Y Cyfarfod Llawn
Plenary
13/07/2022Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Dirprwy Lywydd (David Rees) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Deputy Presiding Officer (David Rees) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, fe hoffwn nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn Siambr y Senedd ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer Cyfarfod Llawn heddiw. Nodir y rhain ar yr agenda.
Cyn symud i'r eitem gyntaf, hoffwn gyhoeddi canlyniad y balot ar gyfer Bil Aelod a gynhaliwyd heddiw. Mae'n bleser gennyf gyhoeddi y gall Sam Rowlands ofyn am gytundeb y Senedd ar ei gynnig ar gyfer Bil addysg awyr agored Cymru.
Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on the agenda.
Before we move to the first item, I'd like to announce the result of the Member Bill ballot held today. I'm pleased to announce that Sam Rowlands may seek the Senedd's agreement on his proposal for an outdoor education Wales Bill.
Yr eitem gyntaf y prynhawn yma yw cwestiynau i Weinidog yr Economi, a dwi'n galw ar Llyr Gruffydd.
The first item this afternoon is questions to the Minister for Economy, and I call Llyr Gruffydd.
1. Beth yw cynlluniau Llywodraeth Cymru i annog twf economaidd yn y gogledd? OQ58364
1. What are the Welsh Government's plans to encourage economic growth in north Wales? OQ58364
Diolch for the question. We are actively working with our regional partners, including Ambition North Wales, to maximise opportunities for the region. The collaboratively produced regional economic framework for north Wales was published last December. This sets out our shared priorities for the region and will form the basis of an agreed delivery plan.
Diolch am eich cwestiwn. Rydym yn mynd ati'n weithredol i weithio gyda'n partneriaid rhanbarthol, gan gynnwys Uchelgais Gogledd Cymru, i sicrhau'r cyfleoedd gorau posibl ar gyfer y rhanbarth. Cyhoeddwyd y fframwaith economaidd rhanbarthol ar gyfer gogledd Cymru, a gynhyrchwyd ar y cyd, fis Rhagfyr diwethaf. Mae'n nodi'r blaenoriaethau a rennir gennym ar gyfer y rhanbarth a bydd yn sail i gynllun cyflawni y cytunwyd arno.
Wel, diolch i chi am yr ateb.
Well, thank you for that response.
The new census results are highlighting how many local authorities across north Wales are actually experiencing a decrease in population. We’re also seeing the population aged over 65 in Wales increasing and the population of people aged 15 to 25 actually fell during the census period. Now, yesterday, the First Minister effectively denied the existence of a clear trend of losing many young people from our communities across Wales, and not only people moving out of Wales, but moving from rural into urban communities, from north to south Wales. What risk do you think that poses to economic growth in my region of north Wales, and what’s the Government doing to try and tackle that problem?
Mae canlyniadau'r cyfrifiad newydd yn dangos bod y boblogaeth yn gostwng mewn nifer o awdurdodau lleol ar draws gogledd Cymru. Rydym hefyd yn gweld y boblogaeth dros 65 oed yng Nghymru yn cynyddu, ac mae'r boblogaeth 15 i 25 oed wedi gostwng yn ystod cyfnod y cyfrifiad. Nawr, ddoe, gwadodd y Prif Weinidog, i bob pwrpas, fod tuedd glir lle rydym yn colli llawer o bobl ifanc o’n cymunedau ledled Cymru, ac nid yn unig pobl yn symud allan o Gymru, ond pobl yn symud o gymunedau gwledig i gymunedau trefol, o’r gogledd i’r de. Pa risg y mae hynny’n ei pheri, yn eich barn chi, i dwf economaidd yn fy rhanbarth yn y gogledd, a beth y mae’r Llywodraeth yn ei wneud i geisio mynd i’r afael â’r broblem honno?
Well, I don't think it's fair to say that the First Minister denied that that factual trend is taking place. It was more about the narrative and the tone of what we are trying to do in recognising that that's taking place. In fact, it was part of the refreshed economic mission that I set out in October last year. It forms the work that was done in advance in recognising that this isn’t just a challenge for public services. In my previous role, we were talking lots about the reality that health and care systems will be under more pressure because of the good news story that more of us can expect to live for longer. Actually, the additional challenge that we have in Wales is that our older population is growing at a faster rate than the working-age population itself. That’s also an economic imperative as well.
So, we have challenges about what we do to attract people to come back to Wales if they’ve gone to other parts of the world to work and study. It’s also about how we attract people who aren’t from Wales to want to be part of our future. And we see that as a potential net gain for Wales as well. We think that will only happen if there are attractive options for the world of work and, indeed, the quality of life people can have in Wales as well. And actually, the pandemic has accelerated a range of those trends—the ability to work remotely in different parts of the world, and the fact that people are more interested in their quality of life, where Wales has an awful lot to offer. This is all about how we have more people wanting to plan their future here. Wales is a really good place in which to plan your business and to grow your business, and that should help us with the challenge we do have when it comes to demographics and the impact on the economy.
Wel, ni chredaf ei bod yn deg dweud bod y Prif Weinidog wedi gwadu bod y duedd ffeithiol honno’n bodoli. Roedd yn fwy i'w wneud â’r naratif a naws yr hyn y ceisiwn ei wneud i gydnabod bod hynny’n digwydd. A dweud y gwir, roedd yn rhan o’r genhadaeth economaidd newydd a gyhoeddais ym mis Hydref y llynedd. Mae’n rhan o'r gwaith a wnaed ymlaen llaw i gydnabod nad her i wasanaethau cyhoeddus yn unig yw hon. Yn fy rôl flaenorol, roeddem yn sôn yn aml am y realiti y bydd systemau iechyd a gofal dan fwy o bwysau oherwydd y newyddion da y gall mwy ohonom ddisgwyl byw yn hirach. A dweud y gwir, yr her ychwanegol sydd gennym yng Nghymru yw bod maint ein poblogaeth hŷn yn cynyddu'n gyflymach na’r boblogaeth oedran gweithio. Mae hynny'n bwysig yn economaidd hefyd.
Felly, rydym yn wynebu heriau ynghylch yr hyn a wnawn i ddenu pobl i ddychwelyd i Gymru os ydynt wedi mynd i rannau eraill o’r byd i weithio ac i astudio. Mae'n ymwneud hefyd â sut rydym yn denu pobl nad ydynt yn dod o Gymru i fod yn rhan o’n dyfodol. Ac rydym yn ystyried hynny'n fudd net posibl i Gymru hefyd. Ni chredwn y bydd hynny'n digwydd heb opsiynau deniadol ar gyfer byd gwaith, ac yn wir, ansawdd y bywyd y gall pobl ei gael yng Nghymru yn ogystal. Ac mewn gwirionedd, mae'r pandemig wedi cyflymu ystod o'r tueddiadau hynny—y gallu i weithio o bell mewn gwahanol rannau o'r byd, a'r ffaith bod gan bobl fwy o ddiddordeb yn eu hansawdd bywyd, lle mae gan Gymru gryn dipyn i'w gynnig. Mae'n ymwneud â sut y mae gennym fwy o bobl yn awyddus i gynllunio eu dyfodol yma. Mae Cymru yn lle da iawn i gynllunio’ch busnes a thyfu eich busnes, a dylai hynny ein helpu gyda’r her a wynebwn gyda demograffeg a’r effaith ar yr economi.
The Minister, I'm sure, will have seen the recent announcement from Rolls-Royce that Deeside is one of six locations shortlisted for the first small nuclear reactor factory. Now, the reality is that nuclear power will have a role to play in ending our reliance on fossil fuels, and the Minister and Members will know that we do have a highly skilled workforce in the north-east of Wales required for such bids. And I say that with pride as a Member who previously has worked in the manufacturing and engineering industry in Deeside alongside colleagues in that sector, and I am proud to be able to say that. Minister, this is a chance to increase economic growth not just in Alyn and Deeside, but right across north Wales. Therefore, can I ask you, Minister, what the Welsh Government can do to support such a bid?
Rwy’n siŵr y bydd y Gweinidog wedi gweld y cyhoeddiad diweddar gan Rolls-Royce fod Glannau Dyfrdwy yn un o chwe lleoliad ar y rhestr fer i agor y ffatri adweithyddion niwclear fach gyntaf. Nawr, y gwir amdani yw y bydd gan ynni niwclear ran i'w chwarae yn y broses o roi diwedd ar ein dibyniaeth ar danwydd ffosil, a bydd y Gweinidog a'r Aelodau'n gwybod bod gennym y gweithlu medrus iawn sydd ei angen ar gyfer ceisiadau o'r fath yng ngogledd-ddwyrain Cymru. A dywedaf hynny gyda balchder fel Aelod sydd wedi gweithio yn y diwydiant gweithgynhyrchu a pheirianneg yng Nglannau Dyfrdwy yn flaenorol ochr yn ochr â chydweithwyr yn y sector hwnnw, ac rwy’n falch o allu dweud hynny. Weinidog, mae hwn yn gyfle i gynyddu twf economaidd, nid yn unig yn Alun a Glannau Dyfrdwy, ond ar draws y gogledd. Felly, Weinidog, a gaf fi ofyn i chi beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i gefnogi cais o’r fath?
Yes, I take on board the preamble stuff about the reality that nuclear will be a part of our future energy mix. If you look at what the alternative is, Germany, for example, having moved away from nuclear, is now having to restart and reinvest in coal and that has real and significant unavoidable consequences for the whole planet and not just Germany itself. So, we are very clear that we want to see investment that will benefit the local economy, and, of course, you're right that north Wales, across the board, has significant strengths in advanced manufacturing and engineering. And if that investment were to be made in Deeside, and we would like it to be, there would be significant numbers of jobs, not just within Deeside, but what it would mean for the future. So, we'll continue to be positively engaged around Trawsfynydd, around Wylfa, and around Rolls-Royce's potential ambitions and what that could mean for Wales. My officials continue to meet with Rolls-Royce; there is good constructive engagement. And we look forward and hope that Deeside will, ultimately, be the starting point of SNR production, and, indeed, as the First Minister said yesterday, a future for radioisotope production in Traws as well.
Ie, rwy'n cydnabod y sylwadau agoriadol ynglŷn â'r realiti y bydd ynni niwclear yn rhan o'n cymysgedd ynni yn y dyfodol. Os edrychwch ar beth yw'r dewis arall, mae'r Almaen, er enghraifft, ar ôl ymbellhau oddi wrth ynni niwclear, bellach yn gorfod ailddechrau ac ailfuddsoddi mewn glo, ac mae gan hynny ganlyniadau anorfod real a sylweddol i'r blaned gyfan ac nid i'r Almaen yn unig. Felly, rydym wedi dweud yn glir iawn ein bod yn dymuno gweld buddsoddiad a fydd o fudd i'r economi leol, ac wrth gwrs, rydych yn llygad eich lle fod gan ogledd Cymru, drwyddo draw, gryfderau sylweddol mewn gweithgynhyrchu uwch a pheirianneg. A phe bai’r buddsoddiad hwnnw’n cael ei wneud yng Nglannau Dyfrdwy, a hoffem weld hynny'n digwydd, byddai niferoedd sylweddol o swyddi, nid yn unig yng Nglannau Dyfrdwy, ond yr hyn a fyddai’n ei olygu ar gyfer y dyfodol. Felly, byddwn yn parhau i ymgysylltu'n gadarnhaol mewn perthynas â Thrawsfynydd, mewn perthynas ag Wylfa, ac mewn perthynas ag uchelgeisiau posibl Rolls-Royce a'r hyn y gallai hynny ei olygu i Gymru. Mae fy swyddogion yn parhau i gyfarfod â Rolls Royce; ceir ymgysylltu adeiladol da. Ac rydym yn edrych ymlaen ac yn gobeithio mai yng Nglannau Dyfrdwy, yn y pen draw, y bydd y ffatri adweithyddion niwclear fach gyntaf yn agor, ac yn wir, fel y dywedodd y Prif Weinidog ddoe, dyfodol i gynhyrchu radioisotopau yn Nhrawsfynydd hefyd.
Can I also support Jack Sargeant's calls there for that continued support, and thank you, Minister, for your commitment to that for north Wales? As you say, it will be a significant economic improvement for us in the region.
Last week, Minister, I had the pleasure of meeting with the Wales Business Council, who I'm sure you know are a group who bring together around 31 business representative organisations from the private sector here in Wales. They highlighted to me in particular the importance of attracting highly skilled jobs into my region in north Wales—of course, the type of thing that Jack Sargeant's just raised with you there. They also welcome, Minister, your continued engagement with the private sector and that continued relationship. I wonder how you'd describe that relationship, Minister, and, if you were to have some personal improvements in that relationship with the private sector over the summer recess, which areas would you want to improve on?
A gaf fi hefyd gefnogi galwadau Jack Sargeant am y cymorth parhaus hwnnw, a diolch i chi, Weinidog, am eich ymrwymiad i hynny ar gyfer gogledd Cymru? Fel y dywedwch, bydd yn welliant economaidd sylweddol i ni yn y rhanbarth.
Yr wythnos diwethaf, Weinidog, cefais y pleser o gyfarfod â Chyngor Busnes Cymru, grŵp sydd, fel y gwyddoch rwy’n siŵr, yn dwyn ynghyd oddeutu 31 o sefydliadau sy'n cynrychioli busnesau’r sector preifat yma yng Nghymru. Fe wnaethant nodi'n benodol pa mor bwysig yw denu swyddi medrus iawn i fy rhanbarth yn y gogledd—wrth gwrs, y math o beth y mae Jack Sargeant newydd ei godi gyda chi. Maent hefyd yn croesawu eich ymgysylltiad parhaus â’r sector preifat a’r berthynas barhaus honno. Tybed sut y byddech yn disgrifio’r berthynas honno, Weinidog, a phe baech yn cael gwelliannau personol yn y berthynas honno â’r sector preifat dros doriad yr haf, pa feysydd y byddech am eu gwella?
I actually think that we're in a very good position in our relationship with a range of stakeholders. I'm meeting trade union groups next week. I met with Community, a largely steel-based trade union, to talk about the future of the sector yesterday. And I met with the Federation of Small Businesses, the Confederation of British Industry and Chambers Wales this week as well. Actually, it's one of the points, on coming in to this post, that was made by business organisations themselves, that they felt that the nature of the relationship with the Welsh Government and wider stakeholders was stronger than it had ever been before, because of the way we had had to work together during the pandemic, because of the regular nature and exchange of information, and the ability to build on 20 years of trust in devolution, and the very concentrated pressures of the last two years. Where we've been honest and where we've disagreed as well as where we've agreed, we've always managed to improve the strength of our relationship. But I don't think our relationship is the point that I would say that we need to see improving, and we actually need some more certainty in an environment in which we're going to make choices. That's both on trade with our European partners and on investment choices. We talked earlier in Jack Sargeant's question about nuclear; we need not just ambition but actual choices to be made, and we definitely need certainty for our steel sector, which will be a crucial part of how we're able to take advantage of renewable energy, around our coastline in particular, and a range of other opportunities in advanced engineering and manufacturing.
Credaf ein bod mewn sefyllfa dda iawn yn ein perthynas ag ystod o randdeiliaid. Rwy’n cyfarfod â grwpiau undebau llafur yr wythnos nesaf. Cyfarfûm â Community, undeb llafur sy’n ymwneud â'r maes dur yn bennaf, i drafod dyfodol y sector ddoe. A chyfarfûm â’r Ffederasiwn Busnesau Bach, Cydffederasiwn Diwydiant Prydain a Siambrau Cymru yr wythnos hon hefyd. Mewn gwirionedd, mae'n un o'r pwyntiau a wnaed gan y sefydliadau busnes eu hunain pan ddechreuais yn y swydd hon, eu bod yn teimlo bod natur y berthynas â Llywodraeth Cymru a rhanddeiliaid ehangach yn gryfach nag y bu erioed, oherwydd y ffordd y bu'n rhaid inni weithio gyda’n gilydd yn ystod y pandemig, oherwydd y ffordd gyson roedd gwybodaeth yn cael ei rhannu, a’r gallu i adeiladu ar 20 mlynedd o ymddiriedaeth mewn datganoli, a phwysau dwys iawn y ddwy flynedd ddiwethaf. Lle rydym wedi bod yn onest a lle rydym wedi anghytuno, yn ogystal â lle rydym wedi cytuno, rydym bob amser wedi llwyddo i gryfhau ein perthynas. Ond ni chredaf mai ein perthynas yw'r pwynt y byddwn yn dweud bod angen inni ei weld yn gwella, ac mewn gwirionedd, mae angen mwy o sicrwydd arnom mewn amgylchedd lle rydym yn mynd i wneud dewisiadau. Mae hynny'n wir am fasnach gyda'n partneriaid Ewropeaidd ac ynghylch dewisiadau buddsoddi. Buom yn siarad yn gynharach yng nghwestiwn Jack Sargeant am ynni niwclear; nid yn unig fod arnom angen uchelgais, ond mae angen gwneud dewisiadau, ac yn bendant, mae angen sicrwydd arnom ar gyfer ein sector dur, a fydd yn rhan hanfodol o sut y gallwn fanteisio ar ynni adnewyddadwy, o amgylch ein harfordir yn arbennig, ac ystod o gyfleoedd eraill ym maes gweithgynhyrchu a pheirianneg uwch.
2. Pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi'r economi yng Nghasnewydd drwy ddod â chyflogaeth i'r ddinas? OQ58348
2. What work is Welsh Government doing to support the economy in Newport by bringing employment to the city? OQ58348
The Welsh Government will continue to work collaboratively with partners, such as the capital region, and, indeed, Newport City Council, to bring forward economic benefits to the area.
Bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio ar y cyd â phartneriaid, megis y brifddinas-ranbarth, ac yn wir, Cyngor Dinas Casnewydd, er mwyn darparu manteision economaidd i’r ardal.
Minister, thankfully, Newport enjoys many advantages in terms of economic development. I think its geographical position between the powerhouses of Bristol and Cardiff, and its communication advantages in terms of the rail system and the motorway, for example, are very important strengths. And being part of the capital region, and also the western gateway, cross-border, are very important indeed. I wonder if you could tell the Chamber, tell me, how Welsh Government will continue to work with those regional groupings to develop that work and make sure that it really does produce the sorts of dividends we all want to see for Newport and the surrounding area.
Weinidog, diolch byth, mae Casnewydd yn mwynhau llawer o fanteision datblygu economaidd. Credaf fod ei lleoliad daearyddol, rhwng dinasoedd mawr Bryste a Chaerdydd, a'i manteision cyfathrebu yn sgil y system reilffyrdd a'r draffordd, er enghraifft, yn gryfderau pwysig iawn. Ac mae bod yn rhan o’r brifddinas-ranbarth, yn ogystal â phorth trawsffiniol y gorllewin, yn bwysig iawn yn wir. Tybed a allwch ddweud wrth y Siambr, wrthyf fi, sut y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda'r grwpiau rhanbarthol hynny i ddatblygu'r gwaith hwnnw, a sicrhau ei fod yn cynhyrchu'r mathau o fuddion y mae pob un ohonom am i Gasnewydd a'r ardal gyfagos eu cael.
I think one of the key aspects is the fact that, this side of the local authority elections, there is stability and continued leadership from Jane Mudd and her team, and that's important for us—about having trusted and stable partners. It's also their work as part of the wider capital region. We do see a future for high-quality jobs within the city, and there's a vision, again, that the council and the region have to be a part of delivering together with the Government. That partnership is really important. And, indeed, the economic framework for the region recognises opportunities within Newport, from digital technology, including the cyber sector, fintech and AI, life sciences, and of course the compound semiconductor cluster. I would like to see—again, thinking about a previous question—some certainty in the way that that cluster will be able to develop. So, a UK decision on Nexperia within the next 45 days would be most welcome, so that there's certainty about investment. That would also help us with choices across the western gateway area, where elected leaders here in the Welsh Government, and local authorities within the region, need to work with colleagues across the gateway because there is definitely a synergy of economic interest, and we look forward to playing a constructive part in that, with you, with your constituency colleague and neighbour, and, indeed, with the council and our colleagues in Westminster.
Credaf mai un o'r agweddau allweddol yw'r ffaith, yr ochr hon i'r etholiadau awdurdodau lleol, fod Jane Mudd a'i thîm wedi darparu sefydlogrwydd ac arweinyddiaeth barhaus, ac mae hynny'n bwysig i ni—cael partneriaid sefydlog y gellir ymddiried ynddynt. Mae'n ymwneud hefyd â'u gwaith yn rhan o'r brifddinas-ranbarth ehangach. Rydym yn gweld dyfodol ar gyfer swyddi o ansawdd uchel yn y ddinas, ac mae gweledigaeth, unwaith eto, fod rhaid i'r cyngor a'r rhanbarth fod yn rhan o'r gwaith o'i chyflawni ar y cyd â'r Llywodraeth. Mae'r bartneriaeth honno'n wirioneddol bwysig. Ac yn wir, mae’r fframwaith economaidd ar gyfer y rhanbarth yn cydnabod cyfleoedd yng Nghasnewydd, o dechnoleg ddigidol, gan gynnwys y sector seiber, technoleg ariannol a deallusrwydd artiffisial, gwyddorau bywyd, ac wrth gwrs, y clwstwr lled-ddargludyddion cyfansawdd. Hoffwn weld—unwaith eto, gan feddwl am gwestiwn blaenorol—rhywfaint o sicrwydd yn y ffordd y bydd y clwstwr hwnnw'n gallu datblygu. Felly, byddai penderfyniad gan Lywodraeth y DU ar Nexperia o fewn y 45 diwrnod nesaf i'w groesawu'n fawr, er mwyn cael sicrwydd ynglŷn â buddsoddiad. Byddai hynny hefyd yn ein helpu gyda dewisiadau ar draws ardal porth y gorllewin, lle mae angen i arweinwyr etholedig yma yn Llywodraeth Cymru, ac awdurdodau lleol yn y rhanbarth, weithio gyda chydweithwyr ar draws ardal porth y gorllewin, oherwydd yn sicr, ceir synergedd o fuddiannau economaidd, ac edrychwn ymlaen at chwarae rhan adeiladol yn hynny gyda chi, gyda’ch cymydog a'ch cyd-Aelod etholaethol, ac yn wir, gyda'r cyngor a’n cymheiriaid yn San Steffan.
Minister, I recently visited Newport docks to discuss the potential of a bid by Associated British Ports for a free port to be established in south Wales. As you know, in May, it was announced that the UK and Welsh Governments had come to an agreement to collaborate and deliver a new free port in Wales, backed by £26 million in UK Government funding to support the regeneration of communities by attracting new businesses and jobs and investment. Having met Michael Gove to discuss levelling-up in the United Kingdom, I explored the possibility of Associated British Ports making a bid for a free port based in Newport. Believe it or not, I actually did. For such a bid to succeed, it will require all stakeholders, namely ABP, local authorities and the Welsh Government, to work closely together in developing the best possible case for a south Wales free port. Minister, will you commit to working closely in partnership with these stakeholders to progress a bid, and what discussions have you already perhaps had with ministerial colleagues about bringing these new jobs and opportunities to Newport that you just spoke of? Thank you.
Weinidog, ymwelais â dociau Casnewydd yn ddiweddar i drafod potensial cais gan Associated British Ports i sefydlu porthladd rhydd yn ne Cymru. Fel y gwyddoch, ym mis Mai, cyhoeddwyd bod Llywodraethau’r DU a Chymru wedi llunio cytundeb i gydweithredu a darparu porthladd rhydd newydd yng Nghymru, wedi'i gefnogi gan £26 miliwn o gyllid gan Lywodraeth y DU i gynorthwyo i adfywio cymunedau drwy ddenu swyddi a buddsoddiad a busnesau newydd. Ar ôl cyfarfod â Michael Gove i drafod codi'r gwastad yn y Deyrnas Unedig, archwiliais y posibilrwydd y gallai Associated British Ports wneud cais am borthladd rhydd yng Nghasnewydd. Credwch neu beidio, fe wnes i hynny. Er mwyn i gais o’r fath lwyddo, bydd yn ofynnol i’r holl randdeiliaid, sef ABP, awdurdodau lleol a Llywodraeth Cymru, gydweithio’n agos i ddatblygu’r achos gorau posibl dros borthladd rhydd yn ne Cymru. Weinidog, a wnewch chi ymrwymo i weithio’n agos mewn partneriaeth â’r rhanddeiliaid hyn i fwrw ymlaen â chais, a pha drafodaethau a gawsoch chi eisoes, efallai, gyda chyd-Weinidogion ynglŷn â dod â’r swyddi a’r cyfleoedd newydd yr ydych newydd fod yn sôn amdanynt i Gasnewydd? Diolch.
Of course I'm aware of the announcement on free ports. I was the Welsh Government Minister who made that announcement with Michael Gove in his then role at the time. And that's because, from the noise that existed before, where the previous Secretary of State had regularly said a free port can't go ahead and it's the Welsh Government's fault, we eventually got the decision-making department in the UK Government talking directly to us. And we were able to move fairly rapidly then to have agreement on a joint prospectus for bids, where the Welsh Government and the UK Government will be co-decision makers. That includes things that are important to us like, if your remember, our agenda on fair work and environmental protection. So, that's important.
The challenge, though, is that, having secured agreement on funding parity for a free port, which was a previous sticking point, we now have a different Minister in post, in Greg Clark. And this is no point of aspersion about Mr Clark, but the reality is I don't think we're going to make all the progress we might otherwise have done, because I would be surprised if the UK Government were able to make decisions on this until the leadership contest within the Conservative Party is finished. In the interim, though, Welsh Government officials will continue to work with the UK Government to make progress on the work of what the prospectus would be like. That will mean talking with a range of stakeholders, a range of interested parties in the industry, but also trade union colleagues, and then we should be able to move, as soon as UK Government have the stability to match our own in the Welsh Government and they can make choices about the bidding prospectus.
I won't, of course, be involved in putting together individual bids, as I will be a decision maker in determining the bids coming from a range of areas in the country and I know there will be backers for different bids right across the geographic chamber.
Wrth gwrs, rwy'n ymwybodol o'r cyhoeddiad ar borthladdoedd rhydd. Fi oedd Gweinidog Llywodraeth Cymru a gwnaeth y cyhoeddiad hwnnw gyda Michael Gove yn ei rôl ar y pryd. A hynny oherwydd ein bod wedi cael, o'r diwedd, ar ôl yr holl sŵn blaenorol, lle roedd yr Ysgrifennydd Gwladol blaenorol wedi dweud yn gyson na ellir sefydlu porthladd rhydd ac mai bai Llywodraeth Cymru oedd hynny, yn y pen draw, dechreuodd yr adran yn Llywodraeth y DU sy'n gwneud y penderfyniadau siarad yn uniongyrchol â ni. Ac roedd modd inni weithio'n weddol gyflym wedyn i gael cytundeb ar brosbectws ar y cyd ar gyfer ceisiadau, lle bydd Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn gwneud penderfyniadau ar y cyd. Mae hynny’n cynnwys pethau sy’n bwysig i ni fel, os cofiwch, ein hagenda gwaith teg a diogelu’r amgylchedd. Felly, mae hynny'n bwysig.
Yr her, serch hynny, ar ôl sicrhau cytundeb ar gyllid cyfartal ar gyfer porthladd rhydd, a fu'n destun dadlau yn y gorffennol, yw bod gennym Weinidog gwahanol yn y swydd bellach, sef Greg Clark. Ac nid lladd ar Mr Clark yw fy mwriad, ond y gwir amdani yw nad wyf yn credu y byddwn yn gwneud yr holl gynnydd y gallem fod wedi'i wneud fel arall, oherwydd byddwn yn synnu pe bai Llywodraeth y DU yn gallu gwneud penderfyniadau ar hyn tan ar ôl y ras am arweinyddiaeth y Blaid Geidwadol. Fodd bynnag, yn y cyfamser, bydd swyddogion Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda Llywodraeth y DU i wneud cynnydd ar y gwaith o lunio'r prosbectws. Bydd hynny’n golygu siarad ag ystod o randdeiliaid, amrywiaeth o bartïon a chanddynt fuddiant yn y diwydiant, ond hefyd, cydweithwyr yn yr undebau llafur, ac yna dylem allu symud, cyn gynted ag y bydd Llywodraeth y DU yr un mor sefydlog â ninnau yn Llywodraeth Cymru, ac y gallant wneud dewisiadau ynghylch prosbectws eu cais.
Ni fyddaf yn cyfrannu at y gwaith o roi cynigion unigol at ei gilydd, wrth gwrs, gan y byddaf yn un o'r rhai a fydd yn gwneud penderfyniadau ar y cynigion a ddaw o amrywiaeth o ardaloedd yn y wlad, a gwn y bydd pobl ar draws y siambr ddaearyddol yn cefnogi gwahanol gynigion.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Tom Giffard.
Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Tom Giffard.
Diolch yn fawr iawn i chi, Dirprwy Lywydd, and good afternoon to you, Deputy Minister. With the World Wrestling Entertainment Clash at the Castle event at the Principality Stadium just a few months away, I wanted to ask you about the state of professional wrestling in Wales. In April 2021, the all-party parliamentary group on wrestling in Westminster, chaired by the Pontypridd MP, Alex Davies-Jones, published their report into professional wrestling in Britain. The report found that the industry was not clearly defined as either sport or theatre, and therefore found huge problems in its lack of regulation as a result. It said health and safety standards were worryingly low in independent wrestling, and that insufficient protections and checks were in place for people who were fulfilling roles as coaches, particularly as it relates to minors due to its problematic classification between sport and theatre. We also saw, in June 2020, the Speaking Out movement, with a shockingly high number of young women who had been involved in professional wrestling sharing their stories about being abused by fellow wrestlers or coaches. So, the industry for too long at the independent level has been an unregulated wild west when it comes to safety and safeguarding, and the report makes a number of recommendations as to how to tackle them. I appreciate not all the recommendations will be devolved in the Welsh context, but much of it is. So, what steps have you taken, Deputy Minister, in the 15 months since that shocking report was published, to ensure that young people who choose to pursue a passion for professional wrestling are safe when they do so?
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd, a phrynhawn da, Ddirprwy Weinidog. Gyda digwyddiad WWE Clash at the Castle yn Stadiwm Principality yn cael ei gynnal ymhen ychydig fisoedd, roeddwn am eich holi ynglŷn â chyflwr reslo proffesiynol yng Nghymru. Ym mis Ebrill 2021, cyhoeddodd grŵp seneddol hollbleidiol San Steffan ar reslo, dan gadeiryddiaeth yr AS dros Bontypridd, Alex Davies-Jones, eu hadroddiad ar reslo proffesiynol ym Mhrydain. Canfu'r adroddiad nad oedd y diwydiant wedi'i ddiffinio'n glir fel camp na theatr, ac felly, fod ganddo broblemau enfawr o ran diffyg rheoleiddio o ganlyniad. Dywedodd fod safonau iechyd a diogelwch yn frawychus o isel ym maes reslo annibynnol, ac nad oedd amddiffyniadau a gwiriadau digonol ar waith i bobl a oedd yn cyflawni rolau hyfforddwyr, yn enwedig mewn perthynas â phobl ifanc dan oed oherwydd y broblem gyda'i gategoreiddio fel chwaraeon neu theatr. Gwelsom hefyd fudiad Speaking Out ym mis Mehefin 2020, gyda nifer syfrdanol o uchel o fenywod ifanc a oedd wedi bod yn gweithio ym maes reslo proffesiynol yn rhannu eu straeon am gael eu cam-drin gan gyd-reslwyr neu hyfforddwyr. Felly, mae’r diwydiant, ers gormod o amser, ar y lefel annibynnol, wedi bod yn brin o ran rheoleiddio diogelwch a diogelu, ac mae’r adroddiad yn gwneud nifer o argymhellion ynglŷn â sut i fynd i’r afael â hynny. Rwy’n sylweddoli na fydd yr holl argymhellion wedi'u datganoli yn y cyd-destun Cymreig, ond mae llawer ohono wedi'i ddatganoli. Felly, pa gamau a gymerwyd gennych, Ddirprwy Weinidog, yn y 15 mis ers cyhoeddi’r adroddiad brawychus hwnnw, i sicrhau bod pobl ifanc sy’n dewis dilyn gyrfa ym maes reslo proffesiynol yn ddiogel pan fyddant yn gwneud hynny?
Well, thank you for that question, Tom. And can I, first of all, just welcome the event of WWE coming here later this year? It's a huge event and it will be a massive boost to our economy. But you make a very good point, don't you, about the difference between sport and theatre, which, of course, covers—. I cover, in my portfolio, both of those areas. And I tend to look at WWE, in particular, as entertainment rather than sport. We don't see wrestling on that scale in the same way that we see sport. But you make a valid point about the report. I've not had any reports back to me from that report in terms of any particular concerns that we've had raised by professional wrestling in Wales. But I'm happy to look into that further and to come back to you with some views and recommendations that we might want to consider here in Wales. But I've had no concerns raised with me around those areas.
Wel, diolch am eich cwestiwn, Tom. Ac a gaf fi, yn gyntaf oll, groesawu'r ffaith y bydd digwyddiad WWE yn cael ei gynnal yma yn nes ymlaen eleni? Mae’n ddigwyddiad enfawr a bydd yn hwb enfawr i’n heconomi. Ond rydych yn gwneud pwynt da iawn, onid ydych, am y gwahaniaeth rhwng chwaraeon a theatr, sydd, wrth gwrs—. Mae'r ddau faes yn rhan o fy mhortffolio. Ac rwy'n tueddu i ystyried WWE, yn enwedig, yn adloniant yn hytrach na chwaraeon. Nid ydym yn ystyried reslo ar y raddfa honno yn yr un ffordd ag yr ydym yn ystyried chwaraeon. Ond rydych yn gwneud pwynt dilys am yr adroddiad. Nid wyf wedi derbyn unrhyw adroddiadau yn sgil yr adroddiad hwnnw mewn perthynas ag unrhyw bryderon penodol y mae'r maes reslo proffesiynol yng Nghymru wedi’u codi gyda ni. Ond rwy'n fwy na pharod i ymchwilio i hynny ymhellach ac i ddod yn ôl atoch gyda safbwyntiau ac argymhellion y gallem fod am eu hystyried yma yng Nghymru. Ond nid oes unrhyw bryderon wedi'u dwyn i fy sylw ynghylch y meysydd hynny.
Okay. I'm grateful to you, Deputy Minister. Moving to a completely different arena, this time, a virtual one, I want to ask you about esports.
Iawn. Diolch, Ddirprwy Weinidog. Gan symud i arena hollol wahanol, y tro hwn, un rithwir, hoffwn ofyn i chi am e-chwaraeon.
Esports? Okay.
E-chwaraeon? Iawn.
I recently met with John Jackson, who runs Esports Wales, who mentioned the esports Wales team will soon be competing in the Commonwealth Esports Championships, which, like the Commonwealth Games, are in Birmingham next month. I'm sure you'll be aware, Deputy Minister, of the huge economic and social benefits that esports provide. But one of the things that became very clear during the conversation we had was that these don't seem, like professional wrestling, to fit very neatly in your Government structures. They mentioned they're often passed between pillar and post, between Creative Wales and Sport Wales, when looking for funding. And, for an organisation that's run by volunteers, we should be setting up structures and removing as much bureaucracy as possible for those organisations to access the funding they need to continue the good work that they do. So, how is the Welsh Government supporting esports in Wales? And how are you making it easier for those organisations to access grant funding when they need it?
Cyfarfûm yn ddiweddar â John Jackson, sy’n rhedeg Echwaraeon Cymru, a grybwyllodd y bydd tîm e-chwaraeon Cymru yn cystadlu ym Mhencampwriaethau E-chwaraeon y Gymanwlad cyn bo hir, a fydd, fel Gemau’r Gymanwlad, yn cael eu cynnal y mis nesaf yn Birmingham. Rwy’n siŵr y byddwch yn ymwybodol, Ddirprwy Weinidog, o’r manteision economaidd a chymdeithasol enfawr y mae e-chwaraeon yn eu darparu. Ond un o’r pethau a ddaeth yn amlwg iawn yn ystod y sgwrs a gawsom oedd nad yw’r rhain, yn ôl pob golwg, fel reslo proffesiynol, yn ffitio’n daclus iawn yn strwythurau eich Llywodraeth. Soniasant eu bod yn aml yn cael eu trosglwyddo o un lle i'r llall, rhwng Cymru Greadigol a Chwaraeon Cymru, wrth chwilio am gyllid. Ac ar gyfer mudiad sy'n cael ei redeg gan wirfoddolwyr, dylem fod yn sefydlu strwythurau ac yn cael gwared ar gymaint o fiwrocratiaeth â phosibl fel y gall y sefydliadau hynny gael mynediad at y cyllid sydd ei angen arnynt i barhau â'r gwaith da y maent yn ei wneud. Felly, sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi e-chwaraeon yng Nghymru? A sut rydych yn ei gwneud yn haws i’r sefydliadau hynny gael mynediad at gyllid grant pan fydd ei angen arnynt?
Well, most of the funding for esports is through Creative Wales and that does continue. I'm also aware that we have a number of colleges, for instance, that develop esports games. I've got one in my own constituency. I actually sat down and played one particular sport—don't even ask me what it was—with JakeyBoyPro at Merthyr College, who was—[Interruption.] I know. Listen, I had so many brownie points from my kids you wouldn't believe, when I went back and said I'd played esports with JakeyBoyPro. But the point I'm making is there is a huge crossover: sport, entertainment, and, actually, education as well, because of the development of esports games. But, in terms of esport, we do have the crossover between Sport Wales and funding for the development of the professional aspect of that sport and the development of the creation of games. So, there isn't a single channel of funding, as there isn't for a lot of things that we do in my portfolio; there is a significant amount of crossover. But there is substantial funding available both on the development and on the professional aspect of esports.
Wel, mae’r rhan fwyaf o’r cyllid ar gyfer e-chwaraeon yn cael ei ddarparu drwy Cymru Greadigol, ac mae hynny’n parhau. Rwy'n ymwybodol hefyd fod gennym nifer o golegau, er enghraifft, sy'n datblygu gemau e-chwaraeon. Mae gennyf un yn fy etholaeth i. Bûm yn chwarae un gêm benodol—peidiwch â gofyn i mi beth oedd hi, hyd yn oed—gyda JakeyBoyPro yng Ngholeg Merthyr Tudful, a oedd—[Torri ar draws.] Rwy'n gwybod. Gwrandewch, sgoriais gymaint o bwyntiau gyda fy mhlant am wneud hynny, ni fyddech yn credu, pan euthum yn ôl a dweud fy mod i wedi chwarae e-chwaraeon gyda JakeyBoyPro. Ond y pwynt rwy'n ei wneud yw bod y pethau hyn yn gorgyffwrdd yn helaeth: chwaraeon, adloniant, ac addysg hefyd, mewn gwirionedd, oherwydd datblygiad gemau e-chwaraeon. Ond o ran e-chwaraeon, mae gennym y gorgyffwrdd rhwng Chwaraeon Cymru a chyllid ar gyfer datblygu agwedd broffesiynol y gamp honno, a datblygu'r gwaith o greu gemau. Felly, nid oes ffrwd gyllido unigol, ac mae hynny'n wir am lawer o bethau yn fy mhortffolio; mae cryn dipyn o orgyffwrdd. Ond mae cyllid sylweddol ar gael ar gyfer datblygu ac ar gyfer agwedd broffesiynol e-chwaraeon.
Thank you, Deputy Minister. And as this is my last question to you before our summer recess, can I wish you and your officials a very happy, and, hopefully, peaceful recess as well? And it's also the last number of questions to you before two key events: first of all team Wales in the Commonwealth Games, which I'm sure you'll join me in backing, and, second of all, whilst we won't be at the world cup in Qatar, because of the delay in it, we'll obviously be starting our preparations for that tournament later on in the year. But all of the athletes that I've spoken to mention the importance of good facilities in their areas to help them progress throughout their careers, and, unfortunately, in Wales, it's quite a patchy picture. The chief executive of the Football Association of Wales, as you'll know, has previously said, and I quote:
'our grass-roots facilities are absolutely disgraceful here. I'm really shocked by how bad the facilities are here. So, if you want to talk about accessibility, Wales is a shocker when it comes to facilities.'
End quote. So, as we know, with Wales participating in the world cup in Qatar, the FAW have announced an investment of £4 million in the grass-roots game, with the aim of improving facilities. But, given that they've previously said that up to £150 million of investment is needed to improve our facilities here in Wales, and the fact we want to capitalise on our qualification to the world cup, what further support can the Welsh Government provide to ensure that Wales is not just seen as a footballing nation now, but harnesses the potential of growth for the future?
Diolch, Ddirprwy Weinidog. A chan mai hwn yw fy nghwestiwn olaf i chi cyn toriad yr haf, a gaf fi ddymuno toriad hapus iawn, a heddychlon hefyd, gobeithio, i chi a'ch swyddogion? A dyma hefyd y set olaf o gwestiynau i chi cyn dau ddigwyddiad allweddol: yn gyntaf, tîm Cymru yng Ngemau'r Gymanwlad, ac rwy'n siŵr y byddwch yn ymuno â mi i'w cefnogi, ac yn ail, er na fyddwn yng nghwpan y byd yn Qatar, gan y bydd yn cychwyn yn hwyrach eleni, byddwn yn amlwg yn dechrau ein paratoadau ar gyfer y gystadleuaeth honno yn ddiweddarach yn y flwyddyn. Ond mae pob un o'r athletwyr yr wyf wedi siarad â hwy yn sôn am bwysigrwydd cyfleusterau da yn eu hardaloedd i'w helpu i gamu ymlaen yn eu gyrfaoedd, ac yn anffodus, yng Nghymru, mae'r darlun yn eithaf anghyson. Mae prif weithredwr Cymdeithas Bêl-droed Cymru, fel y gwyddoch, wedi dweud yn y gorffennol fod:
'ein cyfleusterau ar lawr gwlad yn gwbl warthus yma. Rwyf wedi fy syfrdanu'n fawr gan ba mor wael yw'r cyfleusterau yma. Felly, os ydych am sôn am hygyrchedd, mae Cymru'n warthus o ran cyfleusterau.'
Felly, fel y gwyddom, gyda Chymru'n cymryd rhan yng nghwpan y byd yn Qatar, mae Cymdeithas Bêl-droed Cymru wedi cyhoeddi buddsoddiad o £4 miliwn ar gyfer pêl-droed llawr gwlad, gyda’r nod o wella cyfleusterau. Ond o ystyried eu bod wedi dweud yn y gorffennol fod angen hyd at £150 miliwn o fuddsoddiad i wella ein cyfleusterau yma yng Nghymru, a’n bod am fanteisio ar y ffaith ein bod wedi cyrraedd cwpan y byd, pa gymorth pellach y gall Llywodraeth Cymru ei ddarparu i sicrhau nad yw Cymru nid yn unig yn cael ei gweld fel cenedl bêl-droed ar hyn o bryd, ond ei bod yn harneisio potensial twf ar gyfer y dyfodol hefyd?
Well, can I thank Tom for those points, which are hugely important, and can I also add our best wishes to team Wales in Birmingham next month—or this month, actually; at the end of this month? I've had the huge pleasure of being involved in the kit distribution to our athletes. I've actually got my commonwealth badge, which is made of Clogau gold, would you believe. The kit distribution, the—what do they call it—the baton relay and so on—. So, we went to Holyhead to receive the baton relay. I don't think I saw you there, Rhun, did I? But, we saw the baton relay coming in from Ireland through to Holyhead, and then I had the pleasure of seeing the baton relay coming through my own constituency, starting in Aberfan, as well. So, good luck to team Wales, and obviously good luck to the team in Qatar in November—the world cup team in Qatar.
The issue of facilities is one that's come up time and time again, and I'm very aware of the views of the chief executive of the FAW. We are in regular contact with the FAW about how we can capitalise on the legacy that Wales being in the world cup is going to deliver for us. What I would say is our starting point is that we have put in the highest amount of capital investment in facilities that we have ever put through Sport Wales. So, over the next three years, we're seeing £24 million being invested in sports facilities across Wales.
But I think we also need to remember that sports facilitates are not just about the money that goes in through Sport Wales. We have to think about the amount of money that goes into multi-centre sporting facilities in our schools, for instance. So, if we look at the amount of investment that we've had in the twenty-first century schools programme and the current incarnation of that—again, in my own constituency, we have state-of-the-art sports facilities in many of those schools, and those all have to be added in to what we are delivering in terms of community sporting facilities.
I do agree with the chief executive of the FAW that we still have a long way to go in terms of all of those facilities, and I know that the FAW is working alongside other national governing bodies to develop and deliver sporting facilities that can be multi-use as well. So, if we are investing in new 3G pitches, for example, we shouldn't just be investing in football pitches, These should be multi-surface pitches that can accommodate rugby, hockey and other sports, and I know that the FAW are working with national governing bodies on that.
In terms of the £4 million invested by the FAW, or going to be invested by the FAW, that of course is to be welcomed, and that is money that is available to them because of the qualification, and it is the amount that they are able to deliver through the prize money that they have from qualifying for the world cup. We will continue to work with them and with other national governing bodies to see how we can develop those grass-roots facilities and how we can ensure that that legacy of our qualification for the world cup is followed through and delivers the community facilities that we so badly need.
Wel, a gaf fi ddiolch i Tom am y pwyntiau hynny, sy'n hynod bwysig, ac a gaf fi hefyd ychwanegu ein dymuniadau gorau i dîm Cymru yn Birmingham y mis nesaf—neu'r mis hwn, a dweud y gwir; diwedd y mis hwn? Rwyf wedi cael y pleser enfawr o gymryd rhan yn y gwaith o ddosbarthu citiau i'n hathletwyr. Mae gennyf fathodyn y Gymanwlad, sydd wedi'i wneud o aur Clogau, gredech chi byth. Dosbarthu'r cit, y—beth yw'r enw arno—taith y baton ac ati—. Felly, aethom i Gaergybi i groesawu taith y baton. Ni chredaf i mi eich gweld yno, Rhun, wnes i? Ond gwelsom daith y baton yn dod i mewn o Iwerddon i Gaergybi, ac yna cefais y pleser o weld taith y baton yn dod drwy fy etholaeth innau hefyd, gan ddechrau yn Aberfan. Felly, pob lwc i dîm Cymru, ac yn amlwg, pob lwc i'r tîm yn Qatar ym mis Tachwedd—tîm cwpan y byd yn Qatar.
Mae mater cyfleusterau yn un sydd wedi codi dro ar ôl tro, ac rwy'n ymwybodol iawn o farn prif weithredwr Cymdeithas Bêl-droed Cymru. Rydym mewn cysylltiad rheolaidd â Chymdeithas Bêl-droed Cymru ynghylch sut y gallwn fanteisio ar y gwaddol y mae'r ffaith y bydd Cymru yng nghwpan y byd yn ei adael. Yr hyn y byddwn yn ei ddweud yw ein man cychwyn yw ein bod wedi buddsoddi’r swm uchaf o gyfalaf mewn cyfleusterau a wnaethom erioed drwy Chwaraeon Cymru. Felly, dros y tair blynedd nesaf, rydym yn buddsoddi £24 miliwn mewn cyfleusterau chwaraeon ledled Cymru.
Ond credaf fod angen inni gofio hefyd fod cyfleusterau chwaraeon yn ymwneud â mwy na’r arian sy’n cael ei ddarparu drwy Chwaraeon Cymru yn unig. Mae’n rhaid inni feddwl am faint o arian sy’n mynd tuag at gyfleusterau chwaraeon aml-ganolfan yn ein hysgolion, er enghraifft. Felly, os edrychwn ar faint o fuddsoddiad a gawsom yn rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain a'i hiteriad presennol—unwaith eto, yn fy etholaeth i, mae gennym gyfleusterau chwaraeon o'r radd flaenaf mewn llawer o’r ysgolion hynny, ac mae’n rhaid ychwanegu'r rheini i gyd at y cyfleusterau chwaraeon cymunedol a ddarparwn.
Rwy'n cytuno â phrif weithredwr Cymdeithas Bêl-droed Cymru fod gennym lawer ar ôl i'w wneud o ran yr holl gyfleusterau hynny, a gwn fod Cymdeithas Bêl-droed Cymru yn gweithio ochr yn ochr â chyrff llywodraethu cenedlaethol eraill i ddatblygu a darparu cyfleusterau chwaraeon a all fod yn rhai aml-ddefnydd hefyd. Felly, os ydym yn buddsoddi mewn caeau 3G newydd, er enghraifft, ni ddylem fod yn buddsoddi mewn caeau pêl-droed yn unig. Dylai'r rhain fod yn gaeau aml-wyneb lle gellir chwarae rygbi, hoci a chwaraeon eraill, a gwn fod Cymdeithas Bêl-droed Cymru yn gweithio gyda chyrff llywodraethu cenedlaethol ar hynny.
Ar y £4 miliwn y mae Cymdeithas Bêl-droed Cymru yn ei fuddsoddi, neu sy’n mynd i gael ei fuddsoddi gan y Gymdeithas, mae hynny i’w groesawu, wrth gwrs, ac mae'r arian hwnnw ar gael iddynt am eu bod wedi cyrraedd cwpan y byd, a dyna’r swm y gallant ei ddarparu drwy'r arian y maent wedi'i gael yn wobr am gyrraedd cwpan y byd. Byddwn yn parhau i weithio gyda hwy a chyda chyrff llywodraethu cenedlaethol eraill i weld sut y gallwn ddatblygu’r cyfleusterau llawr gwlad hynny a sut y gallwn sicrhau bod y gwaddol hwnnw yn sgil cyrraedd cwpan y byd yn sicrhau canlyniadau ac yn darparu’r cyfleusterau cymunedol mawr eu hangen hynny.
Llefarydd Plaid Cymru, Luke Fletcher.
Plaid Cymru spokesperson, Luke Fletcher.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Given that this is the last economy spokesperson's questions before the summer recess and that many of us will be engaging with the hospitality sector in one way or another, I thought we'd take a look at that sector.
The picture for hospitality continues to be fairly uncertain. As I'm sure the Minister is aware, not only have we had the shortages in staff, but the cost of living continues to take its toll. A recent report by Barclays Bank estimated that the cost-of-living crisis and staff shortages threaten £36 billion-worth of growth in the hospitality and leisure sector. Now, I do believe that the shortage is happening for several reasons, but if we could focus on one particular aspect of it for just a moment, industry representatives have called for Welsh Government to help address the skills shortage within the sector. Could the Minister outline what work the Government has done so far on this particular point?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. O ystyried mai dyma'r sesiwn gwestiynau olaf i lefarydd yr economi cyn toriad yr haf, a'r ffaith y bydd llawer ohonom yn ymgysylltu â’r sector lletygarwch mewn rhyw ffordd neu’i gilydd, roeddwn yn meddwl y byddem yn edrych ar y sector hwnnw.
Mae'r darlun ar gyfer lletygarwch yn parhau i fod yn weddol ansicr. Fel y gŵyr y Gweinidog, rwy'n siŵr, nid yn unig ein bod wedi cael prinder staff, ond mae costau byw yn parhau i gael effaith fawr. Amcangyfrifodd adroddiad diweddar gan Fanc Barclays fod yr argyfwng costau byw a phrinder staff yn bygwth twf gwerth £36 biliwn yn y sector lletygarwch a hamdden. Nawr, credaf fod sawl rheswm dros y prinder, ond os cawn ganolbwyntio ar un agwedd benodol am eiliad, mae cynrychiolwyr y diwydiant wedi galw ar Lywodraeth Cymru i helpu i fynd i'r afael â'r prinder sgiliau yn y sector. A wnaiff y Gweinidog amlinellu pa waith y mae’r Llywodraeth wedi’i wneud hyd yn hyn ar y pwynt penodol hwn?
Yes, we've run a joint campaign with the sector for both recruitment and on looking at future skills needs. It's a regular point that's been raised with me, and, of course, the sector is quite diverse. You can go from high-end eating venues, for example, as part of the sector, to what would be a traditional venue within a locality and not at the same end. So, we recognise that this is also interlinked with other areas as well. There's an obvious interlinking between hospitality and tourism and the events strategy that we've just published today as well. I'd be more than happy to provide an update to the Chamber on the work we're doing in hospitality to deal with skills and the results of the joint campaign we've run with them throughout this year.
Rydym wedi cynnal ymgyrch ar y cyd gyda'r sector ar gyfer recriwtio ac edrych ar anghenion sgiliau'r dyfodol. Mae'n bwynt sydd wedi'i godi gyda mi yn rheolaidd, ac wrth gwrs, mae'r sector yn eithaf amrywiol. Gallwch fynd o leoliadau bwyta o safon uchel, er enghraifft, fel rhan o'r sector, i'r hyn a fyddai'n lleoliad traddodiadol o fewn ardal leol, ac nid ar yr un pen. Felly, rydym yn cydnabod bod hyn hefyd yn gysylltiedig â meysydd eraill. Mae cydgysylltiad amlwg rhwng lletygarwch a thwristiaeth a'r strategaeth digwyddiadau yr ydym newydd ei chyhoeddi heddiw hefyd. Rwy'n fwy na pharod i roi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Siambr am y gwaith a wnawn ym maes lletygarwch i ymdrin â sgiliau a chanlyniadau’r ymgyrch yr ydym wedi’i chynnal gyda hwy drwy gydol y flwyddyn hon.
Thank you for that answer, Minister, and I'd very much appreciate an update on that front. Of course, as I mentioned, there are several reasons for the shortage of staff in hospitality. From experience, wages in hospitality need to improve, their work-life balance element needs to improve, security of work, and, as well, workplace conditions need to improve, as we've seen in the recent Economy, Trade, and Rural Affairs committee report on hospitality. Now, the sector has a desire to professionalise careers within it, but it believes that the Government has a role to play in helping them to achieve this. I think it's important to emphasise that, overall, the hospitality sector is a great sector to work in. I had a good time working in the sector myself. I'm still in contact with many of the friends I made in the sector, and of course there are a number of transferrable skills. Most useful for me has been public speaking. I've said it countless times already, but if you can work on a bar on a rugby day in Cardiff and be called all sorts of things then I think you can definitely get up in the Chamber and be heckled by Members. But, on a serious note, there is a need for a culture change in the sector, so I would be interested to hear from the Minister where he thinks the Government can come in on this.
Diolch am eich ateb, Weinidog, a byddwn yn gwerthfawrogi'r wybodaeth ddiweddaraf am hynny yn fawr. Wrth gwrs, fel y dywedais, mae sawl rheswm dros y prinder staff ym maes lletygarwch. O brofiad, mae angen i gyflogau ym maes lletygarwch wella, mae angen i’w cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith wella, mae angen i sicrwydd gwaith yn ogystal ag amodau’r gweithle wella, fel y gwelsom yn adroddiad ddiweddar Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig ar letygarwch. Nawr, mae'r sector yn awyddus i broffesiynoli ei yrfaoedd, ond mae’n credu bod gan y Llywodraeth rôl i’w chwarae yn eu helpu i gyflawni hyn. Credaf ei bod yn bwysig pwysleisio bod y sector lletygarwch, yn gyffredinol, yn sector gwych i weithio ynddo. Cefais amser da yn gweithio yn y sector fy hun. Rwy’n dal i fod mewn cysylltiad â llawer o’r ffrindiau a wneuthum yn y sector, ac wrth gwrs, mae'n cynnwys llawer o sgiliau trosglwyddadwy. Y peth mwyaf defnyddiol i mi oedd siarad cyhoeddus. Rwyf wedi dweud hyn droeon yn barod, ond os gallwch weithio y tu ôl i'r bar ar ddiwrnod rygbi yng Nghaerdydd a chael eich galw’n bob math o bethau, rwy'n sicr y gallwch godi yn y Siambr a chael eich heclo gan yr Aelodau. Ond ar nodyn difrifol, mae angen newid diwylliant yn y sector, felly hoffwn glywed gan y Gweinidog lle mae’n credu y gall y Llywodraeth ddod i mewn ar hyn.
Well, I think it's actually about working alongside the sector to try to design it in exactly the same way we have done with the retail sector, where we've actually got a strategy. That may not be what they want to do, but to understand what they're asking and to be honest with them about what we can do together with them. As I say, we've been promoting careers—not just seasonal work, but careers—in hospitality, together with the sector, and, you're right, there is an impression that the work isn't as well remunerated as it could be, and there is a challenge around work-life balance. I've got a brother who is a chef. I have always been very happy to eat his food, but, in the time that I've worked in and around the sector, there is a challenge about that balance. That's been accelerated again by the pandemic, and it's one of the reasons why there has been a challenge recruiting into it. People have thought again about what they want. Most of us want to be able to go out and enjoy the hospitality sector as customers, but we actually need to have people in the sector working to a high standard for us to be able to enjoy. And part of the message, I think, here is about all of us and our constituents actually looking at people who work in that sector not as people who should be having anything thrown at them, verbally or otherwise, when at work, but actually to show some kindness. The whole world is struggling with staff shortages, so we should be kind and decent to the people who have shown up and are working so that we can actually enjoy a significant part of our life too. But I'm more than happy to commit again, not just in the meetings I've had, but to work with the sector and my officials to look at the challenges over wages, what the message is from the sector, the challenge over work-life balance, the points about certainty and what we can do to have a thriving hospitality sector, because, as I say, it underpins a range of other sectors within the wider economy.
Wel, credaf fod hyn yn ymwneud â gweithio ochr yn ochr â'r sector i geisio'i gynllunio yn yr un ffordd yn union ag y gwnaethom gyda'r sector manwerthu, lle mae gennym strategaeth ar waith. Efallai nad dyna y maent yn dymuno'i wneud, ond er mwyn deall yr hyn y maent yn ei ofyn a bod yn onest gyda hwy am yr hyn y gallwn ei wneud gyda hwy. Fel y dywedaf, rydym wedi bod yn hyrwyddo gyrfaoedd—nid gwaith tymhorol yn unig, ond gyrfaoedd—mewn lletygarwch, ynghyd â'r sector, ac rydych yn llygad eich lle, ceir argraff nad yw'r cyflog cystal ag y gallai fod, ac mae her ynghylch cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith. Mae gennyf frawd sy'n gogydd. Rwyf bob amser wedi bod yn hapus iawn i fwyta ei fwyd, ond yn yr amser y bûm yn gweithio yn y sector ac o’i gwmpas, ceir her ynglŷn â’r cydbwysedd hwnnw. Mae hynny wedi'i waethygu eto gan y pandemig, ac mae'n un o'r rhesymau pam fod her wedi bod o ran recriwtio i'r sector. Mae pobl wedi ailfeddwl ynglŷn â'r hyn y maent ei eisiau. Mae’r rhan fwyaf ohonom yn dymuno gallu mynd allan a mwynhau’r sector lletygarwch fel cwsmeriaid, ond mewn gwirionedd, mae arnom angen pobl yn gweithio i safon uchel yn y sector er mwyn inni allu ei fwynhau. A chredaf fod rhan o'r neges yn ymwneud â phob un ohonom ni a'n hetholwyr yn edrych ar y bobl sy'n gweithio yn y sector nid fel pobl a ddylai fod yn cael unrhyw beth wedi'i daflu atynt, ar lafar neu fel arall, pan fyddant yn y gwaith, ond dangos caredigrwydd. Mae'r byd i gyd yn ceisio ymdopi gyda phrinder staff, felly dylem fod yn garedig ac yn deg gyda'r bobl sydd wedi dod i'r gwaith fel y gallwn fwynhau rhan sylweddol o'n bywydau ninnau hefyd. Ond rwy’n fwy na pharod i ymrwymo unwaith eto, nid yn unig yn y cyfarfodydd a gefais, ond i weithio gyda’r sector a fy swyddogion i edrych ar yr heriau o ran cyflogau, beth yw’r neges gan y sector, yr her o sicrhau cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith, y pwyntiau ynghylch sicrwydd a’r hyn y gallwn ei wneud i sicrhau bod gennym sector lletygarwch ffyniannus, oherwydd, fel y dywedaf, mae’n sail i ystod o sectorau eraill o fewn yr economi ehangach.
3. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am waith Llywodraeth Cymru i hyrwyddo masnach a buddsoddiad yng Nghymru yn fyd-eang yn dilyn tîm pêl-droed dynion Cymru'n cymhwyso ar gyfer Cwpan y Byd 2022? OQ58345
3. Will the Minister provide an update on the Welsh Government’s work to promote Welsh trade and investment globally following the Cymru men’s football team's qualification for the 2022 World Cup? OQ58345
Thank you. We are actively working with a number of partners in the UK, Qatar and elsewhere in the world to maximise trade and investment opportunities for Wales from the 2022 FIFA men's world cup.
Diolch. Rydym yn gweithio’n frwd gyda nifer o bartneriaid yn y DU, Qatar a mannau eraill yn y byd i sicrhau'r cyfleoedd masnachu a buddsoddi gorau posibl i Gymru yn sgil cwpan byd dynion FIFA 2022.
At last week's Wales international cross-party group, concerns were raised that progress has been slow in putting together the much-needed team Cymru to maximise the opportunities presented by Cymru being part of the world cup. It was stated by many attendees that it was unclear who is leading and how organisations and businesses will be involved and supported to be involved, that no key and high-level objectives have yet been set, and that it is unclear what investment is being made by both the Welsh Government and the UK Government to ensure opportunities are not missed. Worryingly, reference was made to the GREAT campaign and how Cymru would be able to benefit from this, which would go against everything that the Football Association of Wales has done in developing awareness about our distinct identity as a nation. With every day that passes, we miss crucial opportunities for Wales if we don't get this right. As Laura McAllister rightly warned, it would be unforgivable to let this opportunity pass us by. What assurances can the Minister provide to alleviate the concerns raised, and when will we receive an update about the team, resource and objectives put in place, and will these be in place prior to the recess?
Yng ngrŵp trawsbleidiol rhyngwladol Cymru yr wythnos diwethaf, mynegwyd pryderon fod cynnydd wedi bod yn araf o ran cynnull y tîm Cymru mawr ei angen i sicrhau'r cyfleoedd gorau posibl yn sgil y ffaith y bydd Cymru'n chwarae yng nghwpan y byd. Dywedodd llawer o’r rhai a oedd yn bresennol ei bod yn aneglur pwy sy’n arwain a sut y bydd sefydliadau a busnesau’n cael eu cynnwys a’u cefnogi i gymryd rhan, nad oes unrhyw amcanion allweddol ac uchelgeisiol wedi’u pennu eto, ac nad yw’n glir pa fuddsoddiad sy’n cael ei wneud gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU i sicrhau nad yw cyfleoedd yn cael eu colli. Mae'n ofidus fod cyfeiriadau wedi'u gwneud at ymgyrch GREAT a sut y byddai Cymru’n gallu elwa o hyn, a fyddai’n mynd yn groes i bopeth y mae Cymdeithas Bêl-droed Cymru wedi’i wneud i ddatblygu ymwybyddiaeth o’n hunaniaeth unigryw fel cenedl. Gyda phob diwrnod sy'n mynd heibio, rydym yn colli cyfleoedd hollbwysig i Gymru os na wnawn hyn yn iawn. Fel y rhybuddiodd Laura McAllister, yn gywir ddigon, byddai’n anfaddeuol peidio ag achub ar y cyfle hwn. Pa sicrwydd y gall y Gweinidog ei roi i leddfu’r pryderon a fynegwyd, a phryd y cawn yr wybodaeth ddiweddaraf am y tîm, yr adnoddau a’r amcanion a roddwyd ar waith, ac a fydd y rhain ar waith cyn y toriad?
Yes, in terms of the work that we're doing, of course, it's a relatively recent timescale. Work has been done and anticipated in advance, but until the fantastic occasion at the Cardiff City Stadium when we sealed qualification, we couldn't be certain about where we'd be, and the FAW in particular were keen not to be visibly acting as if we'd already qualified before we had. Actually, in the trade mission, the in-person trade mission, I led to Qatar, it was really helpful to have direct contacts in the UK embassy there, and they've been really clear that they want to be part of supporting all UK nations who qualify, and that's been really helpful. So, we have links there on the ground, but also the GREAT campaign that you mention is both an opportunity and a risk. I would want to see UK Government funds benefitting Wales as they're spent, and the GREAT campaign can't be simply England in another name. England have qualified in their own right, and I look forward to being there to see Wales beat them at the end of our group phase, but we have to be clear that the GREAT campaign is supposed to be about all the constituent parts of Britain, and so that's one of our challenges. So, we are engaging with the UK Government around that.
We're really clear that we don't want to get drawn into something that subsumes our identity, and the projection and the opportunity that this presents, into a wider campaign that doesn't meet our own objectives. That's about the work we want to do within the region itself, but it's also about the ability to project Wales on a world stage, following the WWE event in September here in Cardiff. That's largely because of the ability to have a focus on Wales in a very large market where there's more opportunity for Wales to gain. The fact that our first game is against the USA in the group stage is, actually, a really important opportunity for us. So, it's not just about physically in the region, it's about the world stage too.
I can confirm that the First Minister has asked me to lead work across the Government on delivering and developing a plan with our stakeholders, the FAW and wider. So, I'll be more than happy to update the Chamber on the work of that group, and the increased pace in the work that we're going to need to do over the summer and, indeed, in the few months leading up to our entry onto the world stage in the finals for the first time in 64 years.
Ie, o ran y gwaith a wnawn, wrth gwrs, mae'n amserlen gymharol ddiweddar. Mae gwaith wedi'i wneud a'i ragweld ymlaen llaw, ond tan yr achlysur gwych yn Stadiwm Dinas Caerdydd pan wnaethom sicrhau ein lle yng nghwpan y byd, ni allem fod yn sicr o'n sefyllfa, ac roedd Cymdeithas Bêl-droed Cymru yn arbennig o awyddus i beidio â chael eu gweld yn ymddwyn fel pe baem wedi sicrhau ein lle cyn inni wneud hynny. A dweud y gwir, ar y daith fasnach, y daith fasnach wyneb yn wyneb a arweiniais i Qatar, roedd yn ddefnyddiol iawn cael cysylltiadau uniongyrchol yn llysgenhadaeth y DU yno, ac maent wedi dweud yn glir iawn eu bod am gefnogi holl wledydd y DU sy'n cyrraedd cwpan y byd, ac mae hynny wedi bod yn ddefnyddiol iawn. Felly, mae gennym gysylltiadau yno ar lawr gwlad, ond hefyd, mae ymgyrch GREAT y soniwch amdani yn gyfle ac yn risg. Byddwn am i arian Llywodraeth y DU fod o fudd i Gymru wrth iddo gael ei wario, ac ni all ymgyrch GREAT fod yn Lloegr mewn enw arall yn unig. Mae Lloegr eu hunain wedi cyrraedd cwpan y byd, ac edrychaf ymlaen at fod yno i weld Cymru’n eu curo ar ddiwedd y cam grŵp, ond mae’n rhaid inni nodi'n glir fod ymgyrch GREAT i fod ar gyfer holl rannau cyfansoddol Prydain, ac felly mae hynny'n un o'n heriau. Felly, rydym yn ymgysylltu â Llywodraeth y DU ynghylch hynny.
Rydym yn glir nad ydym am gael ein tynnu i mewn i rywbeth sy'n tanseilio ein hunaniaeth, a'r estyniad a'r cyfle y mae hyn yn ei ddarparu, yn rhan o ymgyrch ehangach nad yw'n bodloni ein hamcanion ein hunain. Mae'n ymwneud â'r gwaith yr ydym am ei wneud yn y rhanbarth ei hun, ond mae'n ymwneud hefyd â'r gallu i arddangos Cymru ar lwyfan byd, yn dilyn y digwyddiad WWE ym mis Medi yma yng Nghaerdydd. Mae hynny'n bennaf oherwydd y gallu i ddod â ffocws ar Gymru mewn marchnad fawr iawn lle mae mwy o gyfleoedd i Gymru achub arnynt. Mae'r ffaith bod ein gêm gyntaf yn y grŵp yn erbyn UDA yn gyfle gwirioneddol bwysig i ni. Felly, mae'n ymwneud â mwy na chyfleoedd yn y rhanbarth yn ffisegol, mae'n ymwneud â llwyfan y byd hefyd.
Gallaf gadarnhau bod y Prif Weinidog wedi gofyn imi arwain gwaith ar draws y Llywodraeth ar gyflawni a datblygu cynllun gyda’n rhanddeiliaid, Cymdeithas Bêl-droed Cymru ac yn ehangach. Felly, rwy'n fwy na pharod i roi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Siambr am waith y grŵp hwnnw, a’r cyflymdra cynyddol yn y gwaith y bydd angen inni ei wneud dros yr haf, ac yn wir, yn yr ychydig fisoedd cyn inni gymryd rhan ar lwyfan y byd yn y rowndiau terfynol am y tro cyntaf ers 64 mlynedd.
I thank Heledd Fychan for bringing forward her question. The world cup is an ideal opportunity to promote Wales on the global stage, but let's look at that global stage a little wider. The Welsh Government has 21 international offices and all have a remit to attract inward investment. However, it is questionable how effective these have been in securing new opportunities for Welsh businesses; for example, the majority of these offices only have one or two members of staff and I think we only have about a £750,000 network budget. If you square that up, it's about £35,000 per global office.
I just wondered, Minister, what assessment you've made of the effectiveness of our overseas offices in driving forward trade for Welsh businesses. What consideration have you given to providing additional resources to help expand the capacity of those offices? It's so important that we promote Wales on that global stage and do it effectively, and not piecemeal. It is really important that we make progress, and I just wondered what specific plans the Government has to boost the role of the international office in Doha, Qatar, in light of the upcoming world cup in that country. Thank you.
Diolch i Heledd Fychan am gyflwyno ei chwestiwn. Mae cwpan y byd yn gyfle delfrydol i hyrwyddo Cymru ar lwyfan y byd, ond gadewch inni edrych ychydig yn ehangach ar y llwyfan byd-eang hwnnw. Mae gan Lywodraeth Cymru 21 o swyddfeydd rhyngwladol ac mae gan bob un gylch gwaith i ddenu mewnfuddsoddiad. Fodd bynnag, mae’n amheus pa mor effeithiol y bu’r rhain o ran sicrhau cyfleoedd newydd i fusnesau Cymru; er enghraifft, dim ond un neu ddau aelod o staff sydd gan y mwyafrif o’r swyddfeydd hyn ac rwy'n credu mai dim ond tua £750,000 o gyllideb rhwydwaith sydd gennym. Os rhannwch hynny, mae'n oddeutu £35,000 i bob swyddfa fyd-eang.
Weinidog, roeddwn yn meddwl tybed pa asesiad a wnaethoch o effeithiolrwydd ein swyddfeydd tramor yn hybu masnach i fusnesau Cymru. Pa ystyriaeth a roesoch i ddarparu adnoddau ychwanegol i helpu i ehangu capasiti’r swyddfeydd hynny? Mae mor bwysig ein bod yn hyrwyddo Cymru ar lwyfan y byd ac yn gwneud hynny’n effeithiol, ac nid yn dameidiog. Mae'n wirioneddol bwysig ein bod yn gwneud cynnydd, ac roeddwn yn meddwl tybed pa gynlluniau penodol sydd gan y Llywodraeth i roi hwb i rôl y swyddfa ryngwladol yn Doha, Qatar, o ystyried y bydd cwpan y byd yn cael ei gynnal yn y wlad honno'n fuan. Diolch.
Well, it's helpful that I've visited the region twice now, and our office in Doha is working through a range of areas. Whilst we don't have huge numbers of staff in our offices, it's a matter of fact that seven of the countries that have qualified for the men's world cup finals have Welsh Government offices within them. I think we punch above our weight where those offices are based, partly because, on the ground, away from the headline politics of some of the continuing differences that we will have with the political direction of the UK Government, there are very good relationships between the embassy and the Department for International Trade teams in each of those countries. I saw that for myself when I was in the United Arab Emirates and, indeed, in Qatar as well.
I think part of our challenge is one of the points that you made at the end: how effective can we be in taking advantage of the opportunity that exists? To date, I can honestly tell you that I've been really impressed with the range of contacts that we've managed to deliver and what that means for Welsh businesses. You don't need to take my word for it; if you talk to food and drink businesses in the middle east region, they're very positive and complimentary about the work the Welsh Government has done alongside them to open up new markets. If you talk to those businesses that have gone on trade missions, they again will say that the work that our offices do is real and significant.
I should, as my colleague has entered the Chamber, recognise that much of that comes from the international strategy that Eluned Morgan put together when she was in a previous ministerial role. I do think we'll see a real benefit from that, not just in the coming months, but in the much longer term as well.
Wel, mae'n ddefnyddiol fy mod wedi ymweld â'r rhanbarth ddwywaith yn awr, ac mae ein swyddfa yn Doha yn gweithio ar ystod o feysydd. Er nad oes gennym niferoedd enfawr o staff yn ein swyddfeydd, mae gan saith o'r gwledydd sydd wedi cymhwyso ar gyfer rowndiau terfynol cwpan y byd y dynion swyddfeydd Llywodraeth Cymru ynddynt. Rwy’n credu ein bod yn gwneud yn well na’r disgwyl o ran lle mae’r swyddfeydd hynny wedi’u lleoli, yn rhannol oherwydd, ar lawr gwlad, i ffwrdd o wleidyddiaeth rhai o’r gwahaniaethau parhaus a fydd rhyngom ni a chyfeiriad gwleidyddol Llywodraeth y DU, mae cysylltiadau da iawn rhwng y llysgenhadaeth a thimau’r Adran Fasnach Ryngwladol ym mhob un o’r gwledydd hynny. Gwelais hynny drosof fy hun pan oeddwn yn yr Emiradau Arabaidd Unedig ac yn wir, yn Qatar hefyd.
Rwy’n meddwl bod rhan o’r her yn ymwneud ag un o’r pwyntiau a wnaethoch ar y diwedd: pa mor effeithiol y gallwn fod yn manteisio ar y cyfleoedd sy’n bodoli? Hyd yn hyn, gallaf ddweud yn onest wrthych fod yr amrywiaeth o gysylltiadau yr ydym wedi llwyddo i'w darparu, a'r hyn y mae hynny'n ei olygu i fusnesau Cymru, wedi gwneud argraff fawr arnaf. Nid oes angen ichi dderbyn fy ngair i; os siaradwch â busnesau bwyd a diod yn rhanbarth y dwyrain canol, maent yn gadarnhaol iawn ac yn canmol y gwaith y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud ochr yn ochr â hwy i agor marchnadoedd newydd. Os siaradwch â’r busnesau sydd wedi bod ar deithiau masnach, unwaith eto byddant yn dweud bod y gwaith y mae ein swyddfeydd yn ei wneud yn real ac yn arwyddocaol.
Gan fod fy nghyd-Aelod wedi dod i mewn i’r Siambr, dylwn gydnabod bod llawer o hynny’n dod o’r strategaeth ryngwladol a luniwyd gan Eluned Morgan pan oedd mewn rôl weinidogol flaenorol. Rwy'n credu y byddwn yn gweld budd gwirioneddol o hynny, nid yn unig yn y misoedd nesaf ond yn llawer mwy hirdymor hefyd.
Mae cwestiwn 4 [OQ58351] wedi'i dynnu yn ôl, felly cwestiwn 5, Rhys ab Owen.
Question 4 [OQ58351] has been withdrawn, so question 5, Rhys ab Owen.
5. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith economaidd Brexit ar Gymru? OQ58339
5. What assessment has the Welsh Government made of the economic impact of Brexit on Wales? OQ58339
The Welsh economy broadly tracks that of the UK quite closely. The UK Government's Office for Budget Responsibility's current estimate is that Brexit has so far reduced UK gross domestic product by about 1.5 per cent, with a further reduction of 2.5 per cent still to come. The European Union will continue to be the UK's closest and most important trading partner, and our ambition should be to have the closest possible, frictionless trade with the EU.
Mae economi Cymru yn dilyn economi'r DU yn eithaf agos ar y cyfan. Amcangyfrif cyfredol Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol Llywodraeth y DU yw bod Brexit wedi lleihau cynnyrch domestig gros y DU tua 1.5 y cant hyd yma, gyda gostyngiad pellach o 2.5 y cant i ddod eto. Yr Undeb Ewropeaidd fydd partner masnachu agosaf a phwysicaf y DU o hyd, a dylem anelu i sicrhau'r fasnach agosaf a mwyaf llyfn sy'n bosibl gyda'r UE.
Diolch yn fawr, Gweinidog. Brexit is not working for Wales. It has cost us and the UK billions in lost trade and lost tax revenue; GDP is down, investment is down and goods trade is down. With the highest inflation since the mid 1970s, with the cost-of-living crisis biting the people in our communities, the current position of the Welsh Government and Labour in Westminster is not tenable. Gweinidog, we're in the season of leadership contests now. There will be one soon here. Will you make an early pitch, Gweinidog, that Wales will be rejoining the single market?
Diolch yn fawr, Weinidog. Nid yw Brexit yn gweithio i Gymru. Mae wedi costio biliynau i ni a'r DU mewn masnach a refeniw treth a gollwyd; mae cynnyrch domestig gros wedi gostwng, mae buddsoddiad wedi gostwng ac mae masnach nwyddau wedi gostwng. Gyda'r chwyddiant uchaf ers canol y 1970au, gyda'r argyfwng costau byw yn brathu'r bobl yn ein cymunedau, nid yw safbwynt presennol Llywodraeth Cymru a Llafur yn San Steffan yn gynaliadwy. Weinidog, rydym yng nghanol tymor y cystadlu am arweinyddiaeth yn awr. Bydd un yn digwydd yma yn fuan. A wnewch chi gyflwyno datganiad yn fuan, Weinidog, y bydd Cymru'n ailymuno â'r farchnad sengl?
There is no vacancy in the First Minister's office, and there won't be for the foreseeable future. Look, when it comes to the reality of our position, I have indicated there's been a reduction in trade, and Wales has a greater amount of trade compared to other nations within Britain with the EU, so it's a bigger challenge for us. And I am engaged in some of the contradictory and unhelpful policy agendas within the UK Government on borders and our continued trade, and it's important. I want to see our current position work as well as possible. I would have preferred it—and it's a matter of public record—if we had not left the European Union, but people in Wales, as within the rest of the UK, voted to leave, and we have to try to address that with the least amount of harm possible, and where there are opportunities to try to take those, it will require some honesty from us about what that would mean. Whilst we have articles of faith at a UK Government level on what we can't do, that does create a real challenge for us, but I hope that there will be an attack of common sense and economic common sense around what sort of relationship we should have with the European Union, because that in itself would unlock some of the challenges that we know that we face today.
Nid yw swydd y Prif Weinidog yn wag, ac ni fydd yn wag am y dyfodol y gellir ei ragweld. Edrychwch, o ran realiti ein safbwynt, rwyf wedi dweud y bu gostyngiad mewn masnach, ac mae gan Gymru fwy o fasnach gyda'r UE o gymharu â gwledydd eraill Prydain, felly mae'n her fwy i ni. Ac rwy'n ymwneud â rhai o'r agendâu polisi anghyson a gwrthnysig yn Llywodraeth y DU ar ffiniau a'n masnach barhaus, ac mae'n bwysig. Rwyf eisiau gweld ein sefyllfa bresennol yn gweithio cystal â phosibl. Byddai'n well gennyf—ac mae hyn wedi'i gofnodi—pe na baem wedi gadael yr Undeb Ewropeaidd, ond pleidleisiodd pobl yng Nghymru, fel yng ngweddill y DU, dros adael, a rhaid inni geisio mynd i'r afael â hynny gan sicrhau cyn lleied o niwed â phosibl, a cheisio bachu ar gyfleoedd lle bo rheini ar gael, a bydd angen rhywfaint o onestrwydd ar ein rhan ynghylch yr hyn y byddai hynny'n ei olygu. Tra bo gennym rai safbwyntiau ar lefel Llywodraeth y DU ynglŷn â'r hyn na allwn ei wneud, mae hynny'n creu her wirioneddol i ni, ond gobeithio y bydd synnwyr cyffredin a synnwyr cyffredin economaidd yn trechu ynghylch y math o berthynas y dylem ei chael gyda'r Undeb Ewropeaidd, oherwydd byddai hynny ynddo'i hun yn goresgyn rhai o'r heriau y gwyddom ein bod yn eu hwynebu heddiw.
Minister, the Welsh Centre for Public Policy report 'Brexit and Wales'
'recommends that the Welsh Government guides businesses through the new regulations; encourages retraining and job creation in the customs sector to meet increased demand; maintains emergency funding for sectors affected by border delays; and continually monitors the impacts on Welsh ports.'
Does the Minister accept these recommendations' function, and if so, what progress can he report? Thank you.
Weinidog, mae adroddiad Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru 'Brexit a Chymru'
'yn argymell bod Llywodraeth Cymru yn arwain busnesau drwy'r rheoliadau newydd; yn annog ailhyfforddi a chreu swyddi yn y sector tollau i ateb y galw cynyddol; yn cynnal cyllid brys ar gyfer sectorau y mae oedi ar y ffin yn effeithio arnynt; ac yn monitro'r effeithiau ar borthladdoedd Cymru yn barhaus.'
A yw'r Gweinidog yn derbyn gweithrediad yr argymhellion hyn, ac os felly, pa gynnydd y gall ei adrodd? Diolch.
We've always recognised that having left the European Union, the ability to trade would still be there, but there would be additional barriers to it. The challenge in the form of having left the European Union is that there are more barriers than would otherwise have needed to be the case. What we're still trying to do is to encourage businesses to continue that trade, to continue to want to be exporters. That's why we have a £4 million programme to support exports in the economy. I was delighted to see BBC Wales recently reporting on exporting success stories, including one within my own constituency. The challenge, though, is that it has put off a number of businesses from exporting.
I recently met with small businesses within my own constituency and the Federation of Small Businesses, and there was very direct and honest engagement around some of the challenges they are facing in both bringing goods in and in exporting as well. I had a similar position explained to me by both Chambers Wales and the Confederation of British Industry Wales as well, so there are definitely additional costs that have been introduced. Our challenge is how we'll continue to support businesses, both to raise awareness of what they will need to do and the extra costs that may bring, but still to encourage them to want to be successful exporting businesses, because that should still help to grow the Welsh economy and good-quality jobs.
Rydym bob amser wedi cydnabod, ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd, y byddai'r gallu i fasnachu yn dal i fod yno, ond y byddai rhwystrau ychwanegol i hynny. Yr her mewn perthynas â gadael yr Undeb Ewropeaidd yw bod mwy o rwystrau nag a fyddai wedi bod fel arall. Yr hyn yr ydym yn dal i geisio'i wneud yw annog busnesau i barhau â'r fasnach honno, i barhau i fod eisiau bod yn allforwyr. Dyna pam y mae gennym raglen gwerth £4 miliwn i gefnogi allforion yn yr economi. Roeddwn wrth fy modd yn gweld BBC Cymru yn adrodd ar hanesion llwyddiannus mewn perthynas ag allforio yn ddiweddar, gan gynnwys un yn fy etholaeth fy hun. Yr her, fodd bynnag, yw ei fod wedi atal nifer o fusnesau rhag allforio.
Cyfarfûm yn ddiweddar â busnesau bach yn fy etholaeth i a'r Ffederasiwn Busnesau Bach, a chafwyd ymgysylltiad uniongyrchol a gonest iawn ynghylch rhai o'r heriau y maent yn eu hwynebu wrth ddod â nwyddau i mewn ac wrth allforio hefyd. Cyflwynwyd safbwyntiau tebyg gan Siambrau Cymru a Chydffederasiwn Diwydiant Prydain yng Nghymru hefyd, felly mae'n sicr fod costau ychwanegol wedi'u cyflwyno. Mae'r her yn ymwneud â sut y byddwn yn parhau i gefnogi busnesau, i godi ymwybyddiaeth o'r hyn y bydd angen iddynt ei wneud a'r costau ychwanegol a allai ddod yn sgil hynny, ond parhau i'w hannog i fod eisiau bod yn fusnesau allforio llwyddiannus, oherwydd dylai hynny ddal i helpu i dyfu economi Cymru a swyddi o ansawdd da.
Good afternoon, Minister. Can I continue the theme of leaving the European Union? Just looking at the Conservatives' undercooked Brexit of a meal, I wanted to focus on the UK Government-introduced controls around the high-risk imports of animals, animal products, plants and plant products. Some industry representatives have warned that these controls would significantly increase costs on UK food companies, possibly to the tune of hundreds of millions of pounds. Those costs will obviously be passed on to the consumers. Could you provide an update for us, please, Minister, on what representations you have been making to the UK Government about militating against those costs to businesses, to prevent the cost being passed on to our already hard-pressed households? Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Weinidog. A gaf fi barhau â thema gadael yr Undeb Ewropeaidd? O edrych ar Brexit heb ei goginio'n iawn y Ceidwadwyr, roeddwn eisiau canolbwyntio ar fesurau rheoli a gyflwynwyd gan Lywodraeth y DU ynghylch mewnforion risg uchel fel anifeiliaid, cynhyrchion anifeiliaid, planhigion a chynhyrchion planhigion. Mae rhai cynrychiolwyr o'r diwydiant wedi rhybuddio y byddai'r mesurau rheoli hyn yn cynyddu costau cwmnïau bwyd y DU yn sylweddol, gannoedd o filiynau o bunnoedd o bosibl. Yn amlwg, bydd y costau hynny'n cael eu trosglwyddo i'r defnyddwyr. A wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni, os gwelwch yn dda, Weinidog, ynghylch pa sylwadau a gyflwynwyd gennych i Lywodraeth y DU ynghylch llesteirio'r costau hynny i fusnesau, er mwyn atal y gost rhag cael ei throsglwyddo i'n haelwydydd sydd eisoes dan bwysau? Diolch yn fawr iawn.
Well, the First Minister has indicated several times in this Chamber the recent evidence on the direct impact that Brexit has had on food costs in any event, the challenges for both import and export for food and drink businesses in the UK in particular, and it's been a regular feature in the conversations around borders and trade that I have had most recently in a rather frustrating conversation with Michael Ellis, the Cabinet Office Minister, and that's about the reality of where we're going with the programme. It means that businesses who want to export from Wales to the island of Ireland, for example, have checks in place on the goods, whereas, actually, goods coming the other way don't at present. That may mean that those goods are cheaper, but it puts our own businesses at a disadvantage.
And one of the challenges that we have is that, having left the European Union, we no longer get the advantage we previously had of having early sight of risks to biosecurity. That means we're more vulnerable, particularly as the destination checks currently taking place are taking place in less than 5 per cent of those goods that are coming in. That means that there is a risk for us in any event. And when we were within the European Union, we still had the ability to introduce additional checks as members as well. So, we're carrying a number of risks, both to biosecurity and, indeed, there's a competitive disadvantage for food and drink businesses in particular in the current arrangements. And I would hope, as I say, that common sense will ultimately prevail to make sure that Welsh businesses are able to export and import on a much more level playing field with colleagues in European countries.
Wel, mae'r Prif Weinidog wedi cyfeirio, sawl gwaith yn y Siambr hon, at y dystiolaeth ddiweddar ar yr effaith uniongyrchol y mae Brexit wedi'i chael ar gostau bwyd yn gyffredinol, yr heriau o ran mewnforio ac allforio i fusnesau bwyd a diod yn y DU yn enwedig, ac mae wedi bod yn nodwedd reolaidd yn y sgyrsiau ynghylch ffiniau a masnach a gefais yn fwyaf diweddar mewn sgwrs eithaf rhwystredig gyda Michael Ellis, Gweinidog Swyddfa'r Cabinet, ac mae hynny'n ymwneud â realiti'r sefyllfa yr ydym ynddi gyda'r rhaglen. Mae'n golygu bod gan fusnesau sydd eisiau allforio o Gymru i ynys Iwerddon, er enghraifft, wiriadau ar nwyddau, ond mewn gwirionedd, nid yw hynny'n wir am nwyddau sy'n dod o'r cyfeiriad arall ar hyn o bryd. Efallai fod hynny'n golygu bod y nwyddau hynny'n rhatach, ond mae'n rhoi ein busnesau ein hunain o dan anfantais.
Ac un o'r heriau sydd gennym ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd yw nad oes gennym bellach y fantais a oedd gennym o'r blaen o gael golwg gynnar ar risgiau i fioddiogelwch. Mae hynny'n golygu ein bod yn fwy agored i niwed, yn enwedig gan nad yw'r gwiriadau cyrchfannau sy'n digwydd ar hyn o bryd ond yn cael eu gwneud ar lai na 5 y cant o'r nwyddau sy'n dod i mewn. Mae hynny'n golygu bod risgiau i ni yn gyffredinol. A phan oeddem o fewn yr Undeb Ewropeaidd, roedd gennym allu o hyd i gyflwyno gwiriadau ychwanegol fel aelodau hefyd. Felly, mae nifer o risgiau yn ein hwynebu, o ran bioddiogelwch ac yn wir, ceir anfantais gystadleuol i fusnesau bwyd a diod yn enwedig o dan y trefniadau presennol. A byddwn yn gobeithio, fel y dywedais, y bydd synnwyr cyffredin yn drech yn y pen draw i sicrhau bod busnesau Cymru'n gallu allforio a mewnforio yn llawer mwy cyfartal â chymheiriaid yng ngwledydd Ewrop.
Minister, I agree very much with the premise of the question that Brexit has been enormously damaging to the Welsh economy. I also agree, for the record, and I presume the Minister does, although I won't put him in the situation of asking him this, that he disagrees with leaving the single market and the current position of the UK Labour Party. But it's important, I think, that we recognise, we understand and we describe the economic damage being wrought on this country, our communities and our people by Brexit and by decisions being taken by the United Kingdom Government. Will the Minister give an undertaking that the Welsh Government will publish, at least twice a year, but I'd prefer every term, an analysis of the damage being wrought on the Welsh economy by Brexit, and how the Welsh Government is responding to that damage? Because we need to understand the dimensions of the problems we are facing at the moment if we are to articulate ways of addressing them.
Weinidog, cytunaf yn llwyr â rhagdybiaeth y cwestiwn fod Brexit wedi bod yn niweidiol iawn i economi Cymru. Gallaf gofnodi fy mod yn cytuno, ac rwy'n tybio bod y Gweinidog hefyd, er nad wyf am ei roi yn y sefyllfa o ofyn hyn iddo, ei fod yn anghytuno â gadael y farchnad sengl a safbwynt presennol Plaid Lafur y DU. Ond mae'n bwysig, rwy'n credu, ein bod yn cydnabod, yn deall ac yn disgrifio'r niwed economaidd i'r wlad hon, ein cymunedau a'n pobl yn sgil Brexit, ac yn sgil penderfyniadau sy'n cael eu gwneud gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig. A wnaiff y Gweinidog addo y bydd Llywodraeth Cymru, o leiaf ddwywaith y flwyddyn, ond byddai'n well gennyf pe baent yn ei wneud bob tymor, yn cyhoeddi dadansoddiad o'r niwed y mae Brexit yn ei wneud i economi Cymru, a sut y mae Llywodraeth Cymru yn ymateb i'r niwed hwnnw? Oherwydd mae angen inni ddeall dimensiwn y problemau yr ydym yn eu hwynebu ar hyn o bryd os ydym am fynegi ffyrdd o fynd i'r afael â hwy.
I don't think I could agree with the way in which the point is phrased, because it comes at it from a certain point of view. But I think something about how regularly we update the Chamber and members of the wider public on the realities of our changed trading position is a fair one. It's why I referenced, in responding to Rhys ab Owen at the start, the OBR's own assessment—so, not a Welsh Government body, but a body created by the UK Government. It's their assessment that us leaving the European Union on the terms on which we left have shrunk the UK economy, with more to come. And I think, as well as presenting that, we'd also want to try to explain what we are doing to try to support the economy in that. I'll happily give some thought to how we do that, because it comes up on a relatively regular basis in a range of different forms: the statements I've had to give on borders, the work we're having to do on that; there's more about the challenges and the changed funding arrangements, and how likely it is we'll be able to be associated with Horizon as well, which will have a significant impact. So, I will give some thought to how we can usefully do that, and that may well help not just the Chamber, but Members in their relevant scrutiny committees as well.
Nid wyf yn credu y gallwn gytuno â'r ffordd y mae'r pwynt wedi'i eirio, oherwydd mae'n dod ato o safbwynt penodol. Ond rwy'n credu bod y pwynt am ba mor rheolaidd yr ydym yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr a'r cyhoedd yn ehangach am realiti ein sefyllfa fasnachu newydd yn un teg. Dyna pam y cyfeiriais, wrth ymateb i Rhys ab Owen ar y dechrau, at asesiad y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol ei hun—felly, nid corff Llywodraeth Cymru, ond corff a grëwyd gan Lywodraeth y DU. Yn ôl eu hasesiad hwy, mae'r ffaith ein bod wedi gadael yr Undeb Ewropeaidd ar y telerau y gwnaethom adael wedi crebachu economi'r DU, gyda mwy i ddod. Ac yn ogystal â chyflwyno hynny, rwy'n credu y byddem hefyd eisiau ceisio egluro'r hyn yr ydym yn ei wneud i geisio cefnogi'r economi yn hynny o beth. Byddaf yn hapus i roi rhywfaint o ystyriaeth i'r ffordd y gwnawn hynny, oherwydd mae'n codi'n gymharol reolaidd mewn amrywiaeth o wahanol ffurfiau: y datganiadau y bu'n rhaid i mi eu rhoi ar ffiniau, y gwaith y mae'n rhaid i ni ei wneud ar hynny; mae mwy am yr heriau a'r trefniadau ariannu newydd, a pha mor debygol yw hi y byddwn yn gallu bod yn gysylltiedig â Horizon hefyd, rhywbeth a fydd yn cael effaith sylweddol. Felly, byddaf yn ystyried sut y gallwn wneud hynny'n ddefnyddiol, ac mae'n ddigon posibl y bydd hynny o gymorth nid yn unig i'r Siambr ond i Aelodau yn eu pwyllgorau craffu perthnasol hefyd.
6. Beth yw blaenoriaethau economaidd Llywodraeth Cymru ar gyfer Preseli Sir Benfro am y 12 mis nesaf? OQ58334
6. What are the Welsh Government's economic priorities for Preseli Pembrokeshire for the next 12 months? OQ58334
Thank you. Our priorities continue to be to support new and existing businesses through Business Wales services and the regional team. We have provided extensive support through the pandemic and the post-Brexit trading world. We are committed to delivering a greener, more equal and prosperous economy for all parts of Wales.
Diolch. Ein blaenoriaethau o hyd yw cefnogi busnesau newydd a rhai sy'n bodoli eisoes drwy wasanaethau Busnes Cymru a'r tîm rhanbarthol. Rydym wedi darparu cymorth helaeth drwy'r pandemig a'r byd masnachu yn dilyn Brexit. Rydym wedi ymrwymo i ddarparu economi wyrddach, fwy cyfartal a ffyniannus i bob rhan o Gymru.
Thank you for that response, Minister. It's vital that the Welsh Government works with local authorities, and indeed stakeholders, to identify skills and capacity deficits in local areas in order to meet shifting market demands. You may be aware that EDF Renewables UK, DP Energy and Pembrokeshire College have collaborated to deliver a course called Destination Renewables, which prepares students for future jobs in the renewable energy sector. Minister, what is the Welsh Government doing to support this type of collaboration in Pembrokeshire, so that it can help build a workforce that meets future skills needs? And what investment is the Welsh Government making in sectors like renewable energy, so that we can start to develop Wales's expertise in this particular sector?
Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Mae'n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag awdurdodau lleol, a rhanddeiliaid yn wir, i nodi diffygion o ran sgiliau a chapasiti mewn ardaloedd lleol er mwyn bodloni gofynion newidiol y farchnad. Efallai eich bod yn ymwybodol fod EDF Renewables UK, DP Energy a Choleg Sir Benfro wedi cydweithio i ddarparu cwrs o'r enw Destination Renewables, sy'n paratoi myfyrwyr ar gyfer swyddi yn y sector ynni adnewyddadwy yn y dyfodol. Weinidog, beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi'r math hwn o gydweithio yn sir Benfro, fel y gall helpu i adeiladu gweithlu sy'n diwallu anghenion sgiliau'r dyfodol? A pha fuddsoddiad y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud mewn sectorau fel ynni adnewyddadwy, er mwyn inni allu dechrau datblygu arbenigedd Cymru yn y sector penodol hwn?
Well, the example you've given is an example of what we need to see more of, with industry working together with the institutions that we fund—the college, for example, the funding it will receive through Welsh Government—but it also, I think, points to the point on needing more clarity and certainty for investors to make those choices. When I've recently been in Pembrokeshire, talking to one of the businesses with a significant interest in our renewables future, they have made this point. It's a regular part of the conversations we have. I met the Crown Estate, together with Julie James the Minister for Climate Change, and again making the point that a greater level of certainty and a forward-looking programme would allow greater investor confidence to make longer term investments that will benefit infrastructure in our ports and the jobs that come from it on the manufacture side as well. You'll see it from the point of view of the skills that we think we're going to need and how we're going to be able to help people to do more of that when we get to the net-zero skills plan that we're expecting to publish this autumn. I think you've asked me questions on that in the past. So, these things are all connected. If we get this right, then there really is a significant economic return to be made for Wales, not just the wider benefit of having cleaner, greener power. I look forward to updating the Member and the Chamber on that work.
Wel, mae'r enghraifft a roesoch yn enghraifft o'r hyn y mae angen inni weld mwy ohono, gyda diwydiant yn cydweithio â'r sefydliadau a ariannwn—y coleg, er enghraifft, y cyllid y bydd yn ei gael drwy Lywodraeth Cymru—ond mae hefyd, rwy'n credu, yn tynnu sylw at y pwynt fod angen mwy o eglurder a sicrwydd i fuddsoddwyr allu gwneud y dewisiadau hynny. Pan wyf wedi bod yn sir Benfro yn ddiweddar, yn siarad ag un o'r busnesau sydd â diddordeb sylweddol yn ein dyfodol ynni adnewyddadwy, maent wedi gwneud y pwynt hwn. Mae'n codi'n rheolaidd yn y sgyrsiau a gawn. Cyfarfûm ag Ystad y Goron, ynghyd â Julie James, y Gweinidog Newid Hinsawdd, ac unwaith eto yn gwneud y pwynt y byddai mwy o sicrwydd a rhaglen flaengar yn caniatáu mwy o hyder i fuddsoddwyr wneud buddsoddiadau mwy hirdymor a fydd o fudd i seilwaith yn ein porthladdoedd a'r swyddi a ddaw yn sgil hynny ar yr ochr weithgynhyrchu hefyd. Fe'i gwelwch o safbwynt y sgiliau y credwn y byddwn eu hangen a sut y byddwn yn gallu helpu pobl i wneud mwy o hynny pan ddown at y cynllun sgiliau sero net y disgwyliwn ei gyhoeddi yr hydref hwn. Credaf eich bod wedi gofyn cwestiynau imi am hynny yn y gorffennol. Felly, mae'r pethau hyn i gyd wedi'u cysylltu. Os gwnawn ni hyn yn iawn, bydd elw economaidd sylweddol i'w wneud i Gymru mewn gwirionedd, nid dim ond y budd ehangach o gael pŵer glanach a gwyrddach. Edrychaf ymlaen at roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelod a'r Siambr am y gwaith hwnnw.
Mae cwestiwn 7 [OQ58342] wedi'i dynnu yn ôl. Felly, cwestiwn 8, Rhun ap Iorwerth.
Question 7 [OQ58342] is withdrawn. Question 8, Rhun ap Iorwerth.
8. Pa asesiad mae'r Gweinidog wedi ei wneud o bwysigrwydd ailsefydlu marina yng Nghaergybi i economi'r dref? OQ58343
8. What assessment has the Minister made of the importance of re-establishing a marina in Holyhead to the town's economy? OQ58343
Diolch. The Welsh Government is a long-standing partner, alongside Ynys Môn county council, the port authority and other partners, in seeking a sustainable economic future for Holyhead. We collectively commissioned a wide-ranging study into the potential economic benefits of Holyhead Gateway, as well as awarding funding following the 2018 storm.
Diolch. Mae Llywodraeth Cymru yn bartner hirsefydlog, ochr yn ochr â chyngor sir Ynys Môn, awdurdod y porthladd a phartneriaid eraill, mewn cynlluniau i geisio dyfodol economaidd cynaliadwy i Gaergybi. Gyda'n gilydd, fe wnaethom gomisiynu astudiaeth eang ei chwmpas i fanteision economaidd posibl Porth Caergybi, yn ogystal â dyfarnu cyllid yn dilyn storm 2018.
It's over four years now since storm Emma devastated the marina in Holyhead. The marina's owners did set about a plan to rebuild immediately, and although it was inevitable that that was going to take some time, the plans are being frustrated by the fact that there's another development that's long been in the pipeline for the waterfront in Holyhead that also includes plans for a marina. I think that that developer, Conygar, if it wants to show that it is interested in doing what's right for Holyhead, should be doing everything to facilitate and bring forward the re-establishment of a marina as quickly as possible—whoever does that. Can I appeal to the Government to be clear in its support for the marina, in particular? Can I ask the Minister to consider what practical and financial support it can give? And, in light of that current frustration, is the Welsh Government ready to play a part in bringing the different parties together, working with local stakeholders, including myself, the local authority and so on, to find a resolution as soon as possible?
Mae mwy na phedair blynedd wedi bod bellach ers i storm Emma ddinistrio'r marina yng Nghaergybi. Aeth perchnogion y marina ati i lunio cynllun i ailadeiladu ar unwaith, ac er ei bod yn anochel y byddai hynny'n cymryd peth amser, mae'r cynlluniau'n cael eu rhwystro gan y ffaith bod datblygiad arall wedi'i fwriadu ers tro byd ar gyfer y glannau yng Nghaergybi sydd hefyd yn cynnwys cynlluniau ar gyfer marina. Credaf y dylai'r datblygwr hwnnw, Conygar, os yw am ddangos bod ganddo ddiddordeb mewn gwneud yr hyn sy'n iawn i Gaergybi, fod yn gwneud popeth yn ei allu i hwyluso'r gwaith o ailsefydlu marina cyn gynted â phosibl—pwy bynnag sy'n gwneud hynny. A gaf fi apelio ar y Llywodraeth i fod yn glir yn ei chefnogaeth i'r marina, yn arbennig? A gaf fi ofyn i'r Gweinidog ystyried pa gymorth ymarferol ac ariannol y gall ei roi? Ac yng ngoleuni'r rhwystredigaeth honno ar hyn o bryd, a yw Llywodraeth Cymru yn barod i chwarae rhan a dod â'r gwahanol bartïon at ei gilydd, a gweithio gyda rhanddeiliaid lleol, gan fy nghynnwys i, yr awdurdod lleol ac yn y blaen, i ddod o hyd i ateb cyn gynted â phosibl?
I think the broad answer to the question is 'yes'. We want to be able to play a part. Often, the Welsh Government convening conversations can mean everyone comes to the table, and that can be helpful. We want to see stakeholders as joined up as possible on the opportunities that exist. If the Member wants to write to me, that would be helpful. I am meeting the leader of the council over the summer and it will be helpful to have a proposal to discuss with our north Wales team and how that may fit into the wider regional plan. I think this isn't just for the island itself—actually, there's a potential impact on a wider basis too.
Credaf mai'r ateb bras i'r cwestiwn yw 'ydy'. Mae'r Llywodraeth eisiau gallu chwarae rhan. Yn aml, os yw Llywodraeth Cymru yn cynnull sgyrsiau, mae'n golygu bod pawb yn dod at y bwrdd, a gall hynny fod o gymorth. Rydym eisiau sicrhau bod rhanddeiliaid mor gydgysylltiedig â phosibl mewn perthynas â'r cyfleoedd sy'n bodoli. Os yw'r Aelod eisiau ysgrifennu ataf, byddai hynny'n ddefnyddiol. Byddaf yn cyfarfod ag arweinydd y cyngor dros yr haf a bydd yn ddefnyddiol cael cynnig i'w drafod gyda'n tîm yng ngogledd Cymru a sut y gallai hwnnw ffitio i'r cynllun rhanbarthol ehangach. Yn fy marn i, mae hyn ar gyfer mwy na'r ynys ei hun yn unig—ceir effaith bosibl ar sail ehangach hefyd.
9. Pa fanteision a ddaw i ganolbarth a gorllewin Cymru yn sgil sefydlu banc cymunedol i Gymru? OQ58353
9. What benefits will the establishment of a community bank for Wales bring to mid and west Wales? OQ58353
Thank you. The vision for the community bank, now being taken forward by our partners the Monmouthshire Building Society, is that it will be a full-service bank headquartered in Wales and will provide bilingual products and banking services through a range of channels, including phone, digital and physical outlets.
Diolch. Y weledigaeth ar gyfer y banc cymunedol, sydd bellach yn cael ei ddatblygu gan ein partneriaid, Cymdeithas Adeiladu Sir Fynwy, yw y bydd yn fanc gwasanaeth llawn sydd â'i bencadlys yng Nghymru ac y bydd yn darparu cynnyrch a gwasanaethau bancio dwyieithog drwy amrywiaeth o sianeli, gan gynnwys dros y ffôn, yn ddigidol ac mewn safleoedd ffisegol.
Diolch yn fawr iawn am yr ateb. Fis diwethaf, fe gyhoeddodd banc Barclays ei fod yn cau canghennau ar draws y rhanbarth, gan gynnwys y Trallwng, y Drenewydd a Llambed. Mae hwn wedi dod yn batrwm cyffredin iawn, wrth gwrs, dros y blynyddoedd diwethaf. Yn wir, dros y naw mlynedd ddiwethaf, mae rhyw 40 y cant yn llai o ganghennau yn y rhanbarth dwi’n ei chynrychioli nag yr oedd dros naw mlynedd yn ôl. Ac mae effaith hyn, wrth gwrs, yn fawr iawn ar ein cymunedau gwledig, gan gynnwys yr henoed, busnesau a mudiadau bach ac amaethwyr yn yr ardal. Mae’r sefyllfa mor argyfyngus erbyn hyn, mae sawl tref farchnad yn y rhanbarth, yn eu plith Llanidloes, Tregaron a Llanymddyfri, bellach wedi ennill y statws o drefi heb fanc—no-bank towns. Mae bancio ar-lein, wrth gwrs, yn anodd gan fod diffyg band llydan dibynadwy. Rŷch chi wedi nodi'r bwriad i sefydlu banc cymunedol i Gymru; allaf i ofyn i chi: ydy cymunedau gwledig Cymru yn mynd i gael chwarae teg yn y cynlluniau newydd hyn?
Thank you very much for that answer. Last month, Barclays bank announced that it was closing branches across the region, including Welshpool, Newtown and Lampeter. This has become a very common pattern over recent years. Indeed, there are about 40 per cent fewer branches that now exist in the region I represent than there were nine years ago. The impact of this is very great on our rural communities, including the elderly people, small businesses and organisations and farmers in the area. The situation is now so critical that several market towns in the region, among them Llanidloes, Tregaron and Llandovery, have now gained the status of 'no-bank towns'. And online banking, of course, is difficult because there is a lack of reliable broadband. You've noted your intention to establish a community bank for Wales; could I ask you: are the rural communities of Wales going to have fair play in these new plans?
The vision for the community bank is one that's got support on all sides of the Chamber, and that in itself is relatively unusual. The challenge, though, I think, is in having not just the vision, but then being able to do something where we're able to provide real-life banking services that people will want and will use, and also that we're able to have a programme of opening the physical branches that matches the actual capability. I think there's a danger that every Member will say, 'I would like to have a community bank branch in my constituency or my region'. I've certainly had representations on my own side from a range of people, from Jack Sargeant, Joyce Watson and a range of others. We want to see the bank be successful, and we want to see those services increase. The reason why we're at this point is exactly the point the Member's articulated: traditional banks have been moving away from a range of communities, both in towns and cities as well as in rural parts of Wales. This is our attempt to make sure we have a viable banking product that will try to fill in some of that gap. I am looking forward to providing a further update, together with the Monmouthshire Building Society, on how that work is practically progressing. But I do take on board the points the Member makes.
Mae'r weledigaeth ar gyfer y banc cymunedol yn un sydd wedi cael cefnogaeth o bob ochr i'r Siambr, ac mae hynny ynddo'i hun yn gymharol anarferol. Yn ogystal â chael y weledigaeth serch hynny, mae'r her, rwy'n credu, yn ymwneud â sicrhau ein bod yn gallu darparu gwasanaethau bancio go iawn y bydd pobl eu heisiau ac yn eu defnyddio, a hefyd ein bod yn gallu cael rhaglen o agor y canghennau ffisegol sy'n cyfateb i'r gallu gwirioneddol. Credaf fod perygl y bydd pob Aelod yn dweud, 'Hoffwn gael cangen banc cymunedol yn fy etholaeth i neu fy rhanbarth i'. Rwy'n sicr wedi cael sylwadau ar fy ochr fy hun gan amrywiaeth o bobl, gan Jack Sargeant, Joyce Watson ac amrywiaeth o rai eraill. Rydym eisiau i'r banc fod yn llwyddiannus, ac rydym eisiau gweld y gwasanaethau hynny'n cynyddu. Y rheswm pam ein bod wedi cyrraedd y cam hwn yw oherwydd yr union bwynt a fynegwyd gan yr Aelod: mae banciau traddodiadol wedi bod yn symud i ffwrdd o amryw o gymunedau, mewn trefi a dinasoedd yn ogystal ag mewn rhannau gwledig o Gymru. Dyma ein hymdrech i sicrhau bod gennym gynnyrch bancio hyfyw a fydd yn ceisio llenwi rhywfaint o'r bwlch hwnnw. Rwy'n edrych ymlaen at ddarparu diweddariad pellach, ynghyd â Chymdeithas Adeiladu Sir Fynwy, ar sut y mae'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo'n ymarferol. Ond rwy'n ystyried y pwyntiau y mae'r Aelod yn eu gwneud.
A'r cwestiwn olaf i'r Gweinidog heddiw, cwestiwn 10, Delyth Jewell.
And the last question to the Minister today, question 10, Delyth Jewell.
10. Sut mae'r Gweinidog yn gweithio i sicrhau bod ymrwymiad Llywodraeth Cymru i fod yn gyfrifol ar lefel fyd-eang yn cael ei ymgorffori yn ei pholisi masnach? OQ58361
10. How is the Minister working to ensure that the Welsh Government's commitment to global responsibility is incorporated into its trade policy? OQ58361
Rather than viewing trade policy solely in economic terms, our approach relies on using a well-being of future generations lens to consider the full impact that trade policy could have on Wales. This includes ensuring that our approach aligns with our national well-being goal of being a globally responsible nation.
Yn hytrach nag ystyried polisi masnach mewn termau economaidd yn unig, mae ein dull o weithredu yn dibynnu ar ddefnyddio lens llesiant cenedlaethau'r dyfodol i ystyried yr effaith lawn y gallai polisi masnach ei chael ar Gymru. Mae hyn yn cynnwys sicrhau bod ein dull o weithredu'n cyd-fynd â'n nod llesiant cenedlaethol o fod yn genedl sy'n gyfrifol ar lefel fyd-eang.
Thank you for that, Minister. The Welsh Government's commitment to global responsibility is a welcome move, especially in terms of biodiversity, climate change, sustainable economic development and employment rights when it comes to trade policy. There are, however, other less tangible impacts of global trade on the lives of people across the world. These international trade deals affect cultures, traditions, identities and languages in every country involved, often in negative or exploitative ways. Our conscience has to stretch as far as the limits of those supply chains, or else that commitment to global responsibility won't be fully met. So, Minister, how is the Welsh Government ensuring that its trade policy is globally responsible when it comes to the impact on culture, languages and ways of life for citizens in other nations?
Diolch am hynny, Weinidog. Mae ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gyfrifoldeb byd-eang yn gam i'w groesawu, yn enwedig o ran bioamrywiaeth, newid hinsawdd, datblygu economaidd cynaliadwy a hawliau cyflogaeth o ran polisi masnach. Fodd bynnag, mae masnach fyd-eang yn cael effeithiau eraill, llai diriaethol ar fywydau pobl ledled y byd. Mae'r cytundebau masnach rhyngwladol hyn yn effeithio ar ddiwylliannau, traddodiadau, hunaniaeth ac ieithoedd ym mhob gwlad sydd ynghlwm wrthynt, yn aml mewn ffyrdd negyddol neu ymelwol. Mae'n rhaid i'n cydwybod ymestyn cyn belled â therfynau'r cadwyni cyflenwi hynny, neu fel arall ni fydd yr ymrwymiad i gyfrifoldeb byd-eang yn cael ei gyflawni'n llawn. Felly, Weinidog, sut y mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod ei pholisi masnach yn gyfrifol ar lefel fyd-eang o ran yr effaith ar ddiwylliant, ieithoedd a ffyrdd o fyw i ddinasyddion mewn gwledydd eraill?
We do try to take a rounded approach to the way in which we promote and support Welsh businesses as exporters and, indeed, importers as well. It's part of the reason why we've been concerned about some of the impact of some of the trade deals that have already been agreed, for example their impact on the rural economy here. You'll have heard the First Minister saying that one of the challenges would be a potential influx of other goods, which could mean that rural Wales is no longer part of what we understand it could and should be.
When it comes to our impact on trade in other parts of the world, we again try to take account of that in the sorts of trade deals that we do and what we do in terms of our support as a Government. You'll recall, for example, that some parts of the petrochemical industry would rather we carried on going to some of the international events; we've chosen not to do that, because we're switching much more of our support into advanced manufacture, engineering and, indeed, in wanting to secure more opportunities in the renewables sector, both here in Wales and further afield. So, rather than the broad point, I think it might be more helpful to think about some of those individual questions about who we do business with as countries and nations, but also the sorts of firms we're looking to support in making sure that they're able to grow the economy here and in other parts of the world.
Rydym yn ceisio mynd ati mewn modd cyflawn o ran ein ffordd o hyrwyddo a chefnogi busnesau Cymru fel allforwyr, ac fel mewnforwyr hefyd. Mae'n rhan o'r rheswm pam ein bod wedi bod yn pryderu am effaith rhai o'r cytundebau masnach y cytunwyd arnynt eisoes, er enghraifft eu heffaith ar yr economi wledig yma. Fe fyddwch wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud mai un o'r heriau fyddai mewnlifiad posibl o nwyddau eraill, a allai olygu nad yw Cymru wledig bellach yn rhan o'r hyn y deallwn y gallai ac y dylai fod.
O ran ein heffaith ar fasnach mewn rhannau eraill o'r byd, unwaith eto rydym yn ceisio ystyried hynny yn y mathau o gytundebau masnach a wnawn a'r hyn a wnawn gyda'n cymorth fel Llywodraeth. Fe fyddwch yn cofio, er enghraifft, y byddai'n well gan rai rhannau o'r diwydiant petrocemegol pe byddem yn parhau i fynd i rai o'r digwyddiadau rhyngwladol; rydym wedi dewis peidio â gwneud hynny, oherwydd ein bod yn newid i roi llawer mwy o'n cefnogaeth i weithgynhyrchu uwch a pheirianneg ac yn wir, i fod eisiau sicrhau mwy o gyfleoedd yn y sector ynni adnewyddadwy, yma yng Nghymru a thu hwnt. Felly, yn hytrach na'r pwynt cyffredinol, credaf y gallai fod yn fwy defnyddiol meddwl am rai o'r cwestiynau unigol hynny mewn perthynas â phwy y gwnawn fusnes â hwy fel gwledydd a chenhedloedd, ond hefyd y mathau o gwmnïau y bwriadwn eu cefnogi i sicrhau eu bod yn gallu tyfu'r economi yma ac mewn rhannau eraill o'r byd.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Y cwestiynau nesaf fydd i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Sam Rowlands.
The next item is questions to the Minister for Health and Social Services, and the first question is from Sam Rowlands.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I note the Minister's just getting to her place there.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Sylwaf fod y Gweinidog yn cyrraedd ei lle yno.
1. Sut mae'r Gweinidog yn ystyried llais cleifion er mwyn llywio penderfyniadau ar flaenoriaethau ar gyfer y gwasanaeth iechyd yng ngogledd Cymru? OQ58358
1. How does the Minister take the voice of patients into account to inform decisions on priorities for the health service in north Wales? OQ58358
Diolch yn fawr. Decisions on priorities for the health service in north Wales are for Betsi Cadwaladr University Health Board. They take into account the needs of their local population, and that's informed by the work of the regional partnership boards, which include citizen panels. Welsh Government officials meet regularly with representatives from all community health councils in Wales, including North Wales Community Health Council.
Diolch yn fawr. Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr sy'n penderfynu ar flaenoriaethau ar gyfer y gwasanaeth iechyd yng ngogledd Cymru. Maent yn ystyried anghenion eu poblogaeth leol, ac mae hynny'n seiliedig ar waith y byrddau partneriaeth rhanbarthol, sy'n cynnwys paneli dinasyddion. Mae swyddogion Llywodraeth Cymru yn cyfarfod yn rheolaidd â chynrychiolwyr o bob cyngor iechyd cymuned yng Nghymru, gan gynnwys Cyngor Iechyd Cymuned Gogledd Cymru.
Thank you, Minister, for your response and also for outlining your interactions with patients through the community health councils, as you mentioned, and how important their voice is. A crucial place for this voice in the future, of course, is the newly appointed citizen voice board, and as you'll know, this board has the opportunity to stand up for the people of north Wales—Wales as a whole, but north Wales especially—considering the number of issues at Betsi Cadwaladr health board that patients are dealing with at the moment. But my understanding, Minister, is that just one of the newly appointed board members actually lives in north Wales, with, actually, them not being from the area, having worked and lived elsewhere for the vast majority of their time. I also understand, Minister, that six of the board members went to the same university, where the current chair of the board was vice-chancellor. You can perhaps understand why some of my residents are concerned that perhaps there isn't proper representation, a broad representation across Wales, and, in particular, in north Wales. So, Minister, do you believe that if we are to have a true representation and to maximise the potential of this new board, and, ultimately, take the voice of patients seriously, it needs to be rooted in north Wales with strong north Wales representatives who live, work and understand north Wales and all its nuances? Diolch yn fawr iawn.
Diolch am eich ymateb, Weinidog, a hefyd am amlinellu eich ymwneud â chleifion drwy'r cynghorau iechyd cymuned, fel y sonioch chi, a pha mor bwysig yw eu llais. Lle hollbwysig i'r llais hwn yn y dyfodol, wrth gwrs, yw'r bwrdd llais y dinesydd sydd newydd ei benodi, ac fel y gwyddoch, mae gan y bwrdd hwn gyfle i sefyll dros bobl gogledd Cymru—Cymru gyfan, ond gogledd Cymru yn enwedig—o ystyried nifer y problemau y mae cleifion ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn eu hwynebu ar hyn o bryd. Ond yn ôl yr hyn a ddeallaf, Weinidog, dim ond un o'r aelodau bwrdd sydd newydd eu penodi sy'n byw yn y gogledd, ac mewn gwirionedd, nid yw'r aelod dan sylw'n dod o'r ardal, drwy fod wedi gweithio a byw mewn mannau eraill am y mwyafrif helaeth o'u hamser. Deallaf hefyd, Weinidog, fod chwech o aelodau'r bwrdd wedi mynd i'r un brifysgol, lle roedd cadeirydd presennol y bwrdd yn is-ganghellor. Efallai y gallwch ddeall pam fod rhai o fy nhrigolion yn pryderu nad oes cynrychiolaeth briodol efallai, cynrychiolaeth eang ledled Cymru, ac yn enwedig yn y gogledd. Felly, Weinidog, a ydych yn credu, os ydym am gael cynrychiolaeth go iawn ac os ydym am fanteisio i'r eithaf ar botensial y bwrdd newydd hwn, a bod o ddifrif ynglŷn â llais cleifion yn y pen draw, fod angen iddo gael ei wreiddio yng ngogledd Cymru gyda chynrychiolaeth gref o'r gogledd sy'n byw, yn gweithio ac yn deall gogledd Cymru yn ei holl amrywiaeth? Diolch yn fawr iawn.
Thanks very much. Let's just be clear that the board is not supposed to be a geographic representation. If we started that, then it would be very difficult to get representation from the whole of Wales. [Interruption.] I will carry on. I've had the pleasure of speaking to Dr Rajan Madhok. He is somebody who retired to Wales four years ago. He's had an incredibly sparkling career. He's been a medical doctor of public health, he's been a director of a primary care trust, he's been the chairman of the British Association of Physicians of Indian Origin, he's been on the General Medical Council, and he's had experience working in Shetland. I didn't know there was a qualification period to become Welsh. Is that something the Tories are advocating now? Let's just be absolutely clear that this man will be an incredible representative. And do you know what's more? I spoke to him in Welsh.
Diolch yn fawr. Gadewch inni fod yn glir nad yw'r bwrdd i fod yn gynrychiolaeth ddaearyddol. Pe byddem yn dechrau hynny, byddai'n anodd iawn cael cynrychiolaeth o Gymru gyfan. [Torri ar draws.] Rwyf am barhau. Cefais y pleser o siarad â Dr Rajan Madhok. Mae'n rhywun a ymddeolodd i Gymru bedair blynedd yn ôl. Mae wedi cael gyrfa hynod o ddisglair. Bu'n feddyg iechyd y cyhoedd, bu'n gyfarwyddwr ymddiriedolaeth gofal sylfaenol, bu'n gadeirydd Cymdeithas Prydain ar gyfer Meddygon o Dras Indiaidd, mae wedi bod ar y Cyngor Meddygol Cyffredinol, ac mae wedi cael profiad o weithio ar Ynysoedd Shetland. Nid oeddwn yn gwybod bod yna gyfnod cymhwyso i fod yn Gymro. A yw hynny'n rhywbeth y mae'r Torïaid yn ei argymell bellach? Gadewch i ni fod yn gwbl glir y bydd y dyn hwn yn gynrychiolydd anhygoel. A wyddoch chi beth arall? Siaradais ag ef yn Gymraeg.
2. A wnaiff y Gweinidog roi diweddariad am sefyllfa gwasanaethau deintyddol a ddarperir drwy’r GIG yn Arfon? OQ58352
2. Will the Minister provide an update on the position of dental services provided through the NHS in Arfon? OQ58352
Wrth i academi ddeintyddol gogledd Cymru gael ei sefydlu yn yr hydref eleni, a gan fod 96 y cant o gyllid deintyddiaeth yr NHS ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn mynd i bractisau sy’n rhan o'r broses diwygio’r contract, dwi’n disgwyl gweld gwelliannau sylweddol o ran mynediad i gleifion yn y gogledd yn y dyfodol agos.
With the north Wales dental academy being established in autumn 2022, and with 96 per cent of NHS dentistry funding in Betsi Cadwaladr University Health Board going to practices engaged in contract reform, I expect to see significant improvements in patient access in north Wales in the near future.
Dwi'n falch iawn o glywed hynny, oherwydd mae nifer fawr o etholwyr Arfon yn cysylltu â mi am y diffyg darpariaeth. Mae yna nifer cynyddol yn methu â chofrestru efo deintydd NHS, yn cynnwys plant, a does yna ddim lle efo deintyddion yn unman yn y gogledd. Mae'r gwasanaeth brys dan straen hefyd, efo un claf yn honni iddo geisio cysylltu â'r rhif arbennig dros 200 o weithiau mewn diwrnod, ac eraill yn honni eu bod nhw wedi gorfod aros ar y ffôn am dair awr cyn cael ateb gan y gwasanaeth brys. Mi fedrwn i fynd ymlaen ac ymlaen yn rhestru mwy a mwy o'r problemau sy'n cael eu hadrodd imi. Dwi yn falch fod yna rywfaint o oleuni ar gyfer y cleifion yma rŵan. Fedrwch chi roi amserlen ynglŷn â datblygiad yr academi ym Mangor, a phryd ydych chi'n meddwl y gwelwn ni newid sylweddol yn y sefyllfa yn fy etholaeth i?
I'm very pleased to hear that, because many constituents in Arfon are contacting me about the lack of provision. There's an increasing number who can't register with an NHS dentist, including children, and there is no space with dentists across north Wales. The emergency service is also under pressure, with one patient claiming to have tried to contact the emergency number over 200 times in one day, and others claiming that they've been hanging on the telephone for three hours before being answered. I could go on and on, listing more and more of these problems that are being reported to me. I am pleased that there is some light at the end of the tunnel for these patients now, but can you give us a timeline on the development of the academy in Bangor and when you think we will see substantial change in the situation in my constituency?
Diolch yn fawr. Mae'r sefyllfa yn un anodd o ran deintyddiaeth ar draws Cymru. Wrth gwrs, rŷn ni dal mewn sefyllfa lle mae COVID wedi effeithio ar y gwasanaeth. Roeddem ni i lawr at 50 y cant tan yn ddiweddar iawn, ac rydym ni nawr nôl at tua 80 y cant. Wrth gwrs, mae lot o bobl nawr eisiau gweld deintydd ar ôl aros cyhyd.
O ran yr academi newydd, rwy'n falch iawn y bydd adcademi newydd yn agor ym Mangor yn hydref eleni, ac unwaith y bydd hi wedi ei sefydlu'n llawn, fe fyddwn ni'n disgwyl gweld access i 12,000 i 15,000 o bobl, a bydd honno ar agor chwech diwrnod yr wythnos. Felly, fe fydd hwnna'n gwneud newid sylweddol, gobeithio.
Ond am y tymor byr, mae'r bwrdd iechyd wedi creu mwy o access i bobl sydd yn ffeindio'u hunain mewn sefyllfa urgent, ac maen nhw wedi creu access i'r rheini sy'n ffeindio eu hunain heb ddeintydd os oes yna emergency.
Thank you very much. The situation is a very difficult one in terms of dentistry across Wales. Of course, we're still in a situation where COVID has affected services. We were down to 50 per cent until very recently, we're now back up to about 80 per cent, and, of course, a lot of people want to see a dentist after waiting for so long.
In terms of the new academy, I'm very pleased that the new academy will open in Bangor in the autumn of this year, and once it's fully established, we would expect to see access for 12,000 to 15,000 people. That will be open six days a week. So, that will make a significant difference.
But in the short term, the health board has created more access for people who find themselves in an urgent situation, and they have created access for those who find themselves without a dentist in the case of an emergency.
Of course, this isn't new. Before the pandemic, constituents were contacting me about the lack of NHS dentists in Arfon. As one stated in 2019,
'Both my daughter and myself have been without a dentist now for well over a year. Please is there anything you can do to resolve this problem regarding the lack of NHS dentists in Bangor and further afield?'
I wrote to you last August on behalf of a constituent who stated,
'I'm writing to draw your attention to the drastic lack of NHS dentistry in north-west Wales. Over the last few years, I've been a member of four different dental practices, all in or around my home in the city of Bangor. All four have either closed or stopped treating NHS patients.'
In your reply, you stated that
'Betsi Cadwaladr University Health Board are well advanced in their plans to establish a new north Wales dental academy in Bangor, which will provide an opportunity for the health board to significantly increase dental provision, improving access to NHS dental services',
which you referred to in your initial reply, and that you were making good progress with the recovery of dental services. But half a year on, the leader of the opposition raised with the First Minister the case of a teacher in Bangor, who found it impossible to find a new NHS dentist—
Wrth gwrs, nid yw hyn yn newydd. Cyn y pandemig, roedd etholwyr yn cysylltu â mi ynglŷn â diffyg deintyddion y GIG yn Arfon. Fel y nododd un ohonynt yn 2019,
'Mae fy merch a minnau wedi bod heb ddeintydd ers ymhell dros flwyddyn erbyn hyn. A oes unrhyw beth y gallwch ei wneud i ddatrys problem diffyg deintyddion y GIG ym Mangor a thu hwnt?'
Ysgrifennais atoch fis Awst diwethaf ar ran etholwr a ddywedodd,
'Rwy'n ysgrifennu i dynnu eich sylw at y prinder eithafol o ddarpariaeth ddeintyddol y GIG yng ngogledd-orllewin Cymru. Dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, rwyf wedi bod yn aelod o bedwar practis deintyddol gwahanol, i gyd o amgylch fy nghartref neu yn ninas Bangor. Mae'r pedwar naill ai wedi cau neu wedi rhoi'r gorau i drin cleifion y GIG.'
Yn eich ateb, fe ddywedoch chi
'Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr wedi gwneud llawer o gynnydd gyda'u cynlluniau i sefydlu academi ddeintyddol newydd ar gyfer gogledd Cymru ym Mangor, a bydd honno'n rhoi cyfle i'r bwrdd iechyd gynyddu'r ddarpariaeth ddeintyddol yn sylweddol, gan wella mynediad at wasanaethau deintyddol y GIG',
fel y nodoch chi yn eich ateb cychwynnol, a'ch bod yn gwneud cynnydd da gydag adfer gwasanaethau deintyddol. Ond hanner blwyddyn yn ddiweddarach, tynnodd arweinydd yr wrthblaid sylw'r Prif Weinidog at achos athro ym Mangor a oedd yn ei chael hi'n amhosibl dod o hyd i ddeintydd GIG newydd—
You need to ask your question now, please.
Mae angen i chi ofyn eich cwestiwn yn awr, os gwelwch yn dda.
—when his current dentist stopped carrying out NHS treatments and there was a minimum two-year waiting list. People are in pain now. It's great that relief is coming down the road, but what are you doing about it for the people who need it now?
—pan roddodd ei ddeintydd presennol y gorau i gynnal triniaethau GIG a bod rhestr aros o ddwy flynedd o leiaf. Mae pobl mewn poen yn awr. Mae'n wych fod cymorth yn dod yn y pen draw, ond beth a wnewch yn ei gylch i'r bobl sydd ei angen yn awr?
Thanks very much. I'm spending a heck of a lot of time on this, I've got to tell you. We have a new chief dental officer, and I think he's really trying to grasp the situation, and he understands the severity of the situation. It's not a situation that's unique to Wales, it's an issue that is a challenge across the whole of the United Kingdom. We are actually further ahead than they are in England in terms of the new contract and we hope that that will provide 112,000 new opportunities for patient access, and I think that will be significant. In north Wales, in terms of the contract, 96 per cent of the practices have signed up to that new contract. So, it will be a change in the way that dentists approach this issue, but we do hope that that will make a difference. And, of course, we're really focused now also on training up more dental therapists and that's what the Bangor academy is all about.
Diolch yn fawr. Rwy'n treulio llawer o amser ar hyn, mae'n rhaid i mi ddweud wrthych. Mae gennym brif swyddog deintyddol newydd, a chredaf ei fod o ddifrif yn ceisio deall y sefyllfa, ac mae'n deall difrifoldeb y sefyllfa. Nid yw'n sefyllfa sy'n unigryw i Gymru, mae'n fater sy'n her ar draws y Deyrnas Unedig gyfan. Rydym ymhellach ymlaen nag y maent yn Lloegr gyda'r contract newydd a gobeithiwn y bydd hynny'n darparu 112,000 o gyfleoedd newydd ar gyfer mynediad i gleifion, a chredaf y bydd hynny'n arwyddocaol. Yn y gogledd, o ran y contract, mae 96 y cant o'r practisau wedi ymrwymo i'r contract newydd hwnnw. Felly, bydd newid yn y ffordd y mae deintyddion yn ymdrin â'r mater hwn, ond rydym yn gobeithio y bydd hynny'n gwneud gwahaniaeth. Ac wrth gwrs, rydym yn canolbwyntio yn awr hefyd ar hyfforddi mwy o therapyddion deintyddol a dyna yw hanfod academi Bangor.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Russell George.
Questions now from the party spokespeople. Conservative spokesperson, Russell George.
Diolch, Deputy Llywydd. Minister, like you, I was listening to the exchange between the leader of the opposition and the First Minister yesterday in regard to waiting times and that's a line of questioning I want to continue today. Can you confirm that the number of people waiting longer than two years for NHS treatment in Wales has increased by nearly 900 per cent in the past year?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Weinidog, fel chithau, roeddwn yn gwrando ar y drafodaeth rhwng arweinydd yr wrthblaid a'r Prif Weinidog ddoe ynglŷn ag amseroedd aros ac mae hynny'n drywydd yr wyf am ei barhau heddiw. A wnewch chi gadarnhau bod nifer y bobl sy'n aros mwy na dwy flynedd am driniaeth GIG yng Nghymru wedi cynyddu bron 900 y cant yn ystod y flwyddyn ddiwethaf?
What I can tell you is the number of people waiting for two years actually reduced in the latest figures that came out just a few weeks ago. They reduced by 3.4 per cent. So, I think that shows that, actually, we're heading in the right direction. Obviously, we'll have more figures coming out next week, which will demonstrate to us whether that change has continued. Obviously, we've got to take account of the fact that COVID is not over, and the very fact that we still have almost 2,000 people off sick because of COVID or COVID-related issues means that, actually, the challenge is still there. And so, of course, we've got to plan. The difficulty, of course, is that if you keep on getting these waves, we're going to be knocked back. But I was actually very heartened by the fact that, for the first time, we saw those figures coming down in the last month.
Yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych yw bod nifer y bobl sy'n aros am ddwy flynedd wedi gostwng yn y ffigurau diweddaraf a gyhoeddwyd ychydig wythnosau'n ôl. Bu gostyngiad o 3.4 y cant. Felly, credaf fod hynny'n dangos ein bod, mewn gwirionedd, yn mynd i'r cyfeiriad iawn. Yn amlwg, bydd gennym fwy o ffigurau'n dod allan yr wythnos nesaf, a fydd yn dangos i ni a yw'r newid hwnnw wedi parhau. Yn amlwg, mae'n rhaid i ni ystyried y ffaith nad yw COVID ar ben, ac mae'r ffaith bod gennym bron i 2,000 o bobl yn dal i fod yn sâl oherwydd COVID neu broblemau'n ymwneud â COVID yn golygu bod yr her yn dal yno. Ac felly, wrth gwrs, mae'n rhaid inni gynllunio. Wrth gwrs, os byddwch yn parhau i gael y tonnau hyn, yr anhawster yw y byddwn yn cael ein bwrw'n ôl. Ond fe'm calonogwyd yn fawr gan y ffaith ein bod, am y tro cyntaf, wedi gweld y ffigurau hynny'n gostwng yn ystod y mis diwethaf.
Thanks for the answer, Minister, and whilst, of course, it's good news that that waiting time for a one-month period is coming down, but the long-term sustained trajectory is in the wrong direction of course. So, if we look back at 12 months ago, the figure was 7,600 and now it's 68,000. So, those are the figures over the last 12 months. And the numbers have, sadly, sky-rocketed in that period. Despite what you say, the numbers have sky-rocketed. And, of course, I also agree with you: there is the issue of COVID and the pandemic—that has affected NHS services right across the UK and right across the world. But what we have seen here is a much worse position, and I would say that that's as a result of mismanagement from the Government and that's why we're seeing massive underperformance here in Wales. Because a number of people in Wales, many of whom are sadly waiting in pain on a waiting list that is five times—five times—higher than the whole of England, and that's taking into account the much larger population in England—. We have got five times the figure of people waiting on our waiting list here than in England. On top of that, the average waiting time here is 10 weeks longer than that of England. And one in four Welsh patients are waiting over a year for treatment; that, in England, is one in 20. Now, I appreciate, Minister—
Diolch am yr ateb, Weinidog, ac er ei fod yn newyddion da wrth gwrs fod yr amser aros wedi gostwng dros gyfnod o un mis, mae'r taflwybr parhaus hirdymor yn mynd i'r cyfeiriad anghywir wrth gwrs. Felly, os edrychwn yn ôl ar 12 mis yn ôl, y ffigur oedd 7,600 ac erbyn hyn mae'n 68,000. Felly, dyna'r ffigurau dros y 12 mis diwethaf. Ac mae'r niferoedd, yn anffodus, wedi saethu i fyny yn y cyfnod hwnnw. Er gwaethaf yr hyn a ddywedwch, mae'r niferoedd wedi saethu i fyny. Ac wrth gwrs, rwy'n cytuno â chi: mae mater COVID a'r pandemig—mae hynny wedi effeithio ar wasanaethau'r GIG ledled y DU ac ar draws y byd. Ond mae'r hyn a welsom yma yn sefyllfa lawer gwaeth, a byddwn yn dweud bod hynny o ganlyniad i gamreoli gan y Llywodraeth a dyna pam ein bod yn gweld tangyflawni enfawr yma yng Nghymru. Oherwydd mae nifer o bobl yng Nghymru, gyda llawer ohonynt, yn anffodus, yn aros mewn poen ar restr aros sydd bum gwaith—bum gwaith—yn uwch na Lloegr gyfan, a hynny gan ystyried y boblogaeth lawer mwy o faint yn Lloegr—. Rydym wedi gweld pum gwaith y ffigur o bobl yn aros ar ein rhestr aros yma na sydd ar y rhestr aros yn Lloegr. Ar ben hynny, mae'r amser aros cyfartalog yma ddeng wythnos yn hwy nag yn Lloegr. Ac mae un o bob pedwar claf yng Nghymru yn aros dros flwyddyn am driniaeth; mae hynny, yn Lloegr, yn un o bob 20. Nawr, rwy'n derbyn, Weinidog—
You need to ask the question, please.
Mae angen i chi ofyn y cwestiwn, os gwelwch yn dda.
I appreciate, Minister, your personal commitment, and I appreciate you've only been in post for 12 months, and I appreciate you've been dealt a poor hand. But can I ask you for your assessment of why the Welsh Government is looking at this much worse position than that in any other part of the UK? And surely you've got to recognise failures to understand where improvements need to be made.
Rwy'n derbyn eich ymrwymiad personol, Weinidog, ac rwy'n sylweddoli mai dim ond ers 12 mis yr ydych wedi bod yn eich swydd, ac rwy'n derbyn eich bod wedi cael lwc ddrwg. Ond a gaf fi ofyn i chi am eich asesiad chi o pam y mae Llywodraeth Cymru yn y sefyllfa hon sy'n llawer gwaeth na'r sefyllfa mewn unrhyw ran arall o'r DU? A rhaid i chi gydnabod methiannau er mwyn deall lle mae angen gwneud gwelliannau.
Thanks very much. Well, Russell will be aware that the figures have gone up everywhere in the past year; this is not a unique situation—they've sky-rocketed everywhere. And, of course, we're all challenged now, in terms of getting those lists down, and that's why we did publish our planned care proposal back in April, where the targets are very, very clearly set out. I can tell you that I'm having regular meetings with the chairs of the health boards, just to underline the importance of hitting those targets. You will be aware that the way we count our lists is very significantly different from the way they count in England. So, we include the number of people waiting for diagnostic treatment and therapies—that's a significant number of people. So, you're comparing apples and pears here, and it is important that people understand that. We also include follow-up appointments after diagnostic tests. And if you transfer between one consultant and another, we start a new pathway, so that's counted again. So, yes, sometimes we don't help ourselves, if I'm honest. So, that is difficult, and I've obviously asked if we can look at the way we count, but it's a major, major issue to change the way we count. And to be quite honest, I just think we're being more transparent with the public about the reality of the situation, in a way that I'm afraid your Conservative Government in England is not being transparent.
Diolch yn fawr. Wel, bydd Russell yn ymwybodol fod y ffigurau wedi codi ym mhobman yn ystod y flwyddyn ddiwethaf; nid yw hon yn sefyllfa unigryw—maent wedi saethu i fyny ym mhobman. Ac wrth gwrs, rydym i gyd yn cael ein herio yn awr, o ran lleihau'r rhestrau hynny, a dyna pam y gwnaethom gyhoeddi ein cynnig ar gyfer gofal wedi'i gynllunio yn ôl ym mis Ebrill, lle mae'r targedau wedi'u nodi'n glir iawn. Gallaf ddweud wrthych fy mod yn cael cyfarfodydd rheolaidd gyda chadeiryddion y byrddau iechyd, er mwyn tanlinellu pwysigrwydd cyrraedd y targedau hynny. Fe fyddwch yn ymwybodol fod y ffordd yr ydym yn cyfrif ein rhestrau yn wahanol iawn i'r ffordd y maent yn cyfrif yn Lloegr. Felly, rydym yn cynnwys nifer y bobl sy'n aros am driniaeth ddiagnostig a therapïau—mae hynny'n nifer sylweddol o bobl. Felly, rydych yn cymharu dau beth gwahanol yma, ac mae'n bwysig fod pobl yn deall hynny. Rydym hefyd yn cynnwys apwyntiadau dilynol ar ôl profion diagnostig. Ac os byddwch yn trosglwyddo rhwng un meddyg ymgynghorol a'r llall, rydym yn dechrau llwybr newydd, felly mae hynny'n cael ei gyfrif eto. Felly, weithiau nid ydym yn helpu ein hunain, os wyf yn onest. Felly, mae hynny'n anodd, ac rwy'n amlwg wedi gofyn a gawn ni edrych ar y ffordd yr awn ati i gyfrif, ond mae newid y ffordd yr awn ati i gyfrif yn fater enfawr. Ac i fod yn gwbl onest, rwy'n credu ein bod yn fwy tryloyw gyda'r cyhoedd am realiti'r sefyllfa, yn wahanol i'ch Llywodraeth Geidwadol yn Lloegr mae arnaf ofn.
Well, no, the fact is that in Wales we have 68,000 people waiting for over two years, and in England it's 12,700. That's what the figures say. Now, I do appreciate—
Wel, na, y gwir amdani yw bod gennym 68,000 o bobl yng Nghymru yn aros dros ddwy flynedd, ac yn Lloegr mae'n 12,700. Dyna y mae'r ffigurau'n ei ddweud. Nawr, rwy'n derbyn—
You're not counting half of them, that's why.
Nid ydych yn cyfrif eu hanner, dyna pam.
—what you've just said. I do appreciate what you've just said, and you're willingness to look at the way you measure those figures, because perhaps it would be the correct piece of work for the Government to undertake, to make that comparison. Because what would those figures then be able to tell us? They would be able to tell us we're still in the same position—that the Welsh Government is in a much worse significant position. Now, what would help, of course, the backlog, and reducing the backlog, would be the roll-out of regional surgical hubs, which we called for back in summer 2020. I've spoken to a number of health bodies and professionals this week, telling us we've still not got them in Wales, we're still waiting for them, and that is the way out, in part, of the position that we're in. And I know, Minister, you've made promises that they're going to be rolled out, but we're yet to see them being delivered. And until this is addressed, we're not going to see and not going to escape the waiting lists that we're currently in. The UK Government started to prepare for the post-pandemic at a much, much earlier stage. In fact, your predecessor said it would be foolish to do the same here. So, do you regret the words of your predecessor, when he said—and it demonstrates, I think, an attitude of complacency—that it would be foolish to start the planned care out of pandemic before the pandemic was over? And do you not accept as well that, in order to make progress, we've got to see the roll-out of regional surgical hubs at a much quicker pace, and that is part of the way out of this problem that we're in? And can you give us an update on regional surgical hubs?
—yr hyn yr ydych newydd ei ddweud. Rwy'n derbyn hyn yr ydych newydd ei ddweud, a'ch parodrwydd i edrych ar y ffordd yr ydych yn mesur y ffigurau hynny, oherwydd efallai mai dyma'r gwaith cywir i'r Llywodraeth ei wneud, sef gwneud y gymhariaeth honno. Oherwydd beth fyddai'r ffigurau hynny wedyn yn gallu ei ddweud wrthym? Byddent yn gallu dweud wrthym ein bod yn dal yn yr un sefyllfa—fod Llywodraeth Cymru mewn sefyllfa lawer gwaeth. Nawr, yr hyn a fyddai'n helpu'r ôl-groniad, wrth gwrs, a lleihau'r ôl-groniad, fyddai cyflwyno canolfannau llawfeddygol rhanbarthol, y gwnaethom alw amdanynt yn ôl yn haf 2020. Rwyf wedi siarad â nifer o gyrff iechyd a gweithwyr proffesiynol yr wythnos hon, a oedd yn dweud wrthym nad ydym wedi'u cael yng Nghymru o hyd, rydym yn dal i aros amdanynt, a dyna'r ffordd allan, yn rhannol, o'r sefyllfa yr ydym ynddi. A gwn eich bod wedi gwneud addewidion y byddant yn cael eu cyflwyno, Weinidog, ond rydym eto i'w gweld yn cael eu darparu. A hyd nes yr eir i'r afael â hyn, nid ydym yn mynd i osgoi'r rhestrau aros sydd gennym ar hyn o bryd. Dechreuodd Llywodraeth y DU baratoi ar gyfer y cyfnod ar ôl y pandemig yn llawer cynharach. Mewn gwirionedd, dywedodd eich rhagflaenydd y byddai'n ffôl gwneud yr un peth yma. Felly, a ydych yn gresynu at eiriau eich rhagflaenydd, pan ddywedodd—ac mae'n dangos ymagwedd hunanfodlon yn fy marn i—y byddai'n ffôl dechrau'r gofal wedi'i gynllunio ar gyfer y cyfnod ar ôl y pandemig cyn i'r pandemig ddod i ben? Ac onid ydych yn derbyn hefyd, er mwyn gwneud cynnydd, fod yn rhaid inni weld canolfannau llawfeddygol rhanbarthol yn cael eu cyflwyno'n gyflymach o lawer, a bod hynny'n rhan o'r ffordd allan o'r broblem yr ydym ynddi? Ac a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am ganolfannau llawfeddygol rhanbarthol?
Well, as you know, I'm very keen to see the development of regional surgical hubs. I am restricted by the amount of capital funding that we've been given by the UK Government—that's what's tying my hands at the moment. And let me tell you that we are already initiating these; you'll have seen yesterday that we are centralising and having one of these surgical hubs, for vascular services, in south Wales. So, it's already happening. There are lots of examples already of this happening in orthopaedic areas and in eye cataract operations. You've seen what's happened in Cardiff; there is another regional centre in Swansea. So, these already exist. Now, how many more can we do? Obviously, we're very interested in seeing how many more, but we are restricted and restrained at the moment by our capital abilities. But let me tell you that we had a discussion with the Royal College of Surgeons recently, and what they were keen for us to do, and what I've been pressing the health boards to do, is to make sure that we use the existing capacity more efficiently, and I think we've still got some headway to make on that.
Wel, fel y gwyddoch, rwy'n awyddus iawn i weld canolfannau llawfeddygol rhanbarthol yn cael eu datblygu. Rwyf wedi fy nghyfyngu gan faint o arian cyfalaf a roddwyd inni gan Lywodraeth y DU—dyna sy'n clymu fy nwylo ar hyn o bryd. A gadewch imi ddweud wrthych ein bod eisoes yn cychwyn y rhain; byddwch wedi gweld ddoe ein bod yn canoli ac yn cael un o'r canolfannau llawfeddygol hyn, ar gyfer gwasanaethau fasgwlaidd, yn ne Cymru. Felly, mae eisoes yn digwydd. Ceir llawer o enghreifftiau eisoes o hyn yn digwydd mewn meysydd orthopedig ac mewn llawdriniaethau cataract llygaid. Rydych wedi gweld beth sydd wedi digwydd yng Nghaerdydd; mae canolfan ranbarthol arall yn Abertawe. Felly, mae'r rhain eisoes yn bodoli. Nawr, faint yn rhagor y gallwn ei wneud? Yn amlwg, mae gennym ddiddordeb mawr mewn gweld faint yn fwy, ond cawn ein cyfyngu a'n rhwystro ar hyn o bryd gan ein cyfalaf. Ond gadewch imi ddweud wrthych ein bod wedi cael trafodaeth gyda Choleg Brenhinol y Llawfeddygon yn ddiweddar, a'r hyn yr oeddent yn awyddus inni ei wneud, a'r hyn y bûm yn pwyso ar y byrddau iechyd i'w wneud, yw sicrhau ein bod yn defnyddio'r capasiti presennol yn fwy effeithlon, a chredaf fod gennym rywfaint o gynnydd i'w wneud ar hynny o hyd.
Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Dwi am ganolbwyntio ar COVID hir. Mae'r ffigurau diweddaraf gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol yn awgrymu y gallai fod rhyw 60,000 o bobl yng Nghymru yn byw efo COVID hir, ac mae'r don dŷn ni ynddi rŵan, wrth gwrs, yn gwneud imi bryderu bod y niferoedd yn mynd i fod yn cynyddu. Mae llawer o'r rhai sydd yn dioddef yn bobl wnaeth gael y feirws tra'n gweithio yn y gwasanaethau iechyd a gofal. Rŵan, ers dechrau'r mis yma, dydy'r rheini wnaeth fynd yn sâl yn gynnar yn y pandemig ddim yn cael eu talu yn llawn bellach, tra eu bod nhw mewn swyddi iechyd tebyg yn Lloegr a'r Alban. Ydy'r Gweinidog yn cytuno y dylai byrddau iechyd ddefnyddio'r disgresiwn dwi'n deall sydd ganddyn nhw i barhau i dalu cyflog yn llawn tan eu bod nhw wedi gwneud popeth o fewn eu gallu i ddod â'r gweithwyr yma sydd eisiau gwasanaethu o fewn y gwasanaethau iechyd yn ôl i swyddi lle maen nhw'n gallu gwneud hynny?
Thank you very much, Diprwy Lywydd. I want to focus on long COVID. Recent figures by the Office for National Statistics suggest that some 60,000 people in Wales could be living with long COVID, and the wave we're currently in makes me concerned that the numbers will increase. Now, many of those suffering are people who acquired the virus whilst working in health and care services. Since the beginning of this month, those who fell ill early during the pandemic are not now paid in full, whilst they are in similar health roles in England and Scotland. Does the Minister agree that health boards should use the discretion that I understand that they have to continue to pay full salaries until they've done everything within their gift to bring these workers who do want to serve within our health services back into post where they can do that?
Diolch yn fawr, ac mae'n wir, mae yna lot fawr o bobl yn dioddef o COVID hir. Roeddwn i'n siarad gyda mam ddoe a oedd yn sôn wrtha i am ei mab hi sy'n dioddef o COVID hir, a dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n cydnabod bod hon yn sefyllfa sy'n anodd iawn i'r rheini, yn arbennig y rheini sydd wedi ein gwasanaethu ni i gyd yn ystod y pandemig. A dyna pam rŷn ni wedi bod yn eithaf gofalus yn yr ardal yma wrth wneud yn siŵr ein bod ni wedi siarad gydag undebau cyn ein bod ni wedi symud ymlaen, a bod pob un yn deall bod yna eithriadau sydd yn bosibl, a bod y byrddau iechyd yn cael defnyddio eu disgresiwn nhw, ac mi fyddwn i'n awgrymu eu bod nhw'n cymryd y cyfle yna.
Thank you very much, and it is true that there are many people who are suffering from long COVID. I was speaking to a mother yesterday who was talking to me about her son who suffers from long COVID, and I think it is important that we do recognise that this is a very difficult situation, particularly for those who have served us all during the pandemic. And that's why we have been very careful in this area, in trying to ensure that we have spoken to the unions before we moved forward, and that everyone understands that there are exceptions that are possible, and that the health board can use their discretion, and I would suggest that they do take that opportunity.
Dwi'n falch iawn o glywed hynny, a dwi'n gobeithio y bydd Aelodau yma, wrth gynrychioli eu hetholwyr nhw, yn atgoffa eu byrddau iechyd yn eu rhanbarthau a'u hetholaethau nhw fod y disgresiwn yna ganddyn nhw.
Dwi'n falch o glywed y Gweinidog yn sôn am COVID hir, ac fel mae o'n effeithio plant yn arbennig. Dwi yn bryderus bod yna ddiffyg cefnogaeth i blant a phobl ifanc efo COVID hir. Rydw innau wedi siarad efo nifer o rieni—un yn dweud eu bod nhw wedi gorfod aros pum mis am referral, ac wedi gorfod mynd yn breifat at paediatrician yn y pen draw, a thalu cannoedd y mis am chiropractor er mwyn rhoi rhyw fath o gysur i'w mab hi. Mae mudiad Long Covid Kids yn dweud ei bod hi dal yn anodd cael gweithwyr iechyd proffesiynol, meddygon ac ati, i dderbyn bod rhywbeth sydd o'u blaenau nhw yn COVID hir.
A all y Gweinidog ddweud wrthym ni pa ymchwil mae Llywodraeth Cymru yn barod i'w gomisiynu a buddsoddi ynddo fo, i mewn i COVID hir, ac fel mae o'n effeithio plant a phobl ifanc yn arbennig, a beth all gael ei wneud i sicrhau bod y gefnogaeth yno ar gyfer plant a phobl ifanc, achos maen nhw'n mynd i gael eu gadael ar ôl oherwydd yr amser mae hwn yn digwydd o fewn eu bywydau nhw?
I'm very pleased to hear that, and I do hope that Members here, in representing their constituents, will remind their health boards in their constituencies and regions that they have that discretion.
I'm also pleased to hear the Minister mention long COVID and its impact on children particularly. I am concerned that there is a lack of support for children and young people with long COVID. I've spoken to a number of parents—one who said that they'd had to wait five months for a referral, and had had to go private to a paediatrician, and paid hundreds of pounds per month for a chiropractor to give some comfort to her son. The Long Covid Kids organisation say that it's still difficult to get professional health workers, doctors and so on, to accept that what's in front of them is actually long COVID.
So, can the Minister tell us what research the Welsh Government is willing to commission and invest into long COVID, and its impact on children and young people particularly, and what can be done to ensure that that support is available for children and young people, because they will be left behind because of the time it is happening in their life cycle?
Rŷch chi'n eithaf reit, a dwi'n meddwl bod rhaid inni fod yn wyliadwrus iawn. Mae'r effaith ar blant yn rhywbeth sydd yn mynd i effeithio arnyn nhw am amser hir os nad ydyn ni'n delio gydag e'n gynnar. Mi fyddwn ni'n cael update ar adferiad cyn bo hir, a dwi wedi gofyn i wneud yn siŵr ein bod ni'n ystyried plant wrth inni edrych ar y rhaglen. Ac rydych chi'n ymwybodol, wrth inni ddatblygu'r cynllun yna, fod hwn yn rhywbeth roeddwn i eisiau gweld yn newid wrth ein bod ni'n dysgu mwy am y feirws ac am y ffordd mae pobl yn dioddef.
Felly, mae'r ffaith ein bod ni o hyd, pob chwe mis, â chyfle i ailedrych ar beth sy'n digwydd dwi'n meddwl yn rhoi cyfle inni edrych ar yr hyn rŷch chi wedi pwyntio allan heddiw.
You are quite right, and I think that we have to be very careful. The impact on children is something that's going to affect them for a long time if we don't deal with this issue at an early stage. We will be having an update on the recovery before long, and I've asked to ensure that we do consider children as we look at how that programme proceeds. And you're aware that, as we develop that plan, it is something that we wanted to see changing as we learn more about the virus and about the way in which people are suffering.
The fact that we are still, every six months, having an opportunity to look again at what's happening does give us an opportunity to look at what you've pointed out today.
Mae cwestiwn 3 [OQ58355] wedi'i dynnu yn ôl. Cwestiwn 4, Joel James.
Question 3 [OQ58355] has been withdrawn. Question 4, Joel James.
4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gynyddu ymwybyddiaeth o arwyddion a symptomau tiwmor yr ymennydd? OQ58340
4. What steps is the Welsh Government taking to increase awareness of the signs and symptoms of brain tumours? OQ58340
Thank you very much. Our programme for transforming and modernising planned care, published in April, included a commitment to continue to promote key messages about cancer symptoms and to encourage people to come forward with suspected cancer. We're also happy to support and amplify messages from cancer charities in Wales.
Diolch yn fawr iawn. Roedd ein rhaglen ar gyfer trawsnewid a moderneiddio gofal wedi'i gynllunio, a gyhoeddwyd ym mis Ebrill, yn cynnwys ymrwymiad i barhau i hyrwyddo negeseuon allweddol am symptomau canser ac annog pobl gydag amheuaeth o ganser i ddod i gael eu gweld. Rydym hefyd yn hapus i gefnogi a hyrwyddo negeseuon gan elusennau canser yng Nghymru.
Thank you, Minister. As you are aware, holistic needs assessments are provided to brain cancer patients as a way of them identifying and communicating to their key workers their holistic needs and allowing a suitable care plan to be put into place. The use of a HNA and care plan is essential for a good patient experience. It ensures that patients are supported in all aspects of their treatment and care, and is exceptionally important for brain tumour patients, due to their varied and complex needs. The Brain Tumour Charity's improving brain tumour care survey shows that only 30 per cent of respondents said they were offered a holistic needs assessment, and just 11 per cent of the respondents felt that the resulting care plan from their HNA was working well. With this is mind, Minister, what steps are being taken to ensure that all brain tumour patients in Wales are provided with a HNA and resulting care plan? And will this Government commit to ensuring that all brain tumour patients are offered this crucial form of support as part of their care? Thank you.
Diolch yn fawr, Weinidog. Fel y gwyddoch, darperir asesiadau anghenion cyfannol i gleifion canser yr ymennydd fel ffordd o nodi a chyfathrebu eu hanghenion cyfannol ar gyfer eu gweithwyr allweddol a chaniatáu i gynllun gofal addas gael ei roi ar waith. Mae defnyddio asesiadau anghenion cyfannol a chynllun gofal yn hanfodol ar gyfer profiad da i gleifion. Mae'n sicrhau bod cleifion yn cael eu cefnogi ym mhob agwedd ar eu triniaeth a'u gofal, ac mae'n eithriadol o bwysig i gleifion tiwmor yr ymennydd, oherwydd eu hanghenion amrywiol a chymhleth. Mae arolwg y Brain Tumour Charity ar wella gofal tiwmor yr ymennydd yn dangos mai dim ond 30 y cant o ymatebwyr a ddywedodd eu bod wedi cael cynnig asesiad anghenion cyfannol, a dim ond 11 y cant o'r ymatebwyr a deimlai fod y cynllun gofal a ddeilliodd o'u hasesiad yn gweithio'n dda. Gyda hyn mewn golwg, Weinidog, pa gamau sy'n cael eu cymryd i sicrhau bod pob claf tiwmor yr ymennydd yng Nghymru yn cael asesiad anghenion cyfannol a chynllun gofal yn deillio o hynny? Ac a wnaiff y Llywodraeth hon ymrwymo i sicrhau bod pob claf tiwmor yr ymennydd yn cael cynnig y math hollbwysig hwn o gymorth fel rhan o'u gofal? Diolch.
Thanks very much, Joel. I think, whenever we're dealing with physical issues where people are really confronting very, very difficult situations, then we do have to consider in particular, perhaps, the mental health impact on people trying to deal with those situations, and so, obviously, where possible, a holistic needs assessment should be made. But I am pleased that we do have some real experts in Wales in brain tumours. Cardiff Neuro-oncology Centre was awarded centre of excellence status by the Tessa Jowell Brain Cancer Mission, and I'm really pleased also that £9.4 million has been invested in Cardiff University's brain research imaging centre, CUBRIC.
Diolch yn fawr iawn, Joel. Pryd bynnag y byddwn yn ymdrin â materion corfforol lle mae pobl yn wynebu sefyllfaoedd anodd tu hwnt, rwy'n credu bod rhaid inni ystyried yn benodol, efallai, yr effaith ar iechyd meddwl y bobl sy'n ceisio ymdopi â'r sefyllfaoedd hynny, ac felly, yn amlwg, lle bo'n bosibl, dylid gwneud asesiad anghenion cyfannol. Ond rwy'n falch fod gennym arbenigwyr go iawn yng Nghymru ym maes tiwmor yr ymennydd. Dyfarnwyd statws canolfan ragoriaeth i Ganolfan Niwro-oncoleg Caerdydd gan y Tessa Jowell Brain Cancer Mission, ac rwy'n falch iawn hefyd fod £9.4 miliwn wedi'i fuddsoddi yng nghanolfan ymchwil delweddu'r ymennydd Prifysgol Caerdydd.
My mother had a brain tumour, which she sadly died from. The GP was treating her for a long period of time, in its early stages, for thyroid problems—having tests done on the thyroid. By the time she went into hospital, it was stage 4. It was only when it spread to other parts of the body that she was referred for a CT scan. I request that GPs are trained to identify the symptoms and then test for brain tumours, and not try and find something simpler.
Roedd gan fy mam diwmor ar yr ymennydd, a bu farw o hynny, yn anffodus. Roedd y meddyg teulu'n ei thrin am gyfnod hir, yn y cyfnodau cynnar, ar gyfer problemau thyroid—a chael profion ar y thyroid. Erbyn iddi fynd i'r ysbyty, roedd wedi cyrraedd cam 4. Dim ond pan ledaenodd i rannau eraill o'r corff y cafodd ei chyfeirio am sgan CT. Rwyf am ofyn i feddygon teulu gael eu hyfforddi i adnabod y symptomau a phrofi am diwmorau'r ymennydd, a pheidio â cheisio dod o hyd i rywbeth symlach.
Thanks very much, Mike, and I'm sorry to hear about your mother. I think what's clear is we've got to be very careful, because, obviously, GPs see countless numbers of people with headaches or issues with balance or vague symptoms, such as fatigue, so it's very difficult, I think, for them to be absolutely clear. And there is already very well recognised professional guidance in place for GPs from NICE to refer adults with progressive loss of central neurological function for urgent investigation. I'm sure you will be aware that the NHS in Wales is now rolling out rapid diagnostic centres to the whole population, and I'm pleased to say that, actually, that is being used and many, many people are now being referred.
Diolch yn fawr iawn, Mike, ac mae'n ddrwg gennyf glywed am eich mam. Credaf mai'r hyn sy'n glir yw bod yn rhaid inni fod yn ofalus iawn, oherwydd, yn amlwg, mae meddygon teulu'n gweld niferoedd dirifedi o bobl sydd â chur pen neu broblemau gyda chydbwysedd neu symptomau amwys, megis blinder, felly mae'n anodd iawn iddynt fod yn gwbl glir. Ac mae canllawiau proffesiynol cydnabyddedig iawn eisoes ar waith gan NICE i feddygon teulu atgyfeirio oedolion sy'n colli gweithrediad niwrolegol canolog yn gynyddol am archwiliad brys. Rwy'n siŵr y byddwch yn ymwybodol fod y GIG yng Nghymru bellach yn cyflwyno canolfannau diagnostig cyflym i'r boblogaeth gyfan, ac rwy'n falch o ddweud fod hynny'n cael ei ddefnyddio a bod llawer o bobl bellach yn cael eu atgyfeirio.
5. Sut y mae'r Gweinidog yn gweithio gyda Gweinidog yr Economi i sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn manteisio ar y ffaith bod tîm pêl-droed dynion Cymru wedi cymhwyso ar gyfer cwpan y byd 2022 i wella iechyd y cyhoedd drwy gymryd rhan mewn chwaraeon ar lawr gwlad? OQ58346
5. How is the Minister working with the Minister for Economy to ensure the Welsh Government capitalises on the Cymru men's football team's qualification for the 2022 world cup to improve public health through grass-roots sports participation? OQ58346
Officials are in early discussions with the Football Association of Wales to consider how we can take forward a range of programmes through 'Healthy Weight: Healthy Wales' and our proposed social prescribing framework. These programmes will include a focus on physical and mental health.
Mae swyddogion yn cynnal trafodaethau cynnar gyda Chymdeithas Bêl-droed Cymru i ystyried sut y gallwn ddatblygu ystod o raglenni drwy 'Pwysau Iach: Cymru Iach' a'n fframwaith presgripsiynu cymdeithasol arfaethedig. Bydd y rhaglenni hyn yn cynnwys ffocws ar iechyd corfforol a meddyliol.
Thank you, Deputy Minister. That's a very encouraging response, because the Football Association of Wales recently shared with the Culture, Welsh Language, Communications, Sport and International Relations Committee—there's no way of saying that quickly, sorry—their submission to the Welsh Government regarding how we can grow football in Wales to improve the health of the nation. Their request was a £10 million investment per annum for a decade. And we know that, in Wales, despite our love for rugby, football is emerging as the No. 1 team sport in terms of public interest and participation, with powerchair and walking football becoming increasingly popular too. There is an opportunity, through the world cup, to inspire people of all ages and backgrounds to become more active and improve public health. You've outlined some of the things, but is there also going to be an active campaign to make sure that we capitalise on this? Thank you.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Weinidog. Mae hwnnw'n ymateb calonogol iawn, oherwydd yn ddiweddar rhannodd Cymdeithas Bêl-droed Cymru â'r Pwyllgor Diwylliant, Cyfathrebu, y Gymraeg, Chwaraeon a Chysylltiadau Rhyngwladol—nid oes modd dweud hynny'n gyflym, mae'n ddrwg gennyf—eu cyflwyniad i Lywodraeth Cymru ynghylch sut y gallwn dyfu pêl-droed yng Nghymru i wella iechyd y genedl. Roedd eu cais am fuddsoddiad o £10 miliwn y flwyddyn am ddegawd. A gwyddom, yng Nghymru, er gwaethaf ein cariad at rygbi, fod pêl-droed yn dod i'r amlwg fel y gamp tîm fwyaf poblogaidd o ran diddordeb a chyfranogiad y cyhoedd, gyda phêl-droed cadair olwyn drydan a phêl-droed cerdded yn dod yn fwyfwy poblogaidd hefyd. Mae cyfle, drwy gwpan y byd, i ysbrydoli pobl o bob oed a chefndir i ddod yn fwy heini a gwella iechyd y cyhoedd. Rydych wedi amlinellu rhai o'r pethau, ond a fydd ymgyrch weithredol hefyd i sicrhau ein bod yn manteisio ar hyn? Diolch.
Thank you, Heledd, and I entirely agree that the world cup gives us a really good opportunity to capture the power and enthusiasm of football to tackle some of the public health issues that we face. I haven't seen the paper that you refer to, but I will certainly ask to receive a copy of it.
Just to expand a little bit further on the work that's been going on, as I said, senior officials have met with the Football Association of Wales and are developing a set of ideas and proposals to consider further action, and that includes population-wide messages. We're also working closely with Sport Wales, including through investment in our Healthy and Active Fund, and with other national governing bodies, to consider how we can increase physical activity levels across Wales. Officials are also in early discussions with the FAW regarding a programme called Football Fans in Training—FFIT—which is a weight-loss intervention supported through football clubs, which has an evidence base in Scotland and England, and we're looking at whether we can roll out some pilots of that in Wales, harnessing the enthusiasm for football. As Members are aware, we've also got some children and families pilots operating across Wales, and our discussions with the FAW are also considering the potential of scaling up something called Footie Families, which supports children in learning a range of skills, providing opportunities for high-quality movement while inspiring parents. We've also, as part of these discussions, talked to the FAW about our social prescribing framework, which we're going to shortly consult on, as that also provides an opportunity for us to harness some of these issues.
Diolch, Heledd, a chytunaf yn llwyr fod cwpan y byd yn rhoi cyfle gwirioneddol dda inni ddefnyddio grym a brwdfrydedd pêl-droed i fynd i'r afael â rhai o'r problemau iechyd cyhoeddus sy'n ein hwynebu. Nid wyf wedi gweld y papur y cyfeiriwch ato, ond byddaf yn sicr yn gofyn am gael copi ohono.
Er mwyn ehangu ychydig ymhellach ar y gwaith sydd wedi bod yn digwydd, fel y dywedais, mae uwch swyddogion wedi cyfarfod â Chymdeithas Bêl-droed Cymru ac yn datblygu cyfres o syniadau a chynigion i ystyried gweithredu pellach, ac mae hynny'n cynnwys negeseuon ar draws y boblogaeth. Rydym hefyd yn gweithio'n agos gyda Chwaraeon Cymru, gan gynnwys drwy fuddsoddi yn ein Cronfa Iach ac Egnïol, a chyda chyrff llywodraethu cenedlaethol eraill, i ystyried sut y gallwn gynyddu lefelau gweithgarwch corfforol ledled Cymru. Mae swyddogion hefyd yn cynnal trafodaethau cynnar gyda Chymdeithas Bêl-droed Cymru ynghylch rhaglen o'r enw Football Fans in Training—FFIT—sef ymyrraeth colli pwysau a gefnogir drwy glybiau pêl-droed, ac mae ganddi sylfaen dystiolaeth yn yr Alban a Lloegr, ac rydym yn ystyried a allwn gyflwyno cynlluniau peilot o hynny yng Nghymru, gan harneisio'r brwdfrydedd dros bêl-droed. Fel y gŵyr yr Aelodau hefyd, mae gennym gynlluniau peilot i blant a theuluoedd yn gweithredu ledled Cymru, ac mae ein trafodaethau gyda Chymdeithas Bêl-droed Cymru hefyd yn ystyried y posibilrwydd o ehangu rhywbeth o'r enw Pêl-droed â'r Teulu, sy'n cefnogi plant i ddysgu ystod o sgiliau, gan ddarparu cyfleoedd ar gyfer symud o ansawdd uchel tra'n ysbrydoli rhieni. Rydym hefyd, yn rhan o'r trafodaethau hyn, wedi siarad â Chymdeithas Bêl-droed Cymru am ein fframwaith presgripsiynu cymdeithasol, y byddwn yn ymgynghori arno cyn bo hir, gan fod hynny hefyd yn rhoi cyfle inni harneisio rhai o'r materion hyn.
Minister, I'm sure you'll agree with me that sport is extremely important for our young people right across Wales not just in terms of their physical health, but also their mental health. It's great for people to get out there in the fresh air and experience that. It really opens people up as well—the talking about their problems. You're talking about social prescribing, and actually getting GPs to more socially prescribe to make sure that our young people are accessing that to make sure it does help their mental health. But also, that needs to go into schools as well, to make sure that our schools are educating young people about healthy lifestyles to help their mental health. So, can you tell me what work you've done across Government to understand the impacts of mental health and sport on our young people?
Weinidog, rwy'n siŵr y cytunwch â mi fod chwaraeon yn eithriadol o bwysig i'n pobl ifanc ledled Cymru nid yn unig o ran eu hiechyd corfforol, ond hefyd eu hiechyd meddwl. Mae'n wych i bobl fynd allan yn yr awyr iach a phrofi hynny. Mae'n gwneud i bobl fod yn agored hefyd—a siarad am eu problemau. Rydych yn sôn am bresgripsiynu cymdeithasol, a chael meddygon teulu i wneud mwy o bresgripsiynu cymdeithasol i sicrhau bod ein pobl ifanc yn cael mynediad at hynny i sicrhau ei fod yn helpu eu hiechyd meddwl. Ond hefyd, mae angen i hynny fynd i ysgolion hefyd, er mwyn sicrhau bod ein hysgolion yn addysgu pobl ifanc am ffyrdd iach o fyw i helpu eu hiechyd meddwl. Felly, a wnewch chi ddweud wrthyf pa waith a wnaethoch ar draws y Llywodraeth i ddeall effeithiau iechyd meddwl a chwaraeon ar ein pobl ifanc?
Thank you very much for that question, James. This is absolutely a cross-Government issue. As you're aware, our 'Healthy Weight: Healthy Wales' plan is a cross-Government plan, with all Ministers making a contribution to what we're trying to do. Clearly, there's a really important role for education, and we are uniquely well placed in Wales with our new curriculum, with our area of learning focused on health and well-being, to really embed that understanding of health in schools so that our young people get the best possible start in life. Also, young people will be a feature of what we're doing through our social prescribing programme. I'm really concerned that that doesn't appear to be just something that is for older people, because we know that it can often be young people who experience the most loneliness.
Diolch yn fawr am y cwestiwn hwnnw, James. Mae hwn yn sicr yn fater trawslywodraethol. Fel y gwyddoch, mae ein cynllun 'Pwysau Iach: Cymru Iach' yn gynllun trawslywodraethol, gyda'r holl Weinidogion yn cyfrannu at yr hyn y ceisiwn ei wneud. Yn amlwg, mae yna rôl bwysig iawn i addysg, ac rydym mewn sefyllfa unigryw o dda yng Nghymru gyda'n cwricwlwm newydd, gyda'n maes dysgu sy'n canolbwyntio ar iechyd a llesiant, i ymgorffori'r ddealltwriaeth honno o iechyd mewn ysgolion fel bod ein pobl ifanc yn cael y dechrau gorau posibl mewn bywyd. Hefyd, bydd pobl ifanc yn nodwedd o'r hyn a wnawn drwy ein rhaglen presgripsiynu cymdeithasol. Rwy'n awyddus iawn i sicrhau nad yw hynny i'w weld yn rhywbeth sydd ar gyfer pobl hŷn yn unig, oherwydd gwyddom mai pobl ifanc yn aml iawn sy'n profi unigrwydd fwyaf.
6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i sicrhau bod cyfleoedd chwarae ar gael ac yn hygyrch i bob plentyn? OQ58356
6. What action is the Welsh Government taking to ensure that opportunities for play are available and accessible to all children? OQ58356
Access to high-quality play opportunities is critical for the social, emotional and physical development of all children. I am proud that Wales was the first country to legislate, guaranteeing children's right to play by ensuring local authorities secure sufficient opportunities, via the play sufficiency duty.
Mae mynediad at gyfleoedd chwarae o ansawdd uchel yn hanfodol ar gyfer datblygiad cymdeithasol, emosiynol a chorfforol pob plentyn. Rwy'n falch mai Cymru oedd y wlad gyntaf i ddeddfu, gan warantu hawl plant i chwarae drwy sicrhau bod awdurdodau lleol yn sicrhau digon o gyfleoedd, drwy'r ddyletswydd digonolrwydd cyfleoedd chwarae.
Thank you, Minister, for that response. I absolutely recognise what you said about play being absolutely important for physical and mental health. I welcome initiatives such as the Summer of Fun scheme to extend play. However, I've had recent discussions with Scope, and they suggest that equipment is often inaccessible to disabled children and many playgrounds are not designed with full accessibility in mind. In fact, half of the parents with disabled children say there is some accessibility problem with their local playground. Obviously, that means that many young people can't feel included in their play. Wales has a clear commitment to be a play-friendly country, and so dedicated investment is needed to support this ambition. Deputy Minister, I wonder what conversations you've had with your Cabinet colleagues about the steps that can be taken to improve accessibility to playgrounds. And will you consider calls to create an inclusive playground fund to co-produce new and improve existing playgrounds with disabled children and their families? Thank you.
Diolch am yr ymateb hwnnw, Weinidog. Rwy'n cydnabod yn llwyr yr hyn a ddywedoch chi, sef bod chwarae'n bwysig iawn i iechyd corfforol a meddyliol. Rwy'n croesawu mentrau fel y cynllun Haf o Hwyl i ymestyn chwarae. Fodd bynnag, rwyf wedi cael trafodaethau diweddar gyda Scope, ac maent yn awgrymu bod offer yn aml yn anhygyrch i blant anabl a bod llawer o feysydd chwarae heb gael eu cynllunio gyda hygyrchedd llawn mewn golwg. Mewn gwirionedd, mae hanner y rhieni sydd â phlant anabl yn dweud bod rhyw broblem gyda hygyrchedd yn eu maes chwarae lleol. Yn amlwg, mae hynny'n golygu bod llawer o bobl ifanc yn teimlo nad ydynt wedi cael eu cynnwys wrth chwarae. Mae gan Gymru ymrwymiad clir i fod yn wlad sy'n creu cyfleoedd i chwarae, ac felly mae angen buddsoddiad penodol i gefnogi'r uchelgais hwn. Ddirprwy Weinidog, tybed pa sgyrsiau a gawsoch gyda'ch cyd-Weinidogion yn y Cabinet am y camau y gellir eu cymryd i wella hygyrchedd mewn meysydd chwarae. Ac a wnewch chi ystyried galwadau i greu cronfa ar gyfer meysydd chwarae cynhwysol i gydgynhyrchu meysydd chwarae newydd a gwella'r rhai presennol gyda phlant anabl a'u teuluoedd? Diolch.
I thank Peter Fox very much for that question. I am aware of Scope, and I've had a letter from Scope as well. Welsh Government officials have met with Scope officials already twice this year. I can absolutely assure you of our continuing commitment to provide opportunities for all children and young people to play in safety and to support improved access to play for disabled children. Both the Welsh Government and the play sector in Wales favour inclusive play where able-bodied and disabled children are able to play together, and this is supported by the Children's Play Policy Forum and UK Play Safety Forum, who released a joint position statement this year supporting inclusive play, which, of course, goes beyond accessible playgrounds. Local authorities, as I'm sure the Member will know, are required to ensure that there are sufficient play opportunities for all children in line with the provisions under section 11 of the Children and Families (Wales) Measure 2010, and this includes specific provision for the consideration of the needs of disabled children. So, local authorities should be looking at this already.
Just to give an indication about how much support is being put in by the Welsh Government, since the play sufficiency duty was introduced in November 2012, we've made £33.330 million revenue funding available to local authorities to enable them to meet the requirements—that's since 2012—but, for the financial years 2020-21 and 2021-22, we awarded local authorities a total of £8 million COVID recovery capital funding, which gave authorities the flexibility to purchase large items and refurbish playgrounds and access to playgrounds.
Diolch yn fawr iawn i Peter Fox am y cwestiwn hwnnw. Rwy'n ymwybodol o Scope, ac rwyf wedi cael llythyr gan Scope hefyd. Mae swyddogion Llywodraeth Cymru eisoes wedi cyfarfod â swyddogion Scope ddwywaith eleni. Gallaf eich sicrhau'n llwyr o'n hymrwymiad parhaus i ddarparu cyfleoedd i bob plentyn a pherson ifanc allu chwarae'n ddiogel ac i gefnogi gwell mynediad at chwarae i blant anabl. Mae Llywodraeth Cymru a'r sector chwarae yng Nghymru yn ffafrio chwarae cynhwysol lle gall plant anabl a phlant nad ydynt yn anabl chwarae gyda'i gilydd, a chefnogir hyn gan y Fforwm Polisi Chwarae Plant a Fforwm Diogelwch Chwarae y DU, a ryddhaodd ddatganiad sefyllfa ar y cyd eleni i gefnogi chwarae cynhwysol, sydd, wrth gwrs, yn mynd y tu hwnt i feysydd chwarae hygyrch. Mae'n ofynnol i awdurdodau lleol, fel y gŵyr yr Aelod, rwy'n siŵr, sicrhau bod digon o gyfleoedd chwarae ar gael i bob plentyn yn unol â'r darpariaethau o dan adran 11 o Fesur Plant a Theuluoedd (Cymru) 2010, ac mae hyn yn cynnwys darpariaeth benodol ar gyfer ystyried anghenion plant anabl. Felly, dylai awdurdodau lleol fod yn edrych ar hyn eisoes.
Er mwyn rhoi syniad o faint o gymorth sy'n cael ei roi gan Lywodraeth Cymru, ers cyflwyno'r ddyletswydd digonolrwydd cyfleoedd chwarae ym mis Tachwedd 2012, rydym wedi sicrhau bod £33.330 miliwn o gyllid refeniw ar gael i awdurdodau lleol i'w galluogi i fodloni'r gofynion—mae hynny ers 2012—ond ar gyfer blynyddoedd ariannol 2020-21 a 2021-22, dyfarnwyd cyfanswm o £8 miliwn o gyllid cyfalaf adferiad COVID i awdurdodau lleol, a oedd yn rhoi hyblygrwydd i awdurdodau brynu eitemau mawr ac adnewyddu meysydd chwarae a mynediad atynt.
Deputy Minister, when you and I have discussed inclusive play previously, we've agreed that key to improving access to these opportunities is making sure that information is easily available so that parents, guardians, children, young people and families know what inclusive play is available and where it's located. How will Welsh Government work with partners to ensure this sort of information is shared—something that's important all through the year, but especially as we look to the summer holidays?
Ddirprwy Weinidog, pan fûm yn trafod chwarae cynhwysol gyda chi yn y gorffennol, roeddem yn cytuno mai'r hyn sy'n allweddol i wella mynediad i'r cyfleoedd hyn yw sicrhau bod gwybodaeth ar gael yn hawdd fel bod rhieni, gwarcheidwaid, plant, pobl ifanc a theuluoedd yn gwybod pa chwarae cynhwysol sydd ar gael a ble mae wedi'i leoli. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda phartneriaid i sicrhau bod gwybodaeth o'r fath yn cael ei rhannu—rhywbeth sy'n bwysig drwy gydol y flwyddyn, ond yn enwedig wrth inni edrych ar wyliau'r haf?
Thank you very much, Vikki Howells, for that question. I know how diligently you've pursued this issue. A local authority family information service can inform parents and carers about the availability and location of play opportunities, and they'll be also able to signpost parents and carers to the play team, who are best placed to assess their needs. Many local councils in Wales have information about accessibility on the play sections of their websites, and we encourage local authorities to do this as part of their play sufficiency actions. Local authorities should be working collaboratively across a range of key policy areas, and this will enable local authorities to collaborate to support the needs of local people. So, local authorities have a duty to do this, and they have a duty to inform the public. I'm aware that the Member would like there to be something much more specific, so I'll tell her that we will discuss with local authorities about any more that can be done so that people know where the facilities are available, particularly with the Summer of Fun coming up now.
Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn hwnnw, Vikki Howells. Gwn pa mor ddiwyd yr ydych wedi mynd ar drywydd y mater hwn. Gall gwasanaeth gwybodaeth i deuluoedd awdurdod lleol roi gwybod i rieni a gofalwyr am argaeledd a lleoliad cyfleoedd chwarae, a byddant hefyd yn gallu cyfeirio rhieni a gofalwyr at y tîm chwarae, sydd yn y sefyllfa orau i asesu eu hanghenion. Mae gan lawer o gynghorau lleol yng Nghymru wybodaeth am hygyrchedd ar adrannau chwarae eu gwefannau, ac rydym yn annog awdurdodau lleol i wneud hyn fel rhan o'u gweithredoedd digonolrwydd cyfleoedd chwarae. Dylai awdurdodau lleol fod yn cydweithio ar draws ystod o feysydd polisi allweddol, a bydd hyn yn galluogi awdurdodau lleol i gydweithio i gefnogi anghenion pobl leol. Felly, mae dyletswydd ar awdurdodau lleol i wneud hyn, ac mae ganddynt ddyletswydd i hysbysu'r cyhoedd. Rwy'n ymwybodol y byddai'r Aelod yn hoffi cael rhywbeth llawer mwy penodol, felly fe ddywedaf wrthi y byddwn yn trafod gydag awdurdodau lleol unrhyw beth arall y gellir ei wneud fel bod pobl yn gwybod ble mae'r cyfleusterau ar gael, yn enwedig gyda'r Haf o Hwyl sydd ar y gweill yn awr.
7. Pa gamau y mae'r Gweinidog yn eu cymryd i wella gwerth maethol prydau bwyd a weinir mewn ysbytai yng Nghymru? OQ58333
7. What action is the Minister taking to improve the nutritional value of meals served in Welsh hospitals? OQ58333
The all-Wales nutrition and catering standards were published in 2011 to ensure hospital food meets the diverse needs of the hospital population. Work is currently under way to review those standards to ensure they continue to meet the nutritional and dietary requirements of hospital patients in Wales.
Cyhoeddwyd safonau maeth ac arlwyo Cymru gyfan yn 2011 i sicrhau bod bwyd mewn ysbytai yn diwallu anghenion amrywiol poblogaeth yr ysbytai. Mae gwaith ar y gweill ar hyn o bryd i adolygu'r safonau hynny er mwyn sicrhau eu bod yn parhau i fodloni gofynion maethol a deietegol cleifion ysbytai yng Nghymru.
Thank you, Minister. On two recent stays in hospital, one at the Princess of Wales and the other at the University Hospital of Wales, I was shocked at the lack of dietary choice available. As a Muslim, I was not offered halal food. I have been informed since then that vegetarians are often not offered food meeting their dietary needs either. The result: in-patients having to rely on family or friends to bring in food during visiting time, which has not been possible in these pandemic years. Minister, I'm sure you'll agree with me that this is unacceptable and will lead to instances where patients are not getting the right balance of nutrition to aid their recovery. Minister, will you ensure that all hospitals in Wales serve meals that fulfil the dietary requirements of patients as well as being nutritionally balanced? Thank you.
Diolch yn fawr, Weinidog. Yn ystod dau arhosiad diweddar yn yr ysbyty, un yn Ysbyty Tywysoges Cymru a'r llall yn Ysbyty Athrofaol Cymru, cefais fy synnu gan y diffyg dewis deietegol a oedd ar gael. Fel Mwslim, ni chefais gynnig bwyd halal. Fe'm hysbyswyd ers hynny fod llysieuwyr hefyd yn aml heb gael cynnig bwyd sy'n diwallu eu hanghenion deietegol. Y canlyniad: cleifion mewnol yn gorfod dibynnu ar deulu neu ffrindiau i ddod â bwyd i mewn yn ystod amser ymweld, nad yw wedi bod yn bosibl yn ystod blynyddoedd y pandemig. Weinidog, rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno â mi fod hyn yn annerbyniol ac y bydd yn arwain at achosion lle nad yw cleifion yn cael y cydbwysedd cywir o faeth i'w helpu i wella. Weinidog, a wnewch chi sicrhau bod pob ysbyty yng Nghymru yn gweini prydau sy'n bodloni gofynion deietegol cleifion yn ogystal â bod yn gytbwys o ran maeth? Diolch.
Thanks very much, Altaf, and I'm pleased to say that officials are already working with their NHS counterparts to begin that process of reviewing the standards that include hospital food. However, it is a very significant piece of work and something where, obviously, we're very keen, if we can, to make sure that we include local food in that. Now, what I don't have yet is a set timetable for the publication of the refreshed standards, but what I do accept is that it has been a long time since the last standards were issued, and that's why we will take account of the review and, of course, some of the issues that you pointed out will be considered in that review.
The more pressing issue for me this weekend, to be honest, is the incredible heat that's heading our way and is already hitting us. I'm very concerned about the impact on older people. I hope that people who are suffering with cardiovascular issues and with respiratory diseases will be extremely careful. We are looking at a high-impact weather event. We are particularly concerned about what will be happening on Sunday and on Monday. I'd encourage people to drink lots of water, don't be a mad dog or an Englishman and go out in the midday sun, and be aware of the pressure on the NHS. It is already intense: our beds are full; we have 1,000 COVID patients; accident and emergency departments are under strain; ambulances are extremely stretched. We really want to try and avoid any more pressure on the NHS at this time, so please be careful this coming weekend.
Diolch yn fawr iawn, Altaf, ac rwy'n falch o ddweud bod swyddogion eisoes yn gweithio gyda'u cymheiriaid yn y GIG i ddechrau'r broses o adolygu'r safonau sy'n cynnwys bwyd mewn ysbytai. Fodd bynnag, mae'n waith sylweddol iawn ac yn amlwg, rydym yn awyddus iawn i sicrhau ein bod yn cynnwys bwyd lleol yn hynny os gallwn. Nawr, nid oes gennyf amserlen benodol hyd yma ar gyfer cyhoeddi'r safonau diwygiedig, ond rwy'n derbyn ei bod wedi bod yn amser hir ers cyhoeddi'r safonau diwethaf, a dyna pam y byddwn yn ystyried yr adolygiad ac wrth gwrs, bydd rhai o'r materion a nodwyd gennych yn cael sylw yn yr adolygiad hwnnw.
Y mater pwysicaf i mi y penwythnos hwn, a bod yn onest, yw'r gwres anhygoel sy'n dod tuag atom ac sydd eisoes yn ein taro. Rwy'n bryderus iawn am yr effaith ar bobl hŷn. Gobeithio y bydd pobl sy'n dioddef o broblemau cardiofasgwlaidd a chlefydau anadlol yn ofalus iawn. Rydym yn edrych ar dywydd sy'n cael effaith fawr. Rydym yn pryderu'n benodol am yr hyn a fydd yn digwydd ddydd Sul a dydd Llun. Hoffwn annog pobl i yfed llawer o ddŵr, i beidio â mynd allan pan fydd y gwres ar ei boethaf, ac i fod yn ymwybodol o'r pwysau ar y GIG. Mae eisoes yn ddwys: mae ein gwelyau'n llawn; mae gennym 1,000 o gleifion COVID; mae adrannau damweiniau ac achosion brys dan straen; mae ambiwlansys dan bwysau mawr. Rydym yn awyddus iawn i geisio osgoi mwy o bwysau ar y GIG ar hyn o bryd, felly byddwch yn ofalus y penwythnos nesaf.
8. A wnaiff y Dirprwy Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y ddarpariaeth o wasanaethau iechyd meddwl yng ngogledd Cymru? OQ58362
8. Will the Deputy Minister provide an update on the provision of mental health services in north Wales? OQ58362
We continue to provide significant and sustained funding to support the provision of mental health services. In addition to its mental health ring-fenced allocation, Betsi Cadwaladr University Health Board will receive an additional £4.9 million of recurrent mental health funding this year to continue to improve mental health support.
Rydym yn parhau i ddarparu cyllid sylweddol a pharhaus i gefnogi'r ddarpariaeth o wasanaethau iechyd meddwl. Yn ogystal â'i ddyraniad a neilltuwyd ar gyfer iechyd meddwl, bydd Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn derbyn £4.9 miliwn ychwanegol o gyllid iechyd meddwl rheolaidd eleni i barhau i wella cymorth iechyd meddwl.
On 15 June, in response to a question about the abrupt closure of Denbigh Men's Shed, you said, and I quote,
'I've been in touch with the health board and have been advised that, following a health and safety walk around, risks were noted and felt to be of such a nature that a temporary suspension of this service was required.'
Now, serious questions have been raised about the validity of that decision. Staff involved, apparently, had failed to follow procedure, and I'm told that the suspension actually had no basis and, ultimately, was shown to be invalid. Now, I'm sure you'll join with me, of course, in celebrating the subsequent reopening of Denbigh Men's Shed, despite the harmful upheaval that caused to some of our most fragile and at-risk people, but can I ask: what process does the Government have in place to check whether information provided to you by other bodies, as you prepare to answer these questions, is actually correct and is actually reflective of the reality of the situation on the ground?
Ar 15 Mehefin, mewn ymateb i gwestiwn am gau Sied Dynion Dinbych yn sydyn, fe ddywedoch chi,
'Rwyf wedi bod mewn cysylltiad â'r bwrdd iechyd ac wedi cael gwybod, yn dilyn gwiriad iechyd a diogelwch, fod risgiau wedi'u nodi a'u bod yn teimlo'u bod o'r fath natur fel bod angen atal y gwasanaeth hwn dros dro.'
Nawr, mae cwestiynau difrifol wedi'u codi am ddilysrwydd y penderfyniad hwnnw. Mae'n debyg fod y staff dan sylw wedi methu dilyn y weithdrefn, a dywedir wrthyf nad oedd sail i atal y gwasanaeth mewn gwirionedd ac yn y pen draw, dangoswyd ei fod yn annilys. Nawr, rwy'n siŵr y byddwch yn ymuno â mi, wrth gwrs, i ddathlu ailagor Sied Dynion Dinbych wedi hynny, er gwaethaf y trafferthion niweidiol a achosodd hynny i rai o'n pobl fwyaf bregus ac agored i berygl, ond a gaf fi ofyn: pa broses sydd gan y Llywodraeth ar waith i wirio a yw'r wybodaeth a ddarperir i chi gan gyrff eraill, wrth ichi baratoi i ateb y cwestiynau hyn, yn gywir mewn gwirionedd ac yn adlewyrchu realiti'r sefyllfa ar lawr gwlad?
Thank you, Llyr, and, yes, I was really pleased that the men's shed is open again, and I saw on Twitter that you had been able to visit them to celebrate that opening. Officials checked with the health board what the position was in relation to the abrupt closure of the men's shed. I had in fact received an e-mail to my MS inbox about it so was able to alert officials, and we were given the assurances that I then gave in the Chamber that there had been health and safety issues highlighted, but that these were being resolved following some urgent action being taken. Obviously, you hope that when you're provided with that information that is correct. If you're saying that's not the case, then I'd advise maybe that you write to me about that.
Diolch, Llyr, ac roeddwn yn falch iawn fod sied y dynion ar agor eto, a gwelais ar Twitter eich bod wedi gallu ymweld â hwy i ddathlu'r agoriad hwnnw. Bu swyddogion yn holi'r bwrdd iechyd beth oedd y sefyllfa mewn perthynas â chau sied y dynion yn sydyn. Roeddwn wedi cael e-bost yn ei gylch yn fy mewnflwch fel Aelod o'r Senedd, felly llwyddais i roi gwybod i swyddogion, a chawsom y sicrwydd a roddais wedyn yn y Siambr fod materion iechyd a diogelwch wedi'u hamlygu, ond bod y rhain yn cael eu datrys yn dilyn rhywfaint o weithredu brys. Yn amlwg, pan fyddwch yn cael gwybodaeth, rydych yn gobeithio ei bod yn gywir. Os ydych yn dweud nad yw hynny'n wir, hoffwn eich cynghori efallai i ysgrifennu ataf ynglŷn â hynny.
9. Pa gynnydd y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud gyda'i hagenda gofal iechyd ataliol? OQ58347
9. What progress is the Welsh Government making with its preventative healthcare agenda? OQ58347
As part of our 'Healthy Weight: Healthy Wales' and tobacco control strategies, we are co-investing, with local health boards, into a number of programmes and interventions that support population health outcomes.
Fel rhan o'n strategaeth 'Pwysau Iach: Cymru Iach' a'n strategaeth rheoli tybaco, rydym yn cydfuddsoddi, gyda byrddau iechyd lleol, mewn nifer o raglenni ac ymyriadau sy'n cefnogi canlyniadau iechyd y boblogaeth.
Thank you for that, Minister. I recently ran the Llanishen parkrun, which was celebrating links between parkrun organisers and GP practices to encourage more integrated and supportive local communities, centring on wellness. I note that parkrun organisers, Minister, would very much like to see a consistent approach right across Wales, making these links between those working in the health sector and the parkrun organisers, facilitating communication and joint working. I'd just like to ask what Welsh Government will be doing to strengthen that agenda and take it forward in Wales.
Diolch am hynny, Weinidog. Yn ddiweddar, rhedais ras parkrun Llanisien, a oedd yn dathlu cysylltiadau rhwng trefnwyr parkrun a phractisau meddygon teulu i hybu cymunedau lleol mwy integredig a chefnogol, gan ganolbwyntio ar les. Weinidog, nodaf y byddai trefnwyr parkrun yn awyddus iawn i weld dull gweithredu cyson ledled Cymru, gan wneud cysylltiadau rhwng y rhai sy'n gweithio yn y sector iechyd a threfnwyr parkrun, a hwyluso cyfathrebu a chydweithio. Hoffwn ofyn beth fydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gryfhau'r agenda honno a'i datblygu yng Nghymru.
Thank you very much, John, and I know that you are an enthusiastic supporter of parkruns, and I think that they play an enormous role in making sure that we can get people more active and I'm very keen to support them.
Pre pandemic, my officials were in discussion with the UK Government, the Royal College of General Practitioners and parkrun UK around a programme to promote social prescribing of parkrun, and there are already practices in Wales that have been supporting this programme. I've asked my officials to re-establish these links and consider further work on that that could be taken forward across Wales.
Diolch yn fawr iawn, John, a gwn eich bod yn un o gefnogwyr brwd y rasys parkrun, a chredaf eu bod yn chwarae rhan enfawr yn sicrhau y gallwn gael pobl yn fwy egnïol ac rwy'n awyddus iawn i'w cefnogi.
Cyn y pandemig, roedd fy swyddogion mewn trafodaethau gyda Llywodraeth y DU, Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol a parkrun UK ynghylch rhaglen i hyrwyddo presgripsiynu cymdeithasol ar gyfer parkrun, ac mae practisau yng Nghymru eisoes wedi bod yn cefnogi'r rhaglen hon. Rwyf wedi gofyn i fy swyddogion ailsefydlu'r cysylltiadau hyn ac ystyried gwaith pellach ar hynny y gellid ei ddatblygu ledled Cymru.
Yn olaf, cwestiwn 10, Mike Hedges.
Finally, question 10, Mike Hedges.
10. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i atal clefyd y galon? OQ58332
10. What steps is the Welsh Government taking to prevent heart disease? OQ58332
Individuals can take a range of steps to reduce their chances of developing heart disease, by not smoking, maintaining a healthy weight and exercising regularly, for example. Our 'Healthy Weight: Healthy Wales' and tobacco control strategies are developing a range of measures to support people to make those healthier choices.
Gall unigolion roi amrywiaeth o gamau ar waith i leihau'r perygl o ddatblygu clefyd y galon, drwy beidio ag ysmygu, cynnal pwysau iach ac ymarfer corff yn rheolaidd, er enghraifft. Mae ein strategaeth 'Pwysau Iach: Cymru Iach' a'n strategaeth rheoli tybaco yn datblygu ystod o fesurau i gefnogi pobl i wneud y dewisiadau iachach hynny.
Can I thank you for that answer? We know that smoking has reduced, and is continuing to reduce, and many of us are waiting for it to reach zero. Unfortunately, obesity is moving in the opposite direction, and that is causing a large number of people to suffer from things that can cause heart disease. Hardening of the arteries happens 10 times more often in people who are obese than in people who are not obese. So, will the Welsh Government develop an obesity strategy in order to try and get people to their correct weight? That's going to have to involve a lot of social action; rather than giving people a tablet for everything, try and get people exercising, try and get people dieting, and try and get people taking some responsibility for their own health, rather than hoping a doctor will solve everything.
A gaf fi ddiolch ichi am yr ateb hwnnw? Gwyddom fod ysmygu wedi lleihau, ac mae'n parhau i leihau, ac mae llawer ohonom yn aros iddo gyrraedd sero. Yn anffodus, mae gordewdra'n symud i'r cyfeiriad arall, ac mae hynny'n peri i nifer fawr o bobl ddioddef o bethau sy'n gallu achosi clefyd y galon. Mae caledu'r rhydwelïau'n digwydd 10 gwaith yn amlach mewn pobl sy'n ordew nag mewn pobl nad ydynt yn ordew. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru ddatblygu strategaeth ordewdra er mwyn ceisio sicrhau bod pobl yn cyrraedd eu pwysau cywir? Bydd yn rhaid i hynny gynnwys llawer o weithredu cymdeithasol; yn hytrach na rhoi tabled i bobl ar gyfer popeth, ceisio cael pobl i ymarfer corff, ceisio cael pobl i fynd ar ddeiet, a cheisio cael pobl i ysgwyddo rhywfaint o gyfrifoldeb am eu hiechyd eu hunain, yn hytrach na gobeithio y bydd meddyg yn datrys popeth.
Thank you very much, Mike. You'll be pleased to know that we have a really comprehensive anti-obesity strategy in Wales called 'Healthy Weight: Healthy Wales'. It's a 10-year strategy that we are breaking up into two-year delivery plans so that we can really focus on making sure that we are delivering in what is a really complex area. It is a hugely challenging area, because we all know when habits are unhealthy, but getting people to change those habits is really complex. So, we have a multifaceted approach in our strategy that involves behaviour change, it involves funding things like the pilots for children and young people; we're investing very significantly in the all-Wales weight management programme to make sure that there are pathways in all parts of Wales, and we're investing in community sports, in the healthy and active fund, and also, vitally, our plan includes, as I said in response to James Evans earlier on, a strong focus on the role of education and making sure that young people learn from an early age how to become more healthy. It is a really challenging agenda, but we are very committed to doing it. We have a new implementation board, which I chair, we've got very senior leaders from across Wales on that board, and we are absolutely determined to drive forward this agenda.
Diolch yn fawr iawn, Mike. Fe fyddwch yn falch o wybod bod gennym strategaeth gwrth-ordewdra gynhwysfawr iawn yng Nghymru o'r enw 'Pwysau Iach: Cymru Iach'. Mae'n strategaeth 10 mlynedd yr ydym yn ei rhannu'n gynlluniau cyflawni dwy flynedd fel y gallwn ganolbwyntio'n iawn ar sicrhau ein bod yn cyflawni mewn maes sy'n wirioneddol gymhleth. Mae'n faes hynod heriol, oherwydd gwyddom i gyd am arferion afiach, ond mae cael pobl i newid yr arferion hynny'n gymhleth iawn. Felly, mae gennym ddull amlweddog yn ein strategaeth sy'n cynnwys newid ymddygiad, ac mae'n cynnwys ariannu pethau fel y cynlluniau peilot ar gyfer plant a phobl ifanc; rydym yn buddsoddi'n sylweddol iawn yn y rhaglen rheoli pwysau ar gyfer Cymru i sicrhau bod llwybrau ym mhob rhan o Gymru, ac rydym yn buddsoddi mewn chwaraeon cymunedol, yn y gronfa iach ac egnïol, a hefyd, yn hanfodol, fel y dywedais mewn ymateb i James Evans yn gynharach, mae ein cynllun yn cynnwys ffocws cryf ar rôl addysg a sicrhau bod pobl ifanc yn dysgu o oedran cynnar sut i ddod yn fwy iach. Mae'n agenda wirioneddol heriol, ond rydym wedi ymrwymo'n llwyr i'w chyflawni. Mae gennym fwrdd gweithredu newydd yr wyf yn gadeirydd arno, mae gennym uwch arweinwyr o bob rhan o Gymru ar y bwrdd hwnnw, ac rydym yn gwbl benderfynol o fwrw ymlaen â'r agenda hon.
Diolch i'r Gweinidog a'r Dirprwy Weinidogion.
Thank you, Minister and Deputy Ministers.
Yr eitem nesaf yw'r cwestiynau amserol, a galwaf ar Luke Fletcher i ofyn ei gwestiwn.
The next item is the topical questions, and I call on Luke Fletcher to ask his question.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am adroddiadau bod lefelau tlodi plant wedi codi yng Nghymru yn ystod y pandemig er eu bod wedi gostwng yng ngweddill gwledydd y DU? TQ657
1. Will the Minister make a statement on reports that child poverty rose in Wales during the pandemic despite falling across the rest of the UK nations? TQ657
I thank Luke Fletcher for that question. The key levers for tackling child poverty—powers over the tax and welfare system—sit with the UK Government, but we will continue to do all we can with the powers we have to tackle inequalities and improve outcomes for all children in Wales so that they can fulfil their potential.
Diolch i Luke Fletcher am y cwestiwn hwnnw. Mae'r dulliau allweddol o fynd i'r afael â thlodi plant—pwerau dros y system dreth a lles—yn nwylo Llywodraeth y DU, ond byddwn yn parhau i wneud popeth yn ein gallu gyda'r pwerau sydd gennym i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau a gwella canlyniadau i bob plentyn yng Nghymru fel y gallant gyflawni eu potensial.
Diolch am yr ateb hwnnw, Gweinidog.
Thank you for that response, Minister.
The reality is that child poverty has remained alarmingly high over the past decade. Whilst my colleague Liz Saville Roberts raised with the Prime Minister in Prime Minister's questions today that he should scrap the two-child limit and reinstate the £20 uplift for all families entitled to welfare—by the way, I have to say, it was another poor response from him on this issue—I am keen to learn what Welsh Government can do.
Now, we'll be having a debate later on today on the Welsh Government's spending priorities. I'll be making the case again for expanding the education maintenance allowance. I do accept that there will be conflicting priorities in the Welsh Government's budget, but surely tackling child poverty should be one of the main priorities within the Welsh Government's budget. I would hope that the Welsh Government would reflect this, not just by introducing further support but also agreeing to set child poverty targets so that we can better measure Welsh Government's successes or failures within this field. And on this point as well, the Bevan Foundation is right to say that the fact that poverty targets have not worked in the past is not a reason to dismiss the potential benefits of setting new ones.
Y gwir amdani yw bod tlodi plant wedi aros yn frawychus o uchel dros y degawd diwethaf. Er i fy nghydweithiwr, Liz Saville Roberts, ddweud wrth Brif Weinidog y DU yng nghwestiynau'r Prif Weinidog heddiw y dylai ddileu'r terfyn dau blentyn ac adfer y cynnydd o £20 i bob teulu sydd â hawl i les—gyda llaw, rhaid imi ddweud ei fod yn ymateb gwael arall ganddo ar y mater hwn—rwy'n awyddus i ddysgu beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud.
Nawr, byddwn yn cael dadl yn ddiweddarach heddiw ar flaenoriaethau gwariant Llywodraeth Cymru. Byddaf yn cyflwyno'r achos eto dros ehangu'r lwfans cynhaliaeth addysg. Rwy'n derbyn y bydd blaenoriaethau'n gwrthdaro yng nghyllideb Llywodraeth Cymru, ond dylai mynd i'r afael â thlodi plant fod yn un o'r prif flaenoriaethau yn y gyllideb honno. Byddwn yn gobeithio y byddai Llywodraeth Cymru yn adlewyrchu hyn, nid yn unig drwy gyflwyno cymorth pellach ond hefyd drwy gytuno i osod targedau tlodi plant fel y gallwn fesur llwyddiannau neu fethiannau Llywodraeth Cymru yn well yn y maes hwn. Ac ar y pwynt hwn hefyd, mae Sefydliad Bevan yn iawn i ddweud nad yw'r ffaith nad yw targedau tlodi wedi gweithio yn y gorffennol yn rheswm dros ddiystyru manteision posibl gosod rhai newydd.
Well, thank you very much for those important supplementary questions. I did see that the End Child Poverty alliance made some very clear calls on the UK Government that benefit payments should permanently keep pace with inflation—3.1 per cent, the uplift in April—and also that the two-child limit on child benefit, and, indeed, the benefit cap, should be abolished. And I've called for that. In fact, when I first met with the children's commissoner—the previous children's commissioner—those were the calls, and, indeed, from the Bevan Foundation. But I will say that we're continuing to target support at families with children. Our programme for government commits us to continuing support for our flagship Flying Start programme of early intervention; extending the pupil development grant access, a scheme worth up to £200 per child to support more families with the school uniforms, school kit; and we're so pleased that, as part of the co-operation agreement we've given that commitment to roll out free school meals to all primary school children. I could go on, but I will say that what's important is that we've given a commitment to publish a refreshed child poverty strategy, and committed to working with stakeholders over the summer so that we can publish it this year.
Wel, diolch yn fawr am y cwestiynau atodol pwysig hynny. Gwelais fod y gynghrair Dileu Tlodi Plant wedi dweud yn glir iawn wrth Lywodraeth y DU y dylai taliadau budd-daliadau gadw i fyny'n barhaol gyda chwyddiant—3.1 y cant, y cynnydd ym mis Ebrill—a hefyd y dylid diddymu'r terfyn dau blentyn ar fudd-dal plant, ac yn wir, y cap ar fudd-daliadau. Ac rwyf wedi galw am hynny. Yn wir, pan gyfarfûm gyntaf â'r comisiynydd plant—y comisiynydd plant blaenorol—dyna oedd y galwadau, a chan Sefydliad Bevan yn wir. Ond rwyf am ddweud ein bod yn parhau i dargedu cymorth at deuluoedd â phlant. Mae ein rhaglen lywodraethu yn ein hymrwymo i barhau i gefnogi ein rhaglen flaenllaw o ymyriadau cynnar, Dechrau'n Deg; ymestyn mynediad y grant datblygu disgyblion, cynllun gwerth hyd at £200 y plentyn i gefnogi mwy o deuluoedd gyda gwisg ysgol, cit ysgol; ac rydym mor falch ein bod, fel rhan o'r cytundeb cydweithio, wedi ymrwymo i gyflwyno prydau ysgol am ddim i bob plentyn ysgol gynradd. Gallwn barhau, ond rwyf am ddweud mai'r hyn sy'n bwysig yw ein bod wedi ymrwymo i gyhoeddi strategaeth tlodi plant ar ei newydd wedd, ac wedi ymrwymo i weithio gyda rhanddeiliaid dros yr haf fel y gallwn ei chyhoeddi eleni.
Minister, I'm not interested in a blame game today. What I want to hear today and what my struggling constituents want to hear today is what this Labour Government are going to do about the fact that 36.3 per cent of children in the city of Newport in my region are living in poverty, according to the recent data just released from child poverty charity End Child Poverty. This makes Newport the most impoverished local authority in Wales. Sadly, the picture isn't too much better across Wales, with 34 per cent of children in Wales living in poverty, as was outlined by Luke Fletcher, which makes Wales the worst in the UK—up from 31 per cent before the COVID-19 pandemic. Everyone has a role to play to get these children out of poverty—this Government, the UK Government and the Labour-run Newport City Council. We all have a responsibility to ensure these children do not get left behind and suffer unnecessarily. I don't want to to and fro today about whose fault is what, and I appreciate your commitment, Minister, but more urgent action needs to be taken, and I want to hear from you today what exactly you are going to do, more than you're already doing, to ensure that we reverse this worrying trend that we're seeing in Newport. Thank you.
Weinidog, nid oes gennyf ddiddordeb mewn beio heddiw. Yr hyn yr hoffwn ei glywed heddiw a'r hyn y mae fy etholwyr sy'n ei chael hi'n anodd am ei glywed heddiw yw beth y mae'r Llywodraeth Lafur hon yn mynd i'w wneud am y ffaith bod 36.3 y cant o blant yn ninas Casnewydd yn fy rhanbarth yn byw mewn tlodi, yn ôl y data diweddar sydd newydd ei ryddhau gan yr elusen tlodi plant, Dileu Tlodi Plant. Mae hyn yn golygu mai Casnewydd yw'r awdurdod lleol tlotaf yng Nghymru. Yn anffodus, nid yw'r darlun yn llawer gwell ledled Cymru, gyda 34 y cant o blant Cymru yn byw mewn tlodi, fel yr amlinellwyd gan Luke Fletcher, sy'n gwneud Cymru'n waeth nag unrhyw wlad arall yn y DU—i fyny o 31 y cant cyn y pandemig COVID-19. Mae gan bawb rôl i'w chwarae i gael y plant hyn allan o dlodi—y Llywodraeth hon, Llywodraeth y DU a Chyngor Dinas Casnewydd dan arweiniad Llafur. Mae gan bob un ohonom gyfrifoldeb i sicrhau nad yw'r plant hyn yn cael eu gadael ar ôl ac yn dioddef yn ddiangen. Nid wyf am ddadlau heddiw ynglŷn â phwy sydd ar fai am beth, ac rwy'n gwerthfawrogi eich ymrwymiad, Weinidog, ond mae angen gweithredu ar fwy o frys, ac rwyf am glywed gennych heddiw beth yn union y byddwch yn ei wneud, yn fwy nag y gwnewch eisoes, i sicrhau ein bod yn gwrthdroi'r duedd bryderus hon a welwn yng Nghasnewydd. Diolch.
Well, I do have to ask Laura Anne Jones: are you going to join us, are you going to join me, are you going to join those opposition MPs in Westminster today, raising the issues that were raised by the End Child Poverty alliance, and raised, actually, with us on Monday at the cost-of-living summit, which was joined by—[Interruption.] Can I please answer the question, Deputy Presiding Officer?
Wel, mae'n rhaid imi ofyn i Laura Anne Jones: a ydych yn mynd i ymuno â ni, a ydych yn mynd i ymuno â mi, a ydych yn mynd i ymuno ag ASau'r wrthblaid yn San Steffan heddiw, sy'n codi'r materion a godwyd gan y gynghrair Dileu Tlodi Plant, ac a godwyd gennym ni ddydd Llun yn yr uwchgynhadledd costau byw mewn gwirionedd, lle ymunodd—[Torri ar draws.] A gaf fi ateb y cwestiwn, Ddirprwy Lywydd, os gwelwch yn dda?
It is important that Members on all benches allow people to either ask the question or answer the question.
Mae'n bwysig fod Aelodau ar yr holl feinciau yn caniatáu i bobl naill ai ofyn y cwestiwn neu ateb y cwestiwn.
So, can I just say again: will you call on the UK Conservative Government to make sure that benefit payments—which has been called for—permanently keep pace with inflation and also that the two-child limit on child benefit and the benefit cap is abolished? And of course we will play our part. I've already outlined ways in which we are playing our part in terms of our responsibilities, and I'm going to add to that. To respond to your question, Laura Anne Jones, we're also going to extend the childcare offer to parents of two-year-olds and those in training or education, and since November we've provided more than £380 million in additional funding to support households affected by the cost-of-living crisis. It's good to give the figures again today: 166,000 households benefited from that £200 payment under our first winter fuel support scheme; 83 per cent of eligible households in Wales have already received their cost-of-living payment of £150; and in January this year, claims to the discretionary assistance fund reached £3 million for the first time. We continue with those payments and the flexibilities in the discretionary assistance payment.
But I'm also pleased—and it will help your constituents—that we have now funded the Fuel Bank Foundation to distribute approximately 49,000 vouchers—in the summer months needed for cooking, in the winter for heating and cooking—to pre-payment households, the poorest households across Wales at risk of disconnection. So, we play our part, but you might join us in calling for that action from the UK Government.
Felly, a gaf fi ddweud eto: a wnewch chi alw ar Lywodraeth Geidwadol y DU i sicrhau bod taliadau budd-daliadau—rhywbeth y galwyd amdano—yn cadw i fyny â chwyddiant yn barhaol a hefyd bod y terfyn dau blentyn ar fudd-dal plant a'r cap ar fudd-daliadau yn cael ei ddiddymu? Ac wrth gwrs y byddwn yn chwarae ein rhan. Rwyf eisoes wedi amlinellu ffyrdd yr ydym yn chwarae ein rhan gyda'n cyfrifoldebau ni, ac rwy'n mynd i ychwanegu at hynny. I ymateb i'ch cwestiwn, Laura Anne Jones, rydym hefyd yn mynd i ymestyn y cynnig gofal plant i rieni plant dwyflwydd oed a'r rhai mewn hyfforddiant neu addysg, ac ers mis Tachwedd rydym wedi darparu mwy na £380 miliwn o gyllid ychwanegol i gefnogi aelwydydd yr effeithir arnynt gan yr argyfwng costau byw. Mae'n dda rhoi'r ffigurau eto heddiw: cafodd 166,000 o aelwydydd fudd o'r taliad o £200 drwy ein cynllun cymorth tanwydd y gaeaf cyntaf; mae 83 y cant o aelwydydd cymwys yng Nghymru eisoes wedi derbyn eu taliad costau byw o £150; ac ym mis Ionawr eleni, cyrhaeddodd hawliadau i'r gronfa cymorth dewisol £3 miliwn am y tro cyntaf. Rydym yn parhau â'r taliadau hynny a'r hyblygrwydd yn y taliad cymorth dewisol.
Ond rwyf hefyd yn falch—a bydd yn helpu eich etholwyr—ein bod bellach wedi ariannu'r Sefydliad Banc Tanwydd i ddosbarthu tua 49,000 o dalebau—sydd eu hangen yn ystod misoedd yr haf ar gyfer coginio, yn y gaeaf ar gyfer gwresogi a choginio—i aelwydydd sy'n rhagdalu, yr aelwydydd tlotaf ledled Cymru sydd mewn perygl o gael eu datgysylltu. Felly, rydym yn chwarae ein rhan, ond gallech ymuno â ni i alw am weithredu gan Lywodraeth y DU.
In one of the richest countries in the world, no child should go hungry. No child should live in a house that is in poverty. Unfortunately, very many do. The expansion of free school meals—which I've asked for over several years, and was then taken up by Plaid Cymru and the Welsh Government—is a very positive step, but I have mothers in my constituency who dread the school summer holidays because they have to provide 10 extra meals a week per child. Will the Welsh Government continue its free lunch initiative over all of the school holidays, including this year's summer holidays? And will free breakfasts be available to all schoolchildren during the summer holidays and other holidays? This would make a huge difference to dealing with poverty in my constituency.
Yn un o'r gwledydd cyfoethocaf yn y byd, ni ddylai unrhyw blentyn fynd yn llwglyd. Ni ddylai unrhyw blentyn fyw mewn tŷ tlawd. Yn anffodus, mae llawer iawn yn byw mewn tai felly. Mae ehangu prydau ysgol am ddim—rhywbeth y bûm yn gofyn amdano ers nifer o flynyddoedd, ac a fabwysiadwyd wedyn gan Blaid Cymru a Llywodraeth Cymru—yn gam cadarnhaol iawn, ond mae gennyf famau yn fy etholaeth sy'n ofni gweld gwyliau haf yr ysgol yn dod am fod rhaid iddynt ddarparu 10 pryd ychwanegol yr wythnos i bob plentyn. A wnaiff Llywodraeth Cymru barhau â'i menter cinio am ddim dros bob gwyliau ysgol, gan gynnwys gwyliau'r haf eleni? Ac a fydd brecwast am ddim ar gael i bob plentyn ysgol yn ystod gwyliau'r haf a gwyliau eraill? Byddai hyn yn gwneud gwahaniaeth enfawr i fynd i'r afael â thlodi yn fy etholaeth.
Thank you very much, Mike Hedges, and I do remember coming to visit your Faith in Families project, an important project, in Swansea East and seeing what they were doing as a charity supporting the local community, very much engaged in tackling food poverty during the school holidays, as well as during the term. And I was pleased on Monday at the cost-of-living crisis summit, which I chaired with the Minister for Finance and Local Government and the Minister for Climate Change, to announce an extra £3 million of Welsh Government funding to support the development of cross-sector food partnerships, and strengthen existing food partnerships. That is actually for local food networks' co-ordination on the ground, building resilience, working with Public Health Wales, local authorities, Welsh housing associations and advice services to understand and address local needs. I'm sure that this will also include looking at those issues you've raised this afternoon.
Diolch yn fawr iawn, Mike Hedges, ac rwy'n cofio dod i ymweld â'ch prosiect Ffydd mewn Teuluoedd, prosiect pwysig, yn Nwyrain Abertawe a gweld yr hyn yr oeddent yn ei wneud fel elusen i gefnogi'r gymuned leol, gan ymwneud yn fawr â mynd i'r afael â thlodi bwyd yn ystod gwyliau'r ysgol, yn ogystal ag yn ystod y tymor. A ddydd Llun yn yr uwchgynhadledd ar argyfwng costau byw, a gadeiriais gyda'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol a'r Gweinidog Newid Hinsawdd, cefais y pleser o gyhoeddi £3 miliwn ychwanegol o gyllid gan Lywodraeth Cymru i gefnogi'r gwaith o ddatblygu partneriaethau bwyd traws-sector, a chryfhau'r partneriaethau bwyd presennol. Mae hwnnw ar gyfer cydgysylltu rhwydweithiau bwyd lleol ar lawr gwlad, gan feithrin cydnerthedd, a gweithio gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru, awdurdodau lleol, cymdeithasau tai Cymru a gwasanaethau cynghori i ddeall a mynd i'r afael ag anghenion lleol. Rwy'n siŵr y bydd hyn hefyd yn cynnwys edrych ar y materion a godwyd gennych y prynhawn yma.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf yw'r datganiadau 90 eiliad, ac yn gyntaf, Heledd Fychan.
The next item is the 90-second statements, and the first is from Heledd Fychan.
Diolch, Dirprwy Lywydd. On 11 July each year, we remember Srebrenica and the genocide of 8,372 Bosnian Muslim men and boys. The efforts of remembering here in Wales are driven by Abi Carter and the board of Remembering Srebrenica Wales, who work hard to ensure we do not forget the stories of Srebrenica and that we learn the lessons of this brutal genocide. This year's theme for the commemoration is combating denial and challenging hatred. By understanding and confronting this dark side of our collective history, we can ensure that we illuminate darkness with hope.
The children of this war grew up without a childhood, without peace and without family members. As one survivor said,
'I was 10 years old when the war ended, but it was four years earlier that I stopped being a child.'
The efforts of remembering Srebrenica through educational visits, among other things, ensure the memory of this atrocity lives on, teaching a valuable lesson about where hatred can lead. This work continues through the pupils of Treorchy Comprehensive School, who were worthy winners of the Youth Ambassadors award at the commemoration event last week. One survivor poignantly said,
'Despite everything, I hope that I can teach my daughters to grow up without hatred. This will be my success.'
We must never forget this brutal genocide, and we must continue to challenge hate and extremism in all forms.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ar 11 Gorffennaf bob blwyddyn, rydym yn cofio Srebrenica a hil-laddiad 8,372 o ddynion a bechgyn Mwslimaidd Bosniaidd. Mae'r ymdrechion i gofio yma yng Nghymru yn cael eu gyrru gan Abi Carter a bwrdd Cofio Srebrenica Cymru, sy'n gweithio'n galed i sicrhau nad ydym yn anghofio straeon Srebrenica a'n bod yn dysgu gwersi'r hil-laddiad creulon hwnnw. Y thema eleni ar gyfer y coffáu yw mynd i'r afael â gwadu, a herio casineb. Drwy ddeall a wynebu'r ochr dywyll hon o'n hanes cyfunol, gallwn sicrhau ein bod yn goleuo'r tywyllwch â gobaith.
Tyfodd plant y rhyfel hwn i fyny heb fod wedi cael plentyndod, heb fod wedi gweld heddwch a heb aelodau o'u teuluoedd. Fel y dywedodd un goroeswr,
'Roeddwn i'n 10 oed pan ddaeth y rhyfel i ben, ond daeth fy mhlentyndod i ben bedair blynedd ynghynt.'
Mae ymdrechion cofio Srebrenica drwy ymweliadau addysgol, ymhlith pethau eraill, yn sicrhau bod y cof am yr erchylltra hwn yn parhau, gan ddysgu gwers werthfawr ynglŷn â lle gall casineb arwain. Mae'r gwaith yn parhau drwy ddisgyblion Ysgol Gyfun Treorci, enillwyr teilwng y wobr i Lysgenhadon Ieuenctid yn y digwyddiad coffa yr wythnos diwethaf. Dywedodd un goroeswr,
'Er gwaethaf popeth, rwy'n gobeithio y gallaf ddysgu fy merched i dyfu i fyny heb gasineb. Dyna fydd fy llwyddiant.'
Rhaid inni beidio ag anghofio'r hil-laddiad creulon hwn, a rhaid inni barhau i herio casineb a phob ffurf ar eithafiaeth.
Mae Cymru'n cofio Srebrenica.
Wales remembers Srebrenica.
Eighty-five years ago, following the bombing of Guernica during the Spanish civil war, 4,000 Basque children and accompanying adult staff were evacuated to Britain. It was a remarkable display of community grass-roots organisation. Over 200 children came to Wales, where homes known as 'colonies' were set up for refugees, one of which was in Cambria House in Caerleon, where 56 children arrived on 10 July 1937. It turned out to be one of the most successful in the UK. It was a time of high unemployment and poverty, but the people of Caerleon and Newport welcomed the children with open arms. Everyone was involved in fundraising, from the South Wales Miner's Federation and local volunteers, to the children themselves. They formed a formidable Basque football team, produced their own bilingual newspaper, and helped to raise money through traditional Basque dances and songs.
On this notable anniversary, I'm delighted that a delegation of the Basque Government will be at a series of events being held in Caerleon. The weekend of festivities includes football matches, dancers, singers and poets from both Wales and the Basque Country, seminars and talks, and also tours of Caerleon's Roman heritage. It promises to be a wonderful occasion. With war once again clouding over Europe, the parallels with refugees and the hospitality of the Welsh people are sadly very easy to see. The generosity and kindness of the people of Caerleon should be something our country is proud of. I'm so pleased it's being commemorated, and long may that relationship between our people continue to thrive.
Wyth deg pum mlynedd yn ôl, yn dilyn bomio Guernica yn ystod rhyfel cartref Sbaen, cafodd 4,000 o blant Basgaidd a staff cysylltiol eu symud i Brydain. Roedd yn enghraifft hynod o drefniadaeth gymunedol ar lawr gwlad. Daeth dros 200 o blant i Gymru, lle sefydlwyd cartrefi a elwid yn 'colonies' ar gyfer ffoaduriaid, ac roedd un ohonynt yn Cambria House yng Nghaerllion, lle cyrhaeddodd 56 o blant ar 10 Gorffennaf 1937. Roedd yn un o'r rhai mwyaf llwyddiannus yn y DU. Roedd yn gyfnod o ddiweithdra a thlodi mawr, ond croesawodd pobl Caerllion a Chasnewydd y plant â breichiau agored. Cymerai pawb ran mewn gweithgareddau i godi arian, o Ffederasiwn Glowyr De Cymru a gwirfoddolwyr lleol, i'r plant eu hunain. Fe wnaethant ffurfio tîm pêl-droed Basgaidd aruthrol, cynhyrchu eu papur newydd dwyieithog eu hunain, a helpu i godi arian drwy ddawnsiau a chaneuon Basgaidd traddodiadol.
Ar y pen-blwydd nodedig hwn, rwy'n falch iawn y bydd dirprwyaeth o Lywodraeth Gwlad y Basg yn bresennol mewn cyfres o ddigwyddiadau sy'n cael eu cynnal yng Nghaerllion. Mae penwythnos yr ŵyl yn cynnwys gemau pêl-droed, dawnswyr, cantorion a beirdd o Gymru a Gwlad y Basg, seminarau a sgyrsiau, a theithiau o amgylch treftadaeth Rufeinig Caerllion. Mae'n addo bod yn achlysur gwych. Gyda rhyfel unwaith eto'n gwmwl dros Ewrop, mae'n hawdd iawn gweld elfennau tebyg rhwng y cyfnod hwnnw a ffoaduriaid a lletygarwch y Cymry heddiw. Dylai haelioni a charedigrwydd pobl Caerllion fod yn rhywbeth y mae ein gwlad yn falch ohono. Rwy'n falch iawn ei fod yn cael ei goffáu, a hir y parhaed y berthynas honno rhwng ein pobl.
'One child, one teacher, one book and one pen can change the world.'
These are the words of Malala Yousafzai, a truly inspirational young woman, born on 12 July 1997 in the Swat valley in Pakistan. When she was just 11 years old the Taleban took over her village and closed her school. She decided, even at that young age, that she would not give up her education without a fight. She spoke out publicly on behalf of girls and their right to learn. And she was shot in the head for her efforts. But thanks to the UK Government and a team of medics in Birmingham, Malala survived and continued to speak up for gender equality from her new home here in Britain.
Our daughters and granddaughters thankfully do not face the same challenges that confronted Malala, or confront 130 million girls around the world today, but thanks to inspirational young women like Malala, they can look forward to a brighter, more equal future. So, a happy—if slightly belated—birthday, Malala, and thank you for all you continue to do to make our world a better place. Thank you.
'Gall un plentyn, un athro, un llyfr ac un ysgrifbin newid y byd.'
Dyma eiriau Malala Yousafzai, menyw ifanc wirioneddol ysbrydoledig, a anwyd ar 12 Gorffennaf 1997 yn nyffryn Swat ym Mhacistan. Pan oedd hi'n ddim ond 11 oed, meddiannodd y Taleban ei phentref a chau ei hysgol. Er ei hoedran ifanc, penderfynodd na fyddai'n rhoi'r gorau i'w haddysg heb frwydr. Siaradodd yn gyhoeddus ar ran merched a'u hawl i ddysgu. Ac fe'i saethwyd yn ei phen am ei hymdrechion. Ond diolch i Lywodraeth y DU a thîm o feddygon yn Birmingham, goroesodd Malala a pharhaodd i siarad dros gydraddoldeb rhywiol o'i chartref newydd yma ym Mhrydain.
Diolch byth, nid yw ein merched a'n hwyresau yn wynebu'r un heriau ag a wynebodd Malala, neu sy'n wynebu 130 miliwn o ferched ym mhob cwr o'r byd heddiw, ond diolch i fenywod ifanc ysbrydoledig fel Malala, gallant edrych ymlaen at ddyfodol mwy disglair a mwy cyfartal. Felly, pen-blwydd hapus—os ychydig yn hwyr—i Malala, a diolch am bopeth y parhewch i'w wneud i sicrhau bod ein byd yn lle gwell. Diolch.
Hoffwn longyfarch Côr CF1 am ennill cystadleuaeth Côr y Byd yn Eisteddfod Llangollen wythnos diwethaf. Er mwyn ennill y teitl, wnaeth y côr ganu caneuon gan gynnwys trefniant o 'Dros Gymru'n Gwlad', 'Gwinllan a Roddwyd i’n Gofal' a hefyd cân werin Ffrangeg a gweddi mewn Rwsieg—repertwâr oedd yn briodol o ryngwladol ar gyfer gŵyl fel hon.
Cafodd CF1 ei sefydlu yn 2002 dan arweiniad Eilir Owen Griffiths, ac ers yr adeg yna mae wedi mynd o nerth i nerth, ac yn sicr, Dirprwy Lywydd, mae'n galonogol i weld tlws Pavarotti yn cael ei gadw yng Nghymru am flwyddyn arall. Ac am ffordd hyfryd i'r côr allu dathlu ei ben-blwydd 20 mlynedd.
Erys Eisteddfod Llangollen yn un o gystadlaethau canu enwocaf y byd, ac yn blatfform i dalent pobl Cymru hefyd ar y llwyfan rhyngwladol. Felly, llongyfarchiadau CF1 ac i bob côr ddaeth i'r brig yn y cystadlaethau, a da i weld tlws mor werthfawr yn cael ei gadw eto yng ngwlad y gân.
I would like to congratulate Côr CF1 on winning the Choir of the World competition at the Llangollen Eisteddfod last week. In order to win the title, the choir sang songs including an arrangement of 'Dros Gymru'n Gwlad', 'Gwinllan a Roddwyd i'n Gofal', and also a French folk song and a prayer in Russian—an appropriately international repertoire for a festival like this.
CF1 was established in 2002 under the leadership of Eilir Owen Griffiths, and since then, it has gone from strength to strength. Certainly, Dirprwy Lywydd, it is encouraging to see the Pavarotti trophy being kept in Wales for another year. And what a wonderful way for the choir to be able to celebrate its 20-year anniversary.
The Llangollen Eisteddfod remains one of the world's most famous singing competitions, and it is also a platform for Welsh talent on the international stage. So, congratulations to CF1 and to all the choirs who were victorious in their competitions, and it's good to see such a precious trophy being kept again in the land of song.
Diolch, bawb. Yn symud ymlaen, yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, oni bai bod Aelod yn gwrthwynebu caiff y ddau gynnig o dan eitemau 5 a 6, cynigion i ddiwygio Rheolau Sefydlog, eu grwpio ar gyfer y ddadl, ond gyda phleidleisiau ar wahân. Gwelaf nad oes unrhyw wrthwynebiadau.
Thank you. Moving on, in accordance with Standing Order 12.24, unless a Member objects the two motions under items 5 and 6, motions to amend Standing Orders, will be grouped for debate, but with votes taken separately. I see that there are no objections.
Galwaf ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynigion yn ffurfiol. Siân Gwenllian.
I call on a member of the Business Committee to formally move the motion. Siân Gwenllian.
Cynnig NDM8063 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 33.2:
1. Yn ystyried adroddiad y Pwyllgor Busnes, 'Diwygio'r Rheolau Sefydlog: Rheol Sefydlog 34 a chymryd rhan o bell yn nhrafodion y Senedd', a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 6 Gorffennaf 2022.
2. Yn cymeradwyo'r cynigion i ddiwygio Rheolau Sefydlog 6, 12 a 17, fel y nodir yn Atodiad A i adroddiad y Pwyllgor Busnes.
3. Yn nodi argymhelliad y Pwyllgor Busnes y dylai Rheol Sefydlog 34 beidio â bod yn effeithiol, fel y trefnwyd, ar 1 Awst 2022.
Motion NDM8063 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 33.2:
1. Considers the report of the Business Committee, ‘Amending Standing Orders: Standing Order 34 and remote participation in Senedd proceedings’, laid in the Table Office on 6 July 2022.
2. Approves the proposals to amend Standing Orders 6, 12 and 17, as set out in Annex A of the Business Committee’s report.
3. Notes the Business Committee’s recommendation that Standing Order 34 should cease to have effect, as scheduled, on 1 August 2022.
Cynnig NDM8062 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 33.2:
1. Yn ystyried adroddiad y Pwyllgor Busnes, ‘Diwygio Rheolau Sefydlog: Rheolau Sefydlog 12.41A-H Dros Dro ar Bleidleisio Drwy Ddirprwy’, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 6 Gorffennaf 2022.
2. Yn cymeradwyo'r cynnig i ddiwygio Rheol Sefydlog 12, fel y nodir yn Atodiad A i adroddiad y Pwyllgor Busnes.
Motion NDM8062 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 33.2:
1. Considers the report of the Business Committee, ‘Amending Standing Orders: Temporary Standing Orders 12.41A-H on Proxy Voting’, laid in the Table Office on 6 July 2022.
2. Approves the proposal to amend Standing Order 12, as set out in Annex A of the Business Committee’s report.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Cynnig yn ffurfiol.
Formally move.
A gaf i ddweud faint ydw i'n croesawu'r cynnig hwn heddiw, nid er fy mwyn i na'r un ohonom ni sydd yma yn Aelodau o'r Senedd rŵan, ond y rhai hynny sydd byth yn ystyried y gallan nhw fod yn Aelod o'r Senedd—pobl sydd â rolau gofalu, er enghraifft, ac nid dim ond â phlant, ond efallai â rhiant oedrannus neu bartner sydd angen eu cefnogaeth nhw; pobl anabl sydd yn meddwl eu bod nhw byth yn mynd i allu bod yma yn rheolaidd oherwydd y cyflyrau sydd ganddyn nhw, a bod y ffaith bod angen bod yng Nghaerdydd yn rhwystr iddyn nhw feddwl y gallan nhw fod yn gynrychiolydd yn eu rhanbarth neu eu hardal nhw; a'r rhai sydd yn byw yn bell hefyd?
Dwi'n lwcus; dwi'n cynrychioli Canol De Cymru. Dydy hi ddim yn bell i mi ddod yma i'r Senedd; mae'r Senedd o fewn fy rhanbarth i. Ond, eto, am y rhai sydd wedyn yn gorfod teithio efallai 20 awr yr wythnos dim ond er mwyn gallu bod yma, mae hynny yn rhwystr i nifer ystyried bod yn Aelod o'r Senedd. Felly, dwi'n croesawu hyn. Os ydyn ni am gael Senedd sydd yn ddemocrataidd, yn gynrychioladol ac sydd hefyd â 96 o Aelodau, os daw hynny, dwi eisiau iddi fod yn Senedd sydd yn cynrychioli Cymru yn ei holl gyfanrwydd, a dwi'n croesawu hyn yn fawr.
Wrth gwrs, mae yna adegau pan fydd hi'n fanteisiol bod yma yng Nghaerdydd. Mae'r mwyafrif ohonom ni yn ceisio bod yma, ac mae yna gymaint o fanteision pan fyddwn ni ynghyd, o ran gallu rhannu syniadau, dod i adnabod ein gilydd mewn pwyllgorau ac ati. Ond, dydy bod yma bob tro ddim yn angenrheidiol, ac rydyn ni wedi dangos ei fod yn gweithio drwy gyfnod COVID.
Mi ydw i'n siomedig iawn o glywed sylwadau rhai o'r Torïaid yn y wasg heddiw, yn sôn am 'gynrychioli o'r Senedd ac nid o'r soffa'. Wel, mae gennym ni gyd swyddfeydd o fewn ein rhanbarthau a'n hetholaethau; mae'n bosibl i ni fod yn cynrychioli yn y fan yna. A dwi'n meddwl bod yn rhaid i ni feddwl hefyd ein bod, y mwyafrif helaeth ohonom ni, wedi manteisio ar hyn ar adegau. Yn sicr, pan fydd rhywun yn cael galwad ffôn o ysgol ei blentyn i ddweud eu bod nhw'n sâl, mae'r ffaith eich bod chi'n gallu bod yna i'w casglu nhw ac, efallai, cyfrannu i'r Senedd yn eithriadol o bwysig ac yn golygu eich bod chi ddim yn cael eich cosbi am fod yn rhiant, oherwydd ei bod hi'n bosibl i chi fod yna.
Gymaint o weithiau pan oeddwn i'n gynghorydd sir, mi oeddwn yn cael fy meirniadu os oeddwn i'n colli un cyfarfod oherwydd doedd hi ddim yn bosibl i fi fod yn hybrid, o gymharu efo, efallai, dyn a oedd wedi ymddeol ac a oedd yn gallu bod ym mhob cyfarfod. A oedd hynny'n golygu fy mod i'n llai o gynrychiolydd o fy nghymuned oherwydd fy mod i'n methu un cyfarfod? Mae'r ffaith, wedyn, fy mod i'n gallu bod yno efo fy mhlentyn gartref ac yn gallu cynrychioli fy nghymuned, mi wnaeth hynny wahaniaeth gwirioneddol, oherwydd mae pobl yn defnyddio hynny yn eich erbyn chi, os ydych chi'n edrych dim ond ar record bod yn bresennol. Dydy hynny ddim yn golygu eich bod chi ddim yn gynrychiolydd effeithiol.
O siarad â phobl ag anableddau hefyd a oedd yn croesawu'r newid hwn, dywedwyd y byddai hyn yn golygu y gallan nhw sefyll, oherwydd y rhwystr mwyaf yw gorfod bod yma ar gyfer pob un sesiwn ac i bleidleisio. Felly, dwi'n croesawu hyn yn fawr. Dwi'n gobeithio'n fawr y gwnaiff y Torïaid ailfeddwl rhai o'u sylwadau dirmygus, yn fy marn i, oherwydd dydy'n democratiaeth ni ddim yn agored i bawb fel y mae hi. Mae hwn yn gam pwysig ymlaen; ni fydd yn datrys pob rhwystr, ond mae'n gam pwysig ymlaen a dwi'n ei groesawu'n fawr.
May I say how much I welcome this motion today, not for my sake or that of any of us here as Senedd Members now, but for those who would never consider that it was a possibility for them to become a Member of the Senedd—people with caring responsibilities, for example, not only with children, but perhaps with an elderly parent or a partner who needs their support; disabled people who think that they could never be here regularly because of their conditions, and the fact that the need to be in Cardiff is a barrier to them thinking that they could be a representative of their region or constituency; and those who live far away too?
I'm lucky; I represent South Wales Central. It's not far for me to travel here to the Senedd; it is, in fact, within my region. But, for those who have to travel perhaps 20 hours a week just to be here, that is a barrier for many in considering becoming a Member of the Senedd. So, I welcome this. If we are to have a Senedd that is democratic and representative, and has 96 Members, if that comes to pass, then I want it to be a Senedd that represents the whole of Wales, and I welcome this.
Of course, there will be times when there are benefits to being here in Cardiff. Most of us try to be here, and there are so many benefits when we can come together, in terms of sharing ideas, getting to know each other in committees and so on. But, being here all of the time isn't necessary, and we have shown that it can work through the COVID period.
I am very disappointed to hear some comments from the Tories in the press today, talking about 'representation from the Senedd, not the sofa'. Well, we all have offices within our constituencies and regions; we can represent our constituents there. I also think that we need to bear in mind that the vast majority of us have taken advantage of this at times. Certainly, when one gets a phone call from their child's school to say that they're unwell, for example, the fact that you can be there to collect them and can continue to contribute to the Senedd is extremely important, and it means that you aren't penalised for being a parent, because it is possible for you to participate.
There were so many times when I was a county councillor when I was criticised if I missed one meeting because it wasn't possible to participate in a hybrid manner, as compared to a man who was perhaps retired who could attend all meetings. Did that mean that I was a lesser representative of my community because I missed that one meeting? The fact that I was then able to be there, with my child at home, whilst also representing my community, that made a very real difference, because people do use that against you, if you look at just the record of attendance. That doesn't mean that you are not an effective representative.
Having spoken to people with disabilities too who welcome this change, they've said that this would mean that they could stand, because the greatest barrier is having to be here for every session and having to be here to vote. So, I warmly welcome this. I very much hope that the Conservatives will rethink some of their derogatory comments, in my view, because our democracy isn't open to everyone as things stand. This is an important step forward; it won't remove all barriers, but it is an important step forward and I welcome it.
Y cwestiwn yw: a ddylid diwygio'r Rheolau Sefydlog mewn perthynas â Rheol Sefydlog 34 a chymryd rhan o bell yn nhrafodion y Senedd? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to amend Standing Orders in relation to Standing Order 34 and remote participation in Senedd proceedings. Does any Member object? [Objection.] Yes. I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Y cwestiwn yw: a ddylid diwygio'r Rheolau Sefydlog mewn perthynas â phleidleisio drwy ddirprwy? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to amend Standing Orders in relation to proxy voting. Does any Member object? [Objection.] Yes. I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.