National Assembly for Wales

Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on the agenda.

Before we move to the first item, I'd like to announce the result of the Member Bill ballot held today. I'm pleased to announce that Sam Rowlands may seek the Senedd's agreement on his proposal for an outdoor education Wales Bill.  

The first item this afternoon is questions to the Minister for Economy, and I call Llyr Gruffydd.

Diolch am eich cwestiwn. Rydym yn mynd ati'n weithredol i weithio gyda'n partneriaid rhanbarthol, gan gynnwys Uchelgais Gogledd Cymru, i sicrhau'r cyfleoedd gorau posibl ar gyfer y rhanbarth. Cyhoeddwyd y fframwaith economaidd rhanbarthol ar gyfer gogledd Cymru, a gynhyrchwyd ar y cyd, fis Rhagfyr diwethaf. Mae'n nodi'r blaenoriaethau a rennir gennym ar gyfer y rhanbarth a bydd yn sail i gynllun cyflawni y cytunwyd arno.

Well, thank you for that response.

Mae canlyniadau'r cyfrifiad newydd yn dangos bod y boblogaeth yn gostwng mewn nifer o awdurdodau lleol ar draws gogledd Cymru. Rydym hefyd yn gweld y boblogaeth dros 65 oed yng Nghymru yn cynyddu, ac mae'r boblogaeth 15 i 25 oed wedi gostwng yn ystod cyfnod y cyfrifiad. Nawr, ddoe, gwadodd y Prif Weinidog, i bob pwrpas, fod tuedd glir lle rydym yn colli llawer o bobl ifanc o’n cymunedau ledled Cymru, ac nid yn unig pobl yn symud allan o Gymru, ond pobl yn symud o gymunedau gwledig i gymunedau trefol, o’r gogledd i’r de. Pa risg y mae hynny’n ei pheri, yn eich barn chi, i dwf economaidd yn fy rhanbarth yn y gogledd, a beth y mae’r Llywodraeth yn ei wneud i geisio mynd i’r afael â’r broblem honno?

Wel, ni chredaf ei bod yn deg dweud bod y Prif Weinidog wedi gwadu bod y duedd ffeithiol honno’n bodoli. Roedd yn fwy i'w wneud â’r naratif a naws yr hyn y ceisiwn ei wneud i gydnabod bod hynny’n digwydd. A dweud y gwir, roedd yn rhan o’r genhadaeth economaidd newydd a gyhoeddais ym mis Hydref y llynedd. Mae’n rhan o'r gwaith a wnaed ymlaen llaw i gydnabod nad her i wasanaethau cyhoeddus yn unig yw hon. Yn fy rôl flaenorol, roeddem yn sôn yn aml am y realiti y bydd systemau iechyd a gofal dan fwy o bwysau oherwydd y newyddion da y gall mwy ohonom ddisgwyl byw yn hirach. A dweud y gwir, yr her ychwanegol sydd gennym yng Nghymru yw bod maint ein poblogaeth hŷn yn cynyddu'n gyflymach na’r boblogaeth oedran gweithio. Mae hynny'n bwysig yn economaidd hefyd.

Felly, rydym yn wynebu heriau ynghylch yr hyn a wnawn i ddenu pobl i ddychwelyd i Gymru os ydynt wedi mynd i rannau eraill o’r byd i weithio ac i astudio. Mae'n ymwneud hefyd â sut rydym yn denu pobl nad ydynt yn dod o Gymru i fod yn rhan o’n dyfodol. Ac rydym yn ystyried hynny'n fudd net posibl i Gymru hefyd. Ni chredwn y bydd hynny'n digwydd heb opsiynau deniadol ar gyfer byd gwaith, ac yn wir, ansawdd y bywyd y gall pobl ei gael yng Nghymru yn ogystal. Ac mewn gwirionedd, mae'r pandemig wedi cyflymu ystod o'r tueddiadau hynny—y gallu i weithio o bell mewn gwahanol rannau o'r byd, a'r ffaith bod gan bobl fwy o ddiddordeb yn eu hansawdd bywyd, lle mae gan Gymru gryn dipyn i'w gynnig. Mae'n ymwneud â sut y mae gennym fwy o bobl yn awyddus i gynllunio eu dyfodol yma. Mae Cymru yn lle da iawn i gynllunio’ch busnes a thyfu eich busnes, a dylai hynny ein helpu gyda’r her a wynebwn gyda demograffeg a’r effaith ar yr economi.

Rwy’n siŵr y bydd y Gweinidog wedi gweld y cyhoeddiad diweddar gan Rolls-Royce fod Glannau Dyfrdwy yn un o chwe lleoliad ar y rhestr fer i agor y ffatri adweithyddion niwclear fach gyntaf. Nawr, y gwir amdani yw y bydd gan ynni niwclear ran i'w chwarae yn y broses o roi diwedd ar ein dibyniaeth ar danwydd ffosil, a bydd y Gweinidog a'r Aelodau'n gwybod bod gennym y gweithlu medrus iawn sydd ei angen ar gyfer ceisiadau o'r fath yng ngogledd-ddwyrain Cymru. A dywedaf hynny gyda balchder fel Aelod sydd wedi gweithio yn y diwydiant gweithgynhyrchu a pheirianneg yng Nglannau Dyfrdwy yn flaenorol ochr yn ochr â chydweithwyr yn y sector hwnnw, ac rwy’n falch o allu dweud hynny. Weinidog, mae hwn yn gyfle i gynyddu twf economaidd, nid yn unig yn Alun a Glannau Dyfrdwy, ond ar draws y gogledd. Felly, Weinidog, a gaf fi ofyn i chi beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i gefnogi cais o’r fath?

Ie, rwy'n cydnabod y sylwadau agoriadol ynglŷn â'r realiti y bydd ynni niwclear yn rhan o'n cymysgedd ynni yn y dyfodol. Os edrychwch ar beth yw'r dewis arall, mae'r Almaen, er enghraifft, ar ôl ymbellhau oddi wrth ynni niwclear, bellach yn gorfod ailddechrau ac ailfuddsoddi mewn glo, ac mae gan hynny ganlyniadau anorfod real a sylweddol i'r blaned gyfan ac nid i'r Almaen yn unig. Felly, rydym wedi dweud yn glir iawn ein bod yn dymuno gweld buddsoddiad a fydd o fudd i'r economi leol, ac wrth gwrs, rydych yn llygad eich lle fod gan ogledd Cymru, drwyddo draw, gryfderau sylweddol mewn gweithgynhyrchu uwch a pheirianneg. A phe bai’r buddsoddiad hwnnw’n cael ei wneud yng Nglannau Dyfrdwy, a hoffem weld hynny'n digwydd, byddai niferoedd sylweddol o swyddi, nid yn unig yng Nglannau Dyfrdwy, ond yr hyn a fyddai’n ei olygu ar gyfer y dyfodol. Felly, byddwn yn parhau i ymgysylltu'n gadarnhaol mewn perthynas â Thrawsfynydd, mewn perthynas ag Wylfa, ac mewn perthynas ag uchelgeisiau posibl Rolls-Royce a'r hyn y gallai hynny ei olygu i Gymru. Mae fy swyddogion yn parhau i gyfarfod â Rolls Royce; ceir ymgysylltu adeiladol da. Ac rydym yn edrych ymlaen ac yn gobeithio mai yng Nglannau Dyfrdwy, yn y pen draw, y bydd y ffatri adweithyddion niwclear fach gyntaf yn agor, ac yn wir, fel y dywedodd y Prif Weinidog ddoe, dyfodol i gynhyrchu radioisotopau yn Nhrawsfynydd hefyd.

A gaf fi hefyd gefnogi galwadau Jack Sargeant am y cymorth parhaus hwnnw, a diolch i chi, Weinidog, am eich ymrwymiad i hynny ar gyfer gogledd Cymru? Fel y dywedwch, bydd yn welliant economaidd sylweddol i ni yn y rhanbarth.

Yr wythnos diwethaf, Weinidog, cefais y pleser o gyfarfod â Chyngor Busnes Cymru, grŵp sydd, fel y gwyddoch rwy’n siŵr, yn dwyn ynghyd oddeutu 31 o sefydliadau sy'n cynrychioli busnesau’r sector preifat yma yng Nghymru. Fe wnaethant nodi'n benodol pa mor bwysig yw denu swyddi medrus iawn i fy rhanbarth yn y gogledd—wrth gwrs, y math o beth y mae Jack Sargeant newydd ei godi gyda chi. Maent hefyd yn croesawu eich ymgysylltiad parhaus â’r sector preifat a’r berthynas barhaus honno. Tybed sut y byddech yn disgrifio’r berthynas honno, Weinidog, a phe baech yn cael gwelliannau personol yn y berthynas honno â’r sector preifat dros doriad yr haf, pa feysydd y byddech am eu gwella?

Credaf ein bod mewn sefyllfa dda iawn yn ein perthynas ag ystod o randdeiliaid. Rwy’n cyfarfod â grwpiau undebau llafur yr wythnos nesaf. Cyfarfûm â Community, undeb llafur sy’n ymwneud â'r maes dur yn bennaf, i drafod dyfodol y sector ddoe. A chyfarfûm â’r Ffederasiwn Busnesau Bach, Cydffederasiwn Diwydiant Prydain a Siambrau Cymru yr wythnos hon hefyd. Mewn gwirionedd, mae'n un o'r pwyntiau a wnaed gan y sefydliadau busnes eu hunain pan ddechreuais yn y swydd hon, eu bod yn teimlo bod natur y berthynas â Llywodraeth Cymru a rhanddeiliaid ehangach yn gryfach nag y bu erioed, oherwydd y ffordd y bu'n rhaid inni weithio gyda’n gilydd yn ystod y pandemig, oherwydd y ffordd gyson roedd gwybodaeth yn cael ei rhannu, a’r gallu i adeiladu ar 20 mlynedd o ymddiriedaeth mewn datganoli, a phwysau dwys iawn y ddwy flynedd ddiwethaf. Lle rydym wedi bod yn onest a lle rydym wedi anghytuno, yn ogystal â lle rydym wedi cytuno, rydym bob amser wedi llwyddo i gryfhau ein perthynas. Ond ni chredaf mai ein perthynas yw'r pwynt y byddwn yn dweud bod angen inni ei weld yn gwella, ac mewn gwirionedd, mae angen mwy o sicrwydd arnom mewn amgylchedd lle rydym yn mynd i wneud dewisiadau. Mae hynny'n wir am fasnach gyda'n partneriaid Ewropeaidd ac ynghylch dewisiadau buddsoddi. Buom yn siarad yn gynharach yng nghwestiwn Jack Sargeant am ynni niwclear; nid yn unig fod arnom angen uchelgais, ond mae angen gwneud dewisiadau, ac yn bendant, mae angen sicrwydd arnom ar gyfer ein sector dur, a fydd yn rhan hanfodol o sut y gallwn fanteisio ar ynni adnewyddadwy, o amgylch ein harfordir yn arbennig, ac ystod o gyfleoedd eraill ym maes gweithgynhyrchu a pheirianneg uwch.

Bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio ar y cyd â phartneriaid, megis y brifddinas-ranbarth, ac yn wir, Cyngor Dinas Casnewydd, er mwyn darparu manteision economaidd i’r ardal.

Weinidog, diolch byth, mae Casnewydd yn mwynhau llawer o fanteision datblygu economaidd. Credaf fod ei lleoliad daearyddol, rhwng dinasoedd mawr Bryste a Chaerdydd, a'i manteision cyfathrebu yn sgil y system reilffyrdd a'r draffordd, er enghraifft, yn gryfderau pwysig iawn. Ac mae bod yn rhan o’r brifddinas-ranbarth, yn ogystal â phorth trawsffiniol y gorllewin, yn bwysig iawn yn wir. Tybed a allwch ddweud wrth y Siambr, wrthyf fi, sut y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda'r grwpiau rhanbarthol hynny i ddatblygu'r gwaith hwnnw, a sicrhau ei fod yn cynhyrchu'r mathau o fuddion y mae pob un ohonom am i Gasnewydd a'r ardal gyfagos eu cael.

Credaf mai un o'r agweddau allweddol yw'r ffaith, yr ochr hon i'r etholiadau awdurdodau lleol, fod Jane Mudd a'i thîm wedi darparu sefydlogrwydd ac arweinyddiaeth barhaus, ac mae hynny'n bwysig i ni—cael partneriaid sefydlog y gellir ymddiried ynddynt. Mae'n ymwneud hefyd â'u gwaith yn rhan o'r brifddinas-ranbarth ehangach. Rydym yn gweld dyfodol ar gyfer swyddi o ansawdd uchel yn y ddinas, ac mae gweledigaeth, unwaith eto, fod rhaid i'r cyngor a'r rhanbarth fod yn rhan o'r gwaith o'i chyflawni ar y cyd â'r Llywodraeth. Mae'r bartneriaeth honno'n wirioneddol bwysig. Ac yn wir, mae’r fframwaith economaidd ar gyfer y rhanbarth yn cydnabod cyfleoedd yng Nghasnewydd, o dechnoleg ddigidol, gan gynnwys y sector seiber, technoleg ariannol a deallusrwydd artiffisial, gwyddorau bywyd, ac wrth gwrs, y clwstwr lled-ddargludyddion cyfansawdd. Hoffwn weld—unwaith eto, gan feddwl am gwestiwn blaenorol—rhywfaint o sicrwydd yn y ffordd y bydd y clwstwr hwnnw'n gallu datblygu. Felly, byddai penderfyniad gan Lywodraeth y DU ar Nexperia o fewn y 45 diwrnod nesaf i'w groesawu'n fawr, er mwyn cael sicrwydd ynglŷn â buddsoddiad. Byddai hynny hefyd yn ein helpu gyda dewisiadau ar draws ardal porth y gorllewin, lle mae angen i arweinwyr etholedig yma yn Llywodraeth Cymru, ac awdurdodau lleol yn y rhanbarth, weithio gyda chydweithwyr ar draws ardal porth y gorllewin, oherwydd yn sicr, ceir synergedd o fuddiannau economaidd, ac edrychwn ymlaen at chwarae rhan adeiladol yn hynny gyda chi, gyda’ch cymydog a'ch cyd-Aelod etholaethol, ac yn wir, gyda'r cyngor a’n cymheiriaid yn San Steffan.

Weinidog, ymwelais â dociau Casnewydd yn ddiweddar i drafod potensial cais gan Associated British Ports i sefydlu porthladd rhydd yn ne Cymru. Fel y gwyddoch, ym mis Mai, cyhoeddwyd bod Llywodraethau’r DU a Chymru wedi llunio cytundeb i gydweithredu a darparu porthladd rhydd newydd yng Nghymru, wedi'i gefnogi gan £26 miliwn o gyllid gan Lywodraeth y DU i gynorthwyo i adfywio cymunedau drwy ddenu swyddi a buddsoddiad a busnesau newydd. Ar ôl cyfarfod â Michael Gove i drafod codi'r gwastad yn y Deyrnas Unedig, archwiliais y posibilrwydd y gallai Associated British Ports wneud cais am borthladd rhydd yng Nghasnewydd. Credwch neu beidio, fe wnes i hynny. Er mwyn i gais o’r fath lwyddo, bydd yn ofynnol i’r holl randdeiliaid, sef ABP, awdurdodau lleol a Llywodraeth Cymru, gydweithio’n agos i ddatblygu’r achos gorau posibl dros borthladd rhydd yn ne Cymru. Weinidog, a wnewch chi ymrwymo i weithio’n agos mewn partneriaeth â’r rhanddeiliaid hyn i fwrw ymlaen â chais, a pha drafodaethau a gawsoch chi eisoes, efallai, gyda chyd-Weinidogion ynglŷn â dod â’r swyddi a’r cyfleoedd newydd yr ydych newydd fod yn sôn amdanynt i Gasnewydd? Diolch.

Wrth gwrs, rwy'n ymwybodol o'r cyhoeddiad ar borthladdoedd rhydd. Fi oedd Gweinidog Llywodraeth Cymru a gwnaeth y cyhoeddiad hwnnw gyda Michael Gove yn ei rôl ar y pryd. A hynny oherwydd ein bod wedi cael, o'r diwedd, ar ôl yr holl sŵn blaenorol, lle roedd yr Ysgrifennydd Gwladol blaenorol wedi dweud yn gyson na ellir sefydlu porthladd rhydd ac mai bai Llywodraeth Cymru oedd hynny, yn y pen draw, dechreuodd yr adran yn Llywodraeth y DU sy'n gwneud y penderfyniadau siarad yn uniongyrchol â ni. Ac roedd modd inni weithio'n weddol gyflym wedyn i gael cytundeb ar brosbectws ar y cyd ar gyfer ceisiadau, lle bydd Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn gwneud penderfyniadau ar y cyd. Mae hynny’n cynnwys pethau sy’n bwysig i ni fel, os cofiwch, ein hagenda gwaith teg a diogelu’r amgylchedd. Felly, mae hynny'n bwysig.

Yr her, serch hynny, ar ôl sicrhau cytundeb ar gyllid cyfartal ar gyfer porthladd rhydd, a fu'n destun dadlau yn y gorffennol, yw bod gennym Weinidog gwahanol yn y swydd bellach, sef Greg Clark. Ac nid lladd ar Mr Clark yw fy mwriad, ond y gwir amdani yw nad wyf yn credu y byddwn yn gwneud yr holl gynnydd y gallem fod wedi'i wneud fel arall, oherwydd byddwn yn synnu pe bai Llywodraeth y DU yn gallu gwneud penderfyniadau ar hyn tan ar ôl y ras am arweinyddiaeth y Blaid Geidwadol. Fodd bynnag, yn y cyfamser, bydd swyddogion Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda Llywodraeth y DU i wneud cynnydd ar y gwaith o lunio'r prosbectws. Bydd hynny’n golygu siarad ag ystod o randdeiliaid, amrywiaeth o bartïon a chanddynt fuddiant yn y diwydiant, ond hefyd, cydweithwyr yn yr undebau llafur, ac yna dylem allu symud, cyn gynted ag y bydd Llywodraeth y DU yr un mor sefydlog â ninnau yn Llywodraeth Cymru, ac y gallant wneud dewisiadau ynghylch prosbectws eu cais.

Ni fyddaf yn cyfrannu at y gwaith o roi cynigion unigol at ei gilydd, wrth gwrs, gan y byddaf yn un o'r rhai a fydd yn gwneud penderfyniadau ar y cynigion a ddaw o amrywiaeth o ardaloedd yn y wlad, a gwn y bydd pobl ar draws y siambr ddaearyddol yn cefnogi gwahanol gynigion.

Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Tom Giffard. 

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd, a phrynhawn da, Ddirprwy Weinidog. Gyda digwyddiad WWE Clash at the Castle yn Stadiwm Principality yn cael ei gynnal ymhen ychydig fisoedd, roeddwn am eich holi ynglŷn â chyflwr reslo proffesiynol yng Nghymru. Ym mis Ebrill 2021, cyhoeddodd grŵp seneddol hollbleidiol San Steffan ar reslo, dan gadeiryddiaeth yr AS dros Bontypridd, Alex Davies-Jones, eu hadroddiad ar reslo proffesiynol ym Mhrydain. Canfu'r adroddiad nad oedd y diwydiant wedi'i ddiffinio'n glir fel camp na theatr, ac felly, fod ganddo broblemau enfawr o ran diffyg rheoleiddio o ganlyniad. Dywedodd fod safonau iechyd a diogelwch yn frawychus o isel ym maes reslo annibynnol, ac nad oedd amddiffyniadau a gwiriadau digonol ar waith i bobl a oedd yn cyflawni rolau hyfforddwyr, yn enwedig mewn perthynas â phobl ifanc dan oed oherwydd y broblem gyda'i gategoreiddio fel chwaraeon neu theatr. Gwelsom hefyd fudiad Speaking Out ym mis Mehefin 2020, gyda nifer syfrdanol o uchel o fenywod ifanc a oedd wedi bod yn gweithio ym maes reslo proffesiynol yn rhannu eu straeon am gael eu cam-drin gan gyd-reslwyr neu hyfforddwyr. Felly, mae’r diwydiant, ers gormod o amser, ar y lefel annibynnol, wedi bod yn brin o ran rheoleiddio diogelwch a diogelu, ac mae’r adroddiad yn gwneud nifer o argymhellion ynglŷn â sut i fynd i’r afael â hynny. Rwy’n sylweddoli na fydd yr holl argymhellion wedi'u datganoli yn y cyd-destun Cymreig, ond mae llawer ohono wedi'i ddatganoli. Felly, pa gamau a gymerwyd gennych, Ddirprwy Weinidog, yn y 15 mis ers cyhoeddi’r adroddiad brawychus hwnnw, i sicrhau bod pobl ifanc sy’n dewis dilyn gyrfa ym maes reslo proffesiynol yn ddiogel pan fyddant yn gwneud hynny?

Wel, diolch am eich cwestiwn, Tom. Ac a gaf fi, yn gyntaf oll, groesawu'r ffaith y bydd digwyddiad WWE yn cael ei gynnal yma yn nes ymlaen eleni? Mae’n ddigwyddiad enfawr a bydd yn hwb enfawr i’n heconomi. Ond rydych yn gwneud pwynt da iawn, onid ydych, am y gwahaniaeth rhwng chwaraeon a theatr, sydd, wrth gwrs—. Mae'r ddau faes yn rhan o fy mhortffolio. Ac rwy'n tueddu i ystyried WWE, yn enwedig, yn adloniant yn hytrach na chwaraeon. Nid ydym yn ystyried reslo ar y raddfa honno yn yr un ffordd ag yr ydym yn ystyried chwaraeon. Ond rydych yn gwneud pwynt dilys am yr adroddiad. Nid wyf wedi derbyn unrhyw adroddiadau yn sgil yr adroddiad hwnnw mewn perthynas ag unrhyw bryderon penodol y mae'r maes reslo proffesiynol yng Nghymru wedi’u codi gyda ni. Ond rwy'n fwy na pharod i ymchwilio i hynny ymhellach ac i ddod yn ôl atoch gyda safbwyntiau ac argymhellion y gallem fod am eu hystyried yma yng Nghymru. Ond nid oes unrhyw bryderon wedi'u dwyn i fy sylw ynghylch y meysydd hynny.

Iawn. Diolch, Ddirprwy Weinidog. Gan symud i arena hollol wahanol, y tro hwn, un rithwir, hoffwn ofyn i chi am e-chwaraeon.

E-chwaraeon? Iawn.

Cyfarfûm yn ddiweddar â John Jackson, sy’n rhedeg Echwaraeon Cymru, a grybwyllodd y bydd tîm e-chwaraeon Cymru yn cystadlu ym Mhencampwriaethau E-chwaraeon y Gymanwlad cyn bo hir, a fydd, fel Gemau’r Gymanwlad, yn cael eu cynnal y mis nesaf yn Birmingham. Rwy’n siŵr y byddwch yn ymwybodol, Ddirprwy Weinidog, o’r manteision economaidd a chymdeithasol enfawr y mae e-chwaraeon yn eu darparu. Ond un o’r pethau a ddaeth yn amlwg iawn yn ystod y sgwrs a gawsom oedd nad yw’r rhain, yn ôl pob golwg, fel reslo proffesiynol, yn ffitio’n daclus iawn yn strwythurau eich Llywodraeth. Soniasant eu bod yn aml yn cael eu trosglwyddo o un lle i'r llall, rhwng Cymru Greadigol a Chwaraeon Cymru, wrth chwilio am gyllid. Ac ar gyfer mudiad sy'n cael ei redeg gan wirfoddolwyr, dylem fod yn sefydlu strwythurau ac yn cael gwared ar gymaint o fiwrocratiaeth â phosibl fel y gall y sefydliadau hynny gael mynediad at y cyllid sydd ei angen arnynt i barhau â'r gwaith da y maent yn ei wneud. Felly, sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi e-chwaraeon yng Nghymru? A sut rydych yn ei gwneud yn haws i’r sefydliadau hynny gael mynediad at gyllid grant pan fydd ei angen arnynt?

Wel, mae’r rhan fwyaf o’r cyllid ar gyfer e-chwaraeon yn cael ei ddarparu drwy Cymru Greadigol, ac mae hynny’n parhau. Rwy'n ymwybodol hefyd fod gennym nifer o golegau, er enghraifft, sy'n datblygu gemau e-chwaraeon. Mae gennyf un yn fy etholaeth i. Bûm yn chwarae un gêm benodol—peidiwch â gofyn i mi beth oedd hi, hyd yn oed—gyda JakeyBoyPro yng Ngholeg Merthyr Tudful, a oedd—[Torri ar draws.] Rwy'n gwybod. Gwrandewch, sgoriais gymaint o bwyntiau gyda fy mhlant am wneud hynny, ni fyddech yn credu, pan euthum yn ôl a dweud fy mod i wedi chwarae e-chwaraeon gyda JakeyBoyPro. Ond y pwynt rwy'n ei wneud yw bod y pethau hyn yn gorgyffwrdd yn helaeth: chwaraeon, adloniant, ac addysg hefyd, mewn gwirionedd, oherwydd datblygiad gemau e-chwaraeon. Ond o ran e-chwaraeon, mae gennym y gorgyffwrdd rhwng Chwaraeon Cymru a chyllid ar gyfer datblygu agwedd broffesiynol y gamp honno, a datblygu'r gwaith o greu gemau. Felly, nid oes ffrwd gyllido unigol, ac mae hynny'n wir am lawer o bethau yn fy mhortffolio; mae cryn dipyn o orgyffwrdd. Ond mae cyllid sylweddol ar gael ar gyfer datblygu ac ar gyfer agwedd broffesiynol e-chwaraeon.

Diolch, Ddirprwy Weinidog. A chan mai hwn yw fy nghwestiwn olaf i chi cyn toriad yr haf, a gaf fi ddymuno toriad hapus iawn, a heddychlon hefyd, gobeithio, i chi a'ch swyddogion? A dyma hefyd y set olaf o gwestiynau i chi cyn dau ddigwyddiad allweddol: yn gyntaf, tîm Cymru yng Ngemau'r Gymanwlad, ac rwy'n siŵr y byddwch yn ymuno â mi i'w cefnogi, ac yn ail, er na fyddwn yng nghwpan y byd yn Qatar, gan y bydd yn cychwyn yn hwyrach eleni, byddwn yn amlwg yn dechrau ein paratoadau ar gyfer y gystadleuaeth honno yn ddiweddarach yn y flwyddyn. Ond mae pob un o'r athletwyr yr wyf wedi siarad â hwy yn sôn am bwysigrwydd cyfleusterau da yn eu hardaloedd i'w helpu i gamu ymlaen yn eu gyrfaoedd, ac yn anffodus, yng Nghymru, mae'r darlun yn eithaf anghyson. Mae prif weithredwr Cymdeithas Bêl-droed Cymru, fel y gwyddoch, wedi dweud yn y gorffennol fod:

'ein cyfleusterau ar lawr gwlad yn gwbl warthus yma. Rwyf wedi fy syfrdanu'n fawr gan ba mor wael yw'r cyfleusterau yma. Felly, os ydych am sôn am hygyrchedd, mae Cymru'n warthus o ran cyfleusterau.'

Felly, fel y gwyddom, gyda Chymru'n cymryd rhan yng nghwpan y byd yn Qatar, mae Cymdeithas Bêl-droed Cymru wedi cyhoeddi buddsoddiad o £4 miliwn ar gyfer pêl-droed llawr gwlad, gyda’r nod o wella cyfleusterau. Ond o ystyried eu bod wedi dweud yn y gorffennol fod angen hyd at £150 miliwn o fuddsoddiad i wella ein cyfleusterau yma yng Nghymru, a’n bod am fanteisio ar y ffaith ein bod wedi cyrraedd cwpan y byd, pa gymorth pellach y gall Llywodraeth Cymru ei ddarparu i sicrhau nad yw Cymru nid yn unig yn cael ei gweld fel cenedl bêl-droed ar hyn o bryd, ond ei bod yn harneisio potensial twf ar gyfer y dyfodol hefyd?

Wel, a gaf fi ddiolch i Tom am y pwyntiau hynny, sy'n hynod bwysig, ac a gaf fi hefyd ychwanegu ein dymuniadau gorau i dîm Cymru yn Birmingham y mis nesaf—neu'r mis hwn, a dweud y gwir; diwedd y mis hwn? Rwyf wedi cael y pleser enfawr o gymryd rhan yn y gwaith o ddosbarthu citiau i'n hathletwyr. Mae gennyf fathodyn y Gymanwlad, sydd wedi'i wneud o aur Clogau, gredech chi byth. Dosbarthu'r cit, y—beth yw'r enw arno—taith y baton ac ati—. Felly, aethom i Gaergybi i groesawu taith y baton. Ni chredaf i mi eich gweld yno, Rhun, wnes i? Ond gwelsom daith y baton yn dod i mewn o Iwerddon i Gaergybi, ac yna cefais y pleser o weld taith y baton yn dod drwy fy etholaeth innau hefyd, gan ddechrau yn Aberfan. Felly, pob lwc i dîm Cymru, ac yn amlwg, pob lwc i'r tîm yn Qatar ym mis Tachwedd—tîm cwpan y byd yn Qatar.

Mae mater cyfleusterau yn un sydd wedi codi dro ar ôl tro, ac rwy'n ymwybodol iawn o farn prif weithredwr Cymdeithas Bêl-droed Cymru. Rydym mewn cysylltiad rheolaidd â Chymdeithas Bêl-droed Cymru ynghylch sut y gallwn fanteisio ar y gwaddol y mae'r ffaith y bydd Cymru yng nghwpan y byd yn ei adael. Yr hyn y byddwn yn ei ddweud yw ein man cychwyn yw ein bod wedi buddsoddi’r swm uchaf o gyfalaf mewn cyfleusterau a wnaethom erioed drwy Chwaraeon Cymru. Felly, dros y tair blynedd nesaf, rydym yn buddsoddi £24 miliwn mewn cyfleusterau chwaraeon ledled Cymru.

Ond credaf fod angen inni gofio hefyd fod cyfleusterau chwaraeon yn ymwneud â mwy na’r arian sy’n cael ei ddarparu drwy Chwaraeon Cymru yn unig. Mae’n rhaid inni feddwl am faint o arian sy’n mynd tuag at gyfleusterau chwaraeon aml-ganolfan yn ein hysgolion, er enghraifft. Felly, os edrychwn ar faint o fuddsoddiad a gawsom yn rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain a'i hiteriad presennol—unwaith eto, yn fy etholaeth i, mae gennym gyfleusterau chwaraeon o'r radd flaenaf mewn llawer o’r ysgolion hynny, ac mae’n rhaid ychwanegu'r rheini i gyd at y cyfleusterau chwaraeon cymunedol a ddarparwn.

Rwy'n cytuno â phrif weithredwr Cymdeithas Bêl-droed Cymru fod gennym lawer ar ôl i'w wneud o ran yr holl gyfleusterau hynny, a gwn fod Cymdeithas Bêl-droed Cymru yn gweithio ochr yn ochr â chyrff llywodraethu cenedlaethol eraill i ddatblygu a darparu cyfleusterau chwaraeon a all fod yn rhai aml-ddefnydd hefyd. Felly, os ydym yn buddsoddi mewn caeau 3G newydd, er enghraifft, ni ddylem fod yn buddsoddi mewn caeau pêl-droed yn unig. Dylai'r rhain fod yn gaeau aml-wyneb lle gellir chwarae rygbi, hoci a chwaraeon eraill, a gwn fod Cymdeithas Bêl-droed Cymru yn gweithio gyda chyrff llywodraethu cenedlaethol ar hynny.

Ar y £4 miliwn y mae Cymdeithas Bêl-droed Cymru yn ei fuddsoddi, neu sy’n mynd i gael ei fuddsoddi gan y Gymdeithas, mae hynny i’w groesawu, wrth gwrs, ac mae'r arian hwnnw ar gael iddynt am eu bod wedi cyrraedd cwpan y byd, a dyna’r swm y gallant ei ddarparu drwy'r arian y maent wedi'i gael yn wobr am gyrraedd cwpan y byd. Byddwn yn parhau i weithio gyda hwy a chyda chyrff llywodraethu cenedlaethol eraill i weld sut y gallwn ddatblygu’r cyfleusterau llawr gwlad hynny a sut y gallwn sicrhau bod y gwaddol hwnnw yn sgil cyrraedd cwpan y byd yn sicrhau canlyniadau ac yn darparu’r cyfleusterau cymunedol mawr eu hangen hynny.

Plaid Cymru spokesperson, Luke Fletcher.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. O ystyried mai dyma'r sesiwn gwestiynau olaf i lefarydd yr economi cyn toriad yr haf, a'r ffaith y bydd llawer ohonom yn ymgysylltu â’r sector lletygarwch mewn rhyw ffordd neu’i gilydd, roeddwn yn meddwl y byddem yn edrych ar y sector hwnnw.

Mae'r darlun ar gyfer lletygarwch yn parhau i fod yn weddol ansicr. Fel y gŵyr y Gweinidog, rwy'n siŵr, nid yn unig ein bod wedi cael prinder staff, ond mae costau byw yn parhau i gael effaith fawr. Amcangyfrifodd adroddiad diweddar gan Fanc Barclays fod yr argyfwng costau byw a phrinder staff yn bygwth twf gwerth £36 biliwn yn y sector lletygarwch a hamdden. Nawr, credaf fod sawl rheswm dros y prinder, ond os cawn ganolbwyntio ar un agwedd benodol am eiliad, mae cynrychiolwyr y diwydiant wedi galw ar Lywodraeth Cymru i helpu i fynd i'r afael â'r prinder sgiliau yn y sector. A wnaiff y Gweinidog amlinellu pa waith y mae’r Llywodraeth wedi’i wneud hyd yn hyn ar y pwynt penodol hwn?

Rydym wedi cynnal ymgyrch ar y cyd gyda'r sector ar gyfer recriwtio ac edrych ar anghenion sgiliau'r dyfodol. Mae'n bwynt sydd wedi'i godi gyda mi yn rheolaidd, ac wrth gwrs, mae'r sector yn eithaf amrywiol. Gallwch fynd o leoliadau bwyta o safon uchel, er enghraifft, fel rhan o'r sector, i'r hyn a fyddai'n lleoliad traddodiadol o fewn ardal leol, ac nid ar yr un pen. Felly, rydym yn cydnabod bod hyn hefyd yn gysylltiedig â meysydd eraill. Mae cydgysylltiad amlwg rhwng lletygarwch a thwristiaeth a'r strategaeth digwyddiadau yr ydym newydd ei chyhoeddi heddiw hefyd. Rwy'n fwy na pharod i roi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Siambr am y gwaith a wnawn ym maes lletygarwch i ymdrin â sgiliau a chanlyniadau’r ymgyrch yr ydym wedi’i chynnal gyda hwy drwy gydol y flwyddyn hon.

Diolch am eich ateb, Weinidog, a byddwn yn gwerthfawrogi'r wybodaeth ddiweddaraf am hynny yn fawr. Wrth gwrs, fel y dywedais, mae sawl rheswm dros y prinder staff ym maes lletygarwch. O brofiad, mae angen i gyflogau ym maes lletygarwch wella, mae angen i’w cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith wella, mae angen i sicrwydd gwaith yn ogystal ag amodau’r gweithle wella, fel y gwelsom yn adroddiad ddiweddar Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig ar letygarwch. Nawr, mae'r sector yn awyddus i broffesiynoli ei yrfaoedd, ond mae’n credu bod gan y Llywodraeth rôl i’w chwarae yn eu helpu i gyflawni hyn. Credaf ei bod yn bwysig pwysleisio bod y sector lletygarwch, yn gyffredinol, yn sector gwych i weithio ynddo. Cefais amser da yn gweithio yn y sector fy hun. Rwy’n dal i fod mewn cysylltiad â llawer o’r ffrindiau a wneuthum yn y sector, ac wrth gwrs, mae'n cynnwys llawer o sgiliau trosglwyddadwy. Y peth mwyaf defnyddiol i mi oedd siarad cyhoeddus. Rwyf wedi dweud hyn droeon yn barod, ond os gallwch weithio y tu ôl i'r bar ar ddiwrnod rygbi yng Nghaerdydd a chael eich galw’n bob math o bethau, rwy'n sicr y gallwch godi yn y Siambr a chael eich heclo gan yr Aelodau. Ond ar nodyn difrifol, mae angen newid diwylliant yn y sector, felly hoffwn glywed gan y Gweinidog lle mae’n credu y gall y Llywodraeth ddod i mewn ar hyn.

Wel, credaf fod hyn yn ymwneud â gweithio ochr yn ochr â'r sector i geisio'i gynllunio yn yr un ffordd yn union ag y gwnaethom gyda'r sector manwerthu, lle mae gennym strategaeth ar waith. Efallai nad dyna y maent yn dymuno'i wneud, ond er mwyn deall yr hyn y maent yn ei ofyn a bod yn onest gyda hwy am yr hyn y gallwn ei wneud gyda hwy. Fel y dywedaf, rydym wedi bod yn hyrwyddo gyrfaoedd—nid gwaith tymhorol yn unig, ond gyrfaoedd—mewn lletygarwch, ynghyd â'r sector, ac rydych yn llygad eich lle, ceir argraff nad yw'r cyflog cystal ag y gallai fod, ac mae her ynghylch cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith. Mae gennyf frawd sy'n gogydd. Rwyf bob amser wedi bod yn hapus iawn i fwyta ei fwyd, ond yn yr amser y bûm yn gweithio yn y sector ac o’i gwmpas, ceir her ynglŷn â’r cydbwysedd hwnnw. Mae hynny wedi'i waethygu eto gan y pandemig, ac mae'n un o'r rhesymau pam fod her wedi bod o ran recriwtio i'r sector. Mae pobl wedi ailfeddwl ynglŷn â'r hyn y maent ei eisiau. Mae’r rhan fwyaf ohonom yn dymuno gallu mynd allan a mwynhau’r sector lletygarwch fel cwsmeriaid, ond mewn gwirionedd, mae arnom angen pobl yn gweithio i safon uchel yn y sector er mwyn inni allu ei fwynhau. A chredaf fod rhan o'r neges yn ymwneud â phob un ohonom ni a'n hetholwyr yn edrych ar y bobl sy'n gweithio yn y sector nid fel pobl a ddylai fod yn cael unrhyw beth wedi'i daflu atynt, ar lafar neu fel arall, pan fyddant yn y gwaith, ond dangos caredigrwydd. Mae'r byd i gyd yn ceisio ymdopi gyda phrinder staff, felly dylem fod yn garedig ac yn deg gyda'r bobl sydd wedi dod i'r gwaith fel y gallwn fwynhau rhan sylweddol o'n bywydau ninnau hefyd. Ond rwy’n fwy na pharod i ymrwymo unwaith eto, nid yn unig yn y cyfarfodydd a gefais, ond i weithio gyda’r sector a fy swyddogion i edrych ar yr heriau o ran cyflogau, beth yw’r neges gan y sector, yr her o sicrhau cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith, y pwyntiau ynghylch sicrwydd a’r hyn y gallwn ei wneud i sicrhau bod gennym sector lletygarwch ffyniannus, oherwydd, fel y dywedaf, mae’n sail i ystod o sectorau eraill o fewn yr economi ehangach.

Diolch. Rydym yn gweithio’n frwd gyda nifer o bartneriaid yn y DU, Qatar a mannau eraill yn y byd i sicrhau'r cyfleoedd masnachu a buddsoddi gorau posibl i Gymru yn sgil cwpan byd dynion FIFA 2022.

Yng ngrŵp trawsbleidiol rhyngwladol Cymru yr wythnos diwethaf, mynegwyd pryderon fod cynnydd wedi bod yn araf o ran cynnull y tîm Cymru mawr ei angen i sicrhau'r cyfleoedd gorau posibl yn sgil y ffaith y bydd Cymru'n chwarae yng nghwpan y byd. Dywedodd llawer o’r rhai a oedd yn bresennol ei bod yn aneglur pwy sy’n arwain a sut y bydd sefydliadau a busnesau’n cael eu cynnwys a’u cefnogi i gymryd rhan, nad oes unrhyw amcanion allweddol ac uchelgeisiol wedi’u pennu eto, ac nad yw’n glir pa fuddsoddiad sy’n cael ei wneud gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU i sicrhau nad yw cyfleoedd yn cael eu colli. Mae'n ofidus fod cyfeiriadau wedi'u gwneud at ymgyrch GREAT a sut y byddai Cymru’n gallu elwa o hyn, a fyddai’n mynd yn groes i bopeth y mae Cymdeithas Bêl-droed Cymru wedi’i wneud i ddatblygu ymwybyddiaeth o’n hunaniaeth unigryw fel cenedl. Gyda phob diwrnod sy'n mynd heibio, rydym yn colli cyfleoedd hollbwysig i Gymru os na wnawn hyn yn iawn. Fel y rhybuddiodd Laura McAllister, yn gywir ddigon, byddai’n anfaddeuol peidio ag achub ar y cyfle hwn. Pa sicrwydd y gall y Gweinidog ei roi i leddfu’r pryderon a fynegwyd, a phryd y cawn yr wybodaeth ddiweddaraf am y tîm, yr adnoddau a’r amcanion a roddwyd ar waith, ac a fydd y rhain ar waith cyn y toriad?

Ie, o ran y gwaith a wnawn, wrth gwrs, mae'n amserlen gymharol ddiweddar. Mae gwaith wedi'i wneud a'i ragweld ymlaen llaw, ond tan yr achlysur gwych yn Stadiwm Dinas Caerdydd pan wnaethom sicrhau ein lle yng nghwpan y byd, ni allem fod yn sicr o'n sefyllfa, ac roedd Cymdeithas Bêl-droed Cymru yn arbennig o awyddus i beidio â chael eu gweld yn ymddwyn fel pe baem wedi sicrhau ein lle cyn inni wneud hynny. A dweud y gwir, ar y daith fasnach, y daith fasnach wyneb yn wyneb a arweiniais i Qatar, roedd yn ddefnyddiol iawn cael cysylltiadau uniongyrchol yn llysgenhadaeth y DU yno, ac maent wedi dweud yn glir iawn eu bod am gefnogi holl wledydd y DU sy'n cyrraedd cwpan y byd, ac mae hynny wedi bod yn ddefnyddiol iawn. Felly, mae gennym gysylltiadau yno ar lawr gwlad, ond hefyd, mae ymgyrch GREAT y soniwch amdani yn gyfle ac yn risg. Byddwn am i arian Llywodraeth y DU fod o fudd i Gymru wrth iddo gael ei wario, ac ni all ymgyrch GREAT fod yn Lloegr mewn enw arall yn unig. Mae Lloegr eu hunain wedi cyrraedd cwpan y byd, ac edrychaf ymlaen at fod yno i weld Cymru’n eu curo ar ddiwedd y cam grŵp, ond mae’n rhaid inni nodi'n glir fod ymgyrch GREAT i fod ar gyfer holl rannau cyfansoddol Prydain, ac felly mae hynny'n un o'n heriau. Felly, rydym yn ymgysylltu â Llywodraeth y DU ynghylch hynny.

Rydym yn glir nad ydym am gael ein tynnu i mewn i rywbeth sy'n tanseilio ein hunaniaeth, a'r estyniad a'r cyfle y mae hyn yn ei ddarparu, yn rhan o ymgyrch ehangach nad yw'n bodloni ein hamcanion ein hunain. Mae'n ymwneud â'r gwaith yr ydym am ei wneud yn y rhanbarth ei hun, ond mae'n ymwneud hefyd â'r gallu i arddangos Cymru ar lwyfan byd, yn dilyn y digwyddiad WWE ym mis Medi yma yng Nghaerdydd. Mae hynny'n bennaf oherwydd y gallu i ddod â ffocws ar Gymru mewn marchnad fawr iawn lle mae mwy o gyfleoedd i Gymru achub arnynt. Mae'r ffaith bod ein gêm gyntaf yn y grŵp yn erbyn UDA yn gyfle gwirioneddol bwysig i ni. Felly, mae'n ymwneud â mwy na chyfleoedd yn y rhanbarth yn ffisegol, mae'n ymwneud â llwyfan y byd hefyd.

Gallaf gadarnhau bod y Prif Weinidog wedi gofyn imi arwain gwaith ar draws y Llywodraeth ar gyflawni a datblygu cynllun gyda’n rhanddeiliaid, Cymdeithas Bêl-droed Cymru ac yn ehangach. Felly, rwy'n fwy na pharod i roi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Siambr am waith y grŵp hwnnw, a’r cyflymdra cynyddol yn y gwaith y bydd angen inni ei wneud dros yr haf, ac yn wir, yn yr ychydig fisoedd cyn inni gymryd rhan ar lwyfan y byd yn y rowndiau terfynol am y tro cyntaf ers 64 mlynedd.

Diolch i Heledd Fychan am gyflwyno ei chwestiwn. Mae cwpan y byd yn gyfle delfrydol i hyrwyddo Cymru ar lwyfan y byd, ond gadewch inni edrych ychydig yn ehangach ar y llwyfan byd-eang hwnnw. Mae gan Lywodraeth Cymru 21 o swyddfeydd rhyngwladol ac mae gan bob un gylch gwaith i ddenu mewnfuddsoddiad. Fodd bynnag, mae’n amheus pa mor effeithiol y bu’r rhain o ran sicrhau cyfleoedd newydd i fusnesau Cymru; er enghraifft, dim ond un neu ddau aelod o staff sydd gan y mwyafrif o’r swyddfeydd hyn ac rwy'n credu mai dim ond tua £750,000 o gyllideb rhwydwaith sydd gennym. Os rhannwch hynny, mae'n oddeutu £35,000 i bob swyddfa fyd-eang.

Weinidog, roeddwn yn meddwl tybed pa asesiad a wnaethoch o effeithiolrwydd ein swyddfeydd tramor yn hybu masnach i fusnesau Cymru. Pa ystyriaeth a roesoch i ddarparu adnoddau ychwanegol i helpu i ehangu capasiti’r swyddfeydd hynny? Mae mor bwysig ein bod yn hyrwyddo Cymru ar lwyfan y byd ac yn gwneud hynny’n effeithiol, ac nid yn dameidiog. Mae'n wirioneddol bwysig ein bod yn gwneud cynnydd, ac roeddwn yn meddwl tybed pa gynlluniau penodol sydd gan y Llywodraeth i roi hwb i rôl y swyddfa ryngwladol yn Doha, Qatar, o ystyried y bydd cwpan y byd yn cael ei gynnal yn y wlad honno'n fuan. Diolch.

Wel, mae'n ddefnyddiol fy mod wedi ymweld â'r rhanbarth ddwywaith yn awr, ac mae ein swyddfa yn Doha yn gweithio ar ystod o feysydd. Er nad oes gennym niferoedd enfawr o staff yn ein swyddfeydd, mae gan saith o'r gwledydd sydd wedi cymhwyso ar gyfer rowndiau terfynol cwpan y byd y dynion swyddfeydd Llywodraeth Cymru ynddynt. Rwy’n credu ein bod yn gwneud yn well na’r disgwyl o ran lle mae’r swyddfeydd hynny wedi’u lleoli, yn rhannol oherwydd, ar lawr gwlad, i ffwrdd o wleidyddiaeth rhai o’r gwahaniaethau parhaus a fydd rhyngom ni a chyfeiriad gwleidyddol Llywodraeth y DU, mae cysylltiadau da iawn rhwng y llysgenhadaeth a thimau’r Adran Fasnach Ryngwladol ym mhob un o’r gwledydd hynny. Gwelais hynny drosof fy hun pan oeddwn yn yr Emiradau Arabaidd Unedig ac yn wir, yn Qatar hefyd.

Rwy’n meddwl bod rhan o’r her yn ymwneud ag un o’r pwyntiau a wnaethoch ar y diwedd: pa mor effeithiol y gallwn fod yn manteisio ar y cyfleoedd sy’n bodoli? Hyd yn hyn, gallaf ddweud yn onest wrthych fod yr amrywiaeth o gysylltiadau yr ydym wedi llwyddo i'w darparu, a'r hyn y mae hynny'n ei olygu i fusnesau Cymru, wedi gwneud argraff fawr arnaf. Nid oes angen ichi dderbyn fy ngair i; os siaradwch â busnesau bwyd a diod yn rhanbarth y dwyrain canol, maent yn gadarnhaol iawn ac yn canmol y gwaith y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud ochr yn ochr â hwy i agor marchnadoedd newydd. Os siaradwch â’r busnesau sydd wedi bod ar deithiau masnach, unwaith eto byddant yn dweud bod y gwaith y mae ein swyddfeydd yn ei wneud yn real ac yn arwyddocaol.

Gan fod fy nghyd-Aelod wedi dod i mewn i’r Siambr, dylwn gydnabod bod llawer o hynny’n dod o’r strategaeth ryngwladol a luniwyd gan Eluned Morgan pan oedd mewn rôl weinidogol flaenorol. Rwy'n credu y byddwn yn gweld budd gwirioneddol o hynny, nid yn unig yn y misoedd nesaf ond yn llawer mwy hirdymor hefyd.

Question 4 [OQ58351] has been withdrawn, so question 5, Rhys ab Owen.

Mae economi Cymru yn dilyn economi'r DU yn eithaf agos ar y cyfan. Amcangyfrif cyfredol Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol Llywodraeth y DU yw bod Brexit wedi lleihau cynnyrch domestig gros y DU tua 1.5 y cant hyd yma, gyda gostyngiad pellach o 2.5 y cant i ddod eto. Yr Undeb Ewropeaidd fydd partner masnachu agosaf a phwysicaf y DU o hyd, a dylem anelu i sicrhau'r fasnach agosaf a mwyaf llyfn sy'n bosibl gyda'r UE.

Diolch yn fawr, Weinidog. Nid yw Brexit yn gweithio i Gymru. Mae wedi costio biliynau i ni a'r DU mewn masnach a refeniw treth a gollwyd; mae cynnyrch domestig gros wedi gostwng, mae buddsoddiad wedi gostwng ac mae masnach nwyddau wedi gostwng. Gyda'r chwyddiant uchaf ers canol y 1970au, gyda'r argyfwng costau byw yn brathu'r bobl yn ein cymunedau, nid yw safbwynt presennol Llywodraeth Cymru a Llafur yn San Steffan yn gynaliadwy. Weinidog, rydym yng nghanol tymor y cystadlu am arweinyddiaeth yn awr. Bydd un yn digwydd yma yn fuan. A wnewch chi gyflwyno datganiad yn fuan, Weinidog, y bydd Cymru'n ailymuno â'r farchnad sengl?

Nid yw swydd y Prif Weinidog yn wag, ac ni fydd yn wag am y dyfodol y gellir ei ragweld. Edrychwch, o ran realiti ein safbwynt, rwyf wedi dweud y bu gostyngiad mewn masnach, ac mae gan Gymru fwy o fasnach gyda'r UE o gymharu â gwledydd eraill Prydain, felly mae'n her fwy i ni. Ac rwy'n ymwneud â rhai o'r agendâu polisi anghyson a gwrthnysig yn Llywodraeth y DU ar ffiniau a'n masnach barhaus, ac mae'n bwysig. Rwyf eisiau gweld ein sefyllfa bresennol yn gweithio cystal â phosibl. Byddai'n well gennyf—ac mae hyn wedi'i gofnodi—pe na baem wedi gadael yr Undeb Ewropeaidd, ond pleidleisiodd pobl yng Nghymru, fel yng ngweddill y DU, dros adael, a rhaid inni geisio mynd i'r afael â hynny gan sicrhau cyn lleied o niwed â phosibl, a cheisio bachu ar gyfleoedd lle bo rheini ar gael, a bydd angen rhywfaint o onestrwydd ar ein rhan ynghylch yr hyn y byddai hynny'n ei olygu. Tra bo gennym rai safbwyntiau ar lefel Llywodraeth y DU ynglŷn â'r hyn na allwn ei wneud, mae hynny'n creu her wirioneddol i ni, ond gobeithio y bydd synnwyr cyffredin a synnwyr cyffredin economaidd yn trechu ynghylch y math o berthynas y dylem ei chael gyda'r Undeb Ewropeaidd, oherwydd byddai hynny ynddo'i hun yn goresgyn rhai o'r heriau y gwyddom ein bod yn eu hwynebu heddiw.

Weinidog, mae adroddiad Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru 'Brexit a Chymru'

'yn argymell bod Llywodraeth Cymru yn arwain busnesau drwy'r rheoliadau newydd; yn annog ailhyfforddi a chreu swyddi yn y sector tollau i ateb y galw cynyddol; yn cynnal cyllid brys ar gyfer sectorau y mae oedi ar y ffin yn effeithio arnynt; ac yn monitro'r effeithiau ar borthladdoedd Cymru yn barhaus.'

A yw'r Gweinidog yn derbyn gweithrediad yr argymhellion hyn, ac os felly, pa gynnydd y gall ei adrodd? Diolch.

Rydym bob amser wedi cydnabod, ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd, y byddai'r gallu i fasnachu yn dal i fod yno, ond y byddai rhwystrau ychwanegol i hynny. Yr her mewn perthynas â gadael yr Undeb Ewropeaidd yw bod mwy o rwystrau nag a fyddai wedi bod fel arall. Yr hyn yr ydym yn dal i geisio'i wneud yw annog busnesau i barhau â'r fasnach honno, i barhau i fod eisiau bod yn allforwyr. Dyna pam y mae gennym raglen gwerth £4 miliwn i gefnogi allforion yn yr economi. Roeddwn wrth fy modd yn gweld BBC Cymru yn adrodd ar hanesion llwyddiannus mewn perthynas ag allforio yn ddiweddar, gan gynnwys un yn fy etholaeth fy hun. Yr her, fodd bynnag, yw ei fod wedi atal nifer o fusnesau rhag allforio.

Cyfarfûm yn ddiweddar â busnesau bach yn fy etholaeth i a'r Ffederasiwn Busnesau Bach, a chafwyd ymgysylltiad uniongyrchol a gonest iawn ynghylch rhai o'r heriau y maent yn eu hwynebu wrth ddod â nwyddau i mewn ac wrth allforio hefyd. Cyflwynwyd safbwyntiau tebyg gan Siambrau Cymru a Chydffederasiwn Diwydiant Prydain yng Nghymru hefyd, felly mae'n sicr fod costau ychwanegol wedi'u cyflwyno. Mae'r her yn ymwneud â sut y byddwn yn parhau i gefnogi busnesau, i godi ymwybyddiaeth o'r hyn y bydd angen iddynt ei wneud a'r costau ychwanegol a allai ddod yn sgil hynny, ond parhau i'w hannog i fod eisiau bod yn fusnesau allforio llwyddiannus, oherwydd dylai hynny ddal i helpu i dyfu economi Cymru a swyddi o ansawdd da.

Prynhawn da, Weinidog. A gaf fi barhau â thema gadael yr Undeb Ewropeaidd? O edrych ar Brexit heb ei goginio'n iawn y Ceidwadwyr, roeddwn eisiau canolbwyntio ar fesurau rheoli a gyflwynwyd gan Lywodraeth y DU ynghylch mewnforion risg uchel fel anifeiliaid, cynhyrchion anifeiliaid, planhigion a chynhyrchion planhigion. Mae rhai cynrychiolwyr o'r diwydiant wedi rhybuddio y byddai'r mesurau rheoli hyn yn cynyddu costau cwmnïau bwyd y DU yn sylweddol, gannoedd o filiynau o bunnoedd o bosibl. Yn amlwg, bydd y costau hynny'n cael eu trosglwyddo i'r defnyddwyr. A wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni, os gwelwch yn dda, Weinidog, ynghylch pa sylwadau a gyflwynwyd gennych i Lywodraeth y DU ynghylch llesteirio'r costau hynny i fusnesau, er mwyn atal y gost rhag cael ei throsglwyddo i'n haelwydydd sydd eisoes dan bwysau? Diolch yn fawr iawn.

Wel, mae'r Prif Weinidog wedi cyfeirio, sawl gwaith yn y Siambr hon, at y dystiolaeth ddiweddar ar yr effaith uniongyrchol y mae Brexit wedi'i chael ar gostau bwyd yn gyffredinol, yr heriau o ran mewnforio ac allforio i fusnesau bwyd a diod yn y DU yn enwedig, ac mae wedi bod yn nodwedd reolaidd yn y sgyrsiau ynghylch ffiniau a masnach a gefais yn fwyaf diweddar mewn sgwrs eithaf rhwystredig gyda Michael Ellis, Gweinidog Swyddfa'r Cabinet, ac mae hynny'n ymwneud â realiti'r sefyllfa yr ydym ynddi gyda'r rhaglen. Mae'n golygu bod gan fusnesau sydd eisiau allforio o Gymru i ynys Iwerddon, er enghraifft, wiriadau ar nwyddau, ond mewn gwirionedd, nid yw hynny'n wir am nwyddau sy'n dod o'r cyfeiriad arall ar hyn o bryd. Efallai fod hynny'n golygu bod y nwyddau hynny'n rhatach, ond mae'n rhoi ein busnesau ein hunain o dan anfantais.

Ac un o'r heriau sydd gennym  ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd yw nad oes gennym bellach y fantais a oedd gennym o'r blaen o gael golwg gynnar ar risgiau i fioddiogelwch. Mae hynny'n golygu ein bod yn fwy agored i niwed, yn enwedig gan nad yw'r gwiriadau cyrchfannau sy'n digwydd ar hyn o bryd ond yn cael eu gwneud ar lai na 5 y cant o'r nwyddau sy'n dod i mewn. Mae hynny'n golygu bod risgiau i ni yn gyffredinol. A phan oeddem o fewn yr Undeb Ewropeaidd, roedd gennym allu o hyd i gyflwyno gwiriadau ychwanegol fel aelodau hefyd. Felly, mae nifer o risgiau yn ein hwynebu, o ran bioddiogelwch ac yn wir, ceir anfantais gystadleuol i fusnesau bwyd a diod yn enwedig o dan y trefniadau presennol. A byddwn yn gobeithio, fel y dywedais, y bydd synnwyr cyffredin yn drech yn y pen draw i sicrhau bod busnesau Cymru'n gallu allforio a mewnforio yn llawer mwy cyfartal â chymheiriaid yng ngwledydd Ewrop.

Weinidog, cytunaf yn llwyr â rhagdybiaeth y cwestiwn fod Brexit wedi bod yn niweidiol iawn i economi Cymru. Gallaf gofnodi fy mod yn cytuno, ac rwy'n tybio bod y Gweinidog hefyd, er nad wyf am ei roi yn y sefyllfa o ofyn hyn iddo, ei fod yn anghytuno â gadael y farchnad sengl a safbwynt presennol Plaid Lafur y DU. Ond mae'n bwysig, rwy'n credu, ein bod yn cydnabod, yn deall ac yn disgrifio'r niwed economaidd i'r wlad hon, ein cymunedau a'n pobl yn sgil Brexit, ac yn sgil penderfyniadau sy'n cael eu gwneud gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig. A wnaiff y Gweinidog addo y bydd Llywodraeth Cymru, o leiaf ddwywaith y flwyddyn, ond byddai'n well gennyf pe baent yn ei wneud bob tymor, yn cyhoeddi dadansoddiad o'r niwed y mae Brexit yn ei wneud i economi Cymru, a sut y mae Llywodraeth Cymru yn ymateb i'r niwed hwnnw? Oherwydd mae angen inni ddeall dimensiwn y problemau yr ydym yn eu hwynebu ar hyn o bryd os ydym am fynegi ffyrdd o fynd i'r afael â hwy.

Nid wyf yn credu y gallwn gytuno â'r ffordd y mae'r pwynt wedi'i eirio, oherwydd mae'n dod ato o safbwynt penodol. Ond rwy'n credu bod y pwynt am ba mor rheolaidd yr ydym yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr a'r cyhoedd yn ehangach am realiti ein sefyllfa fasnachu newydd yn un teg. Dyna pam y cyfeiriais, wrth ymateb i Rhys ab Owen ar y dechrau, at asesiad y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol ei hun—felly, nid corff Llywodraeth Cymru, ond corff a grëwyd gan Lywodraeth y DU. Yn ôl eu hasesiad hwy, mae'r ffaith ein bod wedi gadael yr Undeb Ewropeaidd ar y telerau y gwnaethom adael wedi crebachu economi'r DU, gyda mwy i ddod. Ac yn ogystal â chyflwyno hynny, rwy'n credu y byddem hefyd eisiau ceisio egluro'r hyn yr ydym yn ei wneud i geisio cefnogi'r economi yn hynny o beth. Byddaf yn hapus i roi rhywfaint o ystyriaeth i'r ffordd y gwnawn hynny, oherwydd mae'n codi'n gymharol reolaidd mewn amrywiaeth o wahanol ffurfiau: y datganiadau y bu'n rhaid i mi eu rhoi ar ffiniau, y gwaith y mae'n rhaid i ni ei wneud ar hynny; mae mwy am yr heriau a'r trefniadau ariannu newydd, a pha mor debygol yw hi y byddwn yn gallu bod yn gysylltiedig â Horizon hefyd, rhywbeth a fydd yn cael effaith sylweddol. Felly, byddaf yn ystyried sut y gallwn wneud hynny'n ddefnyddiol, ac mae'n ddigon posibl y bydd hynny o gymorth nid yn unig i'r Siambr ond i Aelodau yn eu pwyllgorau craffu perthnasol hefyd.

Diolch. Ein blaenoriaethau o hyd yw cefnogi busnesau newydd a rhai sy'n bodoli eisoes drwy wasanaethau Busnes Cymru a'r tîm rhanbarthol. Rydym wedi darparu cymorth helaeth drwy'r pandemig a'r byd masnachu yn dilyn Brexit. Rydym wedi ymrwymo i ddarparu economi wyrddach, fwy cyfartal a ffyniannus i bob rhan o Gymru.

Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Mae'n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag awdurdodau lleol, a rhanddeiliaid yn wir, i nodi diffygion o ran sgiliau a chapasiti mewn ardaloedd lleol er mwyn bodloni gofynion newidiol y farchnad. Efallai eich bod yn ymwybodol fod EDF Renewables UK, DP Energy a Choleg Sir Benfro wedi cydweithio i ddarparu cwrs o'r enw Destination Renewables, sy'n paratoi myfyrwyr ar gyfer swyddi yn y sector ynni adnewyddadwy yn y dyfodol. Weinidog, beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi'r math hwn o gydweithio yn sir Benfro, fel y gall helpu i adeiladu gweithlu sy'n diwallu anghenion sgiliau'r dyfodol? A pha fuddsoddiad y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud mewn sectorau fel ynni adnewyddadwy, er mwyn inni allu dechrau datblygu arbenigedd Cymru yn y sector penodol hwn?

Wel, mae'r enghraifft a roesoch yn enghraifft o'r hyn y mae angen inni weld mwy ohono, gyda diwydiant yn cydweithio â'r sefydliadau a ariannwn—y coleg, er enghraifft, y cyllid y bydd yn ei gael drwy Lywodraeth Cymru—ond mae hefyd, rwy'n credu, yn tynnu sylw at y pwynt fod angen mwy o eglurder a sicrwydd i fuddsoddwyr allu gwneud y dewisiadau hynny. Pan wyf wedi bod yn sir Benfro yn ddiweddar, yn siarad ag un o'r busnesau sydd â diddordeb sylweddol yn ein dyfodol ynni adnewyddadwy, maent wedi gwneud y pwynt hwn. Mae'n codi'n rheolaidd yn y sgyrsiau a gawn. Cyfarfûm ag Ystad y Goron, ynghyd â Julie James, y Gweinidog Newid Hinsawdd, ac unwaith eto yn gwneud y pwynt y byddai mwy o sicrwydd a rhaglen flaengar yn caniatáu mwy o hyder i fuddsoddwyr wneud buddsoddiadau mwy hirdymor a fydd o fudd i seilwaith yn ein porthladdoedd a'r swyddi a ddaw yn sgil hynny ar yr ochr weithgynhyrchu hefyd. Fe'i gwelwch o safbwynt y sgiliau y credwn y byddwn eu hangen a sut y byddwn yn gallu helpu pobl i wneud mwy o hynny pan ddown at y cynllun sgiliau sero net y disgwyliwn ei gyhoeddi yr hydref hwn. Credaf eich bod wedi gofyn cwestiynau imi am hynny yn y gorffennol. Felly, mae'r pethau hyn i gyd wedi'u cysylltu. Os gwnawn ni hyn yn iawn, bydd elw economaidd sylweddol i'w wneud i Gymru mewn gwirionedd, nid dim ond y budd ehangach o gael pŵer glanach a gwyrddach. Edrychaf ymlaen at roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelod a'r Siambr am y gwaith hwnnw.

Question 7 [OQ58342] is withdrawn. Question 8, Rhun ap Iorwerth.

Diolch. Mae Llywodraeth Cymru yn bartner hirsefydlog, ochr yn ochr â chyngor sir Ynys Môn, awdurdod y porthladd a phartneriaid eraill, mewn cynlluniau i geisio dyfodol economaidd cynaliadwy i Gaergybi. Gyda'n gilydd, fe wnaethom gomisiynu astudiaeth eang ei chwmpas i fanteision economaidd posibl Porth Caergybi, yn ogystal â dyfarnu cyllid yn dilyn storm 2018.

Mae mwy na phedair blynedd wedi bod bellach ers i storm Emma ddinistrio'r marina yng Nghaergybi. Aeth perchnogion y marina ati i lunio cynllun i ailadeiladu ar unwaith, ac er ei bod yn anochel y byddai hynny'n cymryd peth amser, mae'r cynlluniau'n cael eu rhwystro gan y ffaith bod datblygiad arall wedi'i fwriadu ers tro byd ar gyfer y glannau yng Nghaergybi sydd hefyd yn cynnwys cynlluniau ar gyfer marina. Credaf y dylai'r datblygwr hwnnw, Conygar, os yw am ddangos bod ganddo ddiddordeb mewn gwneud yr hyn sy'n iawn i Gaergybi, fod yn gwneud popeth yn ei allu i hwyluso'r gwaith o ailsefydlu marina cyn gynted â phosibl—pwy bynnag sy'n gwneud hynny. A gaf fi apelio ar y Llywodraeth i fod yn glir yn ei chefnogaeth i'r marina, yn arbennig? A gaf fi ofyn i'r Gweinidog ystyried pa gymorth ymarferol ac ariannol y gall ei roi? Ac yng ngoleuni'r rhwystredigaeth honno ar hyn o bryd, a yw Llywodraeth Cymru yn barod i chwarae rhan a dod â'r gwahanol bartïon at ei gilydd, a gweithio gyda rhanddeiliaid lleol, gan fy nghynnwys i, yr awdurdod lleol ac yn y blaen, i ddod o hyd i ateb cyn gynted â phosibl?

Credaf mai'r ateb bras i'r cwestiwn yw 'ydy'. Mae'r Llywodraeth eisiau gallu chwarae rhan. Yn aml, os yw Llywodraeth Cymru yn cynnull sgyrsiau, mae'n golygu bod pawb yn dod at y bwrdd, a gall hynny fod o gymorth. Rydym eisiau sicrhau bod rhanddeiliaid mor gydgysylltiedig â phosibl mewn perthynas â'r cyfleoedd sy'n bodoli. Os yw'r Aelod eisiau ysgrifennu ataf, byddai hynny'n ddefnyddiol. Byddaf yn cyfarfod ag arweinydd y cyngor dros yr haf a bydd yn ddefnyddiol cael cynnig i'w drafod gyda'n tîm yng ngogledd Cymru a sut y gallai hwnnw ffitio i'r cynllun rhanbarthol ehangach. Yn fy marn i, mae hyn ar gyfer mwy na'r ynys ei hun yn unig—ceir effaith bosibl ar sail ehangach hefyd.

Diolch. Y weledigaeth ar gyfer y banc cymunedol, sydd bellach yn cael ei ddatblygu gan ein partneriaid, Cymdeithas Adeiladu Sir Fynwy, yw y bydd yn fanc gwasanaeth llawn sydd â'i bencadlys yng Nghymru ac y bydd yn darparu cynnyrch a gwasanaethau bancio dwyieithog drwy amrywiaeth o sianeli, gan gynnwys dros y ffôn, yn ddigidol ac mewn safleoedd ffisegol. 

Thank you very much for that answer. Last month, Barclays bank announced that it was closing branches across the region, including Welshpool, Newtown and Lampeter. This has become a very common pattern over recent years. Indeed, there are about 40 per cent fewer branches that now exist in the region I represent than there were nine years ago. The impact of this is very great on our rural communities, including the elderly people, small businesses and organisations and farmers in the area. The situation is now so critical that several market towns in the region, among them Llanidloes, Tregaron and Llandovery, have now gained the status of 'no-bank towns'. And online banking, of course, is difficult because there is a lack of reliable broadband. You've noted your intention to establish a community bank for Wales; could I ask you: are the rural communities of Wales going to have fair play in these new plans?

Mae'r weledigaeth ar gyfer y banc cymunedol yn un sydd wedi cael cefnogaeth o bob ochr i'r Siambr, ac mae hynny ynddo'i hun yn gymharol anarferol. Yn ogystal â chael y weledigaeth serch hynny, mae'r her, rwy'n credu, yn ymwneud â sicrhau ein bod yn gallu darparu gwasanaethau bancio go iawn y bydd pobl eu heisiau ac yn eu defnyddio, a hefyd ein bod yn gallu cael rhaglen o agor y canghennau ffisegol sy'n cyfateb i'r gallu gwirioneddol. Credaf fod perygl y bydd pob Aelod yn dweud, 'Hoffwn gael cangen banc cymunedol yn fy etholaeth i neu fy rhanbarth i'. Rwy'n sicr wedi cael sylwadau ar fy ochr fy hun gan amrywiaeth o bobl, gan Jack Sargeant, Joyce Watson ac amrywiaeth o rai eraill. Rydym eisiau i'r banc fod yn llwyddiannus, ac rydym eisiau gweld y gwasanaethau hynny'n cynyddu. Y rheswm pam ein bod wedi cyrraedd y cam hwn yw oherwydd yr union bwynt a fynegwyd gan yr Aelod: mae banciau traddodiadol wedi bod yn symud i ffwrdd o amryw o gymunedau, mewn trefi a dinasoedd yn ogystal ag mewn rhannau gwledig o Gymru. Dyma ein hymdrech i sicrhau bod gennym gynnyrch bancio hyfyw a fydd yn ceisio llenwi rhywfaint o'r bwlch hwnnw. Rwy'n edrych ymlaen at ddarparu diweddariad pellach, ynghyd â Chymdeithas Adeiladu Sir Fynwy, ar sut y mae'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo'n ymarferol. Ond rwy'n ystyried y pwyntiau y mae'r Aelod yn eu gwneud.

And the last question to the Minister today, question 10, Delyth Jewell.

Yn hytrach nag ystyried polisi masnach mewn termau economaidd yn unig, mae ein dull o weithredu yn dibynnu ar ddefnyddio lens llesiant cenedlaethau'r dyfodol i ystyried yr effaith lawn y gallai polisi masnach ei chael ar Gymru. Mae hyn yn cynnwys sicrhau bod ein dull o weithredu'n cyd-fynd â'n nod llesiant cenedlaethol o fod yn genedl sy'n gyfrifol ar lefel fyd-eang.

Diolch am hynny, Weinidog. Mae ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gyfrifoldeb byd-eang yn gam i'w groesawu, yn enwedig o ran bioamrywiaeth, newid hinsawdd, datblygu economaidd cynaliadwy a hawliau cyflogaeth o ran polisi masnach. Fodd bynnag, mae masnach fyd-eang yn cael effeithiau eraill, llai diriaethol ar fywydau pobl ledled y byd. Mae'r cytundebau masnach rhyngwladol hyn yn effeithio ar ddiwylliannau, traddodiadau, hunaniaeth ac ieithoedd ym mhob gwlad sydd ynghlwm wrthynt, yn aml mewn ffyrdd negyddol neu ymelwol. Mae'n rhaid i'n cydwybod ymestyn cyn belled â therfynau'r cadwyni cyflenwi hynny, neu fel arall ni fydd yr ymrwymiad i gyfrifoldeb byd-eang yn cael ei gyflawni'n llawn. Felly, Weinidog, sut y mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod ei pholisi masnach yn gyfrifol ar lefel fyd-eang o ran yr effaith ar ddiwylliant, ieithoedd a ffyrdd o fyw i ddinasyddion mewn gwledydd eraill?

Rydym yn ceisio mynd ati mewn modd cyflawn o ran ein ffordd o hyrwyddo a chefnogi busnesau Cymru fel allforwyr, ac fel mewnforwyr hefyd. Mae'n rhan o'r rheswm pam ein bod wedi bod yn pryderu am effaith rhai o'r cytundebau masnach y cytunwyd arnynt eisoes, er enghraifft eu heffaith ar yr economi wledig yma. Fe fyddwch wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud mai un o'r heriau fyddai mewnlifiad posibl o nwyddau eraill, a allai olygu nad yw Cymru wledig bellach yn rhan o'r hyn y deallwn y gallai ac y dylai fod.

O ran ein heffaith ar fasnach mewn rhannau eraill o'r byd, unwaith eto rydym yn ceisio ystyried hynny yn y mathau o gytundebau masnach a wnawn a'r hyn a wnawn gyda'n cymorth fel Llywodraeth. Fe fyddwch yn cofio, er enghraifft, y byddai'n well gan rai rhannau o'r diwydiant petrocemegol pe byddem yn parhau i fynd i rai o'r digwyddiadau rhyngwladol; rydym wedi dewis peidio â gwneud hynny, oherwydd ein bod yn newid i roi llawer mwy o'n cefnogaeth i weithgynhyrchu uwch a pheirianneg ac yn wir, i fod eisiau sicrhau mwy o gyfleoedd yn y sector ynni adnewyddadwy, yma yng Nghymru a thu hwnt. Felly, yn hytrach na'r pwynt cyffredinol, credaf y gallai fod yn fwy defnyddiol meddwl am rai o'r cwestiynau unigol hynny mewn perthynas â phwy y gwnawn fusnes â hwy fel gwledydd a chenhedloedd, ond hefyd y mathau o gwmnïau y bwriadwn eu cefnogi i sicrhau eu bod yn gallu tyfu'r economi yma ac mewn rhannau eraill o'r byd.

I thank the Minister.

The next item is questions to the Minister for Health and Social Services, and the first question is from Sam Rowlands.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Sylwaf fod y Gweinidog yn cyrraedd ei lle yno.

Diolch yn fawr. Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr sy'n penderfynu ar flaenoriaethau ar gyfer y gwasanaeth iechyd yng ngogledd Cymru. Maent yn ystyried anghenion eu poblogaeth leol, ac mae hynny'n seiliedig ar waith y byrddau partneriaeth rhanbarthol, sy'n cynnwys paneli dinasyddion. Mae swyddogion Llywodraeth Cymru yn cyfarfod yn rheolaidd â chynrychiolwyr o bob cyngor iechyd cymuned yng Nghymru, gan gynnwys Cyngor Iechyd Cymuned Gogledd Cymru.

Diolch am eich ymateb, Weinidog, a hefyd am amlinellu eich ymwneud â chleifion drwy'r cynghorau iechyd cymuned, fel y sonioch chi, a pha mor bwysig yw eu llais. Lle hollbwysig i'r llais hwn yn y dyfodol, wrth gwrs, yw'r bwrdd llais y dinesydd sydd newydd ei benodi, ac fel y gwyddoch, mae gan y bwrdd hwn gyfle i sefyll dros bobl gogledd Cymru—Cymru gyfan, ond gogledd Cymru yn enwedig—o ystyried nifer y problemau y mae cleifion ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn eu hwynebu ar hyn o bryd. Ond yn ôl yr hyn a ddeallaf, Weinidog, dim ond un o'r aelodau bwrdd sydd newydd eu penodi sy'n byw yn y gogledd, ac mewn gwirionedd, nid yw'r aelod dan sylw'n dod o'r ardal, drwy fod wedi gweithio a byw mewn mannau eraill am y mwyafrif helaeth o'u hamser. Deallaf hefyd, Weinidog, fod chwech o aelodau'r bwrdd wedi mynd i'r un brifysgol, lle roedd cadeirydd presennol y bwrdd yn is-ganghellor. Efallai y gallwch ddeall pam fod rhai o fy nhrigolion yn pryderu nad oes cynrychiolaeth briodol efallai, cynrychiolaeth eang ledled Cymru, ac yn enwedig yn y gogledd. Felly, Weinidog, a ydych yn credu, os ydym am gael cynrychiolaeth go iawn ac os ydym am fanteisio i'r eithaf ar botensial y bwrdd newydd hwn, a bod o ddifrif ynglŷn â llais cleifion yn y pen draw, fod angen iddo gael ei wreiddio yng ngogledd Cymru gyda chynrychiolaeth gref o'r gogledd sy'n byw, yn gweithio ac yn deall gogledd Cymru yn ei holl amrywiaeth? Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr. Gadewch inni fod yn glir nad yw'r bwrdd i fod yn gynrychiolaeth ddaearyddol. Pe byddem yn dechrau hynny, byddai'n anodd iawn cael cynrychiolaeth o Gymru gyfan. [Torri ar draws.] Rwyf am barhau. Cefais y pleser o siarad â Dr Rajan Madhok. Mae'n rhywun a ymddeolodd i Gymru bedair blynedd yn ôl. Mae wedi cael gyrfa hynod o ddisglair. Bu'n feddyg iechyd y cyhoedd, bu'n gyfarwyddwr ymddiriedolaeth gofal sylfaenol, bu'n gadeirydd Cymdeithas Prydain ar gyfer Meddygon o Dras Indiaidd, mae wedi bod ar y Cyngor Meddygol Cyffredinol, ac mae wedi cael profiad o weithio ar Ynysoedd Shetland. Nid oeddwn yn gwybod bod yna gyfnod cymhwyso i fod yn Gymro. A yw hynny'n rhywbeth y mae'r Torïaid yn ei argymell bellach? Gadewch i ni fod yn gwbl glir y bydd y dyn hwn yn gynrychiolydd anhygoel. A wyddoch chi beth arall? Siaradais ag ef yn Gymraeg.

With the north Wales dental academy being established in autumn 2022, and with 96 per cent of NHS dentistry funding in Betsi Cadwaladr University Health Board going to practices engaged in contract reform, I expect to see significant improvements in patient access in north Wales in the near future.

I'm very pleased to hear that, because many constituents in Arfon are contacting me about the lack of provision. There's an increasing number who can't register with an NHS dentist, including children, and there is no space with dentists across north Wales. The emergency service is also under pressure, with one patient claiming to have tried to contact the emergency number over 200 times in one day, and others claiming that they've been hanging on the telephone for three hours before being answered. I could go on and on, listing more and more of these problems that are being reported to me. I am pleased that there is some light at the end of the tunnel for these patients now, but can you give us a timeline on the development of the academy in Bangor and when you think we will see substantial change in the situation in my constituency?

Thank you very much. The situation is a very difficult one in terms of dentistry across Wales. Of course, we're still in a situation where COVID has affected services. We were down to 50 per cent until very recently, we're now back up to about 80 per cent, and, of course, a lot of people want to see a dentist after waiting for so long.

In terms of the new academy, I'm very pleased that the new academy will open in Bangor in the autumn of this year, and once it's fully established, we would expect to see access for 12,000 to 15,000 people. That will be open six days a week. So, that will make a significant difference.

But in the short term, the health board has created more access for people who find themselves in an urgent situation, and they have created access for those who find themselves without a dentist in the case of an emergency.

Wrth gwrs, nid yw hyn yn newydd. Cyn y pandemig, roedd etholwyr yn cysylltu â mi ynglŷn â diffyg deintyddion y GIG yn Arfon. Fel y nododd un ohonynt yn 2019,

'Mae fy merch a minnau wedi bod heb ddeintydd ers ymhell dros flwyddyn erbyn hyn. A oes unrhyw beth y gallwch ei wneud i ddatrys problem diffyg deintyddion y GIG ym Mangor a thu hwnt?'

Ysgrifennais atoch fis Awst diwethaf ar ran etholwr a ddywedodd,

'Rwy'n ysgrifennu i dynnu eich sylw at y prinder eithafol o ddarpariaeth ddeintyddol y GIG yng ngogledd-orllewin Cymru. Dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, rwyf wedi bod yn aelod o bedwar practis deintyddol gwahanol, i gyd o amgylch fy nghartref neu yn ninas Bangor. Mae'r pedwar naill ai wedi cau neu wedi rhoi'r gorau i drin cleifion y GIG.'

Yn eich ateb, fe ddywedoch chi

'Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr wedi gwneud llawer o gynnydd gyda'u cynlluniau i sefydlu academi ddeintyddol newydd ar gyfer gogledd Cymru ym Mangor, a bydd honno'n rhoi cyfle i'r bwrdd iechyd gynyddu'r ddarpariaeth ddeintyddol yn sylweddol, gan wella mynediad at wasanaethau deintyddol y GIG',

fel y nodoch chi yn eich ateb cychwynnol, a'ch bod yn gwneud cynnydd da gydag adfer gwasanaethau deintyddol. Ond hanner blwyddyn yn ddiweddarach, tynnodd arweinydd yr wrthblaid sylw'r Prif Weinidog at achos athro ym Mangor a oedd yn ei chael hi'n amhosibl dod o hyd i ddeintydd GIG newydd—

Mae angen i chi ofyn eich cwestiwn yn awr, os gwelwch yn dda.

—pan roddodd ei ddeintydd presennol y gorau i gynnal triniaethau GIG a bod rhestr aros o ddwy flynedd o leiaf. Mae pobl mewn poen yn awr. Mae'n wych fod cymorth yn dod yn y pen draw, ond beth a wnewch yn ei gylch i'r bobl sydd ei angen yn awr?

Diolch yn fawr. Rwy'n treulio llawer o amser ar hyn, mae'n rhaid i mi ddweud wrthych. Mae gennym brif swyddog deintyddol newydd, a chredaf ei fod o ddifrif yn ceisio deall y sefyllfa, ac mae'n deall difrifoldeb y sefyllfa. Nid yw'n sefyllfa sy'n unigryw i Gymru, mae'n fater sy'n her ar draws y Deyrnas Unedig gyfan. Rydym ymhellach ymlaen nag y maent yn Lloegr gyda'r contract newydd a gobeithiwn y bydd hynny'n darparu 112,000 o gyfleoedd newydd ar gyfer mynediad i gleifion, a chredaf y bydd hynny'n arwyddocaol. Yn y gogledd, o ran y contract, mae 96 y cant o'r practisau wedi ymrwymo i'r contract newydd hwnnw. Felly, bydd newid yn y ffordd y mae deintyddion yn ymdrin â'r mater hwn, ond rydym yn gobeithio y bydd hynny'n gwneud gwahaniaeth. Ac wrth gwrs, rydym yn canolbwyntio yn awr hefyd ar hyfforddi mwy o therapyddion deintyddol a dyna yw hanfod academi Bangor.

Questions now from the party spokespeople. Conservative spokesperson, Russell George.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Weinidog, fel chithau, roeddwn yn gwrando ar y drafodaeth rhwng arweinydd yr wrthblaid a'r Prif Weinidog ddoe ynglŷn ag amseroedd aros ac mae hynny'n drywydd yr wyf am ei barhau heddiw. A wnewch chi gadarnhau bod nifer y bobl sy'n aros mwy na dwy flynedd am driniaeth GIG yng Nghymru wedi cynyddu bron 900 y cant yn ystod y flwyddyn ddiwethaf?

Yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych yw bod nifer y bobl sy'n aros am ddwy flynedd wedi gostwng yn y ffigurau diweddaraf a gyhoeddwyd ychydig wythnosau'n ôl. Bu gostyngiad o 3.4 y cant. Felly, credaf fod hynny'n dangos ein bod, mewn gwirionedd, yn mynd i'r cyfeiriad iawn. Yn amlwg, bydd gennym fwy o ffigurau'n dod allan yr wythnos nesaf, a fydd yn dangos i ni a yw'r newid hwnnw wedi parhau. Yn amlwg, mae'n rhaid i ni ystyried y ffaith nad yw COVID ar ben, ac mae'r ffaith bod gennym bron i 2,000 o bobl yn dal i fod yn sâl oherwydd COVID neu broblemau'n ymwneud â COVID yn golygu bod yr her yn dal yno. Ac felly, wrth gwrs, mae'n rhaid inni gynllunio. Wrth gwrs, os byddwch yn parhau i gael y tonnau hyn, yr anhawster yw y byddwn yn cael ein bwrw'n ôl. Ond fe'm calonogwyd yn fawr gan y ffaith ein bod, am y tro cyntaf, wedi gweld y ffigurau hynny'n gostwng yn ystod y mis diwethaf.

Diolch am yr ateb, Weinidog, ac er ei fod yn newyddion da wrth gwrs fod yr amser aros wedi gostwng dros gyfnod o un mis, mae'r taflwybr parhaus hirdymor yn mynd i'r cyfeiriad anghywir wrth gwrs. Felly, os edrychwn yn ôl ar 12 mis yn ôl, y ffigur oedd 7,600 ac erbyn hyn mae'n 68,000. Felly, dyna'r ffigurau dros y 12 mis diwethaf. Ac mae'r niferoedd, yn anffodus, wedi saethu i fyny yn y cyfnod hwnnw. Er gwaethaf yr hyn a ddywedwch, mae'r niferoedd wedi saethu i fyny. Ac wrth gwrs, rwy'n cytuno â chi: mae mater COVID a'r pandemig—mae hynny wedi effeithio ar wasanaethau'r GIG ledled y DU ac ar draws y byd. Ond mae'r hyn a welsom yma yn sefyllfa lawer gwaeth, a byddwn yn dweud bod hynny o ganlyniad i gamreoli gan y Llywodraeth a dyna pam ein bod yn gweld tangyflawni enfawr yma yng Nghymru. Oherwydd mae nifer o bobl yng Nghymru, gyda llawer ohonynt, yn anffodus, yn aros mewn poen ar restr aros sydd bum gwaith—bum gwaith—yn uwch na Lloegr gyfan, a hynny gan ystyried y boblogaeth lawer mwy o faint yn Lloegr—. Rydym wedi gweld pum gwaith y ffigur o bobl yn aros ar ein rhestr aros yma na sydd ar y rhestr aros yn Lloegr. Ar ben hynny, mae'r amser aros cyfartalog yma ddeng wythnos yn hwy nag yn Lloegr. Ac mae un o bob pedwar claf yng Nghymru yn aros dros flwyddyn am driniaeth; mae hynny, yn Lloegr, yn un o bob 20. Nawr, rwy'n derbyn, Weinidog—

Mae angen i chi ofyn y cwestiwn, os gwelwch yn dda.

Rwy'n derbyn eich ymrwymiad personol, Weinidog, ac rwy'n sylweddoli mai dim ond ers 12 mis yr ydych wedi bod yn eich swydd, ac rwy'n derbyn eich bod wedi cael lwc ddrwg. Ond a gaf fi ofyn i chi am eich asesiad chi o pam y mae Llywodraeth Cymru yn y sefyllfa hon sy'n llawer gwaeth na'r sefyllfa mewn unrhyw ran arall o'r DU? A rhaid i chi gydnabod methiannau er mwyn deall lle mae angen gwneud gwelliannau.

Diolch yn fawr. Wel, bydd Russell yn ymwybodol fod y ffigurau wedi codi ym mhobman yn ystod y flwyddyn ddiwethaf; nid yw hon yn sefyllfa unigryw—maent wedi saethu i fyny ym mhobman. Ac wrth gwrs, rydym i gyd yn cael ein herio yn awr, o ran lleihau'r rhestrau hynny, a dyna pam y gwnaethom gyhoeddi ein cynnig ar gyfer gofal wedi'i gynllunio yn ôl ym mis Ebrill, lle mae'r targedau wedi'u nodi'n glir iawn. Gallaf ddweud wrthych fy mod yn cael cyfarfodydd rheolaidd gyda chadeiryddion y byrddau iechyd, er mwyn tanlinellu pwysigrwydd cyrraedd y targedau hynny. Fe fyddwch yn ymwybodol fod y ffordd yr ydym yn cyfrif ein rhestrau yn wahanol iawn i'r ffordd y maent yn cyfrif yn Lloegr. Felly, rydym yn cynnwys nifer y bobl sy'n aros am driniaeth ddiagnostig a therapïau—mae hynny'n nifer sylweddol o bobl. Felly, rydych yn cymharu dau beth gwahanol yma, ac mae'n bwysig fod pobl yn deall hynny. Rydym hefyd yn cynnwys apwyntiadau dilynol ar ôl profion diagnostig. Ac os byddwch yn trosglwyddo rhwng un meddyg ymgynghorol a'r llall, rydym yn dechrau llwybr newydd, felly mae hynny'n cael ei gyfrif eto. Felly, weithiau nid ydym yn helpu ein hunain, os wyf yn onest. Felly, mae hynny'n anodd, ac rwy'n amlwg wedi gofyn a gawn ni edrych ar y ffordd yr awn ati i gyfrif, ond mae newid y ffordd yr awn ati i gyfrif yn fater enfawr. Ac i fod yn gwbl onest, rwy'n credu ein bod yn fwy tryloyw gyda'r cyhoedd am realiti'r sefyllfa, yn wahanol i'ch Llywodraeth Geidwadol yn Lloegr mae arnaf ofn.

Wel, na, y gwir amdani yw bod gennym 68,000 o bobl yng Nghymru yn aros dros ddwy flynedd, ac yn Lloegr mae'n 12,700. Dyna y mae'r ffigurau'n ei ddweud. Nawr, rwy'n derbyn—

Nid ydych yn cyfrif eu hanner, dyna pam.

—yr hyn yr ydych newydd ei ddweud. Rwy'n derbyn hyn yr ydych newydd ei ddweud, a'ch parodrwydd i edrych ar y ffordd yr ydych yn mesur y ffigurau hynny, oherwydd efallai mai dyma'r gwaith cywir i'r Llywodraeth ei wneud, sef gwneud y gymhariaeth honno. Oherwydd beth fyddai'r ffigurau hynny wedyn yn gallu ei ddweud wrthym? Byddent yn gallu dweud wrthym ein bod yn dal yn yr un sefyllfa—fod Llywodraeth Cymru mewn sefyllfa lawer gwaeth. Nawr, yr hyn a fyddai'n helpu'r ôl-groniad, wrth gwrs, a lleihau'r ôl-groniad, fyddai cyflwyno canolfannau llawfeddygol rhanbarthol, y gwnaethom alw amdanynt yn ôl yn haf 2020. Rwyf wedi siarad â nifer o gyrff iechyd a gweithwyr proffesiynol yr wythnos hon, a oedd yn dweud wrthym nad ydym wedi'u cael yng Nghymru o hyd, rydym yn dal i aros amdanynt, a dyna'r ffordd allan, yn rhannol, o'r sefyllfa yr ydym ynddi. A gwn eich bod wedi gwneud addewidion y byddant yn cael eu cyflwyno, Weinidog, ond rydym eto i'w gweld yn cael eu darparu. A hyd nes yr eir i'r afael â hyn, nid ydym yn mynd i osgoi'r rhestrau aros sydd gennym ar hyn o bryd. Dechreuodd Llywodraeth y DU baratoi ar gyfer y cyfnod ar ôl y pandemig yn llawer cynharach. Mewn gwirionedd, dywedodd eich rhagflaenydd y byddai'n ffôl gwneud yr un peth yma. Felly, a ydych yn gresynu at eiriau eich rhagflaenydd, pan ddywedodd—ac mae'n dangos ymagwedd hunanfodlon yn fy marn i—y byddai'n ffôl dechrau'r gofal wedi'i gynllunio ar gyfer y cyfnod ar ôl y pandemig cyn i'r pandemig ddod i ben? Ac onid ydych yn derbyn hefyd, er mwyn gwneud cynnydd, fod yn rhaid inni weld canolfannau llawfeddygol rhanbarthol yn cael eu cyflwyno'n gyflymach o lawer, a bod hynny'n rhan o'r ffordd allan o'r broblem yr ydym ynddi? Ac a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am ganolfannau llawfeddygol rhanbarthol?

Wel, fel y gwyddoch, rwy'n awyddus iawn i weld canolfannau llawfeddygol rhanbarthol yn cael eu datblygu. Rwyf wedi fy nghyfyngu gan faint o arian cyfalaf a roddwyd inni gan Lywodraeth y DU—dyna sy'n clymu fy nwylo ar hyn o bryd. A gadewch imi ddweud wrthych ein bod eisoes yn cychwyn y rhain; byddwch wedi gweld ddoe ein bod yn canoli ac yn cael un o'r canolfannau llawfeddygol hyn, ar gyfer gwasanaethau fasgwlaidd, yn ne Cymru. Felly, mae eisoes yn digwydd. Ceir llawer o enghreifftiau eisoes o hyn yn digwydd mewn meysydd orthopedig ac mewn llawdriniaethau cataract llygaid. Rydych wedi gweld beth sydd wedi digwydd yng Nghaerdydd; mae canolfan ranbarthol arall yn Abertawe. Felly, mae'r rhain eisoes yn bodoli. Nawr, faint yn rhagor y gallwn ei wneud? Yn amlwg, mae gennym ddiddordeb mawr mewn gweld faint yn fwy, ond cawn ein cyfyngu a'n rhwystro ar hyn o bryd gan ein cyfalaf. Ond gadewch imi ddweud wrthych ein bod wedi cael trafodaeth gyda Choleg Brenhinol y Llawfeddygon yn ddiweddar, a'r hyn yr oeddent yn awyddus inni ei wneud, a'r hyn y bûm yn pwyso ar y byrddau iechyd i'w wneud, yw sicrhau ein bod yn defnyddio'r capasiti presennol yn fwy effeithlon, a chredaf fod gennym rywfaint o gynnydd i'w wneud ar hynny o hyd. 

Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth. 

Thank you very much, Diprwy Lywydd. I want to focus on long COVID. Recent figures by the Office for National Statistics suggest that some 60,000 people in Wales could be living with long COVID, and the wave we're currently in makes me concerned that the numbers will increase. Now, many of those suffering are people who acquired the virus whilst working in health and care services. Since the beginning of this month, those who fell ill early during the pandemic are not now paid in full, whilst they are in similar health roles in England and Scotland. Does the Minister agree that health boards should use the discretion that I understand that they have to continue to pay full salaries until they've done everything within their gift to bring these workers who do want to serve within our health services back into post where they can do that?

Thank you very much, and it is true that there are many people who are suffering from long COVID. I was speaking to a mother yesterday who was talking to me about her son who suffers from long COVID, and I think it is important that we do recognise that this is a very difficult situation, particularly for those who have served us all during the pandemic. And that's why we have been very careful in this area, in trying to ensure that we have spoken to the unions before we moved forward, and that everyone understands that there are exceptions that are possible, and that the health board can use their discretion, and I would suggest that they do take that opportunity. 

I'm very pleased to hear that, and I do hope that Members here, in representing their constituents, will remind their health boards in their constituencies and regions that they have that discretion.

I'm also pleased to hear the Minister mention long COVID and its impact on children particularly. I am concerned that there is a lack of support for children and young people with long COVID. I've spoken to a number of parents—one who said that they'd had to wait five months for a referral, and had had to go private to a paediatrician, and paid hundreds of pounds per month for a chiropractor to give some comfort to her son. The Long Covid Kids organisation say that it's still difficult to get professional health workers, doctors and so on, to accept that what's in front of them is actually long COVID.

So, can the Minister tell us what research the Welsh Government is willing to commission and invest into long COVID, and its impact on children and young people particularly, and what can be done to ensure that that support is available for children and young people, because they will be left behind because of the time it is happening in their life cycle? 

You are quite right, and I think that we have to be very careful. The impact on children is something that's going to affect them for a long time if we don't deal with this issue at an early stage. We will be having an update on the recovery before long, and I've asked to ensure that we do consider children as we look at how that programme proceeds. And you're aware that, as we develop that plan, it is something that we wanted to see changing as we learn more about the virus and about the way in which people are suffering. 

The fact that we are still, every six months, having an opportunity to look again at what's happening does give us an opportunity to look at what you've pointed out today. 

Question 3 [OQ58355] has been withdrawn. Question 4, Joel James. 

Diolch yn fawr iawn. Roedd ein rhaglen ar gyfer trawsnewid a moderneiddio gofal wedi'i gynllunio, a gyhoeddwyd ym mis Ebrill, yn cynnwys ymrwymiad i barhau i hyrwyddo negeseuon allweddol am symptomau canser ac annog pobl gydag amheuaeth o ganser i ddod i gael eu gweld. Rydym hefyd yn hapus i gefnogi a hyrwyddo negeseuon gan elusennau canser yng Nghymru.

Diolch yn fawr, Weinidog. Fel y gwyddoch, darperir asesiadau anghenion cyfannol i gleifion canser yr ymennydd fel ffordd o nodi a chyfathrebu eu hanghenion cyfannol ar gyfer eu gweithwyr allweddol a chaniatáu i gynllun gofal addas gael ei roi ar waith. Mae defnyddio asesiadau anghenion cyfannol a chynllun gofal yn hanfodol ar gyfer profiad da i gleifion. Mae'n sicrhau bod cleifion yn cael eu cefnogi ym mhob agwedd ar eu triniaeth a'u gofal, ac mae'n eithriadol o bwysig i gleifion tiwmor yr ymennydd, oherwydd eu hanghenion amrywiol a chymhleth. Mae arolwg y Brain Tumour Charity ar wella gofal tiwmor yr ymennydd yn dangos mai dim ond 30 y cant o ymatebwyr a ddywedodd eu bod wedi cael cynnig asesiad anghenion cyfannol, a dim ond 11 y cant o'r ymatebwyr a deimlai fod y cynllun gofal a ddeilliodd o'u hasesiad yn gweithio'n dda. Gyda hyn mewn golwg, Weinidog, pa gamau sy'n cael eu cymryd i sicrhau bod pob claf tiwmor yr ymennydd yng Nghymru yn cael asesiad anghenion cyfannol a chynllun gofal yn deillio o hynny? Ac a wnaiff y Llywodraeth hon ymrwymo i sicrhau bod pob claf tiwmor yr ymennydd yn cael cynnig y math hollbwysig hwn o gymorth fel rhan o'u gofal? Diolch. 

Diolch yn fawr iawn, Joel. Pryd bynnag y byddwn yn ymdrin â materion corfforol lle mae pobl yn wynebu sefyllfaoedd anodd tu hwnt, rwy'n credu bod rhaid inni ystyried yn benodol, efallai, yr effaith ar iechyd meddwl y bobl sy'n ceisio ymdopi â'r sefyllfaoedd hynny, ac felly, yn amlwg, lle bo'n bosibl, dylid gwneud asesiad anghenion cyfannol. Ond rwy'n falch fod gennym arbenigwyr go iawn yng Nghymru ym maes tiwmor yr ymennydd. Dyfarnwyd statws canolfan ragoriaeth i Ganolfan Niwro-oncoleg Caerdydd gan y Tessa Jowell Brain Cancer Mission, ac rwy'n falch iawn hefyd fod £9.4 miliwn wedi'i fuddsoddi yng nghanolfan ymchwil delweddu'r ymennydd Prifysgol Caerdydd.  

Roedd gan fy mam diwmor ar yr ymennydd, a bu farw o hynny, yn anffodus. Roedd y meddyg teulu'n ei thrin am gyfnod hir, yn y cyfnodau cynnar, ar gyfer problemau thyroid—a chael profion ar y thyroid. Erbyn iddi fynd i'r ysbyty, roedd wedi cyrraedd cam 4. Dim ond pan ledaenodd i rannau eraill o'r corff y cafodd ei chyfeirio am sgan CT. Rwyf am ofyn i feddygon teulu gael eu hyfforddi i adnabod y symptomau a phrofi am diwmorau'r ymennydd, a pheidio â cheisio dod o hyd i rywbeth symlach. 

Diolch yn fawr iawn, Mike, ac mae'n ddrwg gennyf glywed am eich mam. Credaf mai'r hyn sy'n glir yw bod yn rhaid inni fod yn ofalus iawn, oherwydd, yn amlwg, mae meddygon teulu'n gweld niferoedd dirifedi o bobl sydd â chur pen neu broblemau gyda chydbwysedd neu symptomau amwys, megis blinder, felly mae'n anodd iawn iddynt fod yn gwbl glir. Ac mae canllawiau proffesiynol cydnabyddedig iawn eisoes ar waith gan NICE i feddygon teulu atgyfeirio oedolion sy'n colli gweithrediad niwrolegol canolog yn gynyddol am archwiliad brys. Rwy'n siŵr y byddwch yn ymwybodol fod y GIG yng Nghymru bellach yn cyflwyno canolfannau diagnostig cyflym i'r boblogaeth gyfan, ac rwy'n falch o ddweud fod hynny'n cael ei ddefnyddio a bod llawer o bobl bellach yn cael eu atgyfeirio.  

Mae swyddogion yn cynnal trafodaethau cynnar gyda Chymdeithas Bêl-droed Cymru i ystyried sut y gallwn ddatblygu ystod o raglenni drwy 'Pwysau Iach: Cymru Iach' a'n fframwaith presgripsiynu cymdeithasol arfaethedig. Bydd y rhaglenni hyn yn cynnwys ffocws ar iechyd corfforol a meddyliol.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Weinidog. Mae hwnnw'n ymateb calonogol iawn, oherwydd yn ddiweddar rhannodd Cymdeithas Bêl-droed Cymru â'r Pwyllgor Diwylliant, Cyfathrebu, y Gymraeg, Chwaraeon a Chysylltiadau Rhyngwladol—nid oes modd dweud hynny'n gyflym, mae'n ddrwg gennyf—eu cyflwyniad i Lywodraeth Cymru ynghylch sut y gallwn dyfu pêl-droed yng Nghymru i wella iechyd y genedl. Roedd eu cais am fuddsoddiad o £10 miliwn y flwyddyn am ddegawd. A gwyddom, yng Nghymru, er gwaethaf ein cariad at rygbi, fod pêl-droed yn dod i'r amlwg fel y gamp tîm fwyaf poblogaidd o ran diddordeb a chyfranogiad y cyhoedd, gyda phêl-droed cadair olwyn drydan a phêl-droed cerdded yn dod yn fwyfwy poblogaidd hefyd. Mae cyfle, drwy gwpan y byd, i ysbrydoli pobl o bob oed a chefndir i ddod yn fwy heini a gwella iechyd y cyhoedd. Rydych wedi amlinellu rhai o'r pethau, ond a fydd ymgyrch weithredol hefyd i sicrhau ein bod yn manteisio ar hyn? Diolch. 

Diolch, Heledd, a chytunaf yn llwyr fod cwpan y byd yn rhoi cyfle gwirioneddol dda inni ddefnyddio grym a brwdfrydedd pêl-droed i fynd i'r afael â rhai o'r problemau iechyd cyhoeddus sy'n ein hwynebu. Nid wyf wedi gweld y papur y cyfeiriwch ato, ond byddaf yn sicr yn gofyn am gael copi ohono.

Er mwyn ehangu ychydig ymhellach ar y gwaith sydd wedi bod yn digwydd, fel y dywedais, mae uwch swyddogion wedi cyfarfod â Chymdeithas Bêl-droed Cymru ac yn datblygu cyfres o syniadau a chynigion i ystyried gweithredu pellach, ac mae hynny'n cynnwys negeseuon ar draws y boblogaeth. Rydym hefyd yn gweithio'n agos gyda Chwaraeon Cymru, gan gynnwys drwy fuddsoddi yn ein Cronfa Iach ac Egnïol, a chyda chyrff llywodraethu cenedlaethol eraill, i ystyried sut y gallwn gynyddu lefelau gweithgarwch corfforol ledled Cymru. Mae swyddogion hefyd yn cynnal trafodaethau cynnar gyda Chymdeithas Bêl-droed Cymru ynghylch rhaglen o'r enw Football Fans in Training—FFIT—sef ymyrraeth colli pwysau a gefnogir drwy glybiau pêl-droed, ac mae ganddi sylfaen dystiolaeth yn yr Alban a Lloegr, ac rydym yn ystyried a allwn gyflwyno cynlluniau peilot o hynny yng Nghymru, gan harneisio'r brwdfrydedd dros bêl-droed. Fel y gŵyr yr Aelodau hefyd, mae gennym gynlluniau peilot i blant a theuluoedd yn gweithredu ledled Cymru, ac mae ein trafodaethau gyda Chymdeithas Bêl-droed Cymru hefyd yn ystyried y posibilrwydd o ehangu rhywbeth o'r enw Pêl-droed â'r Teulu, sy'n cefnogi plant i ddysgu ystod o sgiliau, gan ddarparu cyfleoedd ar gyfer symud o ansawdd uchel tra'n ysbrydoli rhieni. Rydym hefyd, yn rhan o'r trafodaethau hyn, wedi siarad â Chymdeithas Bêl-droed Cymru am ein fframwaith presgripsiynu cymdeithasol, y byddwn yn ymgynghori arno cyn bo hir, gan fod hynny hefyd yn rhoi cyfle inni harneisio rhai o'r materion hyn.

Weinidog, rwy'n siŵr y cytunwch â mi fod chwaraeon yn eithriadol o bwysig i'n pobl ifanc ledled Cymru nid yn unig o ran eu hiechyd corfforol, ond hefyd eu hiechyd meddwl. Mae'n wych i bobl fynd allan yn yr awyr iach a phrofi hynny. Mae'n gwneud i bobl fod yn agored hefyd—a siarad am eu problemau. Rydych yn sôn am bresgripsiynu cymdeithasol, a chael meddygon teulu i wneud mwy o bresgripsiynu cymdeithasol i sicrhau bod ein pobl ifanc yn cael mynediad at hynny i sicrhau ei fod yn helpu eu hiechyd meddwl. Ond hefyd, mae angen i hynny fynd i ysgolion hefyd, er mwyn sicrhau bod ein hysgolion yn addysgu pobl ifanc am ffyrdd iach o fyw i helpu eu hiechyd meddwl. Felly, a wnewch chi ddweud wrthyf pa waith a wnaethoch ar draws y Llywodraeth i ddeall effeithiau iechyd meddwl a chwaraeon ar ein pobl ifanc?

Diolch yn fawr am y cwestiwn hwnnw, James. Mae hwn yn sicr yn fater trawslywodraethol. Fel y gwyddoch, mae ein cynllun 'Pwysau Iach: Cymru Iach' yn gynllun trawslywodraethol, gyda'r holl Weinidogion yn cyfrannu at yr hyn y ceisiwn ei wneud. Yn amlwg, mae yna rôl bwysig iawn i addysg, ac rydym mewn sefyllfa unigryw o dda yng Nghymru gyda'n cwricwlwm newydd, gyda'n maes dysgu sy'n canolbwyntio ar iechyd a llesiant, i ymgorffori'r ddealltwriaeth honno o iechyd mewn ysgolion fel bod ein pobl ifanc yn cael y dechrau gorau posibl mewn bywyd. Hefyd, bydd pobl ifanc yn nodwedd o'r hyn a wnawn drwy ein rhaglen presgripsiynu cymdeithasol. Rwy'n awyddus iawn i sicrhau nad yw hynny i'w weld yn rhywbeth sydd ar gyfer pobl hŷn yn unig, oherwydd gwyddom mai pobl ifanc yn aml iawn sy'n profi unigrwydd fwyaf.

Mae mynediad at gyfleoedd chwarae o ansawdd uchel yn hanfodol ar gyfer datblygiad cymdeithasol, emosiynol a chorfforol pob plentyn. Rwy'n falch mai Cymru oedd y wlad gyntaf i ddeddfu, gan warantu hawl plant i chwarae drwy sicrhau bod awdurdodau lleol yn sicrhau digon o gyfleoedd, drwy'r ddyletswydd digonolrwydd cyfleoedd chwarae.

Diolch am yr ymateb hwnnw, Weinidog. Rwy'n cydnabod yn llwyr yr hyn a ddywedoch chi, sef bod chwarae'n bwysig iawn i iechyd corfforol a meddyliol. Rwy'n croesawu mentrau fel y cynllun Haf o Hwyl i ymestyn chwarae. Fodd bynnag, rwyf wedi cael trafodaethau diweddar gyda Scope, ac maent yn awgrymu bod offer yn aml yn anhygyrch i blant anabl a bod llawer o feysydd chwarae heb gael eu cynllunio gyda hygyrchedd llawn mewn golwg. Mewn gwirionedd, mae hanner y rhieni sydd â phlant anabl yn dweud bod rhyw broblem gyda hygyrchedd yn eu maes chwarae lleol. Yn amlwg, mae hynny'n golygu bod llawer o bobl ifanc yn teimlo nad ydynt wedi cael eu cynnwys wrth chwarae. Mae gan Gymru ymrwymiad clir i fod yn wlad sy'n creu cyfleoedd i chwarae, ac felly mae angen buddsoddiad penodol i gefnogi'r uchelgais hwn. Ddirprwy Weinidog, tybed pa sgyrsiau a gawsoch gyda'ch cyd-Weinidogion yn y Cabinet am y camau y gellir eu cymryd i wella hygyrchedd mewn meysydd chwarae. Ac a wnewch chi ystyried galwadau i greu cronfa ar gyfer meysydd chwarae cynhwysol i gydgynhyrchu meysydd chwarae newydd a gwella'r rhai presennol gyda phlant anabl a'u teuluoedd? Diolch.

Diolch yn fawr iawn i Peter Fox am y cwestiwn hwnnw. Rwy'n ymwybodol o Scope, ac rwyf wedi cael llythyr gan Scope hefyd. Mae swyddogion Llywodraeth Cymru eisoes wedi cyfarfod â swyddogion Scope ddwywaith eleni. Gallaf eich sicrhau'n llwyr o'n hymrwymiad parhaus i ddarparu cyfleoedd i bob plentyn a pherson ifanc allu chwarae'n ddiogel ac i gefnogi gwell mynediad at chwarae i blant anabl. Mae Llywodraeth Cymru a'r sector chwarae yng Nghymru yn ffafrio chwarae cynhwysol lle gall plant anabl a phlant nad ydynt yn anabl chwarae gyda'i gilydd, a chefnogir hyn gan y Fforwm Polisi Chwarae Plant a Fforwm Diogelwch Chwarae y DU, a ryddhaodd ddatganiad sefyllfa ar y cyd eleni i gefnogi chwarae cynhwysol, sydd, wrth gwrs, yn mynd y tu hwnt i feysydd chwarae hygyrch. Mae'n ofynnol i awdurdodau lleol, fel y gŵyr yr Aelod, rwy'n siŵr, sicrhau bod digon o gyfleoedd chwarae ar gael i bob plentyn yn unol â'r darpariaethau o dan adran 11 o Fesur Plant a Theuluoedd (Cymru) 2010, ac mae hyn yn cynnwys darpariaeth benodol ar gyfer ystyried anghenion plant anabl. Felly, dylai awdurdodau lleol fod yn edrych ar hyn eisoes.

Er mwyn rhoi syniad o faint o gymorth sy'n cael ei roi gan Lywodraeth Cymru, ers cyflwyno'r ddyletswydd digonolrwydd cyfleoedd chwarae ym mis Tachwedd 2012, rydym wedi sicrhau bod £33.330 miliwn o gyllid refeniw ar gael i awdurdodau lleol i'w galluogi i fodloni'r gofynion—mae hynny ers 2012—ond ar gyfer blynyddoedd ariannol 2020-21 a 2021-22, dyfarnwyd cyfanswm o £8 miliwn o gyllid cyfalaf adferiad COVID i awdurdodau lleol, a oedd yn rhoi hyblygrwydd i awdurdodau brynu eitemau mawr ac adnewyddu meysydd chwarae a mynediad atynt. 

Ddirprwy Weinidog, pan fûm yn trafod chwarae cynhwysol gyda chi yn y gorffennol, roeddem yn cytuno mai'r hyn sy'n allweddol i wella mynediad i'r cyfleoedd hyn yw sicrhau bod gwybodaeth ar gael yn hawdd fel bod rhieni, gwarcheidwaid, plant, pobl ifanc a theuluoedd yn gwybod pa chwarae cynhwysol sydd ar gael a ble mae wedi'i leoli. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda phartneriaid i sicrhau bod gwybodaeth o'r fath yn cael ei rhannu—rhywbeth sy'n bwysig drwy gydol y flwyddyn, ond yn enwedig wrth inni edrych ar wyliau'r haf?

Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn hwnnw, Vikki Howells. Gwn pa mor ddiwyd yr ydych wedi mynd ar drywydd y mater hwn. Gall gwasanaeth gwybodaeth i deuluoedd awdurdod lleol roi gwybod i rieni a gofalwyr am argaeledd a lleoliad cyfleoedd chwarae, a byddant hefyd yn gallu cyfeirio rhieni a gofalwyr at y tîm chwarae, sydd yn y sefyllfa orau i asesu eu hanghenion. Mae gan lawer o gynghorau lleol yng Nghymru wybodaeth am hygyrchedd ar adrannau chwarae eu gwefannau, ac rydym yn annog awdurdodau lleol i wneud hyn fel rhan o'u gweithredoedd digonolrwydd cyfleoedd chwarae. Dylai awdurdodau lleol fod yn cydweithio ar draws ystod o feysydd polisi allweddol, a bydd hyn yn galluogi awdurdodau lleol i gydweithio i gefnogi anghenion pobl leol. Felly, mae dyletswydd ar awdurdodau lleol i wneud hyn, ac mae ganddynt ddyletswydd i hysbysu'r cyhoedd. Rwy'n ymwybodol y byddai'r Aelod yn hoffi cael rhywbeth llawer mwy penodol, felly fe ddywedaf wrthi y byddwn yn trafod gydag awdurdodau lleol unrhyw beth arall y gellir ei wneud fel bod pobl yn gwybod ble mae'r cyfleusterau ar gael, yn enwedig gyda'r Haf o Hwyl sydd ar y gweill yn awr.  

Cyhoeddwyd safonau maeth ac arlwyo Cymru gyfan yn 2011 i sicrhau bod bwyd mewn ysbytai yn diwallu anghenion amrywiol poblogaeth yr ysbytai. Mae gwaith ar y gweill ar hyn o bryd i adolygu'r safonau hynny er mwyn sicrhau eu bod yn parhau i fodloni gofynion maethol a deietegol cleifion ysbytai yng Nghymru.

Diolch yn fawr, Weinidog. Yn ystod dau arhosiad diweddar yn yr ysbyty, un yn Ysbyty Tywysoges Cymru a'r llall yn Ysbyty Athrofaol Cymru, cefais fy synnu gan y diffyg dewis deietegol a oedd ar gael. Fel Mwslim, ni chefais gynnig bwyd halal. Fe'm hysbyswyd ers hynny fod llysieuwyr hefyd yn aml heb gael cynnig bwyd sy'n diwallu eu hanghenion deietegol. Y canlyniad: cleifion mewnol yn gorfod dibynnu ar deulu neu ffrindiau i ddod â bwyd i mewn yn ystod amser ymweld, nad yw wedi bod yn bosibl yn ystod blynyddoedd y pandemig. Weinidog, rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno â mi fod hyn yn annerbyniol ac y bydd yn arwain at achosion lle nad yw cleifion yn cael y cydbwysedd cywir o faeth i'w helpu i wella. Weinidog, a wnewch chi sicrhau bod pob ysbyty yng Nghymru yn gweini prydau sy'n bodloni gofynion deietegol cleifion yn ogystal â bod yn gytbwys o ran maeth? Diolch.

Diolch yn fawr iawn, Altaf, ac rwy'n falch o ddweud bod swyddogion eisoes yn gweithio gyda'u cymheiriaid yn y GIG i ddechrau'r broses o adolygu'r safonau sy'n cynnwys bwyd mewn ysbytai. Fodd bynnag, mae'n waith sylweddol iawn ac yn amlwg, rydym yn awyddus iawn i sicrhau ein bod yn cynnwys bwyd lleol yn hynny os gallwn. Nawr, nid oes gennyf amserlen benodol hyd yma ar gyfer cyhoeddi'r safonau diwygiedig, ond rwy'n derbyn ei bod wedi bod yn amser hir ers cyhoeddi'r safonau diwethaf, a dyna pam y byddwn yn ystyried yr adolygiad ac wrth gwrs, bydd rhai o'r materion a nodwyd gennych yn cael sylw yn yr adolygiad hwnnw.

Y mater pwysicaf i mi y penwythnos hwn, a bod yn onest, yw'r gwres anhygoel sy'n dod tuag atom ac sydd eisoes yn ein taro. Rwy'n bryderus iawn am yr effaith ar bobl hŷn. Gobeithio y bydd pobl sy'n dioddef o broblemau cardiofasgwlaidd a chlefydau anadlol yn ofalus iawn. Rydym yn edrych ar dywydd sy'n cael effaith fawr. Rydym yn pryderu'n benodol am yr hyn a fydd yn digwydd ddydd Sul a dydd Llun. Hoffwn annog pobl i yfed llawer o ddŵr, i beidio â mynd allan pan fydd y gwres ar ei boethaf, ac i fod yn ymwybodol o'r pwysau ar y GIG. Mae eisoes yn ddwys: mae ein gwelyau'n llawn; mae gennym 1,000 o gleifion COVID; mae adrannau damweiniau ac achosion brys dan straen; mae ambiwlansys dan bwysau mawr. Rydym yn awyddus iawn i geisio osgoi mwy o bwysau ar y GIG ar hyn o bryd, felly byddwch yn ofalus y penwythnos nesaf.

Rydym yn parhau i ddarparu cyllid sylweddol a pharhaus i gefnogi'r ddarpariaeth o wasanaethau iechyd meddwl. Yn ogystal â'i ddyraniad a neilltuwyd ar gyfer iechyd meddwl, bydd Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn derbyn £4.9 miliwn ychwanegol o gyllid iechyd meddwl rheolaidd eleni i barhau i wella cymorth iechyd meddwl.

Ar 15 Mehefin, mewn ymateb i gwestiwn am gau Sied Dynion Dinbych yn sydyn, fe ddywedoch chi,

'Rwyf wedi bod mewn cysylltiad â'r bwrdd iechyd ac wedi cael gwybod, yn dilyn gwiriad iechyd a diogelwch, fod risgiau wedi'u nodi a'u bod yn teimlo'u bod o'r fath natur fel bod angen atal y gwasanaeth hwn dros dro.' 

Nawr, mae cwestiynau difrifol wedi'u codi am ddilysrwydd y penderfyniad hwnnw. Mae'n debyg fod y staff dan sylw wedi methu dilyn y weithdrefn, a dywedir wrthyf nad oedd sail i atal y gwasanaeth mewn gwirionedd ac yn y pen draw, dangoswyd ei fod yn annilys. Nawr, rwy'n siŵr y byddwch yn ymuno â mi, wrth gwrs, i ddathlu ailagor Sied Dynion Dinbych wedi hynny, er gwaethaf y trafferthion niweidiol a achosodd hynny i rai o'n pobl fwyaf bregus ac agored i berygl, ond a gaf fi ofyn: pa broses sydd gan y Llywodraeth ar waith i wirio a yw'r wybodaeth a ddarperir i chi gan gyrff eraill, wrth ichi baratoi i ateb y cwestiynau hyn, yn gywir mewn gwirionedd ac yn adlewyrchu realiti'r sefyllfa ar lawr gwlad?  

Diolch, Llyr, ac roeddwn yn falch iawn fod sied y dynion ar agor eto, a gwelais ar Twitter eich bod wedi gallu ymweld â hwy i ddathlu'r agoriad hwnnw. Bu swyddogion yn holi'r bwrdd iechyd beth oedd y sefyllfa mewn perthynas â chau sied y dynion yn sydyn. Roeddwn wedi cael e-bost yn ei gylch yn fy mewnflwch fel Aelod o'r Senedd, felly llwyddais i roi gwybod i swyddogion, a chawsom y sicrwydd a roddais wedyn yn y Siambr fod materion iechyd a diogelwch wedi'u hamlygu, ond bod y rhain yn cael eu datrys yn dilyn rhywfaint o weithredu brys. Yn amlwg, pan fyddwch yn cael gwybodaeth, rydych yn gobeithio ei bod yn gywir. Os ydych yn dweud nad yw hynny'n wir, hoffwn eich cynghori efallai i ysgrifennu ataf ynglŷn â hynny.

Fel rhan o'n strategaeth 'Pwysau Iach: Cymru Iach' a'n strategaeth rheoli tybaco, rydym yn cydfuddsoddi, gyda byrddau iechyd lleol, mewn nifer o raglenni ac ymyriadau sy'n cefnogi canlyniadau iechyd y boblogaeth.

Diolch am hynny, Weinidog. Yn ddiweddar, rhedais ras parkrun Llanisien, a oedd yn dathlu cysylltiadau rhwng trefnwyr parkrun a phractisau meddygon teulu i hybu cymunedau lleol mwy integredig a chefnogol, gan ganolbwyntio ar les. Weinidog, nodaf y byddai trefnwyr parkrun yn awyddus iawn i weld dull gweithredu cyson ledled Cymru, gan wneud cysylltiadau rhwng y rhai sy'n gweithio yn y sector iechyd a threfnwyr parkrun, a hwyluso cyfathrebu a chydweithio. Hoffwn ofyn beth fydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gryfhau'r agenda honno a'i datblygu yng Nghymru. 

Diolch yn fawr iawn, John, a gwn eich bod yn un o gefnogwyr brwd y rasys parkrun, a chredaf eu bod yn chwarae rhan enfawr yn sicrhau y gallwn gael pobl yn fwy egnïol ac rwy'n awyddus iawn i'w cefnogi.

Cyn y pandemig, roedd fy swyddogion mewn trafodaethau gyda Llywodraeth y DU, Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol a parkrun UK ynghylch rhaglen i hyrwyddo presgripsiynu cymdeithasol ar gyfer parkrun, ac mae practisau yng Nghymru eisoes wedi bod yn cefnogi'r rhaglen hon. Rwyf wedi gofyn i fy swyddogion ailsefydlu'r cysylltiadau hyn ac ystyried gwaith pellach ar hynny y gellid ei ddatblygu ledled Cymru. 

Finally, question 10, Mike Hedges.

Gall unigolion roi amrywiaeth o gamau ar waith i leihau'r perygl o ddatblygu clefyd y galon, drwy beidio ag ysmygu, cynnal pwysau iach ac ymarfer corff yn rheolaidd, er enghraifft. Mae ein strategaeth 'Pwysau Iach: Cymru Iach' a'n strategaeth rheoli tybaco yn datblygu ystod o fesurau i gefnogi pobl i wneud y dewisiadau iachach hynny.

A gaf fi ddiolch ichi am yr ateb hwnnw? Gwyddom fod ysmygu wedi lleihau, ac mae'n parhau i leihau, ac mae llawer ohonom yn aros iddo gyrraedd sero. Yn anffodus, mae gordewdra'n symud i'r cyfeiriad arall, ac mae hynny'n peri i nifer fawr o bobl ddioddef o bethau sy'n gallu achosi clefyd y galon. Mae caledu'r rhydwelïau'n digwydd 10 gwaith yn amlach mewn pobl sy'n ordew nag mewn pobl nad ydynt yn ordew. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru ddatblygu strategaeth ordewdra er mwyn ceisio sicrhau bod pobl yn cyrraedd eu pwysau cywir? Bydd yn rhaid i hynny gynnwys llawer o weithredu cymdeithasol; yn hytrach na rhoi tabled i bobl ar gyfer popeth, ceisio cael pobl i ymarfer corff, ceisio cael pobl i fynd ar ddeiet, a cheisio cael pobl i ysgwyddo rhywfaint o gyfrifoldeb am eu hiechyd eu hunain, yn hytrach na gobeithio y bydd meddyg yn datrys popeth.

Diolch yn fawr iawn, Mike. Fe fyddwch yn falch o wybod bod gennym strategaeth gwrth-ordewdra gynhwysfawr iawn yng Nghymru o'r enw 'Pwysau Iach: Cymru Iach'. Mae'n strategaeth 10 mlynedd yr ydym yn ei rhannu'n gynlluniau cyflawni dwy flynedd fel y gallwn ganolbwyntio'n iawn ar sicrhau ein bod yn cyflawni mewn maes sy'n wirioneddol gymhleth. Mae'n faes hynod heriol, oherwydd gwyddom i gyd am arferion afiach, ond mae cael pobl i newid yr arferion hynny'n gymhleth iawn. Felly, mae gennym ddull amlweddog yn ein strategaeth sy'n cynnwys newid ymddygiad, ac mae'n cynnwys ariannu pethau fel y cynlluniau peilot ar gyfer plant a phobl ifanc; rydym yn buddsoddi'n sylweddol iawn yn y rhaglen rheoli pwysau ar gyfer Cymru i sicrhau bod llwybrau ym mhob rhan o Gymru, ac rydym yn buddsoddi mewn chwaraeon cymunedol, yn y gronfa iach ac egnïol, a hefyd, yn hanfodol, fel y dywedais mewn ymateb i James Evans yn gynharach, mae ein cynllun yn cynnwys ffocws cryf ar rôl addysg a sicrhau bod pobl ifanc yn dysgu o oedran cynnar sut i ddod yn fwy iach. Mae'n agenda wirioneddol heriol, ond rydym wedi ymrwymo'n llwyr i'w chyflawni. Mae gennym fwrdd gweithredu newydd yr wyf yn gadeirydd arno, mae gennym uwch arweinwyr o bob rhan o Gymru ar y bwrdd hwnnw, ac rydym yn gwbl benderfynol o fwrw ymlaen â'r agenda hon.

Thank you, Minister and Deputy Ministers. 

The next item is the topical questions, and I call on Luke Fletcher to ask his question. 

Diolch i Luke Fletcher am y cwestiwn hwnnw. Mae'r dulliau allweddol o fynd i'r afael â thlodi plant—pwerau dros y system dreth a lles—yn nwylo Llywodraeth y DU, ond byddwn yn parhau i wneud popeth yn ein gallu gyda'r pwerau sydd gennym i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau a gwella canlyniadau i bob plentyn yng Nghymru fel y gallant gyflawni eu potensial. 

Thank you for that response, Minister. 

Y gwir amdani yw bod tlodi plant wedi aros yn frawychus o uchel dros y degawd diwethaf. Er i fy nghydweithiwr, Liz Saville Roberts, ddweud wrth Brif Weinidog y DU yng nghwestiynau'r Prif Weinidog heddiw y dylai ddileu'r terfyn dau blentyn ac adfer y cynnydd o £20 i bob teulu sydd â hawl i les—gyda llaw, rhaid imi ddweud ei fod yn ymateb gwael arall ganddo ar y mater hwn—rwy'n awyddus i ddysgu beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud.

Nawr, byddwn yn cael dadl yn ddiweddarach heddiw ar flaenoriaethau gwariant Llywodraeth Cymru. Byddaf yn cyflwyno'r achos eto dros ehangu'r lwfans cynhaliaeth addysg. Rwy'n derbyn y bydd blaenoriaethau'n gwrthdaro yng nghyllideb Llywodraeth Cymru, ond dylai mynd i'r afael â thlodi plant fod yn un o'r prif flaenoriaethau yn y gyllideb honno. Byddwn yn gobeithio y byddai Llywodraeth Cymru yn adlewyrchu hyn, nid yn unig drwy gyflwyno cymorth pellach ond hefyd drwy gytuno i osod targedau tlodi plant fel y gallwn fesur llwyddiannau neu fethiannau Llywodraeth Cymru yn well yn y maes hwn. Ac ar y pwynt hwn hefyd, mae Sefydliad Bevan yn iawn i ddweud nad yw'r ffaith nad yw targedau tlodi wedi gweithio yn y gorffennol yn rheswm dros ddiystyru manteision posibl gosod rhai newydd. 

Wel, diolch yn fawr am y cwestiynau atodol pwysig hynny. Gwelais fod y gynghrair Dileu Tlodi Plant wedi dweud yn glir iawn wrth Lywodraeth y DU y dylai taliadau budd-daliadau gadw i fyny'n barhaol gyda chwyddiant—3.1 y cant, y cynnydd ym mis Ebrill—a hefyd y dylid diddymu'r terfyn dau blentyn ar fudd-dal plant, ac yn wir, y cap ar fudd-daliadau. Ac rwyf wedi galw am hynny. Yn wir, pan gyfarfûm gyntaf â'r comisiynydd plant—y comisiynydd plant blaenorol—dyna oedd y galwadau, a chan Sefydliad Bevan yn wir. Ond rwyf am ddweud ein bod yn parhau i dargedu cymorth at deuluoedd â phlant. Mae ein rhaglen lywodraethu yn ein hymrwymo i barhau i gefnogi ein rhaglen flaenllaw o ymyriadau cynnar, Dechrau'n Deg; ymestyn mynediad y grant datblygu disgyblion, cynllun gwerth hyd at £200 y plentyn i gefnogi mwy o deuluoedd gyda gwisg ysgol, cit ysgol; ac rydym mor falch ein bod, fel rhan o'r cytundeb cydweithio, wedi ymrwymo i gyflwyno prydau ysgol am ddim i bob plentyn ysgol gynradd. Gallwn barhau, ond rwyf am ddweud mai'r hyn sy'n bwysig yw ein bod wedi ymrwymo i gyhoeddi strategaeth tlodi plant ar ei newydd wedd, ac wedi ymrwymo i weithio gyda rhanddeiliaid dros yr haf fel y gallwn ei chyhoeddi eleni.  

Weinidog, nid oes gennyf ddiddordeb mewn beio heddiw. Yr hyn yr hoffwn ei glywed heddiw a'r hyn y mae fy etholwyr sy'n ei chael hi'n anodd am ei glywed heddiw yw beth y mae'r Llywodraeth Lafur hon yn mynd i'w wneud am y ffaith bod 36.3 y cant o blant yn ninas Casnewydd yn fy rhanbarth yn byw mewn tlodi, yn ôl y data diweddar sydd newydd ei ryddhau gan yr elusen tlodi plant, Dileu Tlodi Plant. Mae hyn yn golygu mai Casnewydd yw'r awdurdod lleol tlotaf yng Nghymru. Yn anffodus, nid yw'r darlun yn llawer gwell ledled Cymru, gyda 34 y cant o blant Cymru yn byw mewn tlodi, fel yr amlinellwyd gan Luke Fletcher, sy'n gwneud Cymru'n waeth nag unrhyw wlad arall yn y DU—i fyny o 31 y cant cyn y pandemig COVID-19. Mae gan bawb rôl i'w chwarae i gael y plant hyn allan o dlodi—y Llywodraeth hon, Llywodraeth y DU a Chyngor Dinas Casnewydd dan arweiniad Llafur. Mae gan bob un ohonom gyfrifoldeb i sicrhau nad yw'r plant hyn yn cael eu gadael ar ôl ac yn dioddef yn ddiangen. Nid wyf am ddadlau heddiw ynglŷn â phwy sydd ar fai am beth, ac rwy'n gwerthfawrogi eich ymrwymiad, Weinidog, ond mae angen gweithredu ar fwy o frys, ac rwyf am glywed gennych heddiw beth yn union y byddwch yn ei wneud, yn fwy nag y gwnewch eisoes, i sicrhau ein bod yn gwrthdroi'r duedd bryderus hon a welwn yng Nghasnewydd. Diolch.

Wel, mae'n rhaid imi ofyn i Laura Anne Jones: a ydych yn mynd i ymuno â ni, a ydych yn mynd i ymuno â mi, a ydych yn mynd i ymuno ag ASau'r wrthblaid yn San Steffan heddiw, sy'n codi'r materion a godwyd gan y gynghrair Dileu Tlodi Plant, ac a godwyd gennym ni ddydd Llun yn yr uwchgynhadledd costau byw mewn gwirionedd, lle ymunodd—[Torri ar draws.] A gaf fi ateb y cwestiwn, Ddirprwy Lywydd, os gwelwch yn dda?

Mae'n bwysig fod Aelodau ar yr holl feinciau yn caniatáu i bobl naill ai ofyn y cwestiwn neu ateb y cwestiwn. 

Felly, a gaf fi ddweud eto: a wnewch chi alw ar Lywodraeth Geidwadol y DU i sicrhau bod taliadau budd-daliadau—rhywbeth y galwyd amdano—yn cadw i fyny â chwyddiant yn barhaol a hefyd bod y terfyn dau blentyn ar fudd-dal plant a'r cap ar fudd-daliadau yn cael ei ddiddymu? Ac wrth gwrs y byddwn yn chwarae ein rhan. Rwyf eisoes wedi amlinellu ffyrdd yr ydym yn chwarae ein rhan gyda'n cyfrifoldebau ni, ac rwy'n mynd i ychwanegu at hynny. I ymateb i'ch cwestiwn, Laura Anne Jones, rydym hefyd yn mynd i ymestyn y cynnig gofal plant i rieni plant dwyflwydd oed a'r rhai mewn hyfforddiant neu addysg, ac ers mis Tachwedd rydym wedi darparu mwy na £380 miliwn o gyllid ychwanegol i gefnogi aelwydydd yr effeithir arnynt gan yr argyfwng costau byw. Mae'n dda rhoi'r ffigurau eto heddiw: cafodd 166,000 o aelwydydd fudd o'r taliad o £200 drwy ein cynllun cymorth tanwydd y gaeaf cyntaf; mae 83 y cant o aelwydydd cymwys yng Nghymru eisoes wedi derbyn eu taliad costau byw o £150; ac ym mis Ionawr eleni, cyrhaeddodd hawliadau i'r gronfa cymorth dewisol £3 miliwn am y tro cyntaf. Rydym yn parhau â'r taliadau hynny a'r hyblygrwydd yn y taliad cymorth dewisol.

Ond rwyf hefyd yn falch—a bydd yn helpu eich etholwyr—ein bod bellach wedi ariannu'r Sefydliad Banc Tanwydd i ddosbarthu tua 49,000 o dalebau—sydd eu hangen yn ystod misoedd yr haf ar gyfer coginio, yn y gaeaf ar gyfer gwresogi a choginio—i aelwydydd sy'n rhagdalu, yr aelwydydd tlotaf ledled Cymru sydd mewn perygl o gael eu datgysylltu. Felly, rydym yn chwarae ein rhan, ond gallech ymuno â ni i alw am weithredu gan Lywodraeth y DU.

Yn un o'r gwledydd cyfoethocaf yn y byd, ni ddylai unrhyw blentyn fynd yn llwglyd. Ni ddylai unrhyw blentyn fyw mewn tŷ tlawd. Yn anffodus, mae llawer iawn yn byw mewn tai felly. Mae ehangu prydau ysgol am ddim—rhywbeth y bûm yn gofyn amdano ers nifer o flynyddoedd, ac a fabwysiadwyd wedyn gan Blaid Cymru a Llywodraeth Cymru—yn gam cadarnhaol iawn, ond mae gennyf famau yn fy etholaeth sy'n ofni gweld gwyliau haf yr ysgol yn dod am fod rhaid iddynt ddarparu 10 pryd ychwanegol yr wythnos i bob plentyn. A wnaiff Llywodraeth Cymru barhau â'i menter cinio am ddim dros bob gwyliau ysgol, gan gynnwys gwyliau'r haf eleni? Ac a fydd brecwast am ddim ar gael i bob plentyn ysgol yn ystod gwyliau'r haf a gwyliau eraill? Byddai hyn yn gwneud gwahaniaeth enfawr i fynd i'r afael â thlodi yn fy etholaeth.

Diolch yn fawr iawn, Mike Hedges, ac rwy'n cofio dod i ymweld â'ch prosiect Ffydd mewn Teuluoedd, prosiect pwysig, yn Nwyrain Abertawe a gweld yr hyn yr oeddent yn ei wneud fel elusen i gefnogi'r gymuned leol, gan ymwneud yn fawr â mynd i'r afael â thlodi bwyd yn ystod gwyliau'r ysgol, yn ogystal ag yn ystod y tymor. A ddydd Llun yn yr uwchgynhadledd ar argyfwng costau byw, a gadeiriais gyda'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol a'r Gweinidog Newid Hinsawdd, cefais y pleser o gyhoeddi £3 miliwn ychwanegol o gyllid gan Lywodraeth Cymru i gefnogi'r gwaith o ddatblygu partneriaethau bwyd traws-sector, a chryfhau'r partneriaethau bwyd presennol. Mae hwnnw ar gyfer cydgysylltu rhwydweithiau bwyd lleol ar lawr gwlad, gan feithrin cydnerthedd, a gweithio gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru, awdurdodau lleol, cymdeithasau tai Cymru a gwasanaethau cynghori i ddeall a mynd i'r afael ag anghenion lleol. Rwy'n siŵr y bydd hyn hefyd yn cynnwys edrych ar y materion a godwyd gennych y prynhawn yma.

Thank you, Minister.

The next item is the 90-second statements, and the first is from Heledd Fychan. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ar 11 Gorffennaf bob blwyddyn, rydym yn cofio Srebrenica a hil-laddiad 8,372 o ddynion a bechgyn Mwslimaidd Bosniaidd. Mae'r ymdrechion i gofio yma yng Nghymru yn cael eu gyrru gan Abi Carter a bwrdd Cofio Srebrenica Cymru, sy'n gweithio'n galed i sicrhau nad ydym yn anghofio straeon Srebrenica a'n bod yn dysgu gwersi'r hil-laddiad creulon hwnnw. Y thema eleni ar gyfer y coffáu yw mynd i'r afael â gwadu, a herio casineb. Drwy ddeall a wynebu'r ochr dywyll hon o'n hanes cyfunol, gallwn sicrhau ein bod yn goleuo'r tywyllwch â gobaith.

Tyfodd plant y rhyfel hwn i fyny heb fod wedi cael plentyndod, heb fod wedi gweld heddwch a heb aelodau o'u teuluoedd. Fel y dywedodd un goroeswr,

'Roeddwn i'n 10 oed pan ddaeth y rhyfel i ben, ond daeth fy mhlentyndod i ben bedair blynedd ynghynt.'

Mae ymdrechion cofio Srebrenica drwy ymweliadau addysgol, ymhlith pethau eraill, yn sicrhau bod y cof am yr erchylltra hwn yn parhau, gan ddysgu gwers werthfawr ynglŷn â lle gall casineb arwain. Mae'r gwaith yn parhau drwy ddisgyblion Ysgol Gyfun Treorci, enillwyr teilwng y wobr i Lysgenhadon Ieuenctid yn y digwyddiad coffa yr wythnos diwethaf. Dywedodd un goroeswr,

'Er gwaethaf popeth, rwy'n gobeithio y gallaf ddysgu fy merched i dyfu i fyny heb gasineb. Dyna fydd fy llwyddiant.'

Rhaid inni beidio ag anghofio'r hil-laddiad creulon hwn, a rhaid inni barhau i herio casineb a phob ffurf ar eithafiaeth.

Wales remembers Srebrenica. 

Wyth deg pum mlynedd yn ôl, yn dilyn bomio Guernica yn ystod rhyfel cartref Sbaen, cafodd 4,000 o blant Basgaidd a staff cysylltiol eu symud i Brydain. Roedd yn enghraifft hynod o drefniadaeth gymunedol ar lawr gwlad. Daeth dros 200 o blant i Gymru, lle sefydlwyd cartrefi a elwid yn 'colonies' ar gyfer ffoaduriaid, ac roedd un ohonynt yn Cambria House yng Nghaerllion, lle cyrhaeddodd 56 o blant ar 10 Gorffennaf 1937. Roedd yn un o'r rhai mwyaf llwyddiannus yn y DU. Roedd yn gyfnod o ddiweithdra a thlodi mawr, ond croesawodd pobl Caerllion a Chasnewydd y plant â breichiau agored. Cymerai pawb ran mewn gweithgareddau i godi arian, o Ffederasiwn Glowyr De Cymru a gwirfoddolwyr lleol, i'r plant eu hunain. Fe wnaethant ffurfio tîm pêl-droed Basgaidd aruthrol, cynhyrchu eu papur newydd dwyieithog eu hunain, a helpu i godi arian drwy ddawnsiau a chaneuon Basgaidd traddodiadol.

Ar y pen-blwydd nodedig hwn, rwy'n falch iawn y bydd dirprwyaeth o Lywodraeth Gwlad y Basg yn bresennol mewn cyfres o ddigwyddiadau sy'n cael eu cynnal yng Nghaerllion. Mae penwythnos yr ŵyl yn cynnwys gemau pêl-droed, dawnswyr, cantorion a beirdd o Gymru a Gwlad y Basg, seminarau a sgyrsiau, a theithiau o amgylch treftadaeth Rufeinig Caerllion. Mae'n addo bod yn achlysur gwych. Gyda rhyfel unwaith eto'n gwmwl dros Ewrop, mae'n hawdd iawn gweld elfennau tebyg rhwng y cyfnod hwnnw a ffoaduriaid a lletygarwch y Cymry heddiw. Dylai haelioni a charedigrwydd pobl Caerllion fod yn rhywbeth y mae ein gwlad yn falch ohono. Rwy'n falch iawn ei fod yn cael ei goffáu, a hir y parhaed y berthynas honno rhwng ein pobl.

'Gall un plentyn, un athro, un llyfr ac un ysgrifbin newid y byd.'

Dyma eiriau Malala Yousafzai, menyw ifanc wirioneddol ysbrydoledig, a anwyd ar 12 Gorffennaf 1997 yn nyffryn Swat ym Mhacistan. Pan oedd hi'n ddim ond 11 oed, meddiannodd y Taleban ei phentref a chau ei hysgol. Er ei hoedran ifanc, penderfynodd na fyddai'n rhoi'r gorau i'w haddysg heb frwydr. Siaradodd yn gyhoeddus ar ran merched a'u hawl i ddysgu. Ac fe'i saethwyd yn ei phen am ei hymdrechion. Ond diolch i Lywodraeth y DU a thîm o feddygon yn Birmingham, goroesodd Malala a pharhaodd i siarad dros gydraddoldeb rhywiol o'i chartref newydd yma ym Mhrydain.

Diolch byth, nid yw ein merched a'n hwyresau yn wynebu'r un heriau ag a wynebodd Malala, neu sy'n wynebu 130 miliwn o ferched ym mhob cwr o'r byd heddiw, ond diolch i fenywod ifanc ysbrydoledig fel Malala, gallant edrych ymlaen at ddyfodol mwy disglair a mwy cyfartal. Felly, pen-blwydd hapus—os ychydig yn hwyr—i Malala, a diolch am bopeth y parhewch i'w wneud i sicrhau bod ein byd yn lle gwell. Diolch.

I would like to congratulate Côr CF1 on winning the Choir of the World competition at the Llangollen Eisteddfod last week. In order to win the title, the choir sang songs including an arrangement of 'Dros Gymru'n Gwlad', 'Gwinllan a Roddwyd i'n Gofal', and also a French folk song and a prayer in Russian—an appropriately international repertoire for a festival like this.

CF1 was established in 2002 under the leadership of Eilir Owen Griffiths, and since then, it has gone from strength to strength. Certainly, Dirprwy Lywydd, it is encouraging to see the Pavarotti trophy being kept in Wales for another year. And what a wonderful way for the choir to be able to celebrate its 20-year anniversary.

The Llangollen Eisteddfod remains one of the world's most famous singing competitions, and it is also a platform for Welsh talent on the international stage. So, congratulations to CF1 and to all the choirs who were victorious in their competitions, and it's good to see such a precious trophy being kept again in the land of song.

Thank you. Moving on, in accordance with Standing Order 12.24, unless a Member objects the two motions under items 5 and 6, motions to amend Standing Orders, will be grouped for debate, but with votes taken separately. I see that there are no objections.

I call on a member of the Business Committee to formally move the motion. Siân Gwenllian.

Formally move.

May I say how much I welcome this motion today, not for my sake or that of any of us here as Senedd Members now, but for those who would never consider that it was a possibility for them to become a Member of the Senedd—people with caring responsibilities, for example, not only with children, but perhaps with an elderly parent or a partner who needs their support; disabled people who think that they could never be here regularly because of their conditions, and the fact that the need to be in Cardiff is a barrier to them thinking that they could be a representative of their region or constituency; and those who live far away too?

I'm lucky; I represent South Wales Central. It's not far for me to travel here to the Senedd; it is, in fact, within my region. But, for those who have to travel perhaps 20 hours a week just to be here, that is a barrier for many in considering becoming a Member of the Senedd. So, I welcome this. If we are to have a Senedd that is democratic and representative, and has 96 Members, if that comes to pass, then I want it to be a Senedd that represents the whole of Wales, and I welcome this.

Of course, there will be times when there are benefits to being here in Cardiff. Most of us try to be here, and there are so many benefits when we can come together, in terms of sharing ideas, getting to know each other in committees and so on. But, being here all of the time isn't necessary, and we have shown that it can work through the COVID period.   

I am very disappointed to hear some comments from the Tories in the press today, talking about 'representation from the Senedd, not the sofa'. Well, we all have offices within our constituencies and regions; we can represent our constituents there. I also think that we need to bear in mind that the vast majority of us have taken advantage of this at times. Certainly, when one gets a phone call from their child's school to say that they're unwell, for example, the fact that you can be there to collect them and can continue to contribute to the Senedd is extremely important, and it means that you aren't penalised for being a parent, because it is possible for you to participate. 

There were so many times when I was a county councillor when I was criticised if I missed one meeting because it wasn't possible to participate in a hybrid manner, as compared to a man who was perhaps retired who could attend all meetings. Did that mean that I was a lesser representative of my community because I missed that one meeting? The fact that I was then able to be there, with my child at home, whilst also representing my community, that made a very real difference, because people do use that against you, if you look at just the record of attendance. That doesn't mean that you are not an effective representative.

Having spoken to people with disabilities too who welcome this change, they've said that this would mean that they could stand, because the greatest barrier is having to be here for every session and having to be here to vote. So, I warmly welcome this. I very much hope that the Conservatives will rethink some of their derogatory comments, in my view, because our democracy isn't open to everyone as things stand. This is an important step forward; it won't remove all barriers, but it is an important step forward and I welcome it. 

The proposal is to amend Standing Orders in relation to Standing Order 34 and remote participation in Senedd proceedings. Does any Member object? [Objection.] Yes. I will defer voting under this item until voting time.

The proposal is to amend Standing Orders in relation to proxy voting. Does any Member object? [Objection.] Yes. I will defer voting under this item until voting time.