Y Cyfarfod Llawn
Plenary
08/11/2022Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso i'r Cyfarfod Llawn. Y cwestiynau i'r Prif Weinidog yw'r eitem gyntaf. Rwyf wedi cael gwybod, o dan Reol Sefydlog 12.58, y bydd y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, a'r Trefnydd yn ateb cwestiynau ar ran y Prif Weinidog y prynhawn yma. Y cwestiwn cyntaf, Hefin David.
Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. The first item this afternoon is questions to the First Minister. I've been notified, under Standing Order 12.58, that the Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd will answer on behalf of the First Minister this afternoon. The first question is from Hefin David.
1. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi datblygu tai cymdeithasol mewn ardaloedd lle mae galw mawr? OQ58682
1. How is the Welsh Government supporting the development of social housing in areas of high demand? OQ58682
Diolch. The Welsh Government supports this process through oversight of the new local housing market assessments. Local authorities must carry out such assessments, but, from April 2022, their product will be reviewed and signed off by the Welsh Government.
Diolch. Mae Llywodraeth Cymru yn cynorthwyo'r broses hon drwy oruchwylio'r asesiadau newydd o'r farchnad dai leol. Mae'n rhaid i awdurdodau lleol gynnal asesiadau o'r fath, ond, o fis Ebrill 2022 ymlaen, bydd eu cynnyrch yn cael ei adolygu a'i gymeradwyo gan Lywodraeth Cymru.
The Minister will be glad to know that Caerphilly is currently working on its local development plan, and she'll remember how that went in the past. So, I'm really pleased today to have had a meeting with the deputy leader of the council, Councillor James Pritchard, who took me through some of the plans that they're making with regard to housing. They're keen to see housing in the mid and north of the Caerphilly borough, and mid and north of my constituency too, which is really important to take the pressure of the south. One of the things he said is they are now also building in those areas council housing for the first time in a generation, which is something that I think should be praised immeasurably. He also said that, in the development of their plan, he wants to include healthcare, education and infrastructure as key components that go beyond simple housing demand in meeting housing need. Will the Minister therefore support them, using Welsh Government's resources, in that ambition?
Bydd y Gweinidog yn falch o wybod bod Caerffili yn gweithio ar ei gynllun datblygu lleol ar hyn o bryd, a bydd yn cofio sut aeth hynny yn y gorffennol. Felly, rwy'n falch iawn heddiw o fod wedi cael cyfarfod gyda dirprwy arweinydd y cyngor, y Cynghorydd James Pritchard, a aeth â fi drwy rai o'r cynlluniau y maen nhw'n eu gwneud o ran tai. Maen nhw'n awyddus i weld tai yng nghanolbarth a gogledd bwrdeistref Caerffili, a chanolbarth a gogledd fy etholaeth i hefyd, sy'n bwysig iawn i gymryd y pwysau oddi ar y de. Un o'r pethau a ddywedodd yw eu bod nhw hefyd yn adeiladu nawr yn yr ardaloedd hynny o dai cyngor am y tro cyntaf mewn cenhedlaeth, sy'n rhywbeth yr wyf i'n credu y dylid ei ganmol yn enfawr. Dywedodd hefyd, wrth ddatblygu eu cynllun, ei fod eisiau cynnwys gofal iechyd, addysg a seilwaith fel elfennau allweddol sy'n mynd y tu hwnt i alw am dai yn unig i ddiwallu'r angen am dai. A wnaiff y Gweinidog eu cefnogi nhw, felly, gan ddefnyddio adnoddau Llywodraeth Cymru, yn yr uchelgais honno?
Thank you. Well, it's certainly very good to hear that Caerphilly County Borough Council is once again building council houses. I think there's a lot of expertise that we've lost over the past 30 years in relation to building council houses, and it's been good to see our partners come together right across the country in relation to that. So, I am sure it is something that Welsh Government will be very happy to support, and, obviously, the Minister for Climate Change, who has responsibility for housing, will be very pleased to hear about that too. I think the point you make around infrastructure and public services is really important when local authorities are planning housing developments.
Diolch. Wel, mae'n sicr yn dda iawn clywed bod Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili unwaith eto yn adeiladu tai cyngor. Rwy'n meddwl bod llawer o arbenigedd yr ydym ni wedi ei golli dros y 30 mlynedd diwethaf o ran adeiladu tai cyngor, ac mae wedi bod yn dda gweld ein partneriaid yn dod at ei gilydd ar draws y wlad i gyd yn hynny o beth. Felly, rwy'n siŵr ei fod yn rhywbeth y bydd Llywodraeth Cymru yn hapus iawn i'w gefnogi, ac, yn amlwg, bydd y Gweinidog Newid Hinsawdd, sy'n gyfrifol am dai, yn falch iawn o glywed am hynny hefyd. Rwy'n credu bod y pwynt rydych chi'n ei wneud ynghylch seilwaith a gwasanaethau cyhoeddus yn bwysig iawn pan fo awdurdodau lleol yn cynllunio datblygiadau tai.
I'd like to thank my colleague, Hefin David, for raising this question. Minister, shop-level vacancies in Wales remain amongst the highest in Wales. According to the Welsh Retail Consortium, in the second quarter of this year, the vacancy rate was 16.7 per cent. In England, a package of measures has been introduced to regenerate high streets and shopping areas by introducing a new permitted development right, allowing empty shops and other commercial premises to be converted to residential use without having to go through the full planning process. In July, it was reported that Welsh Government Ministers would actively consider converting offices into accommodation if high-quality plans for doing so were actually put forward. So, Minister, could you update the Senedd on this issue and advise if it is the intention of your Government to introduce measures to speed up conversions of commercial premises to residential use, to provide more social housing, regenerate our high streets and remove the blight of empty buildings from the environment? Thank you.
Hoffwn ddiolch i fy nghyd-Aelod, Hefin David, am godi'r cwestiwn hwn. Gweinidog, mae siopau gwag yng Nghymru yn parhau i fod ymhlith yr uchaf yng Nghymru. Yn ôl Consortiwm Manwerthu Cymru, yn ail chwarter eleni, 16.7 y cant oedd cyfradd y siopau gwag. Yn Lloegr, cyflwynwyd pecyn o fesurau i adfywio strydoedd mawr ac ardaloedd siopa drwy gyflwyno hawl datblygiad a ganiateir newydd, gan ganiatáu i siopau gwag ac adeiladau masnachol eraill gael eu trosi i ddefnydd preswyl heb orfod mynd trwy'r broses gynllunio lawn. Ym mis Gorffennaf, adroddwyd y byddai Gweinidogion Llywodraeth Cymru yn rhoi ystyriaeth weithredol i droi swyddfeydd yn llety pe bai cynlluniau o ansawdd uchel ar gyfer gwneud hynny yn cael eu cyflwyno. Felly, Gweinidog, a allech chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am y mater hwn a'n hysbysu ai bwriad eich Llywodraeth yw cyflwyno mesurau i gyflymu'r broses o drosi adeiladau masnachol i ddefnydd preswyl, i ddarparu mwy o dai cymdeithasol, adfywio ein strydoedd mawr a chael gwared ar falltod adeiladau gwag o'r amgylchedd? Diolch.
Well, certainly, Welsh Government support change of use, if you like, in our town centres. I think we all recognise that shopping habits have changed probably for ever, and we certainly need to do something around many empty premises in our town centres. Obviously, we've got the Transforming Towns fund, which I think has been well used by the Government, and it's certainly something we will continue to support.
Wel, yn sicr, mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi newid defnydd, os hoffech chi, yng nghanol ein trefi. Rwy'n credu ein bod ni i gyd yn cydnabod bod arferion siopa wedi newid am byth mae'n debyg, ac yn sicr mae angen i ni wneud rhywbeth ynghylch llawer o adeiladau gwag yng nghanol ein trefi. Yn amlwg, mae gennym ni'r gronfa Trawsnewid Trefi, sydd, yn fy marn i, wedi cael ei defnyddio'n dda gan y Llywodraeth, ac mae'n sicr yn rhywbeth y byddwn ni'n parhau i'w gefnogi.
Good afternoon, Minister, hope you're well. I just wanted to raise the issue of affordable housing within rural areas. We've heard from Caerphilly, we've heard about the issues around shop frontage as well. The region I represent, in mid and west Wales, as many of us do here, is particularly affected by the lack of affordable properties, and, as you'll know, a further challenge is that local authorities have not been able to build because of the phosphate issue. There clearly has to be that onus on local authorities to build more social housing, but I just wonder also if we could look at the issue around private sector leasing schemes, and what work can be done to support councils to increase the number of properties being made available through the private sector leasing scheme. Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Gweinidog, gobeithio eich bod chi'n iawn. Hoffwn i godi'r mater o dai fforddiadwy mewn ardaloedd gwledig. Rydym ni wedi clywed gan Gaerffili, rydym ni wedi clywed am y problemau yn ymwneud â siopau hefyd. Mae'r rhanbarth yr wyf i'n ei gynrychioli, yng nghanolbarth a gorllewin Cymru, fel y mae llawer ohonom ni yma, yn cael ei effeithio'n arbennig gan y diffyg eiddo fforddiadwy, ac, fel y gwyddoch chi, her arall yw nad yw awdurdodau lleol wedi gallu adeiladu oherwydd y broblem ffosffad. Yn amlwg mae'n rhaid bod y cyfrifoldeb hwnnw ar awdurdodau lleol i adeiladu mwy o dai cymdeithasol, ond tybed hefyd a allem ni edrych ar y mater o gynlluniau prydlesu sector preifat, a pha waith y gellir ei wneud i gynorthwyo cynghorau i gynyddu nifer yr eiddo sy'n cael eu gwneud ar gael drwy'r cynllun prydlesu sector preifat. Diolch. Diolch yn fawr iawn.
Thank you. Well, certainly, rural areas do have their very own unique challenges, and also opportunities, and I think the rural housing enablers have certainly played an important role. I know the Minister for Climate Change is looking at pilot schemes in these areas as well. And in relation to the PRS leasing scheme, that seeks to bring existing and empty properties owned by landlords onto the scheme, and, obviously, the current approach for that scheme will continue.
Diolch. Wel, yn sicr, mae gan ardaloedd gwledig eu heriau unigryw eu hunain, a chyfleoedd hefyd, ac rwy'n credu bod y galluogwyr tai gwledig yn sicr wedi chwarae rhan bwysig. Gwn fod y Gweinidog Newid Hinsawdd yn edrych ar gynlluniau treialu yn yr ardaloedd hyn hefyd. Ac o ran cynllun prydlesu PRS, nod hwnnw yw dod ag eiddo presennol a gwag sy'n eiddo i landlordiaid i'r cynllun, ac, yn amlwg, bydd y dull presennol ar gyfer y cynllun hwnnw yn parhau.
2. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i gynnwys pobl ifanc mewn penderfyniadau sy'n ymwneud â mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd? OQ58684
2. How is the Welsh Government working to engage young people in decisions relating to tackling the climate emergency? OQ58684
Thank you. Wales youth COP is being held this week, when the Welsh Government will sponsor events in which young people in Wales can discuss the climate emergency directly with Ministers and Senedd Members. These meetings take place in the context of this year’s COP27 summit, where decisions will be taken that will shape the lives of young people in Wales today.
Diolch. Mae COP ieuenctid Cymru yn cael ei gynnal yr wythnos hon, pan fydd Llywodraeth Cymru yn noddi digwyddiadau lle gall pobl ifanc yng Nghymru drafod yr argyfwng hinsawdd yn uniongyrchol gyda Gweinidogion ac Aelodau o'r Senedd. Mae'r cyfarfodydd hyn yn cael eu cynnal yng nghyd-destun uwch-gynhadledd COP27 eleni, lle bydd penderfyniadau'n cael eu gwneud a fydd yn llywio bywydau pobl ifanc yng Nghymru heddiw.
Thank you, Trefnydd. This week, as you've alluded to, world leaders are in Egypt for COP27, to discuss how the world can avoid disaster. They do so against the backdrop of warnings from the UN that the planet is on track towards being an unlivable world, and still those leaders fail to do what's necessary to save our future. That future is the inheritance that we will give to young people, yet their voices are stubbornly absent from so much decision making on this issue that will determine the rest of their lives. And those young people really want their voices to be heard. This morning, as again you've alluded to, I hosted a youth COP meeting here in Cardiff, alongside the Deputy Minister for Climate Change and Size of Wales. And, this Thursday, events will continue, and schools across Wales will gather in the Temple of Peace to share ideas about how this world can be saved. Can you give a message, please, on behalf of your Government, to the young people of Wales about how you will involve them in Welsh decisions that will affect our collective future?
Diolch, Trefnydd. Yr wythnos hon, fel rydych chi wedi sôn, mae arweinwyr y byd yn yr Aifft ar gyfer COP27, i drafod sut y gall y byd osgoi trychineb. Maen nhw'n gwneud hynny yn erbyn cefndir rhybuddion gan y Cenhedloedd Unedig bod y blaned ar y trywydd i fod yn fyd na ellir byw ynddo, ac eto mae'r arweinwyr hynny'n dal i fethu â gwneud yr hyn sy'n angenrheidiol i achub ein dyfodol. Y dyfodol hwnnw yw'r etifeddiaeth y byddwn ni'n ei rhoi i bobl ifanc, ond eto mae eu lleisiau'n ystyfnig o absennol o gymaint o benderfyniadau ar y mater hwn a fydd yn llywio gweddill eu bywydau. Ac mae'r bobl ifanc hynny wir eisiau i'w lleisiau gael eu clywed. Y bore yma, fel rydych chi wedi sôn eto, cynhaliais gyfarfod COP ieuenctid yma yng Nghaerdydd, ochr yn ochr â'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd a Maint Cymru. A'r dydd Iau yma bydd digwyddiadau'n parhau, a bydd ysgolion ledled Cymru yn ymgynnull yn y Deml Heddwch i rannu syniadau am sut gellir achub y byd hwn. A allwch chi roi neges, os gwelwch yn dda, ar ran eich Llywodraeth, i bobl ifanc Cymru am sut byddwch chi'n eu cynnwys ym mhenderfyniadau Cymru a fydd yn effeithio ar ein dyfodol cyfunol?
Thank you very much. I'm very pleased you were able to participate this morning in the Wales youth COP event. It is really important that our young people have their voices heard. And I think the Welsh Government has really been at the fore of bringing young people forward in relation to this. You mentioned Size of Wales, and I think that's one of our most wonderful policies. And I know, in the gallery today, there are three people who work on the Mbale tree-growing project in Uganda—Mary, George and Michael—and I'm sure, Llywydd, we would all very much like to welcome them here today.
You do raise a very important point. Two years ago, when I was at the COP—that would have been COP25—everyone was talking about a decade of action, and really requiring this was the sort of point that would take us over the edge. We're two years into that decade now, and it is not something that's coming down the track; it's something that we're all living with, the climate change issues and climate emergency, and we can see it, can't we, just by the weather events that we've had not just in this country, but right around the world. But, as you say, this is our young people's future, and it's really important that their ideas and their views are heard. And I think the events that Welsh Government have supported really enable young people to engage in a way that they perhaps haven't been able to before, and also to become more informed. I remember when my own children were young, and recycling was just starting up, it was them coming home and talking to me about it, and we know that young people will go home and talk to their families and parents about it as well. But I would like to make the point that it's not just about this week; it's about what we do in the short, medium and longer terms as well.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n falch iawn eich bod chi wedi gallu cymryd rhan y bore yma yn nigwyddiad COP ieuenctid Cymru. Mae'n bwysig iawn bod lleisiau ein pobl ifanc yn cael eu clywed. Ac rwy'n credu bod Llywodraeth Cymru wir wedi bod yn flaenllaw o ran dod â phobl ifanc ymlaen yn hyn o beth. Fe wnaethoch chi sôn am Maint Cymru, ac rwy'n meddwl mai dyna un o'n polisïau mwyaf ardderchog. A gwn, yn yr oriel heddiw, fod tri o bobl sy'n gweithio ar brosiect tyfu coed Mbale yn Uganda—Mary, George a Michael—ac rwy'n siŵr, Llywydd, yr hoffem ni i gyd roi croeso mawr iddyn nhw yma heddiw.
Rydych chi'n codi pwynt pwysig iawn. Ddwy flynedd yn ôl, pan oeddwn i yn y COP—COP25 fyddai hwnnw wedi bod—roedd pawb yn siarad am ddegawd o weithredu, ac gwneud hyn yn ofynnol mewn gwirionedd oedd y math o bwynt a fyddai'n mynd â ni dros yr ymyl. Rydym ni ddwy flynedd i mewn i'r degawd hwnnw bellach, ac nid yw'n rhywbeth sydd ar ei ffordd; mae'n rhywbeth rydym ni i gyd yn byw ag ef, y problemau newid hinsawdd a'r argyfwng hinsawdd, ac rydym ni'n gallu ei weld, oni allwn, dim ond o'r digwyddiadau tywydd rydym ni wedi eu cael nid yn unig yn y wlad hon, ond ar draws y byd i gyd. Ond, fel rydych chi'n dweud, dyfodol ein pobl ifanc yw hwn, ac mae'n hynod bwysig bod eu syniadau a'u safbwyntiau yn cael eu clywed. Ac rwy'n credu bod y digwyddiadau y mae Llywodraeth Cymru wedi eu cefnogi wir yn galluogi pobl ifanc i gymryd rhan mewn ffordd efallai nad ydyn nhw wedi gallu ei wneud o'r blaen, a hefyd i ddod yn fwy gwybodus. Rwy'n cofio pan oedd fy mhlant fy hun yn ifanc, ac roedd ailgylchu newydd ddechrau, nhw oedd yn dod adref ac yn siarad â mi am y peth, ac rydym ni'n gwybod y bydd pobl ifanc yn mynd adref ac yn siarad â'u teuluoedd a'u rhieni amdano hefyd. Ond hoffwn wneud y pwynt nad yw'n ymwneud â'r wythnos hon yn unig; mae'n ymwneud â'r hyn rydym ni'n ei wneud yn y byrdymor, y tymor canolig a'r tymor hwy hefyd.
On that, Minister, carrying on from what you just said, how is this Government working to ensure that we utilise the new curriculum in the right way, to ensure that we create that awareness that you just outlined, with some everyday real examples, like food miles, for example, and how we teach our learners to reduce those food miles and be taught about the difference between buying food from afar and food using local produce? As well as the enormous benefits that we can all think of, in terms of quality, et cetera, and utilising and helping the local economy, they can also contribute to climate issues. So, on those everyday little things that we can do, how is this Government looking to promote that and work with young people in that way?
O ran hynny, Gweinidog, yn parhau o'r hyn rydych chi newydd ei ddweud, sut mae'r Llywodraeth hon yn gweithio i sicrhau ein bod ni'n defnyddio'r cwricwlwm newydd yn y ffordd iawn, i sicrhau ein bod ni'n creu'r ymwybyddiaeth honno rydych chi newydd ei amlinellu, gyda rhai enghreifftiau go iawn bob dydd, fel milltiroedd bwyd, er enghraifft, a sut rydym ni'n addysgu ein dysgwyr i leihau'r milltiroedd bwyd hynny a chael eich haddysgu am y gwahaniaeth rhwng prynu bwyd o bell a bwyd yn defnyddio cynnyrch lleol? Yn ogystal â'r manteision enfawr y gallwn ni i gyd feddwl amdanyn nhw, o ran ansawdd, ac ati, a defnyddio a helpu'r economi leol, gallan nhw hefyd gyfrannu at faterion yn ymwneud â'r hinsawdd. Felly, ar y pethau bach bob dydd hynny y gallwn ni eu gwneud, sut mae'r Llywodraeth hon yn ceisio hyrwyddo hynny a gweithio gyda phobl ifanc yn y ffordd honno?
It is really important that we continue to work with young people and our schools in relation to this. As I said to Delyth Jewell, it's not just about this week; it's about every week, isn't it, and addressing the climate emergency in that way. Obviously, the curriculum does allow that. The Welsh Government supports eco-councils and our school councils, where these issues are discussed. And I know that looking at how we procure our food in our schools, to reduce the food miles, is something that the Minister for Climate Change and the Minister for Finance and Local Government are currently looking at.
Mae'n bwysig iawn ein bod ni'n parhau i weithio gyda phobl ifanc a'n hysgolion yn hyn o beth. Fel y dywedais i wrth Delyth Jewell, nid yw'n ymwneud â'r wythnos hon yn unig; mae'n ymwneud â phob wythnos, on'd ydy, a mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd yn y ffordd honno. Yn amlwg, mae'r cwricwlwm yn caniatáu hynny. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi eco-gynghorau a'n cynghorau ysgol, lle trafodir y materion hyn. Ac rwy'n gwybod bod edrych ar sut rydym ni'n caffael ein bwyd yn ein hysgolion, i leihau'r milltiroedd bwyd, yn rhywbeth y mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd a'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol yn ei ystyried ar hyn o bryd.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. Could I begin by wishing the First Minister well in his convalescence over COVID? Hopefully, he'll be back with us as soon as possible.
Leader of the house, Keir Starmer is on record as saying he will not go the world cup in Qatar, and nor will members of his party go to the world cup. I think that's the quote that he's put on the record. You are the only Labour Government in any part of the United Kingdom, and rightly, going to celebrate Wales's success in being on that international stage. Why are you right and he's wrong?
Diolch, Llywydd. A gaf i ddechrau drwy ddymuno'n dda i'r Prif Weinidog yn ei wellhad o COVID? Gobeithio y bydd yn ôl gyda ni cyn gynted â phosib.
Arweinydd y tŷ, mae Keir Starmer wedi dweud ar y cofnod na fydd yn mynd i gwpan y byd yn Qatar, ac na fydd aelodau o'i blaid yn mynd i gwpan y byd chwaith. Rwy'n credu mai dyna'r dyfyniad y mae wedi ei roi ar y cofnod. Chi yw'r unig Lywodraeth Lafur yn unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig, ac yn briodol, yn mynd i ddathlu llwyddiant Cymru o fod ar y llwyfan rhyngwladol hwnnw. Pam ydych chi'n iawn ac mae e'n anghywir?
Well, I don't think it's a matter of right and wrong. We are in government, as you point out, and I think it is different from a government politician's point of view than it is for somebody in opposition. The UK Labour Party has not called for formal government boycotts, for instance, and, I think, he and we recognise the very different positions of politicians, as I've just explained. I think UK Labour—and I don't know if the leader of the opposition has picked this up—have made it very clear that they absolutely believe it is right and proper that the Welsh Government do promote Wales on a global stage. It's the first time Wales's men's team has been at a world cup final for 64 years, and they certainly believe that they should attend as official representatives.
Wel, nid wyf i'n credu ei fod yn fater o gywir ac anghywir. Rydym ni mewn llywodraeth, fel rydych chi'n nodi, ac rwy'n credu ei fod yn wahanol o safbwynt gwleidydd llywodraeth nag ydyw i rywun sydd yn yr wrthblaid. Nid yw Plaid Lafur y DU wedi galw am foicotiau llywodraeth ffurfiol, er enghraifft, ac, rwy'n credu, ei fod ef a ninnau'n cydnabod safbwyntiau gwahanol iawn gwleidyddion, fel yr wyf i newydd ei egluro. Rwy'n credu bod Plaid Lafur y DU—ac nid wyf i'n gwybod a yw arweinydd yr wrthblaid wedi clywed hyn—wedi ei gwneud yn eglur iawn eu bod nhw'n credu'n llwyr ei bod hi'n iawn ac yn briodol bod Llywodraeth Cymru yn hyrwyddo Cymru ar lwyfan byd-eang. Dyma'r tro cyntaf y mae tîm dynion Cymru wedi bod yn rownd derfynol cwpan y byd am 64 o flynyddoedd, ac maen nhw'n sicr yn credu y dylen nhw fod yn bresennol fel cynrychiolwyr swyddogol.
I agree with you that the Welsh Government should be there. I agree that Ministers should be there. But it is a fact that the leader of Welsh Labour, in opposition, is playing to the gallery, in your words, because you've highlighted how he is in opposition and you are in government. One thing that I disagree with the Welsh Government on is—[Interruption.] Well, they're rumbling on the backbenches, but it is a fact—
Rwy'n cytuno â chi y dylai Llywodraeth Cymru fod yno. Rwy'n cytuno y dylai Gweinidogion fod yno. Ond mae'n ffaith bod arweinydd Llafur Cymru, yn yr wrthblaid, yn chwarae i'r galeri, yn eich geiriau chi, gan eich bod chi newydd dynnu sylw at y ffaith ei fod ef yn yr wrthblaid a'ch bod chi mewn llywodraeth. Un peth yr wyf i'n anghytuno â Llywodraeth Cymru yn ei gylch yw—[Torri ar draws.] Wel, maen nhw'n grwgnach ar y meinciau cefn, ond mae'n ffaith—
I think you got it the wrong way round. You got it the wrong way round.
Rwy'n credu eich bod wedi cael pethau yn y drefn anghywir. Fe wnaethoch chi gael pethau yn y drefn anghywir.
—but it is a fact. It is a fact, it is a fact, it is a fact. But one thing I disagree with is the withdrawal of the Deputy Minister, not going to the Iran v Wales world cup. I think that would be a positive sign—sending a woman to play against a country that ultimately is oppressing women's rights—and what we should be doing is having a Deputy Minister representing the Welsh Government at that match. Can we see if that decision can be rescinded, and ultimately send a positive message that here in Wales women and men are equal and rights are respected, and that should be the world over?
—ond mae'n ffaith. Mae'n ffaith, mae'n ffaith, mae'n ffaith. Ond un peth rwy'n anghytuno ag ef yw tynnu'r Dirprwy Weinidog yn ôl, ddim yn mynd i Iran yn erbyn Cymru yng nghwpan y byd. Rwy'n credu y byddai hynny wedi bod yn arwydd cadarnhaol—anfon menyw i chwarae yn erbyn gwlad sydd yn y pen draw yn gormesu hawliau menywod—a'r hyn y dylem ni fod yn ei wneud yw bod â Dirprwy Weinidog yn cynrychioli Llywodraeth Cymru yn y gêm honno. A allwn ni weld a oes modd newid y penderfyniad hwnnw, ac yn y pen draw anfon neges gadarnhaol bod menywod a dynion yn gyfartal yma yng Nghymru a bod hawliau'n cael eu parchu, ac y dylai hynny fod yn wir ym mhedwar ban byd?
So, as a Government, we regularly review how best we can promote Wales on the global stage, and our decision is that it is proportionate for the First Minister and another Minister to attend two of the group games. If we progress, and we certainly all hope that Wales does progress through the group games and on to the next stage, we'll consider appropriate ministerial attendance at those games.
Felly, fel Llywodraeth, rydym ni'n adolygu'n rheolaidd y ffordd orau y gallwn ni hyrwyddo Cymru ar y llwyfan byd-eang, a'n penderfyniad yw ei bod hi'n gymesur i'r Prif Weinidog a Gweinidog arall fod yn bresennol yn nwy o'r gemau grŵp. Os byddwn yn symud ymlaen, ac yn sicr rydym ni i gyd yn gobeithio y bydd Cymru symud ymlaen drwy'r gemau grŵp ac ymlaen i'r cam nesaf, byddwn yn ystyried presenoldeb gweinidogol priodol yn y gemau hynny.
But it is a fact that you have withdrawn the Deputy Minister, who was down to go to that match. As I say, I regret that decision, because I think it would have sent a positive signal about the rights here in Wales and what we want to see replicated around the rest of the globe. We support Welsh Government's participation in promoting Wales on the world cup stage. One thing we do want to understand, though, is how the Welsh Government will highlight our objection to some of the poor practices in employment rights in Qatar, and, in particular, those of the LGBTQ+ community who are oppressed in Qatar. How will the Welsh Government be promoting the rights of people and making sure that those objections are heard loud and clear in the decision makers' corridors of power in Qatar?
Ond mae'n ffaith eich bod wedi tynnu'r Dirprwy Weinidog yn ôl, y trefnwyd iddi fynd i'r gêm honno. Fel y dywedais i, rwy'n gresynu'r penderfyniad hwnnw, oherwydd rwy'n credu y byddai wedi anfon neges gadarnhaol am yr hawliau yma yng Nghymru a'r hyn yr ydym ni eisiau ei weld yn cael ei efelychu yng ngweddill y byd. Rydym ni'n cefnogi cyfranogiad Llywodraeth Cymru i hyrwyddo Cymru ar lwyfan cwpan y byd. Ond un peth rydym ni eisiau ei ddeall yw sut y bydd Llywodraeth Cymru yn amlygu ein gwrthwynebiad i rai o'r arferion gwael o ran hawliau cyflogaeth yn Qatar, ac, yn arbennig, rhai'r gymuned LHDTC+ sy'n cael ei gormesu yn Qatar. Sut bydd Llywodraeth Cymru yn hyrwyddo hawliau pobl ac yn gwneud yn siŵr bod y gwrthwynebiadau hynny'n cael eu clywed yn groch ac yn eglur yng nghoridorau grym y rhai sy'n gwneud penderfyniadau yn Qatar?
The leader of the opposition will be aware that the Football Association of Wales—and that's the entirety, the players and the management—have already committed to the One Love armband campaign, for instance, to express solidarity with LGBTQ+ communities across the globe, and we've made it very clear that we support that position. I was very heartened to hear a member of the FAW on the news, last week, being very forceful that the captain would be wearing such an armband, and when asked, if FIFA told them they couldn't, what would they do, he said, 'We will wear it'. And I think we would absolutely continue to support that. I know the First Minister will be meeting with the Rainbow Wall fans group ahead of the tournament. He's also met already with the International Trade Union Confederation, together with the FAW. I haven't seen the programmes of either the First Minister or the Minister for Economy when they are out in Qatar, but I know that they will be taking every opportunity to ensure that our values are absolutely front and centre, and that they will certainly have those discussions when they're there.
Bydd arweinydd yr wrthblaid yn ymwybodol bod Cymdeithas Bêl-droed Cymru—yn ei chyfanrwydd, y chwaraewyr a'r rheolwyr—eisoes wedi ymrwymo i ymgyrch rhwymyn braich 'One Love', er enghraifft, i fynegi undod â chymunedau LHDTC+ ar draws y byd, ac rydym ni wedi ei gwneud hi'n eglur iawn ein bod ni'n cefnogi'r safbwynt hwnnw. Cefais fy nghalonogi'n fawr o glywed aelod o Gymdeithas Bêl-droed Cymru ar y newyddion, yr wythnos diwethaf, yn dweud yn rymus iawn y byddai'r capten yn gwisgo rhwymyn braich o'r fath, a phan ofynnwyd iddo, pe bai FIFA yn dweud wrthyn nhw na fydden nhw'n cael gwneud hynny, beth fydden nhw'n ei wneud, dywedodd, 'Byddwn ni'n ei wisgo'. Ac rwy'n credu y byddem ni'n sicr yn parhau i gefnogi hynny. Gwn y bydd y Prif Weinidog yn cyfarfod gyda grŵp cefnogwyr y Wal Enfys cyn y twrnamaint. Hefyd, mae wedi cyfarfod eisoes gyda'r Conffederasiwn Undebau Llafur Rhyngwladol, ynghyd â Chymdeithas Bêl-droed Cymru. Nid wyf i wedi gweld amserlenni'r Prif Weinidog na Gweinidog yr Economi pan fyddan nhw allan yn Qatar, ond gwn y byddan nhw'n manteisio ar bob cyfle i sicrhau bod ein gwerthoedd yn gwbl flaenllaw, ac y byddan nhw'n sicr yn cael y trafodaethau hynny pan fyddan nhw yno.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
The Plaid Cymru leader, Adam Price.
Diolch, Llywydd. Last month, the United Nations Environment Programme published its emissions gap report for 2022. It contained a stark message for humanity, as we've already heard, with the international community falling far short of the decarbonisation objectives outlined in the Paris agreement. There is currently no credible pathway to reducing global heating below 1.5 degrees.
The current UK Government cannot be trusted to show any credible leadership in the fight against climate change. It's vital, therefore, that Wales demonstrates robust and decisive leadership on this matter. On this basis, could the Minister please explain why, as recently reported by the Climate Change, Environment, and Infrastructure Committee, there has been a slow-down in renewable energy development in Wales since 2015? And when is the Government going to bring forward its proposed new renewable energy targets, as it has promised to do this year?
Diolch, Llywydd. Fis diwethaf, cyhoeddodd Rhaglen Amgylchedd y Cenhedloedd Unedig ei hadroddiad bwlch allyriadau ar gyfer 2022. Roedd yn cynnwys neges glir i'r ddynoliaeth, fel rydym ni eisoes wedi clywed, gyda'r gymuned ryngwladol ymhell iawn o fodloni'r amcanion datgarboneiddio a amlinellir yng nghytundeb Paris. Ar hyn o bryd, nid oes unrhyw lwybr credadwy i leihau gwresogi byd-eang o dan 1.5 gradd.
Ni ellir ymddiried yn Llywodraeth bresennol y DU i ddangos unrhyw arweinyddiaeth gredadwy yn y frwydr yn erbyn newid hinsawdd. Mae'n hanfodol, felly, bod Cymru'n dangos arweinyddiaeth gadarn a phendant ar y mater hwn. Ar y sail hon, a allai'r Gweinidog esbonio pam, os gwelwch yn dda, fel yr adroddwyd yn ddiweddar gan y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd, a Seilwaith, y bu arafu i ddatblygiad ynni adnewyddadwy yng Nghymru ers 2015? A phryd mae'r Llywodraeth yn mynd i gyflwyno ei thargedau ynni adnewyddadwy newydd arfaethedig, fel y mae wedi addo ei wneud eleni?
Thank you. I think that you are right; it is really important that every country shows leadership, and I certainly think the UK leadership, being the member state, should do so. I'm very pleased that the Prime Minister changed his mind and is attending COP27, because I certainly think the UK Government do need to step up to the plate. As a country, here in Wales, we absolutely show leadership. I've attended COPs myself, when I was the Minister with responsibility for the environment. Certainly other states and regions looked to us to see what we had done in our fight against the climate emergency.
You mentioned renewable energy, and we have certainly increased significantly the amount of renewable energy that we produce here in Wales. I don't have the figure to hand, but certainly we had seen an increase, I thought, year on year, over the past few years. Obviously, the Minister for Climate Change recently announced the renewable energy development and she will be bringing forward the strategy as soon as possible, and is making a statement this afternoon.
Diolch. Rwy'n credu eich bod chi'n iawn; mae'n bwysig iawn bod pob gwlad yn dangos arweinyddiaeth, ac rwy'n sicr yn credu y dylai arweinyddiaeth y DU, sef yr aelod-wladwriaeth, wneud hynny. Rwy'n falch iawn bod Prif Weinidog y DU wedi newid ei feddwl ac yn mynd i COP27, oherwydd rwy'n sicr yn meddwl bod angen i Lywodraeth y DU gamu i'r adwy. Fel gwlad, yma yng Nghymru, rydym ni'n sicr yn dangos arweinyddiaeth. Rwyf i wedi bod mewn cynadleddau COP fy hun, pan oeddwn i'n Weinidog â chyfrifoldeb am yr amgylchedd. Yn sicr roedd gwladwriaethau a rhanbarthau eraill yn edrych atom ni i weld beth oeddem ni wedi ei wneud yn ein brwydr yn erbyn yr argyfwng hinsawdd.
Fe wnaethoch chi sôn am ynni adnewyddadwy, ac rydym ni'n sicr wedi cynyddu'n sylweddol faint o ynni adnewyddadwy rydym ni'n ei gynhyrchu yma yng Nghymru. Nid oes gen i ffigur wrth law, ond yn sicr roeddem ni wedi gweld cynnydd, roeddwn i'n meddwl, o un flwyddyn i'r llall, dros y blynyddoedd diwethaf. Yn amlwg, cyhoeddodd y Gweinidog Newid Hinsawdd y datblygiad ynni adnewyddadwy yn ddiweddar a bydd yn cyflwyno'r strategaeth cyn gynted â phosib, ac mae'n gwneud datganiad y prynhawn yma.
We look forward to that statement. One of the key questions is how we can emulate the success that we've seen in Scotland. We have the potential there, but we have not, to date at least, been able to realise it.
One of the key themes emerging from COP27 is that rich nations in particular are failing to uphold their responsibilities to support decarbonisation efforts in developing countries and dealing with the effects of climate change. Does the Welsh Government support the principle of loss and damage compensation by rich countries to poor ones? Although we are a small nation, Wales does have both a disproportionate contribution in our history, but also a disproportionate climate footprint in relation to the rest of the world.
Could the Minister explain whether the Welsh Government will consider establishing a Wales food commission, as recommended by the WWF? It's one of the key issues. Agriculture in now on the table. There's been a big battle for that. But, in terms of Wales, can we get a Wales food commission as a means of overseeing a more ecologically conscious food system strategy? Your Government has called for a team Wales approach to climate change. All the opposition parties support the idea of a Wales food commission. Will you work with us to achieve it?
Edrychwn ymlaen at y datganiad hwnnw. Un o'r cwestiynau allweddol yw sut y gallwn ni efelychu'r llwyddiant yr ydym ni wedi ei weld yn yr Alban. Mae gennym ni'r potensial yno, ond nid ydym, hyd yma o leiaf, wedi gallu ei wireddu.
Un o'r themâu allweddol sy'n deillio o COP27 yw bod gwledydd cyfoethog yn arbennig yn methu â chyflawni eu cyfrifoldebau i gefnogi ymdrechion datgarboneiddio mewn gwledydd datblygol ac ymdrin ag effeithiau newid hinsawdd. A yw Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r egwyddor o iawndal am golled a difrod gan wledydd cyfoethog i rai tlawd? Er ein bod ni'n genedl fach, mae gan Gymru gyfraniad anghymesur yn ein hanes, ond hefyd ôl troed hinsawdd anghymesur o'n cymharu â gweddill y byd.
A allai'r Gweinidog esbonio a fydd Llywodraeth Cymru yn ystyried sefydlu comisiwn bwyd i Gymru, fel yr argymhellwyd gan y WWF? Mae'n un o'r materion allweddol. Mae amaethyddiaeth ar y bwrdd bellach. Bu brwydr fawr dros hynny. Ond, o ran Cymru, a allwn ni gael comisiwn bwyd i Gymru fel modd o oruchwylio strategaeth system fwyd sy'n fwy ystyriol o ecoleg? Mae eich Llywodraeth wedi galw am ddull tîm Cymru o ymdrin â'r newid yn yr hinsawdd. Mae'r holl wrthbleidiau yn cefnogi'r syniad o gomisiwn bwyd i Gymru. A wnewch chi weithio gyda ni i'w wireddu?
You raised three different points there. You referred to Scotland, and I think you're right, we can learn from Scotland. Recently, last month, the First Minister, the Minister for Economy and I attended the Ireland-Wales Forum, where we had a round-table discussing renewable energy, and people did want to talk about Scotland. Certainly, I know that the Minister for Climate Change, who's got responsibility for energy, has met with people who are looking at how our planning regime is in relation to new energy developments, for instance, and what we can learn from Scotland in relation to that. We have an abundance of wind, rain and tidal range that we can use to our benefit in relation to renewable energy.
You ask if we support reparation in relation to the climate emergency and climate change. Yes, we do.
In relation to the food commission, you'll be aware that I'm having discussions at the moment, both with Cefin Campbell as part of the co-operation agreement and also Peter Fox, with the Bill that he's bringing forward, to see what we can do. I don't think we need a separate food commission. I think there are things, certainly in Peter Fox's Bill, that we can do without legislation. The concern about a food commission is: where will the money come from? That's something that we're certainly looking at. I'm very keen to continue to talk to both Cefin and Peter in relation to that.
Fe wnaethoch chi godi tri gwahanol bwynt yn y fan yna. Fe wnaethoch chi gyfeirio at yr Alban, ac rwy'n credu eich bod chi'n iawn, fe allwn ni ddysgu gan yr Alban. Yn ddiweddar, fis diwethaf, roedd y Prif Weinidog, Gweinidog yr Economi a minnau yn bresennol yn Fforwm Iwerddon-Cymru, lle cawsom ford gron yn trafod ynni adnewyddadwy, ac roedd pobl eisiau siarad am yr Alban. Yn sicr, gwn fod y Gweinidog Newid Hinsawdd, sydd â chyfrifoldeb am ynni, wedi cyfarfod â phobl sy'n edrych ar sefyllfa ein trefn gynllunio o ran datblygiadau ynni newydd, er enghraifft, a'r hyn y gallwn ni ei ddysgu gan yr Alban o ran hynny. Mae gennym ni doreth o wynt, glaw ac amrediad llanw y gallwn ni eu defnyddio i'n budd o ran ynni adnewyddadwy.
Rydych chi'n gofyn a ydym ni'n cefnogi gwneud iawn o ran yr argyfwng hinsawdd a'r newid yn yr hinsawdd. Ydym, mi ydym ni.
O ran y comisiwn bwyd, byddwch yn ymwybodol fy mod i'n cael trafodaethau ar hyn o bryd, gyda Cefin Campbell yn rhan o'r cytundeb cydweithredu a hefyd Peter Fox, gyda'r Bil y mae'n ei gyflwyno, i weld beth allwn ni ei wneud. Nid wyf i'n credu bod angen comisiwn bwyd ar wahân arnom ni. Rwy'n credu bod pethau, yn sicr ym Mil Peter Fox, y gallwn ni eu gwneud heb ddeddfwriaeth. Y pryder am gomisiwn bwyd yw: o ble fydd yr arian yn dod? Mae hynny'n rhywbeth rydym ni'n sicr yn ei ystyried. Rwy'n awyddus iawn i barhau i siarad â Cefin a Peter am hynny.
I'd like to return, finally, to the issue raised earlier about the world cup. You may be aware of a report this morning that the Qatar FIFA World Cup ambassador, Khalid Salman, has described homosexuality as 'damage in the mind', and has said he is worried that children may learn something that is not good from the presence of LGBTQ+ people in the world cup. You referred to the Rainbow Wall; of course, they've decided that they cannot go to this world cup. I've seen discussion that the Football Association of Wales is having with the Qatar Government about creating safe houses for LGBTQ+ people, but the fact that there even has to be that discussion, and that there can be no guarantee ultimately that LGBTQ+ people will not be subject to discrimination and, indeed, even imprisonment, I think shows the gravity of the situation that we're facing.
So, in the light of these most recent comments, will the First Minister potentially be reconsidering his intention to attend? I notice that the Qatar foreign Minister has also said that the criticisms of Qatar in relation to human rights and in relation to migrant workers are arrogant and hypocritical. Does the Welsh Government share that view?
Hoffwn ddychwelyd, i gloi, at y mater a godwyd yn gynharach am gwpan y byd. Efallai eich bod chi'n ymwybodol o adroddiad y bore yma bod llysgennad Cwpan y Byd FIFA Qatar, Khalid Salman, wedi disgrifio cyfunrywioldeb fel 'niwed yn y meddwl', ac wedi dweud ei fod yn poeni y gallai plant ddysgu rhywbeth nad yw'n dda o bresenoldeb pobl LHDTC+ yng nghwpan y byd. Fe wnaethoch chi gyfeirio at y Wal Enfys; wrth gwrs, maen nhw wedi penderfynu na allan nhw fynd i'r cwpan y byd hwn. Rwyf i wedi gweld trafodaeth y mae Cymdeithas Bêl-droed Cymru yn ei chael gyda Llywodraeth Qatar am greu tai diogel i bobl LHDTC+, ond mae'r ffaith bod yn rhaid cael y drafodaeth honno hyd yn oed, ac nad oes modd sicrhau yn y pen draw na fydd pobl LHDTC+ yn dioddef gwahaniaethu ac, yn wir, yn cael eu carcharu hyd yn oed, yn dangos difrifoldeb y sefyllfa rydym ni'n ei hwynebu rwy'n credu.
Felly, yng ngoleuni'r sylwadau diweddaraf hyn, a fydd y Prif Weinidog o bosib yn ailystyried ei fwriad i fod yn bresennol? Rwy'n sylwi bod Gweinidog tramor Qatar hefyd wedi dweud bod y beirniadaethau o Qatar o ran hawliau dynol ac o ran gweithwyr mudol yn drahaus ac yn rhagrithiol. A yw Llywodraeth Cymru'n rhannu'r safbwynt hwnnw?
So, I can't answer the question as to whether the First Minister will be reconsidering his attendance because, obviously, I'm unable to speak to him—he's unwell—but I'm sure his office will have heard your questions. So, I don't really feel I can answer that.
Felly, alla' i ddim ateb y cwestiwn a fydd y Prif Weinidog yn ailystyried ei bresenoldeb oherwydd, yn amlwg, nid wyf i'n gallu siarad ag ef—mae'n sâl—ond rwy'n siŵr y bydd ei swyddfa wedi clywed eich cwestiynau. Felly, nid wyf i wir yn teimlo y gallaf i ateb hynna.
3. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i annog awdurdodau lleol Cymru i gyhoeddi datganiadau o fwriad y rhwymedigaeth cwmni ynni 4? OQ58654
3. What steps is the Welsh Government taking to encourage Welsh local authorities to publish energy company obligation—ECO4—statements of intent? OQ58654
The Welsh Government is supporting the development of a Wales-wide energy company obligation flex statement of intent for use by local authorities. This single statement encourages more local authorities to take advantage of the scheme. The Minister for Climate Change will make a wider statement on company energy efficiency in Welsh homes later this afternoon. [Interruption.]
Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi datblygiad datganiad o fwriad hyblyg y rhwymedigaeth cwmni ynni Cymru gyfan i'w ddefnyddio gan awdurdodau lleol. Mae'r datganiad unigol yma yn annog mwy o awdurdodau lleol i fanteisio ar y cynllun. Bydd y Gweinidog Newid Hinsawdd yn gwneud datganiad ehangach ar effeithlonrwydd ynni cwmnïau yng nghartrefi Cymru yn ddiweddarach yn y prynhawn. [Torri ar draws.]
I can't hear what the Minister is saying.
Nid wyf i'n gallu clywed beth mae'r Gweinidog yn ei ddweud.
I think I heard enough, Llywydd, to ask my follow-up question, if you don't mind. Thank you very much.
Rwy'n credu fy mod i wedi clywed digon, Llywydd, i ofyn fy nghwestiwn dilynol, os nad oes ots gennych chi. Diolch yn fawr iawn.
Yes. If you heard, that's fine.
Iawn. Os gwnaethoch chi glywed, mae hynny'n iawn.
Thank you, and thank you, Trefnydd, for your response on that question. A couple of weeks ago, I had the pleasure of visiting the Blue Turtle Group, who are based in the queen of resorts, in Llandudno, and Blue Turtle are a company who process the applications for the ECO4 scheme. As you'll be aware, Trefnydd, it's a UK-wide scheme, an initiative that requires energy companies to fund grants from their profits to improve the energy efficiency of people's homes, the main objective being looking to improve the energy efficiency of those who are on the lowest income, and perhaps who are vulnerable. It's worth £1 billion a year and it's expected to upgrade 450,000 homes across the UK, and I think Wales should be doing its utmost to get the most of that £1 billion and to see an upgrade to as many homes here in Wales as possible, because it's such an important time in terms of both the cost of living and the climate emergency.
So, in light of this, how is the Welsh Government looking to ensure that this scheme is maximised for Wales, and what support is the Welsh Government giving to local authorities to ensure that those applications for this funding are processed as easily and as quickly as possible?
Diolch, a diolch i chi, Trefnydd, am eich ymateb ar y cwestiwn yna. Wythnos neu ddwy yn ôl, cefais y pleser o ymweld â Grŵp Blue Turtle, sydd wedi'i leoli ym mrenhines y cyrchfannau, yn Llandudno, ac mae Blue Turtle yn gwmni sy'n prosesu'r ceisiadau ar gyfer cynllun ECO4. Fel y byddwch yn ymwybodol, Trefnydd, mae'n gynllun yn y DU gyfan, menter sy'n ei gwneud yn ofynnol i gwmnïau ynni ariannu grantiau o'u helw i wella effeithlonrwydd ynni cartrefi pobl, gyda'r prif amcan o geisio gwella effeithlonrwydd ynni'r rhai sydd ar yr incwm isaf, ac sydd efallai'n agored i niwed. Mae werth £1 biliwn y flwyddyn a disgwylir iddo uwchraddio 450,000 o gartrefi ledled y DU, ac rwy'n credu y dylai Cymru fod yn gwneud ei gorau glas i gael y mwyaf o'r £1 biliwn hwnnw a gweld cymaint o gartrefi a phosibl yma yng Nghymru yn cael eu huwchraddio, gan ei fod yn gyfnod mor bwysig o ran costau byw a'r argyfwng hinsawdd.
Felly, yng ngoleuni hyn, sut mae Llywodraeth Cymru yn ceisio sicrhau bod Cymru yn manteisio i'r eithaf ar y cynllun hwn, a pha gymorth mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i awdurdodau lleol i sicrhau bod y ceisiadau hynny am y cyllid hwn yn cael eu prosesu mor hawdd a chyn gynted â phosib?
Thank you. Working with our partners, Welsh Government explored the ECO flex process to develop an optional Wales-wide statement of intent, so as to make it as easy and as attractive as possible for local authorities to engage with this scheme. I know that officials are continuing to work with the Welsh Local Government Association, local authorities and also the Cardiff capital region so that an approach can be developed that maximises the participation of our local authorities, makes it attractive for energy suppliers, and overcomes those barriers to engagement that we all know are often there in any new scheme. Proposals will soon be submitted to the Minister for Climate Change for her to formally consider.
I think what that collaborative approach really does is to support the recommendations that were made by the Senedd's Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee when they had their inquiry—I think it was back in 2020—into fuel poverty, and they came forward with recommendations. What they really wanted to see was closer working with the ECO.
Diolch. Gan weithio gyda'n partneriaid, archwiliodd Llywodraeth Cymru y broses ECO flex i ddatblygu datganiad dewisol o fwriad Cymru gyfan dewisol, er mwyn ei gwneud mor hawdd ac mor ddeniadol â phosib i awdurdodau lleol ymgysylltu â'r cynllun hwn. Gwn fod swyddogion yn parhau i weithio gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, awdurdodau lleol a hefyd prifddinas-ranbarth Caerdydd fel y gellir datblygu dull sy'n sicrhau bod ein hawdurdodau lleol yn cymryd rhan gymaint â phosib, sy'n ei wneud yn ddeniadol i gyflenwyr ynni, ac sy'n goresgyn y rhwystrau hynny i ymgysylltu yr ydym ni i gyd yn gwybod sydd yno yn aml mewn unrhyw gynllun newydd. Bydd cynigion yn cael eu cyflwyno i'r Gweinidog Newid Hinsawdd yn fuan iddi hi eu hystyried yn ffurfiol.
Rwy'n credu mai'r hyn y mae'r dull cydweithredol hwnnw'n ei wneud mewn gwirionedd yw cefnogi'r argymhellion a wnaed gan Bwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Materion Gwledig y Senedd pan gawson nhw eu hymchwiliad—yn ôl yn 2020 rwy'n meddwl—i dlodi tanwydd, ac fe wnaethon nhw gyflwyno argymhellion. Yr hyn yr oedden nhw wir eisiau ei weld oedd gweithio agosach gyda'r ECO.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am rôl fferyllfeydd cymunedol o ran gwella a hybu iechyd trigolion Gorllewin De Cymru? OQ58648
4. Will the First Minister make a statement on the role of community pharmacies in improving the health of residents in South Wales West? OQ58648
Pharmacies play a vital role in our communities in every part of Wales. Presgripsiwn Newydd, the new pharmacy contract, introduced on 1 April, has extended the range of clinical services all pharmacies can provide, reducing demand on GPs and supporting access to treatment without the need to wait for an appointment.
Mae fferyllfeydd yn chwarae rhan hanfodol yn ein cymunedau ym mhob rhan o Gymru. Mae Presgripsiwn Newydd, y contract fferyllfeydd newydd, a gyflwynwyd ar 1 Ebrill, wedi ymestyn yr amrywiaeth o wasanaethau clinigol y gall pob fferyllfa ei darparu, gan leihau'r gofynion ar feddygon teulu a chefnogi mynediad at driniaeth heb fod angen aros am apwyntiad.
Diolch. Over the last decade, services delivered by communities' pharmacies have increased, but the numbers of community pharmacies have remained pretty static, despite increased healthcare demands and reforms, such as those you've just mentioned, to support Welsh Government's vision for community pharmacy teams to support health and care services. But many of my constituents have raised issues with me regarding inadequate pharmacy services. In Pontardawe, patients are frequently having to wait over an hour and a half for their prescriptions. An application to open an additional pharmacy was however turned down by the health board and the appeal rejected by Welsh Government, despite accepting some of the arguments put forward by the community, which included all of the GPs in favour of an additional pharmacy to serve it. As a part of the 10-year plan, 'Pharmacy: Delivering a Healthier Wales', Welsh Government has committed to enhancing patient experience and to delivering seamless pharmaceutical care. So, how does the Welsh Government propose to match that vision with the current reality on the ground, which, in the case of its decision not to allow an increase in capacity in Pontardawe, the Government is actually obstructing?
Diolch. Dros y degawd diwethaf, mae'r gwasanaethau a ddarperir gan fferyllfeydd cymunedau wedi cynyddu, ond mae niferoedd y fferyllfeydd cymunedol wedi aros yn eithaf sefydlog, er gwaethaf gofynion a diwygiadau gofal iechyd cynyddol, fel y rhai yr ydych chi newydd eu crybwyll, i gefnogi gweledigaeth Llywodraeth Cymru i dimau fferyllfeydd cymunedol gefnogi gwasanaethau iechyd a gofal. Ond mae llawer o fy etholwyr wedi codi materion gyda mi ynglŷn â gwasanaethau fferylliaeth annigonol. Ym Mhontardawe, mae cleifion yn aml yn gorfod aros dros awr a hanner am eu presgripsiynau. Fodd bynnag, cafodd cais i agor fferyllfa ychwanegol ei wrthod gan y bwrdd iechyd a gwrthodwyd yr apêl gan Lywodraeth Cymru, er eu bod nhw'n derbyn rhai o'r dadleuon a wnaed gan y gymuned, a oedd yn cynnwys yr holl feddygon teulu o blaid fferyllfa ychwanegol i'w gwasanaethu. Yn rhan o'r cynllun 10 mlynedd, 'Fferylliaeth: Sicrhau Cymru Iachach', mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i wella profiad cleifion ac i ddarparu gofal fferyllol di-dor. Felly, sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu cyfateb y weledigaeth honno â'r realiti presennol ar lawr gwlad, y mae'r Llywodraeth, yn achos ei phenderfyniad i beidio â chaniatáu cynnydd i gapasiti ym Mhontardawe, mewn gwirionedd yn ei rhwystro?
If I can just say in relation to Pontardawe that, obviously, I can't comment on an individual case relating to pharmacy location appeals, but I am aware that Swansea Bay University Health Board has been working with the two pharmacies in Pontardawe over the last year to ensure that an action plan is in place to address service provision concerns.
I think you make a very important point about the role of community pharmacies, and certainly over the last decade, we have seen far more services provided. When I was health Minister, exactly a decade ago, for instance, they didn't give flu vaccines, and now it's part of normal life to be able to access your flu vaccination in a pharmacy. So, certainly, I think it's about the right person in the right place delivering that treatment for people, and community pharmacies have been able to offer an extended range of services, and now with the new contract, I think we'll see even more services being provided.
Os caf i ddweud o ran Pontardawe, yn amlwg, ni allaf wneud sylwadau ar achos unigol yn ymwneud ag apeliadau lleoliad fferyllfeydd, ond rwy'n ymwybodol bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe wedi bod yn gweithio gyda'r ddwy fferyllfa ym Mhontardawe dros y flwyddyn ddiwethaf i sicrhau bod cynllun gweithredu ar waith i fynd i'r afael â phryderon ynghylch y ddarpariaeth o wasanaethau.
Rwy'n credu eich bod chi'n gwneud pwynt pwysig iawn am swyddogaeth fferyllfeydd cymunedol, ac yn sicr dros y degawd diwethaf, rydym ni wedi gweld llawer mwy o wasanaethau'n cael eu darparu. Pan oeddwn i'n Weinidog Iechyd, union ddegawd yn ôl, er enghraifft, doedden nhw ddim yn rhoi brechlynnau ffliw, ac mae bellach yn rhan o fywyd arferol gallu cael mynediad at eich brechiad ffliw mewn fferyllfa. Felly, yn sicr, rwy'n credu ei fod yn ymwneud â'r person iawn yn y lle iawn yn darparu'r driniaeth honno i bobl, ac mae fferyllfeydd cymunedol wedi gallu cynnig amrywiaeth estynedig o wasanaethau, a nawr gyda'r contract newydd, rwy'n credu y byddwn ni'n gweld hyd yn oed mwy o wasanaethau'n cael eu darparu.
Minister, community pharmacy has changed significantly in recent years. With a network of over 700 pharmacy services rooted in our communities, these professionals have the capacity and ability to do more in both tackling health inequalities and helping people to manage their ill health when needed. What assessment has the Government undertaken to examine where in South Wales West we need to increase the number of community pharmacies, and what is the long-term ambition in developing their service offer?
Gweinidog, mae fferylliaeth gymunedol wedi newid yn sylweddol yn y blynyddoedd diwethaf. Gyda rhwydwaith o dros 700 o wasanaethau fferylliaeth wedi'u gwreiddio yn ein cymunedau, mae gan y gweithwyr proffesiynol hyn y capasiti a'r gallu i wneud mwy o ran mynd i'r afael ag anghydraddoldebau iechyd a helpu pobl i reoli eu salwch pan fo angen. Pa asesiad mae'r Llywodraeth wedi ei gynnal i archwilio ble yng Ngorllewin De Cymru y mae angen i ni gynyddu nifer y fferyllfeydd cymunedol, a beth yw'r uchelgais hirdymor o ran datblygu eu cynnig o wasanaethau?
Thank you. Well, I mentioned that the new contract will allow further services to be developed, going forward, and you are quite right that the role of community pharmacies has changed significantly over the last 10 years. They do play a vital role for patients. You referred to the number of community pharmacies, as did Sioned Williams, and it is fair to say there has been little change, I think, in the number of community pharmacies in Wales over the last 10 years, but we have seen an increase in the number of pharmacy professionals, and that's both pharmacists and pharmacy technicians, on the register. I think it's increased by over 3 per cent.
Diolch. Wel, soniais i y bydd y contract newydd yn caniatáu i ragor o wasanaethau gael eu datblygu yn y dyfodol, ac rydych chi'n gwbl gywir bod swyddogaeth fferyllfeydd cymunedol wedi newid yn sylweddol dros y 10 mlynedd diwethaf. Maen nhw'n cyflawni swyddogaeth hanfodol i gleifion. Fe wnaethoch chi gyfeirio at y nifer o fferyllfeydd cymunedol, fel y gwnaeth Sioned Williams, a teg dweud nad oes llawer o newid wedi bod, rwy'n credu, i nifer y fferyllfeydd cymunedol yng Nghymru dros y 10 mlynedd diwethaf, ond rydym ni wedi gweld cynnydd i nifer y gweithwyr fferyllol proffesiynol, ac mae hynny'n cynnwys fferyllwyr a thechnegwyr fferyllfa, ar y gofrestr. Rwy'n credu ei bod wedi cynyddu dros 3 y cant.
5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i frwydro yn erbyn newid hinsawdd yng Nghymru? OQ58683
5. What action is the Welsh Government taking to combat climate change in Wales? OQ58683
Thank you. Last year, we raised our ambition to achieve net-zero emissions by 2050. Ahead of COP26, we published Net Zero Wales, our emissions-reduction plan. We are now focusing on delivery of the actions in Net Zero Wales and our current climate adaptation plan, 'Prosperity for All: A Climate Conscious Wales'.
Diolch. Y llynedd, fe wnaethom ni godi ein huchelgais i sicrhau allyriadau sero-net erbyn 2050. Cyn COP26, fe wnaethom ni gyhoeddi Sero Net Cymru, ein cynllun lleihau allyriadau. Rydym ni bellach yn canolbwyntio ar gyflawni'r camau gweithredu yn Sero Net Cymru a'n cynllun ymaddasu presennol ar gyfer yr hinsawdd, 'Ffyniant i Bawb: Cymru sy'n Effro i'r Hinsawdd'.
Thank you, Trefnydd, leader of the house.
'We are on a highway to climate hell with our foot still on the accelerator.'
These are the dramatic words of United Nations Secretary-General António Guterres, addressing the start of COP27 in Egypt. The UN Secretary-General has given a stark, clear warning to the world that we are in the fight of our lives and we are losing. Trefnydd, I know that the First Minister of Wales is passionate, as are you, about Wales playing its part—a substantial part—in humanity's efforts to safeguard our planet for future generations. Delivering a fair and affordable transition to a low-carbon future means ensuring there are new, clean, affordable sources of renewable energy for Wales. So, Trefnydd, what is the Welsh Government doing to ensure that we deliver on our net-zero obligations in ways that will benefit all the communities of Wales?
Diolch, Trefnydd, arweinydd y tŷ.
'Rydym ar briffordd i uffern hinsawdd gyda'n troed yn dal ar y sbardun.'
Dyma eiriau dramatig Ysgrifennydd Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig António Guterres, yn annerch dechrau COP27 yn yr Aifft. Mae Ysgrifennydd Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig wedi rhoi rhybudd plaen ac eglur i'r byd ein bod ni ym mrwydr ein bywydau ac yn colli. Trefnydd, gwn fod Prif Weinidog Cymru yn angerddol, fel rydych chithau, am Gymru yn chwarae ei rhan—rhan sylweddol—yn ymdrechion dynoliaeth i ddiogelu ein planed ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Mae sicrhau newid teg a fforddiadwy i ddyfodol carbon isel yn golygu sicrhau bod ffynonellau newydd, glân, fforddiadwy o ynni adnewyddadwy i Gymru. Felly, Trefnydd, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau ein bod ni'n cyflawni ein rhwymedigaethau sero-net mewn ffyrdd a fydd o fudd i holl gymunedau Cymru?
Thank you. Delivering a fair and affordable transition to a low-carbon future means ensuring that there are new, clean, affordable sources of renewable energy for Wales. We also need to grow a resilient economy, in which we can continue to seize and exploit opportunities in those new and green technologies and markets. But, they've got to be underpinned by a mature, innovative and competitive industrial base. I think the words you used, fair and affordable, are really important. The Minister for Climate Change has made it very clear that it has to be a just transition, and that no-one must be left behind.
You'll be aware of our deep dive into renewable energy that was undertaken earlier this year. That really outlined the opportunities that are available. It also discussed the barriers that, of course, are there to overcome, and the proposed actions that we can take if we are going to upscale our renewable energy generation here in Wales. I mentioned in my earlier answer to the leader of Plaid Cymru that the First Minister and I attended a round-table at the Ireland-Wales Forum in Cork with renewable energy producers and developers, and they certainly see the opportunities that we have here in Wales in relation to that.
The Minister for Climate Change has set out policy on the importance of local ownership of energy developments, because I think it's really important that those communities retain those social and economic benefits from hosting new energy-related developments. But, I think it's fair to say we do need the UK Government to step up to the plate and provide a stable environment for that investment, because I remember when solar panels were all the rage, and then they took away the tariff for that. I went to a farm where farmers had put a hydro scheme on their farm, and were very keen to go to the next valley to help a farmer there put one in, but by then the feed-in tariff had gone. So, I think it's really important that the UK Government do step up to the plate in relation to that.
Diolch. Mae cyflawni newid teg a fforddiadwy i ddyfodol carbon isel yn golygu sicrhau bod ffynonellau newydd, glân, fforddiadwy o ynni adnewyddadwy ar gyfer Cymru. Mae angen i ni hefyd dyfu economi gydnerth, lle gallwn barhau i nodi a manteisio ar gyfleoedd yn y technolegau a'r marchnadoedd newydd a gwyrdd hynny. Ond, mae'n rhaid iddyn nhw gael eu seilio ar sylfaen ddiwydiannol aeddfed, arloesol a chystadleuol. Rwy'n credu bod y geiriau y gwnaethoch chi eu defnyddio, teg a fforddiadwy, yn bwysig iawn. Mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd wedi ei gwneud yn eglur iawn bod yn rhaid iddo fod yn newid cyfiawn, a bod yn rhaid gadael neb ar ôl.
Byddwch yn ymwybodol o'n harchwiliad trwyadl o ynni adnewyddadwy a gynhaliwyd yn gynharach eleni. Fe wnaeth hwnnw wir amlinellu'r cyfleoedd sydd ar gael. Trafododd hefyd y rhwystrau sydd, wrth gwrs, yno i'w goresgyn, a'r camau arfaethedig y gallwn ni eu cymryd os ydym ni'n mynd i uwchraddio ein cynhyrchiad ynni adnewyddadwy yma yng Nghymru. Soniais yn fy ateb cynharach i arweinydd Plaid Cymru bod y Prif Weinidog a minnau wedi mynd i ford gron yn Fforwm Iwerddon-Cymru yng Nghorc gyda chynhyrchwyr a datblygwyr ynni adnewyddadwy, ac maen nhw'n sicr yn gweld y cyfleoedd sydd gennym ni yma yng Nghymru yn hynny o beth.
Mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd wedi amlinellu polisi ar bwysigrwydd perchnogaeth leol o ddatblygiadau ynni, oherwydd rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn bod y cymunedau hynny'n cadw'r manteision cymdeithasol ac economaidd hynny o fod yn gartref i ddatblygiadau newydd sy'n gysylltiedig ag ynni. Ond, rwy'n credu ei bod hi'n deg dweud bod angen i Lywodraeth y DU gamu i'r adwy a darparu amgylchedd sefydlog ar gyfer y buddsoddiad hwnnw, oherwydd rwy'n cofio pan oedd paneli solar yn boblogaidd, ac yna fe wnaethon nhw ddiddymu'r tariff ar gyfer hynny. Fe es i fferm lle'r oedd ffermwyr wedi rhoi cynllun ynni dŵr ar eu fferm, ac roedden nhw'n awyddus iawn i fynd i'r cwm nesa i helpu ffermwr yno i sefydlu un, ond erbyn hynny roedd y tariff cyfrannol wedi mynd. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn bod Llywodraeth y DU yn camu i'r adwy yn hynny o beth.
As Sameh Shoukry, COP27 president designate, stated only last week,
'As best available science indicates, some impacts of climate change are now irreversible and require concerted global solidarity and action, not empty rhetoric'.
Whilst the world is being told to prioritise the environmental crisis, here in Wales our environmental governance has been described by Professor Steve Ormerod as
'not being able to handle substantial environmental legal issues.'
Whilst our climate change committee has welcomed your aim to create a greener Wales, we have been abundantly clear that it is imperative that environmental law is underpinned by a robust governance framework that provides effective oversight of implementation and accountability of Government when it fails to deliver. In light of the global call for urgent action to protect our environment, why has your Government—[Interruption.] Are you listening to your Minister? Sorry. Why has your Government not prioritised the implementation of the statutory environmental governance oversight body that your Government promised during the last Senedd term? Why have you failed on this, Trefnydd? Diolch.
Fel y dywedodd Sameh Shoukry, darpar lywydd COP27, dim ond yr wythnos diwethaf,
'Fel y dengys y wyddoniaeth orau sydd ar gael, ni ellir gwrthdroi rhai effeithiau newid hinsawdd erbyn hyn ac mae angen undod a gweithredu byd-eang ar y cyd, nid rhethreg wag'.
Tra dywedir wrth y byd i flaenoriaethu'r argyfwng amgylcheddol, yma yng Nghymru disgrifiwyd ein llywodraethu amgylcheddol gan yr Athro Steve Ormerod fel
'methu ag ymdrin â materion cyfreithiol amgylcheddol sylweddol.'
Er bod ein pwyllgor newid hinsawdd wedi croesawu eich nod i greu Cymru wyrddach, rydym ni wedi bod yn gwbl eglur ei bod hi'n hanfodol bod cyfraith amgylcheddol yn cael ei seilio ar fframwaith llywodraethu cadarn sy'n cynnig trosolwg effeithiol o weithrediad ac atebolrwydd Llywodraeth pan fo'n methu â chyflawni. Yng ngoleuni'r alwad fyd-eang i weithredu ar frys i amddiffyn ein hamgylchedd, pam nad yw eich Llywodraeth—[Torri ar draws.] Ydych chi'n gwrando ar eich Gweinidog? Mae'n ddrwg gen i. Pam nad yw eich Llywodraeth wedi blaenoriaethu gweithrediad y corff trosolwg llywodraethu amgylcheddol statudol a addawodd eich Llywodraeth yn ystod tymor diwethaf y Senedd? Pam ydych chi wedi methu yn hyn o beth, Trefnydd? Diolch.
Well, if we hadn't left the European Union, we wouldn't have any gaps in our environmental governance.
Wel, pe na baem ni wedi gadael yr Undeb Ewropeaidd, ni fyddai gennym ni unrhyw fylchau yn ein llywodraethu amgylcheddol.
6. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y meini prawf cymhwyso ar gyfer technoleg monitro glwcos fflach a thechnoleg monitro glwcos barhaus ar gyfer rheoli diabetes? OQ58672
6. Will the First Minister provide an update on the qualifying criteria for flash and continuous glucose monitoring technology for diabetes management? OQ58672
Updated qualifying criteria are published regularly by the bodies responsible for clinical guidance. Health Technology Wales's latest advice on these matters was published in July 2021. The National Institute for Health and Care Excellence updates its guidelines in June.
Cyhoeddir meini prawf cymhwyso wedi'u diweddaru yn rheolaidd gan y cyrff sy'n gyfrifol am ganllawiau clinigol. Cyhoeddwyd cyngor diweddaraf Technoleg Iechyd Cymru ar y materion hyn ym mis Gorffennaf 2021. Mae'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal yn diweddaru ei ganllawiau ym mis Mehefin.
Thank you, Trefnydd. As you know, the most recent update in NICE guidelines concerning the eligibility for flash and continuous glucose monitoring, CGM, is without a doubt a major step in helping those who live with type 1 diabetes access better technology in managing their blood glucose levels. This is important because not only does it help people manage their lives, and in particular their daily activities better, but, long term, it will reduce the number of avoidable long-term health conditions they experience, such as peripheral neuropathy and microvascular and macrovascular blood vessel damage. Therefore, this technology will not only improve the overall health of those with type 1 diabetes, but also improve mortality rates.
In response to a written question by Hefin David on 22 April this year, the health Minister cited staff training obligations as a possible obstacle to implementing the new NICE guidelines. I'm aware, in some cases—and this isn't to downplay healthcare professionals—that patients actually have considerably better knowledge of the new technology available to them and how it works than health professionals, and there's a great deal of variation of the training received between health boards. With this in mind, Trefnydd, what commitment will the Welsh Government make to ensure that all healthcare staff in Wales are fully trained in the use of and implementation of flash and CGM technology? Thank you.
Diolch, Trefnydd. Fel y gwyddoch chi, mae'r diweddariad mwyaf diweddar i ganllawiau NICE yn ymwneud â chymhwysedd ar gyfer monitro glwcos fflach a pharhaus, CGM, heb os yn gam mawr i helpu'r rhai sy'n byw gyda diabetes math 1 gael mynediad at dechnoleg well i reoli eu lefelau glwcos gwaed. Mae hyn yn bwysig oherwydd nid yn unig y mae'n helpu pobl i reoli eu bywydau, ac yn enwedig eu gweithgareddau dyddiol yn well, ond, yn yr hirdymor, bydd yn lleihau nifer y cyflyrau iechyd hirdymor y gellir eu hosgoi y maen nhw'n eu dioddef, fel niwropathi ymylol a niwed microfasgwlaidd a macrofasgwlaidd i bibellau gwaed. Felly, bydd y dechnoleg hon nid yn unig yn gwella iechyd cyffredinol y rhai â diabetes math 1, ond hefyd yn gwella cyfraddau marwolaeth.
Mewn ymateb i gwestiwn ysgrifenedig gan Hefin David ar 22 Ebrill eleni, cyfeiriodd y Gweinidog iechyd at rwymedigaethau hyfforddi staff fel rhwystr posibl i weithredu'r canllawiau NICE newydd. Rwy'n ymwybodol, mewn rhai achosion—ac ni fwriedir i hyn fychanu gweithwyr gofal iechyd proffesiynol—bod gan gleifion wybodaeth sylweddol well am y dechnoleg newydd sydd ar gael iddyn nhw a sut mae'n gweithio na gweithwyr iechyd proffesiynol, ac mae llawer iawn o amrywiad o ran yr hyfforddiant a dderbyniwyd rhwng byrddau iechyd. Gyda hyn mewn golwg, Trefnydd, pa ymrwymiad fydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod yr holl staff gofal iechyd yng Nghymru wedi'u hyfforddi'n llawn i ddefnyddio a gweithredu technoleg fflach a CGM? Diolch.
Thank you. I think you raise a very important point, because continuous glucose monitoring is recommended for all type 1 diabetics, and it is important that they are able to access that. I'm not aware of any announcement from the Minister for Health and Social Services in relation to all healthcare staff having that ability, but, obviously, she's in the Chamber and has heard your question, and if there is anything further, I will ask her to write to you.FootnoteLink
Diolch. Rwy'n credu eich bod chi'n codi pwynt pwysig iawn, oherwydd argymhellir monitro glwcos parhaus ar gyfer pob unigolyn â diabetes math 1, ac mae'n bwysig eu bod nhw'n gallu cael mynediad at hynny. Nid wyf i'n ymwybodol o unrhyw gyhoeddiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol o ran yr holl staff gofal iechyd yn meddu ar y gallu hwnnw, ond, yn amlwg, mae hi yn y Siambr ac wedi clywed eich cwestiwn, ac os oes unrhyw beth pellach, byddaf yn gofyn iddi ysgrifennu atoch chi.FootnoteLink
7. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gwella mynediad at wasanaethau eiriolaeth? OQ58653
7. How is the Welsh Government improving access to advocacy services? OQ58653
A range of services continue to be developed across Wales. In the current Senedd term, we will, for example, increase access to mental health advocacy to meet new liberty protection standards and also create a new advocacy service for parents whose children are at risk of removal into public care.
Mae amrywiaeth o wasanaethau yn parhau i gael eu datblygu ledled Cymru. Yn nhymor presennol y Senedd, byddwn, er enghraifft, yn cynyddu mynediad at eiriolaeth iechyd meddwl i fodloni safonau amddiffyn rhyddid newydd a hefyd yn creu gwasanaeth eiriolaeth newydd i rieni y mae eu plant mewn perygl o gael eu symud i ofal cyhoeddus.
Thank you, Trefnydd, for your response. I do welcome what the Welsh Government has been doing around advocacy services, especially for children and young people around the active offer. However, the recent report by the Children's Commissioner for Wales highlighted that, despite some improvement, health-related advocacy services in particular are still not available for all young people who need it. For example, the report states that, unfortunately, there has been very little progress from the Welsh Government on supporting health boards to improve the advocacy offer. With work that started in 2020 to engage with health boards and advocacy providers stalling due to the pandemic, and then, as noted in the report, not being resumed since, Minister, does the Government have any plans to ask health boards to assess how they are currently implementing the active offer, and whether services are accessible and include face-to-face services? And how do you respond to the commissioner's call for the option of advocacy services to be extended to all young people who need it when assessing health services, and for this service to be well advertised and promoted?
Diolch, Trefnydd, am eich ymateb. Rwy'n croesawu'r hyn y mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ei wneud o ran gwasanaethau eiriolaeth, yn enwedig i blant a phobl ifanc o ran y cynnig gweithredol. Fodd bynnag, dywedodd yr adroddiad diweddar gan Gomisiynydd Plant Cymru, er gwaethaf rhywfaint o welliant, nad yw gwasanaethau eiriolaeth sy'n gysylltiedig ag iechyd yn benodol ar gael o hyd i bob person ifanc sydd eu hangen. Er enghraifft, dywed yr adroddiad, yn anffodus, mai ychydig iawn o gynnydd a wnaed gan Lywodraeth Cymru o ran cynorthwyo byrddau iechyd i wella'r cynnig eiriolaeth. Wrth i waith a ddechreuodd yn 2020 i ymgysylltu â byrddau iechyd a darparwyr eiriolaeth arafu oherwydd y pandemig, ac yna, fel y nodwyd yn yr adroddiad, fethu â chael ei ailddechrau ers hynny, Gweinidog, a oes gan y Llywodraeth unrhyw gynlluniau i ofyn i fyrddau iechyd asesu sut maen nhw'n gweithredu'r cynnig gweithredol ar hyn o bryd, a pha un a yw gwasanaethau yn hygyrch ac yn cynnwys gwasanaethau wyneb yn wyneb? A sut ydych chi'n ymateb i alwad y comisiynydd i'r opsiwn o wasanaethau eiriolaeth gael ei ymestyn i bob person ifanc sydd eu hangen wrth ddefnyddio gwasanaethau iechyd, ac i'r gwasanaeth hwn gael ei hysbysebu a'i hyrwyddo'n dda?
Obviously, advocacy can take many forms. It can be informal, it can be formal. I think you're referring to more formal approaches. Every type of advocacy has its own benefits in the way it supports individuals. We do have advocacy services for health. You'll be aware of the new citizen voice body for health and social care, which is replacing our community health councils. Obviously, the new CVB will reflect the views and interests of the people of Wales. In relation specifically to children, obviously we have a national approach to statutory advocacy for children and, since 2017, as part of that, we have developed an active offer of advocacy for children and young people who are absolutely entitled to have that active offer from a statutory, independent, professional advocate going forward.
Yn amlwg, gall eiriolaeth gymryd sawl ffurf. Mae'n gallu bod yn anffurfiol, mae'n gallu bod yn ffurfiol. Rwy'n credu eich bod chi'n cyfeirio at ddulliau mwy ffurfiol. Mae gan bob math o eiriolaeth ei fanteision ei hun yn y ffordd y mae'n cynorthwyo unigolion. Mae gennym ni wasanaethau eiriolaeth ar gyfer iechyd. Byddwch yn ymwybodol o'r corff llais y dinesydd newydd ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol, sy'n disodli ein cynghorau iechyd cymuned. Yn amlwg, bydd y corff llais y dinesydd newydd yn adlewyrchu safbwyntiau a diddordebau pobl Cymru. O ran plant yn benodol, yn amlwg mae gennym ni ddull cenedlaethol o ymdrin ag eiriolaeth statudol ar gyfer plant ac, ers 2017, yn rhan o hynny, rydym ni wedi datblygu cynnig gweithredol o eiriolaeth i blant a phobl ifanc sydd â hawl pendant i gael y cynnig gweithredol hwnnw gan eiriolwr statudol, annibynnol, proffesiynol yn y dyfodol.
8. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi gwaith Parc Rhanbarthol y Cymoedd? OQ58660
8. How is the Welsh Government supporting the work of the Valleys Regional Park? OQ58660
The Welsh Government is providing funding and policy advice to support the delivery of the Valleys Regional Park. In light of the withdrawal of EU funding, we are working with regional partners to develop a sustainable funding model in line with regional and Welsh Government strategies.
Mae Llywodraeth Cymru yn darparu cyllid a chyngor polisi i gynorthwyo darpariaeth Parc Rhanbarthol y Cymoedd. Yn sgil diddymu arian yr UE, rydym ni'n gweithio gyda phartneriaid rhanbarthol i ddatblygu model ariannu cynaliadwy yn unol â strategaethau rhanbarthol a Llywodraeth Cymru.
Thank you, Trefnydd. The Valleys Regional Park delivers a range of positive interventions, promoting health and well-being, offering adult education opportunities, protecting the environment, and enhancing the tourist offer in the Valleys, thereby boosting our local economies. Discovery gateways like the Dare Valley County Park mean that our Valleys communities can access these literally on their doorsteps. The Valleys Regional Park has, as you said, in the past been supported by European funding, which has been lost, obviously, through Brexit. With replacement funding being taken out of Welsh Government control, and with no levelling-up fund bids confirmed so far, what confidence do you have that such initiatives can continue during the economically turbulent times ahead?
Diolch, Trefnydd. Mae Parc Rhanbarthol y Cymoedd yn darparu amrywiaeth o ymyriadau cadarnhaol, gan hybu iechyd a llesiant, cynnig cyfleoedd addysg i oedolion, diogelu'r amgylchedd, a gwella'r cynnig i dwristiaid yn y Cymoedd, a rhoi hwb drwy hynny i'n heconomïau lleol. Mae pyrth darganfod fel Parc Sirol Dyffryn Dâr yn golygu y gall ein cymunedau yn y Cymoedd gael mynediad at y rhain yn llythrennol ar garreg eu drws. Mae Parc Rhanbarthol y Cymoedd, fel y dywedoch chi, wedi cael ei gefnogi gan gyllid Ewropeaidd yn y gorffennol, sydd wedi cael ei golli, yn amlwg, drwy Brexit. Gyda chyllid newydd yn cael ei gymryd allan o reolaeth Llywodraeth Cymru, a heb unrhyw geisiadau cronfa ffyniant bro wedi'u cadarnhau hyd yma, pa hyder sydd gennych chi y gall mentrau o'r fath barhau yn ystod y cyfnod economaidd gythryblus sydd i ddod?
You're right; we're certainly facing a significant loss—over £1.1 billion—in unreplaced EU funding between 2021 and 2025. You mentioned levelling-up funding. Obviously, the Welsh Government has been denied access to the shared prosperity fund or any sort of decision role in how the funds are going to be allocated here in Wales. I think it's fair to say it's an abject failure as a replacement for EU funding. We haven't received any money, whereas if we'd still been in the European Union we would have had funding almost two years ago now, in that period I just mentioned, 2021-25. I also think devolution has been bypassed, so it clearly is a huge concern for us. As you say, we're in very turbulent financial times, so what we're having to do is have discussions with our partners to see how we can make sure that we don't lose these amazing schemes that are already in place.
Rydych chi'n iawn; rydym ni'n sicr yn wynebu colled sylweddol—dros £1.1 biliwn—mewn cyllid UE heb ei ddisodli rhwng 2021 a 2025. Fe wnaethoch chi sôn am gyllid ffyniant bro. Yn amlwg, gwrthodwyd mynediad i Lywodraeth Cymru at y gronfa ffyniant gyffredin neu unrhyw fath o swyddogaeth benderfynu o ran sut mae'r cyllid yn mynd i gael ei ddyrannu yma yng Nghymru. Rwy'n credu ei bod hi'n deg dweud ei fod yn fethiant llwyr fel arian i ddisodli cyllid yr UE. Dydyn ni ddim wedi derbyn unrhyw arian, ond pe baem ni'n dal wedi bod yn yr Undeb Ewropeaidd bydden ni wedi cael cyllid bron i ddwy flynedd yn ôl nawr, yn y cyfnod hwnnw yr wyf i newydd sôn amdano, 2021-25. Rwyf i hefyd yn credu bod datganoli wedi cael ei osgoi, felly yn amlwg mae'n bryder enfawr i ni. Fel rydych chi'n dweud, rydym ni mewn cyfnod ariannol cythryblus iawn, felly'r hyn rydym ni'n gorfod ei wneud yw cael trafodaethau gyda'n partneriaid i weld sut y gallwn ni wneud yn siŵr nad ydym ni'n colli'r cynlluniau anhygoel yma sydd eisoes ar waith.
9. Beth mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i hyrwyddo cynhyrchu ynni adnewyddadwy? OQ58642
9. What is the Welsh Government doing to promote renewable energy generation? OQ58642
We want Wales to produce sufficient renewable energy to meet our own needs and to retain the economic and social benefits of doing so. We are creating a public sector renewable developer as we maximise the potential for both onshore and offshore wind energy.
Rydym ni eisiau i Gymru gynhyrchu digon o ynni adnewyddadwy i ddiwallu ein hanghenion ein hunain a chadw'r manteision economaidd a chymdeithasol o wneud hynny. Rydym ni'n creu datblygwr adnewyddadwy sector cyhoeddus wrth i ni wneud y mwyaf o'r potensial ar gyfer ynni gwynt ar y tir ac ar y môr.
Diolch, Trefnydd. A couple of weeks ago, RenewableUK Cymru marked Wales wind energy week by hosting a reception here in the Senedd. Trefnydd, I'm sure that you'll have been bored of me taking every opportunity since my election to repeatedly highlight the exciting opportunity and potential that lies off the south Pembrokeshire coast in the Celtic sea in regard to renewable energy, specifically floating offshore wind, which can not only help meet our energy needs but also provide high-quality employment opportunities too. It's worth noting, indeed, that the UK has reduced carbon dioxide emissions by more than any other G20 country since 1990. During the reception, I spoke with industry representatives who expressed their concerns as to whether the existing port and supply chain infrastructure and planning regime is sufficient to support the generation of both green and blue energy, particularly those schemes proposed by Blue Gem Wind and RWE Power, within the time frames required to be commercially viable. Given this, and in anticipation of the climate change Minister's statement this afternoon, what reassurances can you provide to these organisations and to others wishing to invest in the Celtic sea that your Government is on the side of renewable energy projects? Diolch.
Diolch, Trefnydd. Wythnos neu ddwy yn ôl, nododd RenewableUK Cymru wythnos ynni'r gwynt Cymru trwy gynnal derbyniad yma yn y Senedd. Trefnydd, rwy'n siŵr y byddwch chi wedi diflasu arnaf i'n manteisio ar bob cyfle ers gael fy ethol i dynnu sylw dro ar ôl tro at y cyfle cyffrous a'r potensial sydd oddi ar arfordir de sir Benfro yn y môr Celtaidd o ran ynni adnewyddadwy, ac ynni gwynt ar y môr arnofiol yn benodol, a all nid yn unig helpu i ddiwallu ein hanghenion ynni ond hefyd darparu cyfleoedd gwaith o ansawdd uchel hefyd. Mae'n werth nodi, yn wir, bod y DU wedi lleihau allyriadau carbon deuocsid o fwy nag unrhyw wlad G20 arall ers 1990. Yn ystod y derbyniad, siaradais â chynrychiolwyr y diwydiant a fynegodd eu pryderon ynghylch a yw'r seilwaith porthladd a chadwyn gyflenwi a'r drefn gynllunio bresennol yn ddigonol i gefnogi'r gwaith o gynhyrchu ynni gwyrdd a glas, yn enwedig y cynlluniau hynny a gynigiwyd gan Blue Gem Wind a RWE Power, yn unol â'r terfynau amser sy'n ofynnol i fod yn fasnachol hyfyw. O ystyried hyn, a chan ragweld datganiad y Gweinidog Newid Hinsawdd y prynhawn yma, pa sicrwydd allwch chi ei roi i'r sefydliadau hyn ac i eraill sy'n dymuno buddsoddi yn y môr Celtaidd bod eich Llywodraeth ar ochr prosiectau ynni adnewyddadwy? Diolch.
As I said in my earlier answers to two of our colleagues, the First Minister and I met with many of these developers—and Blue Gem was absolutely represented around that table—in Cork, where we had those discussions. They're absolutely under no illusion that the Welsh Government is there to support them as they bring these projects forward.
Fel y dywedais yn fy atebion cynharach i ddau o'n cyd-Aelodau, fe wnaeth y Prif Weinidog a minnau gyfarfod â llawer o'r datblygwyr hyn—ac roedd Blue Gem yn sicr wedi'i gynrychioli o amgylch y bwrdd hwnnw—yng Nghorc, lle cawsom y trafodaethau hynny. Nid oes ganddyn nhw unrhyw amheuon na fydd Llywodraeth Cymru yno i'w cefnogi wrth iddyn nhw gyflwyno'r prosiectau hyn.
10. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i gefnogi cymuned y lluoedd arfog yng Nghymru? OQ58659
10. What action is the Welsh Government taking to support the armed forces community in Wales? OQ58659
The Welsh Government works to ensure that servicepeople, veterans and their families are supported in the spirit of the armed forces covenant. In devolved areas including health, education, housing and employment, the Welsh Government aims to ensure no-one is disadvantaged by their service. Where applicable, special consideration is applied.
Mae Llywodraeth Cymru'n gweithio i sicrhau bod milwyr, cyn-filwyr a'u teuluoedd yn cael eu cefnogi yn ysbryd cyfamod y lluoedd arfog. Mewn meysydd datganoledig gan gynnwys iechyd, addysg, tai a chyflogaeth, nod Llywodraeth Cymru yw sicrhau nad oes neb o dan anfantais oherwydd eu gwasanaeth. Pan fo'n berthnasol, rhoddir ystyriaeth arbennig.
Thank you for that response on behalf of the Welsh Government, Trefnydd. Can I ask you about armed forces liaison officers? They've been an incredible addition to the wonderful team that has supported our armed forces community across Wales in recent years, and they do some wonderful work in making sure that the armed forces covenant is being upheld by local authorities and other public sector organisations. But as you will be aware, the funding for those armed forces liaison officers currently ends in March of next year. I want to see that funding continue, and so do all members of the cross-party group that I chair. I would be very grateful to have confirmation today, in this Remembrance Week, that that funding will go beyond the end of March into the future.
Diolch am yr ymateb yna ar ran Llywodraeth Cymru, Trefnydd. A gaf i ofyn i chi am swyddogion cyswllt y lluoedd arfog? Maen nhw wedi bod yn ychwanegiad anhygoel i'r tîm gwych sydd wedi cefnogi cymuned ein lluoedd arfog ledled Cymru yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac maen nhw'n gwneud gwaith gwych i wneud yn siŵr bod awdurdodau lleol a sefydliadau eraill yn y sector cyhoeddus yn gweithredu cyfamod y lluoedd arfog. Ond fel y byddwch yn ymwybodol, mae'r cyllid ar gyfer swyddogion cyswllt y lluoedd arfog hynny yn dod i ben ar hyn o bryd ym mis Mawrth y flwyddyn nesaf. Rwyf i eisiau gweld y cyllid hwnnw'n parhau, ac felly hefyd holl aelodau'r grŵp trawsbleidiol yr wyf i'n ei gadeirio. Byddwn i'n ddiolchgar iawn i gael cadarnhad heddiw, yn Wythnos y Cofio hon, y bydd yr arian hwnnw'n mynd y tu hwnt i ddiwedd mis Mawrth i'r dyfodol.
Thank you. As you know, the Deputy Minister for Social Partnership is leading a debate this afternoon on armed forces. I don't want to steal her thunder, but I don't think I'm saying anything that isn't in the public domain; I've heard her say many times that she is absolutely committed to continuing to fund our armed forces liaison officers.
Diolch. Fel y gwyddoch chi, mae'r Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol yn arwain dadl y prynhawn yma ar y lluoedd arfog. Nid wyf i eisiau dwyn y sylw oddi wrthi, ond nid wyf i'n credu fy mod i'n dweud unrhyw beth nad yw yn y parth cyhoeddus; rwyf i wedi ei chlywed yn dweud droeon ei bod hi wedi ymrwymo'n llwyr i barhau i ariannu swyddogion cyswllt ein lluoedd arfog.
As the vice-chair of the group on the armed forces, I'd like to echo the points that Darren Millar has made. The armed forces liaison officers form a critical part of the infrastructure of the provision of services, and the representation of need within local government across Wales. We were able to extend the funding—I think it was for two years—which runs out now in March, and it would be a really essential and good use of public money to ensure that this funding becomes a permanent feature of this public service architecture.
Fel is-gadeirydd y grŵp ar y lluoedd arfog, hoffwn adleisio'r pwyntiau y mae Darren Millar wedi eu gwneud. Mae swyddogion cyswllt y lluoedd arfog yn rhan hanfodol o seilwaith darparu gwasanaethau, a'r gynrychiolaeth o angen o fewn llywodraeth leol ledled Cymru. Fe wnaethom ni lwyddo i ymestyn y cyllid—rwy'n credu ei fod am ddwy flynedd—sy'n rhedeg allan bellach ym mis Mawrth, a byddai'n ddefnydd gwirioneddol hanfodol a da o arian cyhoeddus i sicrhau bod y cyllid hwn yn dod yn nodwedd barhaol o'r bensaernïaeth gwasanaethau cyhoeddus hon.
So, I refer, really, to my answer to Darren Millar. I think we all recognise the very important work of the armed forces liaison officers here in Wales.
Felly, rwy'n cyfeirio, mewn gwirionedd, at fy ateb i Darren Millar. Rwy'n credu ein bod ni i gyd yn cydnabod gwaith pwysig iawn swyddogion cyswllt y lluoedd arfog yma yng Nghymru.
Diolch i'r Trefnydd, a dymuniadau gorau i'r Prif Weinidog am wellhad buan.
Thank you to the Trefnydd, and best wishes to the First Minister for a speedy recovery.
Yr eitem nesaf, felly, bydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny—Lesley Griffiths.
The next item will be the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement—Lesley Griffiths.
Thank you. There are a few changes to this week's business. I will make a statement on avian influenza later this afternoon, and the statement on the response to the UK Government's financial plan and economic forecast and the debate on the LCM on the Northern Ireland protocol Bill have been postponed until 22 November. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch. Mae rhai newidiadau i fusnes yr wythnos yma. Byddaf i'n gwneud datganiad ynghylch ffliw adar yn ddiweddarach y prynhawn yma, ac mae'r datganiad ar yr ymateb i gynllun ariannol a rhagolwg economaidd Llywodraeth y DU a'r drafodaeth ar yr Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar Fesur Protocol Gogledd Iwerddon wedi'i gohirio tan 22 Tachwedd. Mae busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad busnes a'r cyhoeddiad, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i Aelodau yn electronig.
Trefnydd, can I call for a statement from the Minister for local government on the news that scores of asylum seekers are being housed at a luxury hotel in rural Conwy in north Wales? This is something that has caused a great deal of concern amongst the community, because there's been no communication whatsoever prior to this arrangement being made with either local representatives or, indeed, I understand, with the Welsh Government or the local authority. Now, clearly, we have to make sure that accommodation is suitable for asylum seekers until their asylum claims are determined, and the UK Government has a significant challenge on its hands, but many people have had their bookings cancelled, wedding events are being cancelled, guests have had their bookings at the hotel cancelled as well. And, of course, we've got a huge strain already on many of our public services in the area, and people want to know what's going to be done to make sure that they're not also given additional burdens as a result of this decision, which appears to have been imposed upon all of us from above.
Can I ask for an urgent statement on that, and what the Welsh Government is doing to work with the UK Government and, indeed, the local authority concerned, Conwy County Borough Council, to make sure that the needs of these individuals are met and that they can be appropriately housed, not in a luxury hotel at a time when we've got lots of housing problems already in north Wales, but in appropriate accommodation that is fit for purpose?
Trefnydd, a gaf i alw am ddatganiad gan y Gweinidog llywodraeth leol ar y newyddion bod ugeiniau o geiswyr lloches yn cael eu cartrefu mewn gwesty moethus yng nghefn gwlad Conwy yng ngogledd Cymru? Mae hyn yn rhywbeth sydd wedi achosi cryn bryder ymysg y gymuned, oherwydd ni oes unrhyw gyfathrebu wedi bod o gwbl cyn i'r trefniant yma gael ei wneud gyda naill ai cynrychiolwyr lleol nac, yn wir, rwy'n deall, gyda Llywodraeth Cymru neu'r awdurdod lleol. Nawr, yn amlwg, mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr bod llety'n addas i geiswyr lloches nes bod eu ceisiadau am loches yn cael eu penderfynu, ac mae gan Lywodraeth y DU her sylweddol ar ei dwylo, ond mae nifer o bobl wedi cael eu trefniadau wedi'u canslo, mae digwyddiadau priodas yn cael eu canslo, mae gwesteion wedi cael eu harosiadau yn y gwesty wedi'u canslo hefyd. Ac, wrth gwrs, mae gennym ni straen enfawr eisoes ar lawer o'n gwasanaethau cyhoeddus yn yr ardal, ac mae pobl eisiau gwybod beth fydd yn cael ei wneud i sicrhau nad oes gennyn nhw feichiau ychwanegol o ganlyniad i'r penderfyniad hwn, sy'n ymddangos fel pe bai wedi'i osod ar bob un ohonom ni oddi uchod.
A gaf i ofyn am ddatganiad brys ar hynny, a'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i weithio gyda Llywodraeth y DU ac, yn wir, yr awdurdod lleol dan sylw, Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy, i wneud yn siŵr fod anghenion yr unigolion hyn yn cael eu diwallu ac y gallan nhw gael eu cartrefu'n briodol, nid mewn gwesty moethus ar adeg pan fo gennym ni lawer o broblemau tai eisoes yn y gogledd, ond mewn llety priodol sy'n addas at y diben?
It's very hard for the Welsh Government, or the local authority, I would say, to work with UK Government when they're completely ignored. As you say, we had no prior knowledge of this, and I want to be really clear, Llywydd, that the UK Government is responsible for immigration policy and delivery. They've got a system now that I think is broken and they really need to fix this as quickly as possible, because what we're seeing are the human consequences of that broken system, and I don't think it does anyone any good.
I know that the Minister for Social Justice is or has written to the Home Office as a matter of urgency today to make these points very, very strongly. And this isn't at you at all, but I think I would want to appeal to everybody, as you've raised this issue, that it is really best to avoid the use of inflammatory language when we're dealing with this issue. I've certainly seen words that I wouldn't have wanted to see in relation to this, and words have consequences, and I think it's really important that we all treat this issue with sensitivity and care.
Mae'n anodd iawn i Lywodraeth Cymru, na'r awdurdod lleol, byddwn i'n dweud, weithio gyda Llywodraeth y DU pan ydyn nhw'n cael eu hanwybyddu'n llwyr. Fel y dywedwch chi, ni chawsom wybod am hyn ymlaen llaw, ac rwyf i eisiau bod yn wirioneddol glir, Llywydd, mai Llywodraeth y Deyrnas Unedig sy'n gyfrifol am bolisi mewnfudo a'i gyflawni. Mae ganddyn nhw system nawr sydd wedi torri, rwy'n credu, ac mae gwir angen iddyn nhw drwsio hyn cyn gynted â phosibl, oherwydd yr hyn yr ydym ni'n ei weld yw canlyniadau dynol y system honno sydd wedi torri, a dydw i ddim yn credu ei bod yn gwneud lles i unrhyw un.
Gwn fod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn neu wedi ysgrifennu at y Swyddfa Gartref fel mater o frys heddiw i wneud y pwyntiau hyn yn gryf iawn, iawn. Ac nid yw hyn atoch chi o gwbl, ond rwy'n credu y byddwn i eisiau apelio at bawb, fel yr ydych chi wedi codi'r mater hwn, mai'r peth gorau mewn gwirionedd yw osgoi defnyddio iaith ymfflamychol pan fyddwn ni'n ymdrin â'r mater hwn. Yn sicr, rwyf i wedi gweld geiriau na fyddwn i wedi bod eisiau eu gweld ynglŷn â hyn, ac mae gan eiriau ganlyniadau, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni i gyd yn trin y mater hwn â sensitifrwydd a gofal.
Trefnydd, I'd like to ask for a statement outlining the Welsh Government's position on restricting the sale of fireworks, please. We've just had bonfire night, and as with every year, countless animals have been desperately frightened by the noises and the flashes of fireworks not just on one night, but the three, four or five nights surrounding bonfire night as well. Classic FM had put on soothing music specifically to console people's pets that were distressed, and that's a lovely thing, but surely, it really shouldn't have had to happen.
There are safety concerns for children when it comes to fireworks as well, and there's an immense difference between the wonderful professional displays that are put on in our communities and people setting them off in their own gardens. Would the Welsh Government be able to learn from the Scottish experience and their fireworks and pyrotechnics Bill, and is this an area where the Welsh Government is seeking to do more? I'd welcome a statement setting this out, please.
Trefnydd, hoffwn i ofyn am ddatganiad yn amlinellu safbwynt Llywodraeth Cymru ar gyfyngu gwerthiant tân gwyllt, os gwelwch yn dda. Rydym ni newydd gael noson tân gwyllt, ac fel pob blwyddyn arall, mae anifeiliaid di-ri wedi cael eu dychryn yn enbyd gan y synau a'r fflachiadau o dân gwyllt nid yn unig ar un noson, ond y tair, pedair neu bum noson o gwmpas noson tân gwyllt hefyd. Roedd Classic FM wedi rhoi cerddoriaeth gysurlon yn benodol i gysuro anifeiliaid anwes gofidus pobl oedd yn ofidus, ac mae hynny'n beth hyfryd, ond siawns na ddylai fod wedi gorfod digwydd mewn gwirionedd.
Mae pryderon ynghylch diogelwch plant o ran tân gwyllt hefyd, ac mae gwahaniaeth aruthrol rhwng yr arddangosfeydd proffesiynol gwych sy'n cael eu cynnal yn ein cymunedau a phobl yn eu cynnau yn eu gerddi eu hunain. A fyddai Llywodraeth Cymru'n gallu dysgu o brofiad yr Alban a'u Bil tân gwyllt a pyrotechneg, ac a yw hwn yn faes lle mae Llywodraeth Cymru yn ceisio gwneud mwy? Byddwn i'n croesawu datganiad yn nodi hyn, os gwelwch yn dda.
Thank you. You do raise a very important point, and I know that when I had the environment portfolio, I regularly met with my counterparts in the UK Government and also Scotland, because, obviously, it is a reserved matter, and it would need the UK Government to ban the sale of fireworks. But I think the important point you make is that it's not just one night; this has continued, and even last night I could hear fireworks. So, I think it is certainly something that we would want to look at, to look at the best practice to see if there is anything we could do. I don't know if the Minister for Climate Change is continuing to have those discussions with the UK Government counterpart now that we do have a new Government in place, but I think it's certainly something that we all, as Members of the Senedd, get quite a significant postbag about.
Diolch. Rydych chi'n codi pwynt pwysig iawn, ac rwy'n gwybod pan oedd gen i bortffolio'r amgylchedd, roeddwn i'n cwrdd yn rheolaidd gyda fy swyddogion cyfatebol yn Llywodraeth y DU a hefyd yr Alban, oherwydd, yn amlwg, mae'n fater â gedwir yn ôl, a byddai angen i Lywodraeth y DU wahardd gwerthu tân gwyllt. Ond rwy'n credu mai'r pwynt pwysig yr ydych chi'n ei wneud yw nad un noson yn unig mohono; mae hyn wedi parhau, a hyd yn oed neithiwr roeddwn i'n gallu clywed tân gwyllt. Felly, rwy'n credu ei fod yn sicr yn rhywbeth y byddem ni eisiau ei ystyried, i ystyried yr arfer gorau i weld a oes unrhyw beth y gallem ni ei wneud. Nid ydw i'n gwybod a yw'r Gweinidog Newid Hinsawdd yn parhau i gael y trafodaethau hynny gyda'r swyddog cyfatebol yn Llywodraeth y DU nawr bod gennym ni Lywodraeth newydd ar waith, ond rwy'n credu ei fod yn sicr yn rhywbeth yr ydym ni i gyd, fel Aelodau o'r Senedd, yn cael bag post eithaf sylweddol amdano.
I recently met with Caerphilly constituents Ellie and Owain James. At the age of 34, Owain has been diagnosed with an incurable brain tumour, and if no action is taken, the couple have been told that he will have just months to live. He's been advised on one treatment that could help him extend his life, but it's not yet been approved by NICE or the all-Wales medicines strategy group, and although very promising, it is still in the final stages of clinical trials with the medical and healthcare products regulatory agency. The only option available to them currently, therefore, is for them to pay privately—something that would cost them hundreds of thousands of pounds.
I'm also aware of the case of Caerpilly resident 15-year-old Ethan Hamer, who has been diagnosed with a very aggressive form of cancer that requires a similar form of treatment, and that form of treatment is in the early deployment stages. Both Owain and Ethan have crowdfunding sites set up in their names, which I intend to share on my social media. I've written to the Minister for Health and Social Services on the issue, but in the meantime, could the Welsh Government bring forward a statement on accessibility to new medicines that have not yet been approved for use with NHS Wales?
Gwnes i gwrdd yn ddiweddar ag etholwyr Caerffili Ellie ac Owain James. Yn 34 oed, mae Owain wedi cael diagnosis o diwmor ar yr ymennydd nad oes modd ei wella, ac os nad oes camau'n cael eu cymryd, mae'r cwpl wedi cael gwybod y bydd ganddo fisoedd yn unig i fyw. Cafodd wybod am un driniaeth a allai ei helpu i ymestyn ei fywyd, ond nid yw wedi'i chymeradwyo eto gan NICE na'r grŵp strategaeth meddyginiaethau Cymru gyfan, ac er ei fod yn addawol iawn, mae'n dal i fod yng nghamau olaf treialon clinigol gyda'r asiantaeth rheoleiddio cynhyrchion meddygol a gofal iechyd. Yr unig ddewis sydd ar gael iddyn nhw ar hyn o bryd, felly, yw iddyn nhw dalu'n breifat—rhywbeth a fyddai'n costio cannoedd o filoedd o bunnoedd iddyn nhw.
Rwyf hefyd yn ymwybodol o achos Ethan Hamer, 15 oed o Gaerffili, sydd wedi cael diagnosis o fath ymosodol iawn o ganser sy'n gofyn am fath tebyg o driniaeth, ac mae'r math hwnnw o driniaeth yn y camau defnyddio cynnar. Mae gan Owain ac Ethan safleoedd ariannu torfol wedi eu sefydlu yn eu henwau, ac rwy'n bwriadu eu rhannu ar fy nghyfryngau cymdeithasol. Rwyf i wedi ysgrifennu at y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar y mater, ond yn y cyfamser, a wnaiff Llywodraeth Cymru gyflwyno datganiad ar y gallu i gael gafael ar feddyginiaethau newydd sydd heb gael eu cymeradwyo i'w defnyddio eto ar gyfer ei ddefnyddio gyda GIG Cymru?
Thank you, and I'm certainly very sorry to hear about the health issues that both Owain and Ethan are experiencing. What we as a Government expect is that people are able to access recommended therapies routinely through the NHS, and it's important to highlight that there are treatments that are routinely available for brain tumours. You obviously referred to new therapies that have to go through, quite correctly, both NICE and the medicines and healthcare regulatory agency trials, and they are normally developed through clinical trials ahead of that. Obviously, we would expect eligible patients in Wales to be able to access open clinical trials as well, prior to licensing any new therapy, if, indeed, that was the clinical decision that had been taken. You've done absolutely the right thing writing to the Minister for Health and Social Services, and I'm sure that she'll respond in due course.
Diolch, ac yn sicr mae'n ddrwg iawn gen i glywed am y materion iechyd y mae Owain ac Ethan yn eu profi. Yr hyn yr ydym ni fel Llywodraeth yn ei ddisgwyl yw bod pobl yn gallu cael gafael ar therapïau a argymhellir fel rhan o'r drefn arferol drwy'r GIG, ac mae'n bwysig tynnu sylw at y ffaith bod triniaethau sydd ar gael fel mater o drefn ar gyfer tiwmorau ar yr ymennydd. Yn amlwg gwnaethoch chi gyfeirio at therapïau newydd sy'n gorfod mynd trwy, yn hollol gywir, NICE a threialon meddyginiaethau ac asiantaeth rheoleiddio gofal iechyd, ac maen nhw fel arfer yn cael eu datblygu trwy dreialon clinigol cyn hynny. Yn amlwg, byddem ni'n disgwyl i gleifion cymwys yng Nghymru allu cael gafael ar dreialon clinigol agored hefyd, cyn trwyddedu unrhyw therapi newydd, os, yn wir, dyna oedd y penderfyniad clinigol a gafodd ei wneud. Rydych chi wir wedi gwneud y peth cywir yn ysgrifennu at y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac rwy'n siŵr y bydd hi'n ymateb maes o law.
Leader of the house, could I seek two statements? One on care workers, due to the Government's announcement back in the spring to make money available to pay the real living wage to care workers here in Wales—a welcome initiative, I might add. I've been approached by various care providers in my own region, but I understand it's similar across the rest of Wales, that this money was transferred to local authorities and there was an element of local authority discretion as to how much of the £40 million-plus budget was made available to the care providers to hit that target of paying the real living wage. In the COVID crisis, when the Welsh Government had a similar initiative to reward care workers by giving them a £1,500 uplift in their wages, that money was paid directly to the care providers so that the money could be transferred to the employees in their employment. It's my understanding that many care providers are struggling to meet this obligation now, because local authorities have taken discretionary decisions over the allocation of this money. I have written to the Deputy Minister, but could we have a statement to talk about the general implementation of this policy? And, is she conscious of these concerns that have been raised with me, as I understand Care Forum Wales have raised similar concerns with her directly, and what action is the Welsh Government taking to remediate these concerns?
And my second request for a statement is in relation to the cladding announcement that the Minister made, who I can see is in her place today, in relation to the obligations and the voluntary agreement that she reached with developers here in Wales at the start of October. It's my understanding that those developers were to come forward to the Welsh Government within one month of signing the agreement with how they propose to remediate the wrongs of the cladding on buildings in Wales, and those plans, as I understand it, should have arrived with the Welsh Government at the end of last week or beginning of this week. Could I have an indication as to whether the Welsh Government will be bringing forward a statement, so that we can understand how confident the Minister is that the developers are living up to the commitments that they've made in that voluntary agreement, and how the Government will be holding the developers to account to make sure that the remedial action is put in place as a matter of urgency?
Arweinydd y tŷ, a gaf i ofyn am ddau ddatganiad? Un ar weithwyr gofal, oherwydd cyhoeddiad y Llywodraeth yn ôl yn y gwanwyn i sicrhau bod arian ar gael i dalu'r cyflog byw gwirioneddol i weithwyr gofal yma yng Nghymru—menter i'w chroesawu, os caf i ychwanegu. Mae gwahanol ddarparwyr gofal wedi cysylltu â mi yn fy rhanbarth fy hun, ond rwy'n deall ei fod yn debyg ar draws gweddill Cymru, bod yr arian hwn wedi'i drosglwyddo i awdurdodau lleol ac roedd elfen o ddisgresiwn yr awdurdod lleol ynghylch faint o'r gyllideb £40 miliwn a mwy oedd ar gael i'r darparwyr gofal i gyrraedd y nod hwnnw o dalu'r cyflog byw gwirioneddol. Yn ystod argyfwng COVID, pan oedd gan Lywodraeth Cymru fenter debyg i wobrwyo gweithwyr gofal trwy roi cynnydd o £1,500 iddyn nhw yn eu cyflogau, cafodd yr arian hwnnw ei dalu'n uniongyrchol i'r darparwyr gofal er mwyn gallu trosglwyddo'r arian i'r gweithwyr yn eu cyflogaeth. Fy nealltwriaeth i yw bod llawer o ddarparwyr gofal yn ei chael hi'n anodd bodloni'r rhwymedigaeth hon nawr, oherwydd bod awdurdodau lleol wedi gwneud penderfyniadau dewisol dros ddyrannu'r arian hwn. Rwyf i wedi ysgrifennu at y Dirprwy Weinidog, ond a gawn ni ddatganiad i drafod gweithredu'r polisi hwn yn gyffredinol? Ac a yw hi'n ymwybodol o'r pryderon hyn sydd wedi'u codi gyda mi, gan fy mod i'n deall fod Fforwm Gofal Cymru wedi codi pryderon tebyg gyda hi'n uniongyrchol, a pha gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i unioni'r pryderon hyn?
Ac mae fy ail gais am ddatganiad o ran y cyhoeddiad cladin a wnaeth y Gweinidog, y gallaf weld ei bod yn ei lle heddiw, o ran y rhwymedigaethau a'r cytundeb gwirfoddol y cyrhaeddodd hi â datblygwyr yma yng Nghymru ddechrau mis Hydref. Fy nealltwriaeth i yw bod y datblygwyr hynny i ddod ymlaen at Lywodraeth Cymru o fewn mis o lofnodi'r cytundeb ynghylch sut maen nhw'n bwriadu unioni'r camweddau cladin ar adeiladau yng Nghymru, a dylai'r cynlluniau hynny, yn ôl yr hyn rwy'n ei ddeall, fod wedi cyrraedd Llywodraeth Cymru ddiwedd yr wythnos ddiwethaf neu ddechrau'r wythnos hon. A gaf i arwydd a fydd Llywodraeth Cymru yn cyflwyno datganiad, fel y gallwn ddeall pa mor hyderus yw'r Gweinidog bod y datblygwyr yn byw hyd at yr ymrwymiadau y maen nhw wedi'u gwneud yn y cytundeb gwirfoddol hwnnw, a sut bydd y Llywodraeth yn dwyn y datblygwyr i gyfrif er mwyn sicrhau bod y camau unioni'n cael eu rhoi ar waith ar frys?
Thank you. In relation to your first ask around the additional payment scheme for our care workers, my understanding is that local authorities have reported that 96 per cent of payments have been paid already. In relation to the 4 per cent, I think you've done absolutely the right thing writing to the Deputy Minister, and she will be able to update you in relation to that 4 per cent.
And on your second question, I'm not aware if the Minister for Climate Change has received all of the plans, but I know that she will be considering those, and if she feels that an update is required, I'll ask her to do a written statement.
Diolch. O ran eich cwestiwn cyntaf ynghylch y cynllun talu ychwanegol i'n gweithwyr gofal, fy nealltwriaeth i yw bod awdurdodau lleol wedi nodi bod 96 y cant o'r taliadau wedi'u talu'n barod. O ran y 4 y cant, rwy'n credu eich bod chi wir wedi gwneud y peth cywir yn ysgrifennu at y Dirprwy Weinidog, a bydd hi'n gallu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi am y 4 y cant hwnnw.
Ac ar eich ail gwestiwn, nid ydw i'n ymwybodol os yw'r Gweinidog Newid Hinsawdd wedi derbyn yr holl gynlluniau, ond rwy'n gwybod y bydd hi'n ystyried y rheini, ac os yw hi'n teimlo bod angen rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf, byddaf i'n gofyn iddi hi wneud datganiad ysgrifenedig.
I'm asking today for a business statement on the criminal age of responsibility, which is currently just 10 years old in England and Wales. In 2021, Scotland changed their policy to increase the criminal age of responsibility to 12 years old, recognising the vulnerability of some young people in society and the need to improve rehabilitation opportunities. Despite criticism from the United Nations Convention on the Rights of the Child, the UK Government says that it has no plan to make any changes. Children in the youth justice system have often been subjected to high levels of trauma, violence and loss, and the current system takes into account none of this, which is why children's rights groups continue to criticise England and Wales's criminal age of responsibility for its lack of ethical consideration into maturity and the neurological development of young people. Why is it that, as a society, we see children as too young to have responsibility for their own care, and yet, when it comes to crime, children are viewed the same as adults? Youth justice in Wales has centred on the concept of Children First. Children First views the child first, offenders second, and considers that children are, in fact, children and therefore need to be seen as such if and when they are involved in the justice system. How, then, can we champion this progressive approach to some of the most vulnerable children caught up in the youth justice system if UK law states that children as young as 10 have the same responsibility and maturity as adults?
Rwy'n gofyn heddiw am ddatganiad busnes ar oed cyfrifoldeb troseddol, sydd yn ddim ond 10 oed yng Nghymru a Lloegr ar hyn o bryd. Yn 2021, newidiodd yr Alban eu polisi i gynyddu oedran cyfrifoldeb troseddol i 12 oed, gan gydnabod bregusrwydd rhai pobl ifanc mewn cymdeithas a'r angen i wella cyfleoedd adsefydlu. Er y feirniadaeth gan Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn, mae Llywodraeth y DU yn dweud nad oes ganddi gynllun i wneud unrhyw newidiadau. Yn aml, mae plant yn y system cyfiawnder ieuenctid wedi dioddef lefelau uchel o drawma, trais a cholled, ac nid yw'r system bresennol yn ystyried dim o hyn, a dyna pam y mae grwpiau hawliau plant yn parhau i feirniadu oed cyfrifoldeb troseddol Cymru a Lloegr am ei diffyg ystyriaeth foesegol i aeddfedrwydd a datblygiad niwrolegol pobl ifanc. Pam ydyn ni, fel cymdeithas, yn gweld plant yn rhy ifanc i fod yn gyfrifol am eu gofal eu hunain, ac eto, pan fo'n dod at droseddu, mae plant yn cael eu hystyried yr un fath ag oedolion? Mae cyfiawnder ieuenctid yng Nghymru wedi canolbwyntio ar y cysyniad o Blant yn Gyntaf. Mae Plant yn gyntaf yn ystyried y plentyn yn gyntaf, troseddwyr yn ail, ac yn ystyried bod plant, mewn gwirionedd, yn blant ac felly mae angen eu gweld nhw felly os a phryd y maen nhw'n ymwneud â'r system gyfiawnder. Sut, felly, gallwn ni hyrwyddo'r dull blaengar hwn o ymdrin â rhai o'r plant mwyaf agored i niwed sy'n cael eu dal yn y system gyfiawnder ieuenctid os yw cyfraith y DU yn nodi bod gan blant mor ifanc â 10 yr un cyfrifoldeb ac aeddfedrwydd ag oedolion?
Thank you. Well, the UK Government, obviously, has responsibility for justice, and that includes youth justice. If justice was devolved to Wales, we would obviously be in a position to consider this question in further detail and, more importantly, in a position to address the very valid points that you've raised. Under the current system, as I say, it is a matter for the UK Government, but I am pleased that you are standing alongside us in calling for a more progressive and evidence-based approach to this issue.
I know that the Minister for Social Justice does continue to have discussions with the UK Government around the age of criminal responsibility here in Wales. That's part of the ongoing joint work on the recommendations from the independent Commission on Justice in Wales, which was chaired by Lord Thomas. The Minister for Social Justice also has the youth justice blueprints here in Wales, which she published back in July 2019, and that does set out the Welsh Government's vision for youth justice in Wales, taking that Children First approach forward.
Diolch. Wel, mae Llywodraeth y DU, yn amlwg, â chyfrifoldeb dros gyfiawnder, ac mae hynny'n cynnwys cyfiawnder ieuenctid. Pe bai cyfiawnder wedi'i ddatganoli i Gymru, yn amlwg byddem ni mewn sefyllfa i ystyried y cwestiwn hwn yn fanwl iawn ac, yn bwysicach byth, mewn sefyllfa i ymdrin â'r pwyntiau dilys iawn yr ydych chi wedi'u codi. O dan y drefn bresennol, fel y dywedais i, mae'n fater i Lywodraeth y DU, ond rwy'n falch eich bod chi'n sefyll ochr yn ochr â ni wrth alw am agwedd fwy blaengar ac ar sail tystiolaeth tuag at y mater hwn.
Gwn i fod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn parhau i gael trafodaethau gyda Llywodraeth y DU ynghylch oedran cyfrifoldeb troseddol yma yng Nghymru. Mae hynny'n rhan o'r gwaith cydweithio parhaus ar argymhellion y Comisiwn Annibynnol ar Gyfiawnder yng Nghymru, sy'n cael ei gadeirio gan yr Arglwydd Thomas. Mae gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol hefyd y glasbrintiau cyfiawnder ieuenctid yma yng Nghymru, y gwnaeth hi eu cyhoeddi yn ôl ym mis Gorffennaf 2019, ac mae hynny'n nodi gweledigaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer cyfiawnder ieuenctid yng Nghymru, gan fynd â'r dull Plant yn Gyntaf hwnnw o weithredu ymlaen.
Please can I ask for a statement, Minister, from the Minister for health, about the real living wage? Since Welsh Government announced its financial support to social care providers to ensure that all support workers will receive the real living wage, there have been complaints that providers are not receiving the funding that was supposed to be channelled to them through local authorities and health boards. There is considerable confusion about how the money should be passed on. Some local authorities and health boards refuse to provide funding if a commissioned service isn't located in their territory, while others take a completely different approach and refuse funding if they do not directly commission services with the local provider.
One Welsh care provider expects to occur additional costs of more than £250,000 per year for implementing the real living wage increase, yet, seven months after rising wages, it has only been offered an additional £23,000 annually to cover its costs. Welsh Government has admitted that they knew that—and I quote—implementation would be challenging for local authorities and health boards in the first year, and that they are aware that there may have been different approaches across local authorities and health boards. Providers have not been reassured by the Welsh Government's vague assertion that independent dynamic evaluation and their own monitoring processes on the effectiveness of the roll-out will be able to identify improvements and develop better processes for the future. And in this economically challenging time, providers are increasingly frustrated that the Welsh Government is not providing greater leadership in resolving this urgent problem, which is causing considerable financial hardship for Welsh social care employers. So, please, Minister, can the health Minister make a statement to provide social care providers with specific details around the process of dynamic evaluation monitoring—who is managing this, what are the timelines for reporting, and when can the planned process improvements be expected? Also, where providers have had to fund the real living wage increases on behalf of the Welsh Government, will the Welsh Government reimburse them for the interest on these moneys? Thank you.
A gaf i ofyn am ddatganiad, Gweinidog, gan y Gweinidog iechyd, ynghylch y cyflog byw gwirioneddol? Ers i Lywodraeth Cymru gyhoeddi ei chymorth ariannol i ddarparwyr gofal cymdeithasol er mwyn sicrhau y bydd pob gweithiwr cymorth yn cael y cyflog byw gwirioneddol, mae cwynion wedi bod nad yw darparwyr yn cael y cyllid oedd i fod i'w cyrraedd drwy awdurdodau lleol a byrddau iechyd. Mae cryn ddryswch ynglŷn â sut y dylai'r arian gael ei drosglwyddo. Mae rhai awdurdodau lleol a byrddau iechyd yn gwrthod darparu cyllid os nad yw gwasanaeth wedi'i gomisiynu wedi'i leoli yn eu tiriogaeth, ac mae eraill yn cymryd agwedd hollol wahanol ac yn gwrthod cyllid os nad ydyn nhw'n comisiynu gwasanaethau yn uniongyrchol gyda'r darparwr lleol.
Mae un darparwr gofal o Gymru yn disgwyl mynd i gostau ychwanegol o fwy na £250,000 y flwyddyn am weithredu'r cynnydd mewn cyflog byw gwirioneddol, ond eto, saith mis ar ôl i gyflogau gynyddu, dim ond £23,000 ychwanegol y mae wedi cael cynnig yn flynyddol er mwyn talu ei gostau. Mae Llywodraeth Cymru wedi cyfaddef eu bod nhw'n gwybod hynny—ac rwy'n dyfynnu—byddai gweithredu'n heriol i awdurdodau lleol a byrddau iechyd yn y flwyddyn gyntaf, a'u bod yn ymwybodol efallai bod dulliau gwahanol wedi digwydd ar draws awdurdodau lleol a byrddau iechyd. Nid yw darparwyr wedi cael sicrwydd gan honiad annelwig Llywodraeth Cymru y bydd gwerthuso deinamig annibynnol a'u prosesau monitro eu hunain ar effeithiolrwydd y broses o gyflwyno yn gallu nodi gwelliannau a datblygu prosesau gwell ar gyfer y dyfodol. Ac yn y cyfnod economaidd heriol hwn, mae darparwyr yn gynyddol rhwystredig nad yw Llywodraeth Cymru'n darparu mwy o arweinyddiaeth i ddatrys y broblem frys hon, sy'n achosi caledi ariannol sylweddol i gyflogwyr gofal cymdeithasol Cymru. Felly, os gwelwch yn dda, Gweinidog, a all y Gweinidog iechyd wneud datganiad i roi manylion penodol i ddarparwyr gofal cymdeithasol ynghylch y broses o fonitro gwerthuso deinamig—pwy sy'n rheoli hyn, beth yw'r amserlenni ar gyfer adrodd, a phryd y mae modd disgwyl gwelliannau'r broses wedi'u cynllunio? Hefyd, pan fo darparwyr wedi gorfod ariannu'r cynnydd mewn cyflog byw gwirioneddol ar ran Llywodraeth Cymru, a fydd Llywodraeth Cymru yn eu had-dalu am y llog ar yr arian hyn? Diolch.
I'm not sure, Llywydd, whether the Member was in her seat when the leader of the opposition asked me the same question, but, as I said, local authorities have reported they made 96 per cent of payments in June.
Nid wyf i'n siŵr, Llywydd, a oedd yr Aelod yn ei sedd pan ofynnodd arweinydd yr wrthblaid yr un cwestiwn i mi, ond, fel y dywedais i, mae'r awdurdodau lleol wedi dweud iddyn nhw wneud 96 y cant o'r taliadau ym mis Mehefin.
Trefnydd, could I ask for an update from the Welsh Government about progress being made on the Heads of the Valleys road project, and on two issues in particular? Firstly, I'd like to ask for an update about the recent news that an eight-mile stretch of the A465 Heads of the Valleys will be subject to a series of further closures over the next 18 months. The road between Brynmawr roundabout and Hardwick roundabout will be closed periodically throughout that period, with a 25-mile diversion taking trips that were 10 minutes up to 40 minutes to complete. Clearly, this will cause massive disruption for residents and businesses, and a number of constituents have already been in touch to voice their grave concerns about the impact that this will have on them and their communities. Trefnydd, this will not be the first time that roadworks have caused disruption, and constituents are getting even more frustrated. So, please could the Government explain what works are being undertaken and why, and how any continuing disruption will be mitigated?
The other point I'd like to raise is an update of whether businesses have been fairly compensated for losses caused by roadworks linked to the project. Earlier this year, local businesses approached me with their concerns that compensation had not been received despite promises from the Government that financial help was to be made available. And so I'd appreciate it if the Government could outline how much has been paid so far and how much is left outstanding.
Trefnydd, a gaf i ofyn am yr wybodaeth diweddaraf gan Lywodraeth Cymru am gynnydd sy'n cael ei wneud ar brosiect ffordd Blaenau'r Cymoedd, ac ar ddau fater yn benodol? Yn gyntaf, hoffwn i ofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf am y newyddion diweddar y bydd darn wyth milltir o Flaenau'r Cymoedd, yr A465, yn wynebu cyfres o achosion o fod ar gau yn ystod y 18 mis nesaf. Bydd y ffordd rhwng cylchfan Brynmawr a chylchfan Hardwick ar gau o bryd i'w gilydd drwy'r cyfnod hwnnw, gyda dargyfeiriad 25 milltir o hyd gan fynd â theithiau a oedd yn 10 munud hyd at 40 munud i'w chwblhau. Yn amlwg, bydd hyn yn amharu'n aruthrol ar drigolion a busnesau, ac mae nifer o etholwyr eisoes wedi bod mewn cysylltiad i leisio eu pryderon difrifol am yr effaith y bydd hyn yn ei gael arnyn nhw a'u cymunedau. Trefnydd, nid dyma fydd y tro cyntaf i waith ffordd amharu ar bethau, ac mae etholwyr yn mynd yn fwy rhwystredig fyth. Felly, a wnaiff y Llywodraeth esbonio pa waith sy'n cael ei wneud a pham, a sut y bydd unrhyw darfu parhaus yn cael ei liniaru?
Y pwynt arall yr hoffwn i ei godi yw cael yr wybodaeth ddiweddaraf ynghylch a yw busnesau wedi cael iawndal teg am golledion a gafodd eu hachosi gan waith ffordd sy'n gysylltiedig â'r prosiect. Yn gynharach eleni, cysylltodd busnesau lleol â mi gyda'u pryderon nad oedd iawndal wedi'i dderbyn er gwaethaf addewidion gan y Llywodraeth bod cymorth ariannol ar gael. Ac felly byddwn i'n gwerthfawrogi pe bai'r Llywodraeth yn gallu amlinellu faint sydd wedi ei dalu hyd yn hyn a faint sy'n ddyledus.
Thank you. You obviously refer to a very specific road in your constituency. I think it would be better, because you're obviously asking about financial compensation as well, if you wrote directly to the Deputy Minister for Climate Change.
Diolch. Mae'n amlwg eich bod chi'n cyfeirio at ffordd benodol iawn yn eich etholaeth. Rwy'n credu y byddai'n well, oherwydd eich bod chi'n amlwg yn gofyn am iawndal ariannol hefyd, pe baech chi'n ysgrifennu'n uniongyrchol at y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd.
Trefnydd, byddwch chi a'r Aelodau eraill yn ymwybodol, dwi'n siŵr, o ganlyniadau arolwg undeb y prifathrawon, NAHT Cymru, a gafodd eu cyhoeddi heddiw, a oedd yn cyfleu darlun pryderus dros ben o ran y pwysau ar gyllidebau ysgolion. Clywsom wythnos diwethaf fod y syniad o ddysgu disgyblion ar lein am ddiwrnod yr wythnos wedi'i grybwyll ym Mhowys, ac, o ran yr arolwg, fod athrawon yn ystyried diswyddiadau, ynghyd â thorri cyllid i ymyriadau sydd wedi'u targedu at ein disgyblion mwyaf bregus. Hoffwn ofyn felly am ddatganiad gan y Gweinidog addysg ynglŷn â sefyllfa ariannol ysgolion, ac ymateb y Llywodraeth i'r pryderon dybryd sydd wedi eu codi gan brifathrawon.
Trefnydd, you and other Members will be aware, I'm sure, of the outcomes of the survey of NAHT Cymru, which were published today, which conveyed a very concerning picture in terms of the pressure on school budgets. We heard last week that the idea of teaching online for one day a week had been mentioned in Powys, and, in terms of the survey, that headteachers were considering job losses, as well as cutting budgets to interventions for our most vulnerable pupils. I'd like to ask, therefore, for a statement from the education Minister on the financial situation of schools, and the Government's response to the grave concerns that have been raised by headteachers.
In relation to the point you make around schools teaching online, I know the Minister for Education and Welsh Language has written to all local authorities saying that we would not wish to see schools do that. We certainly would not wish to see schools close unless the decision is based on emergency or health or safety reasons for instance. And I don't think a one-day school closure would result in significant savings for schools and would just pass the issues on to parents and carers. And we know, don't we, how school closures affect families' ability to work, and, obviously then, put pressures on other services. So, as I say, the Minister has certainly written to all local authorities and has met with NAHT and other trade unions this morning also. In relation to budgets, clearly, there are going to be pressures on all of our budgets, but I don't think the Minister is in a position at the moment, as we're waiting for the UK Government announcement in relation to budgets, and, obviously, we too are looking very closely at our budget going forward.
O ran y pwynt yr ydych chi'n ei wneud ynghylch ysgolion yn addysgu ar-lein, rwy'n gwybod fod y Gweinidog Addysg a'r Gymraeg wedi ysgrifennu at bob awdurdod lleol yn dweud na fyddem ni'n dymuno gweld ysgolion yn gwneud hynny. Yn sicr, ni fyddem ni eisiau gweld ysgolion yn cau oni bai bod y penderfyniad yn seiliedig ar resymau brys neu iechyd neu ddiogelwch er enghraifft. Ac nid ydw i'n credu y byddai cau ysgol am ddiwrnod yn arwain at arbedion sylweddol i ysgolion, a byddai ond yn trosglwyddo'r problemau i rieni a gofalwyr. Ac rydym ni'n gwybod, on'd ydyn ni, sut mae cau ysgolion yn effeithio ar allu teuluoedd i weithio, ac, yn amlwg wedyn, yn rhoi pwysau ar wasanaethau eraill. Felly, fel y dywedais i, yn sicr mae'r Gweinidog wedi ysgrifennu at bob awdurdod lleol ac wedi cyfarfod ag NAHT ac undebau llafur eraill y bore 'ma hefyd. O ran cyllidebau, yn amlwg, mae pwysau yn mynd i fod ar ein cyllidebau i gyd, ond nid ydw i'n credu bod y Gweinidog mewn sefyllfa ar hyn o bryd, gan ein bod ni'n aros am gyhoeddiad Llywodraeth y DU o ran cyllidebau, ac, yn amlwg, rydym ni hefyd yn ystyried yn fanwl iawn ein cyllideb wrth symud ymlaen.
Trefnydd, can I ask for a statement from the Minister for Health and Social Services this afternoon regarding support for armed services veterans in the healthcare system? I was contacted by a local resident from Rhyl over the weekend whose husband, sadly, nearly committed suicide, and, without being too graphic, he was nearly successful, unfortunately. He was since treated, but what was noted by my constituent was the lack of recognition for her husband being a veteran in the triage system. Now, I believe that there is progress being made on this, but could the Welsh Government perhaps expand on why this hasn't been delivered and the plans moving forward to bring recognition for veterans into the triage system, so that they can be adequately treated for mental health problems, and, indeed, physical problems as well? Thank you.
Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol y prynhawn yma ynghylch cefnogaeth i gyn-filwyr gwasanaethau arfog yn y system gofal iechyd? Cysylltodd preswylydd lleol â mi o'r Rhyl dros y penwythnos y bu bron i'w gŵr, yn drist iawn, gyflawni hunanladdiad, ac, heb fod yn rhy graffig, bu bron yn llwyddiannus, yn anffodus. Mae wedi cael triniaeth ers hynny, ond yr hyn y nododd fy etholwr oedd y diffyg cydnabyddiaeth, yn y system frysbennu, bod ei gŵr fod yn gyn-filwr. Nawr, rwy'n credu bod cynnydd yn cael ei wneud ar hyn, ond a wnaiff Llywodraeth Cymru efallai ehangu ar pam nad yw hyn wedi'i gyflawni a'r cynlluniau sydd ar y gweill i ddod â chydnabyddiaeth i gyn-filwyr yn y system frysbennu, fel bod modd eu trin yn ddigonol ar gyfer problemau iechyd meddwl, ac, yn wir, problemau corfforol hefyd? Diolch.
So, you may have heard me, in an earlier answer to Darren Millar, say that certainly we do recognise that ex-service men and women and their families require access to services in a different way, sometimes, to others, and that certainly has been increased, going forward. I mentioned earlier as well that the Deputy Minister for Social Partnership will be leading a debate this afternoon, and it is a question that perhaps you could raise in that debate also.
Felly, efallai eich bod chi wedi fy nghlywed i, mewn ateb cynharach i Darren Millar, yn dweud ein bod ni'n sicr yn cydnabod bod dynion a menywod sy'n gyn-filwyr a'u teuluoedd angen mynediad at wasanaethau mewn ffordd wahanol, weithiau, i eraill, ac mae hynny'n sicr wedi bod ar gynnydd, wrth symud ymlaen. Soniais i'n gynharach hefyd y bydd y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol yn arwain dadl y prynhawn yma, ac mae'n gwestiwn y gallech chi ei godi yn y ddadl honno hefyd.
Yn olaf, Tom Giffard.
Finally, Tom Giffard.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Age Cymru West Glamorgan is an independent charity supporting older people across South Wales West, and, for the last 20 years, they've run the Afan Nedd community centre and have provided a lunch club for over 120 people. However, in the last week, they've been forced to close their doors. And while the charity's seen utility bills rise, they've also seen their income significantly impacted by a decision of the local health board. Swansea Bay University Health Board previously announced a third sector procurement timeline so that voluntary organisations could apply to deliver local services. Age Cymru West Glamorgan invested time and funds so that they were up to spec for this, and the health board was due to award contracts this month. However, the health board has now pulled plans and will not be procuring until 2024. That decision, in part, has led to its closure, and now this means many residents will be unable to access the support on which they'd previously relied, while charities like Age Cymru West Glamorgan find themselves in financial difficulty. So could I request an urgent statement on how Welsh Government expects health boards to work with local providers and for an update on the support available for the charities affected?
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Elusen annibynnol yw Age Cymru Gorllewin Morgannwg sy'n cefnogi pobl hŷn ar draws Gorllewin De Cymru, ac, am yr 20 mlynedd diwethaf, nhw sydd wedi rhedeg canolfan gymunedol Afan Nedd ac wedi cynnal clwb cinio ar gyfer dros 120 o bobl. Eto i gyd, yn ystod yr wythnos diwethaf, fe'u gorfodwyd nhw i gau eu drysau. Ac er bod yr elusen wedi gweld codiadau yn eu biliau cyfleustodau, maen nhw wedi gweld hefyd, bod penderfyniad gan y bwrdd iechyd lleol wedi cael effaith sylweddol ar eu hincwm. Yn flaenorol, fe gyhoeddodd Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe linell amser caffael trydydd sector fel bod sefydliadau gwirfoddol yn gallu gwneud cais ar gyfer darparu gwasanaethau lleol. Fe wnaeth Age Cymru Gorllewin Morgannwg fuddsoddi amser ac arian er mwyn bod yn gymwys yn hyn o beth, ac roedd y bwrdd iechyd i ddyfarnu cytundebau yn ystod y mis hwn. Serch hynny, mae'r bwrdd iechyd wedi tynnu'r cynlluniau hyn yn ôl ac ni fydden nhw'n caffael eto tan 2024. Y penderfyniad hwnnw, yn rhannol, sydd wedi arwain at gau ei drysau, ac mae hynny'n golygu y bydd llawer o drigolion yn methu nawr â chael gafael ar y cymorth yr oedden nhw wedi dibynnu arno ynghynt, tra bod elusennau fel Age Cymru Gorllewin Morgannwg yn cael eu hunain mewn trafferthion ariannol. Felly a gaf i ofyn am ddatganiad brys ynglŷn â sut mae Llywodraeth Cymru yn disgwyl i fyrddau iechyd weithio gyda darparwyr lleol ac am yr wybodaeth ddiweddaraf am y cymorth sydd ar gael i'r elusennau yr effeithiwyd arnyn nhw?
I'm very sorry to hear of the situation you describe, but this is a matter for the health board, and I don't think it would be for an oral statement here.
Mae'n wir ddrwg gen i glywed am y sefyllfa yr oeddech chi'n ei disgrifio, ond mater i'r bwrdd iechyd yw hwnnw, ac nid wyf i o'r farn y byddai datganiad llafar yn y fan hon yn briodol.
Diolch i'r Trefnydd.
Thank you, Trefnydd.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar wella effeithlonrwydd ynni cartrefi Cymru. A dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud y datganiad—Julie James.
The next item is the statement by the Minister for Climate Change on improving the energy efficiency of Welsh homes. And I call on the Minister to make the statement—Julie James.
Diolch, Llywydd. The cost-of-living crisis is in large part driven by energy price increases affecting the price of all consumables. Whilst this is having a detrimental effect on all our living standards, it is having a devastating effect on households who are least able to pay, driving families into fuel poverty. The Welsh Government has consistently called for a social domestic energy tariff, setting lower than standard tariffs to better protect low-income households and a windfall tax on the excessive profits enjoyed by energy companies. The UK Government recently committed to an average price cap of £2,500 until April 2023. However, I remain concerned that this fails to provide the appropriate targeted support to those who need it the most.
With the levers we have, the Welsh Government has acted quickly to introduce support to help householders struggling with the cost-of-living crisis. More than £380 million has been invested since October 2021. We've expanded the support available for the discretionary assistance fund until March 2023, committing a further £25 million. More than 332,000 households have received the £150 cost-of-living payment, and the winter fuel support payment of £200 has been paid to over 204,000 households. Nearly £4 million of funding is enabling the Fuel Bank Foundation to introduce a national fuel voucher and heat fund scheme in Wales for households who prepay for their fuel. Four thousand fuel vouchers have already been issued to support struggling households. The Warm Homes programme Nest winter fuel campaign, launched on 1 November, will provide much-needed advice and signposting to vital support services. Over 8,000 people contacted Advicelink Cymru as part of the 'Claim what's yours' benefit take-up campaign, helping to claim over £2.1 million of additional income.
However, the energy system is not functioning for the benefit of householders in Wales, and fundamental energy market reform is required. I continue to urge the UK Government to take action. With limited levers to change the energy market, Welsh Government’s focus is on improving the energy efficiency of homes in Wales. Our flagship optimised retrofit programme has allocated almost £60 million in grant funding this year, with indicative amounts of £70 million for the next two years. Channelling ORP investment through social landlords supports a testing and learning approach to how to decarbonise homes effectively and efficiently. We will learn from this work to expand to the private-rented and owner-occupied sectors. We've also made a number of improvements to the Warm Homes programme Nest scheme by installing solar PV and battery storage, enabling homes to use energy at source. Over £394 million has been invested to support more than 67,100 lower income homes to improve their energy efficiency. Increased funding of £35 million is expected for the next two financial years.
Whilst we support families through these difficult times, we cannot forget climate change and the challenge of decarbonising 1.4 million homes in Wales. The Welsh Government’s focus will continue to be on supporting lower income homes who are in fuel poverty to reduce their bills and their carbon emissions.
Diolch, Llywydd. Mae'r argyfwng costau byw yn cael ei yrru i raddau helaeth gan gynnydd mewn prisiau ynni sy'n effeithio ar bris pob math o nwyddau y mae pobl yn eu defnyddio. Er bod hyn yn cael effaith andwyol ar ein safonau byw ni i gyd, mae'n cael effaith ddinistriol ar yr aelwydydd sydd leiaf abl i dalu, gan arwain teuluoedd hyd at dlodi tanwydd. Mae Llywodraeth Cymru wedi galw yn fynych am dariff ynni domestig cymdeithasol, gan osod tariffau is na safonol ar gyfer gwell diogelwch i gartrefi incwm isel a threth ffawdelw ar yr elw dros ben a welodd cwmnïau ynni. Yn ddiweddar fe ymrwymodd Llywodraeth y DU i osod terfyn o £2,500 ar gyfartaledd yn ei bris tan fis Ebrill 2023. Serch hynny, rwy'n parhau i bryderu nad yw hynny'n rhoi'r gefnogaeth a anelir yn briodol at y rhai sydd â'r angen mwyaf.
Gyda'r ysgogiadau sydd gennym ni, mae Llywodraeth Cymru wedi gweithredu yn gyflym i gyflwyno cefnogaeth i helpu deiliaid tai sy'n ei chael hi'n anodd oherwydd yr argyfwng costau byw. Mae dros £380 miliwn wedi cael ei fuddsoddi ers mis Hydref 2021. Rydym ni wedi ehangu'r gefnogaeth sydd ar gael ar gyfer y gronfa cymorth dewisol tan fis Mawrth 2023, gan gyflawni £25 miliwn pellach. Mae mwy na 332,000 o aelwydydd wedi derbyn y taliad costau byw o £150, ac mae'r taliad cymorth tanwydd gaeaf o £200 wedi ei dalu i dros 204,000 o aelwydydd. Mae bron i £4 miliwn o gyllid yn galluogi'r Sefydliad Banc Tanwydd i gyflwyno talebau tanwydd a chronfa wres genedlaethol yng Nghymru i aelwydydd sy'n talu ymlaen llaw am eu tanwydd. Mae pedair mil o dalebau tanwydd wedi cael eu rhoi eisoes i gefnogi aelwydydd sy'n ei chael hi'n anodd. Fe fydd rhaglen Cartrefi Clyd, ymgyrch tanwydd gaeaf Nyth, a lansiwyd ar 1 o fis Tachwedd, yn rhoi cyngor y mae taer angen amdano ac yn cyfeirio pobl at wasanaethau cymorth hanfodol. Fe gysylltodd dros 8,000 o bobl ag Advicelink Cymru yn rhan o ymgyrch 'Hawliwch yr hyn sy'n ddyledus i chi' i hawlio budd-daliadau, gan helpu i hawlio dros £2.1 miliwn o incwm ychwanegol.
Fodd bynnag, nid yw'r system ynni yn gweithio er mwyn deiliaid tai yng Nghymru, ac mae angen diwygiad sylfaenol ar y farchnad ynni. Rwy'n parhau i annog Llywodraeth y DU i gymryd camau. Gydag ysgogiadau cyfyngedig i newid y farchnad ynni, mae Llywodraeth Cymru yn canolbwyntio ar wella effeithlonrwydd ynni cartrefi yng Nghymru. Mae ein rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio flaenllaw ni wedi dyrannu bron i £60 miliwn mewn cyllid grant eleni, gyda symiau dangosol o £70 miliwn ar gyfer y ddwy flynedd nesaf. Mae sianelu buddsoddiad y rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio drwy gyfrwng landlordiaid cymdeithasol yn cefnogi dull profi a dysgu o ran sut i ddatgarboneiddio cartrefi yn effeithiol ac yn effeithlon. Fe fyddwn ni'n dysgu o'r gwaith hwn i ehangu i'r sectorau rhentu preifat a thai y mae eu perchnogion yn byw ynddyn nhw. Rydym ni wedi gwneud nifer o welliannau i raglen Cartrefi Clyd cynllun Nyth hefyd drwy osod paneli solar ffotofoltaig a storio batri, gan alluogi cartrefi i ddefnyddio ynni o'u ffynhonnell eu hunain. Cafodd dros £394 miliwn ei fuddsoddi i gefnogi mwy na 67,100 o gartrefi incwm is i wella eu heffeithlonrwydd ynni. Mae disgwyl mwy o gyllid o £35 miliwn ar gyfer y ddwy flynedd ariannol nesaf.
Er ein bod ni'n cefnogi teuluoedd drwy'r cyfnod anodd hwn, ni allwn ni ddiystyru newid hinsawdd a'r her o ddatgarboneiddio 1.4 miliwn o gartrefi yng Nghymru. Fe fydd Llywodraeth Cymru yn parhau i ganolbwyntio ar gefnogi cartrefi incwm is sydd mewn tlodi tanwydd er mwyn lleihau eu biliau nhw a'u hallyriadau carbon nhw.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
We will continue to learn from previous and current programmes. Multiple Welsh and UK schemes have delivered real benefit for vulnerable households. However, we are dealing with the legacy of some very poorly designed and delivered schemes from a decade ago. I recently approved £4.5 million for schemes in Bridgend and Caerphilly county borough councils to fix over 150 homes let down badly by previous UK Government schemes. It is important that we learn from these mistakes to make a positive and lasting difference.
It is my intention to bring forward a replacement national demand-led scheme focused on homes in fuel poverty. In addition, I also intend to develop an integrated approach across all tenures and income levels to drive decarbonisation. The new demand-led service, which is expected to be procured next year, will replace the current Nest scheme, with a greater focus on decarbonisation. The additional integrated approach will follow, developing from the experiences of ORP and other Welsh housing initiatives. The first step is to encourage landlords to explore the possible use of ORP to deliver improvements to, for example, a whole small community action, rather than being a solely tenure-driven solution. This dual approach will support the development of a skilled workforce and expansion of the supply chain in Wales. The approach will also support those able to pay, providing confidence they are taking the right steps.
We are investing in a new a housing net zero carbon performance hwb to provide expert guidance on all aspects of decarbonising residential homes. The hwb will start with social landlords, but will be extended after the first year to help private landlords and home owners as well. We will also maximise the opportunity afforded by the energy company obligation scheme in partnership with local authorities. The next ECO4 has now launched, and is worth £4 billion over the next four years. Decarbonising and improving the energy efficiency of homes in Wales across all tenures, and how it might be funded, is very complex. It is also not the sole responsibility of Government. We've recently begun work with the Development Bank of Wales to look at funding options for the owner-occupied sectors. We are also bringing together a panel of experts from across the finance sector to work with us on evaluating options and shaping those viable funding solutions.
Finally, Deputy Presiding Officer, urgent action is needed across all areas of society to reduce our emissions of greenhouse gases and build our resilience to the impacts of climate change. A draft strategy for public action and engagement was published on 20 October. This is one of the items being discussed during Wales Climate Week, which is 21 November to 25 November, and, of course, as Delyth said earlier, today is Youth Climate Week, which I'm very pleased to see as well. We encourage people to join us for a week of events and discussions on how we can create a greener, stronger, fairer Wales. Diolch.
Fe fyddwn ni'n parhau i ddysgu o raglenni blaenorol a chyfredol. Mae sawl cynllun yng Nghymru a'r DU wedi bod o fudd gwirioneddol i aelwydydd agored i niwed. Serch hynny, rydym ni'n ymdrin â gwaddol rhai cynlluniau a gafodd eu cynllunio a'u cyflwyno mewn ffordd wael iawn ddegawd yn ôl. Yn ddiweddar, fe wnes i gymeradwyo £4.5 miliwn ar gyfer cynlluniau yng nghynghorau bwrdeistref sirol Pen-y-bont ar Ogwr a Chaerffili i atgyweirio dros 150 o gartrefi a gafodd eu siomi yn fawr gan gynlluniau blaenorol Llywodraeth y DU. Mae hi'n bwysig ein bod ni'n dysgu o'r camgymeriadau hyn i wneud gwahaniaeth sy'n gadarnhaol a pharhaol.
Fy mwriad i yw cyflwyno cynllun newydd sy'n cael ei arwain gan y galw cenedlaethol sy'n canolbwyntio ar gartrefi mewn tlodi tanwydd. Yn ogystal â hynny, rwy'n bwriadu datblygu dull integredig hefyd ar draws pob deiliadaeth a lefel incwm i annog datgarboneiddio. Fe fydd y gwasanaeth newydd, sy'n cael ei arwain gan alw ac y disgwylir iddo gael ei gaffael y flwyddyn nesaf, yn disodli cynllun presennol Nyth, gan ganolbwyntio yn fwy ar ddatgarboneiddio. Fe fydd y dull integredig ychwanegol yn dilyn hynny, gan ddatblygu o brofiadau'r rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio a mentrau tai eraill yng Nghymru. Y cam cyntaf yw annog landlordiaid i archwilio'r defnydd posibl o'r rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio ar gyfer cyflwyno gwelliannau, er enghraifft, o ran gweithredu drwy gymuned fechan gyfan, yn hytrach na bod yn ddatrysiad sydd ar sail daliadaeth yn unig. Fe fydd yr agwedd ddeuol hon yn cefnogi datblygu gweithlu medrus ac yn ehangu'r gadwyn gyflenwi yng Nghymru. Fe fydd y dull gweithredu yn cefnogi'r rhai sy'n gallu talu hefyd, gan roi hyder iddyn nhw eu bod nhw'n gwneud y pethau iawn.
Rydym ni'n buddsoddi mewn hwb perfformiad carbon sero net tai newydd i roi arweiniad arbenigol ar bob agwedd ar ddatgarboneiddio cartrefi preswyl. Fe fydd y cynllun hwb yn dechrau gyda landlordiaid cymdeithasol, ond fe gaiff ei ymestyn ar ôl y flwyddyn gyntaf i helpu landlordiaid preifat a pherchnogion tai hefyd. Fe fyddwn ni'n gwneud y mwyaf o'r cyfle a roddwyd gan gynllun rhwymedigaeth y cwmnïau ynni hefyd mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol. Mae'r cynllun ECO4 nesaf wedi cael ei lansio, ac mae hwnnw'n werth £4 biliwn dros y pedair blynedd nesaf. Mae datgarboneiddio a gwella effeithlonrwydd ynni cartrefi yng Nghymru ar draws pob deiliadaeth, a sut y gallai hynny gael ei ariannu, yn gymhleth iawn. Nid cyfrifoldeb y Llywodraeth yn unig mo hyn chwaith. Yn ddiweddar, rydym ni wedi dechrau gweithio gyda Banc Datblygu Cymru i edrych ar ddewisiadau cyllido ar gyfer y sectorau lle mae pobl yn berchen ar eu tai. Rydym ni'n ymgynnull panel o arbenigwyr o bob rhan o'r sector cyllid hefyd i weithio gyda ni ar werthuso dewisiadau a saernïo'r atebion hynny o ran cyllido hyfyw.
Yn olaf, Dirprwy Lywydd, mae angen gweithredu ar frys ym mhob rhan o'r gymdeithas i leihau ein hallyriadau ni o nwyon tŷ gwydr a meithrin ein cydnerthedd i wrthsefyll effeithiau newid hinsawdd. Cyhoeddwyd strategaeth ddrafft ar gyfer gweithredu ac ymgysylltu â'r cyhoedd ar 20 o fis Hydref. Dyma un o'r eitemau a fydd yn cael eu trafod yn ystod Wythnos Hinsawdd Cymru, sef o 21 Tachwedd hyd 25 Tachwedd, ac, wrth gwrs, fel dywedodd Delyth yn gynharach, mae hi'n Wythnos Hinsawdd Ieuenctid, sy'n braf iawn i'w gweld hefyd yn fy marn i. Rydym ni'n annog pobl i ymuno â ni am wythnos o ddigwyddiadau a thrafodaethau ynglŷn â sut y gallwn ni greu Cymru wyrddach, gryfach, decach. Diolch.
I have a lot of speakers this afternoon on this item, so, please, everyone, keep to your time limits. Janet Finch-Saunders.
Mae gennyf i lawer o siaradwyr ar yr eitem hon y prynhawn yma, felly, os gwelwch chi'n dda, bawb, a wnewch chi gadw at eich amseriadau chi? Janet Finch-Saunders.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'm sure the Minister doesn't need me to reminder her of the fact that Wales is lagging behind the rest of the United Kingdom in delivering energy-efficient homes, and this is confirmed by the consultation for the Warm Homes programme. Wales has the lowest proportion of dwellings with an energy performance certificate rating of C or above, at 28 per cent. In comparison, England, 30 per cent; Scotland, 42 per cent; and Northern Ireland, 49 per cent. This survey noted that, across the nations in Great Britain, Wales also has the oldest stock of dwellings. This survey found that newer properties were more likely to have energy efficiency measures, as demonstrated by 33 per cent using low energy lighting, in comparison to 24 per cent of dwellings constructed pre 1919. So, will the Minister agree that the Welsh Government's failure to build new energy-efficient homes for the future is having a negative impact on our climate change commitments?
I note that over £394 million has been invested through the Warm Homes programme, as of December 2021. The Welsh Government did invest £20.1 million in the Nest scheme in 2021, with a further £15.7 million of Welsh Government and European investment in the Arbed scheme. Of course, these programmes are very important in improving energy efficiency, but, as the Minister's already alluded to, although the UK Government, for some reason, was referenced, some of the programmes that have gone on before have not necessarily done everything they should have done. Nonetheless, the fact that Wales is starting from behind, with the oldest housing stock in Britain, means that the costs of the project, Minister, that you intend to roll out for this to go forward, surely, are going to have to increase. If we really want to get this done in a fast and cost-efficient way, we have to involve local businesses, including small and family-run companies, to build the new homes that we and others so desperately need. So, will you confirm, that, in addition to retrofitting, Minister, we also need to empower these small and medium-sized businesses to deliver energy-efficient housing that meets the need of local communities?
We all know there's a clear disparity between the energy efficiency of homes in rural and urban areas. Rural areas are more likely to have dwellings with lower EPC ratings than urban areas, with the opposite occurring for urban areas. During the winter, when people are already facing higher bills, many Welsh households will also be impacted by our particularly acute energy-efficiency problems and the impact will fall more heavily on the vulnerable. I, along with Members like Jenny Rathbone, am enjoying the inquiry that we're currently undertaking into retrofitting the housing stock in Wales. I don't say this too lightly, but I am aware of the challenge ahead of us here in Wales with the housing stock, and also the fact that it's no use pumping new technology into homes if they're less than basic energy-efficiency levels. So, Minister, would you agree with me that, during a cost-of-living crisis, the failure to deliver more energy-efficient homes will have a crucial impact on household bills, and this could be falling disproportionately on the rural and the elderly?
On the topic of higher bills, I have to raise the issue of the Welsh Government's commitment to tackling fuel poverty. Forty-five per cent of households in Wales are now predicted to enter fuel poverty. Broken down, this will result in 98 per cent of lower income households in fuel poverty, with four in 10 of those in severe fuel poverty. The Welsh Government says they are committed to no more than 5 per cent of households being in fuel poverty by 2035. Energy efficiency does have an important part to play in achieving this. However, Minister, I think from some of the submissions we've received from witnesses, given the size and scale of the problems facing us, we really do need to tackle this. And I would say this wholeheartedly: we need to do this cross party, but we need to really get on with it. Thank you.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n siŵr nad oes angen i mi atgoffa'r Gweinidog o'r ffaith bod Cymru ar ei hôl hi o gymharu â gweddill y Deyrnas Unedig o ran darparu cartrefi effeithlon o ran ynni, ac mae hynny'n cael ei gadarnhau gan yr ymgynghoriad ar gyfer rhaglen Cartrefi Clyd. Cymru sydd â'r gyfran isaf o anheddau sydd â gradd tystysgrif perfformiad ynni C neu uwch, sef 28 y cant. Er cymhariaeth mae gan Loegr, 30 y cant; yr Alban, 42 y cant; a Gogledd Iwerddon, 49 y cant. Roedd yr arolwg hwn yn nodi mai gan Gymru, ar draws gwledydd Prydain Fawr, mae'r stoc hynaf o anheddau hefyd. Roedd yr arolwg hwn yn canfod bod eiddo mwy newydd yn fwy tebygol o fod â mesurau effeithlonrwydd ynni, fel dangosodd 33 y cant sy'n defnyddio goleuadau ynni isel, o gymharu â 24 y cant o anheddau a adeiladwyd cyn 1919. Felly, a fyddai'r Gweinidog yn cytuno bod methiant Llywodraeth Cymru i adeiladu cartrefi effeithlon o ran ynni newydd i'r dyfodol yn cael effaith ddinistriol ar ein hymrwymiadau ni o ran newid hinsawdd?
Rwy'n nodi bod dros £394 miliwn wedi cael ei fuddsoddi drwy raglen Cartrefi Clyd, o fis Rhagfyr 2021. Buddsoddodd Llywodraeth Cymru £20.1 miliwn yng nghynllun Nyth yn 2021, gyda £15.7 miliwn yn ychwanegol oddi wrth Lywodraeth Cymru a buddsoddiad Ewropeaidd yn y cynllun Arbed. Wrth gwrs, mae'r rhaglenni hyn yn bwysig iawn o ran gwella effeithlonrwydd ynni, ond, fel cyfeiriodd y Gweinidog eisoes, er bod Llywodraeth y DU, am ryw reswm, wedi cael ei chrybwyll, nid yw rhai o'r rhaglenni sydd wedi bod yn flaenorol wedi gwneud y cyfan y dylen nhw o reidrwydd. Er hynny, mae'r ffaith bod Cymru yn dechrau o safle anfanteisiol, gyda'r stoc tai hynaf ym Mhrydain, yn golygu y bydd raid i gostau'r prosiect yr ydych chi, Gweinidog, yn bwriadu ei chyflwyno ar gyfer hyn i gyd gynyddu, yn debyg iawn. Os ydym ni wir yn dymuno gwneud hyn mewn ffordd gyflym ac effeithlon o ran cost, mae'n rhaid i ni gynnwys busnesau lleol, gan gynnwys cwmnïau bach a theuluol, ar gyfer adeiladu'r cartrefi newydd y mae cymaint o angen arnom ni ac eraill amdanyn nhw. Felly, a wnewch chi gadarnhau, Gweinidog, yn ogystal ag ôl-osod, fod angen i ni roi'r gallu i'r busnesau bach a chanolig hyn hefyd i ddarparu tai effeithlon o ran ynni i ddiwallu angen cymunedau lleol?
Rydym ni i gyd yn gwybod bod anghyfartaledd amlwg rhwng effeithlonrwydd ynni cartrefi mewn ardaloedd gwledig a threfol. Mae ardaloedd gwledig yn fwy tebygol o gael anheddau gyda graddau tystysgrif perfformiad ynni is nag ardaloedd trefol, gyda'r gwrthwyneb yn digwydd ar gyfer ardaloedd trefol. Yn ystod y gaeaf, pan fydd pobl yn wynebu biliau uwch yn barod, fe fydd problemau mawr arbennig ni o ran effeithlonrwydd ynni hefyd yn effeithio ar nifer o aelwydydd Cymru a bydd yr effaith yn fwy ar y rhai sy'n agored i niwed. Rwyf i, ynghyd ag Aelodau fel Jenny Rathbone, yn cael pleser o'r ymchwiliad yr ydym ni'n ei wneud ar hyn o bryd i ôl-osod y stoc dai yng Nghymru. Nid ar chwarae bach yr wyf i'n dweud hyn, ond rwy'n ymwybodol o'r her sydd o'n blaenau ni yma yng Nghymru gyda'r stoc dai, a'r ffaith hefyd nad oes diben pwmpio technoleg newydd i gartrefi os ydyn nhw ar lefelau is na'r rhai sylfaenol ar gyfer effeithlonrwydd ynni. Felly, Gweinidog, a fyddech chi'n cytuno â mi, yn ystod argyfwng costau byw, y bydd y methiant o ran darparu mwy o gartrefi sy'n defnyddio ynni mewn ffordd effeithlon yn cael effaith fawr ar filiau aelwydydd, ac y gallai hynny fod yn digwydd yn anghymesur gyda phobl yng nghefn gwlad a'r henoed?
Ar bwnc biliau uwch, mae'n rhaid i mi godi mater ymrwymiad Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â thlodi tanwydd. Erbyn hyn, rhagwelir y bydd 45% o aelwydydd yng Nghymru yn mynd i dlodi tanwydd. Yn ei hanfod, fe fydd hyn yn arwain at 98 y cant o aelwydydd incwm is mewn tlodi tanwydd, gyda phedwar o bob 10 o'r rhain mewn tlodi tanwydd difrifol. Mae Llywodraeth Cymru yn mynegi ei bod hi wedi ymrwymo i fod â llai na 5 y cant o aelwydydd mewn tlodi tanwydd erbyn 2035. Mae gan effeithlonrwydd ynni ran bwysig wrth gyflawni hynny. Er hynny, Gweinidog, rwy'n credu o'r dystiolaeth a gawsom ni gan rai, o ystyried maint a chyfradd y problemau yr ydym yn eu hwynebu, mae gwir angen i ni fynd i'r afael â hyn. Ac fe fyddwn i'n dweud hyn â fy holl galon: mae angen i ni wneud hyn yn drawsbleidiol, ond mae angen i ni fwrw ymlaen â hyn nawr mewn gwirionedd. Diolch i chi.
Thank you, Janet. I'm not entirely certain where the questions were in that. But, just to say a couple of things, you should be very careful about statistics; they're very deceptive. You chose to look at the percentage of houses at EPC C, but, of course, we've already brought all social homes in Wales up to EPC D as part of the Welsh housing quality standard. And if you actually ever listened to anything that's said in Plenary, you'd know that we're about to launch the next Welsh housing quality standard, which I've referenced numerous times already. It seems to have passed you by.
The British Government, since you brought this up, hasn't, of course, brought any of its social homes up to EPC D. It hasn't even attempted the task. The statistics you quote are heavily skewed in favour of the south-east. So, it's always important to, as I was once told by a law professor, read all the way to the end of the page. So, I would highly recommend you do that in looking at those statistics.
In view of the other comments you made, there are three things to say. I referenced the UK Government schemes because they're the ones that have been failing and that we've had to step into the breach to save people from. It's cost us a lot of money to do that. It was morally the right thing to do. The UK Government should have done it, quite clearly.
The fuel poverty thing, let's be absolutely clear, is entirely driven by the way that the energy market is pegged to the marginal price of gas. If the UK Government wanted to fix that, it could. It has a Bill going through the Houses of Parliament right now that does not fix it. It could fix it and it has chosen not to.
It's quite clearly nonsensical to charge renewable energy in the same way as you charge fossil fuel supply. On renewable energy, clearly, the cost of that is in the capital expenditure to build it. The supply is free—the wind is free, the sun is free. The Chancellor has not yet figured out a way to tax it. But, that's not the case with fossil fuels. You have upfront capital investment to build the plants that drive it, but also the supply costs money, and that's what's driving the problems in the energy market. So, the two solutions are really straightforward. First of all, properly fund renewables. I'll just remind you once again that we would have a tidal lagoon in Swansea if the Conservative Government had listened to its own Conservative adviser about building it, and then we would have a really serious supply of renewable energy already. Absolutely, the Conservative ex-Government Minister who recommended it said that it was a no-brainer and he was absolutely right. So, lots of things have been missed here. But, the bottom line is, unless we move, shift away from fossil fuels onto renewables, and we change the energy market to match that, then we will be facing this problem, well, until there's next a Labour Government. Diolch.
Diolch i chi, Janet. Nid wyf i'n gwbl siŵr ym mha le yr oedd y cwestiynau yn hynna. Ond, dim ond i ddweud cwpl o bethau, fe ddylech chi fod yn ofalus iawn gydag ystadegau; maen nhw'n dwyllodrus iawn. Roeddech chi'n dewis edrych ar ganran y tai gyda thystysgrifau perfformiad ynni C, ond wrth gwrs, rydym ni ei wedi codi pob cartref cymdeithasol yng Nghymru hyd at safon tystysgrif perfformiad ynni D yn rhan o safon ansawdd tai Cymru. A phe byddech chi wedi gwrando erioed ar unrhyw beth sy'n cael ei ddweud yn y Cyfarfod Llawn, fe fyddech chi'n gwybod ein bod ni ar fin lansio'r safon ansawdd tai nesaf yng Nghymru, yr wyf i wedi cyfeirio ati droeon yn barod. Mae hi'n ymddangos bod hynny wedi mynd heibio i chi.
Nid yw Llywodraeth Prydain, gan eich bod chi wedi codi hyn, wrth gwrs, wedi dod ag unrhyw un o'i thai cymdeithasol hyd at safon tystysgrif perfformiad ynni D. Ni wnaeth unrhyw ymgais hyd yn oed. Mae'r ystadegau yr ydych chi'n eu dyfynnu nhw'n ffafrio'r de-ddwyrain i raddau helaeth iawn. Felly, mae hi bob amser yn bwysig, fel dywedodd athro yn y gyfraith wrthyf i un tro, i rywun ddarllen hyd at ddiwedd y dudalen. Felly, fe fyddwn i'n awgrymu yn gryf eich bod chi'n gwneud hynny wrth edrych ar ystadegau o'r fath.
O ystyried y sylwadau eraill a wnaethoch chi, mae yna dri pheth i'w dweud. Fe wnes i gyfeirio at gynlluniau Llywodraeth y DU oherwydd y nhw sydd wedi bod yn methu a ninnau sydd wedi gorfod dod i'r adwy i achub pobl. Mae hi wedi costio llawer o arian i ni wneud hynny. Ond yn foesol dyna'r peth iawn i'w wneud. Fe ddylai Llywodraeth y DU fod wedi gwneud hyn, yn gwbl eglur.
O ran tlodi tanwydd, gadewch i ni fod yn hollol eglur, mae hynny'n cael ei yrru'n gyfan gwbl gan y ffordd y mae'r farchnad ynni yn cyd-fynd â phris ymylol nwy. Pe byddai Llywodraeth y DU yn dymuno datrys hynny, fe allai hi. Mae ganddi Fil yn mynd trwy'r Senedd yn San Steffan ar hyn o bryd na all datrys hyn. Fe allai hi ddatrys hyn, ac mae hi wedi dewis peidio.
Mae hi'n hollol amlwg yn hurt i godi am ynni adnewyddadwy yn yr un ffordd ag y byddwch yn codi am gyflenwad tanwydd ffosil. O ran ynni adnewyddadwy, yn amlwg, y gost sydd yn hynny yw'r gwariant cyfalaf ar gyfer adeiladu. Mae'r cyflenwad yn rhad ac am ddim wedyn—mae'r gwynt yn rhad ac am ddim, mae'r haul yn rhad ac am ddim. Nid yw'r Canghellor wedi nodi ffordd o drethu hyn eto. Ond, nid yw hynny'n wir am danwydd ffosil. Mae gennych chi fuddsoddiad cyfalaf ymlaen llaw i adeiladu'r gweithfeydd sy'n gyrru hyn, ond mae'r cyflenwad yn costio arian hefyd, a dyna sy'n sbarduno'r problemau yn y farchnad ynni. Felly, mae'r ddau ddatrysiad yn syml iawn. Yn gyntaf i gyd, dylid ariannu ynni adnewyddadwy mewn ffordd briodol. Rwyf i am eich atgoffa chi un waith eto y byddai gennym ni forlyn llanw yn Abertawe pe byddai'r Llywodraeth Geidwadol wedi gwrando ar ei chynghorydd Ceidwadol ei hun ynglŷn â'i adeiladu, fe fyddai cyflenwad gwirioneddol sylweddol o ynni adnewyddadwy gennym ni'n barod. Yn hollol, fe ddywedodd y cyn-Weinidog Ceidwadol a oedd yn argymell hwnnw ei fod yn benderfyniad amlwg ac roedd ef yn hollol iawn. Felly, fe gollwyd llawer o gyfleoedd yma. Ond, y peth sylfaenol yw, os nad ydym ni'n symud, yn symud oddi wrth danwydd ffosil tuag at ynni adnewyddadwy, a'n bod ni'n newid y farchnad ynni i gyd-fynd â hynny, yna fe fyddwn ni'n wynebu'r broblem hon, wel, nes bydd Llywodraeth Lafur unwaith eto. Diolch.
A gaf i ddweud fy mod i wedi mwynhau'r ymateb yna gan y Gweinidog i Janet Finch-Saunders, ac eithrio'r frawddeg olaf? Rwy'n croesawu'r ymateb yna. Mae’n ddihareb, bellach, wrth gwrs, dweud ein bod yn byw trwy gyfnod o newid digynsail. Rhwng Brexit, COVID a rŵan y rhyfel yn Wcráin, mae hyn oll yn cael effaith andwyol ar y gadwyn gyflenwi, gyda chostau deunyddiau crai, cynhyrchu a chludo yn cynyddu'n gyflym.
Rydyn ni'n gwybod o asesiad risg hinsawdd y Deyrnas Gyfunol nad ydy stoc dai'r wladwriaeth hon yn addas i wynebu'r ddau brif fygythiad newid hinsawdd sydd yn effeithio ar ein hiechyd cyhoeddus, sef glaw a llifogydd a ddaw yn sgil gwyntoedd mawr, a gwres eithafol. Mae hyn yn bwysig gan mai yma yng Nghymru y mae’r stoc dai hynaf yn Ewrop, gyda threian o’r stoc dai wedi ei hadeiladu cyn 1919. Mae’r tai yma yn cael eu hystyried yn rhai anodd eu trin. Yn ogystal â hyn, wrth gwrs, mae nifer o’r tai yn y rhan yma o Gymru hefyd wedi eu cofrestru, fel dwi wedi nodi lawer gwaith. Gyda hen stoc dai o'r fath, a gyda llawer o adeiladau rhestredig na ellir eu hôl-osod yn effeithiol, sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i sicrhau bod y rhan fwyaf o'r stoc dai nid yn unig yn ynni effeithlon, ond yn sicrhau ansawdd byw uchel i bawb?
Mae Cymru, wrth gwrs, yn cael ei hystyried yn barth tywydd parth 4, lle mae cysylltiad agos rhwng glaw sy'n cael ei yrru gan wynt, tai o ansawdd isel ac iechyd gwael. Roeddwn wedi fy nhristáu yn ddiweddar o ddarllen am farwolaeth bachgen dwy oed ym Manceinion, Awaab Ishak, efo’r crwner yn cysylltu ei farwolaeth yn uniongyrchol â llwydni a lleithder yn ei gartref. Daeth y cwest o hyd i lwydni helaeth ar waliau a nenfydau'r ystafell ymolchi a'r gegin. Roedd yna hefyd tamp a llwydni mewn cwpwrdd yn yr ystafell wely. Mae’r un peth yn wir am lawer o gartrefi Cymru, gyda llwydni a lleithder yn cyflwyno bygythiad uniongyrchol i iechyd miloedd o bobl mewn tai cymdeithasol ac yn y sector rhentu preifat. Mae'r argyfwng tai yn argyfwng iechyd, a bydd newid yn yr hinsawdd ond yn gwneud hyn yn waeth, felly mae gwneud cartrefi'n fwy effeithlon o ran ynni yn hanfodol nid yn unig i frwydro yn erbyn newid hinsawdd, ond hefyd ein hargyfyngau iechyd cyhoeddus. Felly, hoffwn wybod beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ymateb i'r argyfwng iechyd trwy eu gweithredoedd yn y sector tai. Yn fwy penodol, beth mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i leihau presenoldeb tamprwydd a llwydni yn stoc dai Cymru trwy'r rhaglen ôl-ffitio?
Un math o fodel ôl-ffitio y mae arbenigwyr yn y sector yn ei eirioli ydy ôl-ffitio dwfn, lle mae cartrefi unigol yn cael eu trin ar sail unigol. Mae hyn, wrth gwrs, yn galw am nifer helaeth o sgiliau, hyfforddiant sylweddol a gweithlu eang. Byddai rhaglen ôl-osod ar y raddfa yma yn gofyn am raglen sgiliau a hyfforddiant i gael ei chefnogi gan y Llywodraeth. Byddai hyn, yn y pen draw, yn lleihau'r costau'n sylweddol ac yn rhoi hwb economaidd trwy ddatblygu gweithlu medrus ar draws y wlad, gan roi budd economaidd i bob rhan o Gymru.
Roedd y Gweinidog hefyd yn sôn am yr angen i ddatblygu'r gweithlu drwy'r ORP. Mae yma gyfle, felly, i fuddsoddi mewn rhaglen sgiliau a hyfforddiant i gyd-fynd â’r gwaith y mae’r Llywodraeth yn ei wneud yn y cytundeb â Phlaid Cymru wrth ddatblygu Unnos. Pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i adeiladu gweithlu sy'n gallu diwallu anghenion Cymru o ran cynyddu effeithlonrwydd ynni yn y sector dai drwy ôl-ffitio? Diolch.
Can I say that I enjoyed that response from the Minister to Janet Finch-Saunders, apart from the last sentence? I welcome that response. It is now almost a cliché to say that we are living through a period of unprecedented change. From Brexit to COVID, and now the war in Ukraine, this is all having a detrimental impact on the supply chain, with the costs of raw materials, production and transport increasing rapidly.
We know from the UK climate risk assessment that the housing stock of this state is not fit to deal with the two main climate change threats that affect public health, namely rain and floods brought about by high winds, and extreme heat. This is important because it is here in Wales that we have the oldest housing stock in Europe, with a third of the housing stock built before 1919. These homes are considered difficult to maintain. In addition to this, of course, a number of the properties in this part of Wales are listed, as I've noted several times. With old housing stock such as this, and with many listed buildings that cannot be retrofitted effectively, how is the Welsh Government going to ensure that most of the housing stock is not only energy efficient, but ensures a high standard of living for everybody?
Wales, of course, is considered a zone 4 weather zone, where there are close links between rain driven by wind, low quality housing and poor health. I was saddened to read recently about the death of a two-year-old boy in Manchester, Awaab Ishak, with the coroner linking his death directly to mold and damp in his home. The inquest found extensive mould on the walls and ceilings of the bathroom and kitchen. There was also damp and mould in a cupboard in the bedroom. The same is true of many homes in Wales, with mold and damp posing a direct threat to the health of thousands of people in social housing and in the private rented sector. The housing crisis is a health crisis, and climate change will only exacerbate this, so making homes more energy efficient is essential not only to combat climate change, but our public health emergencies. So, I would like to know what the Welsh Government is doing to respond to the health crisis through their actions in the housing sector. More specifically, what is the Welsh Government doing to reduce the presence of dampness and mould in the Welsh housing stock through their retrofitting programme?
One retrofitting model that experts in the sector do advocate is deep retrofitting, where individual homes are treated on an individual basis. This, of course, requires numerous skills, comprehensive training and a significant workforce. A retrofit programme on this scale would require a skills and training programme supported by the Government. This would ultimately reduce costs significantly, and would provide an economic boost by developing a skilled workforce across the country, providing economic benefit to all parts of Wales.
The Minister also mentioned the need to develop the workforce through ORP. So, there is an opportunity here to invest in a skills and training program to accompany the work that the Government is doing in the agreement with Plaid Cymru in developing Unnos. What steps are the Welsh Government taking to build a workforce that can provide for the needs of Wales in terms of increasing energy efficiency in the housing sector through retrofitting? Thank you.
Diolch yn fawr, Mabon. Just to say, I agree with much of what you say, in terms of the detrimental effect of poor housing on health. There's much evidence to show that housing is one of the most fundamental things that can improve quality of life and quality of health, so I absolutely agree with you there. One of the reasons we did the Welsh housing quality standard in the first place was to ensure that the social housing stock was brought to the right standard.
You may know—it has been the subject of other statements here on the floor—that we're currently looking at the regulatory framework for social landlords in Wales, with a view to making sure that landlords maintain their housing stock to the level that we want, as part of the regulatory framework. So, we'll be bringing that back to the floor of the Senedd in due course—not very long, I hope—to do that. We want the Welsh housing quality standard maintained at its current level, but then, Mabon, you will also have heard me say that, in the new year, we'll be bringing forward the next iteration of the Welsh housing quality standard to get up to the next level. We're currently in discussion with all of our social landlords about how to do that, so the social sector is then covered.
You'll be aware that we're about to implement the Renting Homes (Wales) Act 2016, subject to the Senedd agreeing the various regulations that are still to go through. I find myself touching wood at this point in time—it has been a long time coming. But, of course, the whole point of the Renting Homes (Wales) Act 2016 is to have houses in the private rented sector that are fit for human habitation, and that includes the issues that you raised. One of the reasons that we’ve stepped in to correct some of the UK Government’s schemes, which were cavity wall insulation schemes, generally speaking, is because they have caused real mould and damp. That is the problem when cavity wall insulation goes wrong. Actually, that just demonstrates why we’re doing the optimised retrofit, because lots of cavity wall insulation has been installed across Wales with really good effect. We always talk about the ones that have gone wrong, but it’s just that one size doesn’t fit all. So, in some houses it’s great, cavity wall insulation, if it’s correctly installed and it’s the right kind of house for it and it doesn’t soak up damp into the cavity and all the rest of it. In other homes, it’s proved a very poor, retrograde step, and that’s why we wanted to have this optimised retrofit programme, or the deep retrofitting as it’s called elsewhere, because we are absolutely looking at each type of house in Wales and we are absolutely trialling out a series of techs on an iterative learn and process programme to figure out for each sort of housing that we have in Wales, including the old housing stock and the listed buildings, what will work, what can bring that particular type of house up to the best standard it can get—that might not be A; that might be C—and then what to do with those types of houses that can only be brought to that level. I’m very fortunate in some ways, as I live in a very, very old house, and it’s a privilege to do so. I regard it as a trust for future generations. But, of course, it’s much harder to retrofit such houses, but they’re part of our culture and heritage. It’s an old Gower farmhouse. These things are important for other reasons as well, so it’s important to get this right.
Then, just to reassure, ORP is a collaboration between me and the Minister for Economy and the Minister for Education, because we are very aware that not only does it bring the houses up to standard once we’ve got all the tech sorted out, but also it allows us to skill the people who are fitting the technology that’s necessary. There’s a whole range of technology there, so we would be working with our FE colleges to make sure that people coming forward who want to do gas boiler fitting, for example, are also being trained to put in a whole variety of other methodologies, and then we will be talking about a reskilling programme as we come away from gas boilers for all of the people out there who currently work in that industry to be able to put in air-source heat pumps, ground-source heat pumps and a whole variety of other things that are available.
And, as I said in my statement, one of the last pieces then is the owner-occupied section. We’re talking to the Development Bank of Wales now as we’re starting to be able to roll out ORP about what set of grants and loans will be appropriate for owner-occupiers, and what advice we can give them through the energy advice service. So, I think we’re very much on the same page apart from that last sentence, which I’ll persist in believing.
Diolch yn fawr, Mabon. Dim ond i ddweud, rwyf i'n cytuno â llawer o'r hyn y gwnaethoch chi ei ddweud, o ran yr effaith niweidiol y mae tai gwael yn ei chael ar iechyd pobl. Mae llawer o dystiolaeth yn dangos bod tai yn un o'r pethau mwyaf sylfaenol a all wella ansawdd bywyd ac ansawdd iechyd, felly rwy'n cytuno'n llwyr â chi yn hynny o beth. Un o'r rhesymau pam y gwnaethom ni lunio safon tai i Gymru yn y lle cyntaf oedd sicrhau bod y stoc o dai cymdeithasol yn codi hyd at y safon briodol.
Efallai eich bod chi'n gwybod—mae hyn wedi bod yn destun datganiadau eraill yma ar y llawr—ein bod ni'n edrych ar y fframwaith rheoleiddio ar gyfer landlordiaid cymdeithasol yng Nghymru ar hyn o bryd, gyda'r bwriad o wneud yn siŵr bod landlordiaid yn cynnal eu stoc nhw o dai hyd at y lefel yr ydym ni'n ei dymuno, yn rhan o'r fframwaith rheoleiddio. Felly, fe fyddwn ni'n dod â hynny yn ôl i lawr y Senedd maes o law—nid yn hir iawn, gobeithio—ar gyfer gwneud hynny. Rydym ni'n awyddus i safon ansawdd tai Cymru gael ei chadw ar ei lefel bresennol, ond wedyn, Mabon, rydych chi wedi fy nghlywed i'n dweud hefyd, yn y flwyddyn newydd, y byddwn ni'n dod â'r rhifyn nesaf o safon ansawdd tai Cymru ymlaen i godi hyd at y lefel nesaf. Ar hyn o bryd rydym ni'n trafod gyda phob un o'n landlordiaid cymdeithasol ni ynglŷn â sut i wneud hynny, felly fe fydd y sector cymdeithasol yn cael sylw wedyn.
Rydych chi'n ymwybodol ein bod ni ar fin gweithredu Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016, yn amodol ar gytundeb y Senedd ar y gwahanol reoliadau sydd eto i fynd drwodd. Rwy'n fy nghael fy hun yn dweud gyda lwc ar hyn o bryd—mae hyn wedi bod ar ddod ers amser maith. Ond wrth gwrs, holl ddiben Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 yw bod â thai yn y sector rhentu preifat sy'n ffit i fod yn gartref, ac mae hynny'n cynnwys y materion y gwnaethoch chi eu codi. Un o'r rhesymau ein bod ni wedi dod i'r adwy i gywiro rhai o gynlluniau Llywodraeth y DU, sef cynlluniau insiwleiddio waliau ceudod, a siarad yn gyffredinol, yw eu bod nhw wedi achosi llwydni a lleithder difrifol iawn. Dyna'r broblem pan fo insiwleiddio waliau ceudod yn mynd o chwith. Mewn gwirionedd, mae hynny'n dangos pam yr ydym ni'n ôl-osod er mwyn optimeiddio, oherwydd mae llawer o insiwleiddiad waliau ceudod wedi cael ei roi i mewn ledled Cymru gydag effaith gadarnhaol iawn. Rydyn ni'n siarad yn aml am y rhai sydd wedi mynd o chwith, y gwir yw nad yw'r un datrysiad yn gweithio ym mhob achos. Felly, mewn rhai tai mae'n beth ardderchog, insiwleiddio waliau ceudod, os caiff ei osod yn gywir a bod y tŷ yn addas ar ei gyfer ac nid yw'n amsugno llaith i'r ceudod a phopeth arall yn sgil hynny. Mewn cartrefi eraill, mae hwn wedi bod yn gam gwag, dinistriol iawn, a dyna pam yr oeddem ni'n dymuno sefydlu'r rhaglen ôl-osod hon er mwyn optimeiddio, neu ôl-osod dwfn fel caiff ei alw mewn mannau eraill, am ein bod ni'n edrych mewn gwirionedd ar bob math o dai yng Nghymru ac rydym ni'n treialu cyfres o dechnolegau ar raglen dysgu a phroses ailadroddol ar gyfer ystyried pob math o dai sydd gennym ni yng Nghymru, gan gynnwys yr hen stoc dai a'r adeiladau rhestredig, beth fydd yn gweithio, beth all ddod â'r math arbennig hwnnw o dŷ hyd at y safon orau y gall ei chyrraedd—efallai na wnaiff hynny'r tro yn A; fe allai hynny fod yn C—ac yna beth i'w wneud â'r mathau hynny o dai na ellir ond eu dwyn nhw hyd at y lefel honno. Rwy'n ffodus iawn mewn rhai ffyrdd, gan fy mod i'n byw mewn tŷ hen iawn, iawn, ac mae'n fraint cael gwneud hynny. Rwy'n ei ystyried yn dŷ yr wyf yn ei warchod ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol. Ond, wrth gwrs, mae hi'n galetach o lawer i ôl-osod tai o'r fath, ond maen nhw'n rhan o'n diwylliant ni a'n treftadaeth ni. Hen ffermdy ar benrhyn Gŵyr ydyw. Mae'r pethau hyn yn bwysig am resymau eraill hefyd, felly mae hi'n bwysig gwneud hyn yn iawn.
Yna, dim ond i dawelu meddyliau, gwaith ar y cyd yw'r rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio rhyngof i a'r Gweinidog Economi a'r Gweinidog Addysg, oherwydd rydym ni'n ymwybodol iawn y bydd hi nid yn unig yn codi tai hyd at y safon pan fyddwn ni wedi datrys y materion technolegol i gyd, ond mae hi'n caniatáu i ni roi'r sgiliau i'r rhai sy'n gosod y dechnoleg angenrheidiol. Fe geir ystod lawn o dechnoleg yn hyn, ac felly rydym ni am weithio gyda'n colegau addysg bellach i wneud yn siŵr bod pobl sy'n cael eu hyfforddi i osod boeler nwy, er enghraifft, yn cael eu hyfforddi i osod amrywiaeth fawr o fethodolegau eraill, ac yna fe fyddwn ni'n siarad am raglen ailsgilio wrth i ni symud oddi wrth foeleri nwy i bawb sy'n gweithio yn y diwydiant hwnnw ar hyn o bryd i allu rhoi pympiau gwres ffynhonnell aer i mewn, pympiau gwres o'r ddaear ac amrywiaeth fawr o bethau amgen sydd ar gael.
Ac, fel dywedais i yn fy natganiad, un o'r darnau olaf wedyn yw'r darn sy'n ymdrin â pherchen-feddianwyr. Rydym ni'n siarad â Banc Datblygu Cymru nawr wrth i ni ddechrau gallu cyflwyno'r rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio ynglŷn â pha set o grantiau a benthyciadau a fyddai'n briodol i berchen-feddianwyr, a pha gyngor y gallwn ni roi iddyn nhw drwy'r gwasanaeth cyngor ynni. Felly, rwy'n credu ein bod ni ar yr un dudalen i raddau helaeth ar wahân i'r frawddeg olaf honno, y byddaf i'n parhau i'w chredu.
Thank you very much for your statement. It poses as many questions as it answers, but it’s useful to know the information you’ve given. This funding of £35 million for the Warm Homes programme for the next two years, is that per year, or for the two years?
Diolch yn fawr i chi am eich datganiad. Mae hyn yn gofyn cymaint o gwestiynau ag y mae'n eu hateb, ond mae hi'n ddefnyddiol cael gwybod yr wybodaeth a roesoch i ni. Y cyllid hwn o £35 miliwn ar gyfer y rhaglen Cartrefi Clyd am y ddwy flynedd nesaf, a yw hynny bob blwyddyn, neu dros y ddwy flynedd?
Two years.
Dros y ddwy flynedd.
Okay, so it’s £35 million for two years. Okay, that’s good. I think one of the problems we have is that people don’t know how to approach this—they’re not environmental experts. So, I welcome the fact that you are going to create this hub, but I’m concerned that, in the first year, it will only be available to the social housing sector, because whilst there is a huge threat from the massive hike in energy prices, it’s also an opportunity to get people to focus on the need to decarbonise, which we’ve all got to do anyway. I do think that people are very confused about what they should do with their particular property and they need—
Iawn, £35 miliwn dros ddwy flynedd felly. Iawn, mae hynny'n dda. Rwy'n credu mai un o'r problemau sydd gennym ni yw nad yw pobl yn gwybod sut i ymdrin â hyn—nid arbenigwyr amgylcheddol mohonyn nhw. Felly, rwy'n croesawu'r ffaith eich bod chi am greu'r ganolfan hon, ond rwy'n pryderu mai dim ond i'r sector tai cymdeithasol yn unig y bydd ar gael yn y flwyddyn gyntaf, oherwydd er bod bygythiad enfawr o'r codiad enfawr ym mhrisiau ynni, mae hwn yn gyfle hefyd i wneud i bobl i ganolbwyntio ar yr angen i ddatgarboneiddio, y mae'n rhaid i ni i gyd ei wneud beth bynnag. Rwy'n credu bod pobl wedi drysu'n lân ynglŷn â'r hyn y dylen nhw ei wneud gyda'u tŷ arbennig nhw ac mae angen iddyn nhw—
Jenny, please can you ask a question?
Jenny, a wnewch chi ofyn cwestiwn os gwelwch chi'n dda?
—independent advice in order to do it. So, the question is why do you not think it’s possible to extend it to anybody who needs this free advice from the first year.
—gael cyngor annibynnol ar gyfer gwneud hynny. Felly, y cwestiwn yw pam nad ydych chi'n credu ei bod hi'n bosibl ymestyn hyn i unrhyw un sydd ag angen am y cyngor rhad ac am ddim hwn o'r flwyddyn gyntaf.
Thank you. I’ve got so many people who want to ask questions, I’ve got to keep you to time.
Diolch i chi. Mae cymaint o bobl sy'n dymuno gofyn cwestiynau, mae'n rhaid i mi eich cadw chi i'ch amser.
A very short answer, Jenny, is because we haven’t yet got all the learning out of ORP. So, the energy advice service is there to help owner-occupiers, but we’d like that to be much more specific, and we want to be sure that, when it is specific, it’s correct. So, we’re going to trial it out on our social housing providers, which we can de-risk, before we’re able to offer it. But people who want to do it now can get advice from the Welsh energy advisory service of a slightly more generalised nature about what they should do to their home for most efficiency.
Ateb byr iawn, Jenny, yw oherwydd nad ydym ni wedi dysgu popeth eto o'r rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio. Felly, mae'r gwasanaeth cyngor ynni ar gael i helpu perchen-feddianwyr, ond fe hoffem ni i hynny fod yn rhywbeth sy'n llawer mwy penodol, ac rydym ni'n dymuno bod yn sicr, pan fydd hwnnw'n gyngor penodol, ei fod yn gywir hefyd. Felly, fe fyddwn ni'n ei dreialu ar gyfer ein darparwyr tai cymdeithasol, y gallwn ni leihau'r risgiau ymhlyg ynddo, cyn i ni allu ei gynnig. Ond fe all pobl sy'n awyddus i wneud hynny nawr gael cyngor gan wasanaeth cynghori ynni Cymru a fydd o natur ychydig yn fwy cyffredinol ynghylch beth y dylen nhw ei wneud i'w cartrefi ar gyfer sicrhau'r effeithlonrwydd mwyaf.
Thank you, Minister, for bringing forward today's statement. As we know and as acknowledged, Wales does have an older and less energy-efficient housing stock compared to other parts of the UK, and it's part of the reason I raised the point earlier with the Trefnydd in questions about the opportunities of ECO4. So, thank you for acknowledging some of those opportunities in your statement today as well.
An idea has been mooted in the past, Minister, and also mentioned to the Minister for Finance and Local Government, and it's actually where an element of council tax could be aligned to the energy efficiency of homes, similar to the way in which cars are taxed around their emissions. This, of course, could help incentivise people, alongside grants, to make their houses more energy efficient. I'm conscious, as I'm sure you are, of your Government's commitment to reforming council tax in Wales in the co-operation agreement with Plaid Cymru. So, in light of this, Minister, what are your thoughts on the possibility of an element of council tax being based on the energy efficiency of someone's home? And will you carry out further work on this idea with the Minister for local government? Thanks.
Diolch i chi, Gweinidog, am gyflwyno'r datganiad heddiw. Fel gwyddom ni ac fel cafodd ei gydnabod, mae gan Gymru stoc dai hŷn a llai effeithlon o ran ynni o'i gymharu â rhannau eraill o'r DU, a dyna, yn rhannol, pam y gwnes i godi'r pwynt yn gynharach gyda'r Trefnydd mewn cwestiynau am gyfleoedd o ran ECO4. Felly, diolch am gydnabod rhai o'r cyfleoedd hynny yn eich datganiad chi heddiw hefyd.
Cafodd syniad ei wyntyllu yn y gorffennol, Gweinidog, a soniwyd amdano hefyd wrth y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol, ac mewn gwirionedd fe allai elfen o'r dreth gyngor gael ei halinio ag effeithlonrwydd ynni cartrefi, yn debyg i'r ffordd y mae trethiant ar geir yn ystyried eu hallyriadau nhw. Fe allai hyn, wrth gwrs, helpu i gymell pobl, ochr yn ochr â grantiau, wneud eu tai nhw'n fwy effeithlon o ran ynni. Rwy'n ymwybodol, fel rwy'n siŵr eich bod chwithau, o ymrwymiad eich Llywodraeth i ddiwygio'r dreth gyngor yng Nghymru yn y cytundeb cydweithredu â Phlaid Cymru. Felly, yn sgil hyn, Gweinidog, beth yw eich barn ar y posibilrwydd o gael elfen o dreth gyngor yn seiliedig ar effeithlonrwydd ynni cartref rhywun? Ac a fyddwch chi'n gwneud unrhyw waith pellach ynglŷn â'r syniad hwn gyda'r Gweinidog llywodraeth leol? Diolch.
Yes, Sam, I think we absolutely do need to look at an incentive programme for people. One of the mysteries of the world to me—you and I have discussed this when you had a previous hat on, as did I—is why house prices don't reflect various improvements. So, a huge mystery to me is why fully enabled broadband houses are not more expensive than ones that aren't, because if I was buying a house that didn't have any broadband in it, I'd knock the cost of putting the broadband in off the price of the house. So, I don't understand why that hasn't worked in the market, and energy efficiency is exactly the same. When you're buying a house, surely the fact that your bills are going to be £18 a year makes a huge difference to how much you're prepared to spend compared to several thousand pounds a year. I don't understand why the market hasn't worked.
So, we will need to look at—and Rebecca Evans and I have already started some preliminary conversations about how this might work—an incentive programme for owner-occupiers, but I will say that is in the beginnings of that conversation. As I referenced in my statement, there are discussions with the Development Bank of Wales as well about loans and grant schemes, because we want to get this right. And as I've just said to Jenny Rathbone, we want to be sure that the advice we're giving people about investing their money produces the result that they are looking for in terms of energy efficiency, and that the capital investment they make is reflected in the value they get back, both in decreased energy bills, but also in the value of the asset. So, we're working on it, we're absolutely looking at incentives, and all good ideas are very welcome.
Ie wir, Sam, rwyf i'n sicr o'r farn fod angen i ni ystyried rhaglen sy'n cymell pobl. Un o ddirgelion y byd i mi—rydych chi a minnau wedi trafod hyn yn rhinwedd eich swydd flaenorol, fel minnau—yw pam nad yw prisiau tai yn adlewyrchu gwelliannau amrywiol. Felly, mae hi'n ddirgelwch mawr i mi pam nad yw tai sydd â band eang yn costio mwy na'r rhai nad oes ganddyn nhw ddim, oherwydd pe bawn i'n prynu tŷ heb unrhyw fand eang, fe fyddwn i'n tynnu'r gost o osod band eang oddi ar bris y tŷ. Felly, nid wyf i'n deall pam nad yw hwnnw wedi bod yn ddylanwad ar y farchnad, ac mae effeithlonrwydd ynni yn union yr un fath â hynny. Pan fyddwch chi'n prynu tŷ, siawns bod y ffaith y bydd eich biliau chi'n costio £18 y flwyddyn o'i gymharu â miloedd o bunnoedd y flwyddyn yn gwneud gwahaniaeth enfawr i'r swm y byddwch chi'n barod i'w wario. Nid wyf i'n deall pam nad yw hynny wedi dylanwadu ar y farchnad.
Felly, fe fydd angen i ni edrych ar—ac mae Rebecca Evans a minnau wedi dechrau rhai sgyrsiau rhagarweiniol ynghylch sut y gallai hyn weithio eisoes—raglen cymhelliant i berchen-feddianwyr, ond rwyf i am ddweud bod hynny'n gynnar yn y sgwrs honno. Fel cyfeiriais i yn fy natganiad, ceir trafodaethau gyda Banc Datblygu Cymru yn ogystal â chynlluniau benthyciadau a grantiau, oherwydd ein bod ni'n awyddus i wneud hyn yn iawn. Ac fel rwyf i newydd ei ddweud wrth Jenny Rathbone, rydym ni'n dymuno bod yn sicr fod y cyngor yr ydym ni'n ei roi i bobl am fuddsoddi eu harian nhw'n arwain at y canlyniad y maen nhw'n ei geisio o ran effeithlonrwydd ynni, a bod y buddsoddiad cyfalaf y maen nhw'n ei wneud yn cael ei adlewyrchu yn y gwerth y maen nhw'n ei gael yn ôl, gyda biliau ynni sy'n llai, ond o ran gwerth yr ased hefyd. Felly, rydym ni'n gweithio ar hyn, rydym ni'n sicr yn edrych ar gymhellion i bobl, ac mae croeso mawr i bob syniad da.
Rwy'n aelod o'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol a gynhaliodd ymchwiliad i'r rhaglen Cartrefi Clyd, gan wneud argymhellion o ran dysgu gwersi a gwella fersiwn newydd y rhaglen. Wrth ymateb i'r argymhellion, fe awgrymodd y Llywodraeth y byddai diweddariad ynglŷn â'r fersiwn nesaf yn fuan wedi toriad yr haf. Mae'ch datganiad heddiw, a ninnau nawr ym mis Tachwedd, yn hwyr ac yn niwlog o ran gosod amserlen glir. Os yw'r broses gaffael, fel y sonioch chi, i ddigwydd yn 2023, ai felly wedi mis Ebrill 2024 y bydd y rhaglen newydd yn lansio, flwyddyn yn hwyrach na'r nod? Ac er hefyd i chi sôn am rai newidiadau i'r rhaglen Nest bresennol, pam nad oedd sôn am welliannau brys a gwerthfawr y gellid eu gwneud nawr, o ystyried bod tlodi tanwydd y rhai sy'n gymwys yn dwysáu yn yr argyfwng presennol o fewn y cynllun Nest presennol, er enghraifft, cyfuno gwaith ar ffabrig tai, ar insiwleiddio, gyda'r gwaith o ffitio systemau gwresogi yn y tai lleiaf ynni effeithiol?
I'm a member of the Equality and Social Justice Committee that held an inquiry into the Warm Homes programme, making recommendations in terms of lessons learnt and improving the new version of the programme. In responding to the recommendations, the Government suggested there would be an update on the next version soon after the summer recess. Your statement today, now that we are in November, is late and vague in terms of setting a clear timetable. If the procurement process, as you mention, is to happen in 2023, is it then after April 2024 that the new programme will be launched, a year later than expected? And although you mentioned some changes to the current Nest programme, why wasn't there mention of valuable changes that could be done urgently, given that fuel poverty for those who qualify is getting worse in the current crisis within the current Nest scheme, for example, combining the work on the fabric of homes, on insulation, with the work of fitting heating systems in the least energy-efficient homes?
Thanks very much for that. As I said to a couple of other people as well, first off to say that the new programme will begin before next winter. So, we will procure it and start it before next winter, just to be really clear, and there's a clear timetable for doing that and I'm very keen, obviously, that we don't go into yet another winter without doing it. But, we do want to learn a lot of lessons about some of the well-intentioned schemes from the past. Siân Gwenllian, I know, has problems in her constituency, other Members have problems, and I have them in my own, from schemes that were largely successful, but because a one-size-fits-all approach was taken, the houses that weren't suitable are really left in difficulty, and it's not always that we can help. So, we haven't been able to help all the households across Wales that have found themselves in difficulty for various complicated contractual issues around the way that those programmes were rolled out.
So, I really do think it's important to get it right, and that we don't actually inadvertently make a minority of people worse off than they were in the first place. And I'm also very keen to make sure that we can develop Welsh supply chains for this. So, you know, at the moment, some of this technology is really expensive, and the cost-benefit analysis is quite difficult, even with energy prices the way that they are. But, if we do it properly, then we will be able to get a supply chain in place that reduces the cost of that technology much more rapidly than would otherwise happen. There are lots of examples of Government procurements being able to do that, and I'm very keen to get the green jobs in Wales as well as the efficiency for the houses.
On the Nest scheme, we have been looking for some time at a way to improve that scheme, because you know that, largely, it's been putting more efficient gas boilers in in place of very inefficient gas boilers, and whilst that does of course produce some benefit for the household, with the current cost of gas, it's not producing much benefit—and anyway, it doesn't help the climate emergency, which is one of the biggest problems we've all got. So, again, trying to morph the programme, so that it doesn't take away some help from the least-able-to-cope households, but also doesn't make the problem worse in the future, has been more problematic than I would have liked it to have been, and that's the truth of it. So, what we want to do is get some programmes in place that help the most people do the best thing for their home, whether through the social landlord programme or through our councils or through our leaseback schemes or with the private rented sector.
And then, the last piece of that jigsaw is how to incentivise the private rented sector landlords to actually stay in the sector and invest, rather than just leave the sector, if we put obligations on them. So, having conversations with the private rented sector landlords, through various organisations, about the best way to incentivise that. Because most landlords in Wales only own one or two houses; we haven't got any huge landlord agents, or not very many huge landlords. So, making sure that those people stay in the sector and don't just sell up to the highest bidder is a really important part of what we're trying to do as well.
Diolch yn fawr am hynna. Fel dywedais i wrth un neu ddau o bobl eraill hefyd, yn gyntaf i gyd rwyf i am ddweud y bydd y rhaglen newydd yn dechrau cyn y gaeaf nesaf. Felly, fe fyddwn ni'n ei chaffael a'i dechrau cyn y gaeaf nesaf, a dim ond ar gyfer bod yn gwbl eglur, fe geir amserlen bendant ar gyfer gwneud hynny ac rwy'n awyddus iawn, yn amlwg, nad ydym ni'n cyrraedd gaeaf arall eto heb ei chyflawni hi. Ond, rydym ni'n awyddus i ddysgu llawer o wersi am rai o'r cynlluniau â bwriadau da a fu yn y gorffennol. Mae gan Siân Gwenllian, fe wn i, broblemau yn ei hetholaeth hi, mae gan Aelodau eraill broblemau, ac mae gennyf innau rai fy hun acw, oherwydd cynlluniau a oedd yn llwyddiannus i raddau helaeth, ond am mai dull un ateb sy'n addas i bawb a fabwysiadwyd, fe achoswyd problemau mewn rhai tai nad oedden nhw wir yn addas i'r cynlluniau, ac ni allwn ni fod o gymorth bob amser. Felly, nid ydym ni wedi gallu helpu pob aelwyd ledled Cymru sydd wedi profi trafferthion oherwydd gwahanol faterion cytundebol cymhleth ynghylch y ffordd y cafodd y rhaglenni hynny eu cyflwyno.
Felly, rwyf i'n wir o'r farn ei bod hi'n bwysig gwneud pethau yn iawn, ac nad ydym ni mewn gwirionedd yn gwneud y sefyllfa yn waeth i leiafrif o bobl na'u sefyllfa wreiddiol nhw. Ac rwy'n awyddus iawn hefyd i wneud yn siŵr ein bod ni'n gallu datblygu cadwyni cyflenwi ar gyfer hyn yng Nghymru. Felly, wyddoch chi, ar hyn o bryd, mae cyfran o'r dechnoleg hon yn gostus iawn, ac mae'r dadansoddiad yn anodd iawn i'w wneud o ran y budd a ddaw o'r gost honno, hyd yn oed gyda phrisiau ynni fel y maen nhw. Ond, os ydym ni'n gwneud hyn yn iawn, yna fe fyddwn ni'n gallu cael cadwyn gyflenwi yn ei lle sy'n lleihau cost y dechnoleg honno'n llawer cynt nag y byddai'n digwydd fel arall. Fe geir llawer o enghreifftiau o gaffaeliadau gan y Llywodraeth sydd wedi gwneud felly, ac rwy'n awyddus iawn i fod â'r swyddi gwyrdd yng Nghymru yn ogystal ag effeithlonrwydd i dai Cymru.
O ran cynllun Nyth, rydym ni wedi bod yn chwilio am gryn amser am ffordd i wella'r cynllun hwnnw oherwydd, wyddoch chi, yn bennaf, mae hwnnw wedi bod yn rhoi boeleri nwy sy'n fwy effeithlon yn lle boeleri nwy aneffeithlon iawn, ac er bod hynny wrth gwrs yn golygu rhywfaint o fudd i'r aelwyd, oherwydd cost nwy ar hyn o bryd, nid yw'n gwneud cymaint o wahaniaeth â hynny—a beth bynnag, nid yw hynny'n helpu'r argyfwng hinsawdd, sef un o'r problemau mwyaf sydd gennym ni i gyd. Felly, eto, mae ceisio gweddnewid y rhaglen, fel nad yw hi'n dwyn cyfran o gymorth oddi wrth aelwydydd sydd lleiaf abl i ymdopi, ac nad yw'n gwneud y broblem yn waeth yn y dyfodol chwaith, wedi bod yn fwy problemus nag y byddwn i wedi hoffi i hynny fod, a dyna'r gwir amdani. Felly, yr hyn yr ydym ni'n awyddus i'w wneud yw cael rhai rhaglenni ar waith sy'n helpu'r gyfran fwyaf o bobl i wneud y peth gorau ar gyfer eu cartrefi nhw, boed hynny drwy'r rhaglen landlordiaid cymdeithasol neu drwy ein cynghorau ni neu drwy ein cynlluniau lesio'n ôl ni neu gyda'r sector rhentu preifat.
Ac yna'r darn olaf o'r pos hwn yw sut i gymell landlordiaid y sector rhentu preifat i aros yn y sector a buddsoddi yn wirioneddol, yn hytrach na gadael hynny i'r sector yn unig, os ydym ni'n rhoi rhwymedigaethau arnyn nhw. Felly, fe fyddwn ni'n cynnal sgyrsiau gyda landlordiaid y sector rhentu preifat, drwy wahanol sefydliadau, ynglŷn â'r ffordd orau o gymell hynny. Gan mai dim ond un neu ddau o dai y mae'r rhan fwyaf o landlordiaid yng Nghymru yn berchen arnyn nhw; nid oes gennym ni unrhyw asiantau landlordiaid enfawr, na llawer iawn o landlordiaid enfawr. Felly, mae sicrhau bod y bobl hynny'n aros yn y sector ac nid yn gwneud dim ond gwerthu i'r un sy'n cynnig fwyaf o arian yn rhan bwysig iawn o'r hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud hefyd.
I very much welcome the statement by the Minister. I agree with the Minister that the cost-of-living crisis is, in a large part, driven by energy prices, as increases are affecting the price of not just gas and electric but many other consumables. Whilst this is having a detrimental effect on all of our living standards, it's having a devastating effect on households who are least able to pay, driving families who were just surviving into fuel poverty. I am pleased that the Welsh Government's focus will continue to be on supporting lower income families who are in fuel poverty, to reduce their bills and carbon emissions. I agree that decarbonisation, improving the energy efficiency of homes in Wales across all tenures, and how it is going to be funded is obviously complex. In Swansea East, as the Minister knows, there are a large number of retired people living in poor energy-efficient homes that they own. Will the Welsh Government consider ending the Help to Buy scheme, which has the effect of inflating house prices, and use that money to provide loans to owner-occupiers and private landlords to improve energy efficiency? And would the Minister like to comment on the Pobl scheme in my constituency?
Rwy'n croesawu'r datganiad gan y Gweinidog yn fawr. Rwy'n cytuno â'r Gweinidog mai prisiau ynni sy'n gyfrifol am yr argyfwng costau byw, i raddau helaeth, gan fod cynnydd yn effeithio ar bris nid yn unig nwy a thrydan ond llawer o ddeunyddiau traul eraill. Er bod hyn yn cael effaith andwyol ar safonau byw pob un ohonom, mae'n cael effaith ddinistriol ar aelwydydd sydd leiaf abl i dalu, gan yrru teuluoedd sy'n dioddef caledi i dlodi tanwydd. Rwy'n falch y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i ganolbwyntio ar gefnogi teuluoedd incwm is sydd mewn tlodi tanwydd, i leihau eu biliau nhw a'u hallyriadau carbon nhw. Rwy'n cytuno bod datgarboneiddio, gwella effeithlonrwydd ynni cartrefi yng Nghymru ar draws pob deiliadaeth, a sut bydd hynny'n cael ei ariannu yn bethau cymhleth, yn amlwg iawn. Yn Nwyrain Abertawe, fel gŵyr y Gweinidog, fe geir nifer fawr o bobl sydd wedi ymddeol sy'n byw mewn cartrefi y maen nhw'n berchen arnyn nhw sy'n wael iawn o ran bod yn effeithlon o ran ynni. A fydd Llywodraeth Cymru yn ystyried rhoi terfyn ar y cynllun Cymorth i Brynu, sydd â'r effaith o chwyddo prisiau tai, a defnyddio'r arian hwnnw i roi benthyciadau i berchen-feddianwyr a landlordiaid preifat i wella effeithlonrwydd ynni? Ac a fyddai'r Gweinidog yn hoffi dweud rhywbeth am gynllun Pobl yn fy etholaeth i?
Just on that last one: it's a great scheme, isn't it? So, the kind of collective action that you get when you're able to implement the sorts of collective energy efficiency schemes that you get in that instance is an example, and we're hoping to roll that model out. So, for Members who aren't familiar with it, we've got a new estate and an old estate coming together with an energy efficiency scheme that allows those with the ability to put good solar panels on their homes to share their energy out across the scheme, to provide EV charging points, and all the rest of it; it allows Economy 7 to work for white goods across the scheme. There's a whole series of things that you can do with the collective power of coming together, basically. So, it's a great scheme. I've managed to visit it a couple of times, and we will be looking to roll that out with the companies that have been involved in that—with the social landlord company and the energy companies that have been working with us. So, that's a really excellent example of what can be achieved.
Just in terms of the Help to Buy, it's a bit more complicated than that. We use Help to Buy to drive other improvements in the building industry. So, actually, builders who don't build to particular standards don't get Help to Buy, and that's been very helpful in driving some of those standards. We also use financial transactions capital, which, Mike, I know you're familiar with, but it is an arcane art, so it's not quite as easy to swap that out into individual householder loans. We are though looking, with the Development Bank of Wales, at rolling out grant and loan schemes to owner-occupiers in exactly the circumstances that you're talking about and, actually, being able to target people who get the single-occupier discount, who are often older people who've lost a partner and are in that exact position. So, we have a way to identify people, so that we can consult on it. So, we are looking to do exactly that.
Ynglŷn â'r pwynt olaf yna: mae hwnnw'n gynllun gwych, onid ydyw? Felly, mae'r math o weithredu ar y cyd yr ydych chi'n ei weld pan fyddwch chi'n gallu gweithredu'r mathau o gynlluniau effeithlonrwydd ynni ar y cyd yr ydych chi'n eu cael yn yr achos hwnnw yn enghraifft, ac rydym ni'n gobeithio cyflwyno'r model hwnnw. Felly, i Aelodau nad ydyn nhw'n gyfarwydd â hyn, mae gennym ni ystad newydd a hen ystad sydd wedi dod at ei gilydd i greu cynllun effeithlonrwydd ynni sy'n caniatáu i'r rhai sydd â'r gallu i roi paneli solar da ar eu tai nhw i rannu eu hynni nhw â'r cynllun cyfan, i ddarparu pwyntiau gwefru cerbydau trydan, a'r gweddill i gyd; mae'n caniatáu i nwyddau gwyn ar draws y cynllun fanteisio ar Economy 7. Fe geir cyfres gyfan o bethau y gallwch chi eu gwneud gyda'r nerth cyfunol o ddod ynghyd, yn y pen draw. Felly, mae hwnnw'n gynllun gwych. Rwyf i wedi llwyddo i ymweld ag ef unwaith neu ddwy, ac fe fyddwn ni'n ystyried cyflwyno hwnnw gyda'r cwmnïau sydd wedi bod yn rhan o hwnnw—gyda'r cwmni landlordiaid cymdeithasol a'r cwmnïau ynni sydd wedi bod yn gweithio gyda ni. Felly, mae honno'n enghraifft wirioneddol wych o'r hyn y gellir ei gyflawni.
O ran y Cymorth i Brynu, mae hynny ychydig yn fwy cymhleth. Rydym ni'n defnyddio Cymorth i Brynu i ysgogi gwelliannau eraill yn y diwydiant adeiladu. Felly, mewn gwirionedd, nid yw adeiladwyr nad ydyn nhw'n adeiladu hyd at safonau penodol yn cael manteisio ar Gymorth i Brynu, ac mae hynny wedi bod o gymorth mawr wrth gymell rhai o'r safonau hyn. Rydym ni'n defnyddio cyfalaf trafodiadau ariannol, sydd, Mike, fe wn i eich bod chi'n gyfarwydd ag ef, ond mae honno'n gelfyddyd gyfrin, felly nid yw hi mor hawdd â chyfnewid hynny am fenthyciadau i ddeiliaid tai unigol. Rydym ni er hynny yn bwriadu, gyda Banc Datblygu Cymru, gyflwyno cynlluniau grant a benthyciadau i berchen-feddianwyr o dan yr union amgylchiadau yr ydych chi'n sôn amdanyn nhw ac, mewn gwirionedd, yn targedu pobl sy'n cael disgownt un meddiannydd, sy'n bobl hŷn sydd yn aml wedi colli partner ac sydd yn yr union sefyllfa honno. Felly, mae gennym ni ffordd o adnabod pobl, er mwyn gallwn ymgynghori yn hyn o beth. Felly, rydym ni'n ystyried gwneud yr union beth.
I just have two questions, as chair of the cross-party group on fuel poverty and energy efficiency, which have come from the group. We heard reference earlier to the Equality and Social Justice Committee inquiry into fuel poverty and the Warm Homes programme, and recommendations for the Welsh Government to ensure that the programme embeds the fabric and worst-first approach to retrofitting, as well as targeting the poorest households and the least efficient homes, being bigger in scale and greener in interventions, allowing for multiple measures to be installed. In your previous responses, you have, I think, addressed some of those points, but how in particular will you ensure that the programme embeds the fabric and worst-first approach in the least efficient homes?
Secondly, as we've also heard, Wales has some of the oldest and least thermally efficient housing stock compared to the UK and Europe. Free energy efficiency measures are being rejected by many people, as they're seen as inflexible and incompatible with the buildings they reside in. You've already explained in part how you will tailor energy efficiency measures to adapt to the various different types of buildings that exist in Wales, but specifically, given likely delays to the next iteration of the Warm Homes programme, what consideration has the Welsh Government given to enabling the current Nest scheme to make more appropriate fabric improvements to insulate qualifying fuel-poor homes, whilst also supporting them to replace inefficient heating systems in light of the closure of Arbed and the anticipated increase in Nest's budget?
Dau gwestiwn yn unig sydd gennyf i, yn rhinwedd fy swydd yn gadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd ac effeithlonrwydd ynni, ac o'r grŵp y mae'r ddau wedi dod. Fe glywsom ni gyfeiriad yn gynharach at ymchwiliad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol i dlodi tanwydd a'r rhaglen Cartrefi Clyd, ac argymhellion y dylai Llywodraeth Cymru sicrhau bod y rhaglen yn ymgorffori'r dull ffabrig a'r 'gwaethaf yn gyntaf' o ran ôl-osod, yn ogystal â thargedu'r aelwydydd tlotaf a'r cartrefi lleiaf effeithlon, a bod yn fwy o ran graddfa a gwyrddach o ran ymyriadau, gan ganiatáu i sawl dull gael ei ddefnyddio. Yn eich ymatebion blaenorol chi, rydych chi, rwy'n credu, wedi mynd i'r afael â rhai o'r pwyntiau hyn, ond, yn benodol, sut ydych chi am sicrhau bod y rhaglen yn ymgorffori'r dull ffabrig a'r 'gwaethaf yn gyntaf' yn y tai lleiaf effeithlon?
Yn ail, fel rydym ni wedi clywed hefyd, Mae gan Gymru rhywfaint o'r stoc tai hynaf lleiaf effeithlon yn thermol o'i gymharu â'r DU ac Ewrop. Mae mesurau effeithlonrwydd ynni rhad ac am ddim yn cael eu gwrthod gan lawer o bobl, gan eu bod nhw'n cael eu hystyried yn anhyblyg ac yn anghydnaws â'r adeiladau y maen nhw'n byw ynddyn nhw. Rydych chi wedi egluro yn rhannol eisoes sut y byddwch chi'n teilwra mesurau effeithlonrwydd ynni i addasu i'r gwahanol fathau o adeiladau sy'n bodoli yng Nghymru, ond yn benodol, o ystyried yr oedi tebygol yn y rhaglen Cartrefi Clyd nesaf, pa ystyriaeth a roddodd Llywodraeth Cymru i alluogi cynllun presennol Nyth i wneud gwelliannau mwy priodol yn y deunyddiau i inswleiddio'r cartrefi mewn tlodi tanwydd sy'n gymwys, gan eu cefnogi nhw hefyd i gael systemau newydd yn lle'r hen systemau gwresogi aneffeithlon yn dilyn terfynu Arbed a'r cynnydd disgwyliedig yng nghyllideb Nyth?
Well, you sort of answered your own question a little bit there, Mark. But, as I said before, we are absolutely looking at a fabric-first, worst-first kind of approach, but it's very difficult to just target one house sometimes. So, in my statement, I alluded to the fact that we're looking at community energy programmes. We're working with local authorities to do an energy map across Wales, so that we know where communities with the least energy-efficient housing are to see if we can do a community upgrade that will allow us to use social housing levers to help the whole community come up, if you like. So, it's quite difficult to just target one house in the middle of a cluster otherwise. We're also, as I've said many times, looking to make sure that we do the right thing for the right house.
On Nest, I just don't have enough money to do everything that I'd like to do to everyone's house. So, trying to do something for a large number of people as opposed to a lot for a smaller number of people is always one of the most difficult balances that we have. So, we constantly look to see whether it's better to help more people do one thing than it is to help very much fewer people do everything, and I'm afraid that's one of the balances we're constantly wrestling with. I'm very happy to work with the committee about where to hit the right balance for all of that.
Wel, fe wnaethoch chi ateb eich cwestiwn chi eich hun i ryw raddau nawr, Mark. Ond, fel dywedais i o'r blaen, rydym ni'n edrych yn fanwl ar ddull gweithredu ffabrig a'r gwaethaf yn gyntaf, ond mae hi'n anodd iawn targedu un tŷ yn unig weithiau. Felly, yn fy natganiad i, fe wnes i gyfeirio at y ffaith ein bod ni'n ystyried rhaglenni ynni cymunedol. Rydym ni'n gweithio gydag awdurdodau lleol i lunio map ynni ledled Cymru, fel ein bod ni'n gwybod ymhle mae cymunedau â'r tai lleiaf effeithlon o ran ynni i weld a allwn ni weithredu uwchraddiad cymunedol a fydd yn caniatáu i ni ddefnyddio ysgogiadau tai cymdeithasol i helpu'r gymuned gyfan i godi, os mynnwch chi. Felly, mae hi'n anodd iawn targedu un tŷ yng nghanol clwstwr. Rydym ni hefyd, fel dywedais i sawl tro, yn ceisio sicrhau ein bod ni'n gwneud y peth iawn ar gyfer y tŷ iawn.
O ran Nyth, nid oes gennyf i ddigon o arian i wneud popeth yr hoffwn i ei wneud i dŷ pawb. Felly, mae ceisio gwneud rhywbeth i nifer fawr o bobl yn hytrach na llawer i nifer lai o bobl yn un o'r pethau anoddaf sydd gennym ni o ran taro cydbwysedd. Felly, rydym ni'n ystyried trwy'r amser a yw hi'n well helpu mwy o bobl i wneud un peth nag yw hi i helpu llawer iawn llai o bobl i wneud pob dim, ac mae gennyf i ofn mai dyna un enghraifft o lawer o frwydro i gael y cydbwysedd yn iawn. Rwy'n hapus iawn i weithio gyda'r pwyllgor o ran gweld ble i daro'r cydbwysedd cywir yn hynny i gyd.
Ac yn olaf, Sarah Murphy.
Finally, Sarah Murphy.
Diolch. Minister, thank you for the statement today. The energy efficiency of homes continues to be a key issue for my constituents, especially when we do have some developments in the works at the moment, like the regeneration of Porthcawl. There's a real feeling from the community that they would love to have them as green and all of the things we were talking about today, really—energy efficient, built for the future, and cost-effective. At our Porthcawl region Dragon's Den event last year, Sero Homes actually came in and did a presentation, which they really loved. I know that you're aware of them. And, also, I've spoken with Porthcawl's third age organisation, who stress the need for solar panels in all homes, including those built by private developers, and that's the crux of my question today. It's about those private developers, because Bridgend County Borough Council councillors are really keen to ensure that homes built in the private sector also meet these demands, by asking them to build houses with energy-efficient provisions, like solar panels, taps, et cetera. So, will it be possible for you to meet with Bridgend County Borough Council and me, especially as we're looking at the Porthcawl regeneration at the moment, to see what we can do about this private development, so that it ticks all of those boxes for all of us?
Diolch. Gweinidog, diolch am ddatganiad heddiw. Mae effeithlonrwydd ynni cartrefi yn parhau i fod yn fater allweddol i fy etholwyr i, yn enwedig gan fod rhai datblygiadau ar y gweill gennym ni ar hyn o bryd, fel adfywio Porthcawl. Fe geir ymdeimlad gwirioneddol yn y gymuned y bydden nhw wrth eu boddau yn eu cael nhw mor wyrdd a'r holl bethau yr oeddem ni'n siarad amdanyn nhw heddiw, mewn gwirionedd—effeithlon o ran ynni, ac adeiladu ar gyfer y dyfodol, ac yn gost-effeithiol. Yn ein digwyddiad Dragon's Den rhanbarth Porthcawl y llynedd, daeth Sero Homes eu hunain i mewn a rhoi cyflwyniad, a gafodd ei fwynhau yn fawr. Rwy'n gwybod eich bod chi'n ymwybodol ohonyn nhw. A hefyd, rwyf i wedi siarad â sefydliad y drydedd oes ym Mhorthcawl, sy'n pwysleisio'r angen am baneli solar ym mhob cartref, gan gynnwys y rhai a adeiladwyd gan ddatblygwyr preifat, a dyna yw craidd fy nghwestiwn i heddiw. Mae'n ymwneud â'r datblygwyr preifat hynny, oherwydd mae cynghorwyr Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr yn awyddus iawn i sicrhau bod cartrefi sy'n cael eu hadeiladu yn y sector preifat hefyd yn ateb y gofynion hyn, drwy ofyn iddyn nhw adeiladu tai gyda darpariaethau effeithlon o ran ynni, fel paneli solar, tapiau, ac ati. Felly, a fydd hi'n bosibl i chi gyfarfod â Chyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr a minnau, yn enwedig gan ein bod ni'n edrych ar adfywiad Porthcawl ar hyn o bryd, i weld beth allwn ni ei wneud o ran y datblygiad preifat hwn, fel y bydd yn ateb y gofynion hyn i gyd ar gyfer pob un ohonom ni?
I'd be more than happy to meet with you and the council, and the developer, indeed, Sarah. We have brought forward changes to Part L of the building regulations. They are technology neutral, so we're saying that they need a 37 per cent change in the efficiency, but not that you need to do that via solar panels or an air-source heat pump, for all the reasons I've spoken about earlier.
The other thing we're having a look at is what we can do about making sure that builders who are building out planning consents actually build to the most recent standard, because, at the moment, as Members across the Chamber will know, once you've started a planning consent, you can build it out. So, we still have homes being built without sprinklers in them because they've started the planning consent and they're not going to the most relevant. Now, we tried to incentivise the house builders to do that. Lee Waters and I have a construction forum, and we meet with them very regularly. We try to put a lot of pressure on them to build to the most recent standard. I am taking some legal advice on whether there's anything we can do to limit the amount of time you can take advantage of a planning consent once you've started before you need to implement the most up-to-date regulations for all sorts of reasons. I hope we'll be able to address some of that in the building safety Bill that we'll be bringing forward, which is mostly affecting high-rises, but will have other effects right across the piece.
Fe fyddwn i'n fwy na pharod i gwrdd â chi a'r cyngor, a'r datblygwr, yn wir, Sarah. Rydym ni wedi cyflwyno newidiadau i Ran L o'r rheoliadau adeiladu. Maen nhw'n niwtral o ran technoleg, felly rydym ni'n dweud bod angen newid o 37 y cant yn yr effeithlonrwydd, ond nid oes angen i chi wneud hynny drwy baneli solar neu bwmp gwres ffynhonnell aer, am yr holl resymau yr wyf i wedi sôn amdanyn nhw'n gynharach.
Y peth arall yr ydym ni'n bwrw golwg arno yw'r hyn y gallwn ei wneud ynglŷn â sicrhau bod adeiladwyr sy'n adeiladu yn sgil caniatâd cynllunio yn adeiladu yn unol â'r safon ddiweddaraf mewn gwirionedd, oherwydd, ar hyn o bryd, fel mae Aelodau ar draws y Siambr yn gwybod, pan fyddwch chi wedi dechrau ar gynllun sydd â chaniatâd iddo, fe allwch chi ei gwblhau yn unol â'r safonau yn y caniatâd hwnnw. Felly, mae cartrefi yn parhau i gael eu hadeiladu heb chwistrellwyr ynddyn nhw oherwydd eu bod wedi dechrau adeiladu yn ôl y caniatâd cynllunio ac ni fydd y safonau mwyaf perthnasol yn ofynnol. Nawr, rydym ni wedi ceisio rhoi cymhellion i adeiladwyr tai wneud hynny. Mae fforwm gan Lee Waters a minnau ar gyfer adeiladwyr, ac rydym ni'n cwrdd â nhw'n rheolaidd iawn. Rydym ni'n ceisio pwyso arnyn nhw'n fawr i adeiladu yn unol â'r safon ddiweddaraf. Rwy'n cymryd rhywfaint o gyngor cyfreithiol ynghylch a oes unrhyw beth y gallwn ni ei wneud i gyfyngu ar faint o amser y gallwch chi fanteisio ar ganiatâd cynllunio pan fyddwch wedi dechrau cyn y bydd angen i chi gydymffurfio â'r rheoliadau diweddaraf am resymau o bob math. Rwy'n gobeithio y byddwn ni'n gallu mynd i'r afael â rhywfaint o hynny yn y Bil diogelwch adeiladau y byddwn ni'n ei gyflwyno, a fydd yn effeithio ar adeiladau uchel iawn gan amlaf, ond bydd ag effeithiau eraill yn llawer mwy eang.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Yr eitem nesaf yw'r ail ddatganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd y prynhawn yma, ar bolisi ynni. Galwaf ar y Gweinidog, Julie James.
The next item is a second statement by the Minister for Climate Change, on energy policy. I call on the Minister, Julie James.
Diolch, Dirprwy Lywydd. As global leaders meet in Egypt for COP27, I am pleased to be able to update Members on how we will continue to lead the transition from fossil fuels to an energy system based on renewables.
While messages from the UK Government have been confusing and contradictory, we have been clear and consistent. We will keep fossil fuels in the ground, and we will continue to apply all the levers at our disposable to phase out the extraction of fossil fuels in Wales. We will build a flexible, smart, renewables-based energy system. And we will ensure our households, businesses and communities benefit from the transition with increased energy security and less exposure for customers to the global price of fossil fuels. I've recently published our update on implementing recommendations from the renewable energy deep dive and announced the creation of a publicly owned energy developer. Today, I want to update Members on our policy on fossil fuel use in power generation and industrial installations. I will also set out our position on hydrogen and carbon capture, utilisation and storage.
Wales hosts a disproportionately large amount of gas-fired power plants supplying the electricity grid. The Climate Change Committee has been clear in their advice that we need to decarbonise this sector by 2035. Our approach will be two pronged. As set out in 'Net Zero Wales', we see no role for new fossil-fuelled power plant in Wales and, following publication of a position statement, this policy can take effect through the planning regime. Secondly, we must address the emissions from combusting fossil fuels at existing power stations, including energy-from-waste plants and plants within industrial sites. Collectively, these accounted for a third of all Wales's greenhouse gas emissions in 2020.
We issued a joint call for evidence on decarbonisation readiness with the UK Government last year. While we have been co-operating with the UK Government on policy development, we do not think their planned approach will go far enough to bring forward the action we need in Wales. The regulation of power stations and other industrial installations through the existing environmental permitting regime does not explicitly drive the transition to net zero. This is an issue recognised by the European Union, which is also looking into reform of its regime to align to the European Union's net-zero agenda. Therefore, we will be working with Natural Resources Wales on options development to explicitly ensure the environmental permitting regime supports net-zero objectives, alongside other strategic environmental priorities. This will complement other measures, such as carbon pricing implemented through the UK emissions trading scheme. I will be publishing a position statement on combustion of fossil fuels for power and our Government response to the call for evidence on decarbonisation readiness before the end of the year.
We recognise the need for a just transition and know that, for some sectors, a move from fossil fuels poses significant challenges. For some, hydrogen may provide one of the few ways to decarbonise heavy industry through fuel switching, and to reduce emissions in hard-to-abate modes of transportation, notably in heavy goods vehicles, aviation and shipping. There is also considerable potential to use hydrogen as a storage medium for renewable energy, in particular if it were possible to capture excess energy production. It may also have a role as a replacement for natural gas in heating solutions.
Uncertainties remain over the economic sectors in which hydrogen will play the greatest role, and the overall scale and cost of its application in the longer term. We continue to engage with industry on the available evidence and are assessing opportunities for Wales to use hydrogen in its decarbonisation pathway and to support economic development. Hydrogen production methods vary, as do the emissions associated with them. Green hydrogen produced from renewable electricity via electrolysis has a very low impact on greenhouse gas emissions during its operation, and is potentially economically attractive if it can make use of the excess electricity generated from wind generation.
This is our preferred production method, and we do need to set the ambition for all hydrogen to be produced from renewable sources in the longer term. However, in order to support the decarbonisation of industry in Wales, we understand we may need to move through a phase of using blue hydrogen produced by fossil fuels. But this needs to be a manged transition and we will need to put steps in place, including through our permitting regime, to encourage as rapid a transition as technology and cost will allow.
Deputy Llywydd, the final area I want to outline our plans on relates to carbon capture, utilisation and storage. This is a technology that has long been in development globally, largely funded by governments with the aim of bringing forward the technology for emission reduction purposes and developing exportable expertise. Nevertheless, deployment is limited, regulatory mechanisms are yet to be fully developed, and significant risks remain, which will need to be addressed if the technology is to be successfully deployed at any scale and with the confidence of the public.
Despite this, international studies undertaken by organisations including the Climate Change Committee, the Intergovernmental Panel on Climate Change and the International Energy Agency have consistently concluded that CCUS, as it is known, is likely to be a key part of the pathway to reducing emissions at lowest cost, with a key area for CCUS deployment in heavy industry. The Climate Change Committee considers all currently credible pathways through which the UK could reach net-zero emissions domestically and involve a significant role for CCUS, especially for industry and greenhouse gas recovery. They are also clear that CCUS is not a silver bullet and that every attempt must be made to prevent the greenhouse gases being generated in the first instance.
Deputy Llywydd, we must avoid passing on environmental risk and liability to future generations. We have been working for some time with industry in Wales to understand their options and challenges. We are also working to understand the potential role of Ministers by developing a regulatory route map for CCUS in Wales. Around 25 per cent of industrial emissions in Wales are non-combustion process emissions, either from chemical or physical reactions, and these can't be avoided by switching to alternative fuels. Currently, carbon capture, utilisation and storage offers a potential decarbonisation pathway for these industries.
We need to ensure that CCUS is deployed only where other options for decarbonisation have been explored and justifiably discounted. We will do so through the introduction of an energy and carbon hierarchy. We will also explore limits to deployment as a way of managing environmental and financial risks, and supporting the well-being of people living in Wales now and in the future. Crucially, we will support industry across Wales that, after exhausting the other options in the hierarchy, have only CCUS as a possible solution to decarbonise. We will stand with them in their attempts to secure business models and funding from the UK Government, in order to ensure a just transition to net zero.
We will be consulting publicly on policy position statements and next steps on hydrogen and CCUS in the spring. In the meantime, we will work with Net Zero Industry Wales to support transition for Welsh businesses and secure good quality jobs for the future within a thriving, low-carbon industrial base. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Wrth i arweinwyr byd-eang gwrdd yn yr Aifft ar gyfer COP27, rwy'n falch o allu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ynghylch sut y byddwn yn parhau i arwain y gwaith pontio o danwydd ffosil i system ynni yn seiliedig ar ynni adnewyddadwy.
Er bod negeseuon gan Lywodraeth y DU wedi bod yn ddryslyd ac anghyson, rydym wedi bod yn glir ac yn gyson. Byddwn yn cadw tanwydd ffosil yn y ddaear, a byddwn yn parhau i ddefnyddio'r holl ysgogiadau sydd ar gael i ni er mwyn dod â chloddio a thynnu tanwydd ffosil i ben yng Nghymru yn raddol. Byddwn ni'n adeiladu system ynni hyblyg, clyfar, adnewyddadwy sy'n seiliedig ar ynni adnewyddadwy. A byddwn ni'n sicrhau bod ein haelwydydd, ein busnesau a'n cymunedau yn elwa ar y pontio gyda mwy o ddiogelwch ynni a llai o berygl i gwsmeriaid fod yn agored i brisiau byd-eang tanwydd ffosil. Yn ddiweddar cyhoeddais ein diweddariad ar weithredu argymhellion o'r ymchwiliad trylwyr i ynni adnewyddadwy a chyhoeddi bod datblygwr ynni dan berchnogaeth gyhoeddus wedi'i greu. Heddiw, rwyf eisiau rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am ein polisi o ran defnyddio tanwydd ffosil wrth gynhyrchu pŵer ac mewn gosodiadau diwydiannol. Byddaf hefyd yn nodi ein safbwynt ar hydrogen a dal, defnyddio a storio carbon.
Mae Cymru'n cynnal swm anghymesur o fawr o bwerdai nwy sy'n cyflenwi'r grid trydan. Mae'r Pwyllgor Newid Hinsawdd wedi bod yn glir yn ei gyngor bod angen i ni ddatgarboneiddio'r sector hwn erbyn 2035. Bydd ein dull gweithredu yn un â dau ddull. Fel y nodwyd yn 'Cymru Sero Net', ni welwn unrhyw swyddogaeth i bwerdy tanwydd ffosil newydd yng Nghymru ac, yn dilyn cyhoeddi datganiad sefyllfa gall y polisi hwn ddod i rym drwy'r drefn gynllunio. Yn ail, rhaid i ni fynd i'r afael â'r allyriadau yn sgil llosgi tanwydd ffosil mewn gorsafoedd pŵer presennol, gan gynnwys gweithfeydd troi gwastraff yn ynni a gweithfeydd o fewn safleoedd diwydiannol. Gyda'i gilydd, roedd y rhain yn gyfrifol am draean o'r holl allyriadau nwyon tŷ gwydr yng Nghymru yn 2020.
Fe wnaethom gyhoeddi galwad ar y cyd am dystiolaeth ar barodrwydd datgarboneiddio gyda Llywodraeth y DU y llynedd. Er ein bod wedi bod yn cydweithredu â Llywodraeth y DU ar ddatblygu polisi, nid ydym o'r farn y bydd eu dull arfaethedig yn mynd yn ddigon pell i gyflwyno'r camau sydd eu hangen arnom yng Nghymru. Nid yw rheoleiddio gorsafoedd pŵer a gosodiadau diwydiannol eraill drwy'r drefn drwyddedu amgylcheddol bresennol yn ysgogi'r pontio i sero net yn benodol. Mae hwn yn fater a gydnabyddir gan yr Undeb Ewropeaidd, sydd hefyd yn ymchwilio i ddiwygio'i chyfundrefn er mwyn alinio ag agenda sero net yr Undeb Ewropeaidd. Felly, byddwn yn gweithio gyda Cyfoeth Naturiol Cymru ar ddatblygu dewisiadau i sicrhau bod y drefn drwyddedu amgylcheddol yn cefnogi amcanion sero net yn benodol, ochr yn ochr â blaenoriaethau amgylcheddol strategol eraill. Bydd hyn yn ategu mesurau eraill, megis prisio carbon a weithredir trwy gynllun masnachu allyriadau'r DU. Byddaf yn cyhoeddi datganiad sefyllfa ar losgi tanwyddau ffosil ar gyfer pŵer ac ymateb ein Llywodraeth i'r alwad am dystiolaeth ar barodrwydd datgarboneiddio cyn diwedd y flwyddyn.
Rydym yn cydnabod bod angen pontio teg ac rydym yn gwybod, ar gyfer rhai sectorau, bod symud o danwydd ffosil yn creu heriau sylweddol. I rai, gall hydrogen ddarparu un o'r ychydig ffyrdd o ddatgarboneiddio diwydiant trwm drwy newid tanwydd, ac i leihau allyriadau mewn dulliau cludo anodd eu hatal, yn arbennig mewn cerbydau nwyddau trwm, awyrennau a llongau. Mae cryn botensial hefyd i ddefnyddio hydrogen fel cyfrwng storio ar gyfer ynni adnewyddadwy, yn enwedig pe bai'n bosibl dal yr ynni ychwanegol a gynhyrchir. Efallai y bydd ganddo hefyd ran i'w chwarae yn lle nwy naturiol i ateb problemau gwresogi.
Mae ansicrwydd yn parhau dros y sectorau economaidd lle bydd hydrogen yn chwarae'r rhan fwyaf, a graddfa gyffredinol a chost ei ddefnyddio yn y tymor hwy. Rydym yn parhau i ymgysylltu â diwydiant ar y dystiolaeth sydd ar gael ac yn asesu cyfleoedd i Gymru ddefnyddio hydrogen yn ei llwybr datgarboneiddio ac i gefnogi datblygiad economaidd. Mae dulliau cynhyrchu hydrogen yn amrywio, fel y mae'r allyriadau sy'n gysylltiedig â nhw. Mae hydrogen gwyrdd sy'n cael ei gynhyrchu o drydan adnewyddadwy drwy electrolysis yn cael effaith isel iawn ar allyriadau nwyon tŷ gwydr yn ystod ei weithrediad, ac mae potensial iddo fod yn ddeniadol yn economaidd os gall wneud defnydd o'r trydan ychwanegol a gynhyrchir gan wynt.
Dyma ein dull cynhyrchu a ffefrir, ac mae angen i ni osod yr uchelgais i gynhyrchu'r holl hydrogen o ffynonellau adnewyddadwy yn y tymor hwy. Fodd bynnag, er mwyn cefnogi datgarboneiddio diwydiant yng Nghymru, rydym ni'n deall efallai y bydd angen i ni symud drwy gyfnod o ddefnyddio hydrogen glas sy'n cael ei gynhyrchu gan danwydd ffosil. Ond mae angen i hyn fod yn broses o bontio a reolir a bydd angen i ni roi camau ar waith, gan gynnwys trwy ein trefn drwyddedu, er mwyn annog pontio mor gyflym â bydd technoleg a chost yn ei ganiatáu.
Dirprwy Lywydd, mae'r maes olaf yr wyf eisiau amlinellu ein cynlluniau ar ei gyfer yn ymwneud â dal, defnyddio a storio carbon. Dyma dechnoleg sydd wedi bod yn cael ei ddatblygu'n fyd-eang ers amser maith, wedi'i hariannu i raddau helaeth gan lywodraethau gyda'r nod o gyflwyno'r dechnoleg at ddibenion lleihau allyriadau a datblygu arbenigedd allforiol. Serch hynny, mae'r defnydd yn gyfyngedig, nid yw dulliau rheoleiddio wedi'u datblygu'n llawn eto, ac mae risgiau sylweddol yn parhau, y bydd angen mynd i'r afael â nhw os ydym am ddefnyddio'r dechnoleg yn llwyddiannus ar unrhyw raddfa a gyda ffydd y cyhoedd.
Er gwaethaf hyn, mae astudiaethau rhyngwladol a gynhaliwyd gan sefydliadau yn cynnwys y Pwyllgor Newid Hinsawdd, y Panel Rhynglywodraethol ar Newid Hinsawdd a'r Asiantaeth Ynni Ryngwladol wedi dod i'r casgliad yn gyson bod Dal, Defnyddio a Storio Carbon, CCUS, yn debygol o fod yn rhan allweddol o'r llwybr i leihau allyriadau ar y gost isaf, gyda maes allweddol i ddefnyddio CCUS mewn diwydiant trwm. Mae'r Pwyllgor Newid Hinsawdd yn ystyried pob llwybr credadwy ar hyn o bryd y gallai'r DU ei defnyddio i gyrraedd allyriadau sero net yn ddomestig a chynnwys rhan sylweddol i CCUS, yn enwedig ar gyfer diwydiant ac adfer nwyon tŷ gwydr. Maen nhw hefyd yn glir nad yw CCUS yn ateb syml, addas at bob diben a bod rhaid gwneud pob ymgais i atal y nwyon tŷ gwydr rhag cael eu cynhyrchu yn y lle cyntaf.
Dirprwy Lywydd, rhaid i ni osgoi trosglwyddo risg ac atebolrwydd amgylcheddol i genedlaethau'r dyfodol. Rydym wedi bod yn gweithio ers peth amser gyda'r diwydiant yng Nghymru i ddeall eu dewisiadau a'u heriau. Rydym hefyd yn gweithio i ddeall swyddogaeth bosibl Gweinidogion drwy ddatblygu map llwybr rheoleiddio ar gyfer CCUS yng Nghymru. Mae tua 25 y cant o allyriadau diwydiannol yng Nghymru yn allyriadau prosesau nad ydynt yn llosgi, maen nhw naill ai yn deillio o adweithiau cemegol neu ffisegol, ac ni ellir osgoi'r rhain drwy newid i danwyddau amgen. Ar hyn o bryd, mae dal, defnyddio a storio carbon yn cynnig llwybr datgarboneiddio posibl ar gyfer y diwydiannau hyn.
Mae angen i ni sicrhau bod CCUS yn cael ei ddefnyddio dim ond lle mae dewisiadau eraill ar gyfer datgarboneiddio wedi'u harchwilio a bod cyfiawnhad dros eu diystyru. Byddwn yn gwneud hynny drwy gyflwyno hierarchaeth ynni a charbon. Byddwn ni hefyd yn archwilio cyfyngiadau ar ddefnydd fel ffordd o reoli risgiau amgylcheddol ac ariannol, a chefnogi llesiant pobl sy'n byw yng Nghymru nawr ac yn y dyfodol. Yn hanfodol, byddwn ni'n cefnogi diwydiant ar draws Cymru, a fydd, ar ôl edrych yn fanwl ar ddewisiadau eraill yn yr hierarchaeth a'u disytyru, â CCUS yn unig fel ateb posibl i ddatgarboneiddio. Byddwn ni'n eu cefnogi yn eu hymdrechion i sicrhau modelau busnes a chyllid gan Lywodraeth y DU, er mwyn sicrhau pontio teg i sero net.
Byddwn yn ymgynghori'n gyhoeddus ar ddatganiadau o sefyllfa'r polisi a'r camau nesaf ar hydrogen a CCUS yn y gwanwyn. Yn y cyfamser, byddwn yn gweithio gyda Diwydiant Sero Net Cymru i gefnogi pontio busnesau Cymru a sicrhau swyddi o ansawdd da i'r dyfodol o fewn sylfaen ddiwydiannol, carbon isel a ffyniannus. Diolch.
Thank you for your statement, Minister. I would like to refer to the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee's report on renewable energy in Wales, published in May 2022, and its comments on the serious risk of your Government failing to meet its own renewable energy targets. The committee stressed how barriers to renewable energy development were not new, nor was the Welsh Government's promise of action to address them. The report further stated how the Welsh Government was making the same promises now as it did back in 2012's energy strategy.
After a decade of these repeated promises, we now need concrete steps towards improvement. You may claim that the UK Government is not clear and consistent, but I can confirm that you have also been consistent in failing to deliver the changes we need to ensure that Wales has a renewable energy revolution. So, will you explain what actions you're taking to remove barriers to renewable energy in Wales? I strongly believe that nuclear power is absolutely vital to meeting our climate change commitments, and I endorse and support the comments by the fantastic Member of Parliament for Ynys Môn in the work that she has done trying to bring nuclear to Ynys Môn.
At a time of great international uncertainty in the energy market, made worse by Putin's appalling war against Ukraine, it's vital that we do not close off avenues to generating clean, home-grown, reliable power. Therefore, I welcome the UK Government's commitment to nuclear energy throughout the Nuclear Energy (Financing) Act 2022, and I would urge the Welsh Government to commit here today to supporting the Wylfa and Trawsfynydd sites. For my constituents in Aberconwy—[Interruption.] Do you want to intervene?
Diolch am eich datganiad, Gweinidog. Hoffwn gyfeirio at adroddiad y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith ar ynni adnewyddadwy yng Nghymru, a gyhoeddwyd ym mis Mai 2022, a'i sylwadau ynghylch y risg ddifrifol y bydd eich Llywodraeth yn methu â chyrraedd ei thargedau ynni adnewyddadwy ei hun. Pwysleisiodd y pwyllgor nad oedd rhwystrau rhag datblygu ynni adnewyddadwy yn newydd, nac ychwaith addewid Llywodraeth Cymru i weithredu i fynd i'r afael â nhw. Roedd yr adroddiad yn nodi ymhellach sut yr oedd Llywodraeth Cymru yn gwneud yr un addewidion nawr ag y gwnaeth yn ôl yn strategaeth ynni 2012.
Ar ôl degawd o'r addewidion ailadroddus hyn, mae angen camau pendant arnom nawr tuag at wella. Efallai eich bod yn honni nad yw Llywodraeth y DU yn glir ac yn gyson, ond gallaf gadarnhau eich bod chi hefyd wedi bod yn gyson wrth fethu â chyflawni'r newidiadau sydd eu hangen arnom i sicrhau bod gan Gymru chwyldro ynni adnewyddadwy. Felly, a wnewch chi esbonio pa gamau yr ydych chi'n eu cymryd i gael gwared ar y rhwystrau rhag ynni adnewyddadwy yng Nghymru? Rwy'n credu'n gryf fod pŵer niwclear yn gwbl hanfodol er mwyn bodloni ein hymrwymiadau newid hinsawdd, ac rwy'n cymeradwyo ac yn cefnogi sylwadau Aelod Seneddol gwych Ynys Môn yn y gwaith y mae hi wedi'i wneud yn ceisio dod ag ynni niwclear i Ynys Môn.
Ar adeg o ansicrwydd rhyngwladol mawr yn y farchnad ynni, a wnaed yn waeth gan ryfel echrydus Putin yn erbyn Wcráin, mae'n hanfodol nad ydym yn cau llwybrau i gynhyrchu pŵer glân, dibynadwy a gynhyrchir yma yng Nghymru. Felly, rwy'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth y DU i ynni niwclear drwy'r Ddeddf Ynni Niwclear (Ariannu) 2022, a byddwn yn annog Llywodraeth Cymru i ymrwymo yma heddiw i gefnogi safleoedd Wylfa a Thrawsfynydd. Ar gyfer fy etholwyr i yn Aberconwy—[Torri ar draws.] Ydych chi eisiau ymyrryd?
First of all, there are no interventions in statements. And secondly, can all Members give the opportunity to the Member to ask her questions, please?
Yn gyntaf oll, ni cheir unrhyw ymyriadau mewn datganiadau. Ac yn ail, a wnaiff yr holl Aelodau roi'r cyfle i'r Aelod ofyn ei chwestiynau, os gwelwch yn dda?
Thank you. Diolch, Dirprwy Lywydd. For my constituents in Aberconwy, a small modular reactor site would mean an investment of £200 million and 200 direct jobs, and it would make us a leader in high-skilled green industry. So, in order to improve our future renewable energy capacity, will you, Minister, put party politics aside, and commit to supporting nuclear power across sites such as Trawsfynydd, so that we can turbocharge—
Diolch, Dirprwy Lywydd. I fy etholwyr yn Aberconwy, byddai safle adweithydd modiwlar bach yn golygu buddsoddiad o £200 miliwn a 200 o swyddi uniongyrchol, a byddai'n ein gwneud ni yn arweinydd mewn diwydiant gwyrdd sgiliau uchel. Felly, er mwyn gwella ein capasiti ynni adnewyddadwy yn y dyfodol, a wnewch chi, Gweinidog, roi gwleidyddiaeth plaid o'r neilltu, ac ymrwymo i gefnogi pŵer niwclear ar draws safleoedd fel Trawsfynydd, fel y gallwn ni roi hwb—
I think they have, haven't they?
Rwy'n credu eu bod nhw wedi gwneud, on'd ydyn nhw?
Well, they might have. I’d love to know your exact position.
Anyway, of course, this statement today is taking place across the backdrop of the COP27 summit, in which world leaders, including our own Prime Minister, will be there to discuss how we can all move together to address these challenges. We can only take meaningful action on climate change, including clamping down on big polluters, if the international community works together. So, will the Welsh Government reach out and make sure that all levels of Government are working together to address business and consumer concerns and demonstrate a clear road map towards delivering more renewable power?
You know that I’m also very supportive of hydrogen, and I welcome again the UK Conservative Government’s commitment to establish a hydrogen hub in Holyhead. Will you replicate the hydrogen village policy that is now being pursued elsewhere in the UK? There are times when it’s convenient for this Welsh Government to follow the lead of the UK Government, as is the case in what I will be speaking about later, but in other instances, you tend to go your own way for the sake of going your own way, and this is at the cost of my residents in Aberconwy and Wales as a whole. It’s time that we actually got on with it now. There are so many different technologies coming to the fore in green technology that will provide good, highly skilled, highly paid jobs for people across Wales. At some stage, Minister, we have to—well, you have to—grasp this nettle. Diolch.
Wel, efallai eu bod nhw. Byddwn i wrth fy modd yn gwybod beth yw eich gwir safbwynt chi
Beth bynnag, wrth gwrs, mae'r datganiad hwn heddiw'n digwydd gydag uwchgynhadledd COP27 yn gefndir, lle bydd arweinwyr y byd, gan gynnwys ein Prif Weinidog ein hunain, yno i drafod sut y gallwn ni i gyd symud gyda'n gilydd i fynd i'r afael â'r heriau hyn. Gallwn ni dim ond gweithredu'n ystyrlon ar newid hinsawdd, gan gynnwys gwasgu'n drwm ar y llygrwyr mawr, os yw'r gymuned ryngwladol yn gweithio gyda'i gilydd. Felly, a fydd Llywodraeth Cymru yn estyn allan ac yn gwneud yn siŵr bod pob lefel o Lywodraeth yn gweithio gyda'i gilydd i fynd i'r afael â phryderon busnes a defnyddwyr a dangos map ffordd clir tuag at ddarparu mwy o bŵer adnewyddadwy?
Rydych chi'n gwybod fy mod i hefyd yn gefnogol iawn o hydrogen, ac rwy'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Geidwadol y DU unwaith eto i sefydlu canolfan hydrogen yng Nghaergybi. A fyddwch chi'n efelychu'r polisi pentref hydrogen sydd bellach yn cael ei ddilyn mewn mannau eraill yn y DU? Mae yna adegau pan fo'n gyfleus i Lywodraeth Cymru ddilyn arweiniad Llywodraeth y DU, fel sy'n digwydd yn yr hyn y byddaf yn siarad amdano nes ymlaen, ond mewn achosion eraill, rydych yn tueddu i fynd eich ffordd eich hun er mwyn mynd eich ffordd eich hun, a hyn ar draul fy nhrigolion yn Aberconwy a Chymru gyfan. Mae'n bryd i ni fwrw ymlaen â'r peth nawr mewn gwirionedd. Mae cymaint o dechnolegau gwahanol yn dod i'r amlwg mewn technoleg werdd a fydd yn darparu swyddi da, medrus iawn, â chyflogau uchel i bobl ledled Cymru. Ar ryw adeg, Gweinidog, mae'n rhaid i ni—wel, mae'n rhaid i chi—gydio yn y ddanadl hon. Diolch.
Well, Janet, as always, I really feel the need to start by reminding you that you’re a Tory, and that the Tory Government is the one that removed the investment from Wylfa. Maybe we should just buy you a little history of the last 15 years and give it to your researcher, because I feel it’s sorely needed, quite frankly.
And the other thing: I have to admire your sheer brass neck. I don’t know whether you've got really good polish for it. Maybe you should seriously consider doing stand-up, because that was hilarious. First of all, we’re already doing all the things you called on us to do. No doubt you’ll now tweet to say we’re doing the things you’re calling on us to do, rather than doing them at your behest, because we’re already doing every single thing you asked us to do. The UK Government is copying our approach to nuclear and not the other way round, just to be clear, and we’ve had all of the assembled expertise in the north of Wales for some considerable time waiting for the UK Government to (a) stop switching chairs, and (b) actually get its act together.
And the idea that you can actually stand without embarrassment and welcome the fact that the Prime Minister went to COP27, when he was dragged kicking and screaming, and made what can only be described as an incredibly lukewarm speech, and not the world-leading speech he ought to have made, is frankly extraordinary.
Wel, Janet, fel arfer, rwyf wir yn teimlo'r angen i ddechrau drwy eich atgoffa eich bod chi'n Dori, ac mai Llywodraeth y Torïaid yw'r un wnaeth dynnu'r buddsoddiad o Wylfa. Efallai y dylem ni brynu ychydig o hanes y 15 mlynedd diwethaf i chi a'i roi i'ch ymchwilydd, oherwydd rwy'n teimlo bod ei angen yn ddybryd, a dweud y gwir.
A'r peth arall: mae'n rhaid i mi edmygu eich digywilydd-dra llwyr. Wn i ddim a oes gennych chi driniaeth dda ar ei gyfer. Efallai y dylech chi ystyried byd comedi o ddifrif, oherwydd roedd hwnna'n chwerthinllyd. Yn gyntaf oll, rydym ni eisoes yn gwneud yr holl bethau yr oeddech chi'n galw arnom ni i'w gwneud. Mae'n siŵr y byddwch chi nawr yn trydar i ddweud ein bod ni'n gwneud y pethau yr ydych chi'n galw arnom ni i'w gwneud, yn hytrach na'u gwneud nhw ar eich cais chi, oherwydd rydym ni eisoes yn gwneud pob un peth y gwnaethoch chi ofyn i ni ei wneud. Mae Llywodraeth y DU yn copïo ein dull ni o ran niwclear ac nid y ffordd arall, dim ond i fod yn glir, ac mae'r holl arbenigedd wedi ymgynnull yn y gogledd ers cryn amser yn aros i Lywodraeth y DU (a) roi'r gorau i newid cyfeiriad o hyd, a (b) cael tipyn o siâp ar bethau mewn gwirionedd.
Ac mae'r ffaith y gallwch chi sefyll mewn gwirionedd heb gywilydd a chroesawu'r ffaith fod Prif Weinidog y DU wedi mynd i COP27, pan gafodd ei lusgo yn cicio ac yn sgrechian, a thraddodi yr hyn y gellir ond ei disgrifio fel araith ofnadwy o lugoer, ac nid yr araith i arwain y byd y dylai fod wedi'i gwneud, yn rhyfeddol a dweud y gwir.
Mae'r datganiad hwn yn hynod o amserol wrth i COP27 ddigwydd yn yr Aifft, fel dŷn ni newydd fod yn clywed. Bore yma, mi wnes i gyfarfod pobl ifanc fel rhan o COP Ieuenctid Cymru, sydd yn cael ei drefnu gan Size of Wales, ac mae'n glir i mi bod lleihau yr allyriadau carbon yn flaenoriaeth iddyn nhw er mwyn ceisio atal y rhybuddion dychrynllyd rhag cael eu gwireddu.
Yn gynharach eleni, mi wnaeth y Pwyllgor Archwilio Amgylcheddol yn San Steffan argymell y dylsai Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol wneud gwaith dur Tata ym Mhort Talbot yn safle peilot ar gyfer dal, defnyddio a storio carbon. Yn amlwg, mae'r safle hwn yn bwysig iawn o ran swyddi lleol, ond mae datgarboneiddio'r gwaith yno hefyd yn rhan annatod o sicrhau'r dyfodol er mwyn lleihau costau ynni, a hefyd er mwyn lleihau allyriadau. Buaswn i'n ddiolchgar os gallech chi, Weinidog, ddweud wrthym ni pa drafodaethau gyda Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol dŷch chi wedi eu cael ynglŷn â'r posibiliad o gynnwys Port Talbot yn y peilot dal, defnyddio a storio carbon. Buaswn i'n hoffi clywed mwy hefyd am yr hyn mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud er mwyn symud ymlaen gyda chynlluniau dal carbon, a chefnogi gwaith dur yng Nghymru, wrth gwrs.
O ran yr egwyddor o ddal carbon, rwy'n derbyn yr hyn dŷch chi wedi ei ddweud am yr angen i gynnal gwaith ymchwil trylwyr i dechnoleg sy'n cael ei ddatblygu ar hyn o bryd, ond a allwch chi roi syniad i ni plîs o'r rationale y tu ôl i ddefnyddio hyn fel opsiwn terfynol? Ife'r pryder yw na fydd canran y carbon fyddai'n cael ei ddal yn ddigonol er mwyn cyfrannu'n ddigonol ar gyfer net sero, felly na ddylen ni roi gormod ar bwyslais ar hynna? Buaswn i'n hoffi deall hynna yn fwy plîs.
A gan symud ymlaen at yr hyn dŷch chi wedi'i ddweud am hydrogen, rwy'n falch eich bod yn cydnabod y potensial enfawr yn y maes hwn, a byddwn i'n awgrymu bod angen symud ymlaen yn gyflym ar hyn, fel ein bod ni'n gallu arwain y maes yng Nghymru. Rwy'n gwybod bod hyn yn bwnc mae fy nghyfaill Rhun ap Iorwerth yn ymddiddori'n fawr ynddo fe. Mae e wedi cynnal dadl ar hyn; mae e wedi sôn am y gwaith gwych sy'n digwydd mewn prifysgolion yng Nghymru, yn ogystal â'r ffaith bod sawl cwmni arloesol wedi'u lleoli yma. Mae Plaid Cymru wedi bod yn galw am beth amser am weithredu yn y maes hwn. Dwi yn croesawu'r ffaith eich bod chi'n bwriadu ymgynghori ar strategaeth hydrogen yn fuan. A allwch chi roi sicrwydd i ni plîs y bydd y gwaith o ddatblygu'r sector yn parhau yn y cyfamser?
Ac yn olaf, i droi yn ôl at COP27, mae dau beth hanfodol i'w deall. Yn gyntaf, maint y broblem. Dywedodd pennaeth y cenhedloedd unedig ein bod ni ar lwybr tuag at uffern hinsawdd. Mae'r frawddeg yna wedi cael eu 'quote-o' nifer o weithiau'n barod yn y Siambr heddiw, ond gallwn ni ddim tanbrisio pwysigrwydd hynny. O ddeall hyn, mae angen bod yn gwbl glir am y camau mae pob Llywodraeth yn eu cymryd, ac yn bwriadu eu cymryd, er mwyn mynd i'r afael â'r broblem. Mae pobl ledled y byd yn poeni'n ddifrifol am y sefyllfa; roedd y bobl ifanc roeddwn i'n cwrdd â nhw'r bore yma wir yn poeni. A allwch chi ddweud sut bydd eich Llywodraeth yn defnyddio'ch dylanwad chi i osod esiampl a chydweithio gydag eraill i geisio cael effaith ar y sefyllfa fyd-eang? Ar y pwynt olaf yna, Weinidog, a allwch ch ddweud a ydych chi'n meddwl bod cyfle efallai wedi cael ei golli i gael llais Cymru yn gryfach ar y platfform rhyngwladol, o ystyried bod Prif Weinidog yr Alban wedi mynd i COP27? Dwi ddim yn bwriadu i hwnna i ddod drosodd fel eich cyhuddo chi o unrhyw beth fan hyn; dwi'n gwybod bod y Llywodraeth yn cymryd hyn o ddifrif yn fawr, ond achos bod platfform Cymru yn rhyngwladol mor uchel ar hyn o bryd, ydych chi'n meddwl efallai bod hynna'n gyfle sydd wedi cael ei golli? Diolch.
This statement is very timely as COP27 happens in Egypt, as we’ve just heard. This morning, I met young people as part of Youth COP Cymru, which is arranged by Size of Wales, and it's clear to me that reducing carbon emissions is a priority for them in order to prevent the appalling predictions from coming about.
Earlier this year, the Environmental Audit Committee in Westminster recommended that the UK Government should make the Tata steelworks in Port Talbot a pilot site for carbon capture and storage. Clearly, this is a very important site in terms of local jobs, but decarbonising the works there is also an integral part of securing the future in order to reduce energy costs and also to reduce emissions. I would be grateful, Minister, if you could tell us what discussions you’ve had with the UK Government on the possibility of including Port Talbot in the carbon capture, use and storage pilot. I would like to hear more, too, about what the Welsh Government is doing in order to make progress with carbon-capture programmes and supporting steel in Wales.
In terms of the principle of carbon capture, I accept what you've said on the need to carry out thorough research into technologies being developed at the moment, but can you give us an idea of the rationale behind using this as a last resort? Is your concern that the carbon captured wouldn't be sufficient to contribute sufficiently for net-zero targets, and that we therefore shouldn't put too much emphasis on that? I'd like to understand that in more detail.
And moving forward to what you said about hydrogen, I'm pleased that you recognise the huge potential in this area, and I would suggest that we need to make progress quickly here so that we can lead the way in Wales. I know that this is an issue that my colleague, Rhun ap Iorwerth, is very interested in. He's held a debate on the issue, and he's mentioned the excellent work happening in universities in Wales, as well as the fact that many innovative companies are located here. Plaid Cymru has been calling for some time for action in this area, and I would welcome, and I do welcome the fact that you intend to consult on a hydrogen strategy soon. But can you give us an assurance please that the work of developing the sector will continue in the meantime?
And, finally, to return to COP27, there are two crucial things to understand. First of all, the scale of the problem. The head of the UN said that we are on the road to climate hell. Now, that sentence has been quoted a number of times in the Chamber already today, but we can't undervalue the importance of that. And in terms of understanding this, we need to be clear about the steps that the Government is taking, and intends to take, in order to get to grips with this problem. People across the world are seriously concerned about the situation; the young people I met this morning were gravely concerned. Can you tell us how your Government will use its influence to set an example and work with others to try and have an impact on the global situation? And on that final point, Minister, can you tell us whether there's been an opportunity missed in having the Welsh voice heard stronger on the international stage, given that the Scottish First Minister did attend COP27? Now, I don't intend that to be a criticism of you; I know that your Government takes this very seriously. But given that Wales's platform internationally is so great at the moment, do you think that there's been an opportunity missed here? Thank you.
Diolch, Delyth. Well, just to address that last one first, we thought very carefully about whether I should go to COP27, or indeed, the First Minister should go, but I'm actually attending COP15 in Canada—the biodiversity COP—which is a decision-making COP. And given the carbon footprint of going all over the place, and given that this isn't a decision-making COP—it's an implementation COP; we have a team of officials out there working on the implementation side of it, but we thought that the platform was better used at COP15 because we need to develop the 30x30 targets, and it's a decision-making COP. So, it was balanced carefully. We really thought about it, and I did very seriously think about going, but, on balance, we decided—it's Wales in Canada year as well—that the COP15 ministerial attendance was very important. But just to be really clear, we have a team of officials out at COP27 taking part in the implementation talks, which are obviously the very important part of what's going on there. And it's why it was so disappointing that the UK Prime Minister, who actually has a seat at the table, which sadly I do not, was so reluctant to take that leading role, which I think is a very important point.
And, then, in terms of all the other technical things, in terms of the carbon capture, utilisation and storage models, we are taking part in the trials in north Wales—the HyNet trials. There are real issues around how the technology would work in the rest of Wales because there are no suitable storage opportunities. We're looking at a whole series of pieces of work about whether a pipeline—how it would work, but it's likely to be quite expensive, and, unfortunately, some of the heavy industry that needs it is in south Wales. So, we're very much taking part in HyNet, it's called, in north-east Wales, and helping industry there to take part in it.
Our—I don't know what word to use; 'scepticism' is too hard a word—but our worry is that over-reliance on a technology not yet proven on our path to net zero will end up with us not getting there. So, if the technology is proven, then we will, yes, of course, embrace it, and we're working very hard with Valero, Tata Steel, and a number of other very heavy industries along the south coast here to try and understand how that might work for them, and indeed, actually, how the carbon stored might be reutilised, as you said. But that technology has been a long time coming, and isn't there yet—it works at small scale, but there's no at-scale yet. And I'm just a bit worried that an over-reliance on a technology that's not yet there to save us all might not save us all. So I just want to be clear on that.
And then, on hydrogen, it's clear that making hydrogen at scale at the moment requires fossil fuels. But we will be very clear that, although we will allow that to happen in Wales, because we need the hydrogen, we will not be stuck with stranded assets or old technology and we will be sure that anyone who's getting licences to do that is on a path to green hydrogen at speed. And I've had a large number of really interesting discussions with the global heads of various renewable industries about making sure that we have a planning sector that both encourages the hydrogen use, but also does not get stuck as a test bed for old technology and then it moves on to a bigger scale some place else. So, calibrating that is very much part of the strategy. And then, just to reassure you that we are very much working on it, and when we bring the strategy forward, it will very much have been worked on, and then wanting the Senedd's views on where to take it from there.
Diolch, Delyth. Wel, i ymdrin â'r un olaf yna yn gyntaf, roeddem ni'n ystyried yn ofalus iawn a ddylwn i fynd i COP27, neu yn wir, a ddylai'r Prif Weinidog fynd, ond rydw i mewn gwirionedd yn mynd i COP15 yng Nghanada—y COP bioamrywiaeth—sef y COP sy'n gwneud penderfyniadau. Ac o ystyried yr ôl troed carbon yn sgil mynd dros y lle i gyd, ac o ystyried nad yw hwn yn COP sy'n gwneud penderfyniadau—mae'n COP gweithredu; mae gennym dîm o swyddogion allan yno yn gweithio ar yr ochr weithredu ohono, ond roeddem yn credu y byddai'n well defnyddio'r llwyfan yn COP15 oherwydd bod angen i ni ddatblygu'r targedau 30x30, ac mae'n COP sy'n gwneud penderfyniadau. Felly, cafodd ei gydbwyso'n ofalus. Roeddem ni wir yn ystyried y peth, ac fe wnes i feddwl o ddifrif am fynd, ond, ar y cyfan, fe benderfynom ni—mae'n flwyddyn Cymru yng Nghanada hefyd—bod presenoldeb gweinidogol yn COP15 yn bwysig iawn. Ond dim ond i fod yn glir iawn, mae gennym dîm o swyddogion allan yn COP27 yn cymryd rhan yn y trafodaethau gweithredu, sy'n amlwg yn rhan bwysig iawn o'r hyn sy'n digwydd yno. A dyna pam yr oedd hi mor siomedig bod Prif Weinidog y DU, sydd â sedd wrth y bwrdd mewn gwirionedd, yn anffodus does gen i ddim un, mor amharod i gymryd y swyddogaeth flaenllaw honno, sydd, yn fy marn i, yn bwynt pwysig iawn.
Ac, wedyn, o ran yr holl bethau technegol eraill, o ran y modelau dal, defnyddio a storio carbon, rydym ni'n cymryd rhan yn y treialon yn y gogledd—y treialon HyNet. Mae yna broblemau gwirioneddol yn ymwneud â sut y byddai'r dechnoleg yn gweithio yng ngweddill Cymru oherwydd does dim cyfleoedd storio addas. Rydym ni'n edrych ar gyfres gyfan o ddarnau o waith ynghylch a fyddai piblinell—sut y byddai'n gweithio, ond mae'n debygol o fod yn eithaf drud, ac, yn anffodus, mae rhai o'r diwydiannau trwm sydd ei angen yn y de. Felly, rydym ni'n cymryd rhan lawn yn HyNet yn y gogledd-ddwyrain, ac yn helpu diwydiant yno i gymryd rhan ynddo.
Ein—dydw i ddim yn gwybod pa air i'w ddefnyddio; mae 'amheuaeth' yn air rhy gryf—ond ein pryder yw y bydd gorddibyniaeth ar dechnoleg nad yw wedi'i brofi eto ar ein llwybr i sero net yn dod i ben a ninnau heb gyrraedd yno. Felly, os profir y dechnoleg, yna byddwn, wrth gwrs, yn ei chofleidio, ac rydym yn gweithio'n galed iawn gyda Valero, Tata Steel, a nifer o ddiwydiannau trwm iawn eraill ar hyd arfordir y de yma i geisio deall sut y gallai hynny weithio iddyn nhw, ac yn wir, mewn gwirionedd, sut y gellid ailddefnyddio'r carbon a storiwyd, fel y dywedoch chi. Ond mae'r dechnoleg honno yn hir yn dod, ac nid yw yno eto—mae'n gweithio ar raddfa fach, ond does dim ar unrhyw raddfa eto. Ac rwy'n poeni braidd y byddai gorddibyniaeth ar dechnoleg nad yw yno eto i'n hachub ni i gyd efallai yn methu â'n hachub ni i gyd. Felly rwyf eisiau bod yn glir ar hynny.
Ac yna, ar hydrogen, mae'n amlwg bod angen tanwyddau ffosil ar gyfer gwneud hydrogen ar raddfa fawr ar hyn o bryd. Ond i fod yn glir iawn, er y byddwn ni'n caniatáu i hynny ddigwydd yng Nghymru, oherwydd mae angen yr hydrogen arnom ni, ni fyddwn ni'n cael ein dal yn ôl gyda hen asedau na hen dechnoleg a byddwn ni'n sicr bod unrhyw un sy'n cael trwyddedau i wneud hynny ar lwybr i hydrogen gwyrdd yn gyflym iawn. Ac rwyf wedi cael nifer fawr o drafodaethau diddorol iawn gyda phenaethiaid byd-eang o wahanol ddiwydiannau adnewyddadwy ynglŷn â gwneud yn siŵr bod gennym ni sector cynllunio sy'n annog y defnydd o hydrogen, ond hefyd yn osgoi mynd yn sownd fel mainc arbrofi ar gyfer hen dechnoleg ac yna'n symud ymlaen i raddfa fwy, yn rhywle arall. Felly, mae calibreiddio yn rhan fawr o'r strategaeth. Ac yna, dim ond i'ch sicrhau chi ein bod yn gweithio'n galed, a phan fyddwn yn cyflwyno'r strategaeth, bydd ôl gwaith manwl arni, ac yna byddwn yn disgwyl barn y Senedd ynghylch ble i fynd nesaf.
Personally, if we're going to not pass on the environmental risk and liability to future generations, I don't see how we can be building nuclear, because nobody knows what to do with all the waste that's produced, and that certainly is a way of passing on that risk.
I just want to welcome the fact that you are focusing on green hydrogen as the long-term goal, but I'd be keen to understand what we can do to generate more excess electricity from both wind and solar so that we're not so reliant on having to use blue hydrogen for decarbonising our industries. And lastly, I wonder if you could tell us, in terms of the non-combustion processes that are emitting, what progress is the Government making on supporting industry to develop much more low-carbon concrete. as opposed to the stuff that's normally used? Clearly, we're still going to need concrete, but we need to have low-carbon concrete to build those bridges across our railways and rivers.
Yn bersonol, os nad ydym ni'n mynd i drosglwyddo'r risg a'r atebolrwydd amgylcheddol i genedlaethau'r dyfodol, dydw i ddim yn gweld sut y gallwn ni fod yn adeiladu gorsafoedd niwclear, oherwydd does neb yn gwybod beth i'w wneud â'r holl wastraff sy'n cael ei gynhyrchu, ac mae hynny'n sicr yn ffordd o drosglwyddo'r risg yna.
Rwyf eisiau croesawu'r ffaith eich bod chi'n canolbwyntio ar hydrogen gwyrdd fel y nod tymor hir, ond byddwn i'n awyddus i ddeall beth allwn ni ei wneud i gynhyrchu mwy o drydan dros ben o wynt a solar fel nad ydym ni mor ddibynnol ar orfod defnyddio hydrogen glas ar gyfer datgarboneiddio ein diwydiannau. Ac yn olaf, tybed a wnewch chi ddweud wrthym, o ran y prosesau nad ydyn nhw'n llosgi sy'n allyrru, pa gynnydd y mae'r Llywodraeth yn ei wneud o ran cefnogi diwydiant i ddatblygu concrit mwy carbon isel o lawer yn hytrach na'r stwff sy'n cael ei ddefnyddio fel arfer? Yn amlwg, rydym angen concrit o hyd, ond mae angen i ni fod â concrit carbon isel i adeiladu'r pontydd hynny ar draws ein rheilffyrdd a'n hafonydd ni.