â photensial o ran cyflogaeth hefyd os cawn hyn yn iawn.

Gwasanaethau Rheilffordd
Rail Services

5. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i gynyddu ansawdd ac argaeledd teithiau trenau yn Nwyrain Caerfyrddin a Dinefwr? OQ58747

5. What plans does the Welsh Government have to increase the quality and availability of rail journeys in Carmarthen East and Dinefwr? OQ58747

Transport for Wales are increasing the number of rail services on the Heart of Wales line from this December from five services a day to seven. The refurbishment of the rolling stock used on this line has also recently been completed, providing an improved passenger facility.

Mae Trafnidiaeth Cymru yn cynyddu nifer y gwasanaethau rheilffordd ar reilffordd Calon Cymru o fis Rhagfyr eleni o bum gwasanaeth y dydd i saith. Mae'r gwaith o adnewyddu'r cerbydau rheilffyrdd a ddefnyddir ar y rheilffordd hon hefyd wedi'i gwblhau'n ddiweddar, gan ddarparu cyfleuster gwell i deithwyr.

Dwi'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei ateb. Wrth gwrs, byddi di a minnau yn gyfarwydd iawn gyda'r llinell yma, gan ei bod hi'n mynd trwy ganol y dref lle cawsom ni ein haddysg. Mae hi'n cynnig taith hyfryd, wrth gwrs, o gwmpas canolbarth Cymru. Ond mae nifer o'm etholwyr innau wedi bod yn cael profiadau gwael yn ddiweddar o ran y gwasanaeth—o ran oedi cyson, ac argaeledd gwael ac annibynadwy. Yn ystod y mis diwethaf, er enghraifft, rwyf wedi cael ar ddeall bod un etholwr wedi cael ei adael i bob pwrpas gyda'i gyd-deithwyr yn Llanwrtyd yn aros oriau am wasanaeth bws amgen yn lle'r trên. Bu'n rhaid i etholwr arall ganslo gwyliau yn yr Amwythig ar ôl i wasanaeth gael ei ganslo heb rybudd o flaen llaw. Yn ogystal â hyn, mae problemau hefyd yn Nglan-y-fferi o ran y llinell arall, lle dyw'r gwasanaeth sy'n mynd o Fanceinion i Aberdaugleddau ddim yn stopio yn Nglan-y-fferi er ei fod e'n mynd trwy'r pentref. Felly, oes modd cael gair gyda Trafnidiaeth Cymru ynglŷn â'r ddau bwynt hynny?

I'm grateful to the Minister for his response. Of course, you and I will be very familiar with this line, as it travels through the middle of the town where we were educated. It provides a wonderful journey, of course, through mid Wales. But many of my constituents have been having poor experiences recently, in terms of regular delays, poor availability and poor reliability. During the past month, for example, I've been given to understand that one constituent had been left to all intents and purposes with his fellow passengers in Llanwrtyd Wells, waiting hours for an alternative bus service in place of that train. Another constituent had to cancel a holiday in Shrewsbury after a service was cancelled without notice. In addition to this, there are also problems in Ferryside with the other line, where the service travelling from Manchester to Milford Haven doesn't stop in Ferryside, although it goes through the village. So, could you have a word with Transport for Wales on both of those points?

14:00

I was grateful that the Member wrote to me about his constituents' experience of being left behind in Llanwrtyd, and I hope he got my response on that. There have been problems right across the rail system. We've been particularly struggling with the legacy fleet of trains that are, many of them, not as reliable as we'd want them to be, and that has been causing impacts on the reliability of services. We are very hopeful that the new trains—one is already operating on the Conwy valley line, another is due to come into service on the Rhymney valley line early in the new year, and then they'll be cascaded throughout the year, which I think will make a significant difference, not only to passenger comfort, but also to capacity; they'll be able to carry more passengers.

We also are promoting the Heart of Wales line through free travel for concessionary pass holders between October and March, and we are looking as well at visitor opportunities around the stations when they get there. I'm meeting with passenger groups soon to discuss further opportunities for that.

On the communication point he raises when things do go wrong, I think it is a very fair point, and we know that there have been failures that have been raised in this Chamber before, with the poor communication with passengers. I will ask Transport for Wales to write to you further about that and the issue of stopping in Ferryside to see what more can be done for what is a legitimate grievance.

Roeddwn yn ddiolchgar fod yr Aelod wedi ysgrifennu ataf ynglŷn â phrofiad ei etholwyr o gael eu gadael ar ôl yn Llanwrtyd, ac rwy'n gobeithio ei fod wedi cael fy ymateb ar hynny. Mae problemau wedi bod ar draws y system reilffyrdd. Rydym wedi ei chael hi'n arbennig o anodd gyda'r fflyd o drenau a etifeddwyd, gyda llawer ohonynt heb fod mor ddibynadwy ag y byddem am iddynt fod, ac mae hynny wedi effeithio ar ddibynadwyedd gwasanaethau. Rydym yn obeithiol iawn fod y trenau newydd—mae un eisoes yn gweithredu ar reilffordd dyffryn Conwy, mae un arall i fod i gael ei ddefnyddio ar reilffordd cwm Rhymni yn gynnar yn y flwyddyn newydd, ac yna byddant yn cael eu rhaeadru drwy gydol y flwyddyn, a chredaf y bydd hynny'n gwneud gwahaniaeth sylweddol, nid yn unig o ran cyfforddusrwydd teithwyr, ond hefyd o ran y capasiti; byddant yn gallu cario mwy o deithwyr.

Rydym hefyd yn hyrwyddo rheilffordd Calon Cymru drwy gynnig teithio am ddim i ddeiliaid pas rhatach rhwng mis Hydref a mis Mawrth, ac rydym yn edrych hefyd ar gyfleoedd i ymwelwyr o amgylch y gorsafoedd pan fyddant yn cyrraedd yno. Rwy'n cyfarfod â grwpiau teithwyr yn fuan i drafod cyfleoedd pellach ar gyfer hynny.

Ar y pwynt cyfathrebu y mae'n ei godi pan fo pethau'n mynd o chwith, rwy'n meddwl ei fod yn bwynt teg iawn, ac fe wyddom fod methiannau wedi'u nodi yn y Siambr hon o'r blaen, gyda chyfathrebu gwael â theithwyr. Byddaf yn gofyn i Trafnidiaeth Cymru ysgrifennu atoch ymhellach ynglŷn â hynny a mater aros yng Nglanyfferi i weld beth arall y gellir ei wneud am yr hyn sy'n gŵyn hollol deg.

I thank Adam Price for tabling this question, because it's pertinent to my constituents too in Carmarthen West and South Pembrokeshire, who, over the last few weekends, have been hit by misery and delay as they've travelled to and from Cardiff for Wales's autumn international rugby games. 'Exhausted', 'out of ideas' and 'directionless' were the words uttered to me by a constituent—not a description of the Wales men's rugby team after their loss to Georgia, but their account of the rail services in Carmarthenshire and south Pembrokeshire. Given this, Deputy Minister, what specific options are you taking to ensure that those who live literally at the end of the line get an equal and comparable service to those in the rest of south Wales?

Diolch i Adam Price am gyflwyno'r cwestiwn hwn, oherwydd mae'n berthnasol i fy etholwyr innau hefyd yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro sydd, dros y penwythnosau diwethaf, wedi cael eu taro gan ddiflastod ac oedi wrth iddynt deithio i ac o Gaerdydd ar gyfer gemau rygbi rhyngwladol yr hydref yng Nghymru. 'Wedi ymlâdd', 'dim syniadau newydd' a 'di-gyfeiriad' oedd y geiriau a ynganwyd wrthyf gan etholwr—nid disgrifiad o dîm rygbi dynion Cymru ar ôl iddynt golli yn erbyn Georgia, ond eu disgrifiad o'r gwasanaethau rheilffordd yn sir Gaerfyrddin a de sir Benfro. O ystyried hyn, Ddirprwy Weinidog, pa opsiynau penodol sydd gennych mewn golwg er mwyn sicrhau bod y rhai sy'n byw yn llythrennol ar ben draw'r lein yn cael gwasanaeth cyfartal a chystal â phobl yng ngweddill de Cymru?

There were some difficulties after the Georgia match on the weekend because, again, of reliability of some of the rolling stock, and, as I say, we have got active plans now to replenish that in the coming months, which I think will make a significant difference. We are investing significantly in services, and we need that to be matched by infrastructure investment from the UK Government in the rail system. Rail infrastructure is not devolved, and as we have rehearsed in this Chamber, we are being significantly underfunded and not getting the benefits from HS2.

I was very disappointed to see the new Secretary of State for Wales, David T.C. Davies, who had championed this cause when he was Chair of the Welsh select committee, recognising the case with cross-party consensus on that committee, and I'm pleased to say, support now as well from the Conservatives in this Chamber for passing on to Wales the full Barnet consequential of the HS2 project. Sadly, as soon as he sits around the Cabinet table, where he is meant to be Wales's voice, he recants from that and makes the case for not passing it on on the basis that people in north Wales would be able to catch trains at Crewe, ignoring the fact that its own business case shows a significant harm to the south Wales economy from HS2, as well as the lack of investment that we'll have to invest in alternatives. So, I hope that we can continue to work on a cross-party basis to try and get sense in Westminster and to get the Secretary of State, both for Wales and for transport, to change their minds.

Roedd rhai anawsterau ar ôl gêm Georgia ar y penwythnos, unwaith eto oherwydd dibynadwyedd rhai o'r cerbydau, ac fel y dywedais, mae gennym gynlluniau gweithredol nawr i unioni hynny yn y misoedd nesaf, a chredaf y bydd hynny'n gwneud gwahaniaeth mawr. Rydym yn buddsoddi'n sylweddol mewn gwasanaethau, ac i gyd-fynd â hynny mae angen i Lywodraeth y DU fuddsoddi yn seilwaith y system rheilffyrdd. Nid yw seilwaith rheilffyrdd wedi'i ddatganoli, ac fel rydym wedi ailadrodd yn y Siambr hon, nid ydym yn cael agos digon o gyllid nac yn elwa ar fanteision HS2.

Cefais fy siomi'n fawr wrth weld Ysgrifennydd Gwladol newydd Cymru, David T.C. Davies, a oedd wedi hyrwyddo'r achos hwn pan oedd yn Gadeirydd y pwyllgor dethol Cymreig, yn cydnabod yr achos gyda chonsensws trawsbleidiol ar y pwyllgor hwnnw, ac rwy'n falch o ddweud, cefnogaeth nawr hefyd gan y Ceidwadwyr yn y Siambr hon i weld y cyllid canlyniadol Barnet llawn ar gyfer prosiect HS2 yn cael ei drosglwyddo i Gymru. Yn anffodus, cyn gynted ag y mae'n eistedd o amgylch bwrdd y Cabinet, lle mae i fod yn llais dros Gymru, mae'n cefnu ar hynny ac yn gwneud yr achos dros beidio â'i drosglwyddo ar y sail y byddai pobl yng ngogledd Cymru yn gallu dal trenau yn Crewe, gan anwybyddu'r ffaith bod ei achos busnes ei hun yn dangos niwed sylweddol i economi de Cymru yn sgil HS2, yn ogystal â'r diffyg buddsoddiad y bydd yn rhaid i ni ei fuddsoddi mewn atebion amgen. Felly, rwy'n gobeithio y gallwn barhau i weithio ar sail drawsbleidiol i geisio cael synnwyr yn San Steffan ac i gael yr Ysgrifennydd Gwladol dros Gymru a'r Ysgrifennydd Gwladol dros drafnidiaeth i newid eu meddyliau.

Good afternoon, Deputy Minister. I do just want to say very quickly that I recently had a very good journey with TfW, finding the ticket office staff very, very helpful. So, I know that they do work very hard, and I think it's important to put on record the achievements of many of those people. But I just want to raise another wonderful railway line, from Shrewsbury to Aberystwyth, with a little diversion to Pwllheli. Now, that route is just like going through Italy, it really is. You've got the sea on one side, you go over the Mawddach estuary, you see Barmouth, you've got wonderful Pwllheli to go up to. It is a wonderful railway route, but it just doesn't have enough trains to go on it. When I lived in Welshpool and would travel to work, if I missed the 6.30 a.m. morning train, there wasn't another one until 9.00 a.m. Now, we're not asking for a lot; we're just asking for an hourly train service along the Cambrian line. So, I just wondered, Minister, if you could tell us about any plans for that to happen, and when that might be the case. Diolch yn fawr iawn.

Prynhawn da, Ddirprwy Weinidog. Hoffwn ddweud yn gyflym iawn imi gael taith dda iawn gyda Trafnidiaeth Cymru yn ddiweddar, ac roedd staff y swyddfa docynnau'n gymwynasgar tu hwnt. Felly, rwy'n gwybod eu bod yn gweithio'n galed iawn, ac rwy'n meddwl ei bod hi'n bwysig cofnodi cyflawniadau llawer o'r bobl hynny. Ond hoffwn grybwyll rheilffordd wych arall, o'r Amwythig i Aberystwyth, gyda dargyfeiriad bach i Bwllheli. Nawr, mae'r llwybr hwnnw'n union fel mynd trwy'r Eidal, ydy wir. Mae'r môr ar un ochr, fe ewch dros aber y Fawddach, fe welwch Abermaw, gallwch fynd i fyny i dref hyfryd Pwllheli. Mae'n llwybr rheilffordd gwych, ond nid oes digon o drenau'n mynd ar hyd-ddo. Pan oeddwn yn byw yn y Trallwng ac yn teithio i'r gwaith, pe bawn yn colli trên 6.30 y bore, nid oedd un arall tan 9.00 y bore. Nawr, nid ydym yn gofyn llawer; rydym yn gofyn am wasanaeth trên bob awr ar hyd lein y Cambrian. Felly, roeddwn i meddwl, Weinidog, a wnewch chi ddweud wrthym ynglŷn ag unrhyw gynlluniau i hynny ddigwydd, a phryd y gallai hynny fod. Diolch yn fawr iawn.

14:05

Thank you. Yes, there are particular challenges on that line, because only one of the trains that we have are able to use it. So, when there are problems with the carriages, it makes it very difficult to provide an alternative. As I say, as we cascade our new fleet of trains across the network, there will be improvements for, I think, 95 per cent of passengers and journeys, which will be a significant step ahead.

The railways are a challenge for us. They are an expensive form of public transport and carry comparatively few passengers. We have faced the judgment of investment in buses and in active travel to try and reach our modal shift targets, and, obviously, with inflation, the cost of running rail projects are also significant, as well as other delays being felt throughout the industry. So, it is a challenging situation and the progress is slow; everything takes forever, it does feel like, sometimes. We do have ambitious plans and we are implementing them, but there is scope to do far more, which is going to be harder to achieve with the cuts that we are now expecting from the UK Government. I heard the leader of the opposition say again yesterday that the Welsh budget's going to be better off as a result of the budget, completely ignoring the impact of inflation. We are going to be something like £3 billion worse off, not £1 billion better off, and that's not taking into account the £1 billion we've lost from European funds. [Interruption.] Janet Finch-Saunders gives her first heckle of the day to ask me to sell the airport. Well, a £3 billion shortfall is not going to be raised from a circa £50 million sale of an airport, and that's assuming that you can find a buyer for it.

Diolch. Oes, mae yna heriau penodol ar y rheilffordd honno, am mai dim ond un o'r trenau sydd gennym sy'n gallu ei defnyddio. Felly, pan fo problemau gyda'r cerbydau, mae'n ei gwneud hi'n anodd iawn cynnig darpariaeth yn ei lle. Fel y dywedais, wrth i ni raeadru ein fflyd newydd o drenau ar draws y rhwydwaith, rwy'n credu y bydd gwelliannau i 95 y cant o deithwyr a theithiau, a fydd yn gam sylweddol ymlaen.

Mae'r rheilffyrdd yn her i ni. Maent yn fath drud o drafnidiaeth gyhoeddus ac ond yn cludo nifer cymharol ychydig o deithwyr. Rydym wedi wynebu dyfarniad o fuddsoddiad mewn bysiau ac mewn teithio llesol i geisio cyrraedd ein targedau newid dulliau teithio, ac yn amlwg, gyda chwyddiant, mae cost rhedeg prosiectau rheilffyrdd hefyd yn sylweddol, yn ogystal â mathau eraill o oedi sydd i'w teimlo ledled y diwydiant. Felly, mae'n sefyllfa heriol ac mae'r cynnydd yn araf; mae'n teimlo weithiau fel pe bai popeth yn cymryd oes. Mae gennym gynlluniau uchelgeisiol ac rydym yn eu gweithredu, ond mae lle i wneud llawer mwy, sy'n mynd i fod yn anos i'w gyflawni gyda'r toriadau rydym yn eu disgwyl nawr gan Lywodraeth y DU. Clywais arweinydd yr wrthblaid yn dweud eto ddoe fod cyllideb Cymru yn mynd i fod yn well o ganlyniad i'r gyllideb, gan anwybyddu effaith chwyddiant yn llwyr. Rydym yn mynd i fod oddeutu £3 biliwn yn waeth ein byd, nid £1 biliwn yn well ein byd, a hynny heb ystyried y £1 biliwn rydym wedi'i golli o gronfeydd Ewropeaidd. [Torri ar draws.] Dyna Janet Finch-Saunders yn heclo am y tro cyntaf heddiw i ofyn imi werthu'r maes awyr. Wel, nid yw diffyg o £3 biliwn yn mynd i gael ei godi o werthu maes awyr am oddeutu £50 miliwn, a hynny gan ragdybio y gallem ddod o hyd i brynwr.

Amgylcheddau Trefol Mewnol
Inner Urban Environments

6. A wnaiff y Gweinidog amlinellu polisi Llywodraeth Cymru i wella amgylcheddau trefol mewnol? OQ58752

6. Will the Minister outline the Welsh Government's policy to improve inner urban environments? OQ58752

The focus of our Transforming Towns programme is the sustainable development of our town centres, supporting investments in our towns that are shaped by place-making plans and include green space, reuse of derelict buildings as community hubs and increasing the variety of services on offer.

I paid my first visit to the refurbished Newport market last week, after a visit with John Griffiths to open the secure cycle store in the heart of the centre, and, I must say, I thought the market was superb and I'm proud of the role that we've played, with the local council, in making that an attractive facility, which I'm told is packed on weekends. And for those who haven't visited, I would encourage a trip. 

Ffocws ein rhaglen Trawsnewid Trefi yw datblygu canol ein trefi yn gynaliadwy, cefnogi buddsoddiad yn ein trefi sy'n cael eu llunio gan gynlluniau creu lleoedd ac sy'n cynnwys mannau gwyrdd, ailddefnyddio adeiladau anghyfannedd fel canolfannau cymunedol a chynyddu amrywiaeth y gwasanaethau sydd ar gael.

Ymwelais am y tro cyntaf â marchnad Casnewydd ar ei newydd wedd yr wythnos diwethaf, wedi ymweliad gyda John Griffiths i agor y storfa ddiogel ar gyfer beiciau ynghanol y ganolfan, a rhaid i mi ddweud, roeddwn yn meddwl bod y farchnad yn wych ac rwy'n falch o'r rôl a chwaraewyd gennym ni gyda'r cyngor lleol i wneud hwnnw'n gyfleuster deniadol, a dywedir wrthyf ei fod yn llawn ar benwythnosau. Ac i'r rhai sydd heb ymweld, byddwn yn eich annog i fynd yno. 

Well, I'd certainly join you, Minister, in encouraging as many people as possible to visit the wonderfully refurbished and transformed Newport market. There is much good work going on in Newport. A further example, Minister, in Newport East is the Maindee renewal project. This has engaged local residents to transform the local area, which is a very busy urban environment with a lot of road traffic. As part of those projects, Greening Maindee is producing some really good quality green space to be enjoyed by the local community. There is a Maindee makers project that is reusing and recycling, producing things like portable flower containers to help with the greening effort, and the Maindee triangle, which is opposite the community library, has a cafe and a performance space, which saw the first ever Maindee music festival this summer. So, much is going on there, Minister, but there are ambitious plans for further work. And I wonder if you would consider how Welsh Government might continue to support this transformative work and hopefully visit the area with me to see first-hand the progress made, and hear first-hand the future plans, which I think would further transform that very important local community. 

Wel, byddwn yn sicr yn ymuno â chi, Weinidog, i annog cymaint o bobl â phosibl i ymweld â marchnad Casnewydd sydd wedi'i hadnewyddu a'i thrawsnewid yn wych. Mae llawer o waith da yn digwydd yng Nghasnewydd. Enghraifft arall, Weinidog, yn Nwyrain Casnewydd yw prosiect adnewyddu Maendy. Mae wedi ennyn diddordeb trigolion lleol i drawsnewid yr ardal leol, sy'n amgylchedd trefol prysur iawn gyda llawer o draffig ar y ffyrdd. Yn rhan o'r prosiectau hynny, mae Gwyrddu Maendy yn cynhyrchu mannau gwyrdd o ansawdd da iawn i'w mwynhau gan y gymuned leol. Mae yna brosiect gwneuthurwyr Maendy sy'n ailddefnyddio ac ailgylchu, gan gynhyrchu pethau fel cynwysyddion blodau cludadwy i helpu gyda'r ymdrech wyrddu, ac mae gan driongl Maendy, sydd gyferbyn â'r llyfrgell gymunedol, gaffi a gofod perfformio, lle cynhaliwyd gŵyl gerddoriaeth Maendy, y gyntaf erioed, yr haf hwn. Felly, mae llawer yn digwydd yno, Weinidog, ond ceir cynlluniau uchelgeisiol ar gyfer gwaith pellach. Tybed a fyddech chi'n ystyried sut y gallai Llywodraeth Cymru barhau i gefnogi'r gwaith trawsnewidiol hwn ac ymweld â'r ardal gyda mi, gobeithio, i weld drosoch eich hun y cynnydd a wnaed, a chlywed am y cynlluniau ar gyfer y dyfodol, a fyddai'n trawsnewid y gymuned leol bwysig honno yn fy marn i. 

Well, thanks very much for highlighting the great work going on in Maindee, John. I'm pleased that the Maindee Unlimited triangle project has received over £200,000 of Welsh Government money towards transforming what was a public toilet into a community hub and green space. That was through our community facilities programme, and applicants can submit up to three applications totalling a maximum of £300,000 in any three-year period. This means that Maindee Unlimited can currently apply for an additional grant of around £70,000 within the current window, and I'd be keen to work with him and talk to them about what other opportunities there might be to improve the area. 

Wel, diolch yn fawr am dynnu sylw at y gwaith gwych sy'n digwydd ym Maendy, John. Rwy'n falch fod prosiect triongl Maendy Unlimited wedi derbyn dros £200,000 o arian Llywodraeth Cymru tuag at drawsnewid hen doiled cyhoeddus yn ganolfan gymunedol a man gwyrdd. Digwyddodd hynny drwy ein rhaglen cyfleusterau cymunedol, a gall ymgeiswyr gyflwyno hyd at dri chais sy'n werth cyfanswm o £300,000 mewn unrhyw gyfnod o dair blynedd. Mae hyn yn golygu y gall Maendy Unlimited ymgeisio am grant ychwanegol o tua £70,000 o fewn y cyfnod ymgeisio presennol, a byddwn yn awyddus i weithio gydag ef a siarad gyda hwy ynglŷn â chyfleoedd eraill a allai fod i wella'r ardal. 

Swansea city centre has seen welcome investment from the local council, Welsh Government and UK Government in recent years, mostly as a consequence of the Swansea bay city deal. The investment, worth around £1.3 billion, has helped deliver things like the new digital arena in Swansea and other projects, with the aim of making the city a more attractive place for workers and employers. But constituents have contacted me about the disproportionate emphasis they feel that this and other funding has, having been aimed at the city centre specifically. Swansea is home to fantastic other conurbations, such as Morriston, Gorseinon, Mumbles and Pontarddulais, and in some of those areas, high streets are really struggling, and transport and infrastructure needs are not being met in the same way as they would be if they were in the city centre. So, with that in mind, how are you working with Swansea council and other councils to ensure that it is not just city centres that benefit from additional funding to improve urban areas?

Mae canol dinas Abertawe wedi gweld buddsoddiad sydd i'w groesawu gan y cyngor lleol, Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU dros y blynyddoedd diwethaf, yn bennaf o ganlyniad i fargen ddinesig bae Abertawe. Mae'r buddsoddiad, sy'n werth tua £1.3 biliwn, wedi helpu i gyflawni pethau fel yr arena ddigidol newydd yn Abertawe a phrosiectau eraill, gyda'r nod o wneud y ddinas yn lle mwy deniadol i weithwyr a chyflogwyr. Ond mae etholwyr wedi cysylltu â mi ynglŷn â'r pwyslais anghymesur y teimlant ei fod wedi'i roi ar hyn a chyllid arall, ar ôl cael ei anelu at ganol y ddinas yn benodol. Mae Abertawe yn gartref i gytrefi gwych eraill, fel Treforys, Gorseinon, y Mwmbwls a Phontarddulais, ac mewn rhai o'r ardaloedd hynny, mae'r stryd fawr yn ei chael hi'n anodd iawn, ac nid yw anghenion trafnidiaeth a seilwaith yn cael eu diwallu yn yr un ffordd ag y byddent pe baent ynghanol y ddinas.  Felly, gyda hynny mewn cof, sut rydych chi'n gweithio gyda chyngor Abertawe a chynghorau eraill i sicrhau nad canol dinasoedd yn unig sy'n elwa o gyllid ychwanegol ar gyfer gwella ardaloedd trefol?

14:10

Well, I have been leading an exercise looking at what we can do to help town centres; what are the barriers to improving them? We all know, from our own areas, of the sorry state of many town centres and the huge pressures that are on them—pressures that are only going to get worse with rising energy prices. And I am very concerned about the lack of an offer from the UK Government for businesses, for very significant increases in their energy bills. I was simply talking to a chip shop owner in Burry Port the other week, who tells me that their energy bills have gone up by 300 per cent. It's very hard to see how businesses like that can sustain those sorts of rises for very long.

So, I fear that we will have an even sorrier state of town centres over the coming months as businesses close down because they are not able to meet unsustainable increases in energy bills. I would urge the UK Government to put a package together to help with that.

We'll be publishing the results of the town centre action group recommendations soon. But, one of the things that we did look at was the experience of Morriston, as part of that work—the study done by Professor Karel Williams into the value of that very long high street, and actually, what local people value. Far from being infrastructure, of the sort that he mentions, what they found is that they valued social infrastructure. So, the state of the park, the state of the toilets—things that have been hit by austerity cuts significantly in the last 10 years, and will be hit even further by the austerity cuts that we are expecting as a result of the budget.

So, it's very hard to improve things when public services are being hammered, as they have been under this Conservative Government. But we have come up with a series of practical recommendations of things that we can do, working with local authorities, to help town centres rebuild.

Wel, bûm yn arwain ymarfer i edrych ar beth y gallwn ei wneud i helpu canol trefi; beth yw'r rhwystrau i'w gwella? Rydym i gyd yn gwybod, yn ein hardaloedd ein hunain, am gyflwr truenus llawer o ganol trefi a'r pwysau enfawr sydd arnynt—pwysau sydd ond yn mynd i waethygu gyda phrisiau ynni cynyddol. Ac rwy'n bryderus iawn na cheir cynnig gan Lywodraeth y DU i fusnesau gogyfer â'r cynnydd sylweddol iawn yn eu biliau ynni. Roeddwn yn siarad â pherchennog siop sglodion ym Mhorth Tywyn yr wythnos o'r blaen, ac fe ddywedodd wrthyf fod eu biliau ynni wedi codi 300 y cant. Mae'n anodd iawn gweld sut y gall busnesau fel hynny gynnal codiadau o'r fath am yn hir iawn.

Felly, rwy'n ofni y bydd gennym ganol trefi mewn cyflwr hyd yn oed yn fwy truenus dros y misoedd nesaf wrth i fusnesau gau am na allant gynnal y cynnydd anghynaladwy yn eu biliau ynni. Hoffwn annog Llywodraeth y DU i roi pecyn at ei gilydd i helpu gyda hynny.

Byddwn yn cyhoeddi canlyniadau argymhellion y grŵp gweithredu ar ganol trefi yn fuan. Ond un o'r pethau y gwnaethom edrych arnynt oedd profiad Treforys, fel rhan o'r gwaith hwnnw—yr astudiaeth a wnaed gan yr Athro Karel Williams o werth y stryd fawr hir iawn honno, a'r hyn y mae pobl leol yn ei werthfawrogi mewn gwirionedd. Ymhell o fod yn seilwaith, o'r math y mae'n sôn amdano, canfuwyd eu bod yn gwerthfawrogi seilwaith cymdeithasol.  Felly, cyflwr y parc, cyflwr y toiledau—pethau sydd wedi cael eu taro'n sylweddol gan doriadau cyni yn ystod y 10 mlynedd diwethaf, ac a fydd yn cael eu taro hyd yn oed ymhellach gan y toriadau cyni rydym yn eu disgwyl o ganlyniad i'r gyllideb.

Felly, mae'n anodd iawn gwella pethau pan fo gwasanaethau cyhoeddus yn cael eu taro, fel sydd wedi digwydd o dan y Llywodraeth Geidwadol hon. Ond rydym wedi cynnig cyfres o argymhellion ymarferol ynglŷn â phethau y gallwn eu gwneud, gan weithio gydag awdurdodau lleol, i helpu canol trefi i ailadeiladu.

Stoc Tai Gwag
Empty Housing Stock

7. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o faint o stoc tai gwag sydd ar dir sy'n eiddo i awdurdodau cyhoeddus? OQ58730

7. What assessment has the Minister made of the amount of empty housing stock on public authority-owned land? OQ58730

Thank you for raising this very important issue. The latest figures suggest that around 1 per cent of social housing stock held by local authorities has been vacant for more than six months.

Diolch am godi'r mater pwysig hwn. Mae'r ffigurau diweddaraf yn awgrymu bod tua 1 y cant o'r stoc tai cymdeithasol sy'n eiddo i awdurdodau lleol wedi bod yn wag ers dros chwe mis.

Thank you. Now, you don't need me to tell you that, across north Wales, we have a severe shortage of housing accommodation. During 2021-22, 1,126 people contacted Gwynedd Council because they were homeless—50 per cent more than in 2018-19. Around 2,000 are on the list for social housing in Conwy County Borough Council, and in Wrexham, the number of individuals classed as homeless has more than doubled to 2,238, from 2019-20 to 2021-22.

Now, despite people being so desperate for housing units, it is a fact that Betsi Cadwaladr University Health Board has as many as 750 units of accommodation across north Wales that are not in use. I have raised it with the Minister for health; I have raised it also with the Minister for Climate Change. The Minister for Health and Social Services informed me again last week that the health board is now in the process of looking at procurement options to work with a partner for its residences. Now, I know from liaising with registered social landlords that these units could be made into viable housing stock, either for those in the medical sector, or, indeed, those who simply want a home. So, Minister, do you agree with me, given that I have raised these concerns now for—oh, I started raising them last year, when I found out that we had all this empty housing stock. Do you not think that it's unacceptable that there isn't some kind of partnership working now between the Minister for Climate Change, who is responsible for housing; the Minister for health; and whoever it takes, to get this empty stock back in as livable, warm, safe homes for all those many, many hundreds of people who just lie lingering on a housing waiting list? Diolch. 

Diolch. Nawr, nid oes angen imi ddweud wrthych fod gennym brinder difrifol o ddarpariaeth dai ar draws gogledd Cymru. Yn ystod 2021-22, cysylltodd 1,126 o bobl â Chyngor Gwynedd oherwydd eu bod yn ddigartref—50 y cant yn fwy nag yn 2018-19. Mae tua 2,000 ar y rhestr ar gyfer tai cymdeithasol yng Nghyngor Bwrdeistref Sirol Conwy, ac yn Wrecsam, mae nifer yr unigolion sy'n cael eu hystyried yn ddigartref wedi mwy na dyblu i 2,238, rhwng 2019-20 a 2021-22.

Nawr, er bod pobl yn ysu am unedau tai, mae'n ffaith bod gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr gymaint â 750 o unedau llety ar draws gogledd Cymru nad ydynt yn cael eu defnyddio. Rwyf wedi ei godi gyda'r Gweinidog iechyd; rwyf wedi ei godi hefyd gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd. Fe wnaeth y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol roi gwybod imi eto yr wythnos diwethaf fod y bwrdd iechyd bellach yn y broses o edrych ar opsiynau caffael i weithio gyda phartner ar gyfer ei breswylfeydd. Nawr, rwy'n gwybod o gysylltu â landlordiaid cymdeithasol cofrestredig y gellid gwneud yr unedau hyn yn stoc dai hyfyw, naill ai i'r rhai yn y sector meddygol, neu'n wir, i rai sydd ond eisiau cartref. Felly, Weinidog, a ydych chi'n cytuno, o ystyried fy mod wedi codi'r pryderon hyn nawr ers—o, dechreuais eu codi y llynedd, pan ddarganfûm fod gennym yr holl stoc tai gwag hyn. Onid ydych chi'n credu ei bod hi'n annerbyniol nad oes rhyw fath o weithio mewn partneriaeth bellach rhwng y Gweinidog Newid Hinsawdd, sy'n gyfrifol am dai; y Gweinidog iechyd; a phwy bynnag y mae'n ei gymryd i wneud y stoc wag hon yn gartrefi cynnes, diogel i'r cannoedd lawer o bobl sy'n oedi ar restr aros am dai allu byw ynddynt? Diolch. 

Well, I appreciate you raising it, and it is a good question, and I thank you for raising it. You have written to us and we are working on a response and getting to the bottom of the situation in Betsi Cadwaladr. Of course, not all vacant housing stock in public ownership is available or suitable for letting: they may well be being kept for other schemes; they may be part of further developments. So, it's not a simple picture; that's why we need to try to get to the bottom of it. [Interruption.] Janet Finch-Saunders tells me it's a lot simpler than I think. Well, things may seem simple from the opposition benches; I can promise you that, in Government, things are often a little more complex than they seem. But she is right to raise it, we want to tackle it; we have ambitious plans to bring empty homes across Wales back into use.

I was involved in a pilot in the Valleys taskforce, based on an excellent scheme that Rhondda Cynon Taf have been running for a number of years of giving grants to private homeowners to bring empty properties back into use. Rhondda Cynon Taf again are showing great leadership in increasing the council tax on empty homes and recycling that funding into getting more empties filled up, and that is something other local authorities have available to them. They can increase council tax by 300 per cent on empty homes that have been empty for more than six months. Across all social landlords—local authorities and RSLs—something like 1,700 units were vacant for over six months, and of these 286 units were available for letting and were awaiting a tenant.

So, there is considerable potential there to try and quickly get these back into use, and we are providing over £24 million to purchase and refurbish empty properties, and a further £65 million in what's snappily called the transitional accommodation capital programme, to respond to this. We'll be bringing more than 1,000 additional homes into use over the next 18 months as good quality, long-term homes for people. But I will write to you once we have further information on the specific example that you cite. 

Wel, rwy'n gwerthfawrogi eich bod chi'n ei godi, ac mae'n gwestiwn da, a diolch i chi am ei godi. Rydych chi wedi ysgrifennu atom ac rydym yn gweithio ar ymateb ac yn mynd at wraidd y sefyllfa yn Betsi Cadwaladr. Wrth gwrs, nid yw pob stoc tai gwag sydd mewn perchnogaeth gyhoeddus ar gael nac yn addas i'w gosod: mae'n ddigon posibl eu bod yn cael eu cadw ar gyfer cynlluniau eraill; efallai eu bod yn rhan o ddatblygiadau pellach. Felly, nid yw'n ddarlun syml; dyna pam fod angen inni geisio mynd at wraidd y mater. [Torri ar draws.] Mae Janet Finch-Saunders yn dweud wrthyf ei fod yn llawer symlach na rwy'n ei gredu. Wel, gall pethau ymddangos yn syml o feinciau'r wrthblaid; gallaf addo i chi, yn y Llywodraeth, fod pethau'n aml ychydig yn fwy cymhleth nag y maent yn ymddangos. Ond mae hi'n iawn i'w godi, rydym am fynd i'r afael ag ef; mae gennym gynlluniau uchelgeisiol i ddod â thai gwag ar draws Cymru yn ôl i ddefnydd.

Roeddwn i'n rhan o gynllun peilot yn nhasglu'r Cymoedd, yn seiliedig ar gynllun ardderchog y mae Rhondda Cynon Taf wedi bod yn ei weithredu ers nifer o flynyddoedd i roi grantiau i berchnogion tai preifat er mwyn dod ag eiddo gwag yn ôl i ddefnydd. Mae Rhondda Cynon Taf unwaith eto'n dangos arweinyddiaeth wych drwy gynyddu'r dreth gyngor ar gartrefi gwag ac ailgylchu'r cyllid hwnnw i gael rhagor o eiddo gwag wedi'i lenwi, ac mae hynny'n rhywbeth y gall awdurdodau lleol eraill ei wneud. Gallant gynyddu'r dreth gyngor 300 y cant ar dai gwag sydd wedi bod yn wag ers dros chwe mis. Ar draws pob landlord cymdeithasol—awdurdodau lleol a landlordiaid cymdeithasol cofrestredig—roedd oddeutu 1,700 o unedau'n wag ers dros chwe mis, ac o'r rhain roedd 286 o unedau ar gael i'w gosod ac yn aros am denant.

Felly, mae yna gryn botensial yno i geisio cael y rhain yn ôl i ddefnydd yn gyflym, ac rydym yn darparu dros £24 miliwn i brynu ac adnewyddu eiddo gwag, a £65 miliwn arall yn y rhaglen gyfalaf ar gyfer llety dros dro i ymateb i hyn. Byddwn yn dod â mwy na 1,000 o gartrefi ychwanegol i ddefnydd dros y 18 mis nesaf fel cartrefi hirdymor o ansawdd da i bobl. Ond fe ysgrifennaf atoch pan gawn wybodaeth bellach am yr enghraifft benodol a nodwch. 

14:15

Cwestiwn 8 yn olaf, Altaf Hussain.

Finally, question 8, Altaf Hussain.

Ynni Adnewyddadwy
Renewable Energy

8. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o'r potensial o ddefnyddio pŵer y môr i gynhyrchu ynni adnewyddadwy? OQ58737

8. What assessment has the Minister made of the potential of harnessing the power of the sea to generate renewable energy? OQ58737

Thank you. There is very significant resource potential that exists in the seas around the Welsh coast to generate renewable energy. That's why we've established the marine energy programme to lead on our programme for government commitment to make Wales a global centre of tidal technologies.

Diolch. Ceir potensial adnoddau sylweddol iawn yn y moroedd o amgylch arfordir Cymru ar gyfer cynhyrchu ynni adnewyddadwy. Dyna pam ein bod wedi sefydlu'r rhaglen ynni morol i arwain ar ymrwymiad ein rhaglen lywodraethu i wneud Cymru'n ganolfan fyd-eang ar gyfer technolegau llanw.

Thank you, Minister. Minister, as a country with a significant coastline, the opportunities to harness the power of the sea in energy production are vast, and while there have been some recent announcements, such as at Morlais in north Wales, I want to see greater ambition from Government, working with the Crown Estate and other key partners, to step up this ambition if we are to turn our energy production and economy towards a more sustainable future. One significant area is the Severn estuary, which has, of course, the most spectacular tidal range and tidal power, which remains untapped. Is it now time to revisit this with the UK Government and others?

Diolch. Weinidog, fel gwlad sydd ag arfordir sylweddol, mae'r cyfleoedd i harneisio grym y môr i gynhyrchu ynni yn enfawr, ac er y bu rhai cyhoeddiadau diweddar, fel ym Morlais yng ngogledd Cymru, hoffwn weld mwy o uchelgais gan y Llywodraeth, gan weithio gydag Ystad y Goron a phartneriaid allweddol eraill, i ddatblygu'r uchelgais os ydym am droi ein cynhyrchiant ynni a'n heconomi tuag at ddyfodol mwy cynaliadwy. Un ardal arwyddocaol yw aber afon Hafren, sydd â'r amrediad llanw a'r grym llanw mwyaf trawiadol, ond nid oes neb wedi manteisio ar hynny hyd yma. A yw'n bryd bellach inni ailedrych ar hyn gyda Llywodraeth y DU ac eraill?

Well, I'm glad the Member mentioned the Morlais scheme on Ynys Môn, which is an excellent scheme made possible by European funding—funding that is no longer available to us, and which, despite the promise by the UK Government that we would not be a penny worse off, has not been replaced. So, our ability to do similar schemes to Morlais has been impeded by Brexit and the failure of the UK Government to bring forward an alternative scheme. James Evans may groan, but facts are facts, my friend, and there's a real-world consequence, which—. I'm in support of your colleague's call for us to do more to harness the power of the sea; it's his Government that is getting in the way of that. In fact, it was by reducing their incentive regime prematurely that it hampered the ability of the market to deliver on the targets we have, and that's why we've set up our marine energy programme, to bring real advantages to Wales. 

To just loop back round to how we started the question, with the Morlais scheme, we should pay tribute to the huge leadership provided by Menter Môn, a social enterprise based on the island, who have driven this from the beginning, and the role of the community sector in working with Government to take forward these projects is of vital importance. 

Wel, rwy'n falch fod yr Aelod wedi sôn am gynllun Morlais ar Ynys Môn, sy'n gynllun ardderchog a wnaed yn bosibl drwy arian Ewropeaidd—cyllid nad yw ar gael i ni mwyach, ac ni chafwyd arian yn ei le er gwaethaf yr addewid gan Lywodraeth y DU na fyddem geiniog yn waeth ein byd. Felly mae ein gallu i wneud cynlluniau tebyg i un Morlais wedi'i rwystro gan Brexit a methiant Llywodraeth y DU i gyflwyno cynllun amgen. Gall James Evans ochneidio, ond ffeithiau yw ffeithiau, gyfaill, ac mae canlyniad yn y byd go iawn, sydd—. Rwy'n cefnogi galwad eich cyd-Aelod arnom i wneud mwy i harneisio pŵer y môr; ei Lywodraeth ef sy'n rhwystro hynny. Mewn gwirionedd, lleihau eu trefniadau cymell yn gynamserol a arweiniodd at lesteirio gallu'r farchnad i gyflawni'r targedau sydd gennym, a dyna pam ein bod wedi sefydlu ein rhaglen ynni morol, i sicrhau manteision go iawn i Gymru. 

I fynd yn ôl at sut y dechreuasom y cwestiwn, gyda chynllun Morlais, dylem dalu teyrnged i'r arweiniad enfawr a roddir gan Menter Môn, menter gymdeithasol wedi'i lleoli ar yr ynys, sydd wedi gyrru hyn o'r dechrau, ac mae rôl y sector cymunedol yn gweithio gyda'r Llywodraeth i fwrw ymlaen â'r prosiectau hyn yn allweddol bwysig. 

Diolch i'r Dirprwy Weinidog. 

I thank the Deputy Minister. 

2. Cwestiynau i Weinidog y Gymraeg ac Addysg
2. Questions to the Minister for Education and Welsh Language

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i Weinidog y Gymraeg ac Addysg, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Heledd Fychan.

The next item, therefore, is questions to the Minister for Education and Welsh Language, and the first question is from Heledd Fychan.

Mynediad At Addysg
Access to Education

1. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi dysgwyr yng Nghanol De Cymru y mae eu mynediad at addysg wedi ei effeithio gan yr argyfwng costau byw? OQ58751

1. How is the Welsh Government supporting learners in South Wales Central whose access to education has been affected by the cost-of-living crisis? OQ58751

14:20

Mae ein grant datblygu disgyblion—mynediad yn darparu cyllid yn uniongyrchol i deuluoedd cyfoes i brynu gwisg, cit a chyflenwadau eraill ar gyfer yr ysgol. Fe wnes i gyhoeddi taliad untro ychwanegol o £100 i bob plentyn a pherson ifanc sy'n gymwys i gael y grant eleni, gan gynyddu'r cyllid i fwy na £23 miliwn ar gyfer 2022-23. 

Our pupil development grant—access provides funding directly to eligible families for the purchase of uniform, kit and other school supplies. I announced an additional one-off payment of £100 to all children and young people eligible for PDG—access this year, taking funding to over £23 million for 2022-23.

Diolch, Weinidog. Gwn i chi ymweld yn ddiweddar ag Ysgol Uwchradd Llanishen, lle codwyd gyda chi cost trafnidiaeth fel un o'r rhwystrau sy'n effeithio ar bresenoldeb dysgwyr yn yr ysgol. Mae hon yn broblem barhaus sydd wedi ei chodi gyda mi, ac yn rhywbeth rydych wedi dweud yn flaenorol eich bod yn cydweithio efo'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd arno. Serch hynny, deallaf gan y dysgwyr mai gwaethygu mae'r sefyllfa, gyda mwy o ddysgwyr wedi cael eu gwrthod rhag mynd ar y bws gan nad oedd ganddynt arian i dalu am siwrnai. Pa drafodaethau sydd wedi eu cynnal felly gydag awdurdodau lleol yng Nghanol De Cymru—sef Caerdydd, Bro Morgannwg a Rhondda Cynon Taf—i sicrhau nad yw cost y diwrnod ysgol, gan gynnwys cost trafnidiaeth, yn rhwystr i bob disgybl fynd i'r ysgol? 

Thank you, Minister, I know that you recently visited Llanishen High School, where the cost of transport was raised with you as one of the barriers that has an impact on the attendance of pupils. This is an ongoing problem that's been raised with me, and something that you have previously said that you are working with the Deputy Minister for Climate Change on. However, I understand from the learners that the situation is getting worse, with more learners having been refused bus travel because they didn't have money to pay for the journey. So, what discussions have been held with local authorities in South Wales Central—namely Cardiff, the Vale of Glamorgan and Rhondda Cynon Taf—in order to ensure that the cost of the school day, including the cost of transport, isn't a barrier to all pupils attending school? 

Diolch i Heledd Fychan am y cwestiwn pellach, ac mae hwn yn bwynt teilwng iawn; mae e yn sefyllfa heriol, fel gwnaeth yr Aelod ddweud. Fe fues i yn ddiweddar yn ysgol Llanishen yn trafod gyda grŵp o ddisgyblion, yn cynnwys Aelod o'r Sened Ieuenctid, oedd wedi bod yn gwneud ymchwil i fewn i impact hyn ar yr ysgol, ac wedi bod yn edrych am ddatrysiadau. Ac roedd e'n ymweliad buddiol ac yn drafodaeth ddefnyddiol iawn, ac rwy'n sicr yn deall y consárn a'r heriau mae teuluoedd yn eu wynebu yn y cyd-destun hwn. Mae swyddogion yn yr adran newid hinsawdd, sydd yn gyfrifol am drafnidiaeth, fel mae'r Aelod yn gwybod, wedi bod mewn trafodaethau gydag awdurdodau lleol a gyda darparwyr trafnidiaeth ysgol ar draws Cymru, a dweud y gwir, i edrych ar gost trafnidiaeth ysgol yn benodol wrth i awdurdodau barhau i gyrraedd eu dyletswyddau statudol i ddarparu trafnidiaeth. Mae'r cynnydd mewn cost tanwydd wedi bod yn her sylweddol i hyn. Fel mae'r Aelod yn gwybod, dyw'r dreth sy'n cael ei thalu am danwydd ddim yn rhywbeth sydd wedi ei ddatganoli, felly. Nid yw'r Llywodraeth yn San Steffan, wrth gwrs, wedi gweithredu yn hynny o beth, yn anffodus. Rŷm ni wedi ysgrifennu at Llywodraeth San Steffan i ddwyn sylw at hynny. Mae'r adolygiad sydd wedi digwydd o'r Learner Travel (Wales) Measure 2008 yn ddiweddar wedi dangos bod angen edrych ymhellach i rai elfennau ohono, ac mae'r gwaith hwnnw'n digwydd ar hyn o bryd o ran y swyddogion yn yr adran newid hinsawdd. 

Thank you to Heledd Fychan for that supplementary question, and this is a very fair point to raise, and it is a challenging situation, as the Member said. I visited Llanishen school recently to discuss with a group of pupils, including a Member of the Youth Parliament, who had been undertaking research into the impact of this on the school, and who'd been looking at possible solutions. And it was a very beneficial visit and a very useful discussion, because I certainly understand the concern and the major challenges that families face in this context. Officials in the climate change department, who are responsible for transport, as the Member will know, have been in discussions with local authorities and with school transport providers across Wales, if truth to be told, to look at the cost of school transport in particular as local authorities continue to meet their statutory duties to provide transport. The increase in the cost of fuel has been a significant challenge to this. As the Member will know, the duty paid on fuel is not something that's been devolved. The UK Government hasn't taken action on that, unfortunately. We've written to the UK Government to draw attention to that. A review has taken place of the Learner Travel (Wales) Measure 2008 recently, and it has demonstrated that there is a need to look further at some elements of that provision, and that work is currently taking place in terms of officials in the climate change department.    

Minister, as I am sure you are aware, disadvantaged children face a myriad of challenges that do not necessarily exist for most people. One such disadvantage is the availability of internet and appropriate devices at home. The Children's Commissioner for Wales has estimated that a third to perhaps even half of children do not have access to appropriate devices, and that, even when these have been made available, there is still the issue that households on low incomes are less likely to have internet connections. This is particularly true for rural communities, where sufficient broadband bandwidth is extremely limited, and therefore not really worth purchasing. Given the fact that home learning has become a tool adopted by schools to manage teaching during COVID lockdown—and I'm aware that many, if not almost all, schools have kept the system in place to continue to help provide additional learning support—what steps is the Welsh Government taking to work in partnership with local authorities and schools to help ensure sufficient devices with internet access are available for low-income households with school-age children? Thank you. 

Weinidog, fel rwy'n siŵr eich bod yn gwybod, mae plant difreintiedig yn wynebu llu o heriau nad ydynt o reidrwydd yn bodoli i'r rhan fwyaf o bobl. Un anfantais o'r fath yw argaeledd rhyngrwyd a dyfeisiau priodol gartref. Mae Comisiynydd Plant Cymru wedi amcangyfrif nad oes gan rhwng traean a hanner y plant efallai ddyfeisiau priodol at eu defnydd, a hyd yn oed pan fo'r rhain ar gael, fod problem o hyd yn sgil y ffaith bod aelwydydd incwm isel yn llai tebygol o fod â chysylltiad â'r rhyngrwyd. Mae hyn yn arbennig o wir am gymunedau gwledig, lle mae'r gallu i gael digon o led band ar gyfer band eang yn gyfyngedig dros ben, a heb fod yn werth ei brynu mewn gwirionedd. O ystyried bod dysgu gartref wedi dod yn arf a fabwysiadwyd gan ysgolion i reoli addysgu yn ystod cyfyngiadau COVID—ac rwy'n ymwybodol fod llawer o ysgolion, os nad pob un, wedi cadw'r system yn ei lle i barhau i helpu i ddarparu cymorth dysgu ychwanegol—pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i weithio mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol ac ysgolion i helpu i sicrhau bod digon o ddyfeisiau gyda mynediad at y rhyngrwyd ar gael ar gyfer aelwydydd incwm isel sydd â phlant oed ysgol? Diolch. 

I thank Joel James for drawing attention to this issue. It was one of the key areas of priority for us during the COVID pandemic for the very important reason that he gives—to make sure that inability to afford digital equipment or connectivity didn't pose a barrier to young people being able to take advantage of the blended learning that was taking place at the time. We invested over £180 million to, if you like, futureproof our education technology infrastructure and make sure that it's available to every learner on an equitable basis. That involved 216,000 end-user devices and also connectivity. So, there will, I'm in no doubt, be examples where that remains a barrier, but our commitment is to make available that significant pot of funding to ensure that no learner is disadvantaged because of an inability either to afford computer kit or broadband connectivity.

Diolch i Joel James am dynnu sylw at y mater hwn. Roedd yn un o'r meysydd blaenoriaeth allweddol i ni yn ystod y pandemig COVID am y rheswm pwysig iawn y mae'n ei nodi—i sicrhau nad oedd anallu i fforddio offer neu gysylltedd digidol yn rhwystr i bobl ifanc allu manteisio ar y dysgu cyfunol a oedd yn digwydd ar y pryd. Fe wnaethom fuddsoddi dros £180 miliwn i ddiogelu ein seilwaith technoleg addysg ar gyfer y dyfodol a sicrhau ei fod ar gael i bob dysgwr ar sail deg. Roedd hynny'n cynnwys 216,000 o ddyfeisiau defnyddiwr terfynol a chysylltedd hefyd. Felly, rwy'n siŵr y bydd yna enghreifftiau lle mae hynny'n parhau i fod yn rhwystr, ond ein hymrwymiad yw sicrhau bod pot sylweddol o gyllid ar gael i sicrhau nad oes unrhyw ddysgwr dan anfantais oherwydd anallu naill ai i fforddio offer cyfrifiadurol neu gysylltedd band eang.

14:25

Minister, I mentioned, during First Minister's questions yesterday, my recent visit to Capcoch Primary School in Abercwmboi to see the work they do to tackle child poverty, which has been praised by Estyn. Their interventions include things like a clothes exchange, a foodbank and an inclusive approach to school trips, which are all the more vital when we are facing increasing pressures on household budgets, which can pose barriers to accessing schooling. How is the Welsh Government promoting examples of best practice like this, so that schools can support learners and their families to mitigate the impact of the cost-of-living crisis?

Weinidog, soniais yn ystod sesiwn gwestiynau'r Prif Weinidog ddoe am fy ymweliad ag Ysgol Gynradd Capcoch yn Abercwmboi yn ddiweddar i weld y gwaith a wnânt ar fynd i'r afael â thlodi plant, gwaith sydd wedi'i ganmol gan Estyn. Mae eu hymyriadau'n cynnwys pethau fel cyfnewidfa ddillad, banc bwyd ac ymagwedd gynhwysol tuag at fynd ar deithiau ysgol, sy'n fwyfwy hanfodol pan fyddwn yn wynebu pwysau cynyddol ar gyllidebau aelwydydd, ac sy'n gallu creu rhwystrau o ran mynediad at addysg. Sut mae Llywodraeth Cymru'n hybu enghreifftiau o arferion gorau o'r fath, fel y gall ysgolion gynorthwyo dysgwyr a'u teuluoedd i liniaru effaith yr argyfwng costau byw?

I thank Vikki Howells for drawing attention to the good work happening in Capcoch school in Abercwmboi. The PDG—access grant that we make available in Wales has, I hope, made a significant difference to many families, at least many lower income families, around Wales, helping to remove some of the worry, at least, around, for example, the purchase of school uniforms, kit and other equipment. In addition to what I've just said in response to the earlier question, what we want to make sure is that children can both attend school and take full part in activities at the same level as their peers. That grant is now available to eligible children and young people in all compulsory school years. She'll know, as I mentioned earlier, that that has been increased during this financial year by an additional £100. But we are also looking at the use to which PDG funding is put generally. There are some really good examples—and she's drawn attention to some of them in her question—of schools using that funding in a very impactful way, and I want to make sure, as part of that review, that every head looking at how best to use that funding has access to a good evidence base, good case studies and best practice from elsewhere. And I'm sure that the work that she's drawn attention to at Capcoch school is the sort of thing that we want to make sure that schools everywhere are able to take advantage of.

Diolch i Vikki Howells am dynnu sylw at y gwaith da sy'n digwydd yn ysgol Capcoch yn Abercwmboi. Rwy'n gobeithio bod y grant datblygu disgyblion—grant mynediad a ddarparwn yng Nghymru wedi gwneud gwahaniaeth sylweddol i lawer o deuluoedd, neu lawer o deuluoedd incwm is o leiaf, o amgylch Cymru, gan helpu, fan lleiaf, i gael gwared ar rywfaint o'r pryder sy'n gysylltiedig â phrynu gwisg ysgol, er enghraifft, neu git ac offer arall. Yn ogystal â'r hyn a ddywedais nawr mewn ymateb i'r cwestiwn cynharach, rydym am wneud yn siŵr y gall plant fynychu'r ysgol a chymryd rhan lawn mewn gweithgareddau ar yr un lefel â'u cyfoedion. Mae'r grant hwnnw bellach ar gael i blant a phobl ifanc cymwys ym mhob blwyddyn ysgol orfodol. Fe fydd hi'n gwybod, fel y soniais yn gynharach, ei fod wedi cynyddu £100 yn ychwanegol yn ystod y flwyddyn ariannol hon. Ond rydym hefyd yn edrych ar y defnydd a wneir o'r cyllid grant datblygu disgyblion yn gyffredinol. Mae yna rai enghreifftiau da iawn—ac mae hi wedi tynnu sylw at rai ohonynt yn ei chwestiwn—o ysgolion yn defnyddio'r cyllid mewn ffordd effeithiol iawn, ac rwyf am sicrhau, yn rhan o'r adolygiad hwnnw, fod gan bob pennaeth sy'n edrych ar y ffordd orau o ddefnyddio'r cyllid fynediad at sylfaen dystiolaeth dda, astudiaethau achos da ac arferion gorau o lefydd eraill. Ac rwy'n siŵr mai'r gwaith y mae hi wedi tynnu sylw ato yn ysgol Capcoch yw'r math o beth rydym ei eisiau er mwyn gwneud yn siŵr fod ysgolion ym mhob man yn gallu manteisio arno.

I'd like to ask what support is available for students in further education and other colleges that generally serve the poorest students, because of the breadth of their curriculum. The UK Government gave no money to colleges in the financial statement last week, even though they did give some money to schools. What can colleges in South Wales Central expect from the Welsh Government?

Hoffwn ofyn pa gefnogaeth sydd ar gael i fyfyrwyr mewn addysg bellach a cholegau eraill sydd ar y cyfan yn gwasanaethu'r myfyrwyr tlotaf, oherwydd ehangder eu cwricwlwm. Ni roddodd Llywodraeth y DU unrhyw arian i golegau yn y datganiad ariannol yr wythnos diwethaf, er eu bod wedi rhoi ychydig o arian i ysgolion. Beth y gall colegau yng Nghanol De Cymru ei ddisgwyl gan Lywodraeth Cymru?

I thank Jenny Rathbone for that question. They can expect our commitment to further education to continue; I was determined that we would reflect that commitment in our budget settlement for this year. So, for the 2022-23 year, you will see investment of over £400 million directly to colleges for core provision and support, which is the largest increase, actually, in many years, and that was to reflect our commitment to the work that further education colleges do, in particular reaching parts of our communities that sometimes schools may not be able to always reach, because of the breadth of the offer in the way that she mentioned in her question. But my officials are working closely with the sector to identify the impact of the cost-of-living crisis and to look for opportunities to reduce costs to the sector through joint procurement, joint negotiation. I'll shortly be announcing further funding for innovation in this space, so that FE colleges can look at how they can deliver things differently, to release, perhaps, some longer term savings. And I'll also be announcing some further funding to colleges that will benefit learners who are most impacted by the cost-of-living crisis by means of an additional £1.3 million to increase the funding available for financial contingency funds, and an additional £2.5 million to contribute towards the increased costs of consumable materials, which are absolutely critical in the delivery of some of the vocational programmes that FE colleges deliver so well.

Diolch i Jenny Rathbone am y cwestiwn hwnnw. Gallant ddisgwyl i'n hymrwymiad i addysg bellach barhau; roeddwn yn benderfynol y byddem yn adlewyrchu'r ymrwymiad hwnnw yn ein setliad cyllideb ar gyfer eleni. Felly, ar gyfer y flwyddyn 2022-23, fe welwch fuddsoddiad o dros £400 miliwn yn uniongyrchol i golegau ar gyfer darpariaeth a chymorth craidd, sef y cynnydd mwyaf ers blynyddoedd lawer mewn gwirionedd, ac roedd hwnnw er mwyn adlewyrchu ein hymrwymiad i'r gwaith y mae colegau addysg bellach yn ei wneud, yn enwedig ar gyrraedd rhannau o'n cymunedau na fydd ysgolion weithiau'n gallu eu cyrraedd bob amser, oherwydd ehangder y cynnig yn y ffordd y soniodd hi yn ei chwestiwn. Ond mae fy swyddogion yn gweithio'n agos gyda'r sector i nodi effaith yr argyfwng costau byw ac i chwilio am gyfleoedd i leihau costau i'r sector drwy gaffael ar y cyd, trafod ar y cyd. Cyn bo hir, byddaf yn cyhoeddi cyllid pellach ar gyfer arloesi yn hyn o beth, fel y gall colegau addysg bellach edrych i weld sut y gallant ddarparu pethau'n wahanol, er mwyn rhyddhau arbedion mwy hirdymor efallai. A byddaf hefyd yn cyhoeddi cyllid pellach i golegau a fydd o fudd i'r dysgwyr yr effeithir arnynt fwyaf gan yr argyfwng costau byw drwy gyfrwng £1.3 miliwn ychwanegol i gynyddu'r cyllid sydd ar gael ar gyfer cronfeydd ariannol wrth gefn, a £2.5 miliwn ychwanegol i gyfrannu tuag at gostau cynyddol deunyddiau traul, sy'n gwbl hanfodol ar gyfer cyflawni rhai o'r rhaglenni galwedigaethol y mae colegau addysg bellach yn eu cyflwyno mor dda.

14:30
Addysg Wyneb Yn Wyneb
Face-to-Face Education

2. Pa gamau mae'r Gweinidog yn eu cymryd i sicrhau bod addysg yn cael ei ddarparu mewn fformat wyneb yn wyneb? OQ58743

2. What steps is the Minister taking to ensure education is delivered in a face-to-face format? OQ58743

It is vital that high-quality, face-to-face learning is maintained for all learners whenever it is possible and safe to do so. Any transition to remote learning should be the last resort and only happen in exceptional circumstances, such as, for example, where a health and safety or safeguarding risk is identified.

Mae'n hanfodol fod dysgu wyneb yn wyneb o ansawdd uchel yn cael ei gynnal i bob dysgwr pryd bynnag y bydd yn bosibl ac yn ddiogel i wneud hynny. Dylai unrhyw newid i ddysgu o bell fod yn ddewis olaf a dylai ddigwydd mewn amgylchiadau eithriadol yn unig, er enghraifft lle nodir risg i iechyd a diogelwch neu ddiogelu.

Minister, I would like to thank you for your answer. I was deeply concerned to read that the Liberal Democrats in charge of Powys County Council are considering forcing children to miss one day a week of school in favour of so-called virtual education. I'm sure you'll agree with me that this puts a huge amount of pressure on parents and pupils. And I hope you'll also agree with me—and I got that from your answer—that face-to-face learning is absolutely the best thing for our children in terms of their development, their education and their overall well-being. Our children have had far too long out of the classroom due to the pandemic. So, Minister, will you stress the need with Powys County Council and the Liberal Democrats there that face-to-face education is the best thing for our children and that they should ditch this idea from their books?

Weinidog, diolch i chi am eich ateb. Roeddwn yn pryderu'n fawr wrth ddarllen bod y Democratiaid Rhyddfrydol sy'n gyfrifol am Gyngor Sir Powys yn ystyried gorfodi plant i fethu un diwrnod yr wythnos o'r ysgol o blaid addysg rithwir fel y'i gelwir. Rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno bod hyn yn rhoi llawer iawn o bwysau ar rieni a disgyblion. Ac rwy'n gobeithio y byddwch hefyd yn cytuno—ac fe gefais hynny o'ch ateb—mai dysgu wyneb yn wyneb yw'r peth gorau i ddatblygiad, addysg a llesiant cyffredinol ein plant. Mae ein plant wedi cael llawer gormod o amser allan o'r ystafell ddosbarth oherwydd y pandemig. Felly, Weinidog, a wnewch chi bwysleisio wrth Gyngor Sir Powys a'r Democratiaid Rhyddfrydol yno mai addysg wyneb yn wyneb yw'r peth gorau i'n plant ac y dylent roi'r gorau i'r syniad hwn?

Well, I think, just for clarity, the proposal, as I understand it, was never formally made. It appears to have been a suggestion made in a committee discussion, which obviously has become a matter in the public domain, but it was never a formal proposal, as I understand it. Powys County Council have provided an assurance that this is not something that they are intending to pursue. My officials wrote to the council at the time that this speculation arose in the press to clarify the importance that we all attach to making sure that face-to-face learning is what we are prioritising throughout and we have the assurance that that is also what Powys County Council intends.

Wel, er eglurder, fel rwy'n deall, ni chafodd y cynnig ei wneud yn ffurfiol. Mae'n ymddangos mai awgrym a wnaed mewn trafodaeth pwyllgor ydoedd, ac sy'n amlwg wedi dod yn wybodaeth gyhoeddus, ond nid oedd erioed yn gynnig ffurfiol, yn ôl yr hyn a ddeallaf. Mae Cyngor Sir Powys wedi rhoi sicrwydd nad yw'n rhywbeth y maent yn bwriadu mynd ar ei drywydd. Ysgrifennodd fy swyddogion at y cyngor ar y pryd pan ddaeth hyn i sylw'r wasg i egluro ein bod i gyd yn ystyried ei bod yn bwysig fod dysgu wyneb yn wyneb yn cael ei flaenoriaethu drwyddi draw ac rydym wedi cael sicrwydd mai dyna hefyd yw bwriad Cyngor Sir Powys.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Laura Anne Jones.

Questions now from party spokespeople. Conservative spokesperson, Laura Anne Jones.

Diolch, Llywydd. Just a few weeks ago, the Minister announced the Unions and the World of Work pilot scheme—a policy that would see trade unions going into our schools, having direct contact with our learners. Llywydd, the Welsh Conservatives have no issue with children being taught about the workplace and, in fact, would actively encourage careers and work-related experience, however, it doesn't seem fair or proper that politicised trade unions that donate large sums of money to the Labour Party are allowed in our schools where they have the ability to influence. Political impartiality ultimately helps schools command the confidence of our diverse and multi-opinion society. Llywydd, can the Minister tell parents up and down Wales how allowing Labour Party donors into our classrooms supports this requirement for impartiality in our schools?

Diolch, Lywydd. Ychydig wythnosau yn ôl, cyhoeddodd y Gweinidog gynllun peilot yr Undebau a Byd Gwaith—polisi a fyddai'n golygu bod undebau llafur yn mynd i mewn i'n hysgolion, ac yn cael cyswllt uniongyrchol gyda'n dysgwyr. Lywydd, nid oes gan y Ceidwadwyr Cymreig unrhyw broblem gyda phlant yn cael eu dysgu am y gweithle ac mewn gwirionedd, byddai'n annog gyrfaoedd a phrofiad sy'n gysylltiedig â gwaith, ond nid yw'n ymddangos yn deg nac yn briodol fod undebau llafur gwleidyddol sy'n rhoi symiau mawr o arian i'r Blaid Lafur yn cael eu caniatáu i ddod i'n hysgolion lle mae'r gallu ganddynt i ddylanwadu. Yn y pen draw, mae amhleidgarwch gwleidyddol yn helpu ysgolion i ennyn hyder ein cymdeithas amrywiol ac aml-farn. Lywydd, a wnaiff y Gweinidog ddweud wrth rieni ar hyd a lled Cymru sut mae caniatáu i rai sy'n rhoi arian i'r Blaid Lafur ddod i'n hystafelloedd dosbarth yn cefnogi'r gofyniad am amhleidgarwch yn ein hysgolion?

Well, I think the Member has rather missed the point. What the curriculum is designed to do is to make sure that our young people have a rounded education and that they are ethical and informed citizens when they leave our education system, understanding fully the range of their democratic rights and their responsibilities; the importance of social action; their agency as individuals, together with the democratic and industrial history of their communities and their country. And the pilot scheme to which you refer is one running in 35 schools at the moment and is intended to equip teachers in order to deliver that part of the curriculum. I'm grateful to the Wales TUC for the work they have done to support teachers in order to do that. I know that she will also agree with me how important it is to make sure that we are providing teachers with resources and professional learning to discharge all parts of the curriculum, and this part is no different from any other.

Wel, rwy'n meddwl bod yr Aelod wedi methu'r pwynt braidd. Yr hyn y mae'r cwricwlwm wedi'i lunio i'w wneud yw sicrhau bod ein pobl ifanc yn cael addysg gyflawn a'u bod yn ddinasyddion moesegol a gwybodus pan fyddant yn gadael ein system addysg, gan ddeall yn llawn yr ystod o hawliau a chyfrifoldebau democrataidd sydd ganddynt; pwysigrwydd gweithredu cymdeithasol; eu grym fel unigolion, ynghyd â hanes democrataidd a diwydiannol eu cymunedau a'u gwlad. Ac mae'r cynllun peilot y cyfeiriwch ato yn un sy'n weithredol mewn 35 o ysgolion ar hyn o bryd a'i fwriad yw arfogi athrawon i allu cyflwyno'r rhan honno o'r cwricwlwm. Rwy'n ddiolchgar i TUC Cymru am y gwaith a wnaethant ar gynorthwyo athrawon i wneud hynny. Rwy'n gwybod y bydd hi hefyd yn cytuno pa mor bwysig yw gwneud yn siŵr ein bod yn darparu adnoddau a dysgu proffesiynol i athrawon allu cyflwyno pob rhan o'r cwricwlwm, ac nid yw'r rhan hon yn wahanol i unrhyw ran arall.

Absolutely, Minister. I completely agree with what you're trying to do, however, let's take Unite, which are listed as contributors to be able to contribute in person to our learners. Unite have donated millions of pounds to the UK Labour Party—£33,000 to the Welsh Labour Party directly since 2020. The Minister himself is a member of Unite and received nearly £2,000 for his own personal election expenses campaign. This arguably casts serious doubt on the motives for Unite and others to be part of this project. Llywydd, quite frankly, this whole scheme stinks of cronyism. Does the Minister not see a conflict of interest here or does he not care?

Yn bendant, Weinidog. Rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn rydych chi'n ceisio ei wneud, ond gadewch inni ystyried Unite, sydd wedi'u rhestru fel cyfranwyr i allu cyfrannu ar lefel bersonol ar gyfer ein dysgwyr. Mae Unite wedi rhoi miliynau o bunnoedd i Blaid Lafur y DU—£33,000 i'r Blaid Lafur yng Nghymru yn uniongyrchol ers 2020. Mae'r Gweinidog ei hun yn aelod o Unite ac wedi cael bron i £2,000 tuag at dreuliau ei ymgyrch etholiadol ei hun. Gellid dadlau bod hyn yn bwrw amheuaeth ddifrifol ar gymhellion Unite ac eraill i fod yn rhan o'r prosiect hwn. Lywydd, a bod yn gwbl onest, mae'r cynllun cyfan yn drewi o ffrindgarwch. Onid yw'r Gweinidog yn gweld gwrthdaro buddiannau yma neu onid yw'n poeni?

Well, I'm not sure the Member heard my previous answer. The purpose of this scheme is to make sure that young people are able to access the full range of the curriculum. As well as the broader objectives I referred to earlier, we are clear in our commitment to our young people to prepare them for the world of work, through careers-related experiences. We also want to make sure that they understand the world of business more broadly. It's a full, it's a rich curriculum, and it's completely appropriate that young people have access to all parts of it, as they work through their school journey. What we have seen is that understanding people's democratic rights, union membership, rights in the workplace, responsibilities in the workplace, is a positive in people's lives. And just like understanding the career trajectories that are available to them, also we want young people to understand the opportunities they have to join a trade union, to participate in that as part of the democratic process, to understand their rights and responsibilities. That is the purpose to which this pilot has been put. I hope and expect that it will be successful, and, if so, I look forward to being able to roll it out.

Wel, nid wyf yn siŵr a glywodd yr Aelod fy ateb blaenorol. Pwrpas y cynllun hwn yw gwneud yn siŵr fod pobl ifanc yn gallu manteisio ar amrywiaeth lawn y cwricwlwm. Yn ogystal â'r amcanion ehangach y cyfeiriais atynt yn gynharach, rydym yn glir yn ein hymrwymiad i'n pobl ifanc i'w paratoi ar gyfer byd gwaith, drwy brofiadau sy'n gysylltiedig â gyrfaoedd. Rydym hefyd am sicrhau eu bod yn deall byd busnes yn ehangach. Mae'n gwricwlwm llawn, mae'n gwricwlwm cyfoethog, ac mae'n hollol briodol fod pobl ifanc yn cael mynediad at bob rhan ohono, wrth iddynt weithio drwy eu taith ysgol. Gwelsom fod deall hawliau democrataidd pobl, aelodaeth o undebau, hawliau yn y gweithle, cyfrifoldebau yn y gweithle, yn rhywbeth cadarnhaol ym mywydau pobl. Ac yn union fel deall y llwybrau gyrfa sydd ar gael iddynt, rydym am i bobl ifanc ddeall y cyfleoedd sydd ganddynt i ymuno ag undeb llafur, i gymryd rhan yn hynny fel rhan o'r broses ddemocrataidd, i ddeall eu hawliau a'u cyfrifoldebau. Dyna ddiben y cynllun peilot. Rwy'n gobeithio ac yn disgwyl y bydd yn llwyddiannus, ac os ydyw, rwy'n edrych ymlaen at allu ei gyflwyno.

14:35

Llywydd, the new curriculum does provide wonderful opportunities to bring in local businesses. However, it deeply concerns me that the Minister is still putting in jeopardy school impartiality. This Government's first focus needs to be on getting the basics right here in Wales first. Wales has the lowest Programme for International Student Assessment results in the UK; teachers don't feel supported enough with the development of the new curriculum; pupils and teachers still have no idea what exams are going to look like; and teachers are dealing daily with violence in the classroom. I could go on. Minister, wouldn't your time and effort be better spent focusing on getting the basics right here in Wales in education first, before wasting money trying to indoctrinate our children any further?

Lywydd, mae'r cwricwlwm newydd yn rhoi cyfleoedd gwych i ddod â busnesau lleol i mewn. Fodd bynnag, mae'n fy mhryderu'n fawr fod y Gweinidog yn dal i beryglu amhleidgarwch ysgolion. Mae angen i ffocws cyntaf y Llywodraeth hon fod ar gael y pethau sylfaenol yn iawn yma yng Nghymru yn gyntaf. Cymru sydd â chanlyniadau gwaethaf y Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr yn y DU; nid yw athrawon yn teimlo eu bod yn cael digon o gefnogaeth i ddatblygu'r cwricwlwm newydd; nid oes gan ddisgyblion ac athrawon syniad o hyd sut ffurf fydd ar arholiadau; ac mae athrawon yn wynebu trais yn yr ystafell ddosbarth yn ddyddiol. Gallwn barhau. Weinidog, oni fyddai'n well i chi dreulio'ch amser yn canolbwyntio ar gael y pethau sylfaenol yn iawn gyntaf yn y byd addysg yng Nghymru cyn gwastraffu arian ar geisio cyflyru ein plant?

I'm not sure what point the Member is trying to make; what I heard was a list of criticisms of our school system. I think her time would be better spent, if I may put it to her, finding ways to scrutinise me in a way that puts forward a positive alternative. If she doesn't think what we are doing is in the interests of the school system, maybe she would like to advance a view of her own—a critique and a world view, or a single policy—but I hear nothing, week in, week out, from that part of the Chamber but negativity and an undermining of the work that teachers are doing in our schools. I hope that—. There was a point in time when she was a supporter of the curriculum and of the Government's reform programme; I would ask her to cast her mind back to that point. It's really important for our young people that we can make sure that the kind of cross-party support that our reforms have been able to command continue to do that—that's in their best interests. And we will continue as a Government to make sure that we prioritise schools, prioritise our education reforms, to make sure that every child in Wales has the best start in life.

Nid wyf yn siŵr pa bwynt y mae'r Aelod yn ceisio ei wneud; yr hyn a glywais i oedd rhestr o bethau'n beirniadu ein system ysgolion. Rwy'n credu y byddai'n well iddi dreulio ei hamser, os caf ddweud, yn dod o hyd i ffyrdd o graffu arnaf mewn ffordd sy'n cyflwyno dewis arall cadarnhaol. Os nad yw'n credu bod yr hyn a wnawn o fudd i'r system ysgolion, efallai yr hoffai gynnig safbwynt ei hun—beirniadaeth a golwg ar y byd, neu un polisi—ond ni chlywaf unrhyw beth o un wythnos i'r llall o'r rhan honno o'r Siambr ond agwedd negyddol a thanseilio'r gwaith y mae athrawon yn ei wneud yn ein hysgolion. Rwy'n gobeithio—. Roedd yna adeg pan oedd hi'n cefnogi'r cwricwlwm a rhaglen ddiwygio'r Llywodraeth; hoffwn ofyn iddi feddwl nôl. Mae'n bwysig iawn i'n pobl ifanc ein bod yn gallu sicrhau bod y math o gefnogaeth drawsbleidiol y mae ein diwygiadau wedi gallu ei chynnig yn parhau i wneud hynny—mae hynny er eu lles gorau. A byddwn yn parhau fel Llywodraeth i sicrhau ein bod yn blaenoriaethu ysgolion, yn blaenoriaethu ein diwygiadau addysg, i wneud yn siŵr fod pob plentyn yng Nghymru yn cael y dechrau gorau mewn bywyd.

Llefarydd Plaid Cymru, Heledd Fychan.

Plaid Cymru spokesperson, Heledd Fychan.

Diolch, Llywydd. I would like just to respond to that point. I think it is a positive thing if young people know their rights in the workplace, and I do not share the concerns. We all go as politicians to schools, and are able to talk about our values and differences as political parties, and this is part of that education process.

Diolch, Lywydd. Hoffwn i ymateb i'r pwynt hwnnw. Rwy'n credu ei fod yn beth cadarnhaol fod pobl ifanc yn gwybod eu hawliau yn y gweithle, ac nid wyf yn rhannu'r pryderon. Rydym i gyd fel gwleidyddion yn mynd i ysgolion, ac yn gallu siarad am ein gwerthoedd a'n gwahaniaethau fel pleidiau gwleidyddol, ac mae hyn yn rhan o'r broses addysg honno.

Ar ôl degawd o lymder, mae ysgolion wedi gwneud yr holl arbedion y gallant eu gwneud, ac mae prif athrawon yn rhybuddio y bydd yr unig bethau sydd ar ôl i'w torri yn cael effaith uniongyrchol a sylweddol ar blant a phobl ifanc. Mae arolwg newydd NAHT Cymru yn dangos bod y mwyafrif o ysgolion yn dweud y bydd yn rhaid iddynt ddiswyddo athrawon neu ddod â chytundebau i ben oherwydd argyfwng ariannu. Dywedodd tua 73 y cant y bydd yn rhaid iddyn nhw ddiswyddo cynorthwywyr dosbarth neu leihau eu horiau, gyda bron i hanner yr ysgolion yn dweud y byddant yn cael eu gorfodi i gwtogi ar gymorth megis cwnsela, therapi a chymorth iechyd meddwl. Ymhellach, dywedodd 56 y cant y bydd yn rhaid iddynt leihau gwariant ar ymyriadau ychwanegol wedi'u targedu ar gyfer disgyblion sydd angen cymorth ychwanegol, gan gynnwys anghenion dysgu ychwanegol. Sut bydd y Gweinidog yn sicrhau nad yw’r sefyllfa ariannol bresennol yn effeithio’n andwyol ar ddysgwyr, nac ychwaith y gweithlu yn ein hysgolion?

After a decade of austerity, schools have made all of the savings that they can, and headteachers are warning that the only things left to cut will have a direct and significant impact on children and young people. A new survey by NAHT Cymru shows that the majority of schools say that they will have to make teachers redundant or terminate contracts due to a funding crisis. Around 73 per cent said that they will have to make teaching assistants redundant or reduce their hours, with almost half of schools saying that they will be forced to cut back on support such as counselling, therapy and mental health support. Furthermore, 56 per cent said that they will have to cut expenditure on additional targeted interventions for those pupils needing additional support, including additional learning needs. How will the Minister ensure that the current financial situation will not have a detrimental impact on learners, nor on the workforce in our schools?

Wel, fel mae'r Aelod yn ei wybod, roedd gennym ni gyfle yn natganiad yr hydref yr wythnos diwethaf i weld, ar draws y Deyrnas Gyfunol, fod cyllidebau ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus yn ymateb i'r her o ran chwyddiant sydd wedi digwydd i gyllidebau yma yng Nghymru, fel ar draws y Deyrnas Gyfunol yn gyffredinol. Nid hynny welsom ni. Fe welsom ni rhyw gynnydd yn yr hyn sydd i'w ddisgwyl, ond dyw e ddim yn mynd yn agos at ateb yr her y mae ysgolion, a gwasanaethau cyhoeddus yn ehangach, yn ei hwynebu. Dyw e'n sicr ddim yn gwneud i fyny am impact chwyddiant ar gyllidebau.

Dwi wedi gweld yr hyn mae'r arolygiad gan yr NAHT yn ei ddweud; dwi wedi trafod hynny gyda nhw mewn cyfarfod, a chyfarfod ar y cyd gydag undebau eraill. Rŷn ni fel Llywodraeth yn mynd i flaenoriaethu gwasanaethau cyhoeddus. Rŷn ni'n mynd i flaenoriaethu addysg, fel rŷn ni wastad wedi gwneud. Ond mae'r sefyllfa yn un heriol iawn o ran cyllidebau. Rŷn ni wedi bod yn gweithio gydag awdurdodau lleol i'w cefnogi nhw yn eu trafodaethau gydag ysgolion i wneud y gorau o'r hyn sydd ganddyn nhw o ran arian wrth gefn ar hyn o bryd. Mae hynny, ar hyn o bryd, ar lefel uchel, uchel iawn. Ond dyw hynny ddim yn ateb cynaliadwy. Wrth gwrs, unwaith mae'r ffynhonnell honno wedi ei gwario, mae wedi ei gwario. Ond rŷn ni'n cefnogi awdurdodau i weithio gydag ysgolion ar hyn o bryd i weld pa ddefnydd gorau y gellir ei wneud er mwyn osgoi'r gwaethaf o'r hyn y mae'r Aelod yn sôn amdano.

Well, as the Member will know, we had an opportunity in last week's autumn statement to see budgets for public services, across the UK, responding to the challenge of inflation that has affected Wales and the whole of the UK generally. But that is not what we saw. We saw some increase in what we can expect, but it's nowhere near meeting the challenges that schools, and public services more broadly, face. And it certainly doesn't make up for the impact of inflation on budgets.

I have seen what the NAHT have said, and I have discussed that with them in a meeting and a joint meeting with other unions. We as a Government will prioritise public services. We will prioritise education, as we've always done. But the budgetary situation is very challenging. We have been working with local authorities to support them in their discussions with schools in making the most of what they have in reserves at the moment. Those are currently at a very, very high level, but that is not a sustainable solution. Of course, once that money has been spent, it's spent. But we are supporting local authorities in working with schools at the moment to see what best use could be made in order to avoid the worst of what the Member mentioned.

14:40

Diolch, Weinidog, ac yn amlwg wrth i'r trafodaethau yna barhau, fe fyddem ni'n ddiolchgar o'r diweddariadau, fel rydych chi'n eu rhoi, o ran y cymorth angenrheidiol sydd ei angen fel nad yw dysgwyr, nac ychwaith staff, yn cael eu heffeithio'n andwyol, cyn belled â bo modd. 

Neithiwr, cynhaliodd Rhieni dros Addysg Gymraeg gyfarfod yn Rhondda Cynon Taf. Tynnwyd sylw at achos Jenna a David o Gilfach Goch, sy'n wynebu gorfod talu am gludiant i'w mab fynychu Ysgol Llanhari yn dilyn newid polisi gan gyngor sir Pen-y-Bont ar Ogwr i beidio parhau i dalu am gludiant am ddim i'w hysgol uwchradd Gymraeg agosaf, sydd dros y ffin yn Rhondda Cynon Taf. Mae'r cyngor yn parhau i dalu i gludo disgyblion o'r un ardal i ysgol cyfrwng Saesneg yn Rhondda Cynon Taf, sef Ysgol Gymunedol Tonyrefail. Barn Rhieni dros Addysg Gymraeg yw bod hyn yn trin y Gymraeg yn llai ffafriol na'r Saesneg, ac yn amddifadu cymunedau fel Gilfach Goch o addysg Gymraeg hygyrch. 

Pa gamau sydd yn cael eu cymryd gan y Llywodraeth i unioni hyn, a sicrhau bod plant, megis mab Jenna a David, yn derbyn cludiant am ddim i'w hysgol Gymraeg agosaf?

Thank you, Minister, and as those conversations continue, we'd be grateful for updates, like those you do give, in terms of the vital support that is needed so that neither learners nor staff are detrimentally impacted, as far as possible.

Last night, Rhieni dros Addysg Gymraeg held a meeting in Rhondda Cynon Taf. They drew attention to the case of Jenna and David from Gilfach Goch, who face having to pay for transport so that their son can attend Ysgol Llanhari, following a change of policy by Bridgend council, which decided not to continue to pay for free transport to the nearest Welsh-medium secondary school, which is over the border in RCT. The council continues to pay to transport pupils from the same area to an English-medium school in RCT, namely Tonyrefail Community School. Rhieni dros Addysg Gymraeg's view is that this is an example of the Welsh language being treated less favourably than English, depriving communities such as Gilfach Goch of accessible Welsh-medium education. 

So, what steps are being taken by the Government to rectify this and to ensure that children such as Jenna and David's son receive free transport to their nearest Welsh-medium school?

Wel, diolch i'r Aelod am godi'r pwynt hwnnw. O ran y pwynt ehangach, mae'r pwynt mae hi'n ei wneud yn y cyd-destun hwn, fel yn y cwestiwn blaenorol, yn un teilwng o ran pa mor bwysig yw cludiant ar gyfer cael mynediad at addysg yn gyffredinol. Ond oherwydd y dosbarthiad daearyddol, mae'n aml yn benodol o bwysig yng nghyd-destun addysg cyfrwng Cymraeg, fel mae ei chwestiwn hi yn awgrymu.

Mae elfen o hyblygrwydd neu ddisgresiwn, os hoffech chi, ynghlwm yn y Mesur, sydd yn caniatáu i awdurdodau wneud penderfyniadau amrywiol yn y cyd-destun hwn. Beth sydd yn glir i ni yw bod yn rhaid sicrhau, gorau gallwn ni, fod y diwygiadau sy'n digwydd i'r Mesur yn mynd i'r afael â hyn. Yn y cyfamser, beth rwy'n bwriadu ei wneud yw cael trafodaethau â phob awdurdod lleol yng Nghymru ynglŷn â'u hymrwymiadau nhw yn eu cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg. A lle mae polisi gan awdurdodau—mae hyn yn digwydd mewn mwy nac un man—sydd yn cael yr effaith mae hi'n sôn amdano fe, ar y ffiniau rhwng awdurdodau, byddaf yn trafod hynny'n benodol gydag awdurdodau a byddaf yn hapus i roi diweddariad i'r Aelod ar ddiwedd y broses honno.

Well, I thank the Member for raising that point. In terms of the broader point, the point that she makes in this context, as was the case with the previous question, is quite proper in terms of how important transport is to accessing education. But because of geographical distribution, it's particularly pertinent in relation to Welsh-medium education, as her question suggests. 

There is an element of flexibility or discretion, if you like, implicit in the Measure, which allows authorities to make different decisions in this context. What is clear to me is that we must ensure, to the best of our ability, that the reforms to the Measure do tackle this issue. In the meantime, what I intend to do is to have discussions with all local authorities in Wales on their commitments in their Welsh in education strategic plans. And where authorities have a policy—and this happens in more than one area—that has the impact that she describes, on the boundaries between authorities, I will discuss that issue specifically with authorities and I would be happy to give the Member an update at the end of that process.

Y Lwfans Cynhaliaeth Addysg
Education Maintenance Allowance

3. Beth mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i gefnogi dysgwyr ôl-16 oed yn Nwyrain Caerfyrddin a Dinefwr sy'n derbyn y lwfans cynhaliaeth addysg? OQ58748

3. What is the Welsh Government doing to support post-16 learners in Carmarthen East and Dinefwr who are in receipt of education maintenance allowance? OQ58748

Mae ystod o fesurau cymorth ychwanegol ar gael i ddysgwyr ôl-16 sy'n derbyn y lwfans cynhaliaeth addysg—mesurau sy'n cael eu darparu gan Lywodraeth Cymru drwy law eu coleg neu eu hysgol. Mae'r rhain yn cynnwys teithio am ddim, neu gyfraniad at y gost, prydau am ddim, nwyddau mislif am ddim, a mynediad at gyllid caledi lle bo ar gael.

There is a range of additional support measures provided to post-16 learners in receipt of education maintenance allowance. These are measures provided by the Welsh Government through their college or school. These include free or subsidised travel, free meals, free period products, and access to hardship funding where available.

Mae'n destun balchder i ni yng Nghymru ein bod ni wedi parhau â'r lwfans cynhaliaeth addysg, sydd ddim yn wir mewn rhai mannau eraill o'r Deyrnas Unedig. Ond un peth sydd ddim wedi digwydd, wrth gwrs, fel mae'r Gweinidog yn ymwybodol, yw dŷn ni ddim wedi codi'r lwfans yn unol â chwyddiant ers iddo fe gael ei gyflwyno yn 2004. Felly, mae wedi colli gwerth real yn ystod y cyfnod yna—bron i ddau ddegawd erbyn hyn—ac, wrth gwrs, mae hynny wedi cynyddu nawr gyda chwyddiant yn cynyddu yn aruthrol yn ystod y cyfnod diwethaf yma gyda'r crisis costau byw. 

Mae Sefydliad Bevan yn amcangyfrif mai tua £45 y dylai'r lwfans fod nawr pe bai e wedi cadw yn unol â chwyddiant. Mi fyddai'r cynnydd yna yn gwneud cymaint o wahaniaeth i'r 18,000 o fyfyrwyr ar draws Cymru sydd yn derbyn y lwfans. Dwi'n gwybod bod arian yn brin, Weinidog. Pymtheng miliwn—tua—fyddai e'n costio, ond byddai e'n drawsnewidiol o ran ei effaith ar fyfyrwyr sydd ymhlith y rhai mwyaf difreintiedig sydd gyda ni yn ein gwlad.

It is a cause of great pride for us in Wales that we have continued with the EMA, which isn't true of some other parts of the United Kingdom. But one thing that hasn't happened, of course, as the Minister is aware, is that we haven't increased the allowance in line with inflation since it was introduced in 2004. So, it has lost real-terms value over that time of almost two decades, and that has accelerated now with inflation increasing at such a rate over the past few months during the cost-of-living crisis.

The Bevan Foundation estimates that the EMA would now be £45 if it had kept pace with inflation. That increase would make such a difference to the 18,000 students across Wales who receive it. I know that money is tight, Minister. It would cost around £15 million, but it would be transformative in terms of its impact on students who are amongst those most deprived in our nation. 

14:45

Wel, fel mae'r Aelod yn gwybod, ac rwy'n gwybod ei fod e'n cydnabod hyn hefyd, rydyn ni'n gwneud popeth gallwn ni i sicrhau bod yr adnoddau sydd ar gael yn cael eu darparu i gefnogi'r rheini sydd eu hangen nhw fwyaf yn ein system addysg ni. O ran yr ymrwymiad i gynnal EMA, mae hynny yn ein rhaglen lywodraethu ni. Rydym ni yn falch ein bod ni wedi parhau â hynny, fel mae'r Alban wedi gwneud hefyd, fel mae Gogledd Iwerddon wedi gwneud, ond ddim Lloegr. Mae'r lefel sydd gyda ni yma, o ran tâl, yr un lefel ag sydd gan y Llywodraeth yn yr Alban ac yng Ngogledd Iwerddon hefyd. Beth rydym ni wedi ceisio gwneud yw sicrhau bod cyrhaeddiad yr EMA yn cynyddu. Felly, rydym ni wedi diwygio'r system fel ein bod ni'n gallu ehangu'r cyfnod o daliadau backdated sydd ar gael i ddysgwyr unigol, ac rwyf wedi dwyn hynny i sylw colegau fel eu bod nhw'n mynd ati i hysbysu pobl o hynny, a hefyd, lle mae amgylchiadau arbennig gan ddysgwyr unigol, fod y rheini'n cael eu cymryd mewn i ystyriaeth wrth gynnig y taliadau hwy yna. Rydym ni hefyd, wrth gwrs, mewn maes arall, wedi ehangu prydau bwyd am ddim yn ystod gwyliau colegau ac, fel gwnes i sôn wrth Jenny Rathbone jest nawr, wedi ehangu'r arian sydd ar gael yn y financial contingency fund. Mae'r rhain ymhlith rhai o'r ymyraethau rydym ni'n eu gwneud i gefnogi dysgwyr unigol sydd angen y mwyaf o gefnogaeth mewn addysg bellach.

O ran y costau mae'r Aelod yn sôn amdanynt, fel mae'n digwydd, oherwydd chwyddiant, ers adroddiad Sefydliad Bevan, mae'r ffigwr, efallai, nawr yn agosach i ryw £54 er mwyn cynnal ei werth o ran chwyddiant. Felly, mae'r ffigwr o £15 miliwn hyd yn oed yn fwy erbyn hyn, ac rwy'n gwybod bydd e'n deall, heb gyllid ychwanegol, sydd ddim wedi dod i law, yr unig ffordd i dalu am hyn yw wrth edrych ar rai o'r ymyriadau blaengar eraill rydym ni yn eu gwneud fel Llywodraeth yn y rhaglen lywodraethu yn gyffredinol, yn y cytundeb cydweithio. Felly, mae'r heriau yma yn rhai real, ond byddwn ni'n gwneud popeth gallwn ni o fewn y gyllideb sydd gyda ni. 

Well, as the Member knows, and acknowledges, we do everything we can to ensure that the resources available are provided to help those who need them most in our education system. In terms of the commitment to maintain the EMA, that's part of our programme for government. And I'm proud that we have continued with that, as Scotland and Northern Ireland have done, but that's not the case in England. The level we have here in Wales is the same level as that of the Scottish and Northern Irish Governments. What we have endeavoured to do is to ensure that the reach of the EMA is enhanced. So, we've reformed the system, in order to expand the backdated payments available to individuals learners, and we've drawn that to the attention of colleges, so that they can inform their students of that, and, where there are particular circumstances for individual learners, those are taken into account in providing those enhanced payments. Also, in another area, we have expanded free school meals during school and college holidays and, as I mentioned to Jenny Rathbone a few moments ago, we've enhanced the funding available in the financial contingency fund. These are just some of our interventions in support of those individual learners who need most support in FE. 

In terms of the costs the Member mentioned, as it happens, because of inflation, since the Bevan Foundation report, the figure could now be closer to some £54 in order to maintain value in line with inflation. So, the figure of £15 million is even greater now, and I know he will accept that, without additional funding, which hasn't come to hand, the only way to pay for that is to look at the other innovative interventions that we have in place as part of our programme for government and through the co-operation agreement too. So, these challenges are very real, but we will do everything we can within the budget that we have. 

I'm grateful to be able to follow the Member's line of questioning with regard to EMA. Eighteen thousand, six hundred and fifty students accessed EMA support in the year 2020-21. As someone who was eligible for EMA as well, I know there are complexities in understanding how students are able to access this and which students are eligible, and, indeed, in talking to the Senedd research department in compiling this supplementary question, that complexity in finding out an accurate take-up number of those who are eligible for EMA and taking it up, and those, therefore, not taking it up, was hard to distinguish. Therefore, can I ask what the Minister and his Government are doing to ensure that all those who are eligible for EMA are able to access the support? 

Rwy'n ddiolchgar fy mod yn gallu dilyn cyfeiriad cwestiynau'r Aelod mewn perthynas â'r lwfans cynhaliaeth addysg. Cafodd 18,650 o fyfyrwyr gymorth y lwfans cynhaliaeth addysg yn y flwyddyn 2020-21. Fel rhywun a oedd yn gymwys i gael y lwfans hefyd, rwy'n gwybod bod deall sut y gall myfyrwyr gael mynediad ato a pha fyfyrwyr sy'n gymwys yn gymhleth, ac yn wir, wrth siarad ag adran ymchwil y Senedd ar gyfer llunio'r cwestiwn atodol hwn, mae'n gymhleth canfod nifer cywir y rhai sy'n gymwys i gael lwfans cynhaliaeth addysg ac sy'n manteisio arno, a'r rheini, felly, nad ydynt yn manteisio arno. Felly, a gaf fi ofyn beth y mae'r Gweinidog a'i Lywodraeth yn ei wneud i sicrhau bod pawb sy'n gymwys i gael lwfans cynhaliaeth addysg yn gallu cael y cymorth? 

As I was saying to Adam Price earlier—in response to Adam Price—although we've not been able to increase the value of it, we have been able to maximise the current offer. So, we've expanded the eligible cohort to include some of those most vulnerable young people in Wales, including some who are impacted by Brexit, family members of those with protected immigration status, for example, and, more recently, the expansion to include young people fleeing the war in Ukraine. So, we are looking always at ways in which we can make sure that the reach of the EMA, at its current level at least, is extended. We continue to allow learners to benefit from an extended period, as I was saying, of backdated EMA payments. We recently issued a notice to all schools and colleges reminding them of the mechanism by which that works, and highlighting the discretion in the scheme for learners with particular extenuating circumstances—caring responsibilities, for example—to make sure they are not disadvantaged in being able to access EMA. All young people can apply for EMA at any point in the academic year. Sometimes that isn't known; people aren't aware of that. And, where their family circumstances change, which may result in a drop in income, we encourage young people to apply for EMA with a current-year income assessment. So, we will continue to do everything we can as a Government, and I know that colleges are doing whatever they can to draw attention to the existing scheme to make sure the uptake is as great as it can be. 

Fel roeddwn i'n dweud wrth Adam Price yn gynharach—mewn ymateb i Adam Price—er nad ydym wedi gallu cynyddu gwerth y peth, rydym wedi gallu sicrhau bod y cynnig presennol cystal ag y gall fod. Felly, rydym wedi ehangu'r garfan gymwys i gynnwys rhai o'r bobl ifanc fwyaf bregus yng Nghymru, gan gynnwys rhai yr effeithiwyd arnynt gan Brexit, aelodau o deuluoedd y rhai sydd â statws mewnfudo gwarchodedig, er enghraifft, ac yn fwy diweddar, yr ehangu i gynnwys pobl ifanc sy'n ffoi o'r rhyfel yn Wcráin. Felly, rydym yn edrych bob amser ar ffyrdd y gallwn wneud yn siŵr fod cyrhaeddiad y lwfans cynhaliaeth addysg, ar ei lefel bresennol o leiaf, yn cael ei ymestyn. Fel roeddwn i'n dweud, rydym yn parhau i ganiatáu i ddysgwyr elwa o gyfnod estynedig o daliadau lwfans cynhaliaeth addysg wedi'u hôl-ddyddio. Yn ddiweddar, gwnaethom gyhoeddi hysbysiad i bob ysgol a choleg yn eu hatgoffa o'r ffordd y mae hynny'n gweithio, ac yn tynnu sylw at y disgresiwn yn y cynllun ar gyfer dysgwyr mewn amgylchiadau penodol—cyfrifoldebau gofalu, er enghraifft—i sicrhau nad ydynt dan anfantais o ran eu gallu i gael lwfans cynhaliaeth addysg. Gall pob unigolyn ifanc wneud cais am lwfans cynhaliaeth addysg ar unrhyw adeg yn y flwyddyn academaidd. Weithiau nid yw hynny'n hysbys; nid yw pobl yn ymwybodol o hynny. A lle mae eu hamgylchiadau teuluol yn newid, a allai arwain at ostyngiad mewn incwm, rydym yn annog pobl ifanc i wneud cais am lwfans cynhaliaeth addysg gydag asesiad incwm o'r flwyddyn gyfredol. Felly, byddwn yn parhau i wneud popeth yn ein gallu fel Llywodraeth, ac rwy'n gwybod bod colegau'n gwneud beth bynnag a allant i dynnu sylw at y cynllun presennol i wneud yn siŵr fod y nifer sy'n manteisio arno mor fawr ag y gall fod. 

14:50
Effaith Amddifadedd ar Addysg
The Effect of Deprivation on Education

4. Sut fydd cyflwyno'r cwricwlwm newydd yn mynd i'r afael ag effaith amddifadedd ar addysg? OQ58753

4. How will the roll-out of the new curriculum address the effect of deprivation on education? OQ58753

Curriculum for Wales provides a rich and broad curriculum for every child, ensuring that every child develops the knowledge, skills and experiences that will enable them to progress to their full potential, regardless of their background. It treats every child as an individual, with different strengths and needs.

Mae'r Cwricwlwm i Gymru yn darparu cwricwlwm cyfoethog ac eang i bob plentyn, gan sicrhau bod pob plentyn yn datblygu'r wybodaeth, y sgiliau a'r profiadau a fydd yn ei alluogi i symud ymlaen i'w lawn botensial, beth bynnag fo'i gefndir. Mae'n trin pob plentyn fel unigolyn, gyda chryfderau ac anghenion gwahanol.

[Inaudible.]—million pounds in this financial year in community-focused schools, given they build partnerships with families, communities and a range of organisations, and provide opportunities to pupils who would not otherwise benefit from them. In Newport East, Maindee Primary School is a fantastic example of a community school. It is based in one of the most deprived parts of Newport. It's multi-cultural, with quite a significant south Asian and Roma population. They have partnered with numerous third sector organisations, such as the Community Youth Project, Iqra Mosque, Positive Futures, G-Expressions, and Urban Circle, and all of these organisations are really enhancing the pupil experience and improving outcomes. Anna and Martine, staff members at Maindee, volunteer for FoodCycle, which cooks and serves hot meals to families of Maindee Primary School. It's really special, Minister, to see staff members giving up their personal time, given the pressures they have, to give back to the community they serve, and this undoubtedly reflects positively in the classroom. Maindee primary is also a DAF registered school, assisting families of their pupils in their discretionary assistance fund applications. Minister, schools like Maindee primary offer a beacon of hope to struggling, more vulnerable families with this holistic and community approach to education. What more can Welsh Government do to ensure all our schools in Wales are community focused, like Maindee primary, how can this be linked into the roll-out of the new curriculum, and will you visit to see first-hand, Minister?

[Anghlywadwy.]—miliwn o bunnoedd yn y flwyddyn ariannol hon mewn ysgolion sy'n canolbwyntio ar y gymuned, o gofio eu bod yn adeiladu partneriaethau gyda theuluoedd, cymunedau ac amrywiaeth o sefydliadau, ac yn darparu cyfleoedd i ddisgyblion na fyddai'n elwa arnynt fel arall. Yn Nwyrain Casnewydd, mae Ysgol Gynradd Maendy yn enghraifft wych o ysgol gymunedol. Fe'i lleolir yn un o rannau mwyaf difreintiedig Casnewydd. Mae'n aml-ddiwylliannol, gyda phoblogaeth eithaf sylweddol o blant o gefndir Roma a de Asiaidd. Maent wedi partneru gyda nifer o sefydliadau trydydd sector, megis y Prosiect Ieuenctid Cymunedol, Mosg Iqra, Positive Futures, G-Expressions, ac Urban Circle, ac mae'r holl sefydliadau hyn yn sicr yn gwella profiad disgyblion a gwella canlyniadau. Mae Anna a Martine, aelodau o staff Maendy, yn gwirfoddoli i FoodCycle, sy'n coginio ac yn gweini prydau poeth i deuluoedd Ysgol Gynradd Maendy. Weinidog, mae'n wirioneddol ardderchog gweld aelodau staff yn rhoi eu hamser eu hunain, o ystyried y pwysau sydd arnynt, i roi yn ôl i'r gymuned y maent yn ei gwasanaethu, ac mae hyn heb os yn cael effaith gadarnhaol yn yr ystafell ddosbarth. Mae Ysgol Gynradd Maendy hefyd yn ysgol gofrestredig gyda'r gronfa cymorth dewisol, sy'n cynorthwyo teuluoedd eu disgyblion gyda'u ceisiadau i'r gronfa cymorth dewisol. Weinidog, mae ysgolion fel Ysgol Gynradd Maendy yn cynnig gobaith i deuluoedd bregus sy'n ei chael hi'n anodd gyda'r ymagwedd gyfannol a chymunedol hon tuag at addysg. Beth arall y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i sicrhau bod ein holl ysgolion yng Nghymru yn canolbwyntio ar y gymuned, fel Ysgol Gynradd Maendy, sut y gellir cysylltu hyn â chyflwyno'r cwricwlwm newydd, ac a wnewch chi ymweld â'r ysgol ichi allu gweld drosoch eich hun, Weinidog?

'Beacon of hope' is exactly the right phrase in John Griffiths's question. I'm aware of the work that Maindee primary do. I've met some of the staff, and I would be delighted to visit the school to see at first hand the fantastic work that I know they do. The kind of work that the school does is exactly the sort of work that we want to see more and more schools in Wales supported to do. We want all schools in Wales to be community-focused school. That will look differently in different schools and in different communities, but, at its heart, it's about building a strong partnership with families, responding to their community, and collaborating with other services. I think the curriculum, with its focus on reflecting cynefin and the cluster working and the working to reflect the community of the school, provides a really good underpinning for this ambition that we have. 

Schools have a critical role in enabling our young people to become ambitious, enterprising and ethical—all those qualities and characteristics that are at the heart of the new curriculum. The school is fundamental in that, but also young people are obviously very influenced by their home environment and the wider community as well. That is why working collaboratively, in the way John Griffiths was just describing the work at Maindee primary, that collaborative working, is so important.

I would just say that, last week, we published guidance on community-focused schools. It explains what a community-focused school is and why we believe that that approach is the best approach to support our children and young people. It was developed—and I thank all those who worked with us in relation to it—by Estyn, the National Academy for Educational Leadership, the consortia, local authorities, third sector organisations and others. So, that's now published. We will follow that up with a programme of professional learning to support heads and teachers in that journey. Crucial to this is multi-agency engagement, and we'll be publishing some supplementary guidance on how best to deliver that as well to reach our goal and to reflect the kind of fantastic work that John Griffiths was highlighting in his question.

'Cynnig gobaith' yw'r union ymadrodd cywir yng nghwestiwn John Griffiths. Rwy'n ymwybodol o'r gwaith y mae Ysgol Gynradd Maendy yn ei wneud. Rwyf wedi cyfarfod â rhai o'r staff, a byddwn yn falch iawn o ymweld â'r ysgol i weld drosof fy hun y gwaith gwych y gwn eu bod yn ei wneud. Y math o waith y mae'r ysgol yn ei wneud yw'r union fath o waith rydym am weld mwy a mwy o ysgolion yng Nghymru'n cael eu cefnogi i'w wneud. Rydym am i bob ysgol yng Nghymru fod yn ysgol â phwyslais ar y gymuned. Bydd hynny'n edrych yn wahanol mewn ysgolion gwahanol ac mewn cymunedau gwahanol, ond mae'n ymwneud yn sylfaenol ag adeiladu partneriaeth gref gyda theuluoedd, ymateb i'w cymuned, a chydweithio â gwasanaethau eraill. Rwy'n credu bod y cwricwlwm, gyda'i ffocws ar adlewyrchu cynefin a gwaith clwstwr a gwaith i adlewyrchu cymuned yr ysgol, yn rhoi sylfaen dda iawn i'r uchelgais sydd gennym. 

Mae gan ysgolion rôl hanfodol yn galluogi ein pobl ifanc i fod yn uchelgeisiol, yn fentrus ac yn foesegol—yr holl rinweddau a nodweddion sy'n ganolog i'r cwricwlwm newydd. Mae'r ysgol yn sylfaenol yn hynny, ond hefyd wrth gwrs, mae dylanwad amgylchedd eu cartref a'r gymuned ehangach yn dylanwadu'n fawr ar bobl ifanc. Dyna pam y mae gweithio ar y cyd, yn y ffordd roedd John Griffiths yn disgrifio'r gwaith yn Ysgol Gynradd Maendy, y cydweithio hwnnw, mor bwysig.

Hoffwn ddweud ein bod wedi cyhoeddi canllawiau yr wythnos diwethaf ar ysgolion sy'n canolbwyntio ar y gymuned. Maent yn esbonio beth yw ysgol sy'n canolbwyntio ar y gymuned a pham ein bod yn credu mai'r dull hwnnw yw'r dull gorau o gefnogi ein plant a'n pobl ifanc. Datblygwyd y canllawiau—a diolch i bawb a weithiodd gyda ni mewn perthynas â hwy—gan Estyn, yr Academi Genedlaethol ar gyfer Arweinyddiaeth Addysgol, y consortia, awdurdodau lleol, sefydliadau'r trydydd sector ac eraill. Felly, mae'r rheini bellach wedi eu cyhoeddi. I ddilyn hynny, bydd gennym raglen o ddysgu proffesiynol i gefnogi penaethiaid ac athrawon ar y daith honno. Yn allweddol i hyn mae ymgysylltiad amlasiantaethol, a byddwn yn cyhoeddi canllawiau atodol ar y ffordd orau o gyflawni hynny hefyd i gyrraedd ein nod ac i adlewyrchu'r math o waith gwych roedd John Griffiths yn tynnu sylw ato yn ei gwestiwn.

We know that there's a clear correlation between poor academic performance and persistent deprivation. The Education Policy Institute said, and I quote:

'Persistently disadvantaged pupils experienced still larger disadvantage gaps, with those in England suffering a persistent disadvantage gap of 23 months and those in Wales experiencing 29 months. With little sign of these persistent disadvantage gaps closing...improving educational outcomes for the persistently disadvantaged should be prioritised by policymakers.'

While it's clear Welsh pupils in deprived areas suffer from a greater deprivation gap than their peers elsewhere in the UK, more needs to be done to ensure that the Welsh Government narrows this gap. So, how does the Minister's new curriculum address the gap that Welsh students face? And what steps is the Minister taking to heed this advice and ensure that gap is narrowed here in Wales?

Rydym yn gwybod bod cydberthynas glir rhwng perfformiad academaidd gwael ac amddifadedd parhaus. Dywedodd y Sefydliad Polisi Addysg, ac rwy'n dyfynnu:

'Roedd disgyblion dan anfantais barhaus yn profi bylchau anfantais mwy eto, gyda'r rhai yn Lloegr yn dioddef bwlch anfantais parhaus o 23 mis a'r rhai yng Nghymru'n profi bwlch o 29 mis. Heb fawr o arwydd y bydd y bylchau anfantais parhaus hyn yn cau... dylai llunwyr polisïau roi blaenoriaeth i wella canlyniadau disgyblion dan anfantais barhaus.'

Tra bo'n glir fod disgyblion Cymru mewn ardaloedd difreintiedig yn dioddef bwlch amddifadedd mwy na'u cyfoedion mewn rhannau eraill o'r DU, mae angen gwneud mwy i sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn lleihau'r bwlch hwn. Felly, sut mae cwricwlwm newydd y Gweinidog yn mynd i'r afael â'r bwlch y mae myfyrwyr Cymru'n ei wynebu? A pha gamau y mae'r Gweinidog yn eu cymryd i wrando ar y cyngor hwn a sicrhau bod y bwlch yn lleihau yma yng Nghymru?

14:55

Well, the report to which the Member refers was published following the statement that I made in the Senedd, I think, from memory—but somebody may correct me—back in March, and the speech that I then made to the Bevan Foundation in June, I believe, which sets out a full programme of interventions from early years to life-long learning to address some of the challenges that were confirmed to us in the report that he refers to. The curriculum has an important part to play in that. I think it will help us to meet the needs of disadvantaged and vulnerable learners, and that's been an important consideration in how it's been designed. Embedding that equity in schools is, obviously, critical, and I think that because the curriculum takes the learner where they find the learner, it enables us to provide bespoke learner journeys, if you like, which can better help us support the most disadvantaged pupils.

But he will recall, perhaps, if he's had a chance to remind himself of that statement and that speech, the wide range of steps that we've been working on. Some of them are to support schools to employ the kind of teachers that they need to best develop strategies to help those pupils that need most support. Some of it is around peer-to-peer support for school leaders. I'm about to announce some initiatives in that area. Some of it is about quite challenging discussions that we need to have around how we approach setting in schools. So, we're going to undertake a piece of research on that. That happens quite extensively in Wales. I think we need a discussion about whether that is the right approach in all circumstances. Some of it is about interventions around literacy and reading, which he will know, from reading that report, have been a particular challenge over the course of the last two years of COVID, for example. And, on the point I was making at the very start in relation to the effective use of school-based funding where that targets deprivation—so, in Wales, that's the pupil development fund—we are working with Bangor University at the moment to understand what works effectively, where it works effectively, and for the outcome of that review to be available to all heads so they can best use that funding.

But there's a wide range of steps that are already under way. I will be reporting to the Senedd with an update on that, I think in the new year. But the crucial thing is I think no one intervention is going to be able to address the issue; it's a range of interventions. And I would also say—and I think I'm right in saying the report acknowledged this—deprivation in society is not something that a school can entirely mitigate on its own. That's part of a broader strategy, but there is work that schools can do, and that work is part of that broader plan. It's under way and, as I say, I'd be very happy to give a more detailed update on that work in the new year.

Wel, cyhoeddwyd yr adroddiad y cyfeiria'r Aelod ato yn dilyn y datganiad a wneuthum yn y Senedd, os cofiaf yn iawn—ond gallwch fy nghywiro—yn ôl ym mis Mawrth, a'r araith a wneuthum wedyn i Sefydliad Bevan ym mis Mehefin, rwy'n credu, sy'n nodi rhaglen lawn o ymyriadau o'r blynyddoedd cynnar i ddysgu gydol oes i fynd i'r afael â rhai o'r heriau a gadarnhawyd i ni yn yr adroddiad y cyfeiria ato. Mae gan y cwricwlwm ran bwysig i'w chwarae yn hynny. Rwy'n credu y bydd yn ein helpu i ddiwallu anghenion dysgwyr difreintiedig a bregus, ac mae honno wedi bod yn ystyriaeth bwysig yn y ffordd y cafodd ei lunio. Mae gwreiddio'r tegwch hwnnw mewn ysgolion yn allweddol wrth gwrs, ac oherwydd bod y cwricwlwm yn mynd â'r dysgwr lle dônt o hyd i'r dysgwr, mae'n ein galluogi i ddarparu llwybrau pwrpasol, os mynnwch chi, i ddysgwyr a all ein helpu i gefnogi'r disgyblion mwyaf difreintiedig yn well.

Ond fe fydd yn cofio, efallai, os yw wedi cael cyfle i atgoffa ei hun ynglŷn â'r datganiad hwnnw a'r araith honno, yr ystod eang o gamau rydym wedi bod yn gweithio arnynt. Mae rhai ohonynt ar gyfer cefnogi ysgolion i gyflogi'r math o athrawon sydd eu hangen arnynt i ddatblygu strategaethau yn y ffordd orau i helpu'r disgyblion sydd angen fwyaf o gefnogaeth. Mae peth ohono'n ymwneud â chefnogaeth gan gymheiriaid i arweinwyr ysgolion. Rwyf ar fin cyhoeddi rhai cynlluniau yn y maes hwnnw. Mae peth ohono'n ymwneud â thrafodaethau eithaf heriol y mae angen inni eu cael ynglŷn â sut yr awn ati i setio mewn ysgolion. Felly, rydym yn mynd i wneud ymchwil ar hynny. Mae hynny'n digwydd yn eithaf helaeth yng Nghymru. Rwy'n credu bod angen trafodaeth i weld ai dyna'r dull cywir ym mhob amgylchiad. Mae peth ohono'n ymwneud ag ymyriadau llythrennedd a darllen y bydd yn gwybod o ddarllen yr adroddiad eu bod wedi bod yn her arbennig dros y ddwy flynedd ddiwethaf o COVID er enghraifft. Ac ar y pwynt roeddwn yn ei wneud ar y dechrau mewn perthynas â defnydd effeithiol o gyllid ysgolion sy'n targedu amddifadedd—felly, yng Nghymru, y gronfa datblygu disgyblion—rydym yn gweithio gyda Phrifysgol Bangor ar hyn o bryd i ddeall beth sy'n gweithio'n effeithiol, lle mae'n gweithio'n effeithiol, ac i ganlyniad yr adolygiad fod ar gael i bob pennaeth fel y gallant wneud y defnydd gorau o'r cyllid hwnnw.

Ond ceir ystod eang o gamau sydd eisoes ar y gweill. Byddaf yn adrodd i'r Senedd gyda diweddariad ar hynny, yn y flwyddyn newydd rwy'n credu. Ond y peth hollbwysig yw fy mod o'r farn nad oes unrhyw ymyrraeth unigol yn mynd i allu mynd i'r afael â'r mater; mae'n galw am ystod o ymyriadau. A hoffwn ddweud hefyd—ac rwy'n credu fy mod yn iawn i ddweud bod yr adroddiad wedi cydnabod hyn—nid yw amddifadedd yn y gymdeithas yn rhywbeth y gall ysgol ei liniaru'n llwyr ar ei phen ei hun. Mae hynny'n rhan o strategaeth ehangach, ond mae yna waith y gall ysgolion ei wneud, ac mae'r gwaith hwnnw'n rhan o'r cynllun ehangach. Mae ar y gweill ac fel rwy'n dweud, byddaf yn falch iawn o roi diweddariad manylach ar y gwaith hwnnw yn y flwyddyn newydd.

Hyfforddiant ym Maes Gofal Cymdeithasol
Social Care Training

5. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol a sefydliadau addysg bellach ac addysg uwch ynglŷn â datblygu hyfforddiant ar gyfer gweithwyr proffesiynol ym maes gofal cymdeithasol? OQ58738

5. What discussions has the Minister had with the Minister for Health and Social Services and further and higher education institutions about developing training for social care professionals? OQ58738

I have regular discussions with ministerial colleagues about education, training and development and their portfolios.

Rwy'n cael trafodaethau rheolaidd gyda chyd-Weinidogion ynglŷn ag addysg, hyfforddiant a datblygu a'u portffolios.

Minister, we know that having the right number of qualified and well-supported professionals in the health and social care sector is vital for the delivery of high-quality services. Our higher and further education colleges are key to ensuring we can attract, inspire and train people in the range of health and care disciplines we need. They do a superb job. Looking specifically at further education, what more can we do to actually promote a career in care to those young people who are the workforce of the future?

Weinidog, rydym yn gwybod bod cael y nifer cywir o weithwyr proffesiynol cymwys wedi eu cefnogi'n dda yn y sector iechyd a gofal cymdeithasol yn hanfodol ar gyfer darparu gwasanaethau o ansawdd uchel. Mae ein colegau addysg uwch ac addysg bellach yn allweddol i sicrhau y gallwn ddenu, ysbrydoli a hyfforddi pobl yn yr ystod o ddisgyblaethau iechyd a gofal sydd eu hangen arnom. Maent yn gwneud gwaith gwych. O edrych yn benodol ar addysg bellach, beth arall y gallwn ei wneud i hyrwyddo gyrfa mewn gofal i'r bobl ifanc a fydd yn weithlu'r dyfodol?

That's a really important question—thank you to Altaf Hussain for raising it. There's a huge amount of work under way to ensure that social care workers across the sector in Wales can receive the training that they need to do their jobs well, and that that is promoted to people as a career path. Social Care Wales, as the regulator, the body with responsibility for workforce development, works with higher education institutions, FE institutions and others on a range of matters in relation to education and training, but qualifications obviously are key to the registration of the social care workforce, which is an important part of our professionalisation agenda for the sector. We continue to provide significant funds to the social care sector for training and development, through the social care workforce development programme with Social Care Wales. You will also know, I think, that Qualifications Wales has also recently established a sector qualification group to examine health, social care and childcare in particular, to seek and to receive feedback around any gaps in provision, resolving any issues relating to the post-16 qualification, so that we can make sure that that is an attractive and popular route for young people looking at a profession in the care sector as an option, so that it's popular for them to take up.

Dyna gwestiwn pwysig iawn—diolch i Altaf Hussain am ei godi. Mae gwaith aruthrol ar y gweill i sicrhau bod gweithwyr gofal cymdeithasol ar draws y sector yng Nghymru yn gallu cael yr hyfforddiant sydd ei angen arnynt i wneud eu gwaith yn dda, a bod hynny'n cael ei hyrwyddo i bobl fel llwybr gyrfa. Mae Gofal Cymdeithasol Cymru, fel y rheoleiddiwr, y corff sydd â chyfrifoldeb dros ddatblygu'r gweithlu, yn gweithio gyda sefydliadau addysg uwch, sefydliadau addysg bellach ac eraill ar ystod o faterion sy'n gysylltiedig ag addysg a hyfforddiant, ond yn amlwg mae cymwysterau'n allweddol ar gyfer cofrestru'r gweithlu gofal cymdeithasol, sy'n rhan bwysig o'n hagenda broffesiynoli ar gyfer y sector. Rydym yn parhau i ddarparu cronfeydd sylweddol i'r sector gofal cymdeithasol ar gyfer hyfforddiant a datblygu, drwy raglen datblygu'r gweithlu gofal cymdeithasol gyda Gofal Cymdeithasol Cymru. Rwy'n credu y byddwch yn gwybod bod Cymwysterau Cymru hefyd wedi sefydlu grŵp cymwysterau sector yn ddiweddar i archwilio iechyd, gofal cymdeithasol a gofal plant yn benodol, i gael adborth ar unrhyw fylchau yn y ddarpariaeth, i ddatrys unrhyw faterion sy'n ymwneud â'r cymhwyster ôl-16, er mwyn inni wneud yn siŵr fod hwnnw'n llwybr deniadol a phoblogaidd i bobl ifanc sy'n edrych ar broffesiwn yn y sector gofal fel opsiwn, fel ei fod yn boblogaidd iddynt ei ddilyn.

15:00
Niwed Ar-lein
Online Harm

6. Sut fydd cwricwlwm newydd Cymru yn helpu pobl ifanc i adnabod niwed ar-lein ac amddiffyn eu hunain rhagddo? OQ58755

6. How will the new Curriculum for Wales help young people to better identify, and protect themselves from, online harm? OQ58755

Keeping safe online is critical to our children's physical and mental health. That's why digital competence is a mandatory cross-curricular skill and the health and well-being area has a focus on developing safe behaviour online. It's also a clear focus of the relationships and sexuality education code.

Mae cadw'n ddiogel ar-lein yn hanfodol i iechyd corfforol a meddyliol ein plant. Dyna pam y mae cymhwysedd digidol yn sgìl trawsgwricwlaidd gorfodol a dyna pam fod gan y maes iechyd a llesiant ffocws ar ddatblygu ymddygiad diogel ar-lein. Mae hefyd yn ffocws amlwg i'r cod addysg cydberthynas a rhywioldeb.

Thank you, Minister, for your response. Minister, a Youth Endowment Fund report highlighted some concerning statistics: over the past 12 months alone, some 54 per cent of children and young people in Wales had experienced or had seen some form of online violence on social media. This has had a profound effect on not only the mental health and well-being of these young people, but their education and wider lives too. In Wales, 57 per cent had changed their behaviour and a tenth had missed school because of online violence. These numbers also help to back up many of the observations made by the Children, Young People and Education Committee in their report on pupil absence from school, which said that learners' mental health is a key factor in them missing school. The new curriculum is a welcome step in helping young people to better understand some of these issues, and the health and well-being area of learning and experience has the potential to be an important vehicle to introduce such issues in education settings. Minister, how is the Government working with schools to ensure that teachers and other education professionals are equipped with the skills they need to effectively discuss these difficult but important topics with young people? Does the Government have plans to help schools to better engage with parents and guardians so that they too are able to support children to identify and protect themselves from online harm?

Diolch am eich ymateb, Weinidog. Mae adroddiad gan y Gronfa Gwaddol Ieuenctid wedi tynnu sylw at ystadegau sy'n peri pryder: dros y 12 mis diwethaf yn unig, mae tua 54 y cant o blant a phobl ifanc Cymru wedi profi neu wedi gweld rhyw fath o drais ar-lein ar y cyfryngau cymdeithasol. Mae hyn wedi cael effaith ddwys ar iechyd meddwl a llesiant y bobl ifanc hyn yn ogystal â'u haddysg a'u bywydau ehangach hefyd. Yng Nghymru, mae 57 y cant wedi newid eu hymddygiad ac un o bob deg wedi colli ysgol oherwydd trais ar-lein. Mae'r niferoedd hyn hefyd yn helpu i gefnogi llawer o'r arsylwadau a wnaed gan y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yn eu hadroddiad ar absenoldeb disgyblion o'r ysgol, a ddywedodd fod iechyd meddwl dysgwyr yn ffactor allweddol yn eu habsenoldeb o'r ysgol. Mae'r cwricwlwm newydd yn gam i'w groesawu i helpu pobl ifanc i ddeall rhai o'r materion hyn yn well, ac mae gan y maes dysgu a phrofiad iechyd a llesiant botensial i fod yn gyfrwng pwysig i gyflwyno materion o'r fath mewn lleoliadau addysg. Weinidog, sut mae'r Llywodraeth yn gweithio gydag ysgolion i sicrhau bod athrawon a gweithwyr addysg proffesiynol eraill yn cael y sgiliau sydd eu hangen arnynt i drafod y pynciau anodd ond pwysig hyn yn effeithiol gyda phobl ifanc? A oes gan y Llywodraeth gynlluniau i helpu ysgolion i ymgysylltu'n well â rhieni a gwarcheidwaid fel eu bod hwy hefyd yn gallu cefnogi plant i adnabod niwed ar-lein a diogelu eu hunain rhagddo?

I thank Peter Fox for raising this and for the way in which he's raised it. It's a very profound challenge, isn't it, and a challenge that many of us who are—considerably, in my case, at least—beyond school years find it hard to understand the scale of, really. But it is a very significant issue, and as Peter Fox was saying, the evidence given to the CYPE committee is very vivid in the scale of the challenge that young people face.

You mentioned the health and well-being area of learning in the curriculum, and that is fundamental to how we can teach young people to develop safe behaviours in relation to the online world. In many ways, so many aspects of our lives are now entwined with using technology that teaching that digital literacy and resilience is absolutely fundamental.

We have a dedicated single area on Hwb, the learning platform, called 'Keeping safe online', which provides learners but also, in the way that his question was asking about, families, practitioners, professionals and governors with a range of resources. That's where we make sure that all our resources in this area are hosted. Some of them have been developed specifically as a consequence of the work that we've been doing in relation to peer-on-peer sexual harassment in school. There are broader resources there as well, and that is about enhancing digital resilience across the life of the school generally, including obviously online safety but also cyber security and data protection. All of those aspects can have a significant impact, can't they, on the lives of young people.

Also, just to say, keeping children safe obviously is a part of the RSE code, and online safety in that context, dealing with issues around online bullying, for example. All of those are included in the code at a developmentally appropriate phase, handled in a sensitive way, and we will continue to invest in professional learning and support for teachers so that they have the best available resources for teaching young people in this area. 

Diolch i Peter Fox am godi hyn ac am y ffordd y mae wedi'i godi. Mae'n her ddwys iawn, onid yw, ac mae llawer ohonom sydd wedi hen adael yr ysgol—ers amser hir yn fy achos i, o leiaf—yn ei chael hi'n anodd deall graddfa'r her mewn gwirionedd. Ond mae'n broblem fawr iawn, ac fel roedd Peter Fox yn dweud, mae'r dystiolaeth a roddwyd i'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yn glir iawn o ran maint yr her y mae pobl ifanc yn ei hwynebu.

Fe wnaethoch grybwyll y maes dysgu iechyd a llesiant yn y cwricwlwm, ac mae hwnnw'n hanfodol i sut y gallwn ddysgu pobl ifanc i ddatblygu ymddygiadau diogel mewn perthynas â'r byd ar-lein. Mewn sawl ffordd, mae cymaint o agweddau ar ein bywydau bellach yn gysylltiedig â defnyddio technoleg fel bod dysgu llythrennedd a gwytnwch digidol yn gwbl hanfodol.

Mae gennym ardal bwrpasol ar Hwb, y platfform dysgu, o'r enw 'Cadw'n ddiogel ar-lein', sy'n darparu ystod o adnoddau i ddysgwyr ond hefyd, yn y ffordd roedd ei gwestiwn yn holi yn ei gylch, i deuluoedd, ymarferwyr, gweithwyr proffesiynol a llywodraethwyr. Dyna lle y gwnawn yn siŵr fod ein holl adnoddau yn y maes yn cael eu cynnwys. Mae rhai ohonynt wedi'u datblygu'n benodol o ganlyniad i'r gwaith y buom yn ei wneud mewn perthynas ag aflonyddu'n rhywiol ar gyfoedion yn yr ysgol. Mae adnoddau ehangach yno hefyd, ac mae hynny'n ymwneud â gwella gwytnwch digidol ar draws bywyd yr ysgol yn gyffredinol, gan gynnwys diogelwch ar-lein yn amlwg ond hefyd diogelwch seiber a diogelu data. Mae'r holl agweddau hynny'n gallu cael effaith sylweddol, oni allant, ar fywydau pobl ifanc.

Hefyd, hoffwn ddweud bod cadw plant yn ddiogel yn amlwg yn rhan o'r cod addysg cydberthynas a rhywioldeb, a diogelwch ar-lein yn y cyd-destun hwnnw, gan ymdrin â materion sy'n ymwneud â bwlio ar-lein, er enghraifft. Mae pob un o'r rheini wedi'u cynnwys yn y cod ar gam sy'n briodol yn ddatblygiadol, wedi'u trin mewn ffordd sensitif, a byddwn yn parhau i fuddsoddi mewn dysgu proffesiynol a chefnogaeth i athrawon fel bod ganddynt yr adnoddau gorau sydd ar gael ar gyfer addysgu pobl ifanc yn y maes hwn. 

15:05
Gweithgareddau Hamdden drwy Gyfrwng y Gymraeg
Welsh-medium Leisure Activities

7. Pa gefnogaeth y mae'r Llywodraeth yn ei rhoi i sicrhau gweithgareddau hamdden drwy gyfrwng y Gymraeg i blant a phobol ifanc? OQ58756

7. What support is the Government providing to ensure that leisure activities through the medium of Welsh are available to children and young people? OQ58756

Rydym yn darparu dros £5 miliwn i bartneriaid fel yr Urdd, y ffermwyr ifanc a'r mentrau ar gyfer gweithgareddau Cymraeg. Yr wythnos diwethaf, ymunodd 230 o blant yn jamborî yr Urdd i ddathlu tîm Cymru yng nghwpan y byd, a byddaf i'n parhau i bwysleisio defnydd o'r Gymraeg yn fy holl waith.

We provide over £5 million to partners such as the Urdd, the young farmers and the mentrau for activities through the medium of Welsh. Last week, 230 children joined in the Urdd jamboree to celebrate the Wales team in the world cup, and I'll be continuing to emphasise the use of the Welsh language in all of my work. 

Rhyw 230,000 o blant dwi'n meddwl roeddech chi'n ei olygu, nid 230.

Dwi jest eisiau amlygu i chi mater eithaf difrifol, a dweud y gwir, achos etholwr i fi sydd wedi bod yn aros dros dair blynedd am wersi nofio trwy gyfrwng y Gymraeg i'w blant e. Fe gyflwynwyd cwyn i'r comisiynydd iaith nôl yn 2017, ac mi farnwyd bryd hynny bod y cyngor wedi methu â chwrdd â'r safonau iaith angenrheidiol. Mi gymeradwywyd cynllun gweithredu i'r cyngor er mwyn darparu gwersi nofio yn y Gymraeg. Ymlaen, wedyn, i 2020, doedd hynny ddim wedi ei ddarparu, ac felly mi gafwyd cwyn arall. Mi ffeindiwyd eto bod y cyngor wedi methu â chwrdd â'r safonau iaith angenrheidiol ac wedi methu â chydymffurfio â'r cynllun gweithredu a roddwyd yn ei le yn dilyn y cwyn blaenorol. Rŷn ni nawr ar ddiwedd 2022, bron 2023, ac maen nhw'n dal i aros. Ydych chi'n cytuno â fi bod hynny'n annerbyniol? Oherwydd yr unig gasgliad dwi'n dod iddo fe yw bod hwn yn gwahaniaethu ar sail ieithyddol. Dwi eisiau gwybod beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i sicrhau bod awdurdodau lleol fel Cyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam yn cymryd hyn o ddifrif, oherwydd mae siaradwyr Cymraeg yn methu allan ar gyfleoedd sylfaenol y mae pawb arall jest yn eu cymryd yn ganiataol. 

I think you meant 230,000 children, rather than 230.

I just want to highlight quite a serious issue, a case of a constituent of mine who has been waiting over three years for Welsh-medium swimming lessons for his children. A complaint was made to the language commissioner in 2017, and it was decided that the proper actions hadn't been taken. The council was given an order to provide lessons through the medium of Welsh. By 2020, that hadn't been provided, and there was another complaint. It was again found that the council has failed to meet language standards and had failed to comply with the action plan put in place following the previous complaint. We're now at the end of 2022, almost 2023, and they are still waiting. Do you agree with me that that is unacceptable? Because the only conclusion I can come to is that this is discrimination on the basis of language. I want to know what the Government is doing to ensure that local authorities like Wrexham County Borough Council do take this seriously, because Welsh speakers are missing out on fundamental opportunities that everyone else takes for granted. 

A gaf i achub ar y cyfle i gywiro'r record mai 230,000 roeddwn i yn bwriadu ei ddweud yn yr ateb blaenorol?

Jest i ategu beth mae'r Aelod newydd ddweud, dwi'n siomedig iawn bod y teulu yma—ymysg eraill, siŵr o fod, yn y gymuned, byddwn i'n tybio—yn methu â chael mynediad at wersi nofio yn Gymraeg. Rydyn ni wedi paratoi safonau sy'n gosod dyletswyddau ar awdurdodau lleol i gynnig cyrsiau addysg drwy gyfrwng y Gymraeg, sy'n cynnwys safonau penodol ar gyfer cyrsiau addysg wedi eu hanelu at bobl ifanc. Mater i'r comisiynydd, wrth gwrs, yw pennu'r safonau a monitro cydymffurfiaeth, fel mae'n cydnabod yn ei gwestiwn. Ond, er mwyn bod yn rhagweithiol o'n safbwynt ni yn y maes yma, rydyn ni'n darparu arian sylweddol i bartneriaid fel yr Urdd a mentrau iaith i ddarparu gweithgareddau hamdden yn y Gymraeg, a hefyd yn rhoi arian i gynllun prentisiaethau adran chwaraeon a phrentisiaethau'r Urdd sy'n canolbwyntio ar gynyddu sgiliau Cymraeg hyfforddwyr chwaraeon y dyfodol. Felly, mae sicrhau bod pobl yn gallu darparu'r gwersi yma yn y Gymraeg yn rhan bwysig o hynny, a dyna un o'n blaenoriaethau ni o ran ariannu.  

Can I take the opportunity to correct the record that it was 230,000 children? That's what I intended to say in my answer. 

I just want to echo what the Member has just said. I am disappointed for this family and others, I shouldn't wonder, in the community who can't access Welsh-medium swimming lessons. We've prepared standards that place duties on local authorities to provide education courses through the medium of Welsh, which include specific standards for education courses aimed at young people. It's a matter for the commissioner to set the standards and to ensure compliance, as the Member acknowledges in the question. But, to be proactive from our point of view in this field, we do provide significant funding for partners, such as the Urdd and mentrau iaith, to provide leisure activities through the medium of Welsh, and we also provide funding to the Urdd sport apprenticeships, which focus on increasing Welsh-medium skills for sporting coaches in future. So, ensuring that people are able to provide these lessons through the medium of Welsh is an important part of that work, and that is one of our priorities in terms of funding. 

I'm glad this question has been raised this afternoon as I'd like to applaud the work and efforts of cylchoedd meithrin, or Welsh-language preschools, in Denbighshire, north Wales, and across the country, who play a vital role in introducing preschool-age children to the Welsh language and provide educational and activity-based programmes to encourage the benefits of Welsh-medium education at an entry level and offer skills for life. Will the Minister join me in congratulating local and national cylchoedd meithrin and the roles they play in Welsh society for my constituents and people across Wales? Thank you. 

Rwy'n falch fod y cwestiwn hwn wedi cael ei godi y prynhawn yma oherwydd hoffwn gymeradwyo gwaith ac ymdrechion cylchoedd meithrin, neu gyn ysgolion Cymraeg eu hiaith, yn sir Ddinbych, gogledd Cymru, ac ar draws y wlad, sy'n chwarae rhan allweddol yn cyflwyno plant dan oed ysgol i'r Gymraeg ac yn darparu rhaglenni addysgol a rhaglenni'n seiliedig ar weithgareddau i annog manteision addysg Gymraeg ar lefel mynediad a chynnig sgiliau i bara oes. A wnaiff y Gweinidog ymuno â mi i longyfarch cylchoedd meithrin lleol a chenedlaethol a'r rolau y maent yn eu chwarae yn y gymdeithas yng Nghymru i fy etholwyr a phobl ledled Cymru? Diolch. 

15:10

I certainly will. They play an integral role in making sure that young people are able to access early years and nursery through the medium of Welsh. That is fantastic in terms of ensuring that Welsh language provision is available, but also supporting parents in making that choice for their children and also sometimes encouraging parents themselves to learn Welsh. We know that is one of the best possible ways of making sure that we meet our goals of a million Welsh speakers and making sure that young people and children get the support for the options they want to choose in this area. So, I’m very happy indeed to join in congratulating and thanking Mudiad Meithrin for all the work they do.

Gwnaf, yn sicr. Maent yn chwarae rhan annatod yn sicrhau bod pobl ifanc yn gallu cael mynediad at addysg blynyddoedd cynnar a meithrinfeydd drwy gyfrwng y Gymraeg. Mae hynny'n wych o ran sicrhau bod darpariaeth Gymraeg ar gael, ond mae hefyd yn cefnogi rhieni i wneud y dewis hwnnw i'w plant a weithiau'n annog rhieni eu hunain i ddysgu Cymraeg. Rydym yn gwybod mai dyna un o'r ffyrdd gorau posibl o sicrhau ein bod yn cyrraedd ein nod o gael miliwn o siaradwyr Cymraeg a gwneud yn siŵr fod pobl ifanc a phlant yn cael cefnogaeth ar gyfer yr opsiynau y maent eisiau eu dewis yn y maes hwn. Felly, rwy'n hapus iawn wir i ymuno â chi a llongyfarch a diolch i'r Mudiad Meithrin am yr holl waith y maent yn ei wneud.

Hyfforddi Athrawon
Teacher Training

8. A wnaiff y Gweinidog roi diweddariad ar unrhyw gynnydd mewn denu pobl i hyfforddi fel athrawon i ddysgu mewn ysgolion uwchradd cyfrwng Cymraeg? OQ58757

8. Will the Minister provide an update on any progress in attracting people to train as teachers to teach in Welsh-medium secondary schools? OQ58757

Rŷn ni'n bwrw ymlaen gyda'n cynllun gweithlu Cymraeg mewn addysg 10 mlynedd, sy'n cynnwys datblygu a gweithredu strategaeth farchnata mewn partneriaeth â Chyngor y Gweithlu Addysg a’r Coleg Cymraeg Cenedlaethol i annog mwy o siaradwyr Cymraeg i ddewis addysgu fel gyrfa.

We are progressing with our 10-year Welsh in education workforce plan, which includes developing and implementing a marketing strategy in partnership with the Education Workforce Council and the Coleg Cymraeg Cenedlaethol to encourage more Welsh speakers to choose teaching as a career.

Diolch, Weinidog. Oes modd i chi egluro pa waith sy'n digwydd i adnabod y pynciau hynny ble mae prinder o athrawon cyfrwng Cymraeg uwchradd? Rŷn ni'n deall bod prinder difrifol o ran y rhai sy’n hyfforddi mewn pynciau fel ffiseg a mathemateg, er enghraifft, ac felly hoffwn wybod beth mae’r Llywodraeth yn ei wneud i ddadansoddi’r data er mwyn bwydo i mewn i’r gwaith o ddenu mwy o fyfyrwyr gyda graddau yn y pynciau hynny i hyfforddi fel athrawon uwchradd cyfrwng Cymraeg. Pwy sydd â chyfrifoldeb i wneud y gwaith dadansoddi, cynllunio a monitro hynny? O ran ffiseg yn benodol, ar gyfer Cymru gyfan, dim ond 43 y cant o’r rhai sy’n addysgu’r pwnc mewn ysgolion uwchradd a gafodd hyfforddiant yn y pwnc. A all y Gweinidog gadarnhau nifer yr athrawon ffiseg a hyfforddwyd mewn ffiseg sy’n gweithio mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg? Y cymhelliant i hyfforddi i addysgu ffiseg mewn ysgolion uwchradd Cymraeg yw £20,000—£7,000 yn is na’r isafswm y bydd rhywun yn cael yn Lloegr. Mae’r bwlch ar gyfer y rhai sy’n addysgu yn y sector addysg bellach hyd yn oed yn fwy: £26,000 yn Lloegr o’i gymharu â dim ond £4,000 yng Nghymru. Felly, o ystyried yr angen, a yw’r Llywodraeth yn bwriadu mynd i’r afael â’r gwahaniaeth hwn?

Thank you, Minister. Can you explain what work is being done to identify those subjects where there is a lack of Welsh-medium teachers in the secondary sector? We understand that there is a serious lack in terms of those training in physics and mathematics, for example, so I’d like to know what the Government is doing to analyse the data to feed in to the work of attracting more students with degrees in those subjects to train as secondary teachers through the medium of Welsh. Who is responsible for doing that analysis, planning and monitoring? In terms of physics specifically, for the whole of Wales, only 43 per cent of those who teach the subject in secondary schools received training in that subject. So, can the Minister confirm the number of physics teachers trained in physics who are working in Welsh-medium schools? The incentive to teach physics through the medium of Welsh is £20,000—£7,000 less than the minimum one would receive in England. And the gap for those teaching in the further education sector is even greater: £26,000 in England as compared to only £4,000 in Wales. So, bearing in mind the need and demand, will the Minister tackle this deficit?

Diolch i’r Aelod am y cwestiwn pwysig hwnnw. Mae’r data ŷn ni’n defnyddio yn sail i’r polisïau o ran cymhellion ariannol y mae’r Aelod eisoes wedi sôn amdanyn nhw. Dyw’r gymhariaeth rhwng beth sydd ar gael yng Nghymru a Lloegr ddim yn un cymwys, ond mae’r gefnogaeth yng Nghymru ar gael mewn pynciau lle mae prinder. Ar ben hynny, wrth gwrs, mae cymhellion penodol ar gyfer athrawon sy’n bwriadu dysgu drwy gyfrwng y Gymraeg. Un o’r pethau ŷn ni eisiau gweld—roedd hi’n sôn am gymhellion ar draws y ffin—yw bod pobl sydd efallai yn siarad Cymraeg ond sydd ar hyn o bryd yn astudio yn y pynciau hynny yn Lloegr—ein bod ni’n gweithio gyda’r Coleg Cymraeg Cenedlaethol i adnabod pwy yw’r bobl hynny, ac i gael trafodaeth a chyfathrebu gyda nhw i ddwyn perswâd arnyn nhw i ddod nôl i Gymru i ddysgu. Felly, dwi’n credu bod hynny yn un o’r pethau creadigol ddaeth allan o’r gwaith gyda’n partneriaid a rhanddeiliaid yn y cynllun 10 mlynedd. Bydd rhai elfennau ohono fe yn llwyddo’n sylweddol iawn, byddwn i’n meddwl, ond dŷn ni ddim yn disgwyl llwyddiant ym mhob un o’r ymyriadau sy’n cael eu cynnig yn y cynllun, felly y peth pwysig yw ein bod ni’n cadw i adnewyddu hynny, yn cadw i edrych ar y data, fel mae’r Aelod yn dweud, i weld beth sydd yn gwneud gwahaniaeth ar lawr gwlad, beth sydd yn llwyddo orau, ac yn pwysleisio'r rheini. Ac os nad yw rhai elfennau ohono fe’n gweithio, byddwn ni’n barod i ddweud hynny a phwysleisio'r rheini sydd yn. Ond beth ŷn ni wedi gweld yw cydweithio creadigol iawn gan ein partneriaid ni ar draws y system, yn cynnwys y Coleg Cymraeg Cenedlaethol, yn cynnwys yr EWC ac eraill, ac rwy’n credu bod yr her yn un mae pawb yn deall sydd yn gyffredinol; mae’n her sylweddol. Mae’r cymhellion mae’r Aelod wedi sôn amdanyn nhw yn un elfen o hynny, ond jest un elfen.

I thank the Member for that important question. The data that we use is the foundation for policies in terms of financial incentives and the Member has already mentioned those. The comparison between what’s available in Wales and England isn’t appropriate, but there is support in Wales for subjects where there are shortages. In addition to that, there are additional incentives for those wishing to teach through the medium of Welsh. You mentioned incentives across the border. One of the things we want to see is those people who are Welsh speakers but are studying those subjects in England—that we work with the Coleg Cymraeg Cenedlaethol to identify those people and to communicate with them to persuade them to return to Wales to teach. I think that’s one of the creative things that came out of the work with partners and stakeholders as part of the 10-year plan. Some elements will be very successful, but we don’t expect success with all of the interventions proposed by the plan, so the important thing is that we continue to renew that and continue to look at the data, as the Member said, to see what makes a difference on the ground and what is most successful and to emphasise those. And if some elements don’t work, we’ll be willing to say that and focus on those that do work. But what we have seen is a very creative collaboration by partners across the system, including the Coleg Cymraeg Cenedlaethol, including the EWC and others, and I think the challenge is a significant one. The incentives that the Member mentioned are one element of that, but only one element.

3. Cwestiynau Amserol
3. Topical Questions

Yr eitem nesaf yw'r cwestynau amserol. Dim ond un sydd wedi ei gytuno y prynhawn yma. Mae e i'w ateb gan y Cwnsler Cyffredinol, ac mae e i'w ofyn gan Adam Price.

The next item is the topical questions. There is only one question that has been agreed this afternoon. It's to be answered by the Counsel General, and it's to be asked by Adam Price.

1. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o sut bydd dyfarniad y Goruchaf Lys ar fwriad Senedd yr Alban i gynnal ail refferendwm ar annibyniaeth yn effeithio ar allu Cymru i benderfynu ar ei dyfodol cyfansoddiadol ei hun? TQ687

1. What assessment has the Counsel General made of how the Supreme Court's judgement on the Scottish Parliament's intention to hold a second independence referendum will affect Wales’s ability to decide its own constitutional future? TQ687

The judgment was handed down this morning. I will take time to study the judgment carefully.

Cafodd y dyfarniad ei gyhoeddi y bore yma. Byddaf yn rhoi amser i astudio'r dyfarniad yn ofalus.

15:15

Well, as we know, Counsel General, the Supreme Court delivered its verdict that the Scottish Government, despite the strength of the democratic mandate it secured at last year's Holyrood election, has no legal route under the current constitutional arrangements of the United Kingdom to hold an independence referendum if Westminster continues to withhold its consent. The Prime Minister of the United Kingdom has already stated in the House of Commons that he will continue to disregard that unambiguous mandate, even though you could say that his personal mandate is indirect at best and somewhat tenuous. And, really, what we have here, of course, is a Westminster veto, effectively, a clear crystallisation of the doctrine of Westminster supremacy that we, as a nation, and Scotland, as a nation, are not in a union of equals. We are not an equal Parliament either, and, unfortunately, of course, this situation will not change, even with a change in Government at Westminster, because the UK Labour leader has himself said that he will not agree an Order in Council, under section 30 in the case of Scotland, to hold an independence referendum either. So, that Westminster veto is being used by both Labour and Conservative parties at Westminster in this case.

So, does the Counsel General agree with the view that has been expressed today by the First Minister of Scotland that this judgment emphatically and unequivocally illustrates the fallacy of the notion of the United Kingdom as a voluntary partnership of equals, as a voluntary association? Now, the First Minister in Scotland has announced that she will hold a special conference to explore the means by which the next UK general election could be framed in Scotland as a de facto referendum. Now, this is obviously far from ideal, but it is the only route available to them currently, given the block on other routes for self-determination. As the Counsel General knows, there is a historic precedent in this regard, the 1918 general election, when Sinn Fein in Ireland sought a mandate and stood on a platform of establishing an Irish republic, and the landslide that they got through that referendum was the basis on which they established Dáil Éireann and declared the Irish republic, though, unfortunately, that mandate itself was not immediately respected with very tragic consequences that I'm sure all of us would wish had been avoided.

Does the Counsel General agree with the comments by Professor Ciaran Martin in the joint Senedd and Welsh Government lecture last night that all the nations of these islands should have a clear and legitimate route to express their desire in terms of their constitutional future, including the right to hold an independence referendum? And does he agree, whatever the judgment of the Supreme Court in terms of its interpretation of international law, that, politically, democratically, philosophically, every nation has the right to self-determination, that, as the International Covenant on Civil and Political Rights says,

'All peoples have the right of self-determination'?

That has a particular urgency, you and I will agree on this, in the cases of countries that are colonised or subject to military occupation, absolutely, but the principle is an universal one that we must all, as democrats, uphold. So, does the Counsel General agree that that right to self-determination for Wales, for Scotland, for the people of the north of Ireland, should be enshrined and protected in law in the UK to address the democratic deficit that has been laid bare this morning in the judgment? It is particularly affecting the people of Scotland, given the very clear mandate that there is there, but it is of importance to us as well as we consider our constitutional future. Though you and I disagree in terms of independence, would you, as a democrat, express your solidarity with the people of Scotland and express the clear view of the Welsh Government that every nation, including the Scottish nation, and the Scottish people have the right to self-determination and that should be respected?

Wel, fel y gwyddom, Gwnsler Cyffredinol, cyhoeddodd y Goruchaf Lys ei ddyfarniad nad oes gan Lywodraeth yr Alban, er gwaethaf cryfder y mandad democrataidd a sicrhawyd yn etholiad Holyrood y llynedd, lwybr cyfreithiol o dan drefniadau cyfansoddiadol presennol y Deyrnas Unedig i gynnal refferendwm annibyniaeth os yw Llywodraeth San Steffan yn parhau i wrthod rhoi ei chaniatâd. Mae Prif Weinidog y Deyrnas Unedig eisoes wedi datgan yn Nhŷ'r Cyffredin y bydd yn parhau i ddiystyru'r mandad diamwys hwnnw, er y gallech ddweud bod ei fandad personol yn anuniongyrchol ar y gorau ac ychydig yn ddisylwedd. Ac mewn gwirionedd, yr hyn sydd gennym yma, wrth gwrs, yw feto San Steffan, i bob pwrpas, sy'n crisialu athrawiaeth goruchafiaeth San Steffan yn glir nad ydym ni, fel cenedl, na'r Alban, fel cenedl, yn undeb cydradd. Nid ydym yn Senedd gydradd ychwaith, ac yn anffodus, wrth gwrs, ni fydd y sefyllfa hon yn newid, hyd yn oed gyda newid Llywodraeth yn San Steffan, oherwydd mae arweinydd Llafur y DU ei hun wedi dweud na fydd yn cytuno i Orchymyn yn y Cyfrin Gyngor, o dan adran 30 yn achos yr Alban, i gynnal refferendwm ar annibyniaeth ychwaith. Felly, mae feto San Steffan yn cael ei ddefnyddio gan bleidiau Llafur a Cheidwadol yn San Steffan yn yr achos hwn.

Felly, a yw'r Cwnsler Cyffredinol yn cytuno â'r farn a fynegwyd heddiw gan Brif Weinidog yr Alban fod y dyfarniad hwn yn bendant ac yn ddigamsyniol yn dangos mai ffug yw'r syniad fod y Deyrnas Unedig yn bartneriaeth gydradd a gwirfoddol, yn gymdeithas wirfoddol? Nawr, mae Prif Weinidog yr Alban wedi cyhoeddi y bydd yn cynnal cynhadledd arbennig i archwilio'r modd y gellid fframio etholiad cyffredinol nesaf y DU yn yr Alban fel refferendwm de facto. Nawr, mae hyn yn amlwg ymhell o fod yn ddelfrydol, ond dyma'r unig lwybr sydd ar gael iddynt ar hyn o bryd, o ystyried y rhwystr ar lwybrau eraill tuag at hunanbenderfyniaeth. Fel y gŵyr y Cwnsler Cyffredinol, ceir cynsail hanesyddol yn hyn o beth, etholiad cyffredinol 1918, pan oedd Sinn Fein yn Iwerddon yn ceisio mandad ac yn sefyll dros sefydlu gweriniaeth Wyddelig, ac ar sail eu buddugoliaeth ysgubol yn y refferendwm hwnnw sefydlwyd Dáil Éireann a chyhoeddwyd gweriniaeth Iwerddon, er, yn anffodus, ni chafodd y mandad hwnnw ei barchu ar unwaith gan arwain at ganlyniadau trasig iawn y byddai pawb ohonom, rwy'n siŵr, yn dymuno pe baent wedi cael eu hosgoi.

A yw'r Cwnsler Cyffredinol yn cytuno â sylwadau'r Athro Ciaran Martin yn narlith y Senedd ar y cyd â Llywodraeth Cymru neithiwr y dylai holl genhedloedd yr ynysoedd hyn fod â llwybr clir a dilys i fynegi eu dymuniadau mewn perthynas â'u dyfodol cyfansoddiadol, gan gynnwys yr hawl i gynnal refferendwm annibyniaeth? A beth bynnag yw dyfarniad y Goruchaf Lys ynghylch ei ddehongliad o gyfraith ryngwladol, a yw'n cytuno, yn wleidyddol, yn ddemocrataidd, yn athronyddol, fod gan bob cenedl hawl i hunanbenderfyniaeth, ac fel y dywed y Cyfamod Rhyngwladol ar Hawliau Sifil a Gwleidyddol,

'Mae gan yr holl bobloedd hawl i hunanbenderfyniaeth'?

Fe fyddwch chi a minnau'n cytuno bod brys penodol ynghlwm wrth hynny yn achosion gwledydd sydd wedi cael eu gwladychu neu sy'n ddarostyngedig i feddiannaeth filwrol, yn sicr, ond mae'r egwyddor yn un gyffredinol y mae'n rhaid i bawb ohonom, fel democratiaid, ei harddel. Felly, a yw'r Cwnsler Cyffredinol yn cytuno y dylai'r hawl i hunanbenderfyniaeth i Gymru, i'r Alban, i bobl gogledd Iwerddon, gael ei hymgorffori a'i gwarchod yng nghyfraith y DU er mwyn mynd i'r afael â'r diffyg democrataidd sydd wedi'i ddatgelu'n amlwg yn y dyfarniad y bore yma? Mae'n effeithio'n arbennig ar bobl yr Alban, o ystyried y mandad clir iawn sydd yno, ond mae o bwys i ni hefyd wrth i ni ystyried ein dyfodol cyfansoddiadol. Er eich bod chi a minnau'n anghytuno mewn perthynas ag annibyniaeth, a fyddech chi, fel democrat, yn mynegi eich undod â phobl yr Alban ac yn mynegi barn glir Llywodraeth Cymru fod gan bob cenedl, gan gynnwys y genedl Albanaidd, a phobl yr Alban, hawl i hunanbenderfyniaeth ac y dylid parchu hynny?

15:20

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

Thank you for the question. Of course, yes, last night, I thought it was a very impressive presentation by Professor Ciaran Martin, following on from the previous presentation by Sir David Lidington. I think these are very important contributions to our understanding of the constitutional issues that clearly do face us.

I think it's worth just being clear about, firstly, what the judgment was this morning. The judgment was a unanimous judgment of all five Supreme Court judges. It is a 34-page judgment, and I will be considering the detail of the judgment very carefully. The main question in the judgment was whether the Scottish Parliament had the power to legislate for the holding of a referendum on Scottish independence. Our role as a Welsh Government within that case was limited. It was not appropriate to intervene, so we carried out a watching brief. There will be a need to consider carefully, I think, all the findings of the Supreme Court and to consider all the submissions that were made, and the response of the Supreme Court to them. I can certainly assure the Senedd that I will undertake that task.

It's also important to be clear about what the conclusion of the Supreme Court was. The Supreme Court stated very clearly that the provision of the Scottish Independence Referendum Bill that provides that the question should be asked in a referendum would be, 'Should Scotland be an independent country?', and the determination of the Supreme Court was that that is a reserved matter. Now, as far as Wales is concerned, the position that we've taken is really set out within our reforming justice paper, which was published, I think, in June 2021, where it said that

'Future constitutional developments in the United Kingdom should be considered on a holistic basis and on the basis of constitutional principle, rather than by way of ad hoc reforms to particular constitutional settlements. This should be undertaken by a constitutional convention.'

Now, of course, we have our own independent commission; we've set it up very much to look at and to explore some of the issues that the Member has specifically raised, and perhaps I'll just remind the Senedd again of what the terms of the independent Commission on the Constitutional Future of Wales is. There are two broad objectives: the first is to consider and develop options for fundamental reform of the constitutional structures of the United Kingdom, in which Wales remains an integral part, and the second is to consider and develop all progressive principle options to strengthen Welsh democracy and to deliver improvements for the people of Wales. Professor Ciaran Martin certainly raised the point that, constitutionally, there needs to be a route in which decisions can actually be taken, and I certainly hope that our own commission will actually explore what those are.

Now, you know that the position of the Welsh Government is that Wales's interests are best served by being part of the United Kingdom, but a United Kingdom that needs significant and radical reform, and those reforms are set out in the 'Reforming our union: shared governance in the UK' paper. I certainly am of the view that the best way of actually achieving constitutional reform and change is best achieved by electing a Labour Government across the UK in the next general election.

Diolch am y cwestiwn. Wrth gwrs, roeddwn yn credu bod cyflwyniad yr Athro Ciaran Martin yn drawiadol iawn neithiwr, yn dilyn y cyflwyniad blaenorol gan Syr David Lidington. Rwy'n credu bod y rhain yn gyfraniadau pwysig iawn i'n dealltwriaeth o'r materion cyfansoddiadol sy'n amlwg yn ein hwynebu.

I ddechrau, rwy'n credu ei bod yn werth inni fod yn glir ynghylch y dyfarniad y bore yma. Roedd y dyfarniad yn ddyfarniad unfrydol gan bob un o'r pum barnwr yn y Goruchaf Lys. Mae'n ddyfarniad 34 tudalen, a byddaf yn ystyried manylion y dyfarniad yn ofalus iawn. Y prif gwestiwn yn y dyfarniad oedd a oedd gan Senedd yr Alban rym i ddeddfu ar gyfer cynnal refferendwm annibyniaeth i'r Alban. Roedd ein rôl fel Llywodraeth Cymru yn yr achos hwnnw yn gyfyngedig. Nid oedd yn briodol ymyrryd, felly fe wnaethom gynnal briff gwylio. Credaf y bydd angen ystyried holl ganfyddiadau'r Goruchaf Lys ac ystyried yr holl gyflwyniadau a wnaed yn ofalus, yn ogystal ag ymateb y Goruchaf Lys iddynt. Yn sicr gallaf sicrhau'r Senedd y byddaf yn ymgymryd â'r dasg honno.

Mae hefyd yn bwysig inni fod yn glir ynghylch casgliad y Goruchaf Lys. Roedd y Goruchaf Lys yn glir iawn, mewn perthynas â darpariaeth Bil Refferendwm Annibyniaeth yr Alban, sy'n dweud mai'r cwestiwn y dylid ei ofyn mewn refferendwm yw, 'A ddylai'r Alban fod yn wlad annibynnol?', a phenderfyniad y Goruchaf Lys oedd bod hwnnw'n fater a gedwir yn ôl. Nawr, o ran Cymru, mae'r safbwynt rydym wedi'i fabwysiadu wedi'i nodi yn ein papur diwygio cyfiawnder, a gyhoeddwyd, rwy'n credu, ym mis Mehefin 2021, lle roedd yn dweud

'Dylid ystyried datblygiadau cyfansoddiadol yn y Deyrnas Unedig yn y dyfodol ar sail holistaidd ac ar sail egwyddor gyfansoddiadol, yn hytrach na thrwy ddiwygio setliadau cyfansoddiadol penodol mewn modd ad hoc. Dylid gwneud hyn drwy gonfensiwn cyfansoddiadol.'

Nawr, wrth gwrs, mae gennym ein comisiwn annibynnol ein hunain; rydym wedi ei sefydlu er mwyn ystyried ac archwilio rhai o'r materion y mae'r Aelod wedi'u codi'n benodol, ac efallai y dylwn atgoffa'r Senedd eto o dermau'r Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru. Ceir dau amcan eang: y cyntaf yw ystyried a datblygu opsiynau ar gyfer diwygio strwythurau cyfansoddiadol y Deyrnas Unedig yn sylfaenol, lle mae Cymru'n parhau i fod yn rhan annatod ohoni, a'r ail yw ystyried a datblygu pob opsiwn egwyddor flaengar i gryfhau democratiaeth Cymru a sicrhau gwelliannau i bobl Cymru. Yn sicr, nododd yr Athro Ciaran Martin y pwynt, yn gyfansoddiadol, fod angen llwybr lle gellir gwneud penderfyniadau mewn gwirionedd, ac rwy'n sicr yn gobeithio y bydd ein comisiwn ein hunain yn archwilio'r rheini.

Nawr, fe wyddoch mai safbwynt Llywodraeth Cymru yw mai'r ffordd orau o ddiogelu buddiannau Cymru yw drwy fod yn rhan o'r Deyrnas Unedig, ond Teyrnas Unedig sydd angen ei diwygio'n sylweddol ac yn radical, a nodir y diwygiadau hynny ym mhapur 'Diwygio ein hundeb: cydlywodraethu yn y DU'. Yn sicr, rwy'n credu mai'r ffordd orau o gyflawni newid a diwygio cyfansoddiadol yw drwy ethol Llywodraeth Lafur ar draws y DU yn yr etholiad cyffredinol nesaf.

Counsel General, I hear what you say about your considered view. You will, obviously, sensibly read the judgment in its entirety. But, from your initial consideration of the judgment, are you able to confirm that the democratic will of Wales is not affected, and that no elections will be terminated by this decision in the Supreme Court, and that every time the independence question has been put to the people of Wales—most recently in the 2021 election—the party that made that offer came a distant third, and the people of Wales spoke with one voice saying that they wanted to remain in a strong United Kingdom? 

Gwnsler Cyffredinol, rwy'n clywed yr hyn a ddywedwch am eich barn ystyrlon. Yn amlwg, fe fyddwch yn darllen y dyfarniad yn ei gyfanrwydd. Ond o'ch ystyriaeth gychwynnol o'r dyfarniad, a ydych chi'n gallu cadarnhau nad yw ewyllys ddemocrataidd Cymru yn cael ei heffeithio, ac na fydd unrhyw etholiadau'n cael eu pennu gan y penderfyniad hwn yn y Goruchaf Lys, a bob tro y mae cwestiwn annibyniaeth wedi cael ei roi i bobl Cymru—yn fwyaf diweddar yn etholiad 2021—daeth y blaid a wnaeth y cynnig hwnnw'n drydydd pell, a siaradodd pobl Cymru ag un llais i ddweud eu bod eisiau aros mewn Teyrnas Unedig gref? 

Thank you for the question. The judgment is very clear about the competence issue, and that is, really, the only issue that the Supreme Court has dealt with. It is clear and final in that respect.

In terms of the Welsh position, well, what we do have is a recognition within Wales, from the various manifestos, that there is a need for constitutional reform. There is a need for engagement within that, and the Government has made the case very strongly for the need for a constitutional convention. I've set out the position that we have from the reforming the UK decision there, but, of course, the one thing that we do look forward to—and I think that it's important not to, I suppose, presume what the conclusions will be, or the direction that will be taken of the independent commission that we have established, which will give us guidance and information with which to take this constitutional reform issue further.

Now, we are expecting, in due course, an interim report from the independent constitutional convention. And I think when that comes, that will be the appropriate time for us to have a more detailed, more thorough and, I think, informed debate on some of the constitutional options. Of course, the independent commission's report will be an interim one; there will also be a report coming out in due course from Gordon Brown on the Labour Party position on—or, certainly, the report that he has been instructed to prepare on constitutional reform. So, the one thing that we can say is that there is a deep recognition of the need for constitutional reform—that we have a dysfunction within our constitution, and that change needs to occur. The question is what that change is and how it should actually be achieved. This is a debate that isn't going to go away, and I look forward to the receipt of the interim report and any further reports, and to further discussions of this.

The reason that these constitutional issues are important is not because it is some sort of technical debate; the constitution is about how power operates, how it is shared, how it is distributed, how it is exercised. So, these are matters that are fundamentally important to the people of Wales and, indeed, to the people of the UK. But, as far as the decision of the Supreme Court is concerned, I think that that is particularly clear.  

Diolch am y cwestiwn. Mae'r dyfarniad yn glir iawn ynglŷn â mater cymhwysedd, a dyna, mewn gwirionedd, yw'r unig fater y mae'r Goruchaf Lys wedi ymdrin ag ef. Mae'n glir ac yn derfynol yn hynny o beth.

O ran sefyllfa Cymru, wel, yr hyn sydd gennym yw cydnabyddiaeth yng Nghymru, o'r maniffestos amrywiol, fod angen diwygio cyfansoddiadol. Mae angen ymgysylltiad o fewn hynny, ac mae'r Llywodraeth wedi gwneud achos cryf iawn dros yr angen am gonfensiwn cyfansoddiadol. Rwyf wedi nodi'r safbwynt sydd gennym o'r penderfyniad ar ddiwygio'r DU, ond wrth gwrs, yr un peth rydym yn edrych ymlaen ato—ac rwy'n credu ei bod yn bwysig inni beidio â rhagdybio beth fydd y casgliadau, na'r cyfeiriad a fydd yn cael ei bennu gan y comisiwn annibynnol a sefydlwyd gennym, a fydd yn rhoi arweiniad a gwybodaeth i ni wrth i ni fwrw ymlaen ymhellach â mater diwygio cyfansoddiadol.

Nawr, rydym yn disgwyl adroddiad interim maes o law gan y confensiwn cyfansoddiadol annibynnol. Ac rwy'n credu, pan fydd hwnnw'n cael ei gyhoeddi, mai dyna fydd yr amser priodol i ni gael trafodaeth fanylach, fwy trylwyr ac yn fy marn i dadl fwy gwybodus ar rai o'r opsiynau cyfansoddiadol. Wrth gwrs, bydd adroddiad y comisiwn annibynnol yn un interim; bydd adroddiad yn cael ei gyhoeddi gan Gordon Brown hefyd maes o law ar safbwynt y Blaid Lafur—neu'n sicr, yr adroddiad y cafodd gyfarwyddyd i'w baratoi ar ddiwygio cyfansoddiadol. Felly, yr un peth y gallwn ei ddweud yw bod cydnabyddiaeth ddofn o'r angen am ddiwygio cyfansoddiadol—fod yna gamweithredu o fewn ein cyfansoddiad, a bod angen i'r newid hwnnw ddigwydd. Y cwestiwn yw beth yw'r newid hwnnw a sut y dylid ei gyflawni mewn gwirionedd. Nid yw hon yn ddadl sy'n mynd i ddiflannu, ac rwy'n edrych ymlaen at gael yr adroddiad interim ac unrhyw adroddiadau pellach, ac at drafodaethau pellach ynglŷn â hyn.

Mae'r materion cyfansoddiadol hyn yn bwysig, nid oherwydd ei bod yn rhyw fath o ddadl dechnegol; mae'r cyfansoddiad yn ymwneud â sut mae pŵer yn gweithredu, sut y caiff ei rannu, sut y caiff ei ddosbarthu, sut y caiff ei ddefnyddio. Felly, mae'r rhain yn faterion sy'n sylfaenol bwysig i bobl Cymru, ac i bobl y DU yn wir. Ond ar benderfyniad y Goruchaf Lys, rwy'n credu bod hwnnw'n arbennig o glir.  

15:25
4. Datganiadau 90 Eiliad
4. 90-second Statements

Nid oes datganiadau 90 eiliad y prynhawn yma.

No 90-second statements were selected this afternoon.

5. Cynnig i gymeradwyo Cyllideb Comisiwn y Senedd ar gyfer 2023-24
5. Motion to approve the Senedd Commission Budget for 2023-24

Symudwn ymlaen at yr eitem nesaf ar yr agenda—eitem 5, sef cynnig i gymeradwyo cyllideb Comisiwn y Senedd ar gyfer 2023-24. Galwaf ar Ken Skates i wneud y cynnig.

We move on to the next item on the agenda—item 5, which is a motion to approve the Senedd Commission budget for 2023-24. I call on Ken Skates to move the motion.

Cynnig NDM8137 Ken Skates

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 20.16:

Yn cytuno ar gyllideb Comisiwn y Senedd ar gyfer 2023-24, fel y pennir yn Nhabl 1 o Gyllideb Comisiwn y Senedd ar gyfer 2023-24, a osodwyd gerbron y Senedd ar 9 Tachwedd 2022, a’i bod yn cael ei hymgorffori yn y Cynnig Cyllidebol Blynyddol o dan Reol Sefydlog 20.26(ii).

Motion NDM8137 Ken Skates

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 20.16:

Agrees the budget of the Senedd Commission for 2023-24, as specified in Table 1 of the Senedd Commission Budget 2023-24, laid before the Senedd on 9 November 2022 and that it be incorporated in the Annual Budget Motion under Standing Order 20.26(ii).

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Dirprwy Lywydd. I move the Commission's budget motion for 2023-24, and ask that it be incorporated into the annual budget motion. As you will have seen in the budget document, the Commission is seeking a total budget of £67.643 million, comprising £41 million for Commission services, £17.8 million for the remuneration board’s determination, £101,000 for the office of the standards commissioner, £547,000 for costs associated with providing support to the independent remuneration board, and £8 million for interest and non-cash items. The total budget represents a 4.06 per cent increase on the current year’s budget.

Now, as Members will know, the 2023-24 draft Commission budget was laid on 28 September. It was then scrutinised on 5 October, and the Finance Committee's report was published on 21 October. To meet the requirement of Standing Orders to lay the Commission's draft budget by 1 October, work to prepare and develop the budget was carried out during the summer term and then finalised in August this year. In parallel to this timeline, unprecedented political and economic events have meant that the resulting budget has been overtaken by the emergence of a new reality regarding public finances. Although it's too early to assess the full impact on the Welsh public purse of the UK Government's autumn statement, we note the increase of £1.2 billion in the Welsh block over the next two years. The increase of 4.6 per cent in resource funding between 2022-23 and 2023-24 is, however, far below inflation, and this may impact significantly on the Welsh Government's ability to support the most vulnerable in society and secure the short-term future of the vital public services on which we rely. The Commission therefore now considers that its 2023-24 4 per cent budget increase will require revision to reflect the additional pressures facing the entire wider public sector in Wales.

In light of this, I will commit to an in-year review by the Commission, as a responsible public body, to find savings and to accelerate efficiencies. This will reflect the reality that we face today, rather than that which existed during the budget-setting process over the summer. It is an exercise in responsible and agile pragmatism. We had already committed to carry out this work in time to incorporate it into the 2024-25 budget, but I am now proposing that work is brought forward at a faster pace. This is in line with the Finance Committee's statement of principles, which states that directly funded bodies should continually seek to improve processes and accrue efficiencies.

Now, we are determined to ensure that any planned activities and services to Members are both efficient and sustainable. It's important for us, therefore, that any reductions are conducted effectively, and continue to support our commitment to effective workforce planning and well-being. This, however, will not be an easy task and will impact on Members. I've shared my proposals for savings and accelerated efficiencies in a letter to the Chair of the Finance Committee earlier this week, and stressed that we will be required to take extremely difficult decisions. We hope that Welsh Government and other public bodies will follow this responsible principle in the weeks to come, as savings are sought, to adapt to the more severe economic landscape that has very recently formed.

Returning to the substance of today's budget motion, the Commission exists to support the Senedd and, of course, its Members, and the pressure on Members remains significant. We've prepared a budget that we think is transparent and fair. We've seen some unavoidable budget increases—for example, to meet increased utility costs. We've sought to make savings elsewhere to mitigate the full effect of these price rises. You'll also see that we have explicitly identified the budget to meet the estimated costs of Senedd reform. In order to be ready to support the potential increase in Members from 2026, work needs to start now, and the budget for 2023-24 recognises that we will need to bring in new skills and additional resource to meet this challenge robustly and properly.

Now, the new normal is still emerging from the pandemic, but it is clear that staff are working effectively in this hybrid environment. We continue to engage with staff to monitor health and well-being, and we've invested in flexible office space for Commission staff, so that everybody working on the estate is still able to do so easily and safely. I'd like to thank the Finance Committee for its scrutiny of this budget, and its continued commitment to ensuring the budgets are set at an appropriate level, whilst continuing to ask challenging questions, which help us drive performance and deliver excellence.

Now, the committee made eight recommendations, which we have addressed in our response. The first was that the Senedd supports this budget, which we note and appreciate. Four were focused on the Senedd estate, one looking at how we can mitigate the ever-increasing utility costs in the short to medium term, and then, longer term, giving consideration to our future requirement for and use of building space—those in Cardiff Bay, and elsewhere in Wales. The Commission will look to implement measures to reduce usage and, ultimately, cost, by taking many of the steps we'll be taking in our own homes. With regard to the longer term estate strategy, a working group is being formed to consider what our future needs look like, including the impact of Senedd reform, and to consider what options best meet those needs.

Two recommendations were focused on staff well-being, specifically how Commission staff are being supported during the cost-of-living crisis. The Commission already offers a number of programmes and mechanisms to offer support, and these are regularly reviewed with our trade unions. The final recommendation sought to engage Members, to gain their views on the work they would like the Commission to take forward and how that work can be managed within existing budgets, or, indeed, incorporated into future budget proposals. We have accepted these recommendations, and we are, as ever, open to suggestions on how to improve the budget process. We're also willing to answer any questions that Members may have. In the meantime, I present this budget forward, on behalf of the Commission, and reiterate our commitment to working in a way that is open and transparent, delivering the best possible value for money for the people of Wales.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n cyflwyno cynnig cyllideb y Comisiwn ar gyfer 2023-24, ac yn gofyn iddo gael ei ymgorffori yn y cynnig cyllidebol blynyddol. Fel y byddwch wedi'i weld yn nogfen y gyllideb, mae'r Comisiwn yn gofyn am gyfanswm cyllidebol o £67.643 miliwn, sy'n cynnwys £41 miliwn ar gyfer gwasanaethau'r Comisiwn, £17.8 miliwn ar gyfer dyfarniad y bwrdd taliadau, £101,000 ar gyfer swyddfa'r comisiynydd safonau, £547,000 am gostau sy'n gysylltiedig â darparu cymorth i'r bwrdd taliadau annibynnol, ac £8 miliwn ar gyfer llog ac eitemau nad ydynt yn arian parod. Mae cyfanswm y gyllideb yn cyflwyno cynnydd o 4.06 y cant ar gyllideb y flwyddyn bresennol.

Nawr, fel y bydd yr Aelodau'n gwybod, pennwyd cyllideb ddrafft y Comisiwn ar gyfer 2023-24 ar 28 Medi. Bu'n destun craffu ar 5 Hydref, a chyhoeddwyd adroddiad y Pwyllgor Cyllid ar 21 Hydref. Er mwyn bodloni gofyniad y Rheolau Sefydlog i osod cyllideb ddrafft y Comisiwn erbyn 1 Hydref, cafodd gwaith i baratoi a datblygu'r gyllideb ei wneud yn ystod tymor yr haf ac yna fe'i cwblhawyd ym mis Awst eleni. Ochr yn ochr â'r amserlen hon, mae digwyddiadau gwleidyddol ac economaidd digynsail wedi golygu bod y gyllideb a ddeilliodd o hynny wedi cael ei goddiweddyd gan realiti newydd mewn perthynas â chyllid cyhoeddus. Er ei bod yn rhy gynnar i asesu effaith lawn datganiad yr hydref Llywodraeth y DU ar bwrs y wlad yng Nghymru, rydym yn nodi'r cynnydd o £1.2 biliwn yng ngrant bloc Cymru dros y ddwy flynedd nesaf. Fodd bynnag, mae'r cynnydd o 4.6 y cant yn y cyllid adnoddau rhwng 2022-23 a 2023-24, yn llawer is na chwyddiant, a gall hyn effeithio'n sylweddol ar allu Llywodraeth Cymru i gefnogi'r rhai mwyaf agored i niwed mewn cymdeithas a sicrhau dyfodol tymor byr y gwasanaethau cyhoeddus hanfodol rydym yn dibynnu arnynt. Felly, mae'r Comisiwn bellach o'r farn y bydd angen adolygu'r cynnydd o 4 y cant yn y gyllideb ar gyfer 2023-24 i adlewyrchu'r pwysau ychwanegol sy'n wynebu'r sector cyhoeddus ehangach yng Nghymru.

O ystyried hyn, byddaf yn ymrwymo i adolygiad yn ystod y flwyddyn gan y Comisiwn, fel corff cyhoeddus cyfrifol, i ddod o hyd i arbedion ac i gyflymu arbedion effeithlonrwydd. Bydd hyn yn adlewyrchu'r realiti sy'n ein hwynebu heddiw, yn hytrach na'r realiti a fodolai yn ystod y broses o bennu'r gyllideb dros yr haf. Mae'n ymarfer mewn pragmatiaeth gyfrifol a hyblyg. Roeddem eisoes wedi ymrwymo i wneud y gwaith hwn mewn pryd i'w ymgorffori yng nghyllideb 2024-25, ond rwy'n cynnig bellach fod gwaith yn cael ei wneud yn gyflymach. Mae hyn yn unol â datganiad egwyddorion y Pwyllgor Cyllid, sy'n dweud y dylai cyrff sy'n cael eu hariannu'n uniongyrchol geisio gwella prosesau a chynyddu arbedion effeithlonrwydd yn barhaus.

Nawr, rydym yn benderfynol o sicrhau bod unrhyw weithgareddau a gwasanaethau a gynlluniwyd i Aelodau yn effeithlon ac yn gynaliadwy. Mae'n bwysig, felly, fod unrhyw ostyngiadau'n cael eu cyflwyno'n effeithiol, ac yn parhau i gefnogi ein hymrwymiad i gynllunio'r gweithlu yn effeithiol ac i lesiant. Fodd bynnag, ni fydd yn dasg hawdd a bydd yn effeithio ar Aelodau. Rwyf wedi rhannu fy nghynigion ar gyfer arbedion a chyflymu arbedion effeithlonrwydd mewn llythyr at Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid yn gynharach yr wythnos hon, ac rwyf wedi pwysleisio y bydd angen inni wneud penderfyniadau anodd iawn. Ein gobaith yw y bydd Llywodraeth Cymru a chyrff cyhoeddus eraill yn dilyn yr egwyddor gyfrifol hon yn yr wythnosau i ddod, wrth inni geisio gwneud arbedion, er mwyn addasu i'r tirlun economaidd mwy difrifol sydd wedi ffurfio'n ddiweddar iawn.

I ddychwelyd at sylwedd y cynnig cyllidebol heddiw, mae'r Comisiwn yn bodoli i gefnogi'r Senedd, a'i Haelodau wrth gwrs, ac mae'r pwysau ar Aelodau'n parhau i fod yn sylweddol. Rydym wedi paratoi cyllideb y credwn ei bod yn dryloyw ac yn deg. Rydym wedi gweld rhywfaint o gynnydd anochel yn y gyllideb—er enghraifft, i dalu costau cyfleustodau cynyddol. Rydym wedi ceisio gwneud arbedion mewn mannau eraill i liniaru effaith lawn y cynnydd hwn mewn prisiau. Fe fyddwch hefyd yn gweld ein bod wedi nodi'r gyllideb yn glir i dalu costau amcangyfrifiedig diwygio'r Senedd. Er mwyn bod yn barod i gefnogi'r cynnydd posibl yn nifer yr Aelodau o 2026 ymlaen, mae angen i'r gwaith ddechrau nawr, ac mae'r gyllideb ar gyfer 2023-24 yn cydnabod y bydd angen inni ddod â sgiliau newydd ac adnoddau ychwanegol i mewn i gyflawni'r her hon yn gadarn ac yn briodol.

Nawr, mae'r normal newydd yn dal i amlygu ei hun ers y pandemig, ond mae'n amlwg fod staff yn gweithio'n effeithiol yn yr amgylchedd hybrid hwn. Rydym yn parhau i ymgysylltu â staff i fonitro iechyd a llesiant, ac rydym wedi buddsoddi mewn gofod swyddfa hyblyg ar gyfer staff y Comisiwn, fel bod pawb sy'n gweithio ar yr ystad yn dal i allu gwneud hynny'n hawdd ac yn ddiogel. Hoffwn ddiolch i'r Pwyllgor Cyllid am graffu ar y gyllideb hon, ac am ei ymrwymiad parhaus i sicrhau bod y cyllidebau'n cael eu pennu ar lefel briodol, gan barhau i ofyn cwestiynau heriol, sy'n ein helpu i yrru perfformiad a chyflawni rhagoriaeth.

Nawr, fe wnaeth y pwyllgor wyth argymhelliad ac rydym wedi mynd i'r afael â hwy yn ein hymateb. Y cyntaf oedd bod y Senedd yn cefnogi'r gyllideb hon ac rydym yn nodi ac yn gwerthfawrogi hynny. Roedd pedwar yn canolbwyntio ar ystad y Senedd, roedd un yn edrych ar sut y gallwn liniaru costau cynyddol cyfleustodau yn y tymor byr i'r tymor canolig, ac yna, yn fwy hirdymor, rhoi ystyriaeth i'n hangen yn y dyfodol am ofod adeiladu a'r defnydd ohono—y rhai ym Mae Caerdydd, ac mewn mannau eraill yng Nghymru. Bydd y Comisiwn yn ceisio gweithredu mesurau i leihau defnydd, a lleihau'r gost yn y pen draw, drwy gymryd llawer o'r camau y byddwn yn eu cymryd yn ein cartrefi ein hunain. O ran y strategaeth ystadau fwy hirdymor, mae gweithgor yn cael ei ffurfio i ystyried ein hanghenion ar gyfer y dyfodol, gan gynnwys effaith diwygio'r Senedd, ac i ystyried pa opsiynau sy'n diwallu'r anghenion hynny orau.

Roedd dau argymhelliad yn canolbwyntio ar lesiant staff, yn benodol sut mae staff y Comisiwn yn cael eu cefnogi yn ystod yr argyfwng costau byw. Mae'r Comisiwn eisoes yn cynnig nifer o raglenni a mecanweithiau i gynnig cymorth, ac mae'r rhain yn cael eu hadolygu'n rheolaidd gyda'n hundebau llafur. Roedd yr argymhelliad olaf yn galw am ymgysylltu ag Aelodau, i gael eu barn ar y gwaith y maent eisiau i'r Comisiwn ei ddatblygu a sut y gellir rheoli'r gwaith hwnnw o fewn cyllidebau presennol, neu'n wir, sut y gellir eu hymgorffori mewn cynigion cyllidebol yn y dyfodol. Rydym wedi derbyn yr argymhellion hyn, ac fel erioed, rydym yn agored i awgrymiadau ar sut i wella'r broses gyllidebol. Rydym hefyd yn barod i ateb unrhyw gwestiynau a allai fod gan Aelodau. Yn y cyfamser, rwy'n cyflwyno'r gyllideb hon, ar ran y Comisiwn, ac yn ailadrodd ein hymrwymiad i weithio mewn ffordd sy'n agored ac yn dryloyw, gan sicrhau'r gwerth gorau posibl am arian i bobl Cymru.

15:30

Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Peredur Owen Griffiths.

I call on the Chair of the Finance Committee, Peredur Owen Griffiths.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Cyn i mi ddechrau, hoffwn ddiolch i Ken Skates, Comisiynydd y Senedd dros gyllideb a llywodraethu, a swyddogion y Senedd a ddaeth i gyfarfod y Pwyllgor Cyllid ar 5 Hydref i drafod cynigion y Comisiwn, a hefyd am yr wybodaeth ychwanegol a ddarparwyd yn dilyn ein cais yn fuan ar ôl y cyfarfod hwnnw. Hefyd, hoffwn nodi ar ddechrau fy nghyfraniad fod y gwaith o graffu ar y gyllideb hon wedi bod yn anodd i’r pwyllgor yng nghyd-destun y darlun economaidd newidiol a’r diffyg sicrwydd ynghylch cyllid. Yn benodol, ac fel y mae’r Comisiynydd wedi ei awgrymu, mae’r cyd-destun ariannol hefyd wedi newid yn sylweddol ers i’r Comisiwn osod ei gyllideb ddrafft ar 28 Medi. Rydym o ganlyniad yn gwerthfawrogi’r llythyr gan y Comisiynydd yn gynharach yn yr wythnos, sydd wedi cadarnhau bwriad y Comisiwn i gynnal adolygiad o fewn y flwyddyn ariannol i ddod o hyd i arbedion.

Thank you, Dirprwy Lywydd. Before I begin, I would like to thank Ken Skates, the Senedd Commissioner for budget and governance, and Senedd officials, for attending the Finance Committee on 5 October to discuss the Commission’s proposals, and for the additional information provided shortly after that meeting. I would also like to note at the beginning of my contribution that the scrutiny of this budget was difficult for the committee in the context of the shifting economic picture and uncertainty regarding funding. In particular, and as the Commissioner has alluded to, the financial context has also changed significantly since the Commission laid its draft budget on 28 September. We are therefore grateful to the Commissioner for the letter issued earlier this week, confirming the Commission’s intention to undertake an in-year review to find savings.

The committee considered the Commission’s draft budget, and published its report on 21 October. We found that the Commission developed its budget proposals in a prudent manner and, as a result, we recommend that the Senedd should endorse the budget before us today.

However, as the commissioner has mentioned, public sector organisations across Wales will face even more difficult financial decisions following last week’s autumn statement, and the committee believes that the Commission should not be isolated from such considerations. Therefore, I note the commissioner’s commitment to reflect on the content of that statement to ensure that its proposals for the next year remain proportionate.

I also welcome the commissioner’s assurances about engaging with the committee on the issues, and look forward to hearing more about its plans so that they can be scrutinised, considered and assessed as soon as possible.

I'm glad to say that the committee has a constructive relationship with the Commission, based on open dialogue, which you want to see continue as we embark on these discussions. However, although I accept that the realities we face today are different to the context that existed during the budget-setting process over the summer, it is regrettable that these issues have only been identified now, outside of the usual financial procedures that govern the scrutiny of the Commission’s budget. The Finance Committee does not take kindly to such procedures being undermined. It can weaken scrutiny and lead to poor outcomes. We therefore wish this to be a one-off, and that lessons are learnt so that the situation is not repeated in future years.

Turning now to our report, the committee’s overall support for the Commission’s budget is caveated by eight recommendations, which are intended to ensure that as much transparency is provided relating to the Commission’s proposals. I have received the Commission’s response to our report and am pleased to see that six of those have been accepted and two have been noted.

Firstly, the committee is deeply concerned by the impact of rising utility costs on the Commission’s budget and its ability to deliver its core services—an issue facing all public sector organisations, businesses and households across Wales. Although we welcome efforts by the Commission to explore options that keep utility costs as low as possible, we believe that further information about the effectiveness of such initiatives is required to ensure that the Commission is on the right track in reaching its sustainability goals.

Dirprwy Lywydd, I'd like to turn now to some specific issues. Clearly, the biggest organisational challenge facing the Commission over the next few years is delivering proposals relating to Senedd reform. We also understand the difficulties faced by the Commission in providing clarity relating to the associated funding, and in separating its ongoing costs from the investment needed to support the change. We therefore welcome the inclusion of a dedicated budget line for Senedd reform in the draft budget, and note the Commission’s intention to provide as much transparency as possible in presenting costs attributable to these plans in future budgets.

Turning now to the workforce pressures, the rise in living costs will have an impact on us all, but the committee is concerned by its impact on the Commission staff, particularly those on lower grades. We are pleased that all Commission staff receive the living wage and that solid initiatives are in place, but the Commission should not rest on its laurels. That is why we would like to see the Commission looking at ways it can provide additional support to staff who are struggling, and that steps are put in place to rigorously evaluate the initiatives already in place to ensure that the support provided reaches those who need it most. I was also glad to see that the Commission will not consider staff redundancies as a cost-saving measure as part of the in-year review it has promised.

Ystyriwyd cyllideb ddrafft y Comisiwn gan y pwyllgor, a chyhoeddodd ei adroddiad ar 21 Hydref. Canfuom fod y Comisiwn wedi datblygu ei gynigion cyllidebol mewn modd darbodus, ac o ganlyniad, rydym yn argymell y dylai’r Senedd gymeradwyo’r gyllideb sydd ger ein bron heddiw.

Fodd bynnag, fel y mae’r comisiynydd wedi’i grybwyll, bydd sefydliadau’r sector cyhoeddus ledled Cymru yn wynebu penderfyniadau ariannol anos fyth yn dilyn datganiad yr hydref yr wythnos diwethaf, ac mae’r pwyllgor yn credu na ddylai’r Comisiwn gael ei ynysu rhag ystyriaethau o’r fath. Felly, nodaf ymrwymiad y comisiynydd i ystyried cynnwys y datganiad hwnnw i sicrhau bod ei gynigion ar gyfer y flwyddyn nesaf yn parhau i fod yn gymesur.

Rwyf hefyd yn croesawu sicrwydd y comisiynydd ynghylch ymgysylltu â’r pwyllgor ar y materion, ac edrychaf ymlaen at glywed mwy am ei gynlluniau fel y gellir craffu arnynt, eu hystyried a’u hasesu cyn gynted â phosibl.

Rwy’n falch o ddweud bod gan y pwyllgor berthynas adeiladol â’r Comisiwn, yn seiliedig ar ddeialog agored, ac mae hynny'n rhywbeth y dymunwch ei weld yn parhau wrth inni gychwyn ar y trafodaethau hyn. Fodd bynnag, er fy mod yn derbyn bod y realiti sy’n ein hwynebu heddiw yn wahanol i’r cyd-destun a fodolai yn ystod y broses o bennu’r gyllideb dros yr haf, mae’n anffodus mai nawr yn unig y nodwyd y materion hyn, y tu allan i’r gweithdrefnau ariannol arferol sy’n llywodraethu’r gwaith o graffu ar gyllideb y Comisiwn. Nid yw'r Pwyllgor Cyllid yn hoff o weld gweithdrefnau o'r fath yn cael eu tanseilio. Gall hynny wanhau gwaith craffu ac arwain at ganlyniadau gwael. Rydym yn awyddus felly i hyn fod yn rhywbeth sy'n digwydd unwaith yn unig, a bod gwersi'n cael eu dysgu fel nad yw'r sefyllfa'n cael ei hailadrodd yn y blynyddoedd i ddod.

Gan droi nawr at ein hadroddiad, mae cefnogaeth gyffredinol y pwyllgor i gyllideb y Comisiwn hefyd yn dod gyda chafeat o wyth argymhelliad, gyda'r bwriad o sicrhau bod cymaint o dryloywder â phosibl yn cael ei ddarparu mewn perthynas â chynigion y Comisiwn. Rwyf wedi cael ymateb y Comisiwn i’n hadroddiad, ac rwy'n falch o weld bod chwech o’r rheini wedi’u derbyn a dau wedi’u nodi.

Yn gyntaf, mae’r pwyllgor yn bryderus iawn ynghylch effaith costau cynyddol cyfleustodau ar gyllideb y Comisiwn a’i allu i ddarparu ei wasanaethau craidd—problem sy’n wynebu holl sefydliadau'r sector cyhoeddus, busnesau a chartrefi ledled Cymru. Er ein bod yn croesawu ymdrechion gan y Comisiwn i archwilio opsiynau sy’n cadw costau cyfleustodau mor isel â phosibl, credwn fod angen rhagor o wybodaeth am effeithiolrwydd mentrau o’r fath i sicrhau bod y Comisiwn ar y trywydd iawn i gyflawni ei nodau cynaliadwyedd.

Ddirprwy Lywydd, hoffwn droi nawr at ambell fater penodol. Yn amlwg, yr her sefydliadol fwyaf sy’n wynebu’r Comisiwn dros yr ychydig flynyddoedd nesaf yw cyflawni cynigion sy’n ymwneud â diwygio’r Senedd. Rydym hefyd yn deall yr anawsterau a wynebir gan y Comisiwn o ran darparu eglurder ynghylch y cyllid cysylltiedig, ac wrth wahanu ei gostau parhaus oddi wrth y buddsoddiad sydd ei angen i gefnogi’r newid. Rydym felly’n croesawu cynnwys llinell wariant benodol ar gyfer diwygio’r Senedd yn y gyllideb ddrafft, ac yn nodi bwriad y Comisiwn i ddarparu cymaint o dryloywder â phosibl wrth gyflwyno costau y gellir eu priodoli i’r cynlluniau hyn yng nghyllidebau’r dyfodol.

Gan droi yn awr at bwysau’r gweithlu, bydd y cynnydd mewn costau byw'n effeithio ar bob un ohonom, ond mae’r pwyllgor yn pryderu am ei effaith ar staff y Comisiwn, yn enwedig y rheini ar raddfeydd cyflog is. Rydym yn falch fod holl staff y Comisiwn yn cael y cyflog byw a bod mentrau cadarn ar waith, ond ni ddylai’r Comisiwn orffwys ar ei fri. Dyna pam yr hoffem weld y Comisiwn yn edrych ar ffyrdd y gall ddarparu cymorth ychwanegol i staff sy’n ei chael hi’n anodd, a bod camau’n cael eu cymryd i werthuso’r mentrau sydd eisoes ar waith yn drylwyr i sicrhau bod y cymorth a ddarperir yn cyrraedd y rheini sydd ei angen fwyaf. Roeddwn hefyd yn falch o weld na fydd y Comisiwn yn ystyried diswyddo staff fel mesur i arbed costau yn rhan o’r adolygiad canol blwyddyn y mae wedi’i addo.

I gloi, Dirprwy Lywydd, roedd cyd-destun y gwaith o lunio’r gyllideb hon, a chraffu arni, yn anodd. Fel pwyllgor, rydym yn deall bod pob corff cyhoeddus yn wynebu heriau sylweddol o ran darparu gwasanaethau o fewn eu cyllidebau. O ganlyniad, mae'n bwysicach nag erioed o’r blaen bod cynigion y Comisiwn yn gymesur ac yn dryloyw, a bod modd eu cyfiawnhau. Er bod cyllideb y Comisiwn ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf yn cyflawni hyn yn ein barn ni, rydym hefyd yn nodi'r ymrwymiad a wnaed i adolygu’r cynigion yng ngoleuni datganiad yr hydref wythnos diwethaf. Edrychwn ymlaen i weithio gyda’r comisiynydd wrth iddo geisio sicrhau hynny. Diolch yn fawr. 

To conclude, Dirprwy Lywydd, the context in which this budget was produced and scrutinised has been very difficult. As a committee, we understand that all public bodies are facing significant challenges in delivering services within their budgets. As a result, it's more important than ever that the Commission’s proposals are proportionate, justified and transparent. Whilst we believe that the Commission’s budget for the next financial year achieves this, we also note the commitment made to review these proposals in light of last week’s autumn statement. We look forward to working with the commissioner as he seeks to achieve this. Thank you very much. 

15:35

Thank you, Deputy Presiding Officer. And can I thank the commissioner for his statement? I would just like to clarify that, whilst I'm responding to this in my position as the shadow Minister for finance, I am, of course, also a member of the Finance Committee. I welcome the commissioner's overall approach to setting this budget. I think he's been constructive, and has engaged well with the Finance Committee and Members during the process, and I thank him for that.

Presiding Officer, I appreciate that the current national financial environment is difficult, and this, as outlined by the Commissioner, will have an impact on the Commission's budget. But I do think that some flexibility could have been built into the Commission's budget-setting process to allow it to properly consider and account for the autumn statement in its proposed budget, so that we, as Members, could scrutinise a full budget and have a say on where efficiencies could be made. At the moment, we're voting on the budget whilst relying on the letter provided by the Commissioner to the Finance Committee. This is unusual, but I recognise the time frames in play. But I welcome the commitment. 

Moving to the budget, I acknowledge that the Commission, much like public bodies, is facing pressures as a result of inflation. On the whole, I think it has done a decent job to limit the increase that it is asking for. Energy costs have a considerable impact on the budget, as we know, but I do wonder, when looking at making efficiencies, whether more can be done to reduce energy costs further, and what further plans the Commission has to look into this. I understand that the Commission has taken steps to turn down thermostats across the estate—I felt that in my office today; that's a fact. But should we, for example, possibly, look at lowering them a little further, whilst maintaining comfortable levels, or turning off the heating in unused rooms? What about things like solar panels on our estate? In the budget report, there is reference to the Senedd estate joining the Cardiff district heat network from 2024. Is there scope to join this sooner? And have the Commission analysed how much money this will save, and, if so, has this been accounted for in its future budget projections?

There's also a question as to how the estate is used. Many employees are still working from home for at least some of the week, and so it's right that the Commission considers how the estate can be used more efficiently. Again, I would like to ask the Commissioner whether there are additional savings that can be found by using some of the Welsh Government space in north Wales in different ways. Has this been considered and factored in? Or has the Commission looked at other possible locations for its offices that would be more cost effective than the Welsh Government option? It's also my understanding that the broadcasting contract is soon to be going up for renewal, yet the projected budget for this is near enough the same as previous years. Can I ask for an update on this work, as it could allow for additional savings to be found?

I do have to mention Senedd reform, where the budget increases by £571,000 to undertake preparation. I know the rationale, but, given the financial context that we've been speaking about, this is a significant sum of money, which, it can be argued, could be better used elsewhere, such as supporting staff members or being used for energy costs. What does the Commission envisage using this budget for? And has it looked into reducing some of this work, as much as is practicably possible, so that the money can be diverted to where it is needed most? 

Finally, Deputy Presiding Officer, as well as making efficiencies, the Commission could really look at boosting its income. Currently, there is a £200,000 budget for engagement activities, yet the Senedd shop only brings in around £20,000 a year. Surely, if the engagement and outreach strategies were working well, then sales would increase. Clearly, there needs to be some consideration of how that is all working. Therefore, what consideration has the Commission given to diversifying its income streams, so that it can top up its budget and is less reliant on external funding? Thank you, Deputy Llywydd.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ac a gaf fi ddiolch i'r comisiynydd am ei ddatganiad? Hoffwn egluro, er fy mod yn ymateb i hyn yn fy rôl fel Gweinidog cyllid yr wrthblaid, rwyf hefyd, wrth gwrs, yn aelod o'r Pwyllgor Cyllid. Croesawaf ddull cyffredinol y comisiynydd o bennu'r gyllideb hon. Credaf ei fod wedi bod yn adeiladol, ac wedi ymgysylltu’n dda â’r Pwyllgor Cyllid a’r Aelodau yn ystod y broses, a diolch iddo am hynny.

Lywydd, rwy’n sylweddoli bod yr amgylchiadau ariannol cenedlaethol presennol yn anodd, a bydd hyn, fel yr amlinellodd y Comisiynydd, yn cael effaith ar gyllideb y Comisiwn. Ond credaf y gallai rhywfaint o hyblygrwydd fod wedi’i gynnwys ym mhroses y Comisiwn o osod y gyllideb i ganiatáu iddo ystyried a rhoi cyfrif am ddatganiad yr hydref yn ei gyllideb arfaethedig, fel y gallem ni, fel Aelodau, graffu ar gyllideb lawn a rhoi ein barn ynglŷn â lle gellid gwneud arbedion effeithlonrwydd. Ar hyn o bryd, rydym yn pleidleisio ar y gyllideb gan ddibynnu ar y llythyr a ddarparwyd gan y Comisiynydd i'r Pwyllgor Cyllid. Mae hyn yn anarferol, ond rwy'n cydnabod yr amserlenni sydd ar waith. Ond rwy'n croesawu'r ymrwymiad.

Gan symud at y gyllideb, rwy’n cydnabod bod y Comisiwn, yn debyg iawn i gyrff cyhoeddus, yn wynebu pwysau o ganlyniad i chwyddiant. Ar y cyfan, credaf ei fod wedi gwneud yn dda i gyfyngu'r cynnydd y mae’n gofyn amdano. Mae costau ynni'n effeithio'n sylweddol ar y gyllideb, fel y gwyddom, ond wrth geisio gwneud arbedion effeithlonrwydd, tybed a ellir gwneud mwy i leihau costau ynni ymhellach, a pha gynlluniau pellach sydd gan y Comisiwn i ymchwilio i hyn. Deallaf fod y Comisiwn wedi cymryd camau i ostwng thermostatau ar draws yr ystad—teimlais hynny yn fy swyddfa heddiw; mae hynny'n ffaith. Ond a ddylem, er enghraifft, ystyried eu gostwng ymhellach o bosibl, gan eu cadw ar lefelau cyfforddus, neu ddiffodd y gwres mewn ystafelloedd nad ydynt yn cael eu defnyddio? Beth am bethau fel paneli solar ar ein hystad? Yn yr adroddiad ar y gyllideb, ceir cyfeiriad at ystad y Senedd yn ymuno â rhwydwaith gwresogi ardal Caerdydd o 2024. A oes lle i ymuno ag ef yn gynt? Ac a yw'r Comisiwn wedi dadansoddi faint o arian y bydd hyn yn ei arbed, ac os felly, a roddwyd cyfrif am hyn yn ei ragamcanion cyllidebol ar gyfer y dyfodol?

Mae cwestiwn hefyd ynglŷn â sut y caiff yr ystad ei defnyddio. Mae llawer o weithwyr yn dal i weithio gartref am o leiaf rywfaint o'r wythnos, ac felly mae'n iawn i'r Comisiwn ystyried sut y gellir defnyddio'r ystad yn fwy effeithlon. Unwaith eto, hoffwn ofyn i’r Comisiynydd a oes arbedion ychwanegol y gellir dod o hyd iddynt drwy ddefnyddio rhywfaint o eiddo Llywodraeth Cymru yn y gogledd mewn gwahanol ffyrdd. A yw hyn wedi'i ystyried a'i gynnwys? Neu a yw’r Comisiwn wedi edrych ar leoliadau eraill posibl ar gyfer ei swyddfeydd a fyddai’n fwy costeffeithiol nag opsiwn Llywodraeth Cymru? Rwy'n deall bod y contract darlledu ar fin cael ei ystyried ar gyfer ei adnewyddu, ond er hynny, mae'r gyllideb ragamcanol ar gyfer hyn yn agos i'r un peth â blynyddoedd blaenorol. A gaf fi ofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf am y gwaith hwn, gan y gallai ganiatáu inni ddod o hyd i arbedion ychwanegol?

Mae'n rhaid imi sôn am ddiwygio'r Senedd, lle mae'r gyllideb yn cynyddu £571,000 i wneud y gwaith paratoi. Rwy'n deall y rhesymeg, ond o ystyried y cyd-destun ariannol y buom yn sôn amdano, mae hwn yn swm sylweddol o arian, y gellir dadlau y gellid ei ddefnyddio’n well mewn mannau eraill, megis i gefnogi aelodau staff neu ei ddefnyddio ar gyfer costau ynni. Ar gyfer beth y mae'r Comisiwn yn rhagweld y bydd y gyllideb hon yn cael ei defnyddio? Ac a yw wedi edrych ar leihau rhywfaint o'r gwaith hwn cymaint ag sy'n ymarferol bosibl fel y gellir dargyfeirio'r arian i'r mannau lle mae ei angen fwyaf?

Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, yn ogystal â gwneud arbedion effeithlonrwydd, gallai’r Comisiwn edrych ar gynyddu ei incwm. Ar hyn o bryd, mae cyllideb o £200,000 ar gyfer gweithgareddau ymgysylltu, ond dim ond oddeutu £20,000 y flwyddyn y mae siop y Senedd yn ei gynhyrchu. Pe bai’r strategaethau ymgysylltu ac allgymorth yn gweithio’n dda, oni fyddai gwerthiant yn cynyddu? Yn amlwg, mae angen ystyried sut mae hyn oll yn gweithio. Felly, pa ystyriaeth y mae’r Comisiwn wedi’i rhoi i arallgyfeirio ei ffrydiau incwm, fel y gall ychwanegu at ei gyllideb a bod yn llai dibynnol ar gyllid allanol? Diolch, Ddirprwy Lywydd.

15:40

Can I thank the Commissioner for his statement? And I very much welcome what he's said today, although, in one respect, I don't, because it's altered exactly what I was going to say in my speech this afternoon. I was a member of the Finance Committee that scrutinised the budget of the Commission. On the information before the Finance Committee, the decision made was, I believe, the correct one. I would like to highlight two recommendations: the committee recommends that the Senedd Commission adopts a collaborative approach to reducing energy use on the Senedd estate and engage with the Members, their staff and Commission staff to gather ideas and to plan and implement projects and policy that will meet these aims. I only use my office here for two days a week. There does not need to be heating in that office outside Tuesday and Wednesday. In fact, I'll go even further: there need not be heating in that room outside 10 o'clock on Tuesday and Wednesday lunch time. So, these are the things where we need to look at what can we do to help, rather than say, 'It's the Commissioners' fault', or, 'It's somebody else's fault.' What can we do?

Energy use has got to be reduced, and I hope the Commission approves a plan to reduce energy use, but I also hope all Members here will make suggestions like mine of what can be done when they aren't using their offices. Some people use their offices or have staff in their offices all the time, and that's perfectly within the rules and right, but for those of us who don't then there are savings to be made.

I would also like the Commission to consider the financial and operational benefits or otherwise of purchasing the freehold of Tŷ Hywel as an alternative to extending the current lease. I'm very concerned that we seem to be stuck on a lease here that is going to last us forever. Some of us wanted to use the Guildhall rather than Tŷ Hywel back in the day. We were unsuccessful with those arguments, and I'm not going to reopen them. But if we're going to stay here, buy it. It's going to be a lot cheaper in the long run.

Finally, a two-tier budget process: I think that is something that is fundamentally wrong. We set the budget via this system for the Senedd Commission, the auditor general and the ombudsman. They're funded by the Senedd as a whole from Finance Committee. They're not compared with, 'Would it be better to spend this money on health, would it be better to spend this money on local authorities, would it be better to spend this money on environmental matters?' They're being judged against an absolute of what they're asking for. I don't think that's the right way of going about it. I don't think it is being fair to other services, and it's also unfortunate—I'll talk about the auditor general and ombudsman—that they go in and look at authorities and organisations that are short of money, but they're not short of money themselves, so they cannot understand the problems that exist with those organisations. My expectation is, apart from health, all other public services will be treated less generously than those who have their budgets from the Senedd directly. 

This is a question for all parties: is the current method of funding the Commission, ombudsman and auditor general fair? If we're arguing them against health or local government, they certainly wouldn't get the level of support that we're providing them with at the moment. Should the Senedd set a percentage increase for each prior to the Finance Committee examining their budgets, so all we're looking at is how they're getting down to that number and not the amount they're asking for?

I've raised this many times in the past, but I seem to be pushing more at an open door this time, so I'll labour the point. I've previously requested at probably nearly every Commission budget that the Commission budget is increased by no more than the increase in the Welsh block grant. If the Commission increases by more, it looks as if we are putting ourselves ahead of Welsh public services that people depend on.

I will now say something even more controversial: do we need the remuneration board? Can we afford it? Is it a good use of scarce resources? Are there other methods of doing what the remuneration board does at much lower cost? We've already set our salaries as relating to increases in pay in Wales, and I was very much in favour of that when it was done, and I think most people here are, so we're treated no less favourably than the people of Wales.

We keep on having these expensive organisations, and the remuneration board is one, which take money away from our key services. So, Deputy Presiding Officer, I know we can't decide to close the remuneration board today—though if I thought we could and I thought I could get a vote on it, I would put it forward—but can we ask that it's looked at so that we can see if we can do without it? It costs us an awful lot of money, which I could think of a lot of better ways of spending.

A gaf fi ddiolch i’r Comisiynydd am ei ddatganiad? Ac rwy'n croesawu'r hyn y mae wedi'i ddweud heddiw yn fawr, er, i ryw raddau, nid wyf yn ei groesawu, gan ei fod wedi newid yr hyn roeddwn am ei ddweud yn union yn fy araith y prynhawn yma. Roeddwn yn aelod o’r Pwyllgor Cyllid a fu’n craffu ar gyllideb y Comisiwn. Ar yr wybodaeth a ddaeth gerbron y Pwyllgor Cyllid, roedd y penderfyniad a wnaed yn un cywir yn fy marn i. Hoffwn dynnu sylw at ddau argymhelliad: mae’r pwyllgor yn argymell bod Comisiwn y Senedd yn mabwysiadu dull cydweithredol o leihau’r defnydd o ynni ar ystad y Senedd ac yn ymgysylltu â’r Aelodau, eu staff a staff y Comisiwn i gasglu syniadau ac i gynllunio a gweithredu prosiectau a pholisi fydd yn cyflawni’r nodau hyn. Dim ond am ddau ddiwrnod yr wythnos y byddaf yn defnyddio fy swyddfa yma. Nid oes angen gwresogi'r swyddfa honno ar wahân i ddydd Mawrth a dydd Mercher. A dweud y gwir, fe af hyd yn oed ymhellach: nid oes angen gwresogi'r ystafell honno ar ôl 10 o'r gloch ar ddydd Mawrth ac amser cinio ar ddydd Mercher. Felly, dyma'r pethau lle mae angen inni edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud i helpu, yn hytrach na dweud, 'Bai'r Comisiynwyr yw hyn', neu, 'Bai rhywun arall yw hyn.' Beth y gallwn ni ei wneud?

Mae'n rhaid lleihau'r defnydd o ynni, ac rwy'n gobeithio y bydd y Comisiwn yn cymeradwyo cynllun i leihau'r defnydd o ynni, ond rwyf hefyd yn gobeithio y bydd yr holl Aelodau yma'n gwneud awgrymiadau fel fy un i o ran yr hyn y gellir ei wneud pan nad ydynt yn defnyddio eu swyddfeydd. Mae rhai pobl yn defnyddio'u swyddfeydd neu mae ganddynt staff yn eu swyddfeydd drwy'r amser, ac mae hynny'n unol â'r rheolau ac yn berffaith iawn, ond i'r rhai ohonom nad ydynt yn gwneud hynny, mae arbedion i'w gwneud.

Hefyd, hoffwn i’r Comisiwn ystyried manteision ariannol a gweithredol, neu fel arall, prynu rhydd-ddaliad Tŷ Hywel yn hytrach nag ymestyn y les gyfredol. Rwy'n bryderus iawn ein bod yn ôl pob golwg yn gaeth i les yma sy'n mynd i bara am byth. Roedd rhai ohonom yn awyddus ar un adeg i ddefnyddio Neuadd y Ddinas yn hytrach na Thŷ Hywel. Roeddem yn aflwyddiannus gyda’r dadleuon hynny, ac nid wyf yn mynd i’w hatgyfodi. Ond os ydym am aros yma, prynwch y lle. Bydd yn llawer rhatach yn y tymor hir.

Yn olaf, proses gyllidebol dwy haen: credaf fod hynny’n rhywbeth sy’n sylfaenol anghywir. Rydym yn gosod y gyllideb drwy’r system hon ar gyfer Comisiwn y Senedd, yr archwilydd cyffredinol a’r ombwdsmon. Cânt eu hariannu gan y Senedd gyfan drwy'r Pwyllgor Cyllid. Nid ydynt yn cael eu cymharu â, 'A fyddai'n well gwario'r arian hwn ar iechyd, a fyddai'n well gwario'r arian hwn ar awdurdodau lleol, a fyddai'n well gwario'r arian hwn ar faterion amgylcheddol?' Cânt eu barnu yn erbyn absoliwt yr hyn y maent yn gofyn amdano. Ni chredaf mai dyna'r ffordd iawn o fynd o'i chwmpas hi. Ni chredaf fod hynny'n deg â gwasanaethau eraill, ac mae hefyd yn anffodus—fe soniaf am yr archwilydd cyffredinol a'r ombwdsmon—eu bod yn mynd i mewn ac yn edrych ar awdurdodau a sefydliadau sy'n brin o arian, ond nid ydynt yn brin o arian eu hunain, felly ni allant ddeall y problemau sy'n wynebu'r sefydliadau hynny. Fy nisgwyliad, ar wahân i iechyd, yw y bydd pob gwasanaeth cyhoeddus arall yn cael ei drin yn llai hael na’r rheini sy'n cael eu cyllidebau yn uniongyrchol gan y Senedd.

Mae hwn yn gwestiwn i bob plaid: a yw’r dull presennol o ariannu’r Comisiwn, yr ombwdsmon a’r archwilydd cyffredinol yn deg? Os ydym yn dadlau rhyngddynt hwy ag iechyd neu lywodraeth leol, yn sicr, ni fyddent yn cael y lefel o gymorth rydym yn ei rhoi iddynt ar hyn o bryd. A ddylai'r Senedd osod cynnydd canrannol ar gyfer pob un cyn i'r Pwyllgor Cyllid archwilio eu cyllidebau, fel mai'r cyfan rydym yn edrych arno yw sut y maent yn dod i lawr i'r ffigur hwnnw, ac nid y swm y gofynnant amdano?

Rwyf wedi codi hyn droeon yn y gorffennol, ond ymddengys fy mod yn gwthio wrth ddrws mwy agored y tro hwn, felly rwyf am bwysleisio'r pwynt. Rwyf wedi gofyn o'r blaen ym mhob un o gyllidebau'r Comisiwn, bron â bod, i beidio â chynyddu cyllideb y Comisiwn yn fwy na'r cynnydd yng ngrant bloc Cymru. Os bydd y Comisiwn yn cynyddu mwy, mae'n edrych fel pe baem yn rhoi ein hunain uwchlaw gwasanaethau cyhoeddus y mae pobl yn dibynnu arnynt yng Nghymru.

Rwy'n mynd i ddweud rhywbeth hyd yn oed yn fwy dadleuol nawr: a oes angen y bwrdd taliadau arnom? A allwn ei fforddio? A yw'n ddefnydd da o adnoddau prin? A oes dulliau eraill o wneud yr hyn y mae’r bwrdd taliadau yn ei wneud am gost lawer is? Rydym eisoes wedi pennu bod ein cyflogau’n gysylltiedig â chodiadau cyflog yng Nghymru, ac roeddwn yn sicr o blaid hynny pan gafodd ei wneud, fel y rhan fwyaf o bobl yma rwy'n credu, fel nad ydym yn cael ein trin yn llai ffafriol na phobl Cymru.

Rydym yn parhau i gadw'r sefydliadau drud hyn, ac mae'r bwrdd taliadau yn un, sy'n mynd ag arian oddi wrth ein gwasanaethau allweddol. Felly, Ddirprwy Lywydd, gwn na allwn benderfynu cael gwared ar y bwrdd taliadau heddiw—er, pe bawn yn credu y gallem wneud hynny ac yn credu y gallwn gael pleidlais arno, byddwn yn cynnig hynny—ond a gawn ni ofyn iddo gael ei archwilio fel y gallwn weld a allwn wneud hebddo? Mae'n costio llawer iawn o arian i ni, arian y gallwn feddwl am lawer o ffyrdd gwell o'i wario.

15:45

I also want to thank my colleague Ken Skates for putting together a budget. It's never easy doing that, certainly not when none of us know the ever-increasing costs with energy and the cost-of-living crisis. It's probably one of the hardest budgets you've had to put together, not helped of course by Senedd reform.

I'd also like to take this opportunity to thank all our Commission staff that have helped behind the scenes, but also for the work they've done to support us as Members. In light of current inflationary pressures and the cost-of-living crisis affecting families across Wales, it's more important than ever that we, as a Commission, take difficult but necessary decisions and ones that help to maintain the confidence of the public. Whilst we are all here to scrutinise and challenge the spend of the Welsh Government, it is vital that we do this in the most efficient manner. During the cost-of-living crisis, the additional expenses incurred as a result of preparing for an increase from 60 Members of the Senedd to 96 in 2026, I’m not too convinced is justifiable to the Welsh public. I know that there’s a mandate now, that there are enough votes for that, but I’m still going to have my say here today.

Hoffwn innau ddiolch i fy nghyd-Aelod, Ken Skates, am roi'r gyllideb at ei gilydd. Nid yw byth yn hawdd gwneud hynny, yn sicr pan nad oes yr un ohonom yn gwybod beth fydd y costau cynyddol gydag ynni a'r argyfwng costau byw. Mae’n debyg mai dyma un o’r cyllidebau anoddaf ichi orfod eu rhoi at ei gilydd, ac nid yw diwygio’r Senedd wedi helpu ychwaith.

Hoffwn innau hefyd achub ar y cyfle i ddiolch i holl staff y Comisiwn sydd wedi helpu y tu ôl i'r llenni, ond hefyd am y gwaith y maent wedi'i wneud i'n cefnogi ni fel Aelodau. Yng ngoleuni’r pwysau chwyddiant presennol a’r argyfwng costau byw sy’n effeithio ar deuluoedd ledled Cymru, mae’n bwysicach nag erioed ein bod ni, fel Comisiwn, yn gwneud penderfyniadau anodd ond angenrheidiol a rhai sy’n helpu i gynnal hyder y cyhoedd. Er ein bod ni oll yma i graffu ar wariant Llywodraeth Cymru a’i herio, mae’n hollbwysig ein bod yn gwneud hyn yn y modd mwyaf effeithlon. Yn ystod yr argyfwng costau byw, nid wyf yn rhy argyhoeddedig y gellir cyfiawnhau'r costau ychwanegol yr eir iddynt o ganlyniad i baratoi ar gyfer cynnydd o 60 Aelod o’r Senedd i 96 yn 2026 i’r cyhoedd yng Nghymru. Gwn fod mandad bellach, sef bod digon o bleidleisiau ar gyfer hynny, ond rwy'n dal i fod am ddweud fy marn yma heddiw.

We have to make sure that we offer value for money to the taxpayer as an institution. In particular, many of the costs associated with Senedd reform, including the £100 million price tag on 36 more Members of the Senedd, are impossible to justify in the current economic environment. The expansion needed in office space, extra staffing and other associated costs can’t even begin to be imagined, and the actual wording of our budget leaves the door open to vast increases in new spending to cover any ensuing costs that we cannot support. As we face the strains of the cost-of-living crisis, it is only fair that the Senedd Commission should reflect this in its budgeting processes—and really good contributions all round from everybody who has spoken before me. We’re all aware of our rapid increases in energy bills, but for me, right from when I came to this place, I’ve always felt that it was incumbent upon the Commission to deliver the support for us as Members in the most efficient manner.

We know that there have been the increases in energy bills, we know there are different models of working now, in terms of a lot of Commission staff still working from home because of the pandemic, and one of the largest increases seen in this 2023-24 budget is in our utility costs. As Ken Skates has already documented in his letter to Peredur Owen Griffiths, the budget documents an increase from £582,000 in 2022-23 to an estimated £1.25 million cost in 2023-24. I note that the Finance Committee recommends that the Commission should fund in-year pressures on the budget, and it should have control by making in-year savings and efficiencies rather than through supplementary budgets, and in the name of fiscal responsibility, this is something that I too support. The Commission simply cannot expect a supplementary budget whenever difficult decisions about finance have to be made. The committee also notes in its recommendations that the Commission should not assume an increase in funding from one year to the next. At a time when the general public are having to find difficult savings, it's only right that, as a Commission, and as an institution, we lead by example.

Now, I’m reassured to see a commitment to support staff who may be struggling with higher bills through the hardship fund and other such schemes, but I was shocked to learn in the first instance that that would be for Commission staff, and that Senedd support staff may not—that was a decision for the remuneration board. I’ll come to the rem board in a minute. But in summary, therefore, the Commission budget has to make provision for the Senedd to carry out its essential work, making provision for the most vulnerable members of staff, and encompassing the whole length and breadth of Wales. Rising costs largely driven by the desire to impose a larger Senedd mean that we do not believe the Commission budget lives up to the current challenges of the moment. Instead, we are simply firefighting potential costs and burdens that I believe have been placed upon us by, obviously, this Welsh Labour Government, supported by Plaid Cymru. But the impact it’s having on our budgets, when one considers that the next electoral period starts in 2026, and here we are now, in 2022, being affected.

But to the rem board. A lot of Members have actually raised the kind of concerns, Mike, that you have: where’s the transparency? Where’s the accountability of the remuneration board? When I first became a Member here, I was aware the rem board was in place, and it’s all part and parcel of the make-up of the Senedd, but I do honestly believe that now is the time for us to have some difficult discussions about how well the rem board is supporting Members and how well its own processes—. Too often Members feel that decisions are taken without their input, without taking them along with them or explaining them, even, and too often Members feel that things are done at them rather than with them. I honestly think this is going to be a difficult discussion to have, but I think it’s one that needed raising because Members have raised quite a few concerns about the rem board. So, thank you. Diolch yn fawr.

Mae’n rhaid inni sicrhau ein bod yn cynnig gwerth am arian i’r trethdalwr fel sefydliad. Yn benodol, mae’n amhosibl cyfiawnhau llawer o’r costau sy’n gysylltiedig â diwygio’r Senedd, gan gynnwys y pris o £100 miliwn am 36 Aelod arall o'r Senedd, yn yr amgylchedd economaidd presennol. Ni ellir dechrau dychmygu’r ehangu sydd ei angen mewn gofod swyddfa, staff ychwanegol a chostau cysylltiedig eraill, ac mae geiriad ein cyllideb yn gadael y drws ar agor i gynnydd enfawr o wariant newydd i dalu am unrhyw gostau dilynol na allwn eu cefnogi. Wrth inni wynebu straen yr argyfwng costau byw, nid yw ond yn deg y dylai Comisiwn y Senedd adlewyrchu hyn yn ei brosesau cyllidebu—a chyfraniadau da iawn gan bawb sydd wedi siarad yn barod. Mae pob un ohonom yn ymwybodol o’r cynnydd sydyn yn ein biliau ynni, ond i mi, o’r adeg y deuthum i’r lle hwn, rwyf bob amser wedi teimlo ei bod yn ddyletswydd ar y Comisiwn i roi’r cymorth i ni fel Aelodau yn y modd mwyaf effeithlon.

Gwyddom am y cynnydd mewn biliau ynni, gwyddom fod gwahanol fodelau o weithio bellach, o ran y ffaith bod llawer o staff y Comisiwn yn dal i weithio gartref oherwydd y pandemig, ac un o’r codiadau mwyaf a welwyd yng nghyllideb 2023-2024 yw ein costau cyfleustodau. Fel y mae Ken Skates eisoes wedi'i nodi yn ei lythyr at Peredur Owen Griffiths, mae’r gyllideb yn nodi cynnydd o £582,000 yn 2022-23 i gost amcangyfrifedig o £1.25 miliwn yn 2023-24. Nodaf fod y Pwyllgor Cyllid yn argymell y dylai’r Comisiwn ariannu pwysau yn ystod y flwyddyn ar y gyllideb, ac y dylai gael rheolaeth drwy wneud arbedion a sicrhau arbedion effeithlonrwydd yn ystod y flwyddyn yn hytrach na thrwy gyllidebau atodol, ac yn enw cyfrifoldeb cyllidol, mae hyn yn rhywbeth rwyf innau hefyd yn ei gefnogi. Yn syml, ni all y Comisiwn ddisgwyl cyllideb atodol pryd bynnag y bydd yn rhaid gwneud penderfyniadau anodd ynglŷn â chyllid. Mae’r pwyllgor hefyd yn nodi yn ei argymhellion na ddylai’r Comisiwn ragdybio cynnydd mewn cyllid o un flwyddyn i’r llall. Ar adeg pan fo'r cyhoedd yn gyffredinol yn gorfod dod o hyd i arbedion anodd, nid yw ond yn iawn ein bod ni, fel Comisiwn, ac fel sefydliad, yn arwain drwy esiampl.

Nawr, cefais fy nghalonogi o weld ymrwymiad i gefnogi staff a allai fod yn ei chael hi'n anodd gyda biliau uwch drwy'r gronfa caledi a chynlluniau eraill o'r fath, ond cefais sioc o glywed yn y lle cyntaf mai ar gyfer staff y Comisiwn y byddai'r cymorth hwnnw, ac efallai na fyddai staff cymorth y Senedd yn ei gael—roedd hwnnw'n benderfyniad ar gyfer y bwrdd taliadau. Dof at y bwrdd taliadau mewn munud. Ond i grynhoi, felly, mae’n rhaid i gyllideb y Comisiwn wneud darpariaeth i’r Senedd gyflawni ei waith hanfodol, gan wneud darpariaeth ar gyfer yr aelodau staff mwyaf agored i niwed, a chan gynnwys ar draws Cymru gyfan. Mae costau cynyddol sy’n cael eu hachosi'n bennaf gan yr awydd i fynnu Senedd fwy o faint yn golygu nad ydym yn credu bod cyllideb y Comisiwn yn ymateb yn ddigonol i'r heriau presennol. Yn lle hynny, rydym yn ymladd yn erbyn costau a beichiau posibl a osodwyd arnom gan Lywodraeth Lafur Cymru yn fy marn i, gyda chefnogaeth Plaid Cymru. Ond yr effaith y mae'n ei chael ar ein cyllidebau, pan fydd rhywun yn ystyried bod y cyfnod etholiadol nesaf yn dechrau yn 2026, a dyma ni'n cael ein heffeithio nawr, yn 2022.

Ond ar y bwrdd taliadau. Mae llawer o Aelodau wedi codi’r math o bryderon a godwyd gennych chi, Mike: ble mae’r tryloywder? Ble mae atebolrwydd y bwrdd taliadau? Pan ddeuthum yn Aelod yma gyntaf, roeddwn yn ymwybodol fod y bwrdd taliadau ar waith, ac mae’r cyfan yn rhan annatod o gyfansoddiad y Senedd, ond rwy'n credu'n wirioneddol mai nawr yw’r amser inni gael trafodaethau anodd ynghylch pa mor dda y mae’r bwrdd taliadau yn cefnogi'r Aelodau, a pha mor dda y mae ei brosesau ei hun—. Yn rhy aml, mae Aelodau’n teimlo bod penderfyniadau’n cael eu gwneud heb eu mewnbwn, heb eu cynnwys neu heb i'r penderfyniadau gael eu hesbonio iddynt hyd yn oed, ac yn rhy aml, mae Aelodau’n teimlo bod pethau’n cael eu gwneud iddynt yn hytrach na gyda hwy. Rwy'n credu'n onest fod hon yn mynd i fod yn drafodaeth anodd, ond credaf ei bod yn un y mae angen ei chodi gan fod yr Aelodau wedi codi cryn dipyn o bryderon ynghylch y bwrdd taliadau. Felly, diolch yn fawr.

15:55

Galwaf ar Ken Skates i ymateb i'r ddadl. 

I call on Ken Skates to reply to the debate. 

Diolch, Dirprwy Lywydd, and can I thank Members for their contributions? There were a number of similar themes raised by Members, and I'll try to address each one. First of all, I should say that I would agree entirely with Peredur Owen Griffiths that we should not and cannot allow this year's process so late in the day to be repeated, but surely, as Peredur himself acknowledged, we will never see such shifting landscapes whilst we're setting a budget. These have been unprecedented times. We surely will never see three changes of Prime Minister during the budget-setting process, three changes of Chancellor, a mini-budget, an autumn statement, and the economy falling into recession. So, I would hope that this will be exceptional, but I also think that it is responsible for us to be making the pledge to find valuable in-year savings, and I thank Members for highlighting some of those measures that may be agreed as we consider how we can make cost savings in 2023-24. 

In terms of the overall budget, one of the challenges that we have in the Commission is that we have barely any discretionary spend. Essentially, we spend the budget on people and on the places, and there is barely any money left over for us to invest in some of those measures that have been raised today by Peter Fox, for example, of photovoltaic solar panels. That forms part of the project fund. So, in making the savings that we have pledged, we are going to have to make some very difficult decisions about some of those energy-saving measures that we had planned within the project fund.

That said, we have already made good progress in terms of savings on utility costs. It's been recognised that we have reduced the temperature here, and I should say to Members that that will result in a 10 per cent saving. But every single Member in the Senedd has controls in their office that they can use to further reduce the temperature. Personally, I like to work in Arctic conditions. I'd be quite happy to be Bob Cratchit, quite frankly, but Members themselves can turn down the temperature, and I would encourage them to do so in order to make savings. Systems can be turned off. Entire zones can be turned off, and will be turned off. We may have to make the difficult decision about closing buildings if we are to achieve even deeper savings, and that is because there is such little discretionary spend. We're making a 5 per cent saving, or more, by switching off heating to areas we know are unused on certain days, and these measures will continue through the course of the next financial year.

Dirprwy Lywydd, if I may, I will highlight some of the other possible areas for savings—

Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac a gaf fi ddiolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau? Codwyd nifer o themâu tebyg gan yr Aelodau, ac rwyf am geisio ateb pob un. Yn gyntaf oll, dylwn ddweud y byddwn yn cytuno’n llwyr â Peredur Owen Griffiths na ddylem ac na allwn ganiatáu i broses eleni, a ddigwyddodd mor hwyr, gael ei hailadrodd, ond yn sicr, fel y cydnabu Peredur ei hun, ni fyddwn byth yn gweld sefyllfa mor ansefydlog eto wrth inni osod cyllideb. Mae hwn wedi bod yn gyfnod digynsail. Mae’n siŵr na welwn dri gwahanol Brif Weinidog y DU eto yn ystod y broses o osod y gyllideb, tri gwahanol Ganghellor, cyllideb fach, datganiad yr hydref, a dirwasgiad yn yr economi. Felly, byddwn yn gobeithio mai eithriad fydd hyn, ond credaf hefyd ei bod yn gyfrifol inni ymrwymo i ddod o hyd i arbedion gwerthfawr yn ystod y flwyddyn, a diolch i’r Aelodau am dynnu sylw at rai o’r mesurau y gellir cytuno arnynt o bosibl wrth inni ystyried sut y gallwn arbed costau yn 2023-24.

O ran y gyllideb gyffredinol, un o’r heriau sydd gennym yn y Comisiwn yw nad oes gennym fawr ddim gwariant dewisol. Yn y bôn, rydym yn gwario’r gyllideb ar bobl ac ar y lleoedd, a phrin fod unrhyw arian ar ôl inni fuddsoddi yn rhai o’r mesurau a godwyd heddiw gan Peter Fox, er enghraifft paneli solar ffotofoltäig. Mae hynny’n rhan o'r gronfa prosiectau. Felly, wrth wneud yr arbedion rydym wedi’u haddo, rydym yn mynd i orfod gwneud rhai penderfyniadau anodd iawn ynglŷn â rhai o’r mesurau arbed ynni hynny roeddem wedi’u cynllunio o fewn y gronfa prosiectau.

Wedi dweud hynny, rydym eisoes wedi gwneud cynnydd da gydag arbedion ar gostau cyfleustodau. Cydnabuwyd ein bod wedi gostwng y tymheredd yma, a dylwn ddweud wrth yr Aelodau y bydd hynny’n arwain at arbediad o 10 y cant. Ond mae gan bob un Aelod yn y Senedd unedau rheoli yn eu swyddfa y gallant eu defnyddio i ostwng y tymheredd ymhellach. Yn bersonol, rwy'n hoff o weithio dan amodau Arctig. Byddwn yn ddigon bodlon bod yn Bob Cratchit, a dweud y gwir, ond gall yr Aelodau eu hunain ostwng y tymheredd, a byddwn yn eu hannog i wneud hynny er mwyn gwneud arbedion. Gellir diffodd systemau. Gellir diffodd parthau cyfan, a byddant yn cael eu diffodd. Efallai y bydd yn rhaid inni wneud y penderfyniad anodd i gau adeiladau os ydym am sicrhau arbedion mwy fyth, a hynny am fod cyn lleied o wariant dewisol. Rydym yn gwneud arbediad o 5 y cant, neu fwy, drwy ddiffodd y gwres mewn mannau y gwyddom nad ydynt yn cael eu defnyddio ar ddiwrnodau penodol, a bydd y mesurau hyn yn parhau drwy gydol y flwyddyn ariannol nesaf.

Ddirprwy Lywydd, os caf, hoffwn dynnu sylw at rai o'r meysydd eraill posibl ar gyfer arbedion—

I will give you some flexibility, Commissioner. 

Fe wnaf roi rhywfaint o hyblygrwydd i chi, Gomisiynydd.

—in brief. I've mentioned solar panels. Training and engagement, we will look at. We will be looking at savings through the catering contract, or, as an alternative to savings, we will look at raising revenue, perhaps increasing the prices for Members. We will also be looking at reintroducing car parking charges, reflecting on the need to protect the least well paid. And therefore, again, it will be Members, in all likelihood, that could pay more for car parking, but I'm sure, given the sentiment that we've had today, that would be welcomed.

We will be closing the north Wales office in 2023 and relocating it to co-locate with the Welsh Government at Llandudno Junction, and I take an intervention.

—yn gryno. Rwyf wedi sôn am baneli solar. Byddwn yn edrych ar hyfforddiant ac ymgysylltu. Byddwn yn edrych ar arbedion drwy’r contract arlwyo, neu fel dewis arall yn lle arbedion, byddwn yn edrych ar godi refeniw, a chynyddu’r prisiau i Aelodau o bosibl. Byddwn hefyd yn edrych ar ailgyflwyno taliadau am barcio ceir, o ystyried yr angen i ddiogelu'r rheini ar y cyflogau isaf. Ac felly, unwaith eto, yr Aelodau, yn ôl pob tebyg, a allai fod yn talu mwy am barcio eu ceir, ond rwy'n siŵr, o ystyried y teimladau rydym wedi'u clywed heddiw, y byddai hynny'n cael ei groesawu.

Byddwn yn cau swyddfa gogledd Cymru yn 2023 ac yn ei hadleoli i adeilad Llywodraeth Cymru yng Nghyffordd Llandudno, ac fe wnaf dderbyn yr ymyriad.

[Inaudible]—Darren, but please be short because we're out of time. 

[Anghlywadwy]—Darren, ond byddwch yn gryno, os gwelwch yn dda, gan ein bod yn brin o amser.

I will be short, and I'm grateful for the opportunity. In respect of the north Wales office, I have to say that as a local Member in whose constituency that office is based, I've been appalled, frankly, with the lack of engagement with me prior to a decision to close that office being made. I am also very concerned about the decision to co-locate the Senedd offices in a Welsh Government building. That just further conflates and confuses the distinction between this Parliament and the Government, one which is already existent in Wales and we ought to be doing something to address. So, I'm very disappointed that as a local Member, I've had no consultation with me prior to that decision being made.

Fe fyddaf yn gryno, ac rwy'n ddiolchgar am y cyfle. Ar swyddfa gogledd Cymru, mae’n rhaid imi ddweud fel Aelod lleol ar gyfer yr etholaeth lle mae’r swyddfa honno wedi’i lleoli, fy mod wedi fy syfrdanu, a dweud y gwir, gyda’r diffyg ymgysylltu â mi cyn i'r penderfyniad gael ei wneud i gau’r swyddfa honno. Rwyf hefyd yn bryderus iawn am y penderfyniad i gydleoli swyddfeydd y Senedd yn un o adeiladau Llywodraeth Cymru. Mae hynny’n cyfuno ac yn peri dryswch pellach ynglŷn â'r gwahaniaeth rhwng y Senedd hon a’r Llywodraeth, dryswch sydd eisoes yn bodoli yng Nghymru, a dylem wneud rhywbeth i fynd i’r afael â hynny. Felly, rwy'n siomedig iawn na fu unrhyw ymgynghori â mi, fel Aelod lleol, cyn i'r penderfyniad hwnnw gael ei wneud.

Well, I must say, the Member wishes us to reduce our budget, and doing what I've proposed will do exactly that. You can't have your cake and eat it.

Wel, rhaid imi ddweud, mae’r Aelod yn dymuno inni leihau ein cyllideb, a bydd gwneud yr hyn a argymhellais yn gwneud yn union hynny. Ni allwch ei chael hi bob ffordd.

I've come up with an alternative. I've suggested alternatives.

Rwyf wedi awgrymu dewis amgen. Rwyf wedi awgrymu dewisiadau eraill.

And in terms of consultation, you do have a member of the Commission in your group who is able to inform you of decisions—

Ac o ran ymgynghori, mae gennych aelod o'r Comisiwn yn eich grŵp sy'n gallu rhoi gwybod i chi am benderfyniadau—

—and it was agreed at the Commission meeting that we would take this cost-saving measure. It was agreed by the Commission.

Look, I must also say that, in terms of the rem board, I think that perhaps the Finance Committee should feel confident in inviting the rem board before it to scrutinise it, and to ask the difficult questions that I think Mike Hedges and others have raised.

In conclusion, this swift exercise in identifying savings is both responsible and pragmatic. I think it gives sight of the storm that awaits us because of the economic turmoil of late, and the fact the economy has now entered into recession.

—a chytunwyd yng nghyfarfod y Comisiwn y byddem yn cymryd y cam hwn i arbed costau. Cafodd ei dderbyn gan y Comisiwn.

Edrychwch, mae'n rhaid imi ddweud hefyd, o ran y bwrdd taliadau, fy mod yn meddwl efallai y dylai’r Pwyllgor Cyllid deimlo’n hyderus i wahodd y bwrdd taliadau ger ei fron i graffu arno, ac i ofyn y cwestiynau anodd a godwyd gan Mike Hedges, rwy'n credu, ac eraill.

I gloi, mae'r ymarfer cyflym hwn i nodi arbedion yn gyfrifol ac yn bragmatig. Credaf ei fod yn rhoi golwg ar y storm a wynebwn yn sgil y cythrwfl economaidd diweddar, a’r ffaith bod yr economi bellach mewn dirwasgiad.

16:00

Janet, did you wish to raise a point of order? I'll check whether it is a point of order, but did you wish to raise anything?

Janet, a oeddech yn dymuno codi pwynt o drefn? Fe wnaf wirio i weld a yw'n bwynt o drefn, ond a oeddech yn dymuno codi unrhyw beth?

Yes. It was just on the point that you mentioned. In the Commission meeting, you will remember that we were informed that the north Wales Members had been consulted. When I raised it afterwards with my Members, they had no knowledge of it, and I have taken it up with that particular director.

Oeddwn. Ar y pwynt y gwnaethoch chi sôn amdano. Yng nghyfarfod y Comisiwn, fe fyddwch yn cofio inni gael gwybod bod ymgynghori wedi digwydd gydag Aelodau gogledd Cymru. Pan godais y mater gyda fy Aelodau yn ddiweddarach, nid oedd ganddynt unrhyw wybodaeth am hynny, ac rwyf wedi codi'r mater gyda'r cyfarwyddwr penodol hwnnw.

I'm not sure if it's a point of order, but you've put that on the record, Janet.

Nid wyf yn siŵr a yw'n bwynt o drefn, ond rydych chi wedi cofnodi hynny, Janet.

Nawr, y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.

Now, the proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes. Therefore we will defer voting under this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

6. Dadl ar Adroddiad y Pwyllgor Safonau Ymddygiad—Chweched Adroddiad i’r Chweched Senedd o dan Reol Sefydlog 22.9
6. Debate on the Standards of Conduct Committee Report—Sixth Report to the Sixth Senedd under Standing Order 22.9

Eitem 6, dadl ar adroddiad y Pwyllgor Safonau Ymddygiad, 'Chweched adroddiad i'r Chweched Senedd o dan Reol Sefydlog 22.9'. Galwaf ar John Griffiths i wneud y cynnig ar ran y pwyllgor.

Item 6 is a debate on the Standards of Conduct Committee report, 'Sixth report to the Sixth Senedd under Standing Order 22.9'. I call on John Griffiths to move the motion on behalf of the committee.

Cynnig NDM8136 John Griffiths

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn ystyried Adroddiad y Pwyllgor Safonau Ymddygiad - Chweched Adroddiad i'r Chweched Senedd a osodwyd gerbron y Senedd ar 16 Tachwedd 2022 yn unol â Rheol Sefydlog 22.9

2. Yn cymeradwyo’r argymhelliad yn yr adroddiad.

Motion NDM8136 John Griffiths

To propose that the Senedd:

1. Considers the Report of the Standards of Conduct Committee - Sixth Report to the Sixth Senedd laid before the Senedd on 16 November 2022 in accordance with Standing Order 22.9.

2. Endorses the recommendation in the report.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Dirprwy Lywydd. As the designated temporary Chair of the Standards of Conduct Committee, I formally move the motion. The committee considered the report from the Commissioner for Standards in relation to a complaint made against Hefin David MS regarding an offensive tweet. The Standards of Conduct Committee gave the commissioner's report careful consideration, and our report sets out the committee's judgment as to the sanction that is appropriate in this case. The facts relating to the complaint, and the committee's reasons for its recommendation, are set out in full in the committee's report. I would like to take this opportunity to highlight to Members the importance of treating interactions on social media in accordance with the same principles that would be applied to face-to-face interaction and remind Members that there is support available to Members in dealing with, and using correctly, social media. The motion tabled invites the Senedd to endorse the committee's recommendation.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Fel Cadeirydd dynodedig dros dro y Pwyllgor Safonau Ymddygiad, rwy'n gwneud y cynnig yn ffurfiol. Fe wnaeth y pwyllgor ystyried yr adroddiad gan y Comisiynydd Safonau mewn perthynas â chwyn a wnaed yn erbyn Hefin David AS ynglŷn â thrydariad sarhaus. Rhoddodd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad ystyriaeth ofalus i adroddiad y comisiynydd, ac mae ein hadroddiad yn nodi dyfarniad y pwyllgor ynglŷn â'r gosb sy'n briodol yn yr achos hwn. Mae'r ffeithiau sy'n ymwneud â'r gŵyn, a rhesymau'r pwyllgor dros ei argymhelliad, wedi'u nodi'n llawn yn adroddiad y pwyllgor. Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i bwysleisio i'r Aelodau pa mor bwysig yw trin rhyngweithio ar y cyfryngau cymdeithasol yn unol â'r un egwyddorion a fyddai'n cael eu cymhwyso wrth ryngweithio wyneb yn wyneb ac atgoffa'r Aelodau fod cefnogaeth ar gael i Aelodau wrth ymdrin â'r cyfryngau cymdeithasol a defnydd cywir ohonynt. Mae'r cynnig a gyflwynwyd yn gwahodd y Senedd i gymeradwyo argymhelliad y pwyllgor.

Nid oes unrhyw siaradwyr eraill. John, ydych chi eisiau ychwanegu unrhywbeth arall?

There are no other contributors. John, do you wish to add anything?

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

7. Dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv): Iechyd meddwl a gwytnwch cymunedol
7. Member Debate under Standing Order 11.21(iv): Mental health and community resilience

Eitem 7 heddiw yw dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv) ar iechyd meddwl a gwytnwch cymunedol. Galwaf ar Jenny Rathbone i wneud y cynnig.

Item 7 today is a Member debate under Standing Order 11.21(iv) on mental health and community resilience. I call on Jenny Rathbone to move the motion.

Cynnig NDM8130 Jenny Rathbone

Cefnogwyd gan Huw Irranca-Davies, Mike Hedges, Sam Rowlands, Sioned Williams, Vikki Howells

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi:

a) cyhoeddi adroddiad 'Gyda'n Gilydd Drwy Adegau Anodd' gan MIND Cymru;

b) bod gwytnwch cymunedol yn cael effaith gadarnhaol ar iechyd meddwl da.

2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

a) gweithio gyda'r sector gwirfoddol a chymunedol i adeiladu cymunedau gwydn drwy:

(i) hyrwyddo cyfalaf cymdeithasol;

(ii) buddsoddi mewn asedau cymunedol;

(iii) mynd i'r afael â rhwystrau sy'n wynebu rhai grwpiau;

b) cynnwys y rôl a chwaraeir gan asedau a rhwydweithiau cymunedol mewn unrhyw strategaeth iechyd meddwl yn y dyfodol.

Motion NDM8130 Jenny Rathbone

Supported by Huw Irranca-Davies, Mike Hedges, Sam Rowlands, Sioned Williams, Vikki Howells

To propose that the Senedd:

1. Notes:

a) the publication of MIND Cymru’s 'Together Through Tough Times' report;

b) that community resilience has a positive impact on good mental health.

2. Calls on Welsh Government to:

a) work with the voluntary and community sector to build resilient communities through:

(i) promoting social capital;

(ii) investing in community assets;

(iii) addressing barriers faced by certain groups; 

b) include the role played by community assets and networks in any future mental health strategy.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Deputy Presiding Officer. We live in very difficult times. We've seen the biggest reduction in public service support for many, many years, and we've got the highest inflation rate for 41 years, with consumer prices jumping over 10 per cent. Food prices have gone up over 16 per cent in the last 12 months, which is the biggest jump since September 1977, when Jim Callaghan was our Prime Minister—a very long time ago. So, it's such an important winter and a challenging winter that we're going to be facing.

Money worries are not the only cause of mental illness, but it certainly doesn't help. I appreciated the comments of Dr Kamila Hawthorne, who's now president of the Royal College of General Practitioners, today, who described the number of her patients in Mountain Ash whose problems are so intractable that she feels powerless to do anything to help them. She feels squeezed like a lemon at the end of the day. The level of distress that her patients' situation is causing her and so many other front-line GPs is a real barometer to the level of pain in our society. So, I thought it was useful that we discussed this report, 'Together Through Tough Times' that was produced last year. But I think it's a really timely reminder of what we must do collectively in our communities to support people in their distress.

The research they commissioned, in collaboration with sister charities in Northern Ireland and Scotland, was carried out in four places across the UK: one in Haverfordwest, another in Portadown in Northern Ireland, in Glasgow, and in a suburb of Wolverhampton. It delivers three key messages for us: talking about mental well-being; supporting community hubs; and a strong, collaborative community and voluntary sector. These are the keys to enable us to get through tough times and to develop resilient communities that can support each other.

Looking at the first point, it is vital that mental well-being has parity with physical health, and we often talk about that. People are never slow to come forward with talking about the time they're going to have to wait for a hip operation or the bad back they experience. We have to redouble our efforts to fight the stigma attached to mental distress.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rydym yn byw mewn cyfnod anodd iawn. Rydym wedi gweld y lleihad mwyaf yng nghefnogaeth gwasanaethau cyhoeddus ers blynyddoedd lawer, ac mae gennym y gyfradd chwyddiant uchaf ers 41 mlynedd, gyda phrisiau defnyddwyr yn cynyddu dros 10 y cant. Mae prisiau bwyd wedi cynyddu dros 16 y cant yn ystod y 12 mis diwethaf, sef y naid fwyaf ers Medi 1977, pan oedd Jim Callaghan yn Brif Weinidog—amser maith yn ôl. Felly, rydym yn wynebu gaeaf pwysig a heriol iawn.

Nid pryderon ariannol yw'r unig beth sy'n gallu achosi salwch meddwl, ond yn sicr nid yw'n helpu. Roeddwn yn gwerthfawrogi sylwadau Dr Kamila Hawthorne heddiw, sydd bellach yn llywydd Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol, a ddywedodd fod gan nifer o'i chleifion yn Aberpennar broblemau mor anhydrin nes ei bod yn teimlo'n ddi-rym i wneud unrhyw beth i'w helpu. Mae'n teimlo fel pe bai wedi cael ei gwasgu fel lemwn ar ddiwedd y dydd. Mae lefel y trallod y mae sefyllfa ei chleifion yn ei hachosi iddi hi a chymaint o feddygon teulu rheng flaen eraill yn faromedr go iawn o lefel y boen yn ein cymdeithas. Felly, roeddwn yn credu y byddai'n ddefnyddiol i ni drafod yr adroddiad hwn, 'Gyda'n Gilydd drwy Adegau Anodd' a gynhyrchwyd y llynedd. Ond rwy'n credu ei fod yn atgoffa'n amserol iawn o'r hyn y mae'n rhaid inni ei wneud ar y cyd yn ein cymunedau i gefnogi pobl sydd mewn trallod.

Cafodd yr ymchwil a gomisiynwyd ganddynt, ar y cyd â chwaer elusennau yng Ngogledd Iwerddon a'r Alban, ei wneud mewn pedwar lle ledled y DU: un yn Hwlffordd, un arall yn Portadown yng Ngogledd Iwerddon, un yn Glasgow, ac un mewn maestref yn Wolverhampton. Mae'n cyflwyno tair neges allweddol i ni: siarad am les meddyliol; cefnogi hybiau cymunedol; a sector cymunedol a gwirfoddol cryf, cydweithredol. Mae'r rhain yn allweddol i'n galluogi i oroesi drwy gyfnodau anodd a datblygu cymunedau cryf sy'n gallu cefnogi ei gilydd.

O edrych ar y pwynt cyntaf, mae'n hanfodol fod lles meddyliol yn cael ei ystyried yn gydradd ag iechyd corfforol, ac rydym yn siarad am hynny yn aml. Mae pobl yn barod iawn i ddweud wrthyf am yr amser y bydd rhaid iddynt ei aros am lawdriniaeth ar y glun neu'r cefn drwg sydd ganddynt. Mae'n rhaid inni ddyblu ein hymdrechion i ymladd y stigma sydd ynghlwm wrth drallod meddwl.

We've talked a lot about the epidemic of mental distress in our schools and colleges as a result of COVID and, obviously, people living in overcrowded, inadequate housing will have suffered greatly during the lockdown, but it isn't just poor housing that's the problem. Any child living in a dysfunctional home, where domestic violence is lurking under the radar, would have suffered from not being able to escape to the safety of school. There's a really important role for schools to give young people the space to talk about things that are upsetting them, in a safe, non-judgmental way. Rather than wait for the tragedy of a young pupil taking their life, as happened in Haverfordwest, we need to ensure that the new curriculum drives the change needed to focus on the well-being of pupils as well as their academic achievements.

There is a word of warning in the Mind report that communities should not over-rely on schools to provide this support, and that young people need to be able to access support outside of their social circle too. And in the case of bullying, I'm sure that that is an entirely relevant point. Youth services have an extremely important role to play here, and they often pick up on disturbing issues that haven't been addressed in school. But that links into the second key message for community resilience through these tough times, and that is the role of supporting community hubs.

Haverfordwest research focused on young people, and it found children and young people in Haverfordwest felt little ownership of or connection to their communities. Community hubs must cater for people of all ages, not just the very young and the very old. Children and young people don't have cars, and in a place like Haverfordwest, there's probably very little public transport as well, so they are seriously dependent on adults to get them to places where they might be able to find friendship and fun. Local hubs need to be catering for young people, to give them that space outside the home to help them make that difficult transition from childhood to adulthood, not necessarily in the same space or time.

On the other hand, I'm a great fan of inter-generational learning. My good friend Stan Thorne wasn't exactly a party animal, but he got a huge amount of pleasure from the inter-parliamentary chess competitions with young people that took place every year. For those who don't have grandparents living nearby, activities that bring the generations together—whether it's chess, gardening, singing or some other activity—can be a springboard for independent advice and stimulation for both parties. If the only community space in an area is a pub, where can young people under the age of 18 go?

Like young people, the report highlighted that newcomers to an area, ethnic minorities and people living in poverty also find it much more difficult to break into existing community networks. Having said that, there's a great quote from a woman in Portadown in Northern Ireland that illustrates that newcomers can inject new ideas and energy into a community.

'I live on an estate where people are kind and friendly. We're very chatty people'—

says this woman—

'My neighbours either side are Eastern European. It was new for me—I'm used to living with people from my community but during lockdown we've had more time to chat. They have the same family emphasis and they bring my bin in.'

I think it's a really important reminder that Northern Ireland is much more diverse than it used to be—it isn't just two communities who hardly every talk to each other. Newcomers from outside, with different perspectives on the world, might yet play a really important part in how we make the transition towards a permanent peace in Northern Ireland, in whatever guise that takes.

In Wales too, newcomers often bring a new dynamism with them, which was strongly in evidence on Sunday evening when I joined Jane Hutt to share a meal with members of the former Ugandan Asian community who were chucked out of Uganda in 1972, having to leave behind their homes and their businesses, and making their new home in Wales. Not only are many of them playing absolutely crucial roles in our NHS, the purpose of the evening was in aid of an annual dinner for the Vale for Africa charity, to raise money for Tororo district, which is in the poorest part of Uganda. It's a really excellent example of a positive outcome from adverse circumstance. Similarly, the Women Against Pit Closures went on to do lots of absolutely brilliant work in the decade after the defeat of 1984-85.

But to come back to the community hubs, they do play such an important part in keeping communities together, because they belong to us all. They're paid for with our taxes, and so we really do need to make sure that amidst all the difficult decisions that have to be made in the future for local authorities, we continue to keep the hubs going, because they are really such an important part of the fabric of our communities. But we have to also prevent them getting set in aspic and caught up in just one little clique.

The third element of community resilience is a strong, collaborative community and voluntary sector. That is something we have in Cardiff in spades, even in some of our poorest communities. There's Plasnewydd community garden—an award-winning place for people to meet, both to cultivate food and flowers, but also a place to share some of the more sad aspects of their lives. Men's Sheds are also a wonderful space to bring together men, who traditionally have found it more difficult to express their fears and hopes or emotional distress. I know that my colleague Huw Irranca-Davies has played an important part in promoting Men's Sheds—

Rydym wedi siarad llawer am yr epidemig o drallod meddwl yn ein hysgolion a'n colegau o ganlyniad i COVID ac yn amlwg bydd pobl sy'n byw mewn tai gorlawn, annigonol wedi dioddef yn fawr yn ystod y cyfyngiadau symud, ond nid tai gwael yw'r unig broblem. Byddai unrhyw blentyn sy'n byw mewn cartref camweithredol, lle mae trais yn y cartref yn cuddio o dan y radar, wedi dioddef o beidio â gallu dianc i ddiogelwch yr ysgol. Mae rôl bwysig iawn i ysgolion roi lle i bobl ifanc siarad am bethau sy'n eu poeni, mewn ffordd ddiogel, anfeirniadol. Yn hytrach nag aros am y drasiedi o ddisgybl ifanc yn cyflawni hunanladdiad, fel a ddigwyddodd yn Hwlffordd, mae angen inni sicrhau bod y cwricwlwm newydd yn sbarduno'r newid sydd ei angen i ganolbwyntio ar lesiant disgyblion yn ogystal â'u cyflawniadau academaidd.

Mae gair o rybudd yn adroddiad Mind na ddylai cymunedau fod yn or-ddibynnol ar ysgolion i ddarparu'r gefnogaeth hon, a bod angen i bobl ifanc allu cael mynediad at gymorth y tu hwnt i'w cylch cymdeithasol hefyd. Ac mewn perthynas â bwlio, rwy'n siŵr fod hwnnw'n bwynt cwbl berthnasol. Mae gan wasanaethau ieuenctid rôl hynod bwysig i'w chwarae yma, ac maent yn aml yn sylwi ar faterion sy'n peri pryder nad ydynt wedi cael sylw yn yr ysgol. Ond mae hynny'n cysylltu â'r ail neges allweddol am wytnwch cymunedol drwy'r cyfnod anodd hwn, sef rôl hybiau cymorth cymunedol.

Roedd ymchwil Hwlffordd yn canolbwyntio ar bobl ifanc, a daeth i'r casgliad nad oedd plant a phobl ifanc yn Hwlffordd yn teimlo llawer o gysylltiad â'u cymunedau na llawer o berchnogaeth ar eu cymunedau. Mae'n rhaid i hybiau cymunedol ddarparu ar gyfer pobl o bob oedran, nid yr ifanc iawn a'r hen iawn yn unig. Nid oes gan blant a phobl ifanc geir, ac mewn lle fel Hwlffordd, mae'n debyg mai ychydig iawn o opsiynau trafnidiaeth gyhoeddus sydd yno hefyd, felly maent yn ddibynnol iawn ar oedolion i'w hebrwng i lefydd lle gallant ddod o hyd i gyfeillgarwch a chael hwyl. Mae angen i hybiau lleol ddarparu ar gyfer pobl ifanc, er mwyn rhoi lle y tu allan i'r cartref iddynt i'w helpu i wneud y newid anodd o fod yn blentyn i fod yn oedolyn, nid o reidrwydd yn yr un gofod neu amser.

Ar y llaw arall, rwy'n hoff iawn o ddysgu rhwng cenedlaethau. Nid oedd fy ffrind da Stan Thorne yn bartïwr mawr, ond roedd yn cael pleser enfawr o'r cystadlaethau gwyddbwyll rhyngseneddol gyda phobl ifanc a oedd yn digwydd bob blwyddyn. I'r rhai nad oes ganddynt neiniau a theidiau sy'n byw gerllaw, gall gweithgareddau sy'n dod â'r cenedlaethau at ei gilydd—boed yn wyddbwyll, garddio, canu neu ryw weithgaredd arall—fod yn sbardun i gyngor ac ysgogiad annibynnol ar gyfer y ddwy ochr. Os mai'r unig le cymunedol mewn ardal yw tafarn, lle gall pobl ifanc o dan 18 oed fynd?

Fel pobl ifanc, amlygodd yr adroddiad fod newydd-ddyfodiaid i ardal, lleiafrifoedd ethnig a phobl sy'n byw mewn tlodi hefyd yn ei chael hi'n llawer anos dod yn rhan o rwydweithiau cymunedol presennol. Wedi dweud hynny, mae yna ddyfyniad gwych gan fenyw ym Mhortadown yng Ngogledd Iwerddon sy'n dangos y gall newydd-ddyfodiaid chwistrellu syniadau ac egni newydd i gymuned.

'Rwy'n byw ar ystad lle mae pobl yn garedig a chyfeillgar. Rydym yn bobl siaradus iawn'—

meddai'r fenyw hon—

'Mae fy nghymdogion ar bob ochr yn dod o Ddwyrain Ewrop. Roedd yn newydd i fi—rwy'n arfer byw gyda phobl o fy nghymuned ond yn ystod y cyfyngiadau symud rydym wedi cael mwy o amser i sgwrsio. Mae ganddynt yr un pwyslais teuluol ac maent yn dod â fy min i mewn.'

Rwy'n credu ei fod yn ein hatgoffa bod Gogledd Iwerddon yn llawer mwy amrywiol nag yr arferai fod—nid dim ond dwy gymuned sydd prin yn siarad â'i gilydd sydd yno. Efallai y bydd newydd-ddyfodiaid o'r tu allan, gyda phersbectif gwahanol ar y byd, yn chwarae rhan bwysig iawn yn y modd y gwnawn y newid tuag at heddwch parhaol yng Ngogledd Iwerddon, sut bynnag y bydd hynny'n edrych.

Yng Nghymru hefyd, mae newydd-ddyfodiaid yn aml yn dod â dynameg newydd gyda hwy, ac fe welais dystiolaeth gref o hynny nos Sul pan ymunais â Jane Hutt i rannu pryd o fwyd gydag aelodau o'r hen gymuned Asiaidd Ugandaidd a gafodd eu taflu allan o Uganda ym 1972, a gorfod gadael eu cartrefi a'u busnesau ar eu holau, a gwneud eu cartref newydd yng Nghymru. Nid yn unig fod llawer ohonynt yn chwarae rhan gwbl hanfodol yn ein GIG, pwrpas y noson oedd cynnal cinio blynyddol ar gyfer elusen Vale for Africa, i godi arian ar gyfer ardal Tororo, sydd yn y rhan dlotaf o Uganda. Mae'n enghraifft wirioneddol wych o ganlyniad cadarnhaol i amgylchiadau adfydus. Yn yr un modd, aeth y Menywod yn Erbyn Cau'r Pyllau Glo ymlaen i wneud llawer o waith hollol wych yn y degawd ar ôl gorchfygiad 1984-85.

Ond i droi'n ôl at yr hybiau cymunedol, maent wedi bod yn chwarae rhan mor bwysig yn cadw cymunedau gyda'i gilydd, oherwydd maent yn perthyn i bawb ohonom. Ein trethi sy'n talu amdanynt, ac felly mae gwir angen inni wneud yn siŵr, yng nghanol yr holl benderfyniadau anodd sy'n rhaid eu gwneud yn y dyfodol ar gyfer awdurdodau lleol, ein bod yn parhau i gadw'r hybiau i fynd, oherwydd maent yn rhan mor bwysig o wead ein cymunedau. Ond mae'n rhaid i ni hefyd eu hatal rhag cael eu cadw mewn asbig ar gyfer un criw bach yn unig.

Trydedd elfen gwytnwch cymunedol yw sector cymunedol a gwirfoddol cryf, cydweithredol. Mae hynny'n rhywbeth y mae gennym lawer iawm ohono yng Nghaerdydd, hyd yn oed yn rhai o'n cymunedau tlotaf. Mae gardd gymunedol Plasnewydd—sydd wedi ennill gwobrau fel lle i bobl gyfarfod, i drin bwyd a blodau, ond lle hefyd i rannu rhai o'r agweddau mwy trist ar eu bywydau. Mae Siediau Dynion hefyd yn ofod gwych i ddod â dynion at ei gilydd, gan fod dynion yn draddodiadol wedi ei chael hi'n anos mynegi eu hofnau a'u gobeithion neu eu trallod emosiynol. Gwn fod fy nghyd-Aelod Huw Irranca-Davies wedi chwarae rhan bwysig yn hyrwyddo Siediau Dynion—

16:10

Would you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

The intervention isn't on Men's Sheds per se. One of the interesting things from your very good contribution here, I have to say, is the need for diversity within this space, that in one community it might be a hub that does multiple things. Would you agree with me that the strength of this is having communities where there are a myriad of options for different parts of the community with diverse needs to come together? It could be Men's Sheds, it could be hen's sheds, it could be choirs, it could be knitters and crafters, or, as I have in my constituency, a group that calls themselves 'Stitch 'n Bitch'.

Nid yw'r ymyriad yn ymwneud â Siediau Dynion fel y cyfryw. Un o'r pethau diddorol o'ch cyfraniad da iawn yma, rhaid i mi ddweud, yw'r angen am amrywiaeth o fewn y gofod hwn, ac y gallai fod yn hyb sy'n gwneud sawl peth mewn un gymuned. A fyddech yn cytuno â mi mai cryfder hyn yw cael cymunedau lle mae yna amryw o opsiynau i wahanol rannau o'r gymuned gydag anghenion amrywiol ddod at ei gilydd? Gallai fod yn Siediau Dynion, gallai fod yn siediau menywod, gallai fod yn gorau, gallai fod yn weuwyr a chrefftwyr, neu fel sydd gennyf yn fy etholaeth, grŵp sy'n galw eu hunain yn 'Stitch 'n Bitch'.

I absolutely agree. And, you know, people fall out as well, so occasionally people will not want to go back to community hub X, because they need to go somewhere else.

There are wonderful things being done by the voluntary sector, whether it's Rubicon Dance in my community, something called Rhythms Free Dance up in Cardiff North, which caters for people with learning difficulties—all free for those people with learning difficulties—or the Friends and Neighbours meetings that take place across Wales, certainly in my community, which is a place where people can go just to talk in a structured way. They also offer discussions for people who are English language learners, which is wonderful, both for improving their English as well as recounting where they've come from and how they feel about the world. There's a collaboration between Cardiff Pottery Workshops and Platfform, which was formerly Gofal, to enable people to work through their mental distress through their hands, and I think that's absolutely fantastic.

Above all, in the community I represent it is religious groups who have done the heavy lifting on the most important and worrying aspect of the cost-of-living crisis. There are certain religious communities who have just kept going with weekly foodbanks or pantries to serve the hungry and the starving. These cannot survive unless we get the help of better-off people who don't need to think about where the next meal is coming from. They simply will be overrun, because the poor are less able to give to these charities any longer, and therefore the rich and the better-off need to stand in solidarity with the other people who are going though so much difficulty in these tough times. I feel this is something that we all need to think about, in every aspect of the communities that we represent.

Rwy'n cytuno'n llwyr. Wyddoch chi, mae pobl yn ffraeo hefyd, felly o bryd i'w gilydd ni fydd pobl eisiau mynd yn ôl i hyb cymunedol X, oherwydd bod angen iddynt symud i rywle arall.

Mae pethau bendigedig yn cael eu gwneud gan y sector gwirfoddol, boed yn Rubicon Dance yn fy nghymuned, rhywbeth o'r enw Rhythms Free Dance yng Ngogledd Caerdydd, sy'n darparu ar gyfer pobl ag anawsterau dysgu—i gyd yn rhad ac am ddim i bobl sydd ag anawsterau dysgu—neu'r cyfarfodydd Cyfeillion a Chymdogion sy'n digwydd ledled Cymru, yn sicr yn fy nghymuned i, sef lle gall pobl fynd i siarad mewn ffordd strwythuredig. Maent hefyd yn cynnig trafodaethau i bobl sy'n ddysgwyr Saesneg, sy'n wych, i wella eu Saesneg yn ogystal ag adrodd o lle maent wedi dod a sut maent yn teimlo am y byd. Mae Gweithdai Crochenwaith Caerdydd yn cydweithredu â Platfform, Gofal yn flaenorol, i alluogi pobl i weithio drwy eu trallod meddwl drwy eu dwylo, ac rwy'n credu bod hynny'n hollol wych.

Yn fwy na dim, yn y gymuned rwy'n ei chynrychioli, grwpiau crefyddol sydd wedi gwneud y rhan fwyaf o'r gwaith caled mewn perthynas â'r agwedd bwysicaf a mwyaf pryderus o'r argyfwng costau byw. Mae yna rai cymunedau crefyddol wedi parhau i gynnal banciau bwyd wythnosol neu bantrïau i wasanaethu'r llwglyd a'r newynog. Ni all y rhain oroesi oni bai ein bod yn cael cymorth gan bobl sy'n well eu byd nad oes angen iddynt feddwl o lle y daw'r pryd nesaf. Byddant dan ormod o bwysau, oherwydd mae'r tlodion yn llai abl i gyfrannu at yr elusennau hyn bellach, ac felly mae angen i'r cyfoethog a'r rhai sy'n well eu byd sefyll mewn undod â'r bobl eraill sy'n wynebu cymaint o anawsterau yn y cyfnod anodd hwn. Rwy'n teimlo bod hyn yn rhywbeth y mae angen i bawb ohonom feddwl amdano, ym mhob agwedd ar y cymunedau a gynrychiolwn.

It's a pleasure to take part in this debate this afternoon. I thank Jenny Rathbone for tabling this important debate today, and I fully support the motion and will be voting in favour of the proposal tonight. And it's quite right that we should be doing all we can to support people in our communities who suffer with mental health problems. In my own constituency of the Vale of Clwyd, we have some fantastic facilities to support people, including Denbigh, Rhyl and Prestatyn Men's Sheds and Vale of Clwyd Mind, just to name a couple. But, there is always scope to do more and achieve ambitions that will have a positive impact on people's cognitive well-being. 

As my time as a Senedd Member steadily ploughs on, I'd like to take a brief opportunity, if I may, to talk about some of my own mental health struggles. Now, I want to assure people that I don't make these sorts of statements for fun or to get airtime, but I see it as important to share some information to help encourage people to indeed talk about their mental health struggles and some of the issues that we see too often in society. I was diagnosed with bipolar disorder a few years ago and spent a brief time in hospital as I was suicidal and had a plan, which as anyone who knows a thing or two about this, knows that is not a healthy cocktail of events together. But the only reason I got in this mindset was due to my own ignorance in not dealing with what I knew was a problem for a sustained period of time. Like a lot of young men, I thought to myself, 'Just pull yourself together, go for a pint and it will be fine. Man up', and all those things—we know how it goes. I believed that for years and got into an unhealthy routine of trying to deal with problems in those closed ways of thinking that did me no favours. And eventually, it all caught up with me, hence the reason I ended up in the state I was. I had to take three months off work, had professionals visit my home daily and undertook a long programme of medication, talking therapies and treatment to get me back where I am today. And I can't thank the Hafod and north Denbighshire community mental health teams in Rhyl enough for the time that they invested in me to get well again. 

Now, I had to build myself back up again from scratch, and I'm a better person for doing so, but I was only able to do this thanks to a team of professionals, together with many protecting factors, including my wife and understanding family and friends. But not everyone has that luxury, which is why it's vital that we get the right infrastructure in place to ensure that nobody slips through the net and that anyone who is experiencing acute problems can feel safe in the knowledge that a system is in place to protect them against the problems that mental health can bring. 

I've been fairly brief and broad-brush about some of my personal issues, and I'd be fibbing to say that it's a case of problem solved—yes, I'm a lot better now, but I still have my wobbles from time to time, which set me back slightly. But what I try to do is learn from every bad episode and take lessons from each time I take a dip, and I ask myself, 'What happened there? What contributed to this episode? What can I best do to avoid this happening again?' And this works well, and it's my way of coping with things. And I've learned that being opaque about your problems does you no favours in the long run, and I get so much benefit and positivity out of being more open and hope that, by sharing some of my personal experiences, I can encourage everyone, and especially blokes, who are statistically more likely to hide their problems, into opening up, talking to the right people and getting the help and treatment that they need and deserve. Thank you. 

Mae'n bleser cymryd rhan yn y ddadl hon y prynhawn yma. Diolch i Jenny Rathbone am gyflwyno'r ddadl bwysig hon heddiw, ac rwy'n llwyr gefnogi'r cynnig a byddaf yn pleidleisio o blaid y cynnig heno. Ac mae'n hollol iawn ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i gefnogi pobl yn ein cymunedau sy'n dioddef gyda phroblemau iechyd meddwl. Yn fy etholaeth fy hun yn Nyffryn Clwyd, mae gennym gyfleusterau gwych i gefnogi pobl, gan gynnwys Siediau Dynion Dinbych, Rhyl a Phrestatyn a Mind Dyffryn Clwyd, i enwi ond ychydig. Ond mae lle bob amser i wneud mwy a chyflawni uchelgeisiau a fydd yn cael effaith gadarnhaol ar les gwybyddol pobl. 

Wrth i fy amser fel Aelod o'r Senedd fwrw ymlaen, hoffwn fanteisio ar gyfle byr, os caf, i siarad am rai o fy mrwydrau iechyd meddwl fy hun. Nawr, rwyf am sicrhau pobl nad wyf yn gwneud y mathau hyn o ddatganiadau am hwyl neu i gael sylw, ond rwy'n ei gweld hi'n bwysig rhannu rhywfaint o wybodaeth er mwyn helpu i annog pobl i siarad am eu trafferthion iechyd meddwl a rhai o'r problemau a welwn yn rhy aml mewn cymdeithas. Cefais ddiagnosis o anhwylder deubegynol ychydig flynyddoedd yn ôl a threuliais gyfnod byr yn yr ysbyty am fy mod yn hunanladdol ac roedd gennyf gynllun, a bydd unrhyw un sy'n gwybod unrhyw beth am hyn yn gwybod nad yw hwnnw'n gymysgedd iach iawn. Ond yr unig reswm y meddyliwn yn y ffordd hon oedd oherwydd fy anwybodaeth fy hun yn peidio ag ymdrin â'r hyn y gwyddwn ei bod yn broblem ers cyfnod hir o amser. Fel llawer o ddynion ifanc, roeddwn yn dweud wrthyf fy hun, 'Paid â chynhyrfu, cer am beint a bydd popeth yn iawn. Bydda'n ddyn', a'r holl bethau hynny—rydym yn gwybod sut mae hi. Roeddwn yn credu hynny am flynyddoedd ac roeddwn wedi mynd i arfer afiach o geisio ymdrin â phroblemau yn y ffyrdd caeedig hynny o feddwl nad oedd yn gwneud unrhyw les i mi. Ac yn y pen draw, aeth y cyfan yn ormod, a dyna pam yr euthum i'r cyflwr roeddwn ynddo. Bu'n rhaid imi gymryd tri mis i ffwrdd o'r gwaith, roedd gweithwyr proffesiynol yn ymweld â fy nghartref yn ddyddiol a bûm ar raglen hir o feddyginiaethau, therapïau siarad a thriniaeth i fy nghael yn ôl i lle rwyf fi heddiw. Ac ni allaf ddiolch digon i dimau iechyd meddwl cymunedol yr Hafod a gogledd sir Ddinbych yn y Rhyl am yr amser y gwnaethant ei fuddsoddi ynof i fy nghael yn ôl yn iach.

Nawr, roedd yn rhaid i mi ailadeiladu fy hun yn ôl o'r dechrau, ac rwy'n berson gwell o fod wedi gwneud hynny, ond ni fyddwn wedi gallu gwneud hyn heb dîm o weithwyr proffesiynol, ynghyd â llawer o ffactorau diogelu, gan gynnwys fy ngwraig a fy nheulu a ffrindiau amyneddgar. Ond nid pawb sydd mor lwcus, a dyna pam y mae'n hanfodol ein bod yn cael y seilwaith cywir yn ei le i sicrhau nad oes neb yn llithro drwy'r rhwyd ac y gall unrhyw un sy'n profi problemau acíwt deimlo'n ddiogel gan wybod bod system ar waith i'w hamddiffyn rhag y problemau y gall iechyd meddwl eu hachosi. 

Rwyf wedi bod yn weddol fyr a bras wrth siarad am rai o fy mhroblemau personol, a byddwn yn dweud celwydd pe bawn yn dweud bod y broblem wedi'i datrys—ydw, rwy'n teimlo'n llawer gwell nawr, ond rwy'n dal i gael dyddiau gwael o bryd i'w gilydd, ac mae'r rheini'n gam bach yn ôl. Ond rwy'n ceisio dysgu o bob digwyddiad gwael a dysgu gwersi o bob tro rwy'n eu cael, ac rwy'n gofyn i mi fy hun, 'Beth ddigwyddodd yno? Beth gyfrannodd at y digwyddiad hwnnw? Sut y gallaf fi osgoi hyn rhag digwydd eto?' Ac mae hyn yn gweithio'n dda, a dyma fy ffordd i o ymdopi â phethau. Ac rwyf wedi dysgu nad yw cuddio eich problemau'n gwneud unrhyw les yn y pen draw, ac rwy'n cael cymaint o fudd a phositifrwydd o fod yn fwy agored ac rwy'n gobeithio, drwy rannu rhai o fy mhrofiadau personol, y gallaf annog pawb, ac yn enwedig dynion, sy'n ystadegol yn fwy tebygol o guddio eu problemau, i siarad yn agored, siarad â'r bobl iawn a chael y cymorth a'r driniaeth y maent eu hangen ac yn eu haeddu. Diolch. 

16:15

A heartfelt thanks to you, Gareth, for talking about your situation. It really is important, because talking about mental health is what we should all be doing, so thank you so much for that contribution. And I do thank Jenny as well for bringing this debate here today. It's a really important issue, particularly at this time. You talked about foodbanks and the access people need to have to food, but I want to touch on loneliness, because I feel that there is such an issue here in Wales and in our society around loneliness, which leads to people feeling so isolated in terms of both their mental health difficulties, but it can actually exacerbate it as well.

We know that the statistics in Wales are that 15 per cent of people in Wales say that they are lonely. And that is for different age groups, but actually what surprised me particularly was that the age group that was the highest was young people—16 to 24-year-olds were the group that was more likely to report that they felt lonely. There is also an issue in older age groups as well, particularly when people lose their lifelong partners. And I speak here personally, for when my father died, my mum suffered severely from loneliness, and additionally, the trauma that she had, I'm sure exacerbated her dementia, and we must really think about how, as a society, our communities can help those people who are lonely. We've all talked a little bit about the resources and places that we know in our own areas, and I know that, in my own home town of Hay-on-Wye, we have set up a weekly meal for people to come to, and actually, the biggest issue for them, it's not so much the food, it's about talking, and it's about having that social interaction. People who are particularly on their own are the older age group, who don't feel confident enough to go out, but are finding some solace in being able to talk to people.

So, I do thank you, Jenny, for the debate this afternoon. I think it is so important that we build up community resilience. I like to call it 'community mental health first aid', and I would like to see more accessible training, education, awareness raising for people who want to become mental health first aiders in our communities. Thank you. Diolch yn fawr iawn.

Diolch o galon i ti, Gareth, am siarad am dy sefyllfa. Mae'n wirioneddol bwysig, oherwydd dylem i gyd fod yn siarad am iechyd meddwl, felly diolch o galon am y cyfraniad hwnnw. Ac rwy'n diolch i Jenny hefyd am gyflwyno'r ddadl hon yma heddiw. Mae'n fater pwysig iawn, yn enwedig ar hyn o bryd. Rydych wedi siarad am fanciau bwyd, a'r ffaith bod pobl angen mynediad at fwyd, ond rwyf eisiau cyffwrdd ar unigrwydd, oherwydd rwy'n teimlo bod unigrwydd yn broblem fawr yma yng Nghymru ac yn ein cymdeithas, sy'n arwain at bobl yn teimlo mor ynysig, o ran eu trafferthion iechyd meddwl, ond mae'n gallu gwaethygu'r trafferthion hynny hefyd mewn gwirionedd.

Rydym yn gwybod bod ystadegau'n dangos bod 15 y cant o bobl yng Nghymru yn dweud eu bod yn unig. Ac mae hynny ar gyfer gwahanol grwpiau oedran, ond mewn gwirionedd yr hyn a'm synnodd yn arbennig oedd mai'r grŵp oedran â'r ganran uchaf oedd pobl ifanc—pobl ifanc rhwng 16 a 24 oed oedd y grŵp a oedd yn fwyaf tebygol o adrodd eu bod yn teimlo'n unig. Mae yna broblem mewn grwpiau oedran hŷn hefyd, yn enwedig pan fydd pobl yn colli eu partneriaid gydol oes.  Ac rwy'n siarad o brofiad personol yma oherwydd, pan fu farw fy nhad, dioddefodd fy mam yn ddifrifol o unigrwydd, ac ar ben hynny, rwy'n siŵr bod y trawma hwnnw wedi gwaethygu ei dementia, ac mae'n rhaid inni feddwl mewn gwirionedd, fel cymdeithas, ynglŷn â sut y gall ein cymunedau helpu'r bobl hynny sy'n unig. Rydym i gyd wedi siarad rhywfaint am yr adnoddau a'r llefydd y gwyddom amdanynt yn ein hardaloedd ni, ac rwy'n gwybod, yn fy nhref fy hun, sef y Gelli Gandryll, rydym wedi sefydlu pryd o fwyd wythnosol i bobl ei fynychu, ac mewn gwirionedd, nid yn gymaint y bwyd yw'r peth mwyaf iddynt hwy, ond y siarad, ac mae'n ymwneud â sicrhau'r rhyngweithio cymdeithasol hwnnw. Mae'r grŵp oedran hŷn yn cynnwys pobl sydd ar eu pen eu hunain, nad ydynt yn teimlo'n ddigon hyderus i fynd allan, ond sy'n cael rhyw fath o gysur o allu siarad gyda phobl.

Felly, diolch i chi am y ddadl y prynhawn yma, Jenny. Rwy'n credu ei bod mor bwysig ein bod yn meithrin gwytnwch cymunedol. Rwy'n hoffi ei alw'n 'gymorth cyntaf iechyd meddwl cymunedol', a hoffwn weld hyfforddiant mwy hygyrch, addysg, a chodi ymwybyddiaeth i bobl sydd eisiau dod yn swyddogion cymorth cyntaf iechyd meddwl yn ein cymunedau. Diolch yn fawr iawn.

16:20

I'm glad also of the opportunity to speak on this motion today, which I supported and which Plaid Cymru will be supporting, and I would like to thank Jenny Rathbone for bringing this debate to the Senedd. As she said, it's extremely timely.

A person's social networks can have a significant impact on their health, both physical and mental, and studies have shown that a person's social relationships are as important a factor as obesity, smoking or excessive alcohol consumption when it comes to predicting mortality rates. It's a factor in recovery from illness, and where there's a lack of social support, where there is social deprivation and isolation, there is a direct correlation with poor health outcomes, damaging behaviours and mental health problems. Indeed, many studies point to healthy and positive social relationships are actually more important for people's health than factors such as smoking or obesity on mortality. Evidence on quitting smoking, for example, shows that the biggest motivator is a positive life event, and having a positive support network, ensuring a relationally healthy environment, is thus more successful as a public policy tool than using shame or coercion.

Although multifaceted and complex, it is undeniable that our well-being as a society is inextricably linked to social cohesion and interaction, and the 'Together Through Tough Times' report makes clear how the strength of communities, their resources and resilience creates these positive impacts for mental health. And I have seen in my own region how those local community hubs, communal spaces and groups, have helped enrich and empower, fostering empathy and co-operation, forging connections and building confidence, and I'm sure that we can all think of examples in our communities. I'm thinking of the tremendous work of local area co-ordinators, those voluntary organisations—large and small—and community groups who do so much to provide social opportunities of all kinds. And as you mentioned, Huw Irranca-Davies, that variety is key, and the Mind Cymru report points out many different types of people in different types of circumstances need different kinds of access and opportunities and facilities that can help them address mental health problems, and many of the issues that can cause or exacerbate them.

It also crucially underlines the barriers, which we heard about from Jenny, that can prevent different groups from being able to benefit from being part of social networks, and I'm sure we're all also acutely aware that the cost-of-living crisis and the pressures on public finances are bearing down on the structures that help support social capital and safeguard community assets. Just as we would naturally object to hospital closures, any threat to libraries, community halls, art centres and sporting facilities should be similarly resisted. One of my first campaigns that I fought in my community was against cuts that threatened the future of my local community arts centre in Pontardawe, because I knew that the groups that use that space were set to lose a lot more than somewhere to see the pantomime or a concert. Men's Sheds should be seen as crucial a facility as men's health clinics; coffee mornings as important as any formal advice centres.

There can be no doubt that poverty and economic neglect, as well as deliberate ideology, have increased the threats to such beneficial social activity. The importance of co-operation and of our shared humanity is also lost when individualism is politically elevated over shared values, and certain groups are denigrated and scapegoated. Government must thus show that it values people, shares their concerns—

Rwyf innau'n falch hefyd o'r cyfle i siarad am y cynnig hwn heddiw, cynnig rwyf wedi ei gefnogi ac y bydd Plaid Cymru yn ei gefnogi, a hoffwn ddiolch i Jenny Rathbone am gyflwyno'r ddadl hon i'r Senedd. Fel y dywedodd, mae'n amserol dros ben.

Gall rhwydweithiau cymdeithasol unigolyn gael effaith sylweddol ar ei iechyd, yn gorfforol ac yn feddyliol, ac mae astudiaethau wedi dangos bod perthnasoedd cymdeithasol unigolyn yn ffactor yr un mor bwysig â gordewdra, ysmygu neu yfed gormod o alcohol wrth ragweld cyfraddau marwolaethau. Mae'n ffactor wrth wella o salwch, a lle mae diffyg cefnogaeth gymdeithasol, lle ceir amddifadedd cymdeithasol ac unigedd, mae cydberthynas uniongyrchol â chanlyniadau iechyd gwael, ymddygiadau niweidiol a phroblemau iechyd meddwl. Yn wir, mae llawer o astudiaethau'n dweud bod perthnasoedd cymdeithasol iach a chadarnhaol yn bwysicach i iechyd pobl nag effaith ffactorau fel ysmygu neu ordewdra ar farwolaethau. Mae tystiolaeth ar roi'r gorau i ysmygu, er enghraifft, yn dangos mai'r ysgogiad mwyaf yw digwyddiad bywyd cadarnhaol, ac mae cael rhwydwaith cymorth cadarnhaol, gan sicrhau amgylchedd iach o ran perthnasoedd, yn fwy llwyddiannus fel offeryn polisi cyhoeddus na defnyddio cywilydd neu orfodaeth.

Er ei fod yn amlweddog a chymhleth, ni ellir gwadu bod ein llesiant fel cymdeithas yn gysylltiedig, yn anorfod, â chydlyniant a rhyngweithio cymdeithasol, ac mae adroddiad 'Gyda'n Gilydd drwy Adegau Anodd' yn egluro sut mae cryfder cymunedau, eu hadnoddau a'u gwytnwch yn creu'r effeithiau cadarnhaol hyn ar iechyd meddwl. Ac rwyf wedi gweld yn fy rhanbarth fy hun sut mae'r hybiau cymunedol lleol hynny, a grwpiau a gofodau cymunedol, wedi helpu i gyfoethogi a grymuso, meithrin empathi a chydweithrediad, ffurfio cysylltiadau a magu hyder, ac rwy'n siŵr y gallwn i gyd feddwl am enghreifftiau yn ein cymunedau. Rwy'n meddwl am waith aruthrol cydlynwyr ardaloedd lleol, y sefydliadau gwirfoddol hynny—mawr a bach—a grwpiau cymunedol sy'n gwneud cymaint i ddarparu cyfleoedd cymdeithasol o bob math. Ac fel y sonioch chi, Huw Irranca-Davies, mae'r amrywiaeth honno'n allweddol, ac mae adroddiad Mind Cymru yn nodi bod llawer o wahanol fathau o bobl mewn gwahanol fathau o amgylchiadau angen gwahanol fathau o fynediad a chyfleoedd a chyfleusterau a all eu helpu i fynd i'r afael â phroblemau iechyd meddwl, a llawer o'r problemau a all eu hachosi neu eu gwaethygu.

Mae hefyd yn tanlinellu'r rhwystrau, y clywsom amdanynt gan Jenny, a all atal gwahanol grwpiau rhag gallu elwa o fod yn rhan o rwydweithiau cymdeithasol, ac rwy'n siŵr ein bod i gyd hefyd yn ymwybodol iawn fod yr argyfwng costau byw a'r pwysau ar gyllid cyhoeddus yn rhoi pwysau ar y strwythurau sy'n helpu i gefnogi cyfalaf cymdeithasol a diogelu asedau cymunedol. Yn union fel y byddem, yn naturiol, yn gwrthwynebu cau ysbytai, dylid gwrthsefyll unrhyw fygythiad i lyfrgelloedd, neuaddau cymunedol, canolfannau celfyddydau a chyfleusterau chwaraeon yn yr un modd. Un o'r ymgyrchoedd cyntaf i mi fod yn rhan ohoni yn fy nghymuned oedd ymgyrch yn erbyn toriadau a oedd yn bygwth dyfodol fy nghanolfan gelfyddydau gymunedol leol ym Mhontardawe, oherwydd gwyddwn y byddai'r grwpiau a ddefnyddiai'r gofod hwnnw'n colli llawer mwy na rhywle i weld pantomeim neu gyngerdd. Dylid ystyried Siediau Dynion yn gyfleusterau lawn mor hanfodol â chlinigau iechyd dynion; dylid ystyried bod boreau coffi yr un mor bwysig ag unrhyw ganolfannau cyngor ffurfiol.

Yn ddiamheuaeth, mae tlodi ac esgeulustod economaidd, yn ogystal ag ideoleg fwriadol, wedi cynyddu'r bygythiadau i weithgarwch cymdeithasol buddiol o'r fath. Mae pwysigrwydd cydweithredu, a'n dynoliaeth gyffredin, hefyd yn cael ei golli pan fo unigolyddiaeth yn cael ei ddyrchafu'n wleidyddol dros werthoedd a rennir, ac mae rhai grwpiau'n cael eu difrïo a'u gwneud yn fychod dihangol. Felly, mae'n rhaid i'r Llywodraeth ddangos ei bod yn gweld gwerth pobl, yn rhannu eu pryderon—

16:25

Sioned, will you take an intervention?

Sioned, a wnewch chi dderbyn ymyriad?

Sorry, you referred to Men's Sheds. One of the sheds, which was named earlier, I've visited a number of times, and it turns out that a lot of the men there have been through the prison system or in the care system, and they've all been labelled with mental health conditions, but, some years ago, I was invited as a guest to the opening of their autism shed, because it turned out that a significant proportion of these people were neurodiverse. So, do you agree that that emphasises the need for early intervention, assessment and support so that people don't find themselves on that road to hell, where so many of them find themselves because of conditions they were born with?

Mae'n ddrwg gennyf, fe gyfeirioch chi at Siediau Dynion. Rwyf wedi ymweld nifer o weithiau ag un o'r siediau a gafodd ei henwi'n gynharach, ac mae llawer o'r dynion yno wedi bod yn y carchar neu mewn gofal, ac maent i gyd wedi cael eu labelu gyda chyflyrau iechyd meddwl, ond rai blynyddoedd yn ôl, cefais wahoddiad fel gwestai i agor eu sied awtistiaeth, oherwydd roedd yn ymddangos bod cyfran sylweddol o'r bobl hyn yn niwroamrywiol. Felly, a ydych yn cytuno bod hynny'n pwysleisio'r angen am ymyrraeth gynnar, asesiadau a chefnogaeth fel nad yw pobl yn mynd ar y trywydd anghywir, lle mae cymaint ohonynt yn mynd oherwydd cyflyrau y cawsant eu geni gyda hwy?

Definitely. All these things are preventative, aren't they, and I think that is shown very clearly in the report.

As I was saying, Government must show that it values people and shares their concerns, hears their perspectives and works to create a society where people feel like they belong to foster a healthy social environment so as to avoid deepening the causes of poor mental health, which, of course, in turn, puts pressure, even more pressure, on public services. So, Government can directly foster the cohesion that creates resilience by supporting volunteering, which is proven to be beneficial for health and well-being and can reduce social isolation and exclusion. Formal and informal community groups can be supported to provide spaces for interaction and form a large part of the holistic and preventative approach to mental health and well-being that is needed now in this time of acute economic pressure more than ever.

The link between viable communities and mental health has been comprehensively foregrounded by the mental health charity Platfform Cymru, who emphasise the importance of working with communities who want to create a greater sense of connection, ownership and well-being in the places they live. That's why, as the motion calls for, Welsh Government should protect, invest in and recognise the role that community assets and networks play in creating the co-operative, inclusive and caring communities that could help underpin a successful mental health strategy. I urge you all to support the motion.

Yn bendant. Mae modd atal yr holl bethau hyn, onid oes, ac rwy'n credu bod hynny'n cael ei ddangos yn glir iawn yn yr adroddiad.

Fel roeddwn yn dweud, mae'n rhaid i'r Llywodraeth ddangos ei bod yn gweld gwerth pobl ac yn rhannu eu pryderon, yn clywed eu safbwyntiau ac yn gweithio i greu cymdeithas lle mae pobl yn teimlo eu bod yn perthyn iddi er mwyn meithrin amgylchedd cymdeithasol iach ac osgoi dyfnhau achosion iechyd meddwl gwael, sydd, wrth gwrs, yn ei dro, yn rhoi pwysau, hyd yn oed mwy o bwysau, ar wasanaethau cyhoeddus. Felly, gall y Llywodraeth fynd ati'n uniongyrchol i feithrin y cydlyniant sy'n creu gwytnwch drwy gefnogi gwirfoddoli, oherwydd mae tystiolaeth yn dangos ei fod yn fuddiol i iechyd a llesiant ac yn gallu lleihau ynysigrwydd ac allgáu cymdeithasol. Gellir cefnogi grwpiau cymunedol ffurfiol ac anffurfiol i ddarparu lleoedd ar gyfer rhyngweithio a ffurfio rhan helaeth o'r agwedd gyfannol ac ataliol tuag at iechyd meddwl a llesiant sydd ei angen nawr yn fwy nag erioed yn y cyfnod hwn o bwysau economaidd acíwt.

Mae'r cysylltiad rhwng cymunedau hyfyw ac iechyd meddwl wedi cael ei bwysleisio'n gynhwysfawr gan yr elusen iechyd meddwl Platfform Cymru, sy'n tynnu sylw at bwysigrwydd gweithio gyda chymunedau sydd eisiau creu mwy o ymdeimlad o gysylltiad, perchnogaeth a llesiant yn y lleoedd y maent yn byw ynddynt. Dyna pam, fel y mae'r cynnig yn galw amdano, y dylai Llywodraeth Cymru ddiogelu, buddsoddi a chydnabod y rôl y mae rhwydweithiau ac asedau cymunedol yn ei chwarae wrth greu cymunedau cydweithredol, cynhwysol a gofalgar a allai helpu i gynnal strategaeth iechyd meddwl lwyddiannus. Rwy'n eich annog i gyd i gefnogi'r cynnig.

Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant. Lynne Neagle.

I call on the Deputy Minister for Mental Health and Well-being. Lynne Neagle.

Thank you, Deputy Presiding Officer, and can I thank Jenny Rathbone for tabling this debate today? We know that our health and well-being are not determined by access to healthcare services alone, but by a whole host of social, economic and environmental considerations. The COVID-19 pandemic has had a profound impact. The direct health impacts of COVID and long COVID, the changes to the way that we work and the disruption to education have all contributed to increasing levels of anxiety for both ourselves and for our families.

In particular, the pandemic shone a light on the public health impact of loneliness and social isolation. Tackling this is a national priority through our connected communities strategy, and one I feel very strongly about. And now, just as people are starting to pick themselves up after the pandemic, we are hit with an unprecedented cost-of-living crisis. This will undoubtedly impact on the mental health of so many people. One of the lessons from the pandemic is the vital role of our relationships and connections with others, whether they be our loved ones, friends or our community, they are more important than ever. This is why I'm such a passionate advocate for the power of community connection to support our well-being. The role of positive relationships and connections, be that the community we live in or a community based around shared interests and values are crucial in supporting our well-being. A strong community can be a powerful, protective factor in people's lives, especially when times are tough.

I am proud that the Welsh Government recognises this and has put in place a number of commitments to build stronger, more resilient communities in Wales. Our programme for government commitment to develop a national framework for social prescribing is progressing, and I recently consulted on a suitable model for social prescribing across Wales. Our social prescribing framework underlines the importance of community assets and the vital role they play in supporting well-being.

The Welsh Government has also developed a wide array of policies to support communities. In July, we set out our commitment to a communities policy to be developed in Wales that will promote better working between Welsh Government, external partners, including the voluntary and community sector, and the communities they serve. We are committed to working co-productively with all partners at a local level to enable local communities to become more empowered, connected and thriving, and ultimately more resilient.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac a gaf fi ddiolch i Jenny Rathbone am gyflwyno'r ddadl hon heddiw? Rydym yn gwybod nad yw ein hiechyd a'n llesiant yn cael eu pennu gan fynediad at wasanaethau gofal iechyd yn unig, ond gan lu o ystyriaethau cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol. Mae pandemig COVID-19 wedi cael effaith ddofn. Mae effeithiau uniongyrchol COVID a COVID hir, y newidiadau i'r ffordd y gweithiwn a'r tarfu ar addysg oll wedi cyfrannu at lefelau cynyddol o orbryder i ni ein hunain ac i'n teuluoedd.

Yn benodol, mae'r pandemig wedi taflu goleuni ar effaith unigrwydd ac ynysigrwydd cymdeithasol ar iechyd y cyhoedd. Mae mynd i'r afael â hyn yn flaenoriaeth genedlaethol drwy ein strategaeth cymunedau cysylltiedig, ac mae'n flaenoriaeth rwy'n teimlo'n gryf iawn yn ei chylch. A nawr, wrth i bobl ddechrau cael eu traed oddi tanynt ar ôl y pandemig, cawn ein taro gan argyfwng costau byw na welwyd ei debyg o'r blaen. Heb os, bydd hyn yn effeithio ar iechyd meddwl cymaint o bobl. Un o'r gwersi a ddysgwyd o'r pandemig yw rôl hanfodol ein perthnasoedd a'n cysylltiadau ag eraill, boed yn anwyliaid, ffrindiau neu ein cymuned, maent yn bwysicach nag erioed. Dyma pam fy mod mor angerddol fy nghefnogaeth i bŵer cysylltiad cymunedol i gefnogi ein llesiant. Mae rôl perthnasoedd a chysylltiadau cadarnhaol, boed yn y gymuned rydym yn byw ynddi neu'n gymuned sy'n seiliedig ar ddiddordebau a gwerthoedd a rennir, yn hanfodol i gefnogi ein llesiant. Gall cymuned gref fod yn ffactor pwerus, amddiffynnol ym mywydau pobl, yn enwedig mewn cyfnodau anodd.

Rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru yn cydnabod hyn a'i bod wedi cyflwyno nifer o ymrwymiadau i adeiladu cymunedau cryfach, mwy cadarn yng Nghymru. Mae ymrwymiad ein rhaglen lywodraethu i ddatblygu fframwaith cenedlaethol ar gyfer presgripsiynu cymdeithasol yn mynd rhagddo, ac fe wnes ymgynghori'n ddiweddar ar fodel addas ar gyfer presgripsiynu cymdeithasol ledled Cymru. Mae ein fframwaith presgripsiynu cymdeithasol yn tanlinellu pwysigrwydd asedau cymunedol a'r rôl hanfodol y maent yn ei chwarae wrth gefnogi llesiant.

Mae Llywodraeth Cymru hefyd wedi datblygu amrywiaeth eang o bolisïau i gefnogi cymunedau. Ym mis Gorffennaf, fe wnaethom nodi ein hymrwymiad i ddatblygu polisi cymunedau yng Nghymru a fydd yn hyrwyddo ffyrdd gwell o weithio rhwng Llywodraeth Cymru, partneriaid allanol, gan gynnwys y sector gwirfoddol a chymunedol, a'r cymunedau y maent yn eu gwasanaethu. Rydym wedi ymrwymo i weithio'n gydgynhyrchiol gyda'r holl bartneriaid ar lefel leol i alluogi cymunedau lleol i gael eu grymuso ac i fod yn fwy cysylltiedig a ffyniannus, ac yn fwy cadarn yn y pen draw.

16:30

Thank you for taking an intervention. The motion talks about community assets and the importance of community assets, and you've mentioned it yourself and the importance to the Government. We know that a lot of community assets are being lost, like chapels and cinemas and pubs, and we know that the best way for communities is to take control of those assets and to empower communities properly by giving them the opportunity to control them. But the Welsh Government and the Labour Government have promised this since 2007, saying that he would legislate to empower communities and allow communities to take control of community assets, but still that legislation isn't there. Do you not agree that one of the best things that you could do is to introduce legislation to empower communities and allow communities to take control of those assets?

Diolch am dderbyn ymyriad. Mae'r cynnig yn sôn am asedau cymunedol a phwysigrwydd asedau cymunedol, ac rydych wedi sôn amdano eich hun a'i bwysigrwydd i'r Llywodraeth. Gwyddom fod llawer o asedau cymunedol yn cael eu colli, fel capeli a sinemâu a thafarndai, a gwyddom mai'r ffordd orau i gymunedau yw cymryd rheolaeth ar yr asedau hynny a grymuso cymunedau'n briodol drwy roi cyfle iddynt eu rheoli. Ond mae Llywodraeth Cymru a'r Llywodraeth Lafur wedi addo hyn ers 2007, gan ddweud y byddai'n deddfu i rymuso cymunedau a chaniatáu i gymunedau gymryd rheolaeth ar asedau cymunedol, ond mae'r ddeddfwriaeth honno'n dal i fod heb ei llunio. Onid ydych yn cytuno mai un o'r pethau gorau y gallech ei wneud yw cyflwyno deddfwriaeth i rymuso cymunedau a chaniatáu i gymunedau gymryd rheolaeth ar yr asedau hynny?

Well, it's funny you should say that, because I was just coming on to community assets. I also recognise the importance of community assets. Our long-running communities facilities programme and our new and innovative community assets loan fund are just some of the ways we recognise and support ongoing development of infrastructure for community hubs, working with community partners to strengthen resilience in communities. We also aim to improve co-location of public services, including the commitment to develop 50 local community hubs to co-locate front-line health services as well as investing in integrated health and social care centres.

'Together Through Tough Times' highlights the importance of an open-door culture for mental health. Well, here in Wales, the creation of a 'no wrong door' approach to mental health is already a key programme for government commitment. We have significantly increased investment in our tiers 0 and 1 support to provide easy access to mental health support without the need for a referral, and we are making good progress with our roll-out of the 24/7 111 'press 2 for mental health' in Wales, with Hywel Dda University Health Board our first health board to go live with the service.

We’ve also strengthened our approach to suicide prevention and recently established a cross-Government suicide strategic prevention group. 'Talk to me 2', our suicide prevention strategy, recognises that community connection helps strengthen protection against suicide. Earlier this year, we also launched the real-time suicide surveillance system—[Interruption.] I’m assuming my time will be added to.

Wel, mae'n ddiddorol eich bod yn dweud hynny, oherwydd roeddwn i'n dod at asedau cymunedol. Rwyf innau hefyd yn cydnabod pwysigrwydd asedau cymunedol. Mae ein rhaglen cyfleusterau cymunedol hirsefydlog a'n cronfa benthyciadau asedau cymunedol newydd ac arloesol yn rhai o'r ffyrdd rydym yn cydnabod ac yn cefnogi datblygiad parhaus seilwaith ar gyfer canolfannau cymunedol, gan weithio gyda phartneriaid cymunedol i gryfhau gwytnwch mewn cymunedau. Rydym hefyd yn ceisio gwella cydleoli gwasanaethau cyhoeddus, gan gynnwys yr ymrwymiad i ddatblygu 50 o ganolfannau cymunedol lleol i gydleoli gwasanaethau iechyd rheng flaen yn ogystal â buddsoddi mewn canolfannau iechyd a gofal cymdeithasol integredig.

Mae 'Gyda'n Gilydd drwy Adegau Anodd' yn tynnu sylw at bwysigrwydd diwylliant drws agored ar gyfer iechyd meddwl. Wel, yma yng Nghymru, mae creu dull 'dim drws anghywir' o ymdrin ag iechyd meddwl eisoes yn un o ymrwymiadau allweddol y rhaglen lywodraethu. Rydym wedi cynyddu'n sylweddol ein buddsoddiad yn ein cymorth haen 0 a haen 1 i ddarparu mynediad hawdd at gymorth iechyd meddwl heb fod angen atgyfeirio, ac rydym yn gwneud cynnydd da ar gyflwyno gwasanaeth 111, 'gwasgu 2 ar gyfer iechyd meddwl' 24/7 yng Nghymru, a Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda yw ein bwrdd iechyd cyntaf i fynd yn fyw gyda'r gwasanaeth.

Rydym hefyd wedi cryfhau ein dull o weithredu ar atal hunanladdiad ac yn ddiweddar wedi sefydlu grŵp srategol trawslywodraethol ar atal hunanladdiad. Mae 'Siarad gyda fi 2', ein strategaeth atal hunanladdiad, yn cydnabod bod cysylltiad cymunedol yn helpu i gryfhau amddiffyniad rhag hunanladdiad. Yn gynharach eleni hefyd, gwnaethom lansio'r system gwyliadwriaeth hunanladdiad amser real—[Torri ar draws.] Rwy'n cymryd y byddwch yn ychwanegu at fy amser.

I will give you extra time to cover these interventions.

Fe roddaf amser ychwanegol i chi i wneud iawn am yr ymyriadau.

I'll be as brief as I can, because there's a lot of interest in this. You referred to assets and then community connections. Do you recognise and support the concept and delivery of asset-based community development, which is about unlocking the strengths of individuals within their communities to empower them, remove the barriers they encounter and enable them to contribute to building community resilience in their own area?

Fe fyddaf mor fyr ag y gallaf, oherwydd mae llawer o ddiddordeb yn hyn. Roeddech yn cyfeirio at asedau a chysylltiadau cymunedol. A ydych chi'n cydnabod ac yn cefnogi'r cysyniad o ddatblygiad cymunedol sy'n seiliedig ar asedau, sy'n ymwneud â datgloi cryfderau unigolion o fewn eu cymunedau i'w grymuso, cael gwared ar y rhwystrau y dônt ar eu traws a'u galluogi i gyfrannu at feithrin gwytnwch cymunedol yn eu hardal eu hunain?

Thank you, Mark. Clearly, empowering communities is a key part of what we're doing and I very much support us taking a strength-based approach to that work. 

As I said, we also launched the real-time suicide surveillance system, which will provide earlier access to information to help inform future prevention work, but, vitally, ensure appropriate support for those bereaved by suicide who we know are at increased risk of dying by suicide.

And I was particularly pleased that the 'Together Through Tough Times' research in Wales focused on young people and highlighted the key role of schools and colleges. We in Welsh Government wholeheartedly agree. That's why we're taking forward our whole-school approach to mental health in Wales. In March 2021, we published statutory guidance on the whole-school approach. The guidance is aimed at ensuring consistency in schools' approaches to the emotional and mental health of their learners to enable schools to put in place strategies to build on their strengths and address any weaknesses. The guidance is rooted in the value of strong relationships and connectedness that comes through very clearly in the report we're discussing today and is underpinned by over £43 million from Welsh Government budgets over the three years. And this is in addition to our groundbreaking new Curriculum for Wales, which has the health and well-being area of learning and experience at its very centre.

Our community-focused schools programme and capital investment aims to make the school site more accessible and open to the local community, respond to the needs of that community, build strong partnerships with families and collaborate effectively with other services. And we are very proud of our NEST framework, which aims to ensure a whole-system approach for developing mental health, well-being and support services for babies, children, young people, parents, carers and their families. The framework recognises the importance of safe and supportive communities for families to live, play and socialise in.

Finally, our mental health strategy, 'Together for Mental Health', takes a cross-Government and multi-agency approach to improve mental health. A key driver of our strategy is to work to improve and protect it. The role of the community and wider determinants of good mental health are already embedded as part of this approach. We are reaching the end of our 10-year strategy, and an independent evaluation of our progress will be published in due course. The work to develop our new strategy has already begun, and I intend to consult on it next year. My officials are developing an engagement plan to inform the new strategy, but we know that the role of communities in supporting well-being, social connections and increasing resilience will be a key focus. The recommendations and content of the 'Together Through Tough Times' report, I'm pleased to say, will help us in informing our thinking around the development of the future strategy. 

And can I just conclude, Deputy Presiding Officer, by thanking Gareth Davies for speaking out about his own mental health today? I recognise how difficult it is to talk about that in this Chamber, but it is vital in tackling stigma, and your contribution today will help and inspire many others. Diolch.

Diolch, Mark. Yn amlwg, mae grymuso cymunedau yn rhan allweddol o'r hyn a wnawn ac rwy'n gefnogol iawn i'n gweld yn mabwysiadu dull yn seiliedig ar gryfder ar gyfer y gwaith hwnnw. 

Fel y dywedais, fe wnaethom lansio'r system gwyliadwriaeth hunanladdiad amser real, a fydd yn darparu mynediad cynharach at wybodaeth i helpu i lywio gwaith atal yn y dyfodol, ond yn allweddol, er mwyn sicrhau cefnogaeth briodol i'r rhai sy'n dioddef profedigaeth yn sgil hunanladdiad gan ein bod yn gwybod eu bod hwythau'n wynebu mwy o risg o farw drwy hunanladdiad.

Ac roeddwn yn arbennig o falch fod ymchwil 'Gyda'n Gilydd drwy Adegau Anodd' yng Nghymru wedi canolbwyntio ar bobl ifanc ac wedi tynnu sylw at rôl allweddol ysgolion a cholegau. Rydym ni yn Llywodraeth Cymru yn cytuno'n llwyr. Dyna pam ein bod yn bwrw ymlaen â'n dull ysgol gyfan o weithredu ar iechyd meddwl yng Nghymru. Ym mis Mawrth 2021, fe wnaethom gyhoeddi canllawiau statudol ar y dull ysgol gyfan. Nod y canllawiau yw sicrhau cysondeb yn y dulliau gweithredu y mae ysgolion yn eu mabwysiadu ar gyfer mynd i'r afael ag iechyd emosiynol ac iechyd meddwl eu dysgwyr i alluogi ysgolion i sefydlu strategaethau i adeiladu ar eu cryfderau a mynd i'r afael ag unrhyw wendidau. Mae'r canllawiau wedi'u gwreiddio yng ngwerth perthnasoedd a chysylltiadau cryf, sydd i'w weld yn glir yn yr adroddiad rydym yn ei drafod heddiw ac a ategir gan dros £43 miliwn o gyllidebau Llywodraeth Cymru dros y tair blynedd. Ac mae hyn yn ychwanegol at ein cwricwlwm newydd arloesol i Gymru, sydd â maes dysgu a phrofiad iechyd a llesiant yn ganolog iddo.

Nod ein rhaglen ysgolion sy'n canolbwyntio ar y gymuned a buddsoddiad cyfalaf yw gwneud safle'r ysgol yn fwy hygyrch ac agored i'r gymuned leol, ymateb i anghenion y gymuned honno, adeiladu partneriaethau cryf gyda theuluoedd a chydweithio'n effeithiol â gwasanaethau eraill. Ac rydym yn falch iawn o'n fframwaith NYTH, sy'n ceisio sicrhau dull system gyfan o ddatblygu gwasanaethau iechyd meddwl, llesiant a chymorth i fabanod, plant, pobl ifanc, rhieni, gofalwyr a'u teuluoedd. Mae'r fframwaith yn cydnabod pwysigrwydd cymunedau diogel a chefnogol i deuluoedd allu byw, chwarae a chymdeithasu ynddynt.

Yn olaf, mae ein strategaeth iechyd meddwl, 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl', yn mabwysiadu dull trawslywodraethol ac amlasiantaethol o wella iechyd meddwl. Un o brif ysgogiadau ein strategaeth yw gweithio i'w wella a'i ddiogelu. Mae rôl y gymuned a phenderfynyddion ehangach iechyd meddwl da eisoes wedi'u gwreiddio yn rhan o'r dull hwn. Rydym yn cyrraedd diwedd ein strategaeth 10 mlynedd, a chyhoeddir gwerthusiad annibynnol o'n cynnydd maes o law. Mae'r gwaith o ddatblygu ein strategaeth newydd eisoes wedi dechrau, ac rwy'n bwriadu ymgynghori arni y flwyddyn nesaf. Mae fy swyddogion yn datblygu cynllun ymgysylltu i lywio'r strategaeth newydd, ond rydym yn gwybod y bydd rôl cymunedau yn cefnogi llesiant, cysylltiadau cymdeithasol ac yn cynyddu gwytnwch yn ffocws allweddol. Rwy'n falch o ddweud y bydd argymhellion a chynnwys yr adroddiad 'Gyda'n Gilydd drwy Adegau Anodd' yn ein helpu i lywio ein ffordd o feddwl ynghylch datblygu'r strategaeth yn y dyfodol. 

Ac a gaf fi ddod i ben, Ddirprwy Lywydd, drwy ddiolch i Gareth Davies am siarad am ei iechyd meddwl ei hun heddiw? Rwy'n cydnabod pa mor anodd yw siarad am hynny yn y Siambr hon, ond mae'n hanfodol wrth fynd i'r afael â stigma, a bydd eich cyfraniad heddiw yn helpu ac yn ysbrydoli llawer o bobl eraill. Diolch.

16:35

Galwaf ar Jenny Rathbone i ymateb i'r ddadl.

I call on Jenny Rathbone to reply to the debate.

I thank all Members for their contributions and particularly Gareth Davies for having the courage to speak out, because it is your bravery and your preparedness to share your story that gives other people who are going through similar experiences the hope that they too can recover and then resume normal life. The way the way you described how you learn from every episode and setback in order to strengthen your emotional resilience is really outstanding, so thank you very much indeed for that. 

Jane Dodds spoke about loneliness, and I absolutely agree that that is a potential killer. It is one of the groups that I didn't talk about in my opening remarks: those who are living in poverty. That is one of the isolators, as well as people who are newcomers, or people from ethnic minorities. If you live in poverty, you are constantly thinking, 'Do I dare take my children to this or that activity? Will I be embarrassed because I'm asked to contribute in some way or another financially?' So, we really have to think so hard about this in the current situation. But I absolutely agree with you that loneliness is one of the biggest factors that undermine people's health and well-being, and Sioned equally spoke about that as well.

Jane, you also spoke about community mental health first aid—. Sorry, did you say something? No. I beg your pardon. And the importance of bonding social capital of saving important community assets, like the Pontardawe community arts centre, which I'm sure is a much-loved place. Because, once they're gone, it's really, really difficult to get them back again. That's why, if we haven't got the resources to run something in the short term, we need to mothball and make sure that we've still got them there for the future. But, hopefully, we don't have to do that. We may have to call on volunteers to run them for us, but we really do need to keep our community centres going, because that is where people combat loneliness. Because just meeting somebody once, in one context, enables you, then, to say 'hello' to them when you meet them in the shop or on the bus, and that, then, can lead to a deepening of relationships and a, 'Oh, I haven't so-and-so recently; I'll just pop around and see whether they're okay.' Those are really the most important things about combating loneliness. 

Mark Isherwood, in your intervention, you very importantly spoke about autism as a way—. Autistic people can become so lonely and isolated, particularly if, as adults, their parents move on and are no longer available to support them. I saw a wonderful programme—I think it was on S4C—about a woman in Gloucestershire who had converted the farm that she had inherited from her parents into a social enterprise farm to enable young people to go to work, despite their autism, supported by other people. That is such a good example of how everybody can work, so long as we give them the right context. It’s down to the community at large to reach out to people who have particular disabilities, and ensure that we are not discriminating against them because we simply haven’t thought about it.

So, Lynne Neagle, you're such a good ambassador for mental health; I feel confident that we're in good hands in terms of keeping this flag flying. I think that the important work that the Government is doing around a whole-school approach to mental health is absolutely crucial. Mabon, you reminded us in a timely fashion about the importance of community asset transfers, which exist in other parts of the UK. At the moment, the Welsh Government has got a different approach, but we need to keep hold of that one.

Distressed people don’t learn well, and, unfortunately, they often end up with enduring mental health issues, or in the criminal justice system. So, there’s a real bonus in addressing these problems at an early time. Lastly, I just want to end by saying that Christmas is the worst time for poor people. It’s supposed to be a happy time. Actually, it’s a terrible time if you're poor. I just wanted to end by reading out something that a man from Glasgow said:

'At the moment…I can’t go to my friend’s house like I would do every Christmas. My neighbour knows that and has invited me to spend Christmas with her and her family. During tough times, the people around you can be there for you if you need.'

So, we all need to think about who in our community is going to have a rubbish Christmas, and how we can help them to have a better Christmas as a result.

Diolch i bob Aelod am eu cyfraniadau ac yn enwedig Gareth Davies am fod yn ddigon dewr i godi llais, oherwydd eich dewrder a'ch parodrwydd chi i rannu eich stori sy'n rhoi gobaith i bobl eraill sy'n mynd drwy brofiadau tebyg y gallant hwythau wella ac ailddechrau byw bywyd normal. Mae'r ffordd y gwnaethoch chi ddisgrifio sut rydych chi'n dysgu o bob digwyddiad ac anhawster er mwyn cryfhau eich gwytnwch emosiynol yn wirioneddol eithriadol, felly diolch yn fawr iawn i chi am hynny. 

Siaradodd Jane Dodds am unigrwydd, ac rwy'n cytuno'n llwyr y gall hwnnw fod yn lladdwr. Mae'n un o'r grwpiau na siaradais amdanynt yn fy sylwadau agoriadol: y rhai sy'n byw mewn tlodi. Dyna un o'r pethau sy'n ynysu, yn ogystal â phobl sy'n newydd-ddyfodiaid, neu bobl o leiafrifoedd ethnig. Os ydych chi'n byw mewn tlodi, rydych chi'n meddwl yn gyson, 'A feiddiaf i fynd â fy mhlant i'r gweithgaredd hwn neu'r llall? A fyddaf yn teimlo embaras am fod gofyn imi gyfrannu mewn rhyw ffordd neu'i gilydd yn ariannol?' Felly, mae'n rhaid inni feddwl mor galed am hyn yn y sefyllfa bresennol. Ond rwy'n cytuno'n llwyr â chi fod unigrwydd yn un o'r ffactorau mwyaf sy'n tanseilio iechyd a llesiant pobl, ac fe siaradodd Sioned am hynny hefyd.

Jane, fe wnaethoch chi siarad hefyd am gymorth cyntaf cymunedol ar gyfer iechyd meddwl—. Mae'n ddrwg gennyf, a wnaethoch chi ddweud rhywbeth? Na. Maddeuwch i mi. A phwysigrwydd bondio'r cyfalaf cymdeithasol o achub asedau cymunedol pwysig, fel canolfan celfyddydau cymunedol Pontardawe, sydd, rwy'n siŵr, yn lle poblogaidd iawn. Oherwydd, pan fyddant wedi mynd, mae'n anodd tu hwnt eu cael yn ôl eto. Os nad oes gennym adnoddau i redeg rhywbeth yn y tymor byr, dyna pam fod angen inni eu rhoi i'w cadw a sicrhau eu bod yn dal yno ar gyfer y dyfodol. Ond gobeithio nad oes raid inni wneud hynny. Efallai y bydd rhaid inni alw ar wirfoddolwyr i'w rhedeg ar ein rhan, ond mae gwir angen inni gadw ein canolfannau cymunedol i fynd, oherwydd dyna lle mae pobl yn brwydro yn erbyn unigrwydd. Oherwydd mae dim ond cyfarfod â rhywun unwaith, mewn un cyd-destun, yn eich galluogi wedyn i ddweud 'helo' wrthynt pan fyddwch yn eu gweld yn y siop neu ar y bws, ac mae hynny wedyn yn gallu arwain at ddyfnhau perthnasoedd ac, 'O, nid wyf wedi gweld hwn neu'r llall yn ddiweddar; fe af draw i weld a ydynt yn iawn.' Dyna'r pethau pwysicaf mewn gwirionedd am frwydro yn erbyn unigrwydd. 

Mark Isherwood, yn eich ymyriad, yn bwysig iawn fe siaradoch chi am awtistiaeth fel ffordd—. Mae pobl awtistig yn gallu teimlo mor unig ac ynysig, yn enwedig fel oedolion, os ydynt yn colli eu rhieni ac nad ydynt ar gael iddynt mwyach i'w cefnogi. Gwelais raglen wych—ar S4C rwy'n meddwl—am fenyw yn swydd Gaerloyw a oedd wedi troi'r fferm a etifeddodd gan ei rhieni yn fferm fenter gymdeithasol i alluogi pobl ifanc i weithio, er gwaethaf eu hawtistiaeth, gyda chefnogaeth pobl eraill. Mae honno'n enghraifft mor dda o sut y gall pawb weithio, cyn belled â'n bod yn rhoi'r cyd-destun iawn iddynt. Mater i'r gymuned yn gyffredinol yw estyn allan at bobl sydd ag anableddau penodol, a sicrhau nad ydym yn gwahaniaethu yn eu herbyn, yn syml iawn am nad ydym wedi meddwl am y peth.

Felly, Lynne Neagle, rydych chi'n llysgennad mor dda dros iechyd meddwl; rwy'n teimlo'n hyderus ein bod mewn dwylo da o ran cadw'r faner hon i chwifio. Rwy'n credu bod y gwaith pwysig y mae'r Llywodraeth yn ei wneud ar ddull ysgol gyfan o ymdrin ag iechyd meddwl yn gwbl allweddol. Mabon, fe wnaethoch chi ein hatgoffa mewn modd amserol am bwysigrwydd trosglwyddo asedau cymunedol, sy'n bodoli mewn rhannau eraill o'r DU. Ar hyn o bryd, mae gan Lywodraeth Cymru ddull gwahanol o weithredu, ond mae angen dal gafael ar hynny.

Nid yw pobl ofidus yn dysgu'n dda, ac yn anffodus, maent yn aml yn cael problemau iechyd meddwl parhaus yn y pen draw, neu'n mynd i mewn i'r system cyfiawnder troseddol. Felly, mae bonws go iawn o fynd i'r afael â'r problemau hyn yn gynnar. Yn olaf, rwyf am ddod i ben drwy ddweud mai'r Nadolig yw'r amser gwaethaf i bobl dlawd. Mae i fod yn gyfnod hapus. A dweud y gwir, mae'n amser ofnadwy os ydych chi'n dlawd. Roeddwn eisiau gorffen drwy ddarllen rhywbeth a ddywedodd dyn o Glasgow:

'Ar hyn o bryd...ni allaf fynd i dŷ fy ffrind fel y byddwn yn ei wneud bob Nadolig. Mae fy nghymydog yn gwybod hynny ac wedi fy ngwahodd i dreulio'r Nadolig gyda hi a'i theulu. Ar adegau anodd, gall y bobl o'ch cwmpas fod yno i chi os oes angen.'

Felly, mae angen i bawb ohonom feddwl pwy yn ein cymuned sy'n mynd i gael Nadolig diflas, a sut y gallwn eu helpu i gael Nadolig gwell o ganlyniad.

16:40

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] There is objection. Therefore, I will defer voting under this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

8. Dadl ar Adroddiad y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai: Darparu safleoedd ar gyfer cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr
8. Debate on the Local Government and Housing Committee Report: The provision of sites for Gypsy, Roma and Travellers

Eitem 8 y prynhawn yma yw dadl ar adroddiad y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, 'Darparu safleoedd ar gyfer cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—John Griffiths.

Item 8 this afternoon is a debate on the Local Government and Housing Committee report, 'Provision of sites for Gypsy, Roma and Travellers'. I call on the Chair of the committee to move the motion—John Griffiths.

Cynnig NDM8139 John Griffiths

Cynnig bod y Senedd:

Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, 'Darparu safleoedd ar gyfer cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr', a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 11 Awst 2022.

Motion NDM8139 John Griffiths

To propose that the Senedd:

Notes the report of the Local Government and Housing Committee, ‘Provision of sites for Gypsy, Roma and Travellers’, which was laid in the Table Office on 11 August 2022.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Dirprwy Lywydd. I'm pleased to open today's debate on the Local Government and Housing Committee's report on the provision of sites for Gypsy, Roma and Travellers. I'd like to start by thanking all those who contributed to our inquiry, in particular to the individuals and families from the Gypsy, Roma and Traveller community who opened their homes to members of the committee and spoke so candidly about their experiences.

The Gypsy, Roma and Traveller community is part of the fabric of Welsh culture, history and traditions. Too often, however, it is a community marginalised, pushed to the edges of society, and often the subject of prejudice and discrimination. In 2014, this Senedd passed legislation that would require local authorities to both assess the accommodation needs of the Gypsy, Roma and Traveller community and to meet that identified need. The Housing (Wales) Act 2014 sets out clear duties and expectations on local authorities to ensure sufficient culturally appropriate site provision for the Gypsy, Roma and Traveller community. Yet, eight years after those provisions came into force, we continue to hear of severe overcrowding at local authority sites, families waiting years for a pitch, and a backlog of maintenance and repair issues. We saw first-hand, on our visits to various locations in Wales, the issues that the Gypsy, Roma and Traveller community face day to day. On-site facilities, particularly for the young, are in very poor condition, or simply do not exist. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch o agor y ddadl heddiw ar adroddiad y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai ar ddarparu safleoedd ar gyfer cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i bawb a gyfrannodd at ein hymchwiliad, yn enwedig i'r unigolion a'r teuluoedd o'r gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr a agorodd eu cartrefi i aelodau'r pwyllgor a siarad mor onest am eu profiadau.

Mae'r gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr yn rhan o wead diwylliant, hanes a thraddodiadau Cymru. Yn rhy aml, fodd bynnag, mae'n gymuned sydd ar y cyrion, wedi'i gwthio i ymylon cymdeithas, ac yn aml yn destun rhagfarn a gwahaniaethu. Yn 2014, pasiodd y Senedd hon ddeddfwriaeth a fyddai'n ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol asesu anghenion llety'r gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr a diwallu'r angen a nodwyd. Mae Deddf Tai (Cymru) 2014 yn nodi dyletswyddau a disgwyliadau clir i awdurdodau lleol sicrhau bod gan y gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr ddarpariaeth ddigonol o safleoedd priodol yn ddiwylliannol ar eu cyfer. Eto i gyd, wyth mlynedd ar ôl i'r darpariaethau hynny ddod i rym, rydym yn parhau i glywed am orlenwi difrifol ar safleoedd awdurdodau lleol, teuluoedd yn aros blynyddoedd am lain, ac ôl-groniad o broblemau cynnal a chadw ac atgyweirio. Ar ein hymweliadau â gwahanol leoliadau yng Nghymru, gwelsom drosom ein hunain y problemau y mae'r gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr yn eu hwynebu o ddydd i ddydd. Mae cyfleusterau safleoedd, yn enwedig i'r ifanc, mewn cyflwr gwael iawn, neu heb fod yn bodoli o gwbl. 

16:45

Daeth Paul Davies i’r Gadair.

Paul Davies took the Chair.

Too often, sites are located far from local services and amenities, including schools, and are usually situated near busy A-roads and industrial infrastructure. We heard from Professor Jo Richardson of De Montfort University, who noted that sites are often located in unsuitable areas,

'because it's the patch of land that had the least hostility, that could be developed'.

This deprives the Gypsy, Roma and Traveller community of any connection to the natural environment, and the opportunity to make a decent home. This, in our view, is totally unacceptable.

We were encouraged, Llywydd dros dro, to hear the Minister for Social Justice agree that locating sites next to busy roads and far from local services is unacceptable, and Welsh Government with partner organisations are seeking to improve outcomes through its 'Anti-racist Wales Action Plan'. The committee welcomes the publication of this plan; however, we do have reservations about its potential effectiveness in its ability to deliver more sites. Whether such emphasis should be placed on the plan is a matter of debate, since legislation already exists that requires local authorities to meet the need of Gypsy, Roma and Traveller communities. The evidence suggests that there is little accountability for failure to meet those statutory duties at present. The Minister told the committee that the legislative framework is 'robust' and that since 2014, 63 new pitches have been built, with funding to refurbish many more. We call on the Welsh Government to ensure that the framework is effective in practice, and to set out how it will tighten its monitoring of implementation of the Act, given the problems that we know exist in terms of availability of sites, quality of sites, suitable location of sites, and the general cultural unsuitability of provision within Wales.

Within the 'Anti-racist Wales Action Plan' there is a commitment to create a national network of transit provision to facilitate travelling life by 2025. We heard that the lack of transitory provision and stopping places in Wales is of real concern to the Gypsy, Roma and Traveller community. Data currently shows that there are as few as two transit pitches across the whole of Wales. This lack of provision only adds to the challenges faced by the Gypsy, Roma and Traveller community.

The passing of the UK Government’s Police, Crime, Sentencing and Courts Act 2022 has heightened anxiety among many within that community. The Act makes trespassing a criminal offence and gives police the powers to tackle unauthorised encampments, and may include seizing vehicles from those who live this nomadic lifestyle. The committee was reassured to hear from the Welsh police forces that the use of such powers would be a last resort, and that a multi-agency response will continue to be adopted here in Wales. Nevertheless, mitigating the impact of the Act on these communities is imperative, and that can only be done by providing sufficient and appropriate sites and pitches across our country.

While the focus of the inquiry was on the provision of local authority sites, many families are seeking to establish a home of their own on their own parcel of land. We heard of a myriad of barriers and legal obstacles to the granting of planning permission. Many families, in fact, go to great expense to hire legal representation and planning specialists to help them navigate a complicated system, too often without success. We were pleased to hear, then, that Welsh Government has committed to commission a three-year pilot programme to provide trusted, independent advice to people seeking to develop private sites. We look forward to seeing this programme progress with speed, and we will be looking closely at the impact it will have on outcomes.

Throughout the evidence gathering process, the committee heard that prejudice and discrimination is prevalent in the decisions and actions taken by institutions and elected representatives. The Children’s Commissioner for Wales called for more to be done to tackle the prejudice that exists within local authorities, and at a community level, to prevent discrimination in decision-making processes. To this end, we are pleased to see that the 'Anti-racist Wales Action Plan' commits to commission a provider to deliver members' training on Gypsy and Traveller communities’ culture, needs and strengths. However, we are concerned that the training will not be provided to all local authorities in Wales, and we do have reservations about the extent to which the training will have lasting impact. We recommended that the training should be expanded to the community council sector in Wales.

There is a need, we believe, to improve knowledge and understanding of the culture, needs and strengths of Gypsy, Roma and Traveller communities among the wider community, and we were pleased to hear that our recommendations have been accepted in full. We look forward to monitoring the development and impact of this work over the next few years, and that includes funding. Funding to support the development of measures in the action plan, as well as continued funding support for local authorities, will be critical to improving the availability of appropriate sites and pitches in the future. The Welsh Government has committed to review the current funding policy, with a view to pilot additional or new ways of funding site provision, including support for private sites, by 2024. We would encourage Welsh Government to explore all possible avenues for funding the development of sites in Wales.

Our 21 recommendations, which, as I said earlier, we're very pleased to see have been accepted in full by the Welsh Government, we believe set out some very important ways forward. We know that the Minister for Social Justice and the Welsh Government as a whole are committed to improving not only the provision of sites for Gypsy, Roma and Travellers, but also to improving the lives of this diverse community.

This is a very important issue to us, and I believe our report has set out in quite stark terms the reality of the situation here in Wales at the moment, and the need for much more to be done and action to be taken that is practically effective on the ground, where it really counts. Gypsy, Roma and Traveller communities simply want a place to call home for however long they are there. We as a committee will be monitoring this important issue throughout the term of this sixth Senedd to see how interventions and, in particular, the goals within the 'Anti-racist Wales Action Plan' have positively impacted on the lives of those it seeks to help. We all know actions speak louder than words, and in these instances, action is greatly needed. Diolch.

Yn rhy aml, mae safleoedd wedi'u lleoli ymhell o wasanaethau ac amwynderau lleol, gan gynnwys ysgolion, ac fel arfer maent wedi'u lleoli ger prif-ffyrdd prysur a seilwaith diwydiannol. Clywsom gan yr Athro Jo Richardson o Brifysgol De Montfort, a nododd fod safleoedd yn aml wedi'u lleoli mewn ardaloedd anaddas,

'am mai dyna'r darn o dir gyda'r lleiaf o elyniaeth y gellid ei ddatblygu'.

Mae hyn yn amddifadu'r gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr o unrhyw gysylltiad â'r amgylchedd naturiol, a'r cyfle i wneud cartref gweddus. Mae hyn, yn ein barn ni, yn gwbl annerbyniol.

Lywydd dros dro, cawsom ein calonogi wrth glywed y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn cytuno bod lleoli safleoedd wrth ymyl ffyrdd prysur ac yn bell o wasanaethau lleol yn annerbyniol, ac mae Llywodraeth Cymru gyda sefydliadau partner yn ceisio gwella canlyniadau drwy ei 'Gynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol'. Mae'r pwyllgor yn croesawu cyhoeddi'r cynllun hwn; fodd bynnag, mae gennym amheuon ynghylch ei effeithiolrwydd posibl o ran ei allu i ddarparu mwy o safleoedd. Mae'n ddadleuol a ddylid rhoi pwyslais o'r fath ar y cynllun, gan fod deddfwriaeth eisoes yn bodoli sy'n ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol ddiwallu angen cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr. Mae'r dystiolaeth yn awgrymu mai ychydig iawn o atebolrwydd a geir dros fethu cyflawni'r dyletswyddau statudol hynny ar hyn o bryd. Dywedodd y Gweinidog wrth y pwyllgor fod y fframwaith deddfwriaethol yn 'gadarn' a bod 63 o leiniau newydd wedi'u hadeiladu ers 2014, gyda chyllid i adnewyddu llawer mwy. Rydym yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod y fframwaith yn effeithiol yn ymarferol, ac i nodi sut y bydd yn tynhau ei gwaith ar fonitro gweithrediad y Ddeddf, o ystyried y problemau y gwyddom eu bod yn bodoli mewn perthynas ag argaeledd safleoedd, ansawdd safleoedd, lleoli safleoedd addas, ac ansefydlogrwydd diwylliannol cyffredinol y ddarpariaeth yng Nghymru.

Yn 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol' ceir ymrwymiad i greu rhwydwaith cenedlaethol o ddarpariaeth dramwy i hwyluso bywyd teithiol erbyn 2025. Clywsom fod diffyg darpariaeth dramwy a mannau aros yng Nghymru yn bryder gwirioneddol i'r gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr. Ar hyn o bryd, mae'r data'n dangos bod cyn lleied â dwy lain dramwy ar draws Cymru gyfan. Mae diffyg darpariaeth yn ychwanegu at yr heriau sy'n wynebu'r gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr.

Mae pasio Deddf Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a Llysoedd Llywodraeth y DU 2022 wedi dwysáu pryder ymhlith nifer o fewn y gymuned honno. Mae'r Ddeddf yn gwneud tresmasu'n drosedd ac yn rhoi pwerau i'r heddlu fynd i'r afael â gwersylloedd heb awdurdod, a gall gynnwys atafaelu cerbydau gan y rhai sy'n byw yn y ffordd nomadaidd hon. Cafodd y pwyllgor sicrwydd gan heddluoedd Cymru mai cam olaf fyddai defnydd o bwerau o'r fath, ac y byddai ymateb amlasiantaethol yn parhau i gael ei fabwysiadu yma yng Nghymru. Serch hynny, mae lliniaru effaith y Ddeddf ar y cymunedau hyn yn hanfodol, a dim ond drwy ddarparu safleoedd a lleiniau digonol a phriodol ar draws ein gwlad y gellir gwneud hynny.

Er bod ffocws yr ymchwiliad ar ddarparu safleoedd awdurdodau lleol, mae nifer o deuluoedd yn ceisio sefydlu cartref eu hunain ar eu parseli tir eu hunain. Clywsom am fyrdd o rwystrau a rhwystrau cyfreithiol i roi caniatâd cynllunio. Mae llawer o deuluoedd, mewn gwirionedd, yn mynd i draul fawr i logi cynrychiolaeth gyfreithiol ac arbenigwyr cynllunio i'w helpu i lywio'u ffordd drwy system gymhleth, yn rhy aml heb lwyddiant. Roeddem yn falch o glywed, felly, fod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gomisiynu rhaglen beilot tair blynedd i ddarparu cyngor annibynnol y gellir ymddiried ynddo i bobl sy'n ceisio datblygu safleoedd preifat. Rydym yn edrych ymlaen at weld y rhaglen hon yn symud yn ei blaen yn gyflym, a byddwn yn edrych yn fanwl ar yr effaith a gaiff ar ganlyniadau.

Drwy gydol y broses o gasglu tystiolaeth, clywodd y pwyllgor fod rhagfarn a gwahaniaethu'n gyffredin yn y penderfyniadau a'r camau a gymerir gan sefydliadau a chynrychiolwyr etholedig. Fe wnaeth Comisiynydd Plant Cymru alw am wneud mwy i fynd i'r afael â'r rhagfarn sy'n bodoli o fewn awdurdodau lleol, ac ar lefel gymunedol, i atal gwahaniaethu mewn prosesau gwneud penderfyniadau. I'r perwyl hwn, rydym yn falch o weld bod 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol' yn ymrwymo i gomisiynu darparwr i ddarparu hyfforddiant i aelodau ar ddiwylliant, anghenion a chryfderau cymunedau Sipsiwn a Theithwyr. Fodd bynnag, rydym yn pryderu na fydd yr hyfforddiant yn cael ei ddarparu i bob awdurdod lleol yng Nghymru, ac mae gennym amheuon ynglŷn ag i ba raddau y bydd yr hyfforddiant yn cael effaith barhaol. Argymhellwyd y dylid ehangu'r hyfforddiant i sector y cynghorau cymuned yng Nghymru.

Credwn fod angen gwella gwybodaeth a dealltwriaeth o ddiwylliant, anghenion a chryfderau cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr ymysg y gymuned ehangach, ac roeddem yn falch o glywed bod ein hargymhellion wedi eu derbyn yn llawn. Edrychwn ymlaen at fonitro datblygiad ac effaith y gwaith hwn dros y blynyddoedd nesaf, ac mae hynny'n cynnwys cyllid. Bydd cyllid i gefnogi'r gwaith o ddatblygu mesurau yn y cynllun gweithredu, yn ogystal â chefnogaeth ariannol barhaus i awdurdodau lleol, yn hanfodol i wella argaeledd safleoedd a lleiniau priodol yn y dyfodol. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i adolygu'r polisi cyllido presennol, gyda'r bwriad o dreialu ffyrdd ychwanegol neu newydd o ariannu'r ddarpariaeth o safleoedd, gan gynnwys cymorth ar gyfer safleoedd preifat, erbyn 2024. Rydym yn annog Llywodraeth Cymru i archwilio pob llwybr posibl ar gyfer ariannu datblygiad safleoedd yng Nghymru.

Rydym yn falch iawn o weld ein 21 o argymhellion yn cael eu derbyn yn llawn gan Lywodraeth Cymru, fel y dywedais yn gynharach, ac yn ein barn ni, maent yn nodi ffyrdd pwysig iawn ymlaen. Gwyddom fod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a Llywodraeth Cymru gyfan wedi ymrwymo i wella nid yn unig y ddarpariaeth o safleoedd ar gyfer Sipsiwn, Roma a Theithwyr, ond hefyd i wella bywydau'r gymuned amrywiol hon.

Mae hwn yn fater pwysig iawn i ni, ac rwy'n credu bod ein hadroddiad wedi nodi'n eithaf amlwg beth yw realiti'r sefyllfa yma yng Nghymru ar hyn o bryd, a'r angen i wneud llawer mwy a gweithredu'n ymarferol ac yn effeithiol ar lawr gwlad, lle mae'n cyfrif mewn gwirionedd. Mae cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr eisiau lle i'w alw'n gartref am yr amser y byddant yno. Byddwn ni fel pwyllgor yn monitro'r mater pwysig hwn drwy gydol tymor y chweched Senedd hon i weld sut mae ymyriadau, a'r nodau yn 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol' yn benodol, wedi effeithio'n gadarnhaol ar fywydau'r rhai y mae'n ceisio eu helpu. Rydym i gyd yn gwybod bod gweithredoedd yn dweud mwy na geiriau, ac yn yr achosion hyn, mae gwir angen gweithredu. Diolch.

16:50

As I'm sure everyone here will agree, it was very pleasing to see that the Minister has accepted all the recommendations made in the committee report, but, to be honest, with such slow progress of this Government in meeting its duty to provide appropriate sites in the last eight years, there is little to be reassured about in terms of what will be different this time. Reading the report, I have no doubt that this Government views Gypsy, Roma and Traveller communities as second-class citizens. It is an appalling state of affairs that this community find themselves in and, frankly, I'm genuinely surprised that the Minister has allowed this situation to deteriorate to where it is.

I and colleagues here—and I'm sure many Gypsy, Roma and Traveller communities around the country as well—are deeply concerned that these recommendations have been accepted by the Government with a typical view of having little to no intention of actually implementing them, and I'd like to use this time to urge the Minister in every possible way to please take these recommendations seriously, because there's been an immeasurable impact on the communities who are waiting for implementation of policy.

I would like to make the Minister aware that the extremely slow progress on the implementation of the Housing (Wales) Act 2014 is not providing sufficient sites for GRT communities, and this means that there are families under legal enforcement to leave their own land, with no alternative options provided; that there are families encamped on pieces of land for more than 10 years, with very basic or no facilities; and there are families who, despite their registered need, have seen no progress on additional pitches for members of their growing families, and who have now become technically homeless and living on roadsides. This is an appalling situation for them to be in, and it is of this Government's making.

I would therefore like to urge the Minister to take responsibility and show some leadership here and ensure that outstanding reviews are implemented, because it is having some serious consequences for communities. For instance, the 'Anti-racist Wales Action Plan', created to deliver the recommendations and the programme of work that has been produced, has not produced an update on any progress since its publication in July, and this means that people are left in a state of limbo because there are no timelines for when work will begin. Similarly, the Gypsy and Traveller accommodation assessments—GTAAs—for all 22 local authorities, which were submitted to the Welsh Government in February of this year for review, have yet to be completed, and the failure to complete the review means that Gypsies and Travellers do not know that their needs have been included for future site provision, and plans to address acknowledged accommodation needs for families cannot progress until replacement GTAAs are adopted.

As we are aware, the committee report found that there is a significant lack of transitory provision in Wales. In fact, there are no available transit sites or designated stopping places in Wales, and this does indeed fall far short of meeting the needs of Gypsy, Roma and Travellers, because it limits their ability to lead a nomadic lifestyle. Since the Minister has accepted a recommendation that cites the anti-racist action plan as the driver to deliver transit provision in Wales, I am interested to know what action the Government is taking to achieve the stated goal of at least five pitches in both north and south Wales, bearing in mind that a significant number of the draft local authority GTAAs have assessed that they have no requirement for transit provision in their areas.

I also want to bring to your attention the views of Gypsy, Roma and Traveller communities who have expressed their concerns that they're just not being listened to and are kept out of the decision-making processes that concern them. We've heard from communities in Denbighshire and Conwy, who have said that councillors are disrespectful to them and ignorant of their needs, and that they are not taken seriously by Welsh Government officials or advocacy services, who believe that they know what is best for them without actually including them in any decision-making processes, and in particular, they believe that officials are encouraging the erroneous view that transit sites are not needed.

Moreover, because these communities have been moved off land and, in some cases, off land that they own, without appropriate sites to go to and having to resort to camping on road verges or wherever they can, they feel that they're being viewed unjustly as criminals by the outside world, and the longer this process takes of actually building both transit and permanent sites, the more entrenched the view of them being criminals is becoming. This unjust negative view is the result of the inaction of this Welsh Government in implementing its own policies. In this regard, given the lack of progress to date on how the Welsh Government will ensure that transit provision is progressed, the Welsh Government needs, in my view, to provide an explanation of what nomadic communities should do in the meantime, now that trespassing has become a criminal rather than civil offence and that there are no available legal places for vehicles to stay whilst travelling.

And finally, I believe that this Government needs to state its plan on how to ensure that the urgency to deal with the issues that the GRT community face are acted upon and properly monitored. And I think that the GRT communities who have been affected by all this deserve an apology from this Government for the situation it has placed them in. Thank you.

Rwy'n siŵr y bydd pawb yma'n cytuno ei bod hi'n braf iawn gweld bod y Gweinidog wedi derbyn yr holl argymhellion a wnaed yn adroddiad y pwyllgor, ond a bod yn onest, gyda chynnydd mor araf ar ran y Llywodraeth hon i gyflawni ei dyletswydd i ddarparu safleoedd priodol dros yr wyth mlynedd diwethaf, nid oes llawer o sicrwydd i'w deimlo ynglŷn â'r hyn a fydd yn wahanol y tro hwn. Wrth ddarllen yr adroddiad, nid oes gennyf amheuaeth fod y Llywodraeth hon yn ystyried cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr fel dinasyddion eilradd. Mae'r gymuned hon mewn sefyllfa ofnadwy, ac a dweud y gwir, rwy'n synnu'n fawr fod y Gweinidog wedi caniatáu i'r sefyllfa ddirywio i'r hyn ydyw.

Rwyf fi a chyd-Aelodau yma—a llawer o gymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr o gwmpas y wlad hefyd rwy'n siŵr—yn pryderu'n fawr fod yr argymhellion hyn wedi'u derbyn gan y Llywodraeth gyda'r safbwynt nodweddiadol o fod â fawr ddim bwriad, os o gwbl, o'u gweithredu mewn gwirionedd, a hoffwn ddefnyddio'r amser i annog y Gweinidog ym mhob ffordd bosibl i fod o ddifrif ynghylch yr argymhellion hyn, oherwydd gwelwyd effaith anfesuradwy ar y cymunedau sy'n aros i bolisi gael ei weithredu.

Hoffwn wneud y Gweinidog yn ymwybodol nad yw'r cynnydd hynod o araf ar weithredu Deddf Tai (Cymru) 2014 yn darparu digon o safleoedd ar gyfer cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr, ac mae hyn yn golygu bod teuluoedd o dan orfodaeth gyfreithiol i adael eu tir eu hunain, heb unrhyw opsiynau eraill yn cael eu darparu; fod teuluoedd wedi gwersylla ar ddarnau o dir ers dros 10 mlynedd, gyda chyfleusterau sylfaenol iawn neu ddim cyfleusterau o gwbl; a bod yna deuluoedd sydd, er gwaethaf eu hangen cofrestredig, heb weld unrhyw gynnydd yn cael ei wneud ar ddarparu lleiniau ychwanegol i aelodau o'u teuluoedd sy'n tyfu, ac sydd bellach yn ddigartref yn dechnegol ac yn byw ar ymylon ffyrdd. Mae hon yn sefyllfa warthus iddynt fod ynddi, a'r Llywodraeth hon sydd wedi achosi hynny.

Felly, hoffwn annog y Gweinidog i gymryd cyfrifoldeb a dangos rhywfaint o arweiniad yma a sicrhau bod adolygiadau sydd heb eu cyflawni yn cael eu gweithredu, oherwydd mae'n creu canlyniadau difrifol i gymunedau. Er enghraifft, nid yw 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol', a grëwyd i gyflawni'r argymhellion a'r rhaglen waith a gynhyrchwyd, wedi llunio diweddariad ar unrhyw gynnydd ers ei gyhoeddi ym mis Gorffennaf, ac mae hyn yn golygu bod pobl yn cael eu gadael mewn limbo am nad oes amserlenni ar gyfer pryd y bydd y gwaith yn dechrau. Yn yr un modd, mae asesiadau o anghenion llety Sipsiwn a Theithwyr ar gyfer pob un o'r 22 awdurdod lleol, a gyflwynwyd i Lywodraeth Cymru ym mis Chwefror eleni i'w hadolygu, eto i'w cwblhau, ac mae'r methiant i gwblhau'r adolygiad yn golygu nad yw Sipsiwn a Theithwyr yn gwybod bod eu hanghenion wedi'u cynnwys ar gyfer darpariaeth safleoedd yn y dyfodol, ac ni all cynlluniau i fynd i'r afael ag anghenion llety cydnabyddedig teuluoedd symud ymlaen hyd nes y bydd asesiadau newydd o anghenion llety Sipsiwn a Theithwyr yn cael eu mabwysiadu.

Fel y gwyddom, canfu adroddiad y pwyllgor fod diffyg sylweddol o ddarpariaeth dramwy yng Nghymru. Mewn gwirionedd, nid oes safleoedd tramwy ar gael na mannau aros dynodedig yng Nghymru, ac mae hyn yn syrthio'n fyr iawn o ddiwallu anghenion Sipsiwn, Roma a Theithwyr, oherwydd mae'n cyfyngu ar eu gallu i fyw bywyd nomadaidd. Gan fod y Gweinidog wedi derbyn argymhelliad sy'n nodi'r cynllun gweithredu gwrth-hiliol fel ysgogiad i ddarparu darpariaeth dramwy yng Nghymru, hoffwn wybod pa gamau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i gyflawni'r nod a nodwyd o o leiaf bum llain yn y gogledd a phum llain yn y de yng Nghymru, gan gofio bod nifer sylweddol o asesiadau drafft o anghenion llety Sipsiwn a Theithwyr yr awdurdodau lleol wedi asesu nad oes ganddynt unrhyw ofyniad am ddarpariaeth dramwy yn eu hardaloedd.

Rwyf hefyd am ddwyn i'ch sylw safbwyntiau cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr sydd wedi mynegi eu pryderon nad ydynt yn cael eu clywed a'u bod yn cael eu cau allan o'r prosesau gwneud penderfyniadau sy'n ymwneud â hwy. Clywsom gan gymunedau yn sir Ddinbych a Chonwy, sydd wedi dweud bod cynghorwyr yn amharchus wrthynt ac yn anwybodus ynghylch eu hanghenion, ac nad ydynt yn cael eu cymryd o ddifrif gan swyddogion Llywodraeth Cymru na gwasanaethau eiriolaeth, sy'n credu eu bod yn gwybod beth sydd orau iddynt heb eu cynnwys mewn unrhyw brosesau gwneud penderfyniadau, ac yn fwyaf arbennig, credant fod swyddogion yn annog y farn gyfeiliornus nad oes angen safleoedd tramwy.

Ar ben hynny, oherwydd bod y cymunedau hyn wedi'u symud oddi ar dir ac mewn rhai achosion, oddi ar dir y maent yn berchen arno, heb safleoedd priodol i fynd iddynt ac wedi gorfod bodloni ar wersylla ar ymylon ffyrdd neu ble bynnag y gallant, teimlant eu bod yn cael eu hystyried fel troseddwyr gan y byd tu allan, a hynny'n annheg, a pho hiraf y cymer y broses hon o adeiladu safleoedd tramwy a pharhaol mewn gwirionedd, mwyaf oll y bydd y farn amdanynt fel troseddwyr wedi gwreiddio. Mae'r farn negyddol anghyfiawn hon yn deillio o fethiant Llywodraeth Cymru i weithredu ei pholisïau ei hun. Yn hyn o beth, o ystyried y diffyg cynnydd hyd yma o ran y modd y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod darpariaeth dramwy yn cael ei datblygu, yn fy marn i mae angen i Lywodraeth Cymru roi esboniad o'r hyn y dylai cymunedau nomadaidd ei wneud yn y cyfamser, gan fod tresmasu bellach wedi dod yn drosedd droseddol yn hytrach na throsedd sifil a chan nad oes unrhyw lefydd cyfreithiol ar gael i gerbydau aros wrth deithio.

Ac yn olaf, credaf fod angen i'r Llywodraeth hon ddatgan ei chynllun ar sut i sicrhau bod y problemau y mae'r gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr yn eu hwynebu yn cael sylw ar frys a'u monitro'n briodol. Ac rwy'n credu bod y cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr y mae yn oll wedi effeithio arnynt yn haeddu ymddiheuriad gan y Llywodraeth hon am y sefyllfa y mae wedi eu rhoi ynddi. Diolch.

16:55

Dwi am ategu'r diolch ddaru'r Cadeirydd John Griffiths ei wneud ynghynt. Yn sicr, roedd pawb wedi cyfrannu ac wedi cyfoethogi'r drafodaeth ddaru ni ei chael wrth ymchwilio i mewn i hyn, ond diolch yn bennaf i'r tystion a'r bobl hynny a'n croesawodd i mewn i'w cartrefi i drafod y materion yma, gan agor eu calonnau inni yn y broses. Ond roedd y broses, wrth ymchwilio a llunio'r adroddiad yma, yn agoriad llygad, mae'n rhaid cyfaddef.

Wrth gwrs, mae rhywun yn boenus ymwybodol o'r rhagfarnau a'r hiliaeth sydd yn bodoli yn erbyn ein cymunedau nomadaidd yma yng Nghymru, ond mae'n rhaid cyfaddef nad oeddwn yn llawn sylweddoli yr hyn a ddaeth i’r amlwg, ac roedd yn ymddangos i fi, o leiaf, fel hiliaeth systemataidd yn rhai o'r awdurdodau lleol, a oedd yn llifo o'r corff gwleidyddol. Dwi'n derbyn fod hyn yn ddweud mawr, ond mae'r dystiolaeth ddaru ni ei glywed yn dangos yn glir fod yna nid yn unig ddiffyg dealltwriaeth o anghenion ein cymunedau nomadaidd ni, ond fod yna ddiffyg gweithredu pwrpasol a rhagfarn yn eu herbyn. Mae'n amlwg fod yna ragfarn yn erbyn grwpiau ethnig ar raddfa eang, a gadewch i ni alw hyn beth ydy o—hiliaeth.

Y newyddion da ydy ei fod o'n berffaith amlwg i fi fod yna ymrwymiad personol gan y Gweinidog i fynd i’r afael â hyn, a dwi’n sicr ei bod hi'n gwbl ddiffuant yn ei hawydd i weld hyn yn cael ei ddatrys. Ond, erys y cwestiwn: pam, wyth mlynedd ers pasio y Ddeddf, nad ydy hyn eisoes wedi cael ei ddatrys? Mae yna ddisgwyliadau statudol eisoes mewn grym sydd i fod i sicrhau fod yna lefydd preswyl a thramwy pwrpasol ar gael i bobl Sipsi, Roma a Theithio Cymru. Ond, er gwaethaf hyn, mae'n destun pryder clywed y Gweinidog yn sôn y byddai 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol' am fynd i'r afael â'r broblem. Onid yw hyn yn gydnabyddiaeth o fethiant llwyr y Llywodraeth i orfodi ei deddfwriaeth ei hun? Does dim angen aros am gynlluniau gweithredu newydd—mae'n rhaid gorfodi y deddfau sydd eisoes efo ni yn bodoli.

Felly, tra fy mod i'n croesawu y ffaith fod y Llywodraeth yn derbyn pob un o'r argymhellion y mae'r pwyllgor wedi ei wneud, y gwir ydy, fel y saif pethau, mai ychydig iawn o ffydd sydd gen i a phobl o gymunedau nomadaidd Cymru y caiff yr argymhellion eu gweithredu. Hoffwn glywed gan y Gweinidog beth ydy'r amserlen i ddelifro y gwelliannau a'r argymhellion yma a sicrhau fod y Ddeddf yn cael ei gweithredu. Beth ydy'r mesuryddion a fydd yn cael eu defnyddio i ddelifro hyn ac yn erbyn pa feysydd a pha fesur y byddwn ni'n gweld hyn yn cael ei bwyso a mesur? Sut fyddan nhw yn monitro hyn?

Yr hyn a ddaeth yn gwbl amlwg oedd bod ein Sipsiwn, ein Roma a'n Teithwyr yma yn cael penderfyniadau wedi eu gwneud drostyn nhw ac iddyn nhw yn amlach na pheidio. Dydyn nhw eu hun ddim yn rhan weithredol o unrhyw benderfyniad, a dydyn nhw ddim yn cael eu hystyried fel rhanddeiliad allweddol, hyd yn oed mewn penderfyniadau ar ddyfodol eu bywydau eu hunain. Felly, fe hoffwn i’r Gweinidog osod allan sut mae'r Llywodraeth am sicrhau bod y cymunedau yma yn mynd i fod yn ganolog, gan chwarae prif ran, wrth lunio cynlluniau ar gyfer safleoedd parhaol a thramwy, a bod eu hanghenion diwylliannol a chymdeithasol am gael eu hystyried yn llawn.

Dwi'n cofio’r Gweinidog yn ateb un o fy nghwestiynau yn y broses graffu drwy ddweud hyn:

I want to echo the thanks that the Chair John Griffiths expressed earlier. Certainly, everyone contributed and enriched the discussion that we had while undertaking this inquiry, but thanks in the main to those witnesses and those who welcomed us into their homes to discuss these issues, and who opened their hearts to us in the process. But the research undertaken as part of preparing this report was an eye-opener, I have to confess.

Of course, one is painfully aware of the prejudices and racism that exist against our nomadic communities here in Wales, but I have to confess that I hadn't fully realised what became clear, and what appeared to me, at least, to be systemic racism in some of our local authorities, which flowed from the political body. I accept that that is serious statement, but the evidence that we heard demonstrates clearly that not only is there a lack of understanding of the needs of our nomadic communities, but that there is a deliberate lack of action and prejudice against them. It's clear that there is prejudice against ethnic groups on a large scale, and let's call it what it is, namely racism.

The good news is that it is perfectly clear to me that the Minister is personally committed to tackling this, and I'm sure that she is wholly sincere in her desire to see this issue being solved. But, the question remains: why, eight years since the legislation was passed, has this issue not already been solved? There are statutory expectations already in place that are meant to ensure that there are purpose-built residential and transit sites available to Gypsy, Roma and Traveller communities in Wales. But, despite this, it is concerning to hear the Minister say that the 'Anti-racist Wales Action Plan' would tackle this issue. Is this not recognition of the Government's total failure to enforce its own legislation? We don't need to wait for new action plans—we must enforce legislation that already exists.

So, while I welcome the fact that the Government accepts every one of the recommendations that the committee has made, the truth is that, as things stand, I and people from Wales's nomadic communities have very little faith that the recommendations will be implemented. I'd like to hear from the Minister what the timetable is for delivering these improvements and recommendations and to ensure that legislation is implemented. What indicators will be used to measure delivery, and how will these indicators be monitored? How will progress be monitored?

What became clear was that our Gypsy, Roma and Traveller communities are having decisions made for them and made to them more often than not. They themselves are not an active part of any decisions made, and they're not considered as key stakeholders, even in decisions on the future of their own lives. Therefore, I'd like the Minister to set out how the Government will ensure that these communities have a central role in decision making and a lead in drawing up plans for permanent and transit sites, so that their cultural and social needs are considered in full.

I remember the Minister giving the following answer in response to one of my questions in the scrutiny process:

'So, we need to take into account what the issues are, what the barriers are to providing the appropriate accommodation. Clearly, that power of direction is there, and you may find that we will have to use this. We're just about to, as I said, timewise, look at the latest assessment, and that assessment will show us whether there is a will and, clearly, a commitment to deliver on statutory duties in terms of the Gypsy, Roma and Traveller sites—residential and transit as well. So, I have no hesitation in saying that we will use those powers of direction if that is deemed to be appropriate.'

'Felly, mae angen inni ystyried beth yw’r problemau, beth yw’r rhwystrau rhag darparu’r llety priodol. Yn amlwg, mae’r pŵer cyfarwyddo hwnnw yno, ac efallai y gwelwch y bydd yn rhaid i ni ei ddefnyddio. Fel y dywedais, o ran amser, rydym ar fin edrych ar yr asesiad diweddaraf, a bydd yr asesiad hwnnw'n dangos i ni a oes ewyllys, ac ymrwymiad wrth gwrs, i gyflawni dyletswyddau statudol o ran y safleoedd Sipsiwn, Roma a Theithwyr—safleoedd preswyl a safleoedd tramwy hefyd. Felly, nid wyf yn petruso rhag dweud y byddwn yn defnyddio'r pwerau cyfarwyddo hynny os bernir bod hynny'n briodol.'

Dyna oedd geiriau y Gweinidog wrth roi tystiolaeth inni, nad oedd hi'n ofn defnyddio'r grymoedd oedd ganddi. Ond, ar ôl blynyddoedd o fethu â delifro, mae'n anodd deall pam nad ydy'r grymoedd yna eisoes wedi cael eu defnyddio hyd yma. Felly, yn olaf, hoffwn ofyn i'r Gweinidog esbonio o dan ba amgylchiadau felly y buasai hi'n barod i ddefnyddio y grymoedd yma. Diolch.

Those were the Minister's words in giving evidence to us, that she was not afraid to use the powers she had. But, after years of failed delivery, it's hard to understand why these powers haven't already been used to date. So, to conclude, I'd like the Minister to explain under what circumstances she would be willing to use these powers. Thank you.

17:00

I'd like to thank the Local Government and Housing Committee staff and the Senedd's community liaison team for their work producing the report, organising evidence sessions and visits to engage directly with the community—that was really valuable—and also Travelling Ahead, who came with us as well.

We discovered there aren't enough sites and there are long waiting lists for local authority ones of up to 20 years. Sites are often on the outskirts of areas, away from amenities, with no pavements to safely link them. There was a lot of concrete and metal barrier fencing and they were poorly maintained, with a lack of green spaces and provision for children. Their location next to busy roads and industrial sites means noise and air pollution is a real issue. One place we visited had one electricity meter at the entrance to the site and extension cables linking caravans to the electricity provision at various points, and broadband was also poor in the areas. Representatives of the community should be consulted when planning where sites should be as part of the LDP process. It should be done right at the beginning, and also when any additional funding for site provision is made available, which wasn't happening.

The Welsh Government's capital funding for site provision improvements is really welcome, but at one site the funding had been used by the local authority to improve the access road. The community said it wasn't the one that they actually wanted repairing, and they would have actually liked to have used the funding for other purposes, such as play provision on the site, and improving the green area that was to the side and they didn't have access to. Layout of sites is also important for well-being, and not always properly considered. One site said they were asked for their views but they were not reflected in what was delivered by the council-owned site. 

One home had a broken window, which had been waiting for a repair for a long time. Another had ineffective gutters for surface water. I was thinking that perhaps Gypsy, Roma and Traveller sites should move into the housing revenue account to sit along other social housing, so that rent is ring-fenced, reinvested, and they could be brought up to standard, such as social housing is. As residents pay rent for the sites just like any other tenant, they are subject to council tax, rent, gas, electricity and other associated charges, in the same way as other tenants are. 

It was so informative listening and talking to the members of the community. As a councillor I had diversity training, but never had the opportunity to directly engage with the GRT community; I sat in a room with other councillors, having a slide presentation delivered by a council officer. So, it would be good if there was more cultural awareness with the extended community where there are sites, to help knock down barriers and to build community cohesiveness.

One site we visited, owned by a family, wanted permission for their immediate family to have temporary homes on the site so they could be nearby. One daughter had a disabled son with complex needs and needed the family support. They were struggling with the planning system, bureaucracy and discrimination, and really needed help.

There is the concern that the UK Government Police, Crime, Sentencing and Courts Act 2022, which makes unauthorised encampments a criminal offence, could impact, as there is a lack of authorised sites. And with there also being a lack of transition sites, it was considered that corporate joint committees, under their role of strategic planning, could enable local authorities to work in collaboration to provide suitable sites. Having someone independent who could be a trusted liaison officer for planning or other help to represent their views is essential, and there needs to be measured goals and timelines in place for all the recommendations to help strengthen the legislation.

Once again, my thanks go to everyone who took part. It's certainly opened my eyes, and I found it really useful. Now the stakeholders need to know it was all worthwhile, worth their time, and that their voices will be heard. Thank you.

Hoffwn ddiolch i staff y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai a thîm cyswllt cymunedol y Senedd am eu gwaith ar gynhyrchu’r adroddiad, yn trefnu sesiynau tystiolaeth ac ymweliadau i ymgysylltu’n uniongyrchol â’r gymuned—roedd hynny’n werthfawr iawn—yn ogystal â Teithio Ymlaen, a ddaeth gyda ni hefyd.

Canfuom nad oes digon o safleoedd a bod rhestrau aros hir o hyd at 20 mlynedd am safleoedd awdurdodau lleol. Mae safleoedd yn aml ar gyrion ardaloedd, ymhell oddi wrth amwynderau, heb unrhyw balmentydd i'w cysylltu'n ddiogel. Roedd llawer o ffensys concrit a metel, ac roeddent yn cael eu cynnal a'u cadw'n wael, gyda diffyg mannau gwyrdd a darpariaeth ar gyfer plant. Mae eu lleoliad ger ffyrdd prysur a safleoedd diwydiannol yn golygu bod llygredd aer a sŵn yn broblem wirioneddol. Roedd gan un man y buom yn ymweld ag ef un mesurydd trydan wrth y fynedfa i’r safle a cheblau estyn yn cysylltu carafanau â’r ddarpariaeth drydan ar wahanol bwyntiau, ac roedd band eang hefyd yn wael yn yr ardaloedd. Dylid ymgynghori â chynrychiolwyr y gymuned wrth gynllunio lle dylid lleoli safleoedd fel rhan o broses y cynllun datblygu lleol. Dylid ei wneud ar y cychwyn cyntaf, a hefyd pan fydd unrhyw arian ychwanegol ar gyfer darparu safleoedd yn dod ar gael, ac nid oedd hynny'n digwydd.

Mae cyllid cyfalaf Llywodraeth Cymru ar gyfer gwella darpariaeth safleoedd i’w groesawu’n fawr, ond ar un safle, roedd y cyllid wedi’i ddefnyddio gan yr awdurdod lleol i wella’r ffordd fynediad. Dywedodd y gymuned nad honno oedd y ffordd roeddent am iddi gael ei hatgyweirio, a byddent wedi hoffi defnyddio’r cyllid at ddibenion eraill, megis darpariaeth chwarae ar y safle, a gwella’r ardal werdd ger y safle nad oedd ganddynt fynediad ati. Mae cynllun llawr safleoedd hefyd yn bwysig ar gyfer llesiant, ac nid yw bob amser yn cael ei ystyried yn briodol. Dywedodd un safle iddynt gael eu holi am eu safbwyntiau, ond na chawsant eu hadlewyrchu yn yr hyn a ddarparwyd gan y safle, sy'n eiddo i'r cyngor.

Roedd ffenestr un cartref wedi torri, ac roeddent wedi bod yn aros iddi gael ei hatgyweirio ers amser maith. Roedd gan un arall gafnau aneffeithiol ar gyfer dŵr wyneb. Roeddwn yn meddwl efallai y dylai safleoedd Sipsiwn, Roma a Theithwyr symud i mewn i’r cyfrif refeniw tai gyda thai cymdeithasol eraill, fel bod rhent yn cael ei glustnodi, ei ailfuddsoddi, a gallent gael eu codi i safon, fel sy'n digwydd gyda thai cymdeithasol. Gan fod preswylwyr yn talu rhent am y safleoedd yn union fel unrhyw denant arall, maent yn agored i'r dreth gyngor, rhent, nwy, trydan a thaliadau cysylltiedig eraill, yn yr un ffordd â thenantiaid eraill.

Roedd yn addysgiadol iawn gwrando a siarad ag aelodau'r gymuned. Fel cynghorydd, cefais hyfforddiant amrywiaeth, ond ni chefais gyfle erioed i ymgysylltu’n uniongyrchol â’r gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr; eisteddais mewn ystafell gyda chynghorwyr eraill, a chael cyflwyniad sleidiau gan un o swyddogion y cyngor. Felly, byddai’n dda pe bai mwy o ymwybyddiaeth ddiwylliannol gyda’r gymuned estynedig lle ceir safleoedd, i helpu i gael gwared ar rwystrau ac i adeiladu cydlyniant cymunedol.

Roedd un safle y buom yn ymweld ag ef, a oedd yn eiddo i deulu, yn dymuno cael caniatâd i’w teulu agos gael cartrefi dros dro ar y safle fel y gallent fod gerllaw. Roedd gan un ferch fab anabl ag anghenion cymhleth ac roedd angen cymorth y teulu arnynt. Roeddent yn cael trafferth gyda'r system gynllunio, biwrocratiaeth a gwahaniaethu, ac roedd gwir angen cymorth arnynt.

Mae pryder y gallai Deddf yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a'r Llysoedd 2022 Llywodraeth y DU, sy’n gwneud gwersylloedd diawdurdod yn drosedd, gael effaith oherwydd y diffyg safleoedd awdurdodedig. A chyda diffyg safleoedd tramwy hefyd, ystyrid y gallai cyd-bwyllgorau corfforedig, drwy eu rôl gynllunio strategol, alluogi awdurdodau lleol i gydweithio i ddarparu safleoedd addas. Mae cael rhywun annibynnol a allai fod yn swyddog cyswllt dibynadwy ar gyfer materion cynllunio neu gymorth arall i gynrychioli eu barn yn hanfodol, ac mae angen cael amserlenni a nodau mesuradwy ar gyfer yr holl argymhellion i helpu i gryfhau’r ddeddfwriaeth.

Unwaith eto, hoffwn ddiolch i bawb a gymerodd ran. Mae'n sicr wedi agor fy llygaid, ac roedd yn ddefnyddiol iawn. Nawr, mae angen i'r rhanddeiliaid wybod bod y cyfan yn werth chweil, yn werth eu hamser, ac y bydd eu lleisiau'n cael eu clywed. Diolch.

17:05

I'd like to pay tribute to Travelling Ahead, first of all, which is a really excellent organisation, financially aided by the Welsh Government. It's really good at helping the Gypsy, Roma and Traveller community assert their rights, but they really can't do it on their own, and that is why I'm really pleased that the Local Government and Housing Committee has looked at this, because we are going to have to keep coming back to this one, if we're not going to have what Joel James said, which is that there's not sufficient progress in the last eight years. The Minister is, I know, a serious champion of this issue, but frankly the Minister cannot authorise sites in any particular local authority—it's local authorities who need to do that—and all public bodies need to have a bit more equity in their approach to delivering public services. The situation we face at the moment simply is unacceptable.

The Gypsy, Roma and Traveller community is one of the oldest communities in Europe, and yet they are the most discriminated against ethnic group, throughout Wales as well as throughout Europe. The level of prejudice they suffer is worse than anything that any other ethnic minority group suffers. Year after year, local authorities have failed to act on the requirement under the Housing (Wales) Act 2014 to analyse the sufficiency or insufficiency of housing provision for the Gypsy and Traveller community. Quite frankly, they've been allowed to get away with it, because year after year, capital sums have been set aside in the Welsh Government's budget to enable the cost of providing sites to be accounted for, and local authorities simply have ignored the problem, in the main. Obviously, there are no votes in this, and that is why people don't do it. And that is why people end up next to busy roads with polluted air, where nobody else would ever dream of living. 

They're also the lowest performing ethnic group for educational attainment by a racing mile. The curriculum needs to be flexible enough to meet every pupil's needs, and that includes the Gypsy, Traveller and Roma community. There are many careers that are actually quite suitable for people who have a travelling lifestyle. For people who work in the construction industry, when one project ends, another one has to start somewhere else. So, there are lots of bonuses and positives about the Gypsy and Traveller way of life, but respect is simply not possible without participation and consultation in shaping a better life for them. 

It is tragic that one of the worst decisions of the UK Tory Government, amongst a long list of poor decision making, is the criminalisation of the Gypsy, Traveller and Roma community, who have to stop anywhere if there is not a registered site. It's simply unacceptable. I'm glad to hear that the police say that it's only as a last resort will they criminalise people and take away their caravans, but we really can't go on like this, and local authorities are going to have to have their feet held to the fire.

There is some good practice. As I recall, Monmouthshire and Pembrokeshire have provided some good sites, and other local authorities have simply ignored their responsibilities. I suggest that we need to keep bringing this matter back to the Senedd, because we all have a duty to see some progress on this. I know that the Minister for Social Justice is very keen to see progress, but she needs to liaise with the Minister for Finance and Local Government and ensure that we actually get action on this now. I'm very glad that the Minister has accepted all the recommendations of what sounds like a really interesting inquiry, but we can't just go on noting these things, we've got to see some change. 

Yn gyntaf oll, hoffwn dalu teyrnged i Teithio Ymlaen, sy’n sefydliad rhagorol iawn, ac sy’n cael cymorth ariannol gan Lywodraeth Cymru. Mae'n dda iawn am helpu'r gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr i fynnu eu hawliau, ond ni allant wneud hynny ar eu pen eu hunain, a dyna pam fy mod yn falch iawn fod y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai wedi edrych ar hyn, gan ein bod yn mynd i orfod parhau i ddychwelyd at hyn, os nad ydym yn mynd i gael yr hyn a ddywedodd Joel James, sef nad oes digon o gynnydd yn yr wyth mlynedd diwethaf. Gwn fod y Gweinidog yn hyrwyddo'r mater o ddifrif, ond a dweud y gwir, ni all y Gweinidog awdurdodi safleoedd mewn unrhyw awdurdod lleol penodol—mae angen i'r awdurdodau lleol wneud hynny—ac mae angen i bob corff cyhoeddus gael ychydig mwy o degwch yn eu dull o ddarparu gwasanaethau cyhoeddus. Mae’r sefyllfa sy’n ein hwynebu ar hyn o bryd yn annerbyniol.

Y gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr yw un o’r cymunedau hynaf yn Ewrop, ac eto dyma’r grŵp ethnig y gwahaniaethir fwyaf yn ei erbyn, ledled Cymru yn ogystal â ledled Ewrop. Mae lefel y rhagfarn y maent yn ei dioddef yn waeth nag unrhyw beth y mae unrhyw grŵp ethnig leiafrifol arall yn ei ddioddef. Flwyddyn ar ôl blwyddyn, mae awdurdodau lleol wedi methu gweithredu'r gofyniad o dan Ddeddf Tai (Cymru) 2014 i ddadansoddi digonolrwydd neu annigonolrwydd y ddarpariaeth dai ar gyfer y gymuned Sipsiwn a Theithwyr. A dweud y gwir, maent wedi cael rhwydd hwynt i beidio â gwneud hynny, oherwydd flwyddyn ar ôl blwyddyn, mae symiau cyfalaf wedi’u neilltuo yng nghyllideb Llywodraeth Cymru i gyfrif am y gost o ddarparu safleoedd, ac at ei gilydd, mae awdurdodau lleol wedi anwybyddu’r broblem. Yn amlwg, nid oes unrhyw bleidleisiau i'w cael o wneud hyn, a dyna pam nad yw pobl yn ei wneud. A dyna pam fod pobl yn gorfod byw ger ffyrdd prysur gydag aer llygredig, lle na fyddai unrhyw un arall byth yn breuddwydio byw.

Hwy hefyd yw'r grŵp ethnig sy'n perfformio waethaf o bell ffordd o ran cyrhaeddiad addysgol. Mae angen i’r cwricwlwm fod yn ddigon hyblyg i ddiwallu anghenion pob disgybl, ac mae hynny’n cynnwys y gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr. Ceir llawer o yrfaoedd sy'n eithaf addas mewn gwirionedd ar gyfer pobl a chanddynt ffordd deithiol o fyw. I bobl sy'n gweithio yn y diwydiant adeiladu, pan ddaw un prosiect i ben, rhaid i un arall ddechrau yn rhywle arall. Felly, mae llawer o fanteision a phethau cadarnhaol ynglŷn â ffordd o fyw Sipsiwn a Theithwyr, ond nid yw parch yn bosibl heb iddynt allu cyfranogi a heb i neb ymgynghori â hwy ynghylch llunio bywyd gwell iddynt.

Mae’n drasig mai un o benderfyniadau gwaethaf Llywodraeth Dorïaidd y DU, ymhlith rhestr hir o benderfyniadau gwael, yw troseddoli’r gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr, sy’n gorfod stopio yn unrhyw le os nad oes safle cofrestredig ar gael. Mae'n gwbl annerbyniol. Rwy'n falch o glywed bod yr heddlu'n dweud mai dim ond fel dewis olaf y byddant yn troseddoli pobl ac yn mynd â'u carafanau oddi arnynt, ond ni allwn barhau fel hyn, ac mae awdurdodau lleol yn mynd i orfod cael eu dwyn i gyfrif.

Ceir rhywfaint o arferion da. Yn ôl yr hyn a gofiaf, mae sir Fynwy a sir Benfro wedi darparu rhai safleoedd da, ac mae awdurdodau lleol eraill wedi anwybyddu eu cyfrifoldebau. Rwy'n awgrymu bod angen inni barhau i ddod â’r mater hwn yn ôl i’r Senedd, gan ei bod yn ddyletswydd ar bob un ohonom i sicrhau rhywfaint o gynnydd ar hyn. Gwn fod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn awyddus iawn i weld cynnydd, ond mae angen iddi gysylltu â’r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol a sicrhau camau gweithredu ar hyn ar unwaith. Rwy'n falch iawn fod y Gweinidog wedi derbyn holl argymhellion yr hyn sy'n swnio fel ymchwiliad diddorol iawn, ond ni allwn barhau i nodi'r pethau hyn yn unig, mae'n rhaid inni weld newid.

17:10

Dwi'n galw ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, Jane Hutt.

I call on the Minister for Social Justice, Jane Hutt. 

Diolch yn fawr, acting Llywydd. I want to take the opportunity, first of all, to thank the Local Government and Housing Committee for their important inquiry into the provision of sites for Gypsy, Roma and Traveller communities. The committee and the Chair, John Griffiths, today asked the very pertinent question of whether our legislative and policy framework is robust and sufficient to support the development and provision of culturally appropriate sites for our Gypsy, Roma and Traveller communities. I said, when I came before the committee, that we do have a very strong and comprehensive framework of duties and powers, yet there is clearly so much more to do to ensure that the impact of those powers and that framework is actually making a clear and urgent difference to Gypsy, Roma and Traveller communities. Your inquiry has been so important to bring that focus out: is it robust and what more can we do?

I do think it is helpful to look back to what has happened as a result of the 2014 legislation. Between 2015 and 2021, we funded local authorities to build 63 new pitches and refurbish many more, and last financial year we had a budget of £3.5 million for refurbishing existing accommodation, constructing new pitches and improving the sustainability of sites. This year, the budget is £3.69 million, and 93 pitches now have improved access to utilities, five new pitches are being constructed and 88 pitches improved or refurbished. You will have seen some of those examples during your inquiry. And of course, this also enables site safety as well as the provision that our Gypsy, Roma and Traveller communities want and have planned for. So, in answering that question—that key question—we must recognise that the steps that have been taken are steps that are delivering progress, but make no mistake, we must do more.

Diolch yn fawr, Lywydd dros dro. Hoffwn achub ar y cyfle, yn gyntaf oll, i ddiolch i’r Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai am eu hymchwiliad pwysig i’r ddarpariaeth o safleoedd ar gyfer cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr. Heddiw, gofynnodd y pwyllgor a’r Cadeirydd, John Griffiths, gwestiwn perthnasol iawn ynglŷn ag a yw ein fframwaith deddfwriaethol a pholisi yn gadarn ac yn ddigonol i gefnogi’r gwaith o ddatblygu a darparu safleoedd sy’n ddiwylliannol briodol ar gyfer ein cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr. Pan ddeuthum gerbron y pwyllgor, dywedais fod gennym fframwaith cryf a chynhwysfawr iawn o ddyletswyddau a phwerau, ac eto, mae’n amlwg fod cymaint ar ôl i’w wneud i sicrhau bod effaith y pwerau hynny a’r fframwaith hwnnw’n gwneud gwahaniaeth clir ar unwaith i gymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr. Mae eich ymchwiliad wedi bod mor bwysig i amlygu'r ffocws hwnnw: a yw’n gadarn, a beth arall y gallwn ei wneud?

Credaf ei bod yn ddefnyddiol edrych yn ôl ar yr hyn sydd wedi digwydd o ganlyniad i ddeddfwriaeth 2014. Rhwng 2015 a 2021, gwnaethom ariannu awdurdodau lleol i adeiladu 63 o leiniau newydd ac adnewyddu llawer mwy, ac yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf, roedd gennym gyllideb o £3.5 miliwn ar gyfer adnewyddu safleoedd presennol, adeiladu lleiniau newydd a gwella cynaliadwyedd safleoedd. Eleni, mae'r gyllideb yn £3.69 miliwn, ac mae gan 93 o leiniau well mynediad at gyfleustodau erbyn hyn, mae pum llain newydd yn cael eu hadeiladu ac mae 88 o leiniau’n cael eu gwella neu eu hadnewyddu. Byddwch wedi gweld rhai o’r enghreifftiau hynny yn ystod eich ymchwiliad. Ac wrth gwrs, mae hyn hefyd yn ei gwneud hi'n bosibl sicrhau diogelwch safleoedd yn ogystal â'r ddarpariaeth y mae ein cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr am ei chael ac wedi cynllunio ar ei chyfer. Felly, wrth ateb y cwestiwn hwnnw—y cwestiwn allweddol hwnnw—mae'n rhaid inni gydnabod bod y camau a gymerwyd yn gamau sy'n sicrhau cynnydd, ond peidied neb â chamgymryd, mae'n rhaid inni wneud mwy.

Those local authorities that have taken the lead are the exemplar authorities, but all authorities should be exemplar. There is more to do to bring others up to the level of those who have made that positive progress, and I do think that's why our 'Anti-racist Wales Action Plan' has added new impetus to address this challenge. As well as embedding a general anti-racist culture within public administration in Wales, we've committed to several actions specific to these communities, including guidance for schools, creating a national network of transit provision—and I accepted the recommendation on transit provision; that came through so strongly in your inquiry, and as you know, in my response, I said,

'The certification of a national network of transit provision to facilitate travelling life, with consideration for negotiated stopping, as appropriate, is one of the specific actions now being taken forward under the Anti-Racist Wales Action Plan.'

Also, piloting new mechanisms for permanent provision, providing learning and development support to local authority elected members on Gypsy and Traveller communities' culture, needs and strengths. And, Carolyn Thomas, you drew this out, having been a councillor—many former councillors here in this Chamber—you remember that this has got to be a different way of doing training, hasn't it, so that we actually learn from the Gypsy, Traveller and Roma communities and people themselves.

Also, a pilot programme to provide independent advice to those seeking to develop private sites. There was a lot of discussion about that, and it is important that that is independent, so that those private sites could be developed. Yes, and indeed, as you called for, a review of current funding policy. If it's not, why isn't it achieving the outcomes that we want? A revision of our sites guidance and a national training programme for the housing options team and the appointment of leads in each authority: when there are leads in authorities, we know that it makes a huge difference, and I'll just comment on one example in a moment.

So, we do have the legislation; we have the guidance, the powers of direction, and we now have this strengthened policy route to take forward with the 'Anti-racist Wales Action Plan'. And it's very clear that we have a renewed focus that now must be on how local authorities deliver, and they've got to be the ones who deliver with our backing and our challenge. And I will be meeting with lead local authority members, cabinet members, to discuss this report with them. This is not just a report for us, is it? It's a report particularly for our partners in local government. Local authorities have come under the spotlight, and that's been reflected here today by Members' contributions. Much of the evidence heard by the committee was a lack of action, and amongst some, it was also attributed to a lack of political will; that resistance, as Jenny Rathbone has said. And I think the actions set out in our 'Anti-racist Wales Action Plan' acknowledge and address this, but we do want to publicly recognise examples of what is possible.

So, when I went to visit a site recently in Merthyr, there was a community hall beside the site, and in that community hall, they had a number of services, including boxing sessions for the young people, Citizens Advice, Mudiad Ysgolion Meithrin working on site with children, and also the site was being redeveloped in partnership with all the community having a say in design, in terms of future prospects—very much a place that felt like a community in itself. And this is what we want to see, and I do commend the Merthyr authority for working to achieve that. Real commitment was shown. Again, lead officers have such a key role, and councillors should be at the forefront. That dedicated lead officer was also very keen to work with other authorities, to work on a regional basis, which very much picks up recommendation 2 on the transitory provision.

So, through our 'Anti-racist Wales Action Plan', we do seek to encourage, challenge, and support authorities to change the narrative around this community and deliver better outcomes. We do have the powers to direct, but I still think that we can achieve a lot through support and guidance, but I will be clear—Mabon challenged me again today, and I remember, I made that commitment that, where our partnership with local government does not succeed, we will intervene directly as necessary.

But, finally, I want to say that running through the core of our approach is engagement with the voice of the community itself, and this is particularly true and reflected in the committee's recommendations 9, 16 and 21 regarding site guidance, accommodation assessments and enforcement of the Police, Crime, Sentencing and Courts Act 2022. All of this can only be progressed by not only listening to, but involving those with lived experience. Can I thank the Local Government and Housing Committee for the way that you carried out this inquiry, the way that you went out and met with Gypsy, Roma and Traveller people and communities? So, yes, we accept all the recommendations without reservation. We're grateful for the Local Government and Housing Committee's commitment to support in improving the needs and lives of our Gypsy, Roma and Traveller people and communities in Wales. This is about, actually, how we engage with our Gypsy, Roma and Traveller communities.

We have committed dedicated funding for over a decade to support improved outcomes for Gypsy, Roma and Traveller learners. And I think it's very important that Tom Hendry, who represented the Welsh Romani Gypsy community on Holocaust Memorial Day 2021—and many of you will remember that—is one of the community mentors who actually helped us to deliver the anti-racist Wales equality action plan. Diolch yn fawr. Thank you for your inquiry.

Yr awdurdodau lleol sydd wedi dangos arweiniad yw’r awdurdodau enghreifftiol, ond dylai pob awdurdod fod yn enghreifftiol. Mae mwy i'w wneud i godi eraill i lefel y rheini sydd wedi gwneud y cynnydd cadarnhaol hwnnw, a chredaf mai dyna pam fod ein 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol' wedi ychwanegu ysgogiad newydd i fynd i'r afael â'r her hon. Yn ogystal â gwreiddio diwylliant gwrth-hiliol cyffredinol o fewn gweinyddiaeth gyhoeddus yng Nghymru, rydym wedi ymrwymo i sawl cam gweithredu sy'n benodol i'r cymunedau hyn, gan gynnwys canllawiau i ysgolion, creu rhwydwaith cenedlaethol o ddarpariaeth dramwy—a derbyniais yr argymhelliad ar ddarpariaeth dramwy; roedd hynny i'w weld yn glir yn eich ymchwiliad, ac fel y gwyddoch, yn fy ymateb, dywedais,

'Mae ardystio rhwydwaith cenedlaethol o ddarpariaeth dramwy er mwyn hwyluso bywydau teithwyr, gan ystyried mannau aros wedi’u negodi, fel y bo’n briodol, yn un o’r camau gweithredu penodol sydd bellach yn cael eu symud ymlaen o dan y Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol.'

Hefyd, treialu mecanweithiau newydd ar gyfer darpariaeth barhaol, gan ddarparu cymorth datblygu a dysgu i aelodau etholedig awdurdodau lleol ar ddiwylliant, anghenion a chryfderau cymunedau Sipsiwn a Theithwyr. A Carolyn Thomas, fe sonioch chi am hyn, a chithau'n arfer bod yn gynghorydd—mae llawer o gyn-gynghorwyr yma yn y Siambr—rydych yn cofio bod yn rhaid i hon fod yn ffordd wahanol o ddarparu hyfforddiant, onid oes, fel ein bod yn dysgu gan gymunedau Sipsiwn, Teithwyr a Roma a'r bobl eu hunain.

Hefyd, rhaglen beilot i ddarparu cyngor annibynnol i'r rheini sy'n ceisio datblygu safleoedd preifat. Bu llawer o drafod ynglŷn â hynny, ac mae’n bwysig fod hyn yn annibynnol, fel y gellid datblygu’r safleoedd preifat hynny. Ie, ac yn wir, fel y gwnaethoch chi alw amdano, adolygiad o’r polisi ariannu presennol. Os nad ydyw'n gwneud hynny, pam nad yw'n cyflawni'r canlyniadau rydym am eu gweld? Diwygio ein canllawiau safleoedd a rhaglen hyfforddi genedlaethol ar gyfer y tîm opsiynau tai a phenodi arweinwyr ym mhob awdurdod: pan fo arweinwyr mewn awdurdodau, gwyddom fod hynny'n gwneud gwahaniaeth enfawr, ac fe wnaf sylwadau ar un enghraifft mewn eiliad.

Felly, mae gennym y ddeddfwriaeth; mae gennym y canllawiau, y pwerau cyfarwyddo, a bellach, mae gennym y llwybr polisi cryfach hwn i fwrw ymlaen â 'Chynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol'. Ac mae'n amlwg iawn fod gennym ffocws o'r newydd y mae'n rhaid ei gael nawr ar sut mae awdurdodau lleol yn cyflawni, ac mae'n rhaid mai hwy sy'n cyflawni gyda'n cefnogaeth a'n her ni. A byddaf yn cyfarfod ag aelodau arweiniol awdurdodau lleol, aelodau cabinet, i drafod yr adroddiad hwn gyda hwy. Nid adroddiad i ni yn unig yw hwn, nage? Mae'n adroddiad sy'n benodol ar gyfer ein partneriaid mewn llywodraeth leol. Mae awdurdodau lleol wedi bod o dan y chwyddwydr, a chafodd hynny ei adlewyrchu yma heddiw yng nghyfraniadau’r Aelodau. Roedd llawer o’r dystiolaeth a gyflwynwyd i'r pwyllgor yn ymwneud â diffyg gweithredu, ac ymhlith rhai, fe’i priodolwyd hefyd i ddiffyg ewyllys wleidyddol; y gwrthwynebiad hwnnw, fel y dywedodd Jenny Rathbone. A chredaf fod y camau gweithredu a nodir yn ein 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol' yn cydnabod ac yn mynd i'r afael â hyn, ond rydym am gydnabod yn gyhoeddus enghreifftiau o'r hyn sy'n bosibl.

Felly, pan euthum i ymweld â safle ym Merthyr Tudful yn ddiweddar, roedd neuadd gymunedol ger y safle, ac yn y neuadd gymunedol honno, roedd ganddynt nifer o wasanaethau, gan gynnwys sesiynau bocsio i’r bobl ifanc, Cyngor ar Bopeth, Mudiad Ysgolion Meithrin yn gweithio ar y safle gyda phlant, a hefyd, roedd y safle’n cael ei ailddatblygu mewn partneriaeth, gyda’r gymuned gyfan yn cael dweud ei barn am y cynllun, o ran rhagolygon y dyfodol—lle a oedd yn sicr yn teimlo fel cymuned ynddi’i hun. A dyma rydym am ei weld, ac rwy'n cymeradwyo awdurdod Merthyr Tudful am weithio i gyflawni hynny. Dangoswyd gwir ymrwymiad. Unwaith eto, mae gan swyddogion arweiniol rôl mor allweddol, a dylai cynghorwyr fod ar flaen y gad. Roedd y swyddog arweiniol penodedig hwnnw hefyd yn awyddus iawn i weithio gydag awdurdodau eraill, i weithio’n rhanbarthol, sy’n cyd-fynd ag argymhelliad 2 ar y ddarpariaeth dramwy.

Felly, drwy ein 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol', rydym yn ceisio annog, herio a chynorthwyo awdurdodau i newid y naratif mewn perthynas â'r gymuned hon a sicrhau canlyniadau gwell. Mae gennym bwerau cyfarwyddo, ond rwy'n dal i feddwl y gallwn gyflawni cryn dipyn drwy gymorth ac arweiniad, ond rwyf am fod yn glir—cefais fy herio gan Mabon eto heddiw, a chofiaf imi wneud yr ymrwymiad y byddwn yn ymyrryd yn uniongyrchol yn ôl yr angen lle nad yw ein partneriaeth â llywodraeth leol yn llwyddo.

Ond i gloi, hoffwn ddweud bod ymgysylltu â llais y gymuned ei hun wrth wraidd ein dull gweithredu, ac mae hyn yn arbennig o wir ac wedi'i adlewyrchu yn argymhellion 9, 16 a 21 y pwyllgor ynghylch canllawiau safleoedd, asesiadau o anghenion llety a gorfodi Deddf yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a'r Llysoedd 2022. Dim ond drwy wrando ar y rheini sydd â phrofiad bywyd o hyn, a thrwy eu cynnwys, y gellir gwneud cynnydd ar y mater hwn. A gaf fi ddiolch i’r Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai am y ffordd y gwnaethoch gynnal yr ymchwiliad hwn, y ffordd yr aethoch allan i gyfarfod â phobl a chymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr? Felly, ydym, rydym yn derbyn yr holl argymhellion heb unrhyw wrthwynebiad. Rydym yn ddiolchgar am ymrwymiad y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai i roi cymorth i wella anghenion a bywydau ein pobl a’n cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr yng Nghymru. Mae a wnelo â sut rydym yn ymgysylltu â'n cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr.

Rydym wedi ymrwymo cyllid penodedig ers dros ddegawd i gefnogi canlyniadau gwell i ddysgwyr Sipsiwn, Roma a Theithwyr. A chredaf ei bod yn bwysig iawn fod Tom Hendry, a gynrychiolodd gymuned y Sipsiwn Romani Cymreig ar Ddiwrnod Cofio’r Holocost 2021—a bydd llawer ohonoch yn cofio hynny—yn un o’r mentoriaid cymunedol a’n cynorthwyodd i gyflawni’r cynllun gweithredu cydraddoldeb Cymru wrth-hiliol. Diolch yn fawr. Diolch am eich ymchwiliad.

17:20

Dwi'n galw ar John Griffiths i ymateb i'r ddadl.

I call on John Griffiths to reply to the debate.

Diolch yn fawr, Llywydd dros dro. May I thank everybody who contributed to what I think is a very important debate today? I think there seems to be a common acceptance that Wales is not in the position that it should be in with regard to the Gypsy, Roma, Traveller community. We like to think of ourselves as a country that is very strong on human rights, and that's reflected in a lot of things that, first of all the Assembly and now the Senedd has done over the course of devolution. We've worked very closely with our ethnic minority communities in Wales on very many issues.

But, as many contributors to this debate have said, and as our report makes clear, there seems to be a real gap when it comes to the Gypsy, Roma, Traveller community. They face discrimination, a lack of understanding, prejudice on a level and with a history that marks them out, I think, as being treated differently to others in Wales. We know, don't we, that it's the mark of a civilised society to understand difference, to accommodate difference, to support difference, so that those with an alternative lifestyle are able to lead that alternative lifestyle. For this community, over an awful long time, we've seen that ability to lead the lifestyle they wish to lead in accordance with their history and their culture eroded, undermined and not supported. We've seen their traditional stopping places disappear with creeping urbanisation, industrialisation, commercial development, and they haven't been replaced with adequate, culturally appropriate sites—permanent site or transit sites, or indeed, more informal stopping places. So, it really is, as we've heard, as our report demonstrates and as the debate today has reflected, a real gap in policy and practice in Wales. It is a stain, I think, on our country.

So, we really do need to take action, I think, along the lines in our report and, as the Minister has stated, we need that political will at a Welsh Government level, at a local authority level, and in service providers, as Jenny Rathbone mentioned. And I'd like to thank Jenny, because I know that she's long championed these communities in her work and in her previous chairing of an all-party group. So, thank you very much for your work on this, Jenny, and thanks very much to the committee members and their contributions today.

I think, given the background that I've outlined and what I think we all accept exists, that gap between the framework that exists—the legislative, regulatory and guidance framework—and what actually happens on the ground, we, obviously, very obviously, need to see action. We know that there's a great deal of cynicism, I think, borne of bitter experience in our communities here in Wales. They'll look at this report, they'll listen to this debate, they'll hear the commitment of Welsh Government and they'll say, 'What's going to count is delivery and implementation'—what actually happens on the ground in Wales, through our local authorities, through other service providers, through that leadership and political will of Welsh Government. That will be the acid test. Can we finally deliver for these communities? Will there finally be proper engagement and co-production right across Wales in terms of site provision, transit, pitches, refurbishment and repair of existing sites? All of that is not seeing adequate engagement, consultation and co-production at the moment. There is some good practice, as the Minister stated, but it's not consistent; it's not right across Wales. There is so much that needs to be done on this, and we rely now, I think, on Welsh Government to show a clear lead, to make sure that acceptance of the recommendations is followed up with effective leadership and delivery on the ground. Jenny said that this matter should come back to Plenary, and I'm sure it will, and also, of course, it will come back to our committee, and we will keep a very strong watching brief on whether we do see that necessary action on the ground.

Diolch yn fawr, Lywydd dros dro. A gaf fi ddiolch i bawb a gyfrannodd heddiw at ddadl sy'n bwysig iawn yn fy marn i? Rwy'n credu ei bod yn edrych yn debyg fod yna dderbyniad cyffredin nad yw Cymru yn y sefyllfa y dylai fod ynddi mewn perthynas â'r gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr. Rydym yn hoffi meddwl amdanom ein hunain fel gwlad sy’n gryf iawn ar hawliau dynol, a chaiff hynny ei adlewyrchu mewn llawer o bethau y mae’r Cynulliad, yn gyntaf, a'r Senedd bellach, wedi’u gwneud dros gyfnod datganoli. Rydym wedi gweithio'n agos iawn gyda'n cymunedau ethnig lleiafrifol yng Nghymru ar lawer iawn o faterion.

Ond fel y mae llawer o gyfranwyr i’r ddadl hon wedi’i ddweud, ac fel y mae ein hadroddiad yn nodi'n glir, ymddengys bod bwlch gwirioneddol mewn perthynas â'r gymuned Sipsiwn, Roma, Teithwyr. Maent yn wynebu gwahaniaethu, diffyg dealltwriaeth, rhagfarn ar lefel a chyda hanes sy'n dangos eu bod yn cael eu trin yn wahanol i eraill yng Nghymru. Gwyddom mai arwydd o gymdeithas wâr yw deall gwahaniaeth, darparu ar gyfer gwahaniaeth, cefnogi gwahaniaeth, fel y gall y rheini sydd â ffordd wahanol o fyw barhau i fyw yn y ffordd honno. I'r gymuned hon, ers amser maith, rydym wedi gweld y gallu i fyw yn y ffordd y maent yn dymuno yn unol â'u hanes a'u diwylliant yn cael ei erydu, ei danseilio a heb ei gefnogi. Rydym wedi gweld eu mannau aros traddodiadol yn diflannu o ganlyniad i drefoli, diwydiannu a datblygu masnachol cynyddol, heb i safleoedd digonol, diwylliannol briodol gael eu darparu yn eu lle—safleoedd parhaol neu safleoedd tramwy, na mannau aros mwy anffurfiol yn wir. Felly, fel y clywsom, ac fel y mae ein hadroddiad yn ei ddangos a'r ddadl heddiw wedi'i adlewyrchu, mae bwlch gwirioneddol mewn polisi ac ymarfer yng Nghymru. Mae’n staen ar ein gwlad, yn fy marn i.

Felly, credaf fod gwir angen inni roi camau ar waith yn unol â'n hadroddiad, ac fel y nododd y Gweinidog, mae angen yr ewyllys wleidyddol arnom ar lefel Llywodraeth Cymru, ar lefel awdurdodau lleol, ac ymhlith darparwyr gwasanaethau, fel y crybwyllodd Jenny Rathbone. A hoffwn ddiolch i Jenny, gan y gwn ei bod wedi hyrwyddo'r cymunedau hyn ers tro yn ei gwaith ac yn ei chyfnod fel cadeirydd grŵp hollbleidiol yn flaenorol. Felly, diolch yn fawr iawn am eich gwaith ar hyn, Jenny, a diolch yn fawr iawn i aelodau’r pwyllgor a’u cyfraniadau heddiw.

O ystyried y cefndir a ddisgrifiais a’r hyn y credaf fod pob un ohonom yn ei dderbyn, y bwlch rhwng y fframwaith sy’n bodoli—y fframwaith deddfwriaethol, rheoleiddiol a chanllawiau—a’r hyn sy’n digwydd mewn gwirionedd ar lawr gwlad, credaf ei bod yn amlwg iawn fod angen inni weld camau gweithredu. Gwyddom fod llawer iawn o sinigiaeth yn deillio o brofiadau chwerw yn ein cymunedau yma yng Nghymru. Byddant yn edrych ar yr adroddiad hwn, byddant yn gwrando ar y ddadl hon, byddant yn clywed ymrwymiad Llywodraeth Cymru, a byddant yn dweud, 'Yr hyn sy'n mynd i gyfrif yw darparu a gweithredu'—yr hyn sy'n digwydd ar lawr gwlad yng Nghymru, drwy ein hawdurdodau lleol, drwy ddarparwyr gwasanaethau eraill, drwy arweinyddiaeth ac ewyllys wleidyddol Llywodraeth Cymru. Dyna fydd y prawf. A allwn gyflawni o'r diwedd ar ran y cymunedau hyn? A fydd ymgysylltu a chydgynhyrchu priodol ledled Cymru o'r diwedd ar ddarparu safleoedd, safleoedd tramwy, lleiniau, adnewyddu ac atgyweirio safleoedd presennol? Nid oes ymgysylltu, ymgynghori a chydgynhyrchu digonol mewn perthynas â hynny yn digwydd ar hyn o bryd. Mae rhai arferion da, fel y dywedodd y Gweinidog, ond nid ydynt yn gyson; nid ydynt yn digwydd ledled Cymru. Mae cymaint y mae angen ei wneud ar hyn, a chredaf ein bod yn dibynnu nawr ar Lywodraeth Cymru i ddangos arweiniad clir, i sicrhau bod derbyn yr argymhellion yn arwain at arweinyddiaeth a darpariaeth effeithiol ar lawr gwlad. Dywedodd Jenny y dylai’r mater ddod yn ôl i’r Cyfarfod Llawn, ac rwy’n siŵr y gwnaiff, a hefyd, wrth gwrs, bydd yn dod yn ôl i’n pwyllgor, a byddwn yn cynnal briff gwylio cadarn iawn i sicrhau ein bod yn gweld y camau angenrheidiol hynny ar lawr gwlad.

17:25

Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

9. Dadl Plaid Cymru: Tâl nyrsys
9. Plaid Cymru Debate: Nurses' pay

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths, a gwelliant 2 yn enw Darren Millar.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Lesley Griffiths and amendment 2 in the name of Darren Millar.

Yr eitem nesaf—eitem 9—yw dadl Plaid Cymru ar dâl nyrsys, a dwi'n galw ar Rhun ap Iorwerth i wneud y cynnig.

The next item is item 9, and it's the Plaid Cymru debate on nurses' pay, and I call on Rhun ap Iorwerth to move the motion.

Cynnig NDM8140 Siân Gwenllian

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn credu bod nyrsys Cymru yn haeddu tâl teg am eu gwaith hanfodol o ran cadw ein cymunedau'n ddiogel ac yn iach.

2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddefnyddio pob ysgogiad datganoledig sydd ar gael iddi er mwyn gwneud cynnig tâl gwell i nyrsys y GIG yng Nghymru.

Motion NDM8140 Siân Gwenllian

To propose that the Senedd:

1. Believes that Welsh nurses deserve fair remuneration for their essential work in keeping our communities safe and healthy.

2. Calls on the Welsh Government to utilise every devolved lever at its disposal to make an improved pay offer for NHS nurses in Wales.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Diolch, Cadeirydd. Rydyn ni'n gofyn heddiw i Lywodraeth Cymru gefnogi nyrsys Cymru. Rydyn ni'n gofyn i'r Senedd gefnogi ein datganiad ni bod nyrsys yn haeddu cyflog teg am eu gwaith, ac rydyn ni'n gofyn i Weinidogion ddefnyddio pob arf posib er mwyn gallu gwneud cynnig cyflog gwell i nyrsys.

Rydyn ni'n wynebu streic gan nyrsys am y tro cyntaf. Mae nyrsys sy'n ofalwyr wrth reddf, yn ogystal ag wrth broffesiwn, wedi gwneud y penderfyniad anoddaf y gallan nhw i weithredu yn ddiwydiannol achos eu bod nhw'n teimlo bod dim dewis ganddyn nhw. Rydyn ni'n gofyn i'r Senedd i gyd gefnogi'r cynnig. Mi gefnogwn ni'r gwelliant, yr ail welliant, hefyd yn galw ar y Llywodraeth y ddod yn ôl at y bwrdd trafod. Mi ddywedodd y Prif Weinidog yr wythnos ddiwethaf:

Thank you, Chair. We're today asking the Welsh Government to support Welsh nurses. We're asking the Senedd to support our statement that nurses deserve fair pay for their work, and we ask Ministers to use all levers possible in order to make an improved pay offer to nurses.

We are facing a nurses' strike for the very first time. Nurses, who are carers by nature as well as by profession, have made the most difficult decision possible to take industrial action because they feel that they have no other option. We are asking the whole Senedd to support the motion. We will support the second amendment, calling on the Government to come back to the table for discussion. The First Minister said last week:

'All strike action ends in the end in negotiation',

but how about trying to end the strike action through negotiation? Even UK Government has negotiated, to no avail, but why on earth will the Labour Welsh health Minister not bring everyone back around the table through the Welsh partnership forum that's there for this exact purpose? I pointed out last week that Welsh Government hadn't even responded to the correspondence sent by the Royal College of Nursing on 25 October, asking for those negotiations to take place. As if by magic, the Minister has responded in the last few minutes, I understand—the first correspondence since that strike ballot result. But yet, there is no commitment to meet for new pay negotiations. What I'm seeing is a Government preparing for the nurses' strike action, when we should have a Government trying to avert that strike action in the first place. 

It's not all about pay—it's important to remember that. Nurses also want to know that they're being supported, given time for professional development and training, that staffing levels aren't putting them or their patients in danger, that there's a workforce plan aimed at bringing down the 3,000 or so nursing vacancies in Wales. But pay is a key part of being able to show nurses that they are valued. For too long, pay has been squeezed. For too long, the UK Tory Government has given us cuts, cuts and cuts; their economic incompetence compounding what was already a public spending crisis. But for too long, Welsh Government has used that as a reason to shy away from its responsibilities. Whatever the context, governing is always about prioritising. I’ll be told again today, as will my colleagues, ‘Where would you find the money?’ And I and colleagues have been open. We've urged you to look at how you can use all the levers at your disposal—taxation, reserves, reallocation. But I’m not in Government. Governing is a privilege. It’s a huge responsibility. And in this case, it’s the responsibility to avert an even deeper crisis in the NHS than the one that we already face.

'Mae pob streic yn dod i ben yn y diwedd wrth drafod',

ond beth am geisio trafod er mwyn dod â'r streic i ben? Mae hyd yn oed Llywodraeth y DU wedi trafod, yn ofer, ond pam ar y ddaear na wnaiff Gweinidog iechyd Llafur Cymru gynnull pawb o amgylch y bwrdd drwy fforwm partneriaeth Cymru, sydd yno ar gyfer yr union ddiben hwn? Nodais yr wythnos diwethaf nad oedd Llywodraeth Cymru hyd yn oed wedi ymateb i'r ohebiaeth a anfonwyd gan y Coleg Nyrsio Brenhinol ar 25 Hydref, yn gofyn am i'r trafodaethau hynny gael eu cynnal. Megis drwy hud, mae’r Gweinidog wedi ymateb yn yr ychydig funudau diwethaf, yn ôl yr hyn a ddeallaf—yr ohebiaeth gyntaf ers canlyniad y bleidlais ar y streic. Ond eto, nid oes unrhyw ymrwymiad i gyfarfod ar gyfer trafodaethau newydd ynghylch cyflogau. Yr hyn a welaf yw Llywodraeth yn paratoi ar gyfer streic y nyrsys, pan ddylai fod gennym Lywodraeth yn ceisio atal y streic honno yn y lle cyntaf.

Mae hyn yn ymwneud â mwy na chyflogau—mae'n bwysig cofio hynny. Mae nyrsys hefyd yn dymuno gwybod eu bod yn cael eu cefnogi, eu bod yn cael amser ar gyfer datblygiad proffesiynol a hyfforddiant, nad yw lefelau staffio yn eu rhoi hwy na’u cleifion mewn perygl, fod yna gynllun ar gyfer y gweithlu wedi’i anelu at lenwi rhywfaint o'r 3,000 o swyddi nyrsio gwag yng Nghymru. Ond mae cyflogau'n rhan allweddol o allu dangos i nyrsys eu bod yn cael eu gwerthfawrogi. Ers gormod o amser, mae cyflogau wedi'u gwasgu. Ers gormod o amser, mae Llywodraeth Dorïaidd y DU wedi gwneud toriadau, toriadau a thoriadau; gyda'u hanghymhwysedd economaidd yn gwaethygu'r hyn a oedd eisoes yn argyfwng gwariant cyhoeddus. Ond ers gormod o amser, mae Llywodraeth Cymru wedi defnyddio hynny fel rheswm i gilio oddi wrth ei chyfrifoldebau. Beth bynnag yw'r cyd-destun, mae llywodraethu bob amser wedi ymwneud â blaenoriaethu. Caf glywed eto heddiw, fel y caiff fy nghyd-Aelodau glywed, 'Ble fyddech chi'n dod o hyd i'r arian?' Ac rwyf fi a fy nghyd-Aelodau wedi bod yn agored. Rydym wedi eich annog i edrych i weld sut y gallwch ddefnyddio'r holl ysgogiadau sydd ar gael i chi—trethiant, cronfeydd wrth gefn, ailddyrannu. Ond nid wyf fi yn y Llywodraeth. Mae llywodraethu'n fraint. Mae'n gyfrifoldeb enfawr. Ac yn yr achos hwn, mae'n gyfrifoldeb i osgoi argyfwng dyfnach fyth yn y GIG na'r un rydym eisoes yn ei wynebu.

Mae yna 3,000 o swyddi nyrsio gwag yn yr NHS yng Nghymru. Mae nyrsys yn gadael. Mae methiant i gadw staff yn argyfwng. Ac oni bai bod y cwestiynau yma o gwmpas cyflogau yn cael eu hateb, colli mwy y gwnawn ni—argyfwng yn dyfnhau. Mae mwy a mwy wedi bod yn troi at weithio drwy asiantaeth, yn cyfrannu at y bil asiantaeth enfawr o ryw £130 miliwn y flwyddyn erbyn hyn—bil na allwn ni ddim ei fforddio, a bil fyddai'n talu am gyflogau bron i 5,000 o nyrsys newydd.

There are 3,000 vacant nursing posts in the NHS in Wales. Nurses are leaving the profession. The failure to retain staff is a crisis. And unless these questions around salary are addressed, we will lose more—the crisis will deepen. More and more have been turning to agency work, contributing to the huge agency bill of some £130 million per annum now—a bill that we simply cannot afford, and a bill that would pay for the salaries of almost 5,000 new nurses.

Thank goodness we haven't faced a shortage of people wanting to become nurses, to come into the profession. We've actually seen an increase, a positive increase, in nursing student places in Wales in every year bar one, I think, of the past decade. On its own, that is great news, but it's a leaking dam. Yes, we've more coming into nursing, but numbers leaving are undoing that, and the exodus shows no sign of slowing down.

With an underpaid workforce that's also overworked, it's a recipe for even more attrition. Every week, nurses give the NHS in Wales an additional 67,000 hours of work. That's equivalent to 1,800 nurses. This isn't sustainable. So, yes, retention is perhaps a greater challenge than recruitment, but, of course, bringing in new nurses remains crucial. Let me ask the Minister one specific question around that. A few years ago, Welsh Government did consider removing the bursary, which is such an important element of being able to attract people into nursing. We, in opposition, and the RCN, and all those who saw the value of the bursary, succeeded in persuading the Minister at the time not to scrap it, and that was to be welcomed. Can this current Minister confirm unequivocally now that there is no plan to remove or undermine that bursary, that this payment will continue to play an important part in attracting and supporting nurses through their training? Without it, the crisis deepens even further.

Diolch byth nad ydym wedi wynebu prinder o bobl sydd eisiau bod yn nyrsys yn dod i mewn i'r proffesiwn. Mewn gwirionedd rydym wedi gweld cynnydd, cynnydd cadarnhaol, mewn llefydd nyrsio i fyfyrwyr yng Nghymru ym mhob blwyddyn ond un, rwy'n meddwl, dros y degawd diwethaf. Ar ei ben ei hun, mae hynny'n newyddion gwych, ond mae'n argae sy'n gollwng. Oes, mae gennym fwy yn dod i mewn i'r byd nyrsio, ond mae'r niferoedd sy'n gadael yn dadwneud hynny, ac nid yw'r ecsodus yn dangos unrhyw arwydd o arafu.

Mae gweithlu nad yw'n cael ei dalu'n ddigonol ac sydd hefyd yn cael ei orweithio yn rysáit ar gyfer mwy fyth o grebachu. Bob wythnos, mae nyrsys yn rhoi 67,000 awr o waith ychwanegol i'r GIG yng Nghymru. Mae hynny'n cyfateb i 1,800 o nyrsys. Nid yw hynny'n gynaliadwy. Felly, ydy, efallai fod cadw staff yn fwy o her na recriwtio, ond wrth gwrs, mae dod â nyrsys newydd i mewn yn parhau i fod yn hollbwysig. Gadewch imi ofyn un cwestiwn penodol i'r Gweinidog ynghylch hynny. Ychydig flynyddoedd yn ôl, fe wnaeth Llywodraeth Cymru ystyried dileu'r fwrsariaeth, sy'n elfen mor bwysig i allu denu pobl i nyrsio. Fel gwrthblaid, fe lwyddasom ni, a'r Coleg Nyrsio Brenhinol, a phawb a welodd werth y fwrsariaeth, i berswadio'r Gweinidog ar y pryd i beidio â chael gwared arni, ac roedd hynny i'w groesawu. A wnaiff y Gweinidog cyfredol gadarnhau'n ddigamsyniol nawr nad oes cynllun i ddileu na thanseilio'r fwrsariaeth honno, y bydd y taliad yn parhau i chwarae rhan bwysig yn denu a chefnogi nyrsys drwy eu hyfforddiant? Hebddo, mae'r argyfwng yn dyfnhau fwyfwy.

Dwi'n gobeithio fy mod i’n gallu rhoi darlun eglur i chi y prynhawn yma ynghylch pam mae'n rhaid dod i setliad ar y cwestiwn o gyflogau a chefnogaeth i nyrsys. Ond gadewch imi ei gwneud hi’n fwy eglur fyth drwy eiriau a phrofiadau nyrsys a’u teuluoedd yn uniongyrchol. Y fam o Ynys Môn sydd a dwy ferch yn nyrs, a diolch amdanyn nhw, un yng Nghymru, a’r llall yn Awstralia, yn anffodus. Mae’r ferch yn Awstralia yn cael ei thalu ddwywaith gymaint â’r ferch sydd yma yng Nghymru. Mi fyddai hi’n licio dod adref i nyrsio, ond sut y gall hi gyda fel mae pethau’n sefyll? Mae traean o gyflog nyrs yma, meddai’r fam, yn gallu mynd ar ofal plant i un plentyn. Mae’n gofyn i’r Llywodraeth roi cyflog teg iddyn nhw.  

I hope that I have painted a clear picture for you this afternoon as to why we must reach a settlement on the question of wages and support for nurses. But let me make it even more clear through the words and experiences of nurses and their families, speaking directly. A mother from Anglesey who has two nurses as daughters, one in Wales, and the other in Australia, unfortunately. The one in Australia is paid twice as much as the daughter working here in Wales. She would like to return to nurse here, but how can she as things stand? A third of a nurse's salary here can be spent on childcare for just one child, the mother says. She asks the Government to pay them a fair wage. 

Tony, a retired child and adolescent mental health nurse, came out of retirement to help during the pandemic, and thank goodness he did. Now on a nurse bank, he says, 'The situation was bad before I retired, but, on returning to work, I was met with excellent nurses describing feeling sick with anxiety before going to work in the morning, and crying when they finished work because they felt that they had failed to give patients the standard of care that they wanted to.'

Sarah says that she voted to strike because, after nearly 40 years of nursing, she's fed up of being taken for granted when it comes to pay:  'We've repeatedly been neglected and have not fought back', she says. 'But this time we've had enough.' This neglect has contributed to a reduced number of student nurses, and the early retirement of thousands, causing a severe staffing shortage.

Tom, a community nurse, says that the cost-of-living crisis is crippling him and other nurses. He said, 'I didn't come into the NHS to be rich'—none of them did; it comes from the heart—but he adds, 'We're hitting a crisis. We're looking after really vulnerable people, and no matter how hard we work, there's so much pressure and the resources aren't there.'

And Katherine, finally, an RCN member, says, 'Professionally employed people should not be forced to use foodbanks or sleep in their cars between shifts because they can't afford petrol.'

There are so many more nurses' stories I could share with you.

Daeth Tony, nyrs iechyd meddwl plant a'r glasoed sydd wedi ymddeol, allan o'i ymddeoliad i helpu yn ystod y pandemig, a diolch byth ei fod wedi gwneud hynny. Mae bellach yn nyrs gronfa, ac mae'n dweud, 'Roedd y sefyllfa'n wael cyn imi ymddeol, ond wrth ddychwelyd i'r gwaith, cyfarfûm â nyrsys rhagorol yn disgrifio teimlo'n sâl oherwydd gorbryder cyn mynd i'r gwaith yn y bore, a chrïo ar ôl gorffen gwaith oherwydd eu bod yn teimlo eu bod wedi methu rhoi'r safon gofal roeddent eisiau ei roi i gleifion.'

Dywed Sarah ei bod wedi pleidleisio o blaid streicio oherwydd, ar ôl bron i 40 mlynedd o nyrsio, mae hi wedi cael llond bol ar gael ei chymryd yn ganiataol pan ddaw'n fater o gyflog:  'Rydym wedi cael ein hesgeuluso dro ar ôl tro ac nid ydym wedi ymladd yn ôl', meddai. 'Ond y tro yma rydym wedi cael digon.' Mae'r esgeulustod hwn wedi cyfrannu at lai o nyrsys dan hyfforddiant, ac ymddeoliad cynnar miloedd o bobl, gan achosi prinder staffio difrifol.

Mae Tom, sy'n nyrs gymunedol, yn dweud bod yr argyfwng costau byw yn ei daro ef a nyrsys eraill yn galed. Dywedodd, 'Ni ddeuthum i mewn i'r GIG i fod yn gyfoethog'—ni wnaeth yr un ohonynt hynny; mae'n dod o'r galon—ond mae'n ychwanegu, 'Rydym mewn argyfwng. Rydym yn gofalu am bobl fregus iawn, ac ni waeth pa mor galed y gweithiwn, mae cymaint o bwysau ac nid oes adnoddau yno.'

Ac i orffen, yn ôl Katherine, sy'n aelod o'r Coleg Nyrsio Brenhinol, 'Ni ddylid gorfodi pobl sydd wedi'u cyflogi'n broffesiynol i ddefnyddio banciau bwyd na chysgu yn eu ceir rhwng shifftiau am na allant fforddio petrol.'

Mae cymaint mwy o straeon nyrsys y gallwn eu rhannu gyda chi.

Llywydd, mae'n air dwi wedi'i ddefnyddio droeon heddiw: argyfwng. Mae'r NHS mewn argyfwng yn barod. Mi oedd o cyn COVID—mae'n bwysig iawn wastad cofio hynny. Ond wrth gwrs mae'r pandemig wedi gwaethygu pethau. Ond mi all y sefyllfa fynd yn fwy argyfyngus byth. Rŵan, mae gennym ni nyrsys yn paratoi i adael y wardiau mewn anghydfod cyflog, ond, ar yr un pryd, mae mwy a mwy yn paratoi i adael y proffesiwn yn llwyr, ac mae lefel y cyflog yn rhan fawr o'r hyn sy'n gyrru hynny. Mae'n rhaid stopio hyn, ac, er nad yr unig ateb, mae sicrhau setliad cyflog haeddiannol yn gorfod bod yn rhan fawr o'r ateb. All y Llywodraeth ddim oedi mwy.

Llywydd, it's a word I've used a number of times today: crisis. The NHS is already in crisis. It was pre COVID; it's always important to bear that in mind. But, of course, the pandemic has exacerbated the situation. But the situation could get even more critical. We now have nurses preparing to leave wards in a dispute over wages, while simultaneously more and more are preparing to leave the profession entirely, and wage levels play an important part in that. We must stop this, and, although it's not the only solution, securing a deserved pay settlement must be a major part of the solution. The Government cannot delay any longer. 

17:35

Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig, a dwi'n galw ar y Gweinidog iechyd yn gyntaf yn gyflwyno'n ffurfiol gwelliant 1. 

I have selected the two amendments to the motion, and I call on the Minister for health first of all to move formally amendment 1. 

Gwelliant 1—Lesley Griffiths

Dileu pwynt 2.

Amendment 1—Lesley Griffiths

Delete point 2.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Yn ffurfiol.

Formally.

Mae gwelliant 1 wedi'i gyflwyno, felly. A nawr gwelliant 2 sydd i'w gynnig gan Russell George.

Amendment 1 has been moved. Now amendment 2 to be moved, in the name of Darren Millar, by Russell George.

Gwelliant 2—Darren Millar

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig: 

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyfarfod â Choleg Nyrsio Brenhinol Cymru i drafod ei ymgyrch ar gyfer cyflog teg a staffio diogel i osgoi streicio y gaeaf hwn.  

Amendment 2—Darren Millar

Add new point at end of motion

Calls on the Welsh Government to meet with the Royal College of Nursing Wales to discuss its campaign for fair pay and safe staffing to avoid strike action this winter.

Cynigiwyd gwelliant 2.

Amendment 2 moved.

Diolch, Presiding Officer. Can I thank Plaid Cymru for bringing forward this debate today? A quite proper use of debating time in the Chamber this afternoon. 

A strike will have devastating consequences for patients, and we know six of the seven health boards have voted in favour of strike action. I think that just shows how desperate nurses are for the Welsh Government to listen to them. I'll say to the Minister: Minister, you must do everything in your power to avert a nursing strike as well as stemming the workforce pressures. 

To speak to the amendments today, we'll be supporting Plaid's motion fully today. I'm very disappointed at the Government's deleting point 2 of the Plaid motion. We've added an amendment of our own, which calls on the Welsh Government to meet with the Royal College of Nursing Wales to discuss its campaign for fair pay and safe staffing to avoid strike action this winter. To be really clear on this, the Minister has not met with the RCN to discuss their campaign for fair pay, and has only just responded to the request that they made last month. As Rhun ap Iorwerth has pointed out, the Minister still has no plans to meet with the RCN, and what frustrates me is that the Minister seeks to deflect, when this question is put to her, and then responds to a different point. Yes, you may be meeting the RCN to discuss other matters, and you may be meeting with unions, but you have not met with the RCN to discuss their fair pay campaign. And that is our amendment to the motion this afternoon, Minister. I hope you will confirm that you will be meeting with the RCN and supporting our amendment today.

Now, as Rhun ap Iorwerth has pointed out, it's not just about pay, of course, as well. Other areas need to be examined—key conditions, such as mental health support, retention, upskilling and tackling the mammoth staffing gaps in the NHS. They've got to be tackled urgently as well, so that the NHS workforce is fully supported. And whilst I'm on that point, I note Rhun did ask you to guarantee, in his opening comments, but I would reiterate that myself, Minister: can you give that guarantee that the nurses' tuition fee bursary will be safeguarded into the future in your remarks this afternoon?

Minister, you responded to one of my colleagues last week in the Chamber that you were fed up; you were fed up of some of the questions being put to you. [Interruption.] You did say that, Minister; you did say you were fed up of some of the questions being put to you. Well, can I say that I'm fed up, I'm frustrated, when Ministers don't take responsibility for what is in their power here? So, the Welsh Government has been responsible for the Welsh NHS for 20 years, and you, Minister—[Interruption.] I'll come on to that now, don't worry, Deputy Minister. But the Welsh Government is also responsible for nurses' pay and conditions as well. So, I'm fed up when you point your finger—it's health boards' responsibility, it's Westminster's responsibility, you want more money—all the time deflecting away from the responsibility here. 

The autumn statement has just been announced. The Welsh Government will receive an additional £1.2 billion in consequentials. You, Minister, can cut your cloth as you choose to do here. I could name a whole raft of areas where I believe the Welsh Government has spent money inappropriately, or wasted money. So, you have the responsibility here to cut your own cloth. I could talk about the different views in this Chamber about the £100 million that's about to be spent on 30 new Senedd Members. That's a debate for another day, but that's equivalent to 4,000 newly-qualified nurses. That debate will happen again, I'm sure. But the point is that these are decisions made here by you, Minister. I and my colleagues are wholeheartedly supporting our NHS nurses, and we think that they should be supported in the profession that they love. And it is disappointing that the Welsh Government has still failed to produce a retention plan for nursing over two years on from the NHS workforce plan in 2022. 

We face another winter of severe pressures on the NHS, and the Welsh Government should be doing everything in its hands and in its toolbox to avert strike action and avert pressure being put on the NHS across Wales. Minister, I would call on you this afternoon and call on the Welsh Government to meet with the Royal College of Nursing to discuss its campaign for fair pay and safe staffing to avoid a winter of industrial action in the coming months ahead. Diolch yn fawr. 

Diolch, Lywydd. A gaf fi ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno'r ddadl hon heddiw? Defnydd cwbl briodol o amser trafod yn y Siambr y prynhawn yma. 

Bydd streic yn arwain at ganlyniadau dinistriol i gleifion, ac rydym yn gwybod bod chwech o'r saith bwrdd iechyd wedi pleidleisio o blaid streicio. Rwy'n credu bod hynny'n dangos cymaint y mae nyrsys eisiau i Lywodraeth Cymru wrando arnynt. Rwyf am ddweud wrth y Gweinidog: rhaid ichi wneud popeth yn eich gallu i osgoi streic nyrsio yn ogystal ag atal pwysau ar y gweithlu. 

Os caf siarad am y gwelliannau heddiw, byddwn yn cefnogi cynnig Plaid Cymru'n llawn. Rwy'n siomedig iawn fod y Llywodraeth wedi dileu pwynt 2 o gynnig Plaid Cymru. Rydym wedi ychwanegu gwelliant ein hunain, sy'n galw ar Lywodraeth Cymru i gyfarfod â Choleg Nyrsio Brenhinol Cymru i drafod eu hymgyrch dros gyflog teg a staffio diogel i osgoi streicio y gaeaf hwn. I fod yn glir iawn ar hyn, nid yw'r Gweinidog wedi cyfarfod â'r Coleg Nyrsio Brenhinol i drafod eu hymgyrch dros gyflog teg, ac nid ydynt ond newydd ymateb i'r cais a wnaethant y mis diwethaf. Fel y mae Rhun ap Iorwerth wedi nodi, nid oes gan y Gweinidog gynlluniau o hyd i gyfarfod â'r Coleg Nyrsio Brenhinol, a'r hyn sy'n fy ngwneud yn rhwystredig yw bod y Gweinidog yn ceisio osgoi pan ofynnir y cwestiwn hwn iddi, ac yna'n ymateb i bwynt gwahanol. Efallai eich bod yn cyfarfod â'r Coleg Nyrsio Brenhinol i drafod materion eraill, ac efallai eich bod yn cyfarfod ag undebau, ond nid ydych wedi cyfarfod â'r Coleg Nyrsio Brenhinol i drafod eu hymgyrch dros gyflog teg. A dyna ein gwelliant i'r cynnig y prynhawn yma, Weinidog. Gobeithio y gwnewch chi gadarnhau y byddwch yn cyfarfod â'r Coleg Nyrsio Brenhinol ac yn cefnogi ein gwelliant heddiw.

Nawr, fel mae Rhun ap Iorwerth wedi nodi, mae'n ymwneud â mwy na chyflog yn unig, wrth gwrs. Mae meysydd eraill i'w harchwilio—amodau allweddol, fel cymorth iechyd meddwl, cadw staff, uwchsgilio a mynd i'r afael â'r bylchau staffio enfawr yn y GIG. Mae'n rhaid mynd i'r afael â hwy ar frys hefyd, fel bod gweithlu'r GIG yn cael cefnogaeth lawn. Ac ar y pwynt hwnnw, rwy'n nodi bod Rhun wedi gofyn i chi warantu, yn ei sylwadau agoriadol, ond hoffwn ailadrodd hynny fy hun, Weinidog: a wnewch chi warantu y bydd bwrsariaeth ffioedd dysgu'r nyrsys yn cael ei diogelu ar gyfer y dyfodol yn eich sylwadau y prynhawn yma?

Weinidog, yr wythnos diwethaf yn y Siambr fe wnaethoch ateb un o fy nghyd-Aelodau drwy ddweud eich bod wedi cael llond bol; roeddech chi wedi cael llond bol ar rai o'r cwestiynau a ofynnwyd i chi. [Torri ar draws.] Fe ddywedoch chi hynny, Weinidog; fe ddywedoch chi eich bod wedi cael llond bol ar rai o'r cwestiynau a gâi eu gofyn i chi. Wel, a gaf fi ddweud fy mod innau wedi cael llond bol, rwy'n teimlo'n rhwystredig pan nad yw Gweinidogion yn cymryd cyfrifoldeb am yr hyn y mae ganddynt rym drosto yma? Felly, mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gyfrifol am GIG Cymru ers 20 mlynedd, a chi, Weinidog—[Torri ar draws.] Fe ddof at hynny nawr, peidiwch â phoeni, Ddirprwy Weinidog. Ond mae Llywodraeth Cymru hefyd yn gyfrifol am gyflog ac amodau nyrsys hefyd. Felly, rwy'n cael llond bol pan fyddwch chi'n pwyntio eich bys—mae'n gyfrifoldeb i fyrddau iechyd, mae'n gyfrifoldeb i San Steffan, rydych chi eisiau mwy o arian—gan osgoi'r cyfrifoldeb yma drwy'r amser.

Mae datganiad yr hydref newydd gael ei gyhoeddi. Bydd Llywodraeth Cymru'n cael £1.2 biliwn ychwanegol o arian canlyniadol. Gallwch chi, Weinidog, dorri'r brethyn fel y dewiswch chi ei wneud yma. Gallwn enwi toreth o feysydd lle credaf fod Llywodraeth Cymru wedi gwario arian yn amhriodol, neu wastraffu arian. Felly, mae cyfrifoldeb arnoch chi yma i dorri eich brethyn eich hun. Gallwn sôn am y gwahanol safbwyntiau yn y Siambr hon am y £100 miliwn sydd ar fin cael ei wario ar 30 o Aelodau newydd o'r Senedd. Mae honno'n ddadl ar gyfer diwrnod arall, ond mae hynny'n cyfateb i 4,000 o nyrsys newydd gymhwyso. Bydd y ddadl honno'n digwydd eto, rwy'n siŵr. Ond y pwynt yw mai penderfyniadau a wneir yma gennych chi yw'r rhain, Weinidog. Rwyf fi a fy nghyd-Aelodau'n cefnogi ein nyrsys GIG yn llwyr, a chredwn y dylent gael eu cefnogi yn y proffesiwn y maent yn ei garu. Ac mae'n siomedig fod Llywodraeth Cymru'n dal i fethu llunio cynllun cadw staff nyrsio dros ddwy flynedd ar ôl cyhoeddi cynllun gweithlu'r GIG yn 2022. 

Rydym yn wynebu gaeaf arall o bwysau difrifol ar y GIG, a dylai Llywodraeth Cymru wneud popeth yn ei gallu i osgoi streic ac osgoi rhoi pwysau ar y GIG ar draws Cymru. Weinidog, rwy'n galw arnoch y prynhawn yma ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyfarfod â'r Coleg Nyrsio Brenhinol i drafod eu hymgyrch dros gyflog teg a staffio diogel er mwyn osgoi gaeaf o weithredu diwydiannol yn ystod y misoedd nesaf. Diolch yn fawr. 

17:40

As was referenced by Rhun ap Iorwerth, we do welcome the fact that the Welsh Government has increased the number of nursing student places in Wales, with the exception of 2019-20, where the number remained static. It is very much welcome. But, unfortunately, the exodus of nurses leaving the NHS shows no sign of slowing down, and clearly seems to be increasing, as many nurses are leaving the profession earlier in their careers. In fact, when I recently met with the RCN, I heard directly from staff that students are even taking the decision not to seek work with the NHS because of what they've witnessed and experienced during placements, and the stress they have been under because of what they consider to be unsafe staffing levels. 

Experiences of the pandemic only reinforced what was already known about the NHS and the nursing workforce here in Wales. It is a workforce suffering from staff shortages, low pay and low morale, and yet it is incredibly needed and valued. But the reality is that nurses are operating in an environment deprived of investment and resources, which is why it should be of no surprise that the biggest threat to the workforce is its sustainability, with far more nurses leaving the NHS than can be matched by newly-qualified nurses or internationally-recruited nurses.

Research has shown that, where there are fewer nurses, patients are 26 per cent more likely to die, and this rises to 29 per cent following complicated hospital stays. Health boards acknowledge that nursing retention is an issue, and in many reports, discussed at countless meetings, they frequently highlight the absence of a national strategy in terms of retention. We need a national solution to a national problem, yet it appears that there is no incentive or performance management scrutiny from the Welsh Government in terms of the issue of staff retention. There is clearly a staffing crisis, and the Welsh Government must take action to tackle the issue of retention if we are to see improvements.

As has already been referenced, there are various strategies to address the high vacancy rates, such as the all-Wales national approach, and there are effective procurement initiatives and support for international nurses in place. However, in terms of both retention and recruitment, we already know what would make a difference to nurses, because they have told us, and that is uplifting nurses' pay and making sure staffing levels are safe. We know that, with the coming winter pressures as well as the cost-of-living crisis, the deeply concerning situation within NHS Wales will only worsen. And the current risk posed to patients because of a shortage in nursing staff and a struggling, exhausted workforce will increase.

We believe that our nurses and the public deserve appropriate and sufficient care. The only way to attract and retain nursing staff is to reward them, and to reward them well for their skills and commitment, and this must start with an above-inflation pay rise. This isn't my solution nor Plaid Cymru's—it's what nurses have told us needs to happen. This is something I have been told when I've met with them in hospitals, and heard directly from them about the very real challenges they are facing, and why some people feel they have no option but to leave a profession that they really, truly care about.

During the pandemic, we showed our appreciation for the NHS by standing on our doorsteps and clapping, but saying 'diolch' is no longer enough, and actions do speak louder than words, and I would ask all Members of the Senedd to support our motion and support our nurses today.

Fel y nododd Rhun ap Iorwerth, rydym yn croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi cynyddu nifer y lleoedd i fyfyrwyr nyrsio yng Nghymru, ac eithrio 2019-20, pan arhosodd y nifer yn statig. Mae croeso mawr i hynny. Ond yn anffodus, nid yw'r ecsodus o nyrsys sy'n gadael y GIG yn dangos unrhyw arwydd o arafu, ac mae'n amlwg i'w weld fel pe bai'n cynyddu, gan fod llawer o nyrsys yn gadael y proffesiwn yn gynharach yn eu gyrfaoedd. Mewn gwirionedd, pan gyfarfûm â'r Coleg Nyrsio Brenhinol yn ddiweddar, clywais yn uniongyrchol gan staff fod myfyrwyr hyd yn oed yn penderfynu peidio â cheisio am waith gyda'r GIG oherwydd yr hyn y maent wedi'i weld a'i brofi yn ystod lleoliadau gwaith, a'r straen sydd wedi bod arnynt oherwydd yr hyn y maent yn ei ystyried yn lefelau staffio anniogel. 

Dim ond atgyfnerthu profiadau a oedd eisoes yn hysbys mewn perthynas â'r GIG a'r gweithlu nyrsio yma yng Nghymru a wnaeth y pandemig. Mae'n weithlu sy'n dioddef oherwydd prinder staff, cyflogau isel a morâl isel, ac eto mae ei angen a chaiff ei werthfawrogi'n fawr. Ond y gwir amdani yw bod nyrsys yn gweithredu mewn amgylchedd sy'n cael ei amddifadu o fuddsoddiad ac adnoddau, a dyna pam na ddylai fod yn syndod mai'r bygythiad mwyaf i'r gweithlu yw ei gynaliadwyedd, gyda llawer mwy o nyrsys yn gadael y GIG nag a geir o nyrsys newydd gymhwyso neu nyrsys wedi'u recriwtio'n rhyngwladol.

Mae ymchwil wedi dangos, lle mae llai o nyrsys, fod cleifion 26 y cant yn fwy tebygol o farw, ac mae hyn yn codi i 29 y cant yn dilyn arosiadau cymhleth mewn ysbyty. Mae byrddau iechyd yn cydnabod bod cadw nyrsys yn broblem, ac mewn sawl adroddiad, a drafodwyd mewn cyfarfodydd dirifedi, maent yn aml yn tynnu sylw at ddiffyg strategaeth genedlaethol ar gadw staff nyrsio. Mae angen ateb cenedlaethol i broblem genedlaethol, ond eto mae'n ymddangos nad oes unrhyw graffu ar gymhelliant na rheoli perfformiad gan Lywodraeth Cymru mewn perthynas â chadw staff. Mae yna argyfwng staffio amlwg, ac mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru weithredu i fynd i'r afael â mater cadw staff os ydym am weld gwelliannau.

Fel y nodwyd eisoes, ceir amryw o strategaethau i fynd i'r afael â'r cyfraddau uchel o swyddi gwag, megis y dull cenedlaethol Cymru gyfan, a cheir mentrau caffael effeithiol a chefnogaeth i nyrsys rhyngwladol. Fodd bynnag, o ran cadw a recriwtio staff, rydym eisoes yn gwybod beth fyddai'n gwneud gwahaniaeth i nyrsys, oherwydd eu bod wedi dweud wrthym, sef codi cyflogau nyrsys a sicrhau bod lefelau staffio'n ddiogel. Gyda phwysau'r gaeaf ar ei ffordd yn ogystal â'r argyfwng costau byw, fe wyddom mai dim ond gwaethygu a wnaiff y sefyllfa hynod bryderus yn GIG Cymru. A bydd y risg bresennol i gleifion oherwydd prinder staff nyrsio a gweithlu sy'n ei chael hi'n anodd ymdopi ac sydd wedi ymlâdd yn cynyddu.

Credwn fod ein nyrsys a'r cyhoedd yn haeddu gofal priodol a digonol. Yr unig ffordd i ddenu a chadw staff nyrsio yw eu gwobrwyo, a'u gwobrwyo'n dda am eu sgiliau a'u hymrwymiad, ac mae'n rhaid i hyn ddechrau gyda chodiad cyflog uwch na chwyddiant. Nid fy ateb i na Phlaid Cymru yw hwn—dyma beth y mae nyrsys wedi dweud wrthym fod angen iddo ddigwydd. Mae hyn yn rhywbeth a ddywedwyd wrthyf wrth gyfarfod â hwy mewn ysbytai, a chlywed yn uniongyrchol ganddynt am yr heriau go iawn y maent yn eu hwynebu, a pham fod rhai pobl yn teimlo nad oes ganddynt opsiwn ond gadael proffesiwn y maent yn malio'n wirioneddol amdano.

Yn ystod y pandemig, fe wnaethom ddangos ein gwerthfawrogiad o'r GIG drwy sefyll ar garreg y drws a chlapio, ond nid yw dweud 'diolch' yn ddigon mwyach, ac mae gweithredoedd yn dweud mwy na geiriau, a hoffwn ofyn i bob Aelod o'r Senedd gefnogi ein cynnig a chefnogi ein nyrsys heddiw.

17:45

I recently visited Glyndŵr University in Wrexham, which has expanded to now offer nursing and a variety of allied health degrees, plus retraining, in fantastic new spaces with the latest technology. The bursary in Wales for training also makes a huge difference. Nursing and other staff get such a hard time and morale is low, so we need to promote nursing and health as a career, and we need to ensure that both Governments invest in people when looking at rebuilding the economy, not just construction and the private sector. We also need to create career pathways for specialist services, such as mental health nurses. We need to build back our public services and ensure there is adequate funding from the UK Treasury to give decent wages and employ more front-line staff, so that we can retain those we have on decent hours without pushing them to exhaustion. Not only nurses, but also care workers, allied health professionals, porters, administrators, advisory services, housing officers, teachers—all these impact on health and desperately need funding. And the pot is being cut, eaten up by inflationary pressures, not just caused by the war, but also Brexit, 12 years of austerity and terrible decisions made by the recent Conservative Prime Minister, creating a £30 billion pressure and rising inflation. I understand that the NHS energy bill black hole this financial year is £100 million. Councils are still facing an £802 million budget black hole, and the delayed transition to care is a huge issue, and it's a delicate funding balance. One cannot be addressed without impacting on the other. We simply need more funding from the UK Government for public services to cover all the inflationary rises.

But in terms of what the Welsh Government can do, I'd also like to know what consideration has been given to reducing NHS reliance on agency staff, in turn allowing them to improve pay for NHS workers and address the recruitment crisis, so we have more directly employed nurses. I believe the total spend on agency nursing for 2021-22 was £133.4 million, which has increased by 41 per cent from the previous financial year. At present, agencies are offering substantial hourly rates. For example, adverts are currently live for an agency nurse in Wrexham Maelor Hospital offering between £23 and £48 per hour, so even at the lower end of this offer, the pay is considerably higher than what an NHS nurse would receive; I think it's about £16 an hour. Earlier this year, I met with the Royal College of Nursing regarding NHS nurses' pay and conditions, and it was raised with me that, if health boards stopped paying to bring in agency staff to fill the gaps and instead directly employed nurses on improved pay and working patterns, there would be no need to pay the high cost to agencies in the first place. Because I was wondering how this cycle could be broken, and if it's not quite so clear, maybe we could just pass that information on to nurses as well, so they understand.

So, Minister, in your response, I'd like to know what the Welsh Government is doing to break the cycle of reliance on agency nurses, to ensure money goes directly into employing NHS nurses rather than relying on the expensive agency route. And if it's not that simple, please can you let me know why it's happening? Thank you.

Yn ddiweddar, ymwelais â Phrifysgol Glyndŵr yn Wrecsam, sydd wedi ehangu i gynnig nyrsio erbyn hyn ac amrywiaeth o raddau perthynol i iechyd, ynghyd ag ailhyfforddi, mewn gofodau newydd gwych gyda'r dechnoleg ddiweddaraf. Mae'r fwrsariaeth yng Nghymru ar gyfer hyfforddi yn gwneud gwahaniaeth enfawr hefyd. Mae nyrsys a staff arall yn cael amser mor galed ac mae morâl yn isel, felly mae angen inni hyrwyddo nyrsio ac iechyd fel gyrfa, ac mae angen inni sicrhau bod y ddwy Lywodraeth yn buddsoddi mewn pobl wrth edrych ar ailadeiladu'r economi, nid mewn adeiladu a'r sector preifat yn unig. Mae angen inni hefyd greu llwybrau gyrfaol ar gyfer gwasanaethau arbenigol, fel nyrsys iechyd meddwl. Mae angen inni adeiladu ein gwasanaethau cyhoeddus yn ôl a sicrhau bod cyllid digonol gan Drysorlys y DU i roi cyflogau teilwng a chyflogi mwy o staff rheng flaen, fel y gallwn gadw'r rhai sydd gennym ar oriau gweddus heb eu gorlethu. Nid yn unig nyrsys, ond gweithwyr gofal hefyd, gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd, porthorion, gweinyddwyr, gwasanaethau cynghori, swyddogion tai, athrawon—mae'r rhain oll yn effeithio ar iechyd ac mae dirfawr angen cyllid arnynt. Ac mae'r pot yn cael ei rannu, ei fwyta gan bwysau chwyddiant, a achoswyd nid yn unig gan y rhyfel, ond gan Brexit, 12 mlynedd o gyni a phenderfyniadau ofnadwy a wnaed gan y Prif Weinidog Ceidwadol diweddar, gan greu pwysau o £30 biliwn a chwyddiant cynyddol. Rwy'n deall bod twll du bil ynni'r GIG y flwyddyn ariannol hon yn £100 miliwn. Mae cynghorau'n dal i wynebu twll du cyllidebol gwerth £802 miliwn, ac mae'r oedi wrth drosglwyddo gofal yn broblem enfawr, ac mae'n gydbwysedd ariannu sensitif. Ni ellir mynd i'r afael ag un heb effeithio ar y llall. Yn syml, mae angen mwy o arian arnom gan Lywodraeth y DU ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus i dalu am yr holl gynnydd mewn chwyddiant.

Ond o ran yr hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud, hoffwn wybod hefyd pa ystyriaeth a roddwyd i leihau dibyniaeth y GIG ar staff asiantaeth, gan ganiatáu iddynt wella cyflogau i weithwyr y GIG a mynd i'r afael â'r argyfwng recriwtio, fel bod gennym fwy o nyrsys wedi'u cyflogi'n uniongyrchol. Rwy'n credu bod cyfanswm y gwariant ar nyrsys asiantaeth ar gyfer 2021-22 yn £133.4 miliwn, sef cynnydd o 41 y cant o'r flwyddyn ariannol flaenorol. Ar hyn o bryd, mae asiantaethau'n cynnig cyfraddau sylweddol yr awr. Er enghraifft, ceir hysbysebion ar hyn o bryd am nyrs asiantaeth yn Ysbyty Maelor Wrecsam sy'n cynnig rhwng £23 a £48 yr awr, felly hyd yn oed ar ben isaf y cynnig hwn, mae'r cyflog yn sylweddol uwch na'r hyn y byddai nyrs GIG yn ei gael; rwy'n credu ei fod tua £16 yr awr. Yn gynharach eleni, cyfarfûm â'r Coleg Nyrsio Brenhinol ynglŷn â thâl ac amodau nyrsys y GIG, a dywedwyd wrthyf, pe bai byrddau iechyd yn rhoi'r gorau i dalu i ddod â staff asiantaeth i mewn i lenwi'r bylchau ac yn cyflogi nyrsys yn uniongyrchol yn lle hynny ar gyflogau a phatrymau gwaith gwell, ni fyddai angen talu'r gost uchel i asiantaethau yn y lle cyntaf. Oherwydd roeddwn yn pendroni sut y gellid torri'r cylch hwn, ac os nad yw lawn mor glir â hynny, efallai y gallem drosglwyddo'r wybodaeth ymlaen i nyrsys hefyd, fel eu bod hwy'n deall.

Felly, Weinidog, yn eich ymateb, hoffwn wybod beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i dorri'r cylch o ddibyniaeth ar nyrsys asiantaeth, er mwyn sicrhau bod arian yn mynd yn uniongyrchol i gyflogi nyrsys y GIG yn hytrach na dibynnu ar lwybr drud nyrsys asiantaeth. Ac os nad yw mor syml â hynny, a wnewch chi adael i mi wybod pam ei fod yn digwydd? Diolch.

For my contribution this afternoon, I'd like to focus on the impact that the crisis in nursing in Wales is having on hospices, and in particular on the two children's hospices in Wales—Tŷ Hafan and Tŷ Gobaith. Both hospices are sanctuaries to some of the most vulnerable children in Wales and their families. Neither hospice can work to full capacity, however, due to growing staffing costs and financial limitations to maintain a competitive employment choice for nurses. This means that the hospices are unable to provide all the support they can to the people who need it the most.

Having campaigned hard with the hospices to improve the funding settlement provided by the state to hospices, it is incredibly disappointing that hospices cannot currently work at full capacity. It seems that the recent uplift provided by the Welsh Government, which was the first in over a decade and still lags way behind the support provided by the SNP Government to children’s hospices in Scotland, has not kept pace with the rapidly changing circumstances. Not only are prevailing conditions and the economic outlook affecting the charities' ability to raise funds, but there has also been little recognition of how rising costs and inflation have essentially engulfed the bulk of the funding made available. Also, with nursing resource costs set to increase further, the gap between funding received and the effect on services delivered become larger.

Research shows that the need for hospice-based services, end-of-life care, symptom management and crisis-driven respite care is only going to increase. Yet, shockingly, these needs are increasingly not being met. Having visited Tŷ Hafan and seen first-hand the difference they make to children facing the bleakest of futures, this is truly heartbreaking. The outlook is that things will only get worse. An upcoming prevalence study, sponsored by Welsh Government, will show that a vast number of families with life-limited children, who are amongst the most vulnerable in our society, are not presently in receipt of hospice support.

Resourcing beds has not always been straightforward, specifically for Tŷ Hafan, where the exhausted pipeline for qualified children's nurses has led to recruitment challenges. This recruitment challenge reflects the current nursing shortage, and sustainable funding is vital to secure the provision of these essential services in line with current need. The connection between great care and experienced nurses is well known, and yet the current shortage of nursing staff in Wales is severely affecting a hospice's ability to deliver the level of care and support they would like to as many families as possible. If the current rate of attrition continues, it is conceivable that the hospices will not be able to operate. In line with their stated aim to be a compassionate country, the Welsh Government should support the hospice sector, specifically those nurses who are its building blocks, and this support must begin with an above-inflation pay rise. Diolch yn fawr.

Ar gyfer fy nghyfraniad y prynhawn yma, hoffwn ganolbwyntio ar yr effaith y mae'r argyfwng nyrsio yng Nghymru yn ei chael ar hosbisau, ac yn arbennig ar y ddwy hosbis blant yng Nghymru—Tŷ Hafan a Thŷ Gobaith. Mae'r ddwy hosbis yn noddfeydd i rai o'r plant mwyaf bregus yng Nghymru a'u teuluoedd. Serch hynny ni all yr un o'r ddwy hosbis weithio ar gapasiti llawn oherwydd costau staffio cynyddol a chyfyngiadau ariannol ar gynnal dewis cyflogaeth cystadleuol i nyrsys. Mae hyn yn golygu nad yw'r hosbisau'n gallu rhoi'r holl gefnogaeth y gallent i'r bobl sydd ei hangen fwyaf.

Ar ôl ymgyrchu'n galed gyda'r hosbisau i wella'r setliad cyllido a ddarperir gan y wladwriaeth i hosbisau, mae'n hynod siomedig nad yw hosbisau'n gallu gweithio ar gapasiti llawn ar hyn o bryd. Mae'n ymddangos nad yw'r codiad diweddar a ddarparwyd gan Lywodraeth Cymru, y cyntaf mewn dros ddegawd ac sy'n dal i fod ymhell ar ôl y gefnogaeth a roddir gan Lywodraeth yr SNP i hosbisau plant yn yr Alban, wedi cadw i fyny â'r amgylchiadau sy'n newid yn gyflym. Nid yn unig y mae'r amodau sy'n bodoli a'r rhagolygon economaidd yn effeithio ar allu'r elusennau i godi arian, ond ni fu llawer o gydnabyddiaeth ychwaith i'r modd y mae costau cynyddol a chwyddiant wedi llyncu'r rhan fwyaf o'r cyllid oedd ar gael yn y bôn. Hefyd, gyda chostau adnoddau nyrsio ar fin codi ymhellach, mae'r bwlch rhwng cyllid a gafwyd a'r effaith ar wasanaethau sy'n cael eu darparu yn tyfu.

Mae ymchwil yn dangos bod yr angen am wasanaethau hosbis, gofal diwedd oes, rheoli symptomau a gofal seibiant yn sgil argyfwng yn mynd i gynyddu. Ac eto, yn frawychus ac yn gynyddol, nid yw'r anghenion hyn yn cael eu diwallu. Ar ôl ymweld a Thŷ Hafan a gweld o lygad y ffynnon y gwahaniaeth y maent yn ei wneud i blant sy'n wynebu'r dyfodol mwyaf llwm, mae hyn yn wirioneddol dorcalonnus. Y rhagolwg yw y bydd pethau'n gwaethygu. Bydd astudiaeth sydd ar y gweill o niferoedd, a noddwyd gan Lywodraeth Cymru, yn dangos nad yw nifer helaeth y teuluoedd â phlant sydd â chyflyrau sy'n cyfyngu ar oes, teuluoedd sydd ymhlith y rhai mwyaf bregus yn ein cymdeithas, yn cael cefnogaeth hosbis ar hyn o bryd.

Nid yw darparu adnoddau ar gyfer gwelyau bob amser wedi bod yn syml, yn enwedig ar gyfer Tŷ Hafan, lle mae'r llif o nyrsys plant cymwysedig wedi ei ddisbyddu ac wedi arwain at heriau recriwtio. Mae'r her recriwtio hon yn adlewyrchu'r prinder nyrsys ar hyn o bryd, ac mae cyllid cynaliadwy yn hanfodol i sicrhau bod y gwasanaethau hanfodol hyn yn cael eu darparu yn unol â'r angen presennol. Mae'r cysylltiad rhwng gofal gwych a nyrsys profiadol yn hysbys, ac eto mae'r prinder staff nyrsio yng Nghymru ar hyn o bryd yn effeithio'n ddifrifol ar allu hosbis i ddarparu'r lefel o ofal a chefnogaeth yr hoffent ei gynnig i gymaint o deuluoedd â phosibl. Os yw'r crebachu'n parhau ar y gyfradd bresennol, mae'n bosibl na fydd yr hosbisau'n gallu gweithredu. Yn unol â'u nod datganedig i fod yn wlad dosturiol, dylai Llywodraeth Cymru gefnogi'r sector hosbisau, a'r nyrsys hynny sy'n gerrig sylfaen iddo yn benodol, a rhaid i'r gefnogaeth hon ddechrau gyda chodiad cyflog uwch na chwyddiant. Diolch yn fawr.

17:50

I'm grateful for the opportunity to contribute to today's debate, and I thank Plaid Cymru for tabling it. Like other speakers, I wish to start my contribution by paying tribute to all those front-line workers within our NHS. They have led us in the fight against coronavirus, from treating people in hospitals to administering vaccines as part of the UK's world-leading vaccination effort.

I want to take the opportunity to specifically look at nursing conditions in my local health board, Hywel Dda. Figures from the Royal College of Nursing showed that the number of nursing vacancies in my health board—in our health board, Minister—increased from 408 full-time-equivalent positions in May 2021 to 539.2 full-time-equivalent positions in July of this year. This is leading to a much heavier reliance on agency staff, which is reflected in staggering spending, highlighted by further figures obtained by the RCN. Over the course of the 2021-22 financial year, spend on agency nurses for the health board was between £28.9 million and £34.3 million. Why can't I give an accurate spend? Because the figures provided by the health board, via a freedom of information request, were £5.4 million lower than the figures obtained by another absolutely identical FOI request sent to the Welsh Government. How on earth can such a vast discrepancy in accounting exists between Welsh Government and health board figures? And while this discrepancy is deeply troubling, we should not let it deflect away from the sheer amount of money that this health board is spending over the course of a year on agency nursing—money that, with better management and, most importantly, better guidance from the top, could be spent on retaining nurses and paying them a higher salary.

But this debate today is not just about the remuneration that nurses receive, but also about the respect that the Welsh Government shows to them. You've not met with the RCN to discuss the pay dispute. Both the Westminster and Scottish health Ministers have. And having listened to the Minister's response to the Petition's Committee report on safe staffing levels on 28 September, I know she will stand in response to this debate and point the finger at the Westminster Government. But can I ask the Minister, with genuine seriousness, to pause and reflect on her current strategy of deflection? Is it really the best course of action to treat our nursing workforce, a workforce of intelligent, articulate and determined people, with a lack of respect by trying to pull the wool over their eyes? It is the Welsh Government that has been in charge of the NHS in Wales for over 23 years now—a period of time where the Welsh Labour Party have always had their hands on the levers of power. I know this, the Minister knows this and, most importantly, the nurses know this.

Minister, none of us want to see our nurses strike. As a Welsh Conservative, industrial action is something that does not sit comfortably with me. In recent months, I have visited Glangwili General Hospital and had frank conversations with nurses. From these conversations and following discussions with the RCN, I can see why they are so frustrated. So, I beg you, Minister, I plead with you, to sit down around the table with the RCN to specifically talk about pay and the strike action. Deflecting your responsibility as health Minister, when after the pandemic the understanding of where health decisions are made in Wales is at an all-time high, does a disservice to the workforce who so valiantly serve us. My constituents deserve better. Our nurses in Wales deserve better. Please, Minister, take responsibility for your Government's actions. Establish a constructive way forward to avert industrial action, and recognise the contribution that our nurses make in Wales. Diolch.

Rwy'n ddiolchgar am y cyfle i gyfrannu at y ddadl heddiw, a diolch i Blaid Cymru am ei chyflwyno. Fel siaradwyr eraill, hoffwn ddechrau fy nghyfraniad drwy dalu teyrnged i'r holl weithwyr rheng flaen yn ein GIG. Maent wedi ein harwain yn y frwydr yn erbyn y coronafeirws, o drin pobl mewn ysbytai i roi brechlynnau yn rhan o ymdrech frechu'r DU sy'n arwain y byd.

Rwyf am achub ar y cyfle i edrych yn benodol ar amodau nyrsio yn fy mwrdd iechyd lleol, Hywel Dda. Dangosodd ffigurau gan y Coleg Nyrsio Brenhinol fod nifer y swyddi nyrsio gwag yn fy mwrdd iechyd—yn ein bwrdd iechyd ni, Weinidog—wedi cynyddu o 408 o swyddi cyfwerth ag amser llawn ym mis Mai 2021 i 539.2 o swyddi cyfwerth ag amser llawn ym mis Gorffennaf eleni. Mae hyn yn arwain at ddibyniaeth lawer mwy ar staff asiantaeth, sy'n cael ei adlewyrchu mewn gwariant syfrdanol, a welwyd mewn ffigurau pellach gan y Coleg Nyrsio Brenhinol. Yn ystod blwyddyn ariannol 2021-22, roedd gwariant y bwrdd iechyd ar nyrsys asiantaeth rhwng £28.9 miliwn a £34.3 miliwn. Pam na allaf roi gwariant manwl gywir? Oherwydd bod y ffigurau a ddarparwyd gan y bwrdd iechyd, drwy gais rhyddid gwybodaeth, £5.4 miliwn yn is na'r ffigurau a gafwyd gan gais rhyddid gwybodaeth union yr un fath a anfonwyd at Lywodraeth Cymru. Sut yn y byd y gellid cael anghysondeb cyfrifyddu mor fawr rhwng ffigurau Llywodraeth Cymru a rhai'r bwrdd iechyd? Ac er bod yr anghysondeb hwn yn peri gofid mawr, ni ddylem adael iddo dynnu ein sylw oddi ar y swm enfawr o arian y mae'r bwrdd iechyd yn ei wario dros gyfnod o flwyddyn ar nyrsys asiantaeth—arian y gellid ei wario ar gadw nyrsys a thalu cyflogau uwch iddynt, gyda gwell rheolaeth ac yn bwysicaf oll, gydag arweiniad gwell o'r brig.

Ond mae'r ddadl hon heddiw'n ymwneud â mwy na'r gydnabyddiaeth ariannol y mae nyrsys yn ei chael, mae hefyd yn ymwneud â'r parch y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddangos tuag atynt. Nid ydych wedi cyfarfod â'r Coleg Nyrsio Brenhinol i drafod yr anghydfod cyflogau. Mae Gweinidogion iechyd San Steffan a'r Alban wedi gwneud hynny. Ac ar ôl gwrando ar ymateb y Gweinidog i adroddiad y Pwyllgor Deisebau ar lefelau staffio diogel ar 28 Medi, rwy'n gwybod y bydd hi'n codi i ymateb i'r ddadl hon ac yn pwyntio bys at Lywodraeth San Steffan. Ond o ddifrif calon, a gaf fi ofyn i'r Gweinidog oedi ac ystyried ei strategaeth bresennol, sef osgoi? Ai dyma'r ffordd orau o drin ein gweithlu nyrsio, gweithlu o bobl ddeallus, huawdl a phenderfynol, gyda diffyg parch drwy geisio taflu llwch i'w llygaid? Llywodraeth Cymru sydd wedi bod yn gyfrifol am y GIG yng Nghymru ers dros 23 mlynedd bellach—cyfnod o amser lle mae Plaid Lafur Cymru bod â'u dwylo ar awenau grym o'r cychwyn. Rwy'n gwybod hyn, mae'r Gweinidog yn gwybod hyn ac yn bwysicaf oll, mae'r nyrsys yn gwybod hyn.

Weinidog, nid oes unrhyw un ohonom eisiau gweld ein nyrsys yn streicio. Fel Ceidwadwr Cymreig, mae gweithredu diwydiannol yn rhywbeth nad wyf yn gyfforddus yn ei gylch. Yn ystod y misoedd diwethaf, rwyf wedi ymweld ag Ysbyty Cyffredinol Glangwili a chael sgyrsiau gonest gyda nyrsys. O'r sgyrsiau hyn ac yn dilyn trafodaethau gyda'r Coleg Nyrsio Brenhinol, gallaf weld pam eu bod mor rhwystredig. Felly, rwy'n erfyn arnoch, Weinidog, yn apelio arnoch, i eistedd o amgylch y bwrdd gyda'r Coleg Nyrsio Brenhinol i siarad yn benodol am dâl a'r streic. Drwy osgoi eich cyfrifoldeb fel Gweinidog iechyd rydych yn gwneud cam â'r gweithlu sy'n ein gwasanaethau mor ddewr ar adeg pan fo'r ddealltwriaeth, ar ôl y pandemig, o ble mae penderfyniadau iechyd yn cael eu gwneud yng Nghymru ar ei lefel uchaf erioed. Mae fy etholwyr yn haeddu gwell. Mae ein nyrsys yng Nghymru yn haeddu gwell. Weinidog, cymerwch gyfrifoldeb am weithredoedd eich Llywodraeth. Sefydlwch ffordd adeiladol ymlaen i osgoi gweithredu diwydiannol, a rhowch gydnabyddiaeth i gyfraniad ein nyrsys yng Nghymru. Diolch.

17:55

How many of us have been grateful for the care that a relative has received when they are ill? I'm certainly grateful for the care that two of my grandparents received during COVID. That care that we rely on wouldn't be possible, and the quality of the care wouldn't be as good, without nurses—nurses who are asked every shift to go the extra mile, who were asked to take an extra shift during the pandemic. The reality is that more than half of Wales's nurses are demoralised.

Leanne Lewis, a nurse in my region, a fellow Pencoed resident, has said publicly and to me how there is a genuine staffing crisis. She said staff are leaving in their droves. Leanne tells us that there is lots of staff sickness through burnout and post-COVID complications, and there is not the right skills mix on the wards. Like the majority of nurses—and that's 78 per cent of them, by the way—Leanne felt that patient care was being compromised.

It's one of the reasons why we've called for an extension to section 25B of the Nurse Staffing Levels (Wales) Act 2016. Previously, the Minister has said that section 25B is based on evidence, and that being grounded in evidence is what gives the Act its credibility, and that any call to extend section 25B neglects the foundation of the Act. Well, I would say that the evidence is there. It's overwhelming. It's there today in what nurses across the Welsh NHS are telling us. Hell, it was in the Tawel Fan report, back in September 2014. All of this has highlighted the seriousness of the situation. Our nurses are doing everything they can to mitigate the issues, but, like everyone, they can't be everywhere at once, no matter how much they want to be. 

What it comes down to is the need for better recruitment and retention. I come back to Leanne. She tells us that nurses are absolutely traumatised and fed up of not being able to give their patients the care they want to give, and the care that they deserve. 'It's heart-breaking', she tells us,

'to have colleagues phoning me after a shift in tears because they feel they haven't been able to provide the care they wish they could have due to not having the staff.'

Tawel Fan should have been a wake-up call for the Government, but the problems have persisted and worsened, and, as a result of the Government's inaction, the people who pay the price are staff and their patients. I would welcome in your response, Minister, if the Government is ready to extend section 25B.

Now, there have been repetitive calls on the Welsh Government to commit to valuing our nursing workforce. In June 2021, 16 organisations wrote to the First Minister to urge the Government to ensure safe nurse staffing and expand section 25B to mental health in-patient wards and community settings. In October 2021, health boards asked for more funding, resources and nurses in preparation for the extension to paediatric wards. And there were also fewer patient incidents in 2021, where nursing has been considered a factor on wards covered by section 25B, compared to 2019.

Strike action has come as a last resort, as it always does. No matter what industry you're in, nobody wants to strike. But Government inaction to address the situation has left RCN members feeling like they have no other option, for the first time in their over 100-year history. A recent YouGov poll in Wales showed that 85 per cent of the public support a pay rise for nurses. All of those people are potentially NHS Wales patients. Without a nursing workforce, the NHS cannot function. Without an above-inflation pay rise, improvements in service for patients will not be possible. So, I urge the Welsh Government to have open discussions with the RCN and to commit genuinely to raising nurses' pay.

Faint ohonom a fu'n ddiolchgar am y gofal y mae perthynas wedi'i gael pan fyddant yn sâl? Rwy'n sicr yn ddiolchgar am y gofal a gafodd dau o fy mam-guod a thad-cuod yn ystod COVID. Ni fyddai'r gofal hwnnw y dibynnwn arno yn bosibl, ac ni fyddai ansawdd y gofal cystal, heb nyrsys—nyrsys y gofynnir iddynt bob shifft i fynd y filltir ychwanegol, ac y gofynnwyd iddynt weithio shifft ychwanegol yn ystod y pandemig. Y gwir yw bod mwy na hanner nyrsys Cymru wedi digalonni.

Mae Leanne Lewis, nyrs yn fy rhanbarth i, un o gyd-drigolion Pencoed, wedi dweud yn gyhoeddus ac wrthyf fi sut mae'n argyfwng staffio go iawn. Dywedodd fod staff yn gadael yn eu heidiau. Mae Leanne yn dweud wrthym fod llawer o salwch staff yn deillio o orflinder a chymhlethdodau ar ôl COVID, ac nad oes cymysgedd cywir o sgiliau ar y wardiau. Fel y mwyafrif o nyrsys—sef 78 y cant ohonynt, gyda llaw—roedd Leanne yn teimlo bod gofal cleifion yn cael ei beryglu.

Mae'n un o'r rhesymau pam ein bod wedi galw am estyniad i adran 25B o Ddeddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016. Yn flaenorol, mae'r Gweinidog wedi dweud bod adran 25B yn seiliedig ar dystiolaeth, ac mai'r ffaith ei bod wedi'i seilio ar dystiolaeth sy'n rhoi hygrededd i'r Ddeddf, a bod unrhyw alwad i ymestyn adran 25B yn esgeuluso sylfaen y Ddeddf. Wel, fe fyddwn i'n dweud bod y dystiolaeth yno. Mae'n llethol. Mae yno heddiw yn yr hyn y mae nyrsys ar draws GIG Cymru yn ei ddweud wrthym. Mawredd, roedd yn adroddiad Tawel Fan, yn ôl ym mis Medi 2014. Mae hyn oll wedi amlygu difrifoldeb y sefyllfa. Mae ein nyrsys yn gwneud popeth yn eu gallu i liniaru'r problemau, ond fel pawb, ni allant fod ym mhobman ar unwaith, ni waeth faint y maent eisiau bod. 

Yn y pen draw, mae angen recriwtio a chadw staff yn well. Dof yn ôl at Leanne. Mae hi'n dweud wrthym fod nyrsys wedi'u trawmateiddio'n llwyr ac wedi cael llond bol ar fethu rhoi'r gofal y maent am ei roi i'w cleifion, a'r gofal y maent yn ei haeddu. 'Mae'n dorcalonnus', meddai wrthym,

'cael cydweithwyr yn fy ffonio ar ôl shifft yn eu dagrau oherwydd eu bod yn teimlo nad ydynt wedi gallu darparu'r gofal y dymunant y gallent fod wedi'i roi, a hynny oherwydd prinder staff.'

Dylai Tawel Fan fod wedi canu larymau i'r Llywodraeth, ond mae'r problemau wedi parhau a gwaethygu, ac o ganlyniad i ddiffyg gweithredu ar ran y Llywodraeth, y bobl sy'n talu'r pris yw staff a'u cleifion. Yn eich ymateb, Weinidog,  byddwn yn croesawu pe bai'r Llywodraeth yn barod i ymestyn adran 25B.

Nawr, mae galwadau mynych wedi bod ar Lywodraeth Cymru i ymrwymo i werthfawrogi ein gweithlu nyrsio. Ym mis Mehefin 2021, ysgrifennodd 16 o sefydliadau at y Prif Weinidog i annog y Llywodraeth i sicrhau lefelau diogel o staff nyrsio ac ehangu adran 25B i gynnwys wardiau i gleifion mewnol iechyd meddwl a lleoliadau cymunedol. Ym mis Hydref 2021, gofynnodd y byrddau iechyd am fwy o gyllid, adnoddau a nyrsys i baratoi ar gyfer ehangu i gynnwys wardiau pediatrig. Ac roedd llai o ddigwyddiadau cleifion yn 2021 hefyd, lle cafodd nyrsio ei ystyried yn ffactor ar wardiau a oedd wedi'u cynnwys o dan adran 25B, o'i gymharu â 2019.

Dewis olaf yw streic, fel bob amser. Ni waeth pa ddiwydiant rydych chi ynddo, nid oes neb eisiau streicio. Ond mae diffyg gweithredu ar ran y Llywodraeth i fynd i'r afael â'r sefyllfa wedi gwneud i aelodau'r Coleg Nyrsio Brenhinol deimlo fel pe nad oes ganddynt opsiwn arall, am y tro cyntaf yn y 100 mlynedd ers eu sefydlu. Dangosodd arolwg barn diweddar gan YouGov yng Nghymru fod 85 y cant o'r cyhoedd yn cefnogi codiad cyflog i nyrsys. Gallai'r holl bobl hynny fod yn gleifion GIG Cymru. Heb weithlu nyrsio, ni all y GIG weithredu. Heb godiad cyflog uwch na chwyddiant, ni fydd gwelliannau'n bosibl i wasanaethau i gleifion. Felly, rwy'n annog Llywodraeth Cymru i gael trafodaethau agored gyda'r Coleg Nyrsio Brenhinol ac ymrwymo go iawn i godi cyflogau nyrsys.

18:00

Diolch i Blaid Cymru am y ddadl yma heddiw. 

Thank you to Plaid Cymru for this debate today.

It is a really serious situation that we face, and it's good that we're able to really debate this here in the Senedd. I do want to say that I know the Minister has had many, many things on her plate and it has been a very pressurised time, but, right now, to think that we might face a nurses' strike is really very challenging for us as a society here in Wales. To think that many of the lowest paid who care most directly and work so hard for the patients in their care might be considering going on strike—. Now, put yourself in the head of somebody who has devoted themselves to caring for vulnerable people in need, and think, 'The only way I can get better conditions, better pay, is actually to strike.' They have not made that decision lightly. 

I want to just focus on two areas, briefly. One of those has been covered to Luke Fletcher, in relation to section 25B. I would seek confirmation that there is no commitment at all to row back on this, because I am concerned, actually, that that might be happening. The RCN actually cite very clearly that section 25B retains nurses—that nurses working in wards where that is the case actually want to stay. So, it's imperative that we retain it and extend it. I'm bound to say, of course, that this Bill was brought in by Kirsty Williams and the Welsh Liberal Democrats. In fact, it's the only private Member's Bill in 23 years to actually go through the Senedd, showing, I think, the degree of support and commitment that there was across parties to making sure that we had those safe nurse staffing levels. I would welcome as well an update from you, Minister, on whether you plan to extend the Act, as you've heard from Luke Fletcher, in order to address the staffing retention crisis in many other areas of our NHS. 

The final issue I just wanted to touch on is, it seems, the Welsh Government's refusal to use the levers at its disposal to actually award better pay for nurses. Before I go on to that, I think it's important that we don't get lost in the language of 'pay rise', because in the dire economic circumstances we find ourselves in, not least that the retail price index measure of inflation is running at 11 per cent, any pay award that the Welsh Government offer nurses below that level is actually a real-terms pay cut, and that's why I implore you to do everything in your power to deliver on a real pay rise for our nurses, to address the recruitment and retention crisis in the Welsh NHS. That's why I'll be supporting the motion today. Because I do know that the Welsh Government has in its power the ability to pay our nurses, and that is that we can look at how we use the powers here to raise taxes. I've said this time and time again: we have the ability here in Wales now—we have the ability to put on a penny in the pound. Now, I'm sure that many people around Wales wouldn't begrudge that; in fact, I think they'd commit to that, for our valued NHS workers and our valued social care workers. Let's be bold, let's be brave, let's see a commitment to that part of our society that cares for our most vulnerable. Thank you. Diolch yn fawr iawn. 

Mae sefyllfa ddifrifol iawn yn ein hwynebu, ac mae'n dda ein bod yn gallu trafod hyn yn iawn yma yn y Senedd. Rwyf am ddweud fy mod yn gwybod bod gan y Gweinidog lawer iawn o bethau ar ei phlât ac mae wedi bod yn amser anodd iawn, ond ar hyn o bryd, mae meddwl y gallem wynebu streic nyrsys yn heriol iawn i ni fel cymdeithas yma yng Nghymru. Mae meddwl y gallai llawer o'r rhai sy'n cael y cyflogau isaf ac sy'n gofalu'n fwyaf uniongyrchol ac yn gweithio mor galed dros y cleifion yn eu gofal fod yn ystyried mynd ar streic—. Nawr, rhowch eich hun ym mhen rhywun sydd wedi ymroi i ofalu am bobl fregus mewn angen, a meddyliwch, 'Yr unig ffordd y gallaf gael amodau gwell, gwell cyflog, yw drwy streicio.' Nid ydynt wedi gwneud y penderfyniad hwnnw ar chwarae bach. 

Rwyf eisiau canolbwyntio ar ddau faes yn fyr. Mae un o'r rheini wedi cael sylw gan Luke Fletcher, mewn perthynas ag adran 25B. Hoffwn ofyn am gadarnhad nad oes ymrwymiad o gwbl i gefnu ar hyn, oherwydd rwy'n bryderus y gallai hynny fod yn digwydd. Mae'r Coleg Nyrsio Brenhinol yn nodi'n glir iawn fod adran 25B yn cadw nyrsys—fod nyrsys sy'n gweithio ar wardiau lle mae hynny'n wir eisiau aros mewn gwirionedd. Felly, mae'n hanfodol ein bod yn ei gadw ac yn ei ymestyn. Rhaid imi ddweud, wrth gwrs, mai Kirsty Williams a Democratiaid Rhyddfrydol Cymru a gyflwynodd y Bil. Mewn gwirionedd, dyma'r unig Fil Aelod preifat mewn 23 mlynedd i fynd drwy'r Senedd, sy'n dangos, rwy'n credu, faint o gefnogaeth ac ymrwymiad a welwyd ar draws y pleidiau i wneud yn siŵr fod gennym lefelau diogel o staff nyrsio. Byddwn yn croesawu diweddariad gennych chi hefyd, Weinidog, yn nodi a ydych chi'n bwriadu ymestyn y Ddeddf, fel y clywsoch gan Luke Fletcher, er mwyn mynd i'r afael â'r argyfwng cadw staff mewn sawl rhan arall o'n GIG. 

Y mater terfynol roeddwn eisiau ei grybwyll yw ei bod hi'n ymddangos bod Llywodraeth Cymru wedi gwrthod defnyddio'r ysgogiadau sydd ar gael iddi i ddyfarnu tâl gwell i nyrsys. Cyn i mi fynd ymlaen at hynny, rwy'n credu ei bod yn bwysig nad ydym yn mynd ar goll yn iaith 'codiad cyflog', oherwydd yn yr amgylchiadau economaidd enbyd rydym ynddynt, nid yn lleiaf fod mesur chwyddiant y mynegai prisiau manwerthu ar 11 y cant, mae unrhyw ddyfarniad cyflog y mae Llywodraeth Cymru yn ei gynnig i nyrsys o dan y lefel honno yn doriad cyflog mewn termau real, a dyna pam rwy'n erfyn arnoch i wneud popeth yn eich gallu i sicrhau codiad cyflog go iawn i'n nyrsys, i fynd i'r afael â'r argyfwng recriwtio a chadw staff yn y GIG yng Nghymru. Dyna pam y byddaf yn cefnogi'r cynnig heddiw. Oherwydd rwy'n gwybod bod gan Lywodraeth Cymru rym i allu talu ein nyrsys, a gallwn edrych ar sut y defnyddiwn bwerau yma i godi trethi. Rwyf wedi dweud hyn dro ar ôl tro: mae gennym allu yma yng Nghymru nawr—mae gennym allu i godi ceiniog yn y bunt. Nawr, rwy'n siŵr na fyddai llawer o bobl o amgylch Cymru yn gwarafun hynny; mewn gwirionedd, rwy'n credu y byddent yn ymrwymo i hynny, i'n gweithwyr GIG gwerthfawr a'n gweithwyr gofal cymdeithasol gwerthfawr. Gadewch inni fod yn feiddgar, gadewch inni fod yn ddewr, gadewch inni weld ymrwymiad i'r rhan honno o'n cymdeithas sy'n gofalu am ein pobl fwyaf bregus. Diolch yn fawr iawn. 

It's a pleasure to take part in this debate this afternoon on a subject I'm fairly passionate about, with my experience in the NHS. As mentioned earlier in the debate, the UK Conservative Government has provided Wales with £1.2 billion in Barnett consequentials after announcements made in last week's autumn statement, and that's in direct contradiction to the health Minister's claims that her funding would be cut. The Labour Government only has to look at themselves for the blame, and the health Minister should be putting that case to her Cabinet. I'll give you a few examples of some of the money that's been wasted by the Welsh Government that could be, arguably, ploughed into nurses and front-line NHS workers. So, £66.2 million on loans to prop up Cardiff Airport; £110 million on overspends and delays to the A465 Heads of the Valleys road; £157 million on the M4 relief road, which never got built; £14 million on the Llanbedr bypass in Gwynedd, which was halted when Lee Waters decided to halt road building; £4.25 million on Gilestone Farm in Powys; and £20 million on the universal basic income pilot. Let's not forget, as Russell George mentioned as well, that the Labour Party are very happy to spend £100 million on potentially 36 new Members of the Senedd, which would equate to around 4,000 newly qualified nurses, as Russell George also mentioned. The Royal College of Nursing Cymru has estimated that vacancy rates have almost doubled in the last year, with 2,900 vacancies in the nursing workforce compared with 1,719 in 2021. Wales is indeed the only country in the UK not to fully publish its vacancy data.

Just to briefly outline why I'm passionate about nursing staff levels and nurses getting a fair pay deal, obviously, it's because I worked for Betsi Cadwaladr and the NHS for 11 years, and I worked very closely with nurses across a very broad range of disciplines. It's really non-exhaustive what nurses do. They cover so many different areas—general health, mental health, the prison service. The list is endless. They specialise in other areas, so the skill set of nurses is very wide. Let's not forget as well that they have to indeed make a lot of sacrifices in order to qualify as nurses. Let's not forget that it's three years of education in university, £9,000 a year tuition fees, so you're looking at about £27,000-worth of debt before they've even started their careers. And their list of duties is non-exhaustive. They work 12-hour shifts, they work nights, they work weekends, they work all the unsociable hours—Christmas Day, you name it. So, they certainly put a shift in, to coin a phrase, and they're very hard-working and have a lot of responsibility for the public's health, and I think that should be fairly rewarded within the NHS service.

So, I'll just conclude by urging the Minister to get around the table with the RCN to thrash a deal out and prevent nurses' strike action, particularly as well as we're heading into winter—well, we are in winter; we're not heading into winter, we are here. We obviously know the consequential pressures of the winter, so, timing-wise, it's not the best time of year if strikes were to happen. So, please, Minister, please take some responsibility, get around the table with the RCN and let's do a deal. Thank you.

Mae'n bleser cymryd rhan yn y ddadl y prynhawn yma ar bwnc rwy'n eithaf angerddol yn ei gylch, gyda fy mhrofiad yn y GIG. Fel y soniwyd yn gynharach yn y ddadl, mae Llywodraeth Geidwadol y DU wedi rhoi £1.2 biliwn i Gymru o symiau canlyniadol Barnett ar ôl cyhoeddiadau a wnaed yn natganiad yr hydref yr wythnos diwethaf, ac mae hynny'n gwbl groes i honiadau'r Gweinidog iechyd y byddai ei chyllid yn cael ei dorri. Dim ond hwy eu hunain sydd gan y Llywodraeth Lafur i'w feio, ac fe ddylai'r Gweinidog iechyd roi'r achos hwnnw i'w Chabinet. Fe roddaf rai enghreifftiau i chi o ychydig o'r arian a wastraffwyd gan Lywodraeth Cymru y gellid dadlau y byddai modd ei roi i nyrsys a gweithwyr rheng flaen y GIG. Felly, £66.2 miliwn ar fenthyciadau i gynnal Maes Awyr Caerdydd; £110 miliwn ar orwariant ac oedi i ffordd Blaenau'r Cymoedd, yr A465; £157 miliwn ar ffordd liniaru'r M4, na chafodd ei hadeiladu; £14 miliwn ar ffordd osgoi Llanbedr yng Ngwynedd, cynllun a gafodd ei atal pan benderfynodd Lee Waters atal gwaith adeiladu ffyrdd; £4.25 miliwn ar Fferm Gilestone ym Mhowys; ac £20 miliwn ar y peilot incwm sylfaenol cyffredinol. Peidiwn ag anghofio, fel y soniodd Russell George hefyd, fod y Blaid Lafur yn hapus iawn i wario £100 miliwn ar 36 Aelod newydd o'r Senedd, a fyddai'n cyfateb i tua 4,000 o nyrsys newydd gymhwyso, fel y soniodd Russell George hefyd. Mae Coleg Nyrsio Brenhinol Cymru wedi amcangyfrif bod cyfraddau swyddi gwag wedi bron â dyblu yn y flwyddyn ddiwethaf, gyda 2,900 o swyddi gwag yn y gweithlu nyrsio o'i gymharu â 1,719 yn 2021. Yn wir Cymru yw'r unig wlad yn y DU i beidio â chyhoeddi ei data swyddi gwag yn llawn.

Os caf amlinellu'n fyr pam rwy'n angerddol ynglŷn â lefelau staff nyrsio a sicrhau bod nyrsys yn cael cytundeb cyflog teg, y rheswm am hynny yw oherwydd fy mod wedi gweithio i Betsi Cadwaladr a'r GIG am 11 mlynedd, ac roeddwn yn gweithio'n agos iawn gyda nyrsys ar draws ystod eang iawn o ddisgyblaethau. Nid oes diwedd ar yr hyn y mae nyrsys yn ei wneud. Maent yn ymwneud â chymaint o feysydd gwahanol—iechyd cyffredinol, iechyd meddwl, y gwasanaeth carchardai. Mae'r rhestr yn ddiddiwedd. Maent yn arbenigo mewn meysydd eraill, felly mae set sgiliau nyrsys yn eang iawn. Peidiwn ag anghofio hefyd fod yn rhaid iddynt aberthu llawer er mwyn cymhwyso fel nyrsys. Peidiwn ag anghofio ei fod yn golygu tair blynedd o addysg yn y brifysgol, ffioedd dysgu o £9,000 y flwyddyn, felly rydych chi'n edrych ar werth tua £27,000 o ddyled cyn iddynt ddechrau eu gyrfaoedd hyd yn oed. Ac mae eu rhestr o ddyletswyddau yn ddi-ben-draw. Maent yn gweithio shifftiau 12 awr, maent yn gweithio nosweithiau, maent yn gweithio ar benwythnosau, maent yn gweithio'r holl oriau anghymdeithasol—Dydd Nadolig, y cyfan oll i gyd. Felly, maent yn sicr yn gwneud eu rhan, ac maent yn gweithio'n galed iawn ac mae ganddynt lawer o gyfrifoldeb dros iechyd y cyhoedd, ac rwy'n meddwl y dylai hynny gael ei wobrwyo'n deg o fewn gwasanaeth y GIG.

Felly, rwyf am ddod i ben drwy annog y Gweinidog i ddod o gwmpas y bwrdd gyda'r Coleg Nyrsio Brenhinol a dod i gytundeb er mwyn atal streic nyrsys, yn enwedig gan ein bod ar drothwy'r gaeaf—wel, rydym wedi cyrraedd y gaeaf; nid ydym ar drothwy'r gaeaf, rydym ni yma. Mae'n amlwg ein bod yn gwybod am bwysau canlyniadol y gaeaf, felly, o ran yr amseru, nid dyma'r adeg orau o'r flwyddyn pe bai streiciau'n digwydd. Felly, Weinidog, cymerwch rywfaint o gyfrifoldeb, dewch o gwmpas y bwrdd gyda'r Coleg Nyrsio Brenhinol a gadewch i ni ddod i gytundeb. Diolch.

18:05

Y Gweinidog iechyd nawr i gyfrannu i'r ddadl—Eluned Morgan.

The Minister for health now to contribute to the debate—Eluned Morgan.

Diolch yn fawr, Llywydd. I want to say at the start that we absolutely recognise why so many nurses have voted for industrial action for the first time in the RCN's history. We believe that nurses, together with other hard-working NHS and public sector workers, should be fairly awarded for their work. Nurses, healthcare professionals, cleaners, porters, paramedics and many other professions that make up the NHS staff are on the same NHS terms and conditions as their colleagues across the UK—the 'Agenda for Change' contracts. So, Members should be aware that singling out one group of staff or prioritising one group over another when it comes to pay has significant consequences. All of our NHS staff are vitally important, and without them—all of them—we couldn't provide NHS services.

Now, we understand the concerns and anger of our workforce about how their standards of living are being eroded, but, before I turn to finances and financing, I want to cover the process that I followed this year in making the pay award. Now, as in previous years, we asked the independent pay review bodies to provide their independent advice, and when we asked for that advice, we specifically asked them to consider the cost-of-living crisis. The pay review body reviews evidence from all parties, including Government, trade unions and employers, prior to making independent recommendations. It's a mechanism that we and trade unions have agreed to follow when it comes to pay negotiations for NHS workers on 'Agenda for Change' contracts. So, RCN are part of the 'Agenda for Change' contractual negotiations. So, after careful consideration, I accepted their recommendations, and I also agreed to pay the £1,400 uplift on top of the temporary real living wage uplift, which I announced in March 2022, which means that the lowest paid NHS staff will see that substantive salary increase by 10.8 per cent.

Before announcing the pay award, I met with trade union colleagues to discuss the current financial pressures and explained that we could not increase the pay award without making extremely difficult decisions about cuts to other areas of the health budget, which would, inevitably, cut the services available to the public and make it even harder to clear the waiting lists. Now, I greatly value the regular contact that I have trade unions, and whilst these are not pay negotiations—I've just explained the process that we use for that—they are about issues that greatly impact on the NHS workforce, such as staff welfare and well-being, and I look forward to my next meeting with the NHS Wales business committee trade unions, which includes the RCN, on Monday.

Llywydd, I am saddened that, in the midst of a cost-of-living crisis, we are unable to give nurses, our NHS staff and our wider public sector staff an inflation-matching pay award, because our funding settlement falls far short of what is needed to meet these significant pressures that they and we face. Last week, the Chancellor presented his autumn statement, and we believe this was a missed opportunity to provide nurses, NHS staff and public sector workers with a pay rise. Now, there was some additional funding for Wales—£1.2 billion over the next two years. That's for the whole of everything we do in Government—two years—but this falls far short of what's needed to fill the holes in our budget, let alone meet the pay calls being made by staff and unions in all parts of the public sector. And there was worse news for this year. There is no extra funding for this year, despite the huge inflationary pressures, and this Plaid Cymru motion calls for us to use every lever possible to give nurses a pay rise. We've heard suggestions that we should use reserves or unallocated funds. Well, I'm afraid the figures we've heard quoted this week, in terms of unallocated funds, are very out of date. You're using June figures. That was before we knew about the £207 million extra bill for energy just for the NHS. So, every penny of our budget is needed to meet the inflationary pressures on public services.

Diolch yn fawr, Lywydd. Rwyf am ddweud ar y dechrau ein bod yn cydnabod yn llwyr pam fod cymaint o nyrsys wedi pleidleisio dros weithredu diwydiannol am y tro cyntaf yn hanes y Coleg Nyrsio Brenhinol. Credwn y dylai nyrsys, ynghyd â gweithwyr eraill sy'n gweithio'n galed yn y GIG a'r sector gyhoeddus, gael eu gwobrwyo'n deg am eu gwaith. Mae nyrsys, gweithwyr gofal iechyd proffesiynol, glanhawyr, porthorion, parafeddygon a llawer o broffesiynau eraill sy'n ffurfio staff y GIG ar yr un telerau ac amodau'r GIG â'u cydweithwyr ledled y DU—y contractau 'Agenda ar gyfer Newid'. Felly, dylai Aelodau fod yn ymwybodol fod canolbwyntio ar un grŵp o staff neu flaenoriaethu un grŵp dros y llall mewn materion cyflog yn arwain at ganlyniadau sylweddol. Mae holl staff ein GIG yn hanfodol bwysig, a hebddynt—pob un ohonynt—ni allem ddarparu gwasanaethau'r GIG.

Nawr, rydym yn deall pryderon a dicter ein gweithlu ynglŷn â sut mae eu safonau byw yn cael eu herydu, ond cyn imi droi at gyllid a chyllido, rwyf am nodi'r broses a ddilynais eleni wrth wneud y dyfarniad cyflog. Nawr, fel mewn blynyddoedd blaenorol, gwnaethom ofyn i'r cyrff adolygu cyflogau annibynnol ddarparu eu cyngor annibynnol, a phan wnaethom ofyn am y cyngor hwnnw, fe wnaethom ofyn yn benodol iddynt ystyried yr argyfwng costau byw. Mae'r corff adolygu cyflogau yn adolygu tystiolaeth gan bob parti, yn cynnwys y Llywodraeth, undebau llafur a chyflogwyr, cyn gwneud argymhellion annibynnol. Mae'n fecanwaith rydym ni ac undebau llafur wedi cytuno i'w ddilyn mewn trafodaethau cyflog i weithwyr y GIG ar gontractau 'Agenda ar gyfer Newid'. Felly, mae'r Coleg Nyrsio Brenhinol yn rhan o drafodaethau cytundebol 'Agenda ar gyfer Newid'. Felly, ar ôl ystyried yn ofalus, fe dderbyniais eu hargymhellion, a chytunais hefyd i dalu'r codiad o £1,400 ar ben y codiad cyflog byw gwirioneddol dros dro a gyhoeddwyd gennyf ym mis Mawrth 2022, sy'n golygu y bydd staff y GIG ar y cyflogau isaf yn gweld y cynnydd sylweddol o 10.8 y cant yn eu cyflogau.

Cyn cyhoeddi'r dyfarniad cyflog, cyfarfûm â chydweithwyr undebau llafur i drafod y pwysau ariannol presennol ac esboniais na allem gynyddu'r dyfarniad cyflog heb wneud penderfyniadau anodd iawn am doriadau i feysydd eraill yn y gyllideb iechyd, a fyddai, yn anochel, yn torri'r gwasanaethau sydd ar gael i'r cyhoedd ac yn gwneud clirio'r rhestrau aros yn anos byth. Nawr, rwy'n gwerthfawrogi'n fawr y cyswllt rheolaidd sydd rhyngof ag undebau llafur, ac er nad yw'r rhain yn drafodaethau cyflog—rwyf newydd esbonio'r broses rydym yn ei defnyddio ar gyfer hynny—maent yn ymwneud â materion sy'n effeithio'n fawr ar weithlu'r GIG, fel llesiant a lles staff, ac rwy'n edrych ymlaen at fy nghyfarfod nesaf gydag undebau llafur pwyllgor busnes GIG Cymru, sy'n cynnwys y Coleg Nyrsio Brenhinol, ddydd Llun.

Lywydd, mae'n peri tristwch i mi, ynghanol argyfwng costau byw, nad ydym yn gallu rhoi dyfarniad cyflog sydd gyfuwch â chwyddiant i nyrsys, staff ein GIG a'n staff sector cyhoeddus ehangach, oherwydd bod ein setliad cyllid yn llawer is na'r hyn sydd ei angen i godi'r pwysau sylweddol y maent hwy a ninnau'n eu hwynebu. Yr wythnos diwethaf, cyflwynodd y Canghellor ddatganiad yr hydref, a chredwn fod hwn yn gyfle a gollwyd i ddarparu codiad cyflog i nyrsys, staff y GIG a gweithwyr sector cyhoeddus. Nawr, roedd rhywfaint o arian ychwanegol i Gymru—£1.2 biliwn dros y ddwy flynedd nesaf. Mae hynny ar gyfer popeth a wnawn yn y Llywodraeth—dwy flynedd—ond mae'n llawer llai na'r hyn sydd ei angen i lenwi'r tyllau yn ein cyllideb, heb sôn am ateb y galwadau cyflog gan staff ac undebau ym mhob rhan o'r sector cyhoeddus. Ac roedd newyddion gwaeth ar gyfer eleni. Nid oes unrhyw arian ychwanegol ar gyfer eleni, er gwaethaf y pwysau chwyddiant enfawr, ac mae'r cynnig hwn gan Blaid Cymru yn galw arnom i ddefnyddio pob ysgogiad posibl i roi codiad cyflog i nyrsys. Rydym wedi clywed awgrymiadau y dylem ddefnyddio cronfeydd wrth gefn neu gronfeydd heb eu dyrannu. Wel, mae arnaf ofn nad yw'r ffigurau a glywsom yr wythnos hon, ynghylch arian heb ei ddyrannu, yn gyfredol. Rydych chi'n defnyddio ffigurau mis Mehefin. Roedd hynny cyn inni wybod am y bil ychwanegol o £207 miliwn ar gyfer ynni yn y GIG yn unig. Felly, mae angen pob ceiniog o'n cyllideb i leddfu pwysau chwyddiant ar wasanaethau cyhoeddus.

18:10

Will the Minister give way?

A wnaiff y Gweinidog yn ildio?

Yes, I'm happy to give way.

Gwnaf, rwy'n hapus i ildio.

Thank you for giving way. I specifically asked if you could update us on the current figure. So, can you tell us what is the current figure for unallocated spending and what is the current figure for the Welsh reserve?

Diolch am ildio. Gofynnais yn benodol a allech ein diweddaru ar y ffigur presennol. Felly, a allwch chi ddweud wrthym beth yw'r ffigur cyfredol ar gyfer gwariant heb ei ddyrannu a beth yw'r ffigur presennol ar gyfer cronfa wrth gefn Cymru?

Well, just to be absolutely clear, the pressures are way above that. This is no underspend this year. Wake up and smell the roses. I'll tell you how much extra I've had to find in terms of cuts this year in the NHS budget. It's cuts. We're way overspent.

Wel, i fod yn hollol glir, mae'r pwysau'n llawer mwy na hynny. Nid tanwariant yw hyn eleni. Mae'n bryd inni agor ein llygaid. Fe ddywedaf wrthych faint yn ychwanegol y bu'n rhaid imi ddod o hyd iddo mewn toriadau eleni yng nghyllideb y GIG. Toriadau ydyw. Rydym wedi gorwario'n helaeth.

Yes, well, will you tell us what—? Do you have the figures for unallocated spending currently and for the reserve? And can you share them with us?

Ie, wel, a wnewch chi ddweud wrthym beth—? Oes gennych chi'r ffigurau ar gyfer gwariant heb ei ddyrannu ar hyn o bryd ac ar gyfer y cronfeydd wrth gefn? Ac a wnewch chi eu rhannu gyda ni?

No, I can tell you there is no unallocated funding. I can't go further than that. I can tell you how much over—. I think we can get that information to you.

Na, gallaf ddweud wrthych nad oes cyllid heb ei ddyrannu. Ni allaf fynd ymhellach na hynny. Gallaf ddweud wrthych faint drosodd—. Rwy'n credu y gallwn gael y wybodaeth honno i chi.

Just to be clear, you're saying—

I fod yn glir, rydych chi'n dweud—

No, I'm not going to give way again.

Na, nid wyf am ildio eto.

The Minister isn't giving way. The Minister can continue.

Nid yw'r Gweinidog yn ildio. Gall y Gweinidog barhau.

The supplementary budget is going to be coming out very shortly, and you'll get all the detail in there. You will see the impact of the inflationary pressures, and they are way over anything that was in unallocated funding that you looked at in June. Every penny of our budget is needed. But even if we did have underspends, let's be clear that this could not be used to fund pay awards. This is time-limited and non-recurring funding. Reserves can't be used for everyday spending. They can only be used once, and they're held for emergencies. Responsible government also means preparing for the unexpected—for floods, for new COVID strains, for the cost-of-living crisis.

We've heard suggestions that we should cut back also on agency spend. I know there's a lot more we can do, and we must do, to drive down costs in this area, and we are working on it. But switching off the use of agency staff would have serious consequences if we did it very quickly in the Welsh NHS. We—

Mae'r gyllideb atodol yn mynd i ddod allan yn fuan iawn, ac fe gewch chi'r holl fanylion yn y fan honno. Fe welwch effaith pwysau chwyddiant, ac mae'n bell y tu hwnt i unrhyw beth a oedd yn y cyllid heb ei ddyrannu yr edrychoch chi arno ym mis Mehefin. Mae angen pob ceiniog o'n cyllideb. Ond hyd yn oed pe bai gennym danwariant, gadewch inni fod yn glir na ellid defnyddio hwnnw i ariannu dyfarniadau cyflog. Dyma gyllid am amser cyfyngedig nad yw'n gyllid rheolaidd. Ni ellir defnyddio cronfeydd wrth gefn ar gyfer gwariant bob dydd. Dim ond unwaith y gellir eu defnyddio, a chânt eu cadw ar gyfer argyfyngau. Mae llywodraethu cyfrifol hefyd yn golygu paratoi ar gyfer yr annisgwyl—ar gyfer llifogydd, ar gyfer straeniau COVID newydd, ar gyfer yr argyfwng costau byw.

Clywsom awgrymiadau hefyd y dylem dorri'n ôl ar wariant asiantaeth. Rwy'n gwybod bod llawer mwy y gallwn ei wneud, ac sy'n rhaid inni ei wneud, i ostwng costau yn y maes hwn, ac rydym yn gweithio arno. Ond byddai diddymu defnydd o staff asiantaeth yn arwain at ganlyniadau difrifol pe baem yn ei wneud yn gyflym iawn yn GIG Cymru. Rydym—

18:15

Will the Minister give way?

A wnaiff y Gweinidog ildio?

I do hear what you're saying, and I think there's a valid point on this going too rapidly on agency staff. But I think there is an issue here on the reliance on agency. You often speak to front-line NHS workers who will say, 'If some of that proportion of what's been spent in additional agency was actually spent on mild enhancements to encourage us to come back in or stay after shift'. Can we do that over time?

Rwy'n clywed yr hyn a ddywedwch, ac rwy'n credu bod pwynt dilys ynglŷn â hyn yn digwydd yn rhy gyflym gyda staff asiantaeth. Ond rwy'n meddwl bod problem yma gyda'r ddibyniaeth ar asiantaeth. Rydych chi'n aml yn siarad â gweithwyr rheng flaen y GIG a fydd yn dweud, 'Pe bai rhyw gyfran o'r hyn sydd wedi'i wario ar staff asiantaeth ychwanegol yn cael ei wario ar welliannau bach i'n hannog i ddod yn ôl i mewn neu aros ar ôl shifft'. A gawn ni wneud hynny dros amser?

I can assure you that my officials are working on this as we speak. There's a lot of work being done. I do think people need to understand that we do have a legal requirement in terms of safe staffing levels. If you're saying, 'Don't use agency staff', what that will mean is that we'll have to close wards. There will be accident and emergency services that will have to stop. That's the consequence of doing it too quickly. We know we have to do more, but we can't do it overnight. 

It's true that we do have choices. We've heard calls today to increase Welsh rates of income tax to pay nurses. I explained earlier that prioritising one group of public sector staff over another has significant consequences. We would want to consider giving all public sector workers an inflation-matching pay rise, but that is going to be extremely difficult. We'd need to raise at least an extra £900 million. To raise that through the Welsh rates of income tax, we'd need to raise the basic rate not by a penny, but by 4.5p. Such a rise could generate about £900 million. So, we could cover it, but imagine what that would mean. It would mean that, in Wales, one of the poorest parts of the UK, we would have some of the highest tax rates. It would have to become permanent, and let me just give you an example of what that means in practice. Somebody earning £20,000 in Wales would be paying an extra £424 a year in tax, and someone earning £30,000 in Wales would be paying £784 more in tax. And don't forget that nurses would be covered by that. So, if they're earning £35,000, even nurses would have to pay an extra £1,009 in tax. 

Another lever available to us would be to make deep cuts into existing and future health and social care budgets. That would mean job cuts and cuts to services. It would mean longer waiting times and fewer new medicines. Of course, that is possible. The Scottish Government have decided to do that, and what they've done is massive cuts to budgets to front-line services. That's the reality of what you need to do. If we were to do the same, it would—

Gallaf eich sicrhau bod fy swyddogion yn gweithio ar hyn wrth i ni siarad. Mae llawer o waith yn cael ei wneud. Rwy'n credu bod angen i bobl ddeall bod gennym ofyniad cyfreithiol mewn perthynas â lefelau staffio diogel. Os ydych chi'n dweud, 'Peidiwch â defnyddio staff asiantaeth', bydd hynny'n golygu y bydd rhaid inni gau wardiau. Bydd rhaid i wasanaethau damweiniau ac achosion brys stopio. Dyna ganlyniad ei wneud yn rhy gyflym. Rydym yn gwybod bod rhaid inni wneud mwy, ond ni allwn ei wneud dros nos.

Mae'n wir fod gennym ddewisiadau. Clywsom alwadau heddiw i gynyddu cyfraddau Cymreig y dreth incwm i dalu nyrsys. Eglurais yn gynharach fod blaenoriaethu un grŵp o staff y sector cyhoeddus dros un arall yn arwain at ganlyniadau sylweddol. Byddem eisiau ystyried rhoi codiad cyflog i gyd-fynd â chwyddiant i bob gweithiwr sector cyhoeddus, ond mae hynny'n mynd i fod yn anodd dros ben. Byddai angen inni godi o leiaf £900 miliwn ychwanegol. Er mwyn codi hynny drwy gyfraddau treth incwm Cymreig, byddai angen inni godi, nid ceiniog ond 4.5c, ar y gyfradd sylfaenol. Gallai'r fath godiad gynhyrchu tua £900 miliwn. Felly, gallem ei wneud, ond dychmygwch beth fyddai hynny'n ei olygu. Byddai'n golygu y byddai gennym rai o'r cyfraddau treth uchaf yng Nghymru, sy'n un o rannau tlotaf y DU. Byddai'n rhaid iddo fod yn barhaol, a gadewch imi roi enghraifft i chi o'r hyn y mae hynny'n ei olygu yn ymarferol. Byddai rhywun sy'n ennill £20,000 yng Nghymru yn talu £424 ychwanegol y flwyddyn mewn treth, a byddai rhywun sy'n ennill £30,000 yng Nghymru yn talu £784 yn fwy o dreth. A pheidiwch ag anghofio y byddai nyrsys wedi'u cynnwys yn hynny. Felly os ydynt yn ennill £35,000, byddai'n rhaid i hyd yn oed nyrsys dalu £1,009 ychwanegol o dreth. 

Ysgogiad arall sydd ar gael i ni fyddai gwneud toriadau dwfn i gyllidebau iechyd a gofal cymdeithasol nawr ac yn y dyfodol. Byddai hynny'n golygu torri swyddi a thoriadau i wasanaethau. Byddai'n golygu amseroedd aros hwy a llai o feddyginiaethau newydd. Wrth gwrs, mae hynny'n bosibl. Mae Llywodraeth yr Alban wedi penderfynu gwneud hynny, a'r hyn a wnaethant yw toriadau enfawr i gyllidebau gwasanaethau rheng flaen. Dyna realiti'r hyn sydd angen i chi ei wneud. Pe baem ni'n gwneud yr un peth, fe fyddai—

Would you take a short intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad byr?

No, I'm not doing any more interventions, if you don't mind, because I know the Llywydd is going to call me to order very soon. 

Na, nid wyf yn gwneud mwy o ymyriadau, os nad oes ots gennych, oherwydd rwy'n gwybod bod y Llywydd yn mynd i fy ngalw i drefn yn fuan iawn. 

You're perfectly within your rights to decide on interventions.

Mae gennych berffaith hawl i benderfynu ynglŷn ag ymyriadau.

Thank you. I want to give you an assurance that the nurse bursary will remain. I'd like to emphasise that what we need is a fair funding settlement from the UK Government, which recognises the hard work of all of our NHS staff and other public sector workers and provides them with a fair reward for the jobs that they do. 

I take this opportunity again to implore the UK Government to consider the significant impact industrial action will have on the delivery of services, and to provide additional funding for a fair pay award for staff to avoid industrial action and the impact that that will have on patient care. Diolch yn fawr. 

Diolch. Rwyf am roi sicrwydd i chi y bydd y fwrsariaeth nyrsio'n parhau. Hoffwn bwysleisio mai'r hyn sydd ei angen arnom yw setliad ariannu teg gan Lywodraeth y DU, un sy'n cydnabod gwaith caled holl staff ein GIG a gweithwyr eraill y sector cyhoeddus ac sy'n eu gwobrwyo'n deg am y swyddi y maent yn eu gwneud. 

Rwy'n achub ar y cyfle hwn eto i erfyn ar Lywodraeth y DU i ystyried yr effaith sylweddol a gaiff gweithredu diwydiannol ar ddarparu gwasanaethau, a darparu cyllid ychwanegol ar gyfer dyfarniad cyflog teg i staff er mwyn osgoi gweithredu diwydiannol a'r effaith y bydd hynny'n ei chael ar ofal cleifion. Diolch yn fawr. 

Dwi'n galw ar Rhun ap Iorwerth nawr i ymateb i'r ddadl. 

I call on Rhun ap Iorwerth now to reply to the debate. 

Diolch yn fawr iawn, Llywydd, a diolch am gyfraniadau pawb i'r ddadl y prynhawn yma. Rydyn ni wedi clywed gan Aelod ar ôl Aelod pam rydyn ni'n gwerthfawrogi nyrsys gymaint. Ydyn, rydyn ni wedi diolch iddyn nhw ar garreg y drws, fel rydyn ni wedi diolch i holl staff y gwasanaeth iechyd a gofal am eu gwaith diflino, ond mae yna bwynt yn dod lle mae'n rhaid dangos gwir werthfawrogiad, ac mae hynny'n gorfod cynnwys drwy becyn cyflog.

Mae'r Gweinidog wedi egluro wrthym ni eto heddiw pam ei bod hi'n teimlo bod eu dwylo hi wedi cael eu clymu gan setliad ariannol Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Wrth gwrs, dwi'n cytuno'n llwyr efo hi ynglŷn ag effaith yr ideoleg sydd wedi bod tu cefn i doriadau un Llywodraeth Geidwadol ar ôl y llall. Dewis ydy torri cyllid gwasanaethau cyhoeddus. A gair o gyngor i'r Ceidwadwyr, o bosib: peidiwch â thynnu sylw yn ormodol at y cynnydd pitw sydd wedi cael ei roi i gyllid cyhoeddus yng Nghymru gan eich Llywodraeth Geidwadol chi yn San Steffan, a chymryd arnoch fod £1.2 biliwn dros ddwy flynedd yn unrhyw beth mwy na'r briwsion ydy o. A gair arall o gyngor: peidiwch â defnyddio dadl fel hon i ymosod ar ddatganoli ac ar y gwaith sy'n cael ei wneud i ddatblygu ein democratiaeth ni yng Nghymru drwy wneud ffigurau i fyny ynglŷn â chost y diwygio sydd yn digwydd yma yn Senedd Cymru.

Ond mae yna flas mwy chwerw, wrth gwrs, rŵan, i ddiffygion economaidd y Ceidwadwyr yn San Steffan, oherwydd wrth gwrs rydyn ni i gyd yn talu'r pris am eu hanallu nhw, ac mae ein nyrsys ni yn talu'r pris am yr anallu hwnnw. Ond mae dal gan Lywodraeth Cymru le i edrych ar eu blaenoriaethau. Does yna ddim esgusodi'r diffyg gweithredu. Mi gawsom ni ein herio fel gwrthblaid i ddod o hyd i'r arian. Roedd y Prif Weinidog yn feirniadol, fel y Gweinidog heddiw, yr wythnos diwethaf, o Lywodraeth yr Alban am ddweud eu bod nhw wedi tynnu arian allan o'r NHS i wneud gwell cynnig cyflog, fel petasai nyrsys eu hunain ddim yn un o'r pethau mwyaf pwysig mae'r NHS yn gallu talu amdano fo. Ar hyn o bryd, rydyn ni mewn difri yn gofyn i nyrsys eu hunain gyllido yr NHS maen nhw eu hunain yn gweithio ynddo fo. Sut all hynny fod yn gyfiawn ac yn dderbyniol? 

Mi gawsom ni addewid bod y bwrsari am byth. Dydy o ddim yr addewid unequivocal nad oes yna danseilio i ddigwydd o gwbl, nad oes yna israddio i ddigwydd. Dwi'n berffaith hapus derbyn ymyriad gan y Gweinidog os ydy hi am roi sicrwydd nad oes yna unrhyw newid i fod. Mae hi'n dewis peidio â gwneud hynny. Fe wnawn ni ei gadael hi yn y fanna—[Torri ar draws.] Na, roeddwn i'n gofyn bod yna ddim israddio yn mynd i fod chwaith. Rydyn ni wedi clywed ei fod e'n aros, ond dwi'n edrych ymlaen am ragor o addewidion y bydd o'n cael ei gynnal, achos mae o mor, mor bwysig.

Thank you very much, and thank you for everybody's contributions to this debate this afternoon. We've heard from Member after Member why we appreciate nurses so much. Yes, we've thanked them on our doorsteps, as we've thanked all staff in the health and care service for their tireless work, but the point comes where we do have to show true appreciation, and that has to include through pay packets.

The Minister has explained to us today why she feels that her hands are tied by the financial settlement of the UK Government. Of course, I agree entirely with her about the impact of the ideology underlying the cuts by one Conservative Government after another. It's a choice to cut the budgets of public services. And a word of advice to the Conservatives: don't draw too much attention to the pitiful increase given to public funding in Wales by your Conservative Government in Westminster, and say that £1.2 billion over two years is anything more than the crumbs that it represents. And another word of advice: don't use a debate like this one to attack devolution and the work that is being done to develop our democracy here in Wales through making up figures about the cost of the reforms that are taking place here in the Welsh Parliament.

But there is a more bitter taste, of course, now, to the economic deficiencies of the Conservatives in Westminster, because we're all paying the price for their inability, and our nurses are paying the price for that inability. But the Welsh Government still has a role to look at their priorities. There are no excuses for the lack of action. We were challenged as an opposition to find the funding. The First Minister, like the Minister today, was critical last week of the Scottish Government saying that they had pulled money out of the NHS to make a better pay offer, as if the nurses themselves aren't one of the most important elements that the NHS can pay for. At the moment, we are seriously asking nurses themselves to fund the NHS that they themselves work for. How can that be justified or acceptable?

We had a promise that the bursary is forever. It's not that unequivocal promise that the bursary won't be downgraded. I am happy to receive an intervention from the Minister if she wants to give us any assurance that there won't be any change to the bursary. She chooses not to make that intervention. We'll leave it there—[Interruption.] No, I was asking that there wouldn't be any downgrading of the bursary either. We've heard that it is remaining, but I look forward to hearing those further promises, because it is so important.

I did say that retention is perhaps more challenging than recruitment, but we have to ensure that we maintain all the tools needed to bring nurses into the profession, and remember many come not straight from school, but perhaps a little later in life and having to give up another job. They need the backing of that bursary at the current level.

On the pay negotiations, Government has to come to the table, and it has to persuade us that it's left no stone unturned. They clearly haven't done that to date, and they clearly haven't done that this afternoon. It's in the Government's interests to do this. Low pay is pushing nurses out of the profession. It's pushing nurses into agency working. I'm grateful for the comments from Huw Irranca-Davies on the impact of agency working, and Carolyn Thomas too. We all want to cut that agency bill. But the pay level currently and the level of morale within the health service is pushing nurses into working agency shifts. The bill has rocketed some 41 per cent in the last year alone, to £133 million in one year. The nursing workforce is effectively being privatised under Labour's watch.

The Labour Government's amendment today takes out our demand that the Welsh Government utilises every devolved lever at its disposal to make an improved pay offer. It's not one single lever; it's all the levers brought together, bringing together all the options at the Government's disposal. I look forward to further comments from the Finance Minister on the fact that there is zero money, apparently, unallocated, and zero in reserves. Perhaps we could have an explanation of whether that really is the case. In tabling that amendment, Labour is refusing to use the levers at their disposal, even though they could. They're turning down opportunities to try to avert this strike. If the Government's amendment passes, then of course we'll support all that's left, a mere statement that nurses deserve fair remuneration. But those words are only words unless Government shows it's ready to take action. 

Fe ddywedais fod cadw staff yn fwy heriol na recriwtio o bosibl, ond mae'n rhaid inni sicrhau ein bod yn cadw'r holl arfau sydd eu hangen i ddod â nyrsys i mewn i'r proffesiwn, a chofiwch na fydd llawer ohonynt yn dod yn syth o'r ysgol, ond efallai ychydig yn hwyrach yn eu bywydau a gorfod rhoi'r gorau i swydd arall. Maent angen cefnogaeth y fwrsariaeth honno ar y lefel bresennol.

Ar y trafodaethau cyflog, mae'n rhaid i'r Llywodraeth ddod at y bwrdd, ac mae'n rhaid iddi ein perswadio ei bod wedi gwneud popeth yn ei gallu. Mae'n amlwg nad ydynt wedi gwneud hynny hyd yma, ac mae'n amlwg nad ydynt wedi gwneud hynny y prynhawn yma. Mae o fudd i'r Llywodraeth wneud hyn. Mae cyflogau isel yn gwthio nyrsys allan o'r proffesiwn. Mae'n gwthio nyrsys i weithio mewn asiantaeth. Rwy'n ddiolchgar am y sylwadau gan Huw Irranca-Davies am effaith gwaith asiantaeth, a Carolyn Thomas hefyd. Rydym i gyd eisiau torri'r bil asiantaeth. Ond mae lefel cyflogau ar hyn o bryd a lefel morâl o fewn y gwasanaeth iechyd yn gwthio nyrsys i weithio shifftiau asiantaeth. Mae'r bil wedi saethu i fyny tua 41 y cant yn ystod y flwyddyn ddiwethaf yn unig, i £133 miliwn mewn blwyddyn. Mae'r gweithlu nyrsio i bob pwrpas yn cael ei breifateiddio o dan oruchwyliaeth Llafur.

Mae gwelliant y Llywodraeth Lafur heddiw yn dileu ein galwad ar Lywodraeth Cymru i ddefnyddio pob ysgogiad datganoledig sydd ar gael iddi er mwyn gwneud cynnig cyflog gwell. Nid un ysgogiad unigol mohono; mae'n golygu dod â'r holl ysgogiadau at ei gilydd, a dod â'r holl opsiynau sydd ar gael i'r Llywodraeth at ei defnydd at ei gilydd. Edrychaf ymlaen at sylwadau pellach gan y Gweinidog Cyllid ar y ffaith nad oes unrhyw arian heb ei ddyrannu yn ôl pob tebyg, ac nad oes unrhyw arian mewn cronfeydd wrth gefn. Efallai y gallem gael esboniad a yw hynny'n wir mewn gwirionedd. Wrth gyflwyno'r gwelliant hwnnw, mae Llafur yn gwrthod defnyddio'r ysgogiadau sydd ar gael iddynt, er y gallent wneud hynny. Maent yn gwrthod cyfleoedd i geisio osgoi'r streic. Os yw gwelliant y Llywodraeth yn pasio, byddwn yn cefnogi popeth sydd ar ôl wrth gwrs, datganiad yn unig fod nyrsys yn haeddu tâl teg. Ond geiriau'n unig yw'r rheini oni bai bod y Llywodraeth yn dangos ei bod yn barod i weithredu. 

18:25

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, dwi'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio. 

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] There is objection. I will therefore defer voting until voting time. 

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Before we move on to the vote, Natasha Asghar asked me earlier to reflect on the appropriateness of the use of the term 'hysterical' in response to her by the Deputy Minister for Climate Change during questions this afternoon. There is a very, very long history of the term 'hysteria' being used by men to demean women, especially women in public life, and I apologise to Natasha Asghar for not having noticed it at the time it was said. 'Hysterical' is an inappropriate word to describe any contribution by any woman in this Chamber. It may have been naively used by the Deputy Minister at the time, but I don't expect to hear it again. 

Now, we will go on to the vote, unless I have three Members who wish for the bell to be rung. 

Cyn symud ymlaen at y bleidlais, gofynnodd Natasha Asghar i mi yn gynharach i fyfyrio ar briodoldeb defnyddio'r term 'hysterig' mewn ymateb iddi gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yn ystod cwestiynau y prynhawn yma. Mae yna hanes hir iawn gan ddynion o ddefnyddio'r term 'hysteria' i fychanu menywod, yn enwedig menywod mewn bywyd cyhoeddus, ac rwy'n ymddiheuro i Natasha Asghar am beidio â sylwi arno pan gafodd ei ddweud. Mae 'hysterig' yn air amhriodol i ddisgrifio unrhyw gyfraniad gan unrhyw fenyw yn y Siambr hon. Efallai iddo gael ei ddefnyddio'n naïf gan y Dirprwy Weinidog ar y pryd, ond nid wyf yn disgwyl ei glywed eto. 

Nawr, awn ymlaen at y bleidlais, oni bai bod gennyf dri Aelod sy'n dymuno i'r gloch gael ei chanu. 

10. Cyfnod Pleidleisio
10. Voting Time

Symudwn ni at y bleidlais gyntaf. Mae'r bleidlais gyntaf ar y cynnig i gymeradwyo cyllideb Comisiwn y Senedd ar gyfer 2023-24. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Ken Skates. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 36, neb yn ymatal, 15 yn erbyn. Ac felly mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn. 

We move to our first vote this afternoon, and the first vote is on the motion to approve the Senedd Commission budget for 2023-24. I call for a vote on the motion tabled in the name of Ken Skates. Open the vote. Close the vote. In favour 36, no abstentions, 15 against. Therefore, the motion is agreed.

Eitem 5. Cynnig i gymeradwyo Cyllideb Comisiwn y Senedd ar gyfer 2023-24: O blaid: 36, Yn erbyn: 15, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig

Item 5. Motion to approve the Senedd Commission Budget for 2023-24: For: 36, Against: 15, Abstain: 0

Motion has been agreed

Eitem 7 yw'r bleidlais nesaf, dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv) ar iechyd meddwl a gwytnwch cymunedol. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Jenny Rathbone. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 41, 10 yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei gymeradwyo.

We move now to item 7, the Member debate under Standing Order 11.21(iv) on mental health and community resilience. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Jenny Rathbone. Open the vote. Close the vote. In favour 41, 10 abstentions, none against. Therefore, the motion is agreed.

Eitem 7. Dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv) - Iechyd meddwl a gwytnwch cymunedol: O blaid: 41, Yn erbyn: 0, Ymatal: 10

Derbyniwyd y cynnig

Item 7. Member Debate under Standing Order 11.21(iv) - Mental health and community resilience: For: 41, Against: 0, Abstain: 10

Motion has been agreed

Mae'r pleidleisiau nesaf ar eitem 9, sef dadl Plaid Cymru ar dâl nyrsys. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Mae'r bleidlais yn gyfartal. O blaid 25, un yn ymatal, 25 yn erbyn. Ac fel sy'n ofynnol i mi, fe fyddaf, o dan Reolau Sefydlog, yn bwrw fy mhleidlais bwrw yn erbyn. Mi oedd canlyniad y bleidlais yna siŵr o fod yn debyg iawn i'r hyn a fyddai wedi bod os bydden ni wedi caniatáu’r Aelod i ailosod ei bleidlais. Ond fe wnawn ni adlewyrchu ar yr hyn sydd newydd ddigwydd er mwyn sicrhau ein bod ni'n rhoi canllawiau clir i Aelodau ac i'r Cadeirydd ynglŷn â beth sy'n digwydd yn yr achosion fel rŷn ni newydd brofi. 

The next votes are on item 9, the Plaid Cymru debate on nurses' pay. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. The vote is equal. In favour 25, one abstention, 25 against. And as required under Standing Orders, I will exercise my casting vote against the motion. The result of that vote would have been very similar to what it would have been if I had allowed the Member to cast his vote for a second time. But we will reflect on what has just happened in order to ensure that we provide clear guidance to Members and the Chair as to what should happen in cases such as the one we've just experienced.

18:30

Eitem 9. Dadl Plaid Cymru - Tâl nyrsys. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 25, Yn erbyn: 25, Ymatal: 1

Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).

Gwrthodwyd y cynnig

Item 9. Plaid Cymru Debate - Nurses' pay. Motion without amendment: For: 25, Against: 25, Abstain: 1

As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).

Motion has been rejected

Felly, rŷn ni'n symud ymlaen i welliant 1 nesaf, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, neb yn ymatal, 25 yn erbyn, ac felly mae'r gwelliant wedi'i gymeradwyo.

So, we now move on to a vote on amendment 1, which was tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 26, no abstentions, 25 against. And therefore, the amendment is agreed.

Eitem 9. Dadl Plaid Cymru. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 26, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0

Derbyniwyd y gwelliant

Item 9. Plaid Cymru debate. Amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 26, Against: 25, Abstain: 0

Amendment has been agreed

Gwelliant 2 fydd nesaf. Gwelliant yn enw Darren Millar yw hwn. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 51, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Ac felly, mae gwelliant 2 wedi'i dderbyn. 

Amendment 2 is next, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 51, no abstentions, none against. And therefore, amendment 2 is agreed.

Eitem 9. Dadl Plaid Cymru. Gwelliant 2, cyflwynwyd yn enw Darren Millar: O blaid: 51, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0

Derbyniwyd y gwelliant

Item 9. Plaid Cymru debate. Amendment 2, tabled in the name of Darren Millar: For: 51, Against: 0, Abstain: 0

Amendment has been agreed

Mae'r bleidlais olaf, felly, ar y cynnig wedi'i ddiwygio. 

The final vote is on the motion as amended.

Cynnig NDM8140 fel y'i diwygiwyd:

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn credu bod nyrsys Cymru yn haeddu tâl teg am eu gwaith hanfodol o ran cadw ein cymunedau'n ddiogel ac yn iach.

2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyfarfod â Choleg Nyrsio Brenhinol Cymru i drafod ei ymgyrch ar gyfer cyflog teg a staffio diogel i osgoi streicio y gaeaf hwn.  

Motion NDM8140 as amended:

To propose that the Senedd:

1. Believes that Welsh nurses deserve fair remuneration for their essential work in keeping our communities safe and healthy.

2. Calls on the Welsh Government to meet with the Royal College of Nursing Wales to discuss its campaign for fair pay and safe staffing to avoid strike action this winter.

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 51, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Ac felly, mae'r cynnig wedi'i ddiwygio wedi'i dderbyn.

Open the vote. Close the vote. In favour 52, no abstentions, none against. And therefore, the motion as amended is agreed.

Eitem 9. Dadl Plaid Cymru - Tâl Nyrsys. Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 51, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

Item 9. Plaid Cymru Debate - Nurses' pay. Motion as amended: For: 51, Against: 0, Abstain: 0

Motion as amended has been agreed

Dyna ddiwedd ar y pleidleisiau. 

That concludes voting time. 

11. Dadl Fer: Mewn undod mae nerth: Mentrau cymdeithasol a busnesau dan berchnogaeth cymunedau yng Nghymru
11. Short Debate: Together stronger: Social enterprise and community-owned businesses in Wales

Byddwn ni'n symud ymlaen i'r ddadl fer nesaf. Fe wnaf i alw ar Cefin Campbell nawr i gyflwyno'r ddadl fer mae e wedi'i osod ar y pwnc mae e wedi'i ddewis. Cefin Campbell.

We will now move on to the short debate. I call on Cefin Campbell to speak to the topic that he has chosen. Cefin Campbell.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd, a diolch am y cyfle i gyflwyno'r ddadl hon, a dwi'n ddiolchgar iawn i Carolyn Thomas, Luke Fletcher a Mabon ap Gwynfor am dderbyn y gwahoddiad i gyfrannu i'r ddadl. 

Fe wnaeth y pandemig ni yn fwy ymwybodol nag erioed o'r blaen o bwysigrwydd cymunedau cryf a gwydn. Roedd ein cymunedau ni ar flaen y gad yn yr ymateb i'r pandemig, gyda chymdogion a mudiadau cymdeithasol yn gweithio gyda'i gilydd i gefnogi'r llai ffodus a bregus yn eu cymunedau. Yn dilyn degawd o doriadau llym gan y Torïaid, maen nhw nawr yn wynebu argyfwng costau byw, ac mae dyletswydd arnon ni i gefnogi'r cymunedau hynny i ddarparu'r cymorth sydd ei angen arnyn nhw nid yn unig i oroesi, ond i ffynnu.

Wrth galon cymunedau llewyrchus mae busnesau lleol ffyniannus, tafarndai, siopau, caffis, swyddfeydd post ac yn y blaen. Yn anffodus, yn fwyfwy y dyddiau hyn, mae tudalennau papurau newydd ledled y rhanbarth dwi'n ei chynrychioli yn llawn straeon am y canolfannau cymunedol hyn—hanfodol hyn, os caf i ddweud—yn cau, a gyda hyn, daw risg wirioneddol i gynaliadwyedd ein cymunedau, ac wrth gwrs, i'r iaith Gymraeg a'n diwylliant ni.

Fodd bynnag, mae'n galonogol gweld cymunedau, yn ystod y pandemig a chyn hynny hefyd, yn dod at ei gilydd i warchod neu brynu'r asedau cymunedol pwysig hyn. O dafarn y Cwmdu yn Sir Gaerfyrddin, i Dafarn Sinc yn Sir Benfro; o'r Farmers Arms ym Mannau Brycheiniog i Dafarn y Plu yn Llanystumdwy, mae tafarndai—a llawer mwy na'r rhai dwi wedi'u henwi—sy’n eiddo i’r gymuned yn chwarae rôl fwyfwy pwysig. Yn Nhre’r-ddôl, er enghraifft, mae Cletwr yn gaffi a siop gymunedol sy’n cefnogi cynhyrchwyr lleol, yn darparu nwyddau hanfodol ac yn hwyluso amrywiaeth o weithgareddau diwylliannol Cymreig. Yn Nhrefdraeth, Sir Benfro, mae prosiect Siop Havards wrthi'n codi £450,000 i brynu yr hen siop ironmongers cyn y Nadolig. Ac os yn llwyddiannus, hon fyddai’r siop nwyddau gymunedol gyntaf ym Mhrydain gyfan, ac mae eu cynllun busnes nhw yn cynnwys rôl greiddiol i hyrwyddo a diogelu’r iaith Gymraeg.

Thank you very much, Llywydd, and thank you for the opportunity to introduce this debate, and I'm very grateful to Carolyn Thomas, Luke Fletcher and Mabon ap Gwynfor for accepting an invitation to contribute to the debate.

The pandemic made all of us more aware than ever before of the importance of strong and resilient communities. Our communities were in the vanguard of the response to the pandemic, with neighbours and social enterprises working together to support the less fortunate and most vulnerable in their local communities. Following a decade of Conservative austerity, they're now facing a cost-of-living crisis, and we have a duty to support those communities by providing the help that they need not just to survive, but to thrive.

At the heart of vibrant communities are prosperous local businesses, pubs, shops, cafes, post offices and so on. Unfortunately, and increasingly these days, local newspapers across the region that I represent are full of stories of these vital—if I may say—community centres closing, and this brings genuine risks to the sustainability of our communities, and, of course, to the Welsh language and our culture.

However, it's encouraging to see communities, during the pandemic and pre pandemic, coming together to safeguard or buy these important community assets. From the Cwmdu pub in Carmarthenshire to Tafarn Sinc in Pembrokeshire; from the Farmers Arms in the Brecon Beacons to Tafarn y Plu in Llanystumdwy, these pub—and many more than those that I've named—are owned by the communities and play an increasingly important role. In Tre’r-ddôl, for example, Cletwr is a community cafe and shop that supports local producers, provides essential goods, and facilitates a range of Welsh cultural activities. In Newport, Pembrokeshire, the Siop Havards project is raising £450,000 to buy the old ironmongers shop before Christmas. And if successful, this would be the first community goods store in the whole of the United Kingdom, and their business plan includes an integral role for the promotion and protection of the Welsh language.

18:35

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer took the Chair.

Social enterprises and community-owned businesses thus come in all shapes and sizes, and they play a vital role in community development, in social regeneration and economic transformation. They are central to the foundational economy, and keep capital—human, social and cultural, as well as economic—circulating in local communities. Crucially, they demonstrate that commercial success can and does go hand in hand with social purpose and a community ethos. 

A recent article by Grace Blakeley in the Tribune highlighted how, under the umbrella of Cwmni Bro Ffestiniog, social enterprises in Blaenau Ffestiniog provide a world-leading example of grass-roots alternatives to the model of post-industrial capitalism. Before COVID-19, 15 social enterprises in Blaenau employed almost 200 people between them. These include CellB, a cinema and arts centre, and Antur Stiniog, a mountain biking centre. As Blakeley puts it, in Blaenau Ffestiniog, and I quote,

'a critical mass of people stopped believing that it’s impossible to change the world around them. And as soon as they gave up that limiting belief, change just happened.'

Felly, mae mentrau cymdeithasol a busnesau sy'n eiddo i'r gymuned i'w gweld ym mhob lliw a llun, ac maent yn chwarae rhan hanfodol mewn datblygu cymunedol, mewn adfywio cymdeithasol a newid economaidd. Maent yn ganolog i'r economi sylfaenol, ac yn cadw cyfalaf—dynol, cymdeithasol a diwylliannol, yn ogystal ag economaidd—i gylchredeg mewn cymunedau lleol. Yn allweddol, maent yn dangos bod llwyddiant masnachol yn gallu mynd, ac yn mynd law yn llaw â theimlad o bwrpas cymdeithasol ac ethos cymunedol. 

Amlygodd erthygl ddiweddar gan Grace Blakeley yn y Tribune sut mae mentrau cymdeithasol ym Mlaenau Ffestiniog yn esiampl flaenllaw o ddewisiadau amgen llawr gwlad yn lle'r model o gyfalafiaeth ôl-ddiwydiannol. Cyn COVID-19, roedd 15 o fentrau cymdeithasol ym Mlaenau Ffestiniog yn cyflogi bron i 200 o bobl rhyngddynt. Yn eu plith mae CellB, sinema a chanolfan gelfyddydol, ac Antur Stiniog, canolfan beicio mynydd. Fel y mae Blakeley yn dweud, ym Mlaenau Ffestiniog,

'fe wnaeth màs critigol o bobl roi'r gorau i gredu ei bod hi'n amhosibl newid y byd o'u cwmpas. A chyn gynted ag y gwnaethant roi'r gorau i'r gred gyfyngol honno, fe ddigwyddodd y newid.'

Mae’r rhan fwyaf, os nad pob un, o’r busnesau cymunedol, mentrau cydweithredol a mentrau cymdeithasol hyn yn blaenoriaethu cynaliadwyedd a diogelu’r amgylchedd fel elfennau craidd o’u modelau busnes. Yn Nhyddewi, er enghraifft, Câr-y-Môr yw’r fferm gefnfor adfywiol gyntaf sy’n eiddo i’r gymuned yng Nghymru. Mae'n gymdeithas er budd cymunedol, gyda dwy nod allweddol: gwella'r amgylchedd arfordirol a chreu swyddi cynaliadwy. Ac mae'r bwyd môr y mae'n ei gynhyrchu yn gynaliadwy ac yn flasus dros ben, a dwi'n siarad o brofiad ar ôl bod yno gyda Mabon dros yr haf.

Mae Ynni Sir Gâr yn un o nifer o brojectau ynni cymunedol sy’n gweithio i leihau costau ynni, mynd i’r afael â thlodi tanwydd a chynhyrchu ynni glân, adnewyddol. Felly, mae gan fentrau cymdeithasol a chymunedol hefyd ran bwysig i'w chwarae wrth gyrraedd targedau amgylcheddol allweddol.

The majority, if not all, of the community businesses, co-operative enterprises and social enterprises prioritise sustainability and protecting the environment as core elements of their business models. In St Davids, for example, Câr-y-Môr is the first regenerative ocean farm under community ownership in Wales. It's a community benefit society that has two key objectives: improving the coastal environment and creating sustainable jobs. And the seafood that it produces is sustainable and very delicious, and I speak from experience, having been there with Mabon over the summer.

Ynni Sir Gâr is one of many community energy schemes that work to decrease energy costs, to tackle fuel poverty and to produce clean, renewable energy. So, social and community enterprises also have an important part to play in meeting key environmental targets.

The success of all these initiatives is owed to the knowledge and drive that exist within our communities. Support to incubate and nurture this needs to be long-term and structural. I would therefore call on the Welsh Government to consider this evening how it might both broaden and deepen its support for community-owned businesses, social enterprises and co-operatives.

The Welsh Government can rightly point to the support it provides to Cwmpas. But there are a number of other smaller organisations, themselves social enterprises, that also provide critical support and guidance to communities seeking to establish community-owned businesses. They undertake community share offers or manage asset transfers. This includes, for example, the Pembrokeshire-based PLANED, which delivers a wide portfolio of community support and has worked with communities to generate more than £1 million in funding to support the purchase and retention of community assets. It has done this, however, without core funding, which means precariousness for employees and a limit to the depth of the support it is able to offer. Reliance on short-term grant funding limits the capacity to plan and deliver projects over the longer term. Whether and what kinds of core funding might be available to organisations like this is therefore my first question to the Welsh Government this evening. This question is all the more important as key financial support available through European structural funding begins to wind up. 

Mae llwyddiant yr holl fentrau hyn yn deillio o'r wybodaeth a'r ysfa sy'n bodoli o fewn ein cymunedau. Mae angen i gefnogaeth ar gyfer deor a meithrin hyn fod yn hirdymor ac yn strwythurol. Felly, hoffwn alw ar Lywodraeth Cymru i ystyried heno sut y gallai ehangu a dyfnhau ei chefnogaeth i fusnesau, mentrau cymdeithasol a chwmnïau cydweithredol sy'n eiddo i'r gymuned.

Gall Llywodraeth Cymru dynnu sylw yn gwbl briodol at y cymorth y mae'n ei roi i Cwmpas. Ond ceir nifer o sefydliadau llai eraill, sydd eu hunain yn fentrau cymdeithasol, ac sydd hefyd yn darparu cefnogaeth ac arweiniad hollbwysig i gymunedau sy'n ceisio sefydlu busnesau sy'n eiddo i'r gymuned. Maent yn cynnig cyfranddaliadau cymunedol neu'n rheoli'r broses o drosglwyddo asedau. Mae hyn yn cynnwys, er enghraifft, PLANED yn sir Benfro, sy'n darparu portffolio eang o gefnogaeth gymunedol ac sydd wedi gweithio gyda chymunedau i gynhyrchu mwy nag £1 filiwn o gyllid i gefnogi prynu a chadw asedau cymunedol. Fodd bynnag, mae wedi gwneud hyn heb gyllid craidd, sy'n golygu ansicrwydd i weithwyr a chyfyngiad ar ddyfnder y gefnogaeth y gall ei chynnig.  Mae dibyniaeth ar gyllid grant tymor byr yn cyfyngu ar y gallu i gynllunio a chyflawni prosiectau dros y tymor hwy. Fy nghwestiwn cyntaf i Lywodraeth Cymru heno yw a oes cyllid craidd ar gael i sefydliadau fel hyn, ac os oes, pa fathau o arian craidd sydd ar gael. Mae'r cwestiwn hwn yn bwysicach fyth wrth i gefnogaeth ariannol allweddol sydd ar gael drwy gyllid strwythurol Ewropeaidd ddechrau dirwyn i ben. 

Fel rwyf i wedi ei amlygu, mae busnesau a mentrau cymdeithasol sy’n cael eu rhedeg gan y gymuned wedi bod ar flaen y gad o ran arloesi cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol yng Nghymru. Mae’n syndod, felly, eu bod nhw ddim wedi cael eu blaenoriaethu, o bosibl, yn y strategaeth arloesedd i Gymru gan y Llywodraeth, a byddwn i'n gofyn i’r drafft terfynol roi llawer mwy o bwyslais ar hyn.

I gloi, felly, fel mae Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai’r Senedd wedi amlygu, ar hyn o bryd, nid oes proses yng Nghymru i warantu bod asedau cymunedol yn cael eu cadw yn nwylo cymunedau, er gwaethaf hawliau cyfreithiol sy’n bodoli yn y maes hwn ar gyfer cymunedau yn yr Alban a Lloegr. Byddwn i felly yn hoffi adleisio'r galwadau cyson sydd wedi bod am ddeddfwriaeth ar gyfer hawl cymunedau i brynu asedau, er mwyn adlewyrchu'r hyn sydd yn digwydd yn yr Alban. Byddai hyn i gyd yn rhoi cymorth y mae mawr ei angen ar gymunedau wrth iddyn nhw geisio dilyn yr esiampl ysbrydoledig a ddangosir gan y mentrau cydweithredol niferus a deinamig sydd gyda ni ar draws Cymru sy’n hyrwyddo datblygiad economaidd a chynlluniau adfywio sydd wedi eu seilio ar angen lleol ac wedi eu gwreiddio yn eu cymuned. Diolch yn fawr iawn.

As I have outlined, social businesses and enterprises that are run by the community have been in the vanguard in terms of social, economic and environmental innovation in Wales. It is, therefore, surprising that they haven’t been prioritised, perhaps, in the innovation strategy for Wales put together by the Government. I would ask for the final version of the strategy to place much greater emphasis on this.

In conclusion, therefore, as the Local Government and Housing Committee at the Senedd has emphasised, at present, there is no process in Wales to guarantee that community assets remain in the hands of a community, despite the legal rights that exist in this field for communities in Scotland and England. I would, therefore, like to echo those constant calls for legislation for a community right to buy assets to reflect what happens in Scotland. All of this would provide the support that is very much needed by communities as they try to follow the inspiring example set by the numerous and dynamic co-operative enterprises that we have across Wales, which drive economic regeneration and development plans that are based on local need and are rooted in their communities. Thank you very much.

18:40

Diolch i Cefin am gyflwyno'r ddadl fer yma. Pwynt pwysig mae Cefin wedi ei wneud yn barod: mae busnesau sydd ddim yn cael eu lleoli yn y gymuned yn golygu bod y cyfoeth sydd yn cael ei greu yn gwaedu allan o'r gymuned honno. Mae adeiladu cyfoeth cymunedol yn ceisio ailstrwythuro system yr economi fel bod cyfoeth yn cael ei ddal yn y gymuned, ei rannu a'i ddemocrateiddio. Gall mentrau cymdeithasol helpu hefyd i ailstrwythuro a thrawsnewid economi Cymru yn sylweddol. Mae'r dystiolaeth yn awgrymu bod mentrau cymdeithasol yn fwy tebygol o fod yn gyflogwyr gwaith teg, a bod 76 y cant o fentrau cymdeithasol Cymru yn talu'r cyflog byw. Gall mentrau cymdeithasol fod mewn sawl ffurf, fel rydym ni wedi clywed, gan gynnwys mentrau cydweithredol, sefydliadau cydfuddiannol, cwmnïau budd cymunedol, busnesau sy'n eiddo i'r gymuned ac elusennau masnachu a mwy. Y gwahaniaeth allweddol gyda busnesau confensiynol yw'r graddau y mae'r cymhelliant elw yn dominyddu. Mae'n wir bod mentrau cymdeithasol yn anelu at wneud elw, ond maen nhw'n sefydliadau sy'n cael eu harwain gan werthoedd, sy'n golygu eu bod yn y sefyllfa orau i fynd i'r afael â'r heriau economaidd sydd yn wynebu Cymru heddiw.

Thank you to Cefin for bringing this short debate forward. Cefin has made an important point already: businesses that aren't located in our communities mean that the wealth created bleeds out of those communities. Building community wealth tries to restructure the economy so that wealth is captured within the community, is shared and democratised. Social enterprises can also help to transform and restructure the Welsh economy significantly. Evidence suggests that social enterprises are more likely to be fair employers and that 76 per cent of social enterprises in Wales pay the living wage. Social enterprises can come in many forms, as we've heard, including co-operative organisations, co-owned, community benefit companies, businesses that belong to the communities, trading charities and more. The key difference with conventional businesses is the degree to which the profit motive is dominant. It's true that social enterprises do aim to make a profit, but they are organisations that are led by values, which mean that they are best placed to tackle the economic challenges facing Wales today.

18:45

Diolch yn sydyn i Cefin am ddod â'r drafodaeth yma ger ein bron unwaith eto. Mae'n dda gweld hwn yn cael ei gyflwyno ar lawr y Senedd a chydnabyddiaeth o waith y pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai.

Roeddwn i eisiau cymryd y cyfle, os yn bosib, i dalu teyrnged i dad ysbrydol mentrau cymunedol Cymru, y diweddar Carl Clowes, a fu farw yn gynharach eleni. Carl Clowes, wrth gwrs, wnaeth sefydlu Antur Aelhaearn yn Llanaelhaearn nôl yn 1974, ac yntau wedi adnabod y gwendid cymunedol yna yn dilyn cau nifer o weithfeydd lleol a'r angen i dynnu'r gymuned ynghyd a chreu mentrau lle roedd gan y gymuned berchnogaeth, gan ddod â balchder yn ôl i'r gymuned honno. Aeth Carl ymlaen wedyn i sefydlu gymaint o bethau eraill, fel Nant Gwrtheyrn, hefyd. Felly, dwi eisiau cydnabod hynny.

Ac i orffen, mae yna fentrau cydweithredol eraill bellach ar y gweill yn Nwyfor Meirionnydd. Rwyf eisiau tynnu sylw at Fenter Gwesty'r Tŵr ym Mhwllheli sydd ar gychwyn, Menter yn Aberdyfi, ac yn olaf Menter y Glan ym Mhennal. Os oes unrhyw un eisiau prynu cyfranddaliad ym Menter y Glan, Pennal, maen nhw'n chwilio i gasglu £250,000. Maen nhw wedi cael £220,000, efo cefnogaeth pobl fel Matthew Rhys, felly dwi'n eich annog chi i fynd a chefnogi Menter y Glan ym Mhennal hefyd. Diolch.

I'd just like to quickly thank Cefin for bringing this debate forward again. It's good to hear this discussed on the floor of the Senedd and to see recognition of the work of the Local Government and Housing Committee.

I wanted to take this opportunity to pay tribute to the inspiring father of community enterprises in Wales, the late Carl Clowes, who passed away earlier this year. Carl Clowes, of course, established Antur Aelhaearn in Llanaelhaearn back in 1974, having identified that community's weakness following the closure of a number of local works and the need to bring the community together and to create initiatives where the community had ownership, and brought pride back to that community. Carl then went on to establish so many other things, such as Nant Gwrtheyrn. So, I wanted to recognise that.

To conclude, there are other community enterprises in the pipeline in Dwyfor Meirionnydd. I wanted to highlight Menter Gwesty'r Tŵr in Pwllheli, which is just beginning, Menter in Aberdyfi, and also Menter y Glan in Pennal. If anyone wants to buy a share in Menter y Glan, Pennal, they're looking to collect £250,000. They're on £220,000 already, with the support of people like Matthew Rhys, so I encourage you to support Menter y Glan in Pennal too. Thank you.

Thank you to Cefin for giving me a minute of his time. Community facilities are places of immeasurable friendship, kindness and confidence building that cannot be measured by GDP. They are community halls, pubs and playing fields. They are areas that should be protected for people and nature. Rhyl rugby club is an exemplar grass-roots facility, not only providing a place for hundreds of young people to train, but they're also fed at the same time. It's used by 26 community groups, and it employs 20 people, providing food, drink and entertainment for the wider community. Llandegla has a not-for-profit community shop, cafe and takeaway on Offa's Dyke footpath, run by volunteers for the community. Holywell Leisure Centre, including swimming baths, was under threat of closure due to UK Government austerity measures, but a group of locals got together to run it as a charity, and I hope that austerity 2.0 and rising costs will not bring it to an end. Community social enterprises are a place where wealth is shared, not stored in banks, and where happiness and well-being should be the measure of success. Diolch.

Diolch i Cefin am roi munud o'i amser i mi. Mae cyfleusterau cymunedol yn lleoedd lle ceir cyfeillgarwch, caredigrwydd a modd o adeiladu hyder na ellir ei fesur gan gynnyrch domestig gros. Neuaddau cymunedol, tafarnau a chaeau chwarae ydynt. Maent yn fannau y dylid eu gwarchod ar gyfer pobl a natur. Mae clwb rygbi'r Rhyl yn batrwm o gyfleuster o'r fath ar lawr gwlad, ac mae nid yn unig yn darparu lle i gannoedd o bobl ifanc hyfforddi, cânt eu bwydo ar yr un pryd. Caiff ei ddefnyddio gan 26 grŵp cymunedol, ac mae'n cyflogi 20 o bobl, gan ddarparu bwyd, diod ac adloniant i'r gymuned ehangach. Mae gan Landegla siop gymunedol, caffi a thecawê dielw ar lwybr troed Clawdd Offa sy'n cael ei redeg gan wirfoddolwyr ar ran y gymuned. Roedd Canolfan Hamdden Treffynnon, gan gynnwys y pwll nofio, dan fygythiad o gau oherwydd mesurau cyni Llywodraeth y DU, ond daeth grŵp o bobl leol at ei gilydd i'w rhedeg fel elusen, ac rwy'n gobeithio na fydd cyni 2.0 a chostau cynyddol yn ddiwedd ar y lle. Mae mentrau cymdeithasol cymunedol yn fan lle caiff cyfoeth ei rannu, yn hytrach na'i storio mewn banciau, a lle dylid mesur llwyddiant mewn hapusrwydd a llesiant. Diolch.

Galwaf ar Ddirprwy Weinidog y Celfyddydau a Chwaraeon i ymateb i'r ddadl—Dawn Bowden. 

I call on the Deputy Minister for Arts and Sport to reply to the debate—Dawn Bowden.

Member
Dawn Bowden 18:48:12
Deputy Minister for Arts and Sport, and Chief Whip

Diolch Dirprwy Lywydd, a diolch i Cefin Campbell am gyflwyno'r ddadl bwysig hon heddiw. Fel y byddwch yn ymwybodol, mae cefnogi busnesau cymdeithasol ar draws Cymru i ddatblygu yn un o nodau allweddol Llywodraeth Cymru.

Thank you Dirprwy Lywydd, and thank you to Cefin Campbell for introducing this important debate today. As you will be aware, supporting social enterprises across Wales to develop is one of the key aims of the Welsh Government.

Our vision is a well-being economy that drives prosperity and is environmentally sound and helps everyone to realise their potential. It's rooted in our existing economic action plan, 'Prosperity for All', with its progressive purposes of reducing inequality and spreading wealth and well-being across all of Wales.

Our economic well-being is without doubt tied to our environmental, cultural and social well-being. Social enterprises in Wales form a dynamic, diverse sector, which has demonstrated considerable growth over the last few years. There are currently 2,309 social businesses identified in Wales, who employ an estimated 59,000 people. As well as helping to achieve social and economic policy objectives, the sector is an important tool in helping the Welsh Government achieve its goals through the programme for government. It's important that we learn from the values and principles of social enterprises and co-operatives that have helped us through the pandemic to build that greener, fairer and more prosperous tomorrow. 

Social enterprises are an important part of our foundational economy. They are frequently community owned, provide local employment, and often put improving their local area at the heart of what they do. The foundational economy approach offers the chance to reverse the deterioration of employment conditions, reduce the leakage of money from communities, and address the environmental cost of extended supply chains.

There's specific attention being paid to supporting co-operatives, social enterprises, employee-owned organisations and SMEs rooted in their communities to engage in public procurement, helping sustain and create local employment opportunities, leading to healthier communities. The Welsh Government has made a commitment in our programme for government in Wales to double the number of employee-owned business by 2026. To achieve that, we are committed to providing greater support to ensure Wales-based companies remain in Welsh hands. There are currently 44 employee-owned businesses here in Wales, and this is ahead of the profiled number to reach doubling the number of employee-owned businesses to 60 within this Senedd term. On average, two to three employee buy-out deals take place here in Wales each year, but the scale of the employee-owned sector has grown in the past few years, with the potential for many more. Employee ownership delivers numerous benefits for employees and for businesses, with evidence showing that employee-owned businesses are more productive and more resilient. They're also rooted in their local areas and regions, securing good-quality jobs for the longer term within communities across Wales. 

Now, as Cefin has already acknowledged, the Welsh Government are working with Cwmpas, and we're providing funding to further promote the benefits and development of employee ownership in Wales to ensure businesses based here are aware of the opportunities and the benefits that it offers. An employee-owned business that you may be aware of, Cefin, is Tregroes Waffles. Do you know them? Tregroes Waffles, which is a small family-run bakery based in the Teifi valley in south-west Wales. It started life in 1983 when Kees Huysmans came to Wales to set up a market stall selling his version of traditional Dutch stroop. Recruiting locally, the business employs 15 people and remains strongly embedded in the community. The owner began to explore the concept of employee ownership about five years before the transition started, inspired by the John Lewis partnership model. In 2016, Kees told 10 per cent of his shares to the trust, using company profits to pay for them. As part of the agreement, the owner will sell a further 10 per cent to the trust each year, provided the company is able to pay for them. The employee-ownership model has enabled Tregroes Waffles to maintain and build upon its success in the area. The benefits of the employee-owned business are vast and include a smooth business succession, keeping the company locally rooted, workforce empowerment, buy-in and engagement and the ability to manage ongoing culture change. As a Government, we are keen to ensure that businesses consider employee ownership as an option when the time is right, and that we have the infrastructure here in Wales to support that transition.

The Development Bank of Wales manages a range of funds that are primarily focused on providing investment to micro and to medium-sized businesses across the business lifecycle. The £25 million Wales management succession fund provides ambitious managers and management teams with the funding that they need to buy established Welsh SMEs when their current owners retire or sell up. Dedicated support is also available through Social Business Wales for social enterprises who wish to start and grow and, for those businesses wanting to transition to employee ownership, we've made the commitment to provide funding of up to £1.7 million for the continuation of that service from April next year.

So, in concluding, Dirprwy Lywydd, I welcome this debate today on a subject area that we see as having a huge positive impact on the Welsh economy and in delivering on our programme for government. Diolch yn fawr.

Ein gweledigaeth yw economi lesiant sy'n gyrru ffyniant ac sy'n gadarn yn amgylcheddol ac yn helpu pawb i wireddu eu potensial. Mae wedi'i gwreiddio yn ein cynllun gweithredu economaidd presennol, 'Ffyniant i Bawb', gyda'i ddibenion blaengar i leihau anghydraddoldeb a lledaenu cyfoeth a lles ledled Cymru gyfan.

Heb os, mae ein lles economaidd ynghlwm wrth ein lles amgylcheddol, diwylliannol a chymdeithasol. Mae mentrau cymdeithasol yng Nghymru yn ffurfio sector deinamig, amrywiol, sydd wedi dangos twf sylweddol dros y blynyddoedd diwethaf. Ar hyn o bryd mae 2,309 o fusnesau cymdeithasol wedi'u nodi yng Nghymru, ac maent yn cyflogi tua 59,000 o bobl. Yn ogystal â helpu i gyflawni amcanion polisi cymdeithasol ac economaidd, mae'r sector yn arf pwysig i helpu Llywodraeth Cymru i gyflawni ei nodau drwy'r rhaglen lywodraethu. Mae'n bwysig ein bod yn dysgu o werthoedd ac egwyddorion mentrau cymdeithasol a mentrau cydweithredol sydd wedi ein helpu drwy'r pandemig i adeiladu yfory sy'n wyrddach, yn decach ac yn fwy llewyrchus.

Mae mentrau cymdeithasol yn rhan bwysig o'n heconomi sylfaenol. Maent yn aml yn eiddo i'r gymuned, yn darparu cyflogaeth leol, ac yn aml yn rhoi gwella eu hardal leol wrth galon yr hyn y maent yn ei wneud. Mae dull yr economi sylfaenol yn cynnig cyfle i wyrdroi dirywiad amodau cyflogaeth, i gyfyngu ar yr arian a gollir o gymunedau, ac i fynd i'r afael â chost amgylcheddol cadwyni cyflenwi estynedig.

Rhoddir sylw penodol i gynorthwyo mentrau cydweithredol, mentrau cymdeithasol, sefydliadau sy'n eiddo i'r gweithwyr a busnesau bach a chanolig sydd wedi'u gwreiddio yn eu cymunedau i gymryd rhan mewn caffael cyhoeddus, gan helpu i gynnal a chreu cyfleoedd cyflogaeth lleol a fydd yn arwain at gymunedau iachach. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo yn ein rhaglen lywodraethu yng Nghymru i ddyblu nifer y busnesau sy'n eiddo i'r gweithwyr erbyn 2026. Er mwyn cyflawni hynny, rydym wedi ymrwymo i ddarparu mwy o gymorth i sicrhau bod cwmnïau sydd wedi eu lleoli yng Nghymru yn aros mewn dwylo Cymreig. Ar hyn o bryd ceir 44 o fusnesau sy'n eiddo i'r gweithwyr yma yng Nghymru, ac mae hyn cyn y nifer a broffiliwyd i ddyblu nifer y busnesau sy'n eiddo i'r gweithwyr i 60 yn ystod tymor y Senedd hon. Ar gyfartaledd, dau i dri chytundeb i brynu allan gan y gweithwyr sy'n digwydd yma yng Nghymru bob blwyddyn, ond mae maint y sector sy'n eiddo i'r gweithwyr wedi tyfu yn ystod yr ychydig flynyddoedd diwethaf, gyda photensial ar gyfer llawer mwy. Mae perchnogaeth gan y gweithwyr yn sicrhau nifer o fanteision i weithwyr ac i fusnesau, gyda thystiolaeth yn dangos bod busnesau sy'n eiddo i'r gweithwyr yn fwy cynhyrchiol ac yn fwy gwydn. Maent hefyd wedi'u gwreiddio yn eu hardaloedd a'u rhanbarthau lleol, gan sicrhau swyddi o ansawdd da ar gyfer y tymor hwy mewn cymunedau ar draws Cymru. 

Nawr, fel mae Cefin eisoes wedi cydnabod, mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Cwmpas, ac rydym yn darparu cyllid er mwyn hybu manteision a datblygu perchnogaeth gan y gweithwyr yng Nghymru ymhellach er mwyn sicrhau bod busnesau sydd wedi'u lleoli yma yn ymwybodol o'r cyfleoedd a'r buddion y mae'n eu cynnig. Un busnes sy'n eiddo i'r gweithwyr y gallech fod yn ymwybodol ohono, Cefin, yw Tregroes Waffles. A ydych chi'n gyfarwydd â hwy? Popty bach teuluol wedi'i leoli yn nyffryn Teifi yn ne-orllewin Cymru yw Tregroes Waffles. Dechreuodd yn 1983 pan ddaeth Kees Huysmans i Gymru i sefydlu stondin farchnad yn gwerthu ei fersiwn o 'stroop' traddodiadol o'r Iseldiroedd. Gan recriwtio'n lleol, mae'r busnes yn cyflogi 15 o bobl ac yn parhau i fod wedi'i wreiddio'n gadarn yn y gymuned. Dechreuodd y perchennog archwilio'r cysyniad o berchnogaeth gan y gweithwyr tua phum mlynedd cyn i'r newid ddechrau, wedi'i ysbrydoli gan fodel partneriaeth John Lewis. Yn 2016, gwerthodd Kees 10 y cant o'i gyfranddaliadau i'r ymddiriedolaeth, gan ddefnyddio elw'r cwmni i dalu amdanynt. Fel rhan o'r cytundeb, bydd y perchennog yn gwerthu 10 y cant arall i'r ymddiriedolaeth bob blwyddyn, ar yr amod fod y cwmni'n gallu talu amdanynt. Mae'r model perchnogaeth gan y gweithwyr wedi galluogi Tregroes Waffles i gynnal ac adeiladu ar ei lwyddiant yn yr ardal. Mae manteision busnes sy'n eiddo i'r gweithwyr yn enfawr ac yn cynnwys olyniaeth fusnes lefn, gan gadw'r cwmni wedi'i wreiddio'n lleol, grymuso'r gweithlu, cefnogaeth ac ymgysylltiad a'r gallu i reoli newid diwylliant parhaus. Fel Llywodraeth, rydym yn awyddus i sicrhau bod busnesau'n ystyried perchnogaeth gan y gweithwyr fel opsiwn pan fydd yr amser yn iawn, a bod gennym seilwaith yma yng Nghymru i gefnogi'r newid hwnnw. 

Mae Banc Datblygu Cymru yn rheoli amryw o gronfeydd sy'n canolbwyntio'n bennaf ar ddarparu buddsoddiad i fusnesau micro ac i fusnesau canolig eu maint ar draws cylch bywyd busnes. Mae cronfa rheoli olyniaeth Cymru, sy'n werth £25 miliwn, yn darparu cyllid y mae rheolwyr a thimau rheoli uchelgeisiol eu hangen i brynu busnesau bach a chanolig Cymreig sefydledig pan fydd eu perchnogion presennol yn ymddeol neu'n gwerthu. Mae cymorth penodedig ar gael hefyd drwy Busnes Cymdeithasol Cymru ar gyfer mentrau cymdeithasol sy'n dymuno dechrau a thyfu, ac i'r busnesau sydd eisiau newid i berchnogaeth gan y gweithwyr, rydym wedi ymrwymo i ddarparu cyllid o hyd at £1.7 miliwn ar gyfer parhau'r gwasanaeth hwnnw o fis Ebrill y flwyddyn nesaf.

Felly, i gloi, Ddirprwy Lywydd, rwy'n croesawu'r ddadl hon heddiw ar bwnc y gwelwn fod iddo effaith gadarnhaol enfawr ar economi Cymru ac ar gyflawniad ein rhaglen lywodraethu. Diolch yn fawr.

18:50

Diolch, bawb. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben.

Thank you, everyone. That brings today's proceedings to a close.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:54.

The meeting ended at 18:54.