National Assembly for Wales

Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda.

Cwestiynau i'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol sydd gyntaf heddiw, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Siân Gwenllian.

Mae ein hymagwedd at gyllidebu ar sail rhywedd yn Arfon a ledled Cymru yn parhau i esblygu yn unol â chynllun gwella'r gyllideb a'r rhaglen lywodraethu. Mae tri chynllun peilot ar y gweill, ac yn ogystal â gwerthuso eu heffaith, rydym hefyd yn parhau i ddysgu o arferion gorau rhyngwladol.

Diolch yn fawr. GDP ydy’r mesur mwyaf cyffredin o incwm cenedlaethol—model sydd, wrth gwrs, yn mesur maint y gacen a faint rydym ni yn ei gynhyrchu efo'n hadnoddau ni yn hytrach na safon byw a chydraddoldeb. Ac mi fyddai cyllidebu ar sail rhywedd yn defnyddio offerynnau fel gwerthusiadau polisi ac asesiadau effaith er mwyn inni fod yn ymwybodol o’r holl ffyrdd y mae cyllidebau’r Llywodraeth a pholisi cyllidol yn effeithio’n wahanol ar fenywod a dynion.

Un enghraifft o ddefnyddio’r offerynnau yma ydy gallu asesu penderfyniadau cyllido gwasanaethau cyhoeddus, sydd yn effeithio ar fenywod yn fwy sylweddol na dynion gan fod yna fwy o fenywod yn gweithio yn y sector cyhoeddus nag sydd yna o ddynion. Ac mae hynny'n fwy perthnasol fyth i Arfon ac i Wynedd—Gwynedd ydy'r trydydd yng Nghymru o ran cyfradd y gweithwyr sy’n gweithio yn y sector cyhoeddus. Felly, mae gen i ddiddordeb mawr mewn clywed sut mae penderfyniadau gwariant y Llywodraeth a pholisi cyllidol yn cael eu gwneud drwy'r lens benodol yma ac i ba raddau maen nhw'n cael eu cymeradwyo gan sefydliadau fel Grŵp Cyllideb Menywod Cymru.

Diolch yn fawr iawn i Siân Gwenllian am ei chwestiwn. Credaf ei bod yn nodi pam ei bod mor bwysig inni ddechrau edrych ar ein cyllideb drwy wahanol lensys. Mae cynnyrch domestig gros yn ffynhonnell ddata bwysig ac mae gennym rywfaint o ddata arbrofol sy’n edrych ar gynnyrch domestig gros ar lefel sy'n benodol i Gymru. Nid yw’n ddefnyddiadwy eto, ond fel y dywed Siân Gwenllian, dim ond un ffordd o edrych ar bethau yw honno ac mae'n rhaid inni edrych ar bethau’n fwy creadigol er mwyn inni gael dealltwriaeth briodol o effaith ein penderfyniadau cyllidebu ar wahanol grwpiau yn y gymdeithas ac er mwyn gallu ystyried ein penderfyniadau yn groestoriadol hefyd. A dyma un o'r rhesymau pam fod cynllun gwella'r gyllideb yn amlinellu ein gweledigaeth ac yn cynnwys camau gweithredu tymor byr a'r uchelgeisiau tymor canolig sydd gennym dros y pum mlynedd nesaf i wella'r broses o bennu ein cyllidebau yma yng Nghymru drwy lens Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015. Fel rhan o’r cynllun hwn, mae gennym dri chynllun peilot cyllidebu ar sail rhywedd ar y gweill ar hyn o bryd, a bydd pob un ohonynt yn cael eu hasesu’n annibynnol a bydd y canfyddiadau hynny wedyn yn ein galluogi i sicrhau bod y dysgu hwnnw’n llywio ein proses gyllidebu yn fwy cyffredinol ar draws y Llywodraeth.

Mae nifer wedi nodi pwysigrwydd ymgysylltu ar raddfa eang hefyd. Felly, rydym yn parhau i ymgysylltu â Grŵp Cyllideb Menywod Cymru a phartïon eraill a chanddynt fuddiant drwy’r grŵp cynghori ar wella ac asesu effaith y gyllideb ar ei newydd wedd, ac mae hynny, unwaith eto, yn ein helpu i ddatblygu ein hymagwedd at gyllidebu ar sail rhywedd. Ac rwyf hefyd yn falch iawn fod gan y Pwyllgor Cyllid yn y Senedd hon gryn ddiddordeb yn y mater hwn. Ar yr un pryd, rydym yn edrych yn rhyngwladol ac yn gweithio gyda rhwydwaith Llywodraethau'r Economi Llesiant i gryfhau ein cysylltiadau ag arweinwyr y byd yn y maes hwn, gan gynnwys yng Ngwlad yr Iâ a Chanada. Felly, mae llawer i’w ddysgu, ond credaf y bydd ein tri chynllun peilot yn gryn dipyn o gymorth i ni o ran meddwl yn wahanol am y ffordd yr edrychwn ar ein cyllidebau yma yng Nghymru.

Mae cyllidebu ar sail rhywedd, fel y gwyddoch, yn hyrwyddo tegwch rhwng y rhywiau i fenywod, dynion a grwpiau amrywiol o ran rhywedd. Canfu arolwg gan Gynghrair Twristiaeth Cymru, UK Hospitality Cymru a Chymdeithas Broffesiynol Hunanddarparwyr y DU ar gynigion Llywodraeth Cymru ar gyfer llety hunanddarpar a sut y maent yn effeithio ar fenywod a/neu ofalwyr di-dâl, arolwg lle roedd 83 y cant o’r rhai a ymatebodd iddo yn fenywod, fod gan 71 y cant o ymatebwyr gyfrifoldebau gofalu am blant oedran ysgol, plentyn neu bartner anabl, neu rieni oedrannus; fod 69 y cant yn ffitio'r gwaith o gynnal y llety hunanddarpar o amgylch y cyfrifoldebau hynny; ac y byddai 94 y cant yn ei chael hi’n anodd neu’n heriol rhedeg eu busnes llety hunanddarpar pe bai'r cynnydd yn nifer y nosweithiau y byddai angen iddynt fod ar gael i’w rhentu, i 252, ac yn nifer y nosweithiau y cânt eu gosod, i 182, yn dod i rym. Yn y rhan fwyaf o achosion, menywod sy'n bennaf gyfrifol am redeg y busnesau hyn. Felly, pa ystyriaeth y bydd Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i’r menywod busnes hyn yn Arfon, a ledled y gogledd, wrth benderfynu ar eu cynnig i godi’r meini prawf defnydd ar gyfer llety hunanddarpar 160 y cant cyn y bydd busnesau dilys yn cael esemptiad o bremiymau'r dreth gyngor o hyd at 300 y cant o fis Ebrill nesaf ymlaen?

Wel, rwy’n ymwybodol fod menywod, gan gynnwys y rheini a chanddynt gyfrifoldebau gofalu, a’r rheini sydd wedi ymddeol, a dweud y gwir, yn gyffredin iawn ymhlith gweithredwyr llety hunanddarpar. Ond nid yw'n glir, fodd bynnag, y byddai gweithredwyr o'r fath yn llai abl na phobl eraill i osod eu heiddo am gyfnod hirach o'r flwyddyn, o ystyried y ffaith eu bod yn gweithredu busnesau. Ychydig iawn o dystiolaeth sydd ar gael yn hyn o beth, ac yn sicr, nid oes unrhyw dystiolaeth y gellir ei dilysu gan Lywodraeth Cymru, ond rwy’n ymwybodol o’r pryderon y mae’r Aelod yn eu codi.

Mae'r blaenoriaethau gwariant ar gyfer y tair blynedd nesaf wedi'u nodi yn y gyllideb derfynol, a gyhoeddwyd ym mis Mawrth eleni. Mae hyn wedi arwain at nifer o fuddsoddiadau yng nghanolbarth a gorllewin Cymru, er enghraifft, ym meysydd iechyd, addysg a thrafnidiaeth, ynghyd â'n hymrwymiad mwy hirdymor o £55 miliwn i gronfa twf canolbarth Cymru.

Diolch, Weinidog. Hoffwn eich holi ynglŷn â'r cynnydd cynnar gyda bargen twf canolbarth Cymru. Deallaf fod rhai awdurdodau lleol, gan gynnwys Powys, yn pryderu am y diffyg cyllid sbarduno refeniw i roi hwb i’r prosiectau cyfalaf a nodwyd fel rhan o’u rhaglen a fyddai’n rhoi hwb gwirioneddol i’r cymunedau hynny ac i lywodraeth leol. Y rhwystredigaeth yw bod prosiectau’n dod i stop oherwydd y flaenoriaeth a roddir i gyllid cyfalaf yn hytrach na chyllid refeniw, a’r cwestiwn sydd wedi’i ofyn i mi yw beth am fwy o hyblygrwydd ynghylch defnyddio cyllid y fargen twf fel cyllid refeniw er mwyn rhoi hwb i’r prosiectau hynny. Felly, fy nghwestiwn yw p'un a oes unrhyw gamau y gellid eu cymryd i ddarparu hyblygrwydd neu i ddarparu’r cyllid sbarduno hwnnw i awdurdodau lleol er mwyn rhoi hwb i’r prosiectau hynny. Diolch yn fawr iawn.

Diolch am eich cwestiwn. Llofnodwyd cytundeb terfynol bargen twf canolbarth Cymru, wrth gwrs, gan bob ochr ym mis Ionawr eleni, ac mae hwnnw’n nodi sut y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Llywodraeth y DU a fframwaith bwrdd Tyfu Canolbarth Cymru ar sut y byddai’r fargen yn cael ei rhoi ar waith. Ac mae hynny'n cynnwys y trefniadau sylfaenol hollbwysig hynny fel y llywodraethu, sicrwydd, monitro, gwerthuso a chyfathrebu sydd ynghlwm wrth hyn. A dylid canolbwyntio yn awr yn y rhanbarth ar ddatblygu achosion busnes y rhaglenni a'r prosiectau ar y rhestr fer, sy'n esblygu fel rhan o achos busnes y portffolio. Rydym yn rhagweld y byddai’r rhan gyntaf o'r cyllid yn cael ei thynnu i lawr, fel y dywedaf, yn 2023-24. Fodd bynnag, mae gennym swyddogion yn cyfarfod yn rheolaidd iawn â swyddogion o gynghorau Powys a Cheredigion ar ran bwrdd Tyfu Canolbarth Cymru, a byddaf yn sicrhau eu bod yn trafod y materion a ddisgrifiwyd gennych ymhellach. Wrth gwrs, fy nghyd-Aelod, Gweinidog yr Economi, sy’n arwain ar hyn, a byddaf yn sicrhau, unwaith eto, ei fod yn ymwybodol o’ch pryderon a’ch cais heddiw.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Ond ar bwnc blaenoriaethau gwariant, hoffwn godi mater cadwraeth adeiladau hanesyddol Cymru gyda chi, gan fod llawer ohonynt yn y gorllewin. Yn ddiweddar, cefais y pleser o ymweld â chastell Pictwn, adeilad canoloesol a drawsnewidiwyd yn blasty yn y ddeunawfed ganrif gan y teulu Philipps. Mae hanes y castell ei hun wedi'i wreiddio yn ein diwylliant, ein hunaniaeth a'n cenedligrwydd hanesyddol, o gael ei gipio gan Owain Glyndŵr i fod yn llety i filwyr America yn yr ail ryfel byd. Dyma un o'r ychydig eiddo canoloesol ym Mhrydain y mae pobl wedi byw ynddo'n barhaus. Ac er iddo fod yn addas ar gyfer teuluoedd brenhinol, ac wedi croesawu brenhinoedd, mae'n dal i fod angen cyweirio toeau, ac adfer ystafelloedd gwely. Felly, sut y gall Ymddiriedolaeth Castell Pictwn weithio gyda Llywodraeth Cymru i greu cymaint â phosibl o gyfleoedd ariannu, gan sicrhau bod y safle hanesyddol hwn a'r lleoliad pwysig hwn yn hanes ein cenedl yn cael ei ddiogelu ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol? Diolch.

Byddwn yn sicr yn annog Ymddiriedolaeth Castell Pictwn, yn y lle cyntaf, i ymgysylltu â’r Dirprwy Weinidog diwylliant er mwyn gweld a oes cyfleoedd am gymorth. Fel cam cyntaf, byddwn yn eu hannog i ysgrifennu at y Dirprwy Weinidog i ofyn am ddeialog bellach, gyda swyddogion o bosibl, ynglŷn â'r mater hwn.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Sam Rowlands.

Diolch, Lywydd. Prynhawn da, Weinidog. Fel y gwyddoch, rwy’n siŵr, o’ch trafodaethau parhaus ag arweinwyr cynghorau, un o’r pethau pwysicaf ar gyfer cyngor llwyddiannus yw’r gallu i flaengynllunio yn ariannol. Wrth gwrs, mae'r cyhoeddiad y llynedd ein bod ar setliad dangosol tair blynedd yn sicr wedi'i groesawu gennyf fi a'r cynghorau yn gyffredinol. Felly, yng ngoleuni hyn, Weinidog, pa asesiad a wnaethoch o ba mor ddigonol fydd setliad dangosol cychwynnol llywodraeth leol y flwyddyn nesaf i gynghorau?

Diolch am eich cwestiwn. Fel y dywedwch, mae gennym ragolygon gwariant tair blynedd bellach o ganlyniad i adolygiad gwariant tair blynedd Llywodraeth y DU, a oedd i’w groesawu ynddo’i hun. Ond un o'r heriau y mae pob un ohonom wedi'u cydnabod yw bod y cynnydd wedi'i ddarparu i raddau helaeth ym mlwyddyn gyntaf y setliad. Felly, cawsom godiad yn y flwyddyn ariannol hon, y bu modd i ni ei drosglwyddo'n effeithiol iawn, yn fy marn i, i lywodraeth leol, a ddisgrifiodd y setliad—ar y pryd, o leiaf—fel un eithriadol o dda. Ond wrth gwrs, rydym yn wynebu pwysau chwyddiant bellach, sy'n achosi pryder ar draws llywodraeth leol. Felly, yr hyn y gallaf ei ddweud yw y byddem am i Lywodraeth y DU roi codiad cyffredinol i adrannau—fel y maent yn ein galw, p'un a ydym yn Llywodraethau datganoledig ai peidio—i edrych ar bob adran i ddarparu codiad i adlewyrchu'r effaith y mae chwyddiant yn ei chael. Ac wrth gwrs, byddem yn ystyried beth y gallem ei wneud wedyn i gefnogi llywodraeth leol ymhellach. Ond fel y saif pethau, credaf fod Llywodraeth y DU—. Y negeseuon a glywaf yn gliriach ac yn gliriach gan Weinidogion y Trysorlys yw y bydd disgwyl i bob un ohonom fyw o fewn yr amlenni cyllidebol sydd gennym, sy’n golygu na fydd unrhyw gyllid pellach, mae arnaf ofn, i'w drosglwyddo ar hyn o bryd.

Diolch, Weinidog, a diolch hefyd am gydnabod y pwysau y mae awdurdodau lleol yn debygol o'i wynebu yn y flwyddyn ariannol nesaf gyda’r setliadau dangosol y maent yn debygol o’u cael. Fel y gwyddom, mae setliadau llywodraeth leol yn darparu oddeutu 70 y cant o wariant awdurdod lleol yn eu hardal, sydd, wrth gwrs, yn darparu’r gwasanaethau hanfodol y mae cynghorau a chynghorwyr am eu darparu ar gyfer eu cymunedau lleol. Gwyddom hefyd fod cynghorau'n dal i deimlo effeithiau pandemig COVID-19 o ran yr incwm y maent wedi'i golli a gwariant ychwanegol, ac wrth gwrs, maent yn parhau i gael cyfrifoldebau pellach, sy'n rhywbeth y byddaf yn parhau i’w gefnogi. Ond mae’n amlwg y bydd y flwyddyn ariannol nesaf yn anodd iawn i awdurdodau lleol a byddwn yn disgwyl y bydd hynny'n cael effaith andwyol ar rai o’r gwasanaethau y mae’n rhaid iddynt eu darparu. Felly, er mwyn gallu mantoli’r cyfrifon, tybed beth ydych chi'n disgwyl i’n cynghorau wneud llai ohono er mwyn sicrhau bod y gwasanaethau hanfodol hynny a’r cymorth hwnnw’n parhau.

Byddwn yn llwyr gydnabod bod llywodraeth leol wedi wynebu anawsterau gwirioneddol yn ystod y pandemig, o ran colli incwm a’r cyfleoedd a gollwyd i gynhyrchu incwm, ac wrth gwrs, y pwysau ychwanegol a fu ar ystod o'u gwasanaethau, a dyna pam y credaf fod cymaint wedi cydnabod bod Llywodraeth Cymru wedi gweithio'n ofalus iawn i ddarparu cymorth mewn perthynas ag incwm a gollwyd a chymorth arall i lywodraeth leol bryd hynny. Ond fel y dywed Sam Rowlands, mae blynyddoedd dau a thri o’r adolygiad o wariant yn llawer anoddach oherwydd y ffordd y darparwyd y cynnydd ar gychwyn y setliad i raddau helaeth, ac mae’n golygu y bydd yn rhaid i lywodraeth leol wneud penderfyniadau anodd, yn union fel bydd yn rhaid i ni eu gwneud yn Llywodraeth Cymru, lle bydd ein cyllideb dros yr adolygiad o wariant tair blynedd yn werth £600 miliwn yn llai na'r hyn y deallem y byddai pan gyhoeddwyd yr adolygiad o wariant, o ganlyniad i chwyddiant. Felly, bydd llywodraeth leol yn wynebu penderfyniadau anodd yn union fel y byddwn ninnau ynghylch yr hyn y gallwn ei gyflawni a pha mor gyflym y gallwn ei gyflawni. Credaf fod y ffordd y mae llywodraeth leol yn penderfynu mynd i'r afael â’r pwysau'n fater i bob un ohonynt yn unigol. Ond yn amlwg, byddem yn ceisio'u cefnogi ac ymgysylltu'n agos â hwy wrth iddynt wneud y penderfyniadau anodd hynny.

Unwaith eto, diolch, Weinidog. Byddai’n ddiddorol clywed, efallai mewn ymateb pellach, am unrhyw beth penodol y credwch y gallai cynghorau wneud llai ohono. Cytunaf yn llwyr mai mater i’r aelodau democrataidd lleol hynny yw gwneud y penderfyniad hwnnw, ond rwy’n siŵr y byddai awgrym o beth y gallai rhai o’r disgwyliadau hynny fod yn ddefnyddiol. Wrth gwrs, mae fformiwla gyllido deg ar gyfer awdurdodau lleol yn hollbwysig er mwyn darparu’r gwasanaethau hynny. Rwy’n siŵr eich bod wedi cyffroi gymaint â minnau yr wythnos hon, Weinidog, wrth weld rhai o brif ffigurau’r cyfrifiad yn cael eu cyhoeddi. Ac mae rhai o'r ystadegau diweddaraf hynny'n eithaf syfrdanol mewn gwirionedd. Maent yn dangos poblogaeth sy’n heneiddio, ac roeddem yn gwybod am hynny eisoes, ond mae’r cyfrifiad yn parhau i dynnu sylw at hynny, gydag oddeutu 21 y cant o’n poblogaeth yng Nghymru bellach dros 65 oed, 1 y cant dros 90 oed, ac mewn lleoedd fel sir Conwy, y ffigur ar gyfer pobl dros 90 oed yw’r uchaf yng Nghymru, sef 1.5 y cant; mae oddeutu 2,000 o bobl dros 90 oed yn yr un sir honno yn unig. Ac fel rwyf wedi'i grybwyll droeon, nid yw’r fformiwla gyllido bresennol, yn fy marn i, yn rhoi ystyriaeth briodol i bobl hŷn nac yn eu cefnogi y lefel o gymorth sydd ei angen arnynt. A gwelsom yr wythnos diwethaf hefyd bleidlais Cyngor Sir Fynwy, sydd bellach yn cael ei redeg gan Lafur, dros gynnig—cynnig trawsbleidiol, a gefnogwyd gan bawb, yn ôl yr hyn a ddeallaf—a oedd yn galw am adolygu'r fformiwla gyllido. Felly, nid cynghorau Ceidwadol yn unig sy’n edrych ar hyn bellach; ymddengys bod cynghorau Llafur hefyd yn anfodlon â'r fformiwla gyllido. Felly, yng ngoleuni hyn, a wnewch chi roi asesiad cychwynnol i ni yma heddiw, Weinidog, o'r wybodaeth sy'n deillio o'r cyfrifiad a sut y gallai hynny effeithio ar y fformiwla gyllido yn y dyfodol, a hefyd, beth yw eich barn ynglŷn â galwadau'r cyngor Llafur am adolygu'r fformiwla gyllido?

Diolch am godi’r materion hyn. Rwyf am ddechrau gyda'ch cwestiwn ynglŷn â lle y gallai llywodraeth leol fod yn teimlo pwysau penodol. Rwyf eisoes wedi cael cyfleoedd i gyfarfod â holl arweinwyr llywodraeth leol ar y cyd, gan gynnwys ein carfan newydd o arweinwyr, a chredaf eu bod yn awyddus iawn i bwysleisio pwysigrwydd edrych ar eu setliad cyfalaf, gan fod ein cyllideb gyfalaf ar draws y tair blynedd, wrth gwrs, yn arbennig o wael, gan ei bod yn werth llai ym mhob blwyddyn unigol yn nhermau arian parod ar draws y cyfnod o dair blynedd. Ac wrth gwrs, mae'r goblygiadau yno i lywodraeth leol, ac yn arbennig felly o ran chwyddiant. Felly, yn amlwg, bydd dewisiadau iddynt eu gwneud ynghylch pa brosiectau y byddant yn penderfynu buddsoddi ynddynt a sut y maent yn proffilio'r gwariant hwnnw a pha mor araf y byddant yn cyflawni prosiectau o ganlyniad i hynny. Felly, dyna fydd rhai o’r anawsterau posibl.

Do, roeddwn wedi cyffroi gymaint â chithau pan gyhoeddwyd data'r cyfrifiad, a bydd hynny'n parhau, mewn gwirionedd, gan y bydd data'n cael ei ddarparu, yn fisol yn ôl pob tebyg, o nawr hyd at fis Tachwedd. Felly, bydd mwy o lawer inni gael ein dannedd ynddo wrth i wahanol ddarnau o wybodaeth o'r cyfrifiad gael eu cyhoeddi. Ond yn amlwg, bydd goblygiadau i gyllid llywodraeth leol. Mae’r amcanestyniadau poblogaeth, sef yr elfen bwysicaf yn ôl pob tebyg, neu un o’r elfennau pwysicaf, i lywodraeth leol, yn cael eu defnyddio fel rhan o’r fformiwla gyllido, a bydd canlyniadau heddiw, neu ganlyniadau’r cyfrifiad, yn llywio'r diweddariadau i amcanestyniadau poblogaeth awdurdodau lleol yn y dyfodol.

Y bwriad yw diweddaru amcanestyniadau poblogaeth awdurdodau lleol Llywodraeth Cymru o 2024, ac mae hynny'n amodol ar gadarnhau cynlluniau'r Swyddfa Ystadegau Gwladol ar gyfer amcanestyniadau poblogaeth cenedlaethol sy'n seiliedig ar 2021 ac amcangyfrifon canol blwyddyn diwygiedig o'r boblogaeth ar gyfer 2012 i 2020. Felly, bydd y data hwnnw'n bwysig. Ond gwn fod y pwynt y ceisiwch ei wneud mewn gwirionedd yn ymwneud â'r fformiwla gyllido ar gyfer llywodraeth leol, sy'n cael ei hadolygu'n gyson. Rwy’n gweld y Llywydd yn gwgu arnaf, felly rwyf am ddirwyn i ben. Ond mae’r fformiwla gyllido'n cael ei hadolygu’n gyson, fel rydym wedi’i drafod, yn ôl data newydd sy’n cael ei gyhoeddi, ond byddwn yn cyfarfod â’r is-grŵp cyllid yr wythnos ar ôl y nesaf, pan fyddwn yn trafod y fformiwla gyllido, ac yn enwedig amseroldeb a chywirdeb a phwysigrwydd data, ac mae'r pwynt a wnaethoch yn flaenorol am garfanau oedran yn dal i fod yn rhan o'r drafodaeth honno.

Roeddwn yn edrych arnoch gyda diddordeb. [Chwerthin.] Mae gennyf ddiddordeb bob amser yn y fformiwla gyllido llywodraeth leol.

Roeddwn yn meddwl efallai fy mod wedi bod yn siarad yn rhy hir.

Mae angen imi weithio ar fy wyneb chwarae pocer, yn amlwg. [Chwerthin.]

Llefarydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd. 

Diolch, Lywydd. Bydd memorandwm cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer Bil Banc Seilwaith y DU yn cael ei gyflwyno gerbron y Senedd hon cyn bo hir. Nawr, mae'r ddeddfwriaeth yn nodi y bydd gweithgareddau'r banc, ac rwy'n dyfynnu, yn darparu

'cymorth ariannol i brosiectau sy’n ymwneud yn gyfan gwbl neu’n bennaf â seilwaith’

ac yn darparu

'benthyciadau i awdurdodau cyhoeddus perthnasol ar gyfer prosiectau o'r fath'.

Mae'n mynd yn ei flaen i egluro bod ei waith yn cael ei gefnogi gan strategaeth seilwaith genedlaethol newydd a chanddi dri phrif amcan, sef adferiad economaidd, ffyniant bro a datgloi potensial yr undeb. I ba raddau y credwch fod y tri amcan hynny'n adlewyrchu amcanion a blaenoriaethau buddsoddi Llywodraeth Cymru? A beth a wnewch i sicrhau bod unrhyw fuddsoddiad a allai ddod i Gymru drwy'r banc buddsoddi arfaethedig yn ategu amcanion ehangach y Senedd hon, fel y cânt eu hadlewyrchu yn neddfwriaeth Cymru ar hyrwyddo datblygu cynaliadwy, cydraddoldeb, mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd ac yn y blaen?

Mae hwn yn fater pwysig iawn, ac wrth gwrs, mae Banc Seilwaith y DU i fod yn olynydd i Fanc Buddsoddi Ewrop, ond yn fy marn i, os edrychwch ar y symiau sydd ar gael iddo eu buddsoddi, maent yn fach iawn o gymharu â'r hyn y byddem wedi gallu cael mynediad ato drwy Fanc Buddsoddi Ewrop. Felly, hoffwn annog Llywodraeth y DU i ystyried faint o gymorth sydd ar gael iddo.

Ond mae'r pwynt a wnaed ar ddull gweithredu Llywodraeth Cymru mewn perthynas â hyn yn wirioneddol bwysig, gan nad wyf mewn sefyllfa eto i roi fy marn ar p'un a fyddwn yn gallu argymell y dylai'r Senedd hon gydsynio â'r memorandwm cydsyniad deddfwriaethol ai peidio. Yn sicr, credaf fod lle i ganmol y banc, yn sicr—credaf y byddai eu ffocws ar fuddsoddi mewn datgarboneiddio yn gadarnhaol ac yn rhywbeth y byddem yn ei gefnogi, ac yn rhywbeth sy’n cyd-fynd â’n hamcanion ein hunain yma yng Nghymru. Ond er mwyn gallu argymell cydsyniad, credaf y byddai’n rhaid imi gael gwybod gan Lywodraeth y DU, a chael y cytundeb clir hwnnw drwy welliannau i’r Bil, y byddai gennym lais yn y broses o lywodraethu’r banc hwnnw, yn ogystal â'r broses o bennu cylch gwaith y banc. Felly, credaf fod y rheini’n ddau amod gwirioneddol bwysig cyn gallu argymell cydsyniad.

Ond fy nealltwriaeth i yw nad oes yr un o’r amodau hynny yn eu lle ar hyn o bryd, ac a dweud y gwir, mae perygl gwirioneddol fod y Bil hwn yn San Steffan yn enghraifft arall o Lywodraeth y DU yn ymyrryd â materion datganoledig yn fwriadol, gan anwybyddu penderfyniadau a wneir yma, a chan danseilio datganoli ac uniondeb y Senedd a Llywodraeth Cymru mewn ymdrech i orfodi eu hagenda Geidwadol ar Gymru—yn syth ar ôl i'r newyddion ddod i'r amlwg ddydd Llun fod San Steffan, i bob pwrpas, yn bwriadu diddymu Deddf yr Undebau Llafur (Cymru) 2017, a gyflwynwyd yma ychydig flynyddoedd yn ôl i ddiogelu hawliau gweithwyr. Mae’n amlwg fod dyddiau cipio pwerau yn ôl i San Steffan yn dawel bach bellach wedi troi i fod yn ymosodiad clir ac amlwg ar ddatganoli, ar ein Senedd ac ar ddemocratiaeth yma yng Nghymru.

Felly, o ystyried bod y Prif Weinidog, mewn ymateb i arweinydd Plaid Cymru, Adam Price, ddoe wedi dweud y byddai’n gwrthsefyll—ei air ef, ‘resist’—y camau hyn gan Lywodraeth y DU, y byddai’n ceisio amddiffyn uniondeb deddfwriaethol y Senedd hon, er na allai ddweud wrthym sut yn union y byddai'n gwneud hynny, gyda llaw, yn yr un modd, a gaf fi ofyn beth a wnewch chi fel Gweinidog cyllid i amddiffyn uniondeb Llywodraeth Cymru a Senedd Cymru mewn ystyr gyllidol, pan fyddai Banc Seilwaith y DU yn gwneud penderfyniadau a fyddai'n mynd ati’n rhagweithiol i danseilio penderfyniadau polisi a gwariant a wneir yma yn y Senedd?

Wel, credaf fod eich cwestiwn yn nodi pam ei bod mor bwysig ein bod yn cael y gwelliannau hyn i Fil Llywodraeth y DU, o ran llywodraethu’r banc—felly, ar hyn o bryd, dim ond Gweinidogion Trysorlys y DU sy’n cael enwebu pobl i'r bwrdd; yn amlwg, rydym o'r farn y dylai fod rôl gan Lywodraethau datganoledig yn hynny o beth, a dywedais hynny’n glir wrth Brif Ysgrifennydd y Trysorlys pan gyfarfûm ag ef ychydig wythnosau yn ôl—ac yna, mae pennu cylch gwaith y banc yn bwysig iawn hefyd. Bydd yn gweithredu mewn meysydd datganoledig o ran datblygu economaidd a chefnogi ein busnesau yng Nghymru, felly byddem yn awyddus i’r buddsoddiad hwnnw gael ei wneud mewn ffordd sy’n ategu ac yn gweithio yn unol â'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ceisio’i gyflawni.

Cefais gyfle i gyfarfod â chadeirydd Banc Seilwaith y DU, a dywedais wrth gadeirydd y banc beth yw ein blaenoriaethau. Ond credaf fod yn rhaid i hyn gynnwys gwelliannau i’r Bil, ac os caiff y gwelliannau hynny eu gwneud, gallwn argymell cydsyniad i’r Senedd, ond nid ydym wedi cyrraedd y pwynt hwnnw eto. Felly, yn amlwg, byddaf yn parhau i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am hyn i fy nghyd-Aelodau.

Bydd ein newidiadau, sy’n rhan o’n dull tair rhan, yn helpu i sicrhau’r cydbwysedd cywir rhwng capasiti o fewn y sector twristiaeth hunanddarpar, a’r buddion economaidd a ddaw yn sgil hynny, a chefnogi cymunedau hyfyw o drigolion lleol i fyw a gweithio yn yr ardaloedd hyn.

Diolch, Weinidog. Mae'n dda iawn clywed hyn, gan y byddech yn cytuno, rwy’n siŵr, fod twristiaeth yn hanfodol bwysig i economi Cymru, ond wrth gwrs, gyda’r cynnydd sydyn mewn unedau hunanddarpar, mae perygl y bydd rhai trefi a phentrefi yn darparu mwy ar gyfer ymwelwyr nag ar gyfer preswylwyr. Mae hyn yn rhywbeth sydd wedi’i godi gyda mi gan drigolion pryderus yn Llangollen ar sawl achlysur, lle mae rhannau o’r dref—cymaint ag un eiddo o bob pump—bellach yn cael eu hysbysebu fel unedau hunanddarpar ar Airbnb. A fyddech yn cytuno bod rhaid inni sicrhau bod trefi a phentrefi ledled Cymru yn fyw ac yn weithredol 12 mis y flwyddyn, ac a wnewch chi warantu y bydd y mesurau a amlinellwyd gennych yn arwain at gydbwysedd gofalus rhwng ein buddiannau wrth hybu'r economi ymwelwyr a'r angen i sicrhau bod trefi a phentrefi yn drefi a phentrefi byw?

Yn hollol. Mae’r agwedd hon ar ein polisi, a mynd i’r afael â’r effaith y gall niferoedd mawr o ail gartrefi a llety gwyliau ei chael ar rai cymunedau yng Nghymru, yn ymwneud â gwneud yr union beth y mae Ken Skates wedi’i ddisgrifio, sef creu cymunedau cynaliadwy lle y gall pobl fyw drwy'r flwyddyn a lle nad ydych, yn y gaeaf, yn mynd i'r pentrefi hynny ac yn gweld bod y goleuadau wedi'u diffodd yn y rhan fwyaf o'r eiddo.

Gwyddom fod 40 y cant o'r eiddo yn Nhrefdraeth, sir Benfro, er enghraifft, neu yn Abersoch, yn ail gartrefi a llety gwyliau, ac nid yw cymunedau felly yn gymunedau gytbwys. Felly, rydym yn llwyr gydnabod pwysigrwydd twristiaeth, ond credaf fod angen inni gydnabod hefyd fod cymunedau cynaliadwy yn bwysig, a rhoi cyfleoedd i bobl fyw yn y cymunedau y cawsant eu magu ynddynt a'r lleoedd y maent wedi ffurfio cysylltiad â hwy, a lle maent yn dymuno gweithio a chreu bywyd iddynt eu hunain.

Credaf ei bod hefyd yn werth inni ystyried, lle mae perchnogion ail gartrefi'n gweithredu’n achlysurol iawn, neu o bryd i'w gilydd, o fewn y sector hunanddarpar, eu bod yn cystadlu’n uniongyrchol â busnesau hunanddarpar go iawn. Felly, mae hynny unwaith eto'n arwydd nad yw'r system fel y mae yn gytbwys, ac fel y dywedais, rydym yn rhoi nifer o gamau ar waith i fynd i'r afael â hyn.

Weinidog, fe fyddwch yn ymwybodol fod fy nghyd-Aelodau yn y Ceidwadwyr Cymreig a minnau wedi mynegi ein gwrthwynebiad i’r newidiadau hyn ar sawl achlysur. Un o'r rhesymau dros hynny yw'r canlyniadau anfwriadol a allai godi yn sgil y newidiadau. Rwyf wedi bod mewn cysylltiad ers hynny â nifer o fusnesau sydd wedi codi pryderon difrifol am rai o ganlyniadau anfwriadol y newid. Felly, a gaf fi ofyn ychydig o gwestiynau?

Felly, er enghraifft, sut yn union y bydd y dyddiau hyn yn cael eu cyfrifo? Beth fydd yn digwydd—ac yn anffodus, mae hyn yn digwydd—os bydd rhywun yn canslo eu gwyliau ar y funud olaf? A yw hynny'n dal i gyfrif tuag at y cwota o 182 diwrnod? Hefyd, pryder arall, fel y saif pethau, yw bod taliadau casglu sbwriel yn daladwy os yw’r busnes yn talu ardrethi busnes, ond beth sy’n digwydd os bydd y busnes hwn yn cael ei orfodi i newid yn ôl i dalu’r dreth gyngor? A oes rhaid iddynt dalu am gasgliadau sbwriel, neu a fydd rhywfaint o'r gost honno'n cael ei had-dalu?

Yn olaf, hoffwn wybod pa asesiad effaith, os o gwbl, a wnaed ar nifer yr eiddo hunanddarpar y rhagwelir y bydd ar gael yng Nghymru ar ôl i’r newid hwn ddod i rym yn llawn, ac os gallwch rannu’r canfyddiadau hynny â’r Senedd, er mwyn inni gael gwell dealltwriaeth o effaith y newidiadau hynny.

Diolch am godi’r mater hwn. Rydym wedi rhannu cymaint o fanylion ag y gallwn yn yr asesiad effaith rheoleiddiol, a gyhoeddwyd gyda'r ddeddfwriaeth. Rydym wedi bod yn awyddus i roi cymaint o amser â phosibl i weithredwyr addasu eu model busnes i fynd i'r afael â rhai o'u pryderon. Maent wedi cael o leiaf 12 mis o rybudd cyn i'r materion hyn ddod i rym. Byddwn yn darparu rhestr gyflawn o gwestiynau cyffredin, os mynnwch, ar gyfer gweithredwyr, fel y gallant ddeall sut y gallai hyn effeithio arnynt hwy yn bersonol.

Ond os yw gweithredwyr yn gweithredu fel busnes ac yn cyrraedd y trothwy, byddant yn derbyn holl gyfrifoldebau a manteision cael eu trin fel busnes. Os na fyddant yn cyrraedd y trothwy hwnnw, byddant yn cael eu hystyried yn annedd ddomestig at ddibenion y dreth gyngor, o leiaf. Ond rwy'n fwy na pharod i lunio rhestr o gwestiynau cyffredin, ac os oes gan fy nghyd-Aelodau unrhyw gwestiynau manwl, byddwn yn awyddus i roi sylw iddynt yn y rhestr honno.

O ganlyniad i’r cytundeb cydweithio gyda Phlaid Cymru, rydym yn rhagweld y bydd bron i 60,000 yn rhagor o ddisgyblion oedran cynradd yn cael eu bwydo ym mlwyddyn gyntaf y cynllun. Byddwn yn rhoi'r cynllun ar waith cyn gynted â phosibl er mwyn sicrhau bod pob disgybl cynradd yn cael cinio ysgol am ddim erbyn 2024.

Diolch. Mae'n chwyldroadol, mewn gwirionedd, onid yw, y bydd prydau ysgol am ddim i bawb yn dechrau cael eu cyflwyno o fis Medi ymlaen yng Nghymru. Rwyf mor falch fod hyn yn digwydd o ganlyniad i’r cytundeb cydweithio gyda Phlaid Cymru. Hoffwn ofyn i chi, Weinidog, am y cymorth sy’n cael ei roi i awdurdodau lleol i sicrhau bod ysgolion yn gallu ymdopi â’r newid hwn. Rwyf mor ddiolchgar i awdurdodau lleol ledled Cymru am weithio mor gyflym i sicrhau y bydd y babanod ieuengaf yn dechrau cael y prydau hyn o fis Medi ymlaen, ond fe fydd yna heriau logistaidd: bydd angen i rai ysgolion gael ceginau newydd, staff newydd, neu ddod o hyd i gyflenwyr newydd, o bosibl. Felly, a wnewch chi amlinellu, os gwelwch yn dda, sut y mae Llywodraeth Cymru yn cynorthwyo awdurdodau lleol i sicrhau y gall ysgolion ymdopi â'r rhwystrau hyn a bod y plant ieuengaf yn gallu dechrau cael prydau ysgol am ddim i bawb o fis Medi ymlaen mewn ysgolion ledled Cymru?

Rwy'n ddiolchgar iawn am y cwestiwn ac yn rhannu'r brwdfrydedd dros y polisi hwn. Nid wyf yn credu y gallai fod wedi dod ar adeg well, mewn gwirionedd, oherwydd pan ddechreuodd trafodaethau am y polisi penodol hwn, rwy'n gwybod nad oeddem mewn sefyllfa lle roeddem yn deall lefel yr argyfwng costau byw a oedd ger ein bron, felly yn sicr, dyma'r polisi cywir ar yr adeg iawn yn fy marn i.

Rydym yn awyddus i gefnogi llywodraeth leol mewn nifer o ffyrdd i gyflawni'r polisi hwn. Yn amlwg, bydd cymorth ariannol yn hollbwysig i allu cyflawni. Rydym wedi ymrwymo £200 miliwn mewn refeniw drwy gydol y cytundeb, ac rydym eisoes wedi darparu £25 miliwn cychwynnol mewn cyllid cyfalaf, fel bod awdurdodau lleol yn cael eu cefnogi i wneud buddsoddiadau cynnar yn yr offer a'r seilwaith sy'n angenrheidiol i gyflawni. Mae trafodaethau'n parhau gyda phartneriaid i ddeall pa gymorth pellach y gallai fod ei angen o ran buddsoddi yn yr ystad ysgolion, felly credaf fod cymorth ariannol yn bwysig iawn.

Credaf y bydd cefnogi trafodaethau aml gyda llywodraeth leol wrth iddynt fwrw ymlaen â'r gwaith o gyflawni'r polisi hwn hefyd yn bwysig er mwyn deall y goblygiadau iddynt hwy a'u profiad o gyflawni, a gallwn ddysgu o hynny wrth inni symud ymlaen. Ac yna credaf y bydd cefnogaeth glir i lywodraeth leol o ran bod yn hyblyg wrth iddynt ddechrau cyflawni hyn yn bwysig hefyd, oherwydd, fel y gwyddom, ni fydd pob ysgol mewn sefyllfa i ddarparu'r math o brydau poeth a ragwelwn, ond a oes pethau y gallwn fod yn eu gwneud i gefnogi datblygiad y polisi wrth inni weithio i gyrraedd y pwynt hwnnw?

Weinidog, fel y dywedoch chi, gwyddom eich bod wedi buddsoddi neu y byddwch yn buddsoddi £200 miliwn a £25 miliwn o gyfalaf i fynd i'r afael ag uwchraddio ceginau a chyfleusterau, a gwn fod rhywfaint o bryder o hyd nad yw hynny'n ddigon o bosibl, ond rwy'n cymryd y bydd y materion hynny'n cael sylw gan awdurdodau lleol. Fodd bynnag, gyda'r cyfraddau chwyddiant cynyddol ac ymosodiad Rwsia ar Wcráin yn effeithio'n sylweddol ar gostau bwyd, mae pryderon na fydd yr arian a gyhoeddwyd yn ddigon i sicrhau y gall ysgolion ddarparu prydau maethlon o ansawdd uchel i bawb. Yn amlwg, rydym yn debygol o weld costau cynyddol wrth i bethau symud ymlaen. Felly, mae polisi'r Llywodraeth mewn perygl o beidio â chyd-fynd â'r canlyniadau y mae'n gobeithio eu cyflawni. Weinidog, pa ddadansoddiad manwl y mae'r Llywodraeth wedi'i wneud o'r costau sy'n gysylltiedig â'r ymrwymiad i ddarparu prydau ysgol am ddim i bob disgybl ysgol gynradd, a pha sicrwydd y gallwch ei roi i awdurdodau lleol o safbwynt cyfalaf a refeniw, yn enwedig pe bai prisiau bwyd yn codi fel sy'n debygol? Ac a wnewch chi gyhoeddi'r dadansoddiad hwn fel y gallwn weld yn gliriach sut y mae'r penderfyniadau ariannu hyn wedi cael eu gwneud, ac i ba raddau y maent yn cwrdd â'r costau sy'n wynebu awdurdodau lleol ac ysgolion? Diolch.

Credaf fod hon yn enghraifft arall o'r pwysau ar lywodraeth leol yr oedd eich cyd-Aelod, Sam Rowlands, yn ei drafod yn gynharach yn y sesiwn heddiw, yn yr ystyr fod eu cyllideb hwy, fel ein cyllideb ni, yn werth llai na'r hyn a ragwelwyd yn wreiddiol. Mae prisiau bwyd wedi cynyddu 8.7 y cant yn y flwyddyn hyd at fis Mai 2022 ac mae'n amlwg fod llawer o ansicrwydd byd-eang o hyd, ac ni allwn fod yn siŵr na fyddant yn cynyddu ymhellach eto, felly credaf fod hyn yn un o'r pethau niferus sy'n rhoi pwysau ar lywodraeth leol. Wedi dweud hynny, credaf fod llywodraeth leol yn y sefyllfa orau bosibl, diolch i'r setliad da a gafwyd yn ein hadolygiad o wariant tair blynedd, ond yn amlwg byddwn yn gweithio'n agos ac yn cadw llygad ar hyn gyda llywodraeth leol. Wedi dweud hynny, credaf fod hyn yn ategu'r angen i Lywodraeth y DU ddarparu cynnydd cyffredinol i gyllidebau i adlewyrchu'r math o bwysau y mae Peter Fox yn sôn amdano gydag effaith chwyddiant o ddydd i ddydd ar y modd y cyflawnir polisïau, ac yn enwedig y rheini sy'n cefnogi'r bobl fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas.

Weinidog, mae gwella iechyd a llesiant ac addysg ein plant a'n pobl ifanc yng Nghymru mor bwysig—a hyd yn oed yn fwy pwysig yn awr, yn dilyn y pandemig. Bydd prydau ysgol am ddim yn chwarae rhan hanfodol yn hyn o beth, a hoffwn ddiolch i'r Gweinidog a'r Gweinidog addysg am eu holl waith caled ers yr adolygiad i sicrhau y bydd hwn yn dod yn normal newydd ar draws ysgolion yng Nghymru. Gwyddom fod prydau ysgol am ddim yn helpu i fynd i'r afael ag absenoldeb disgyblion, fel na fydd mwy a mwy o'n pobl ifanc yn colli addysg. Gwyddom hefyd fod swyddogion cyswllt â theuluoedd yn allweddol i leihau absenoldeb disgyblion, ond yn anffodus, nid yw pob ysgol yng Nghymru yn gallu fforddio'r swyddogion hyn. A wnaiff y Gweinidog archwilio'r posibilrwydd o ariannu swyddogion cyswllt â theuluoedd yn uniongyrchol drwy awdurdodau lleol i sicrhau bod mwy o ysgolion yng Nghymru yn gallu elwa o'u gwaith amhrisiadwy?

Cytunaf yn llwyr fod y swyddogion ymgysylltu â theuluoedd hynny'n gwneud gwaith rhagorol yn cydgysylltu â'r ysgol a'r teulu, ac fel y cyfryw, yng nghyllideb 2022-23, byddwn yn buddsoddi £3.84 miliwn i gynyddu nifer y swyddogion ymgysylltu â theuluoedd a gyflogir gan ysgolion. Mae'r cyllid wedi'i ddarparu i awdurdodau lleol, ac mae hwnnw, felly, yn caniatáu iddynt dargedu'r ysgolion y credant fod angen y capasiti ychwanegol hwnnw arnynt, gan ddefnyddio eu gwybodaeth leol. Ac yn ogystal, fel rhan o ddatblygiad ein polisi, byddwn hefyd yn cynghori ysgolion ar arferion effeithiol swyddogion ymgysylltu â theuluoedd, ac wrth gwrs, y dysgu proffesiynol ehangach, sy'n rhaid ei gyflawni i wneud y defnydd gorau o'r unigolion hynny. Rydym hefyd yn darparu £660,000 ar gyfer treialu swyddi rheolwyr ysgolion bro yng Nghymru, a bydd y rolau hynny'n helpu i ddatblygu gwell ymgysylltiad rhwng ysgolion a'r cymunedau, i gydnabod nad yw bywydau plant yn gorffen pan fydd cloch yr ysgol yn canu, a bod llawer y mae angen ei wneud y tu hwnt i'r oriau hynny i gefnogi teuluoedd hefyd. Ond rydym yn cydnabod pwysigrwydd y swyddogion ymgysylltu â theuluoedd hynny. 

Polisïau economaidd ac ariannol Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am dwf cymharol wael economi'r DU. Pe bai cyllideb Llywodraeth Cymru ers 2010 wedi cadw i fyny â thwf hirdymor yr economi cyn 2010, byddai dros £4.5 biliwn yn uwch na'r hyn ydyw ar hyn o bryd.

Rwy'n derbyn hynny, Weinidog, ond weithiau, credaf ein bod yn rhoi gormod o bwyslais ar wariant yn unig. Roedd fy nghwestiwn yn ymwneud â sut rydym yn codi arian yn ogystal. Mae obsesiwn Llywodraeth y DU â chyni wedi creu problemau strwythurol sylweddol iawn yn yr economi. Ond mae eu penderfyniad i sicrhau Brexit caled, gan adael y farchnad sengl a'r undeb tollau, wedi golygu bod economi'r DU ac economi Cymru yn dioddef niwed hirdymor. Tybiaf y bydd hyn yn cael effaith uniongyrchol ar yr arian a godir gan Lywodraeth Cymru mewn perthynas â'i pholisi trethi. Fy nghwestiwn i chi, Weinidog, yw: i ba raddau y mae'r dadansoddiad hwn yn gywir? A ydych wedi cael cyfle i asesu effaith polisi economaidd y DU? Ac os ydych wedi gwneud asesiad, sut y gallwch chi leddfu'r effaith honno?

Diolch ichi am godi hynny. Ochr yn ochr â'r gyllideb ddrafft, a gyhoeddwyd gennym yn ôl ym mis Rhagfyr, darparodd y prif economegydd ddiweddariad o'i asesiad o'r effaith, a oedd yn cynnwys effaith Brexit, a byddwn yn cymeradwyo hwnnw i bob un o'r cyd-Aelodau. Gwyddom ein bod wedi colli, neu fod y DU, dylwn ddweud, wedi colli biliynau lawer o bunnoedd mewn treth, o ganlyniad uniongyrchol i Brexit. Ac wrth gwrs, mae hynny'n golygu bod cyllideb Llywodraeth Cymru yn cael ei niweidio o ganlyniad uniongyrchol i hynny; nid oes amheuaeth am hynny. Byddaf yn cael gyfle i godi'r mater penodol hwn y prynhawn yma, yn un o'n cyfarfodydd rhyngweinidogol gyda Llywodraeth y DU, a byddaf yn ystyried y pwyntiau y mae Alun Davies wedi'u gwneud, ac yn eu defnyddio i lywio fy nghyfraniad yn y cyfarfod hwnnw.

Weinidog, mae polisi economaidd cryf Llywodraeth y DU ers 2010, a chael cynllun economaidd hirdymor, wedi helpu i sicrhau'r setliad gorau y mae Cymru wedi'i gael erioed: gwerth £18 biliwn o gyllid eleni. Ac oherwydd polisïau economaidd cryf Llywodraeth y DU, mae gennym y gronfa ffyniant bro, y gronfa adfywio cymunedol, bargeinion dinesig a thwf, porthladdoedd rhydd, buddsoddiad mewn ynni gwyrdd a'r ganolfan ragoriaeth fyd-eang ar gyfer rheilffyrdd yn fy etholaeth, a ddarparwyd gan Lywodraeth Geidwadol y DU. Deunaw biliwn o bunnoedd yn ychwanegol eleni, ac rydych yn dal i fod yn cwyno am Brexit. Mawredd. Felly, a yw'r Gweinidog yn cytuno â mi y bydd economi Cymru yn tyfu oherwydd Llywodraeth Geidwadol gref yn y DU, gyda pholisïau economaidd cryf, oherwydd y budd i economi ehangach y DU, ac y bydd gennych fwy o arian yn Nhrysorlys Llywodraeth Cymru?

Wel, mae'n rhaid bod y siec yn y post o hyd os ydym yn disgwyl £18 biliwn yn ychwanegol i'n cyllideb eleni, oherwydd mae Cymru £1 biliwn yn waeth ei byd mewn gwirionedd o ganlyniad i ddull Llywodraeth y DU o ddarparu cyllid yn lle cyllid yr UE. Mae gan y Pwyllgor Cyllid gyfle i holi Gweinidogion Llywodraeth y DU yfory a byddaf yn talu mwy o sylw na'r arfer hyd yn oed i gyfarfod y Pwyllgor Cyllid, oherwydd byddwn wrth fy modd yn gweld Gweinidogion Llywodraeth y DU yn ceisio amddiffyn eu penderfyniadau mewn perthynas â chyllid ar ôl gadael yr UE, oherwydd credaf nad oes modd eu hamddiffyn. Addawodd Llywodraeth y DU na fyddem geiniog yn waeth ein byd o ganlyniad i Brexit; rydym £1.2 biliwn yn waeth ein byd o ganlyniad i Brexit ac o ganlyniad i'r dewisiadau penodol a wnaethant, ac nid wyf yn credu bod unrhyw bwynt ceisio cuddio rhag hynny.

Mae monitro'n rhan allweddol o brosesau grant Llywodraeth Cymru. Mae gan reolwyr grantiau hyblygrwydd i deilwra gofynion monitro yn ôl maint, gwerth a risg prosiectau. Nodir gofynion monitro yn nhelerau ac amodau'r llythyr dyfarnu grant, sy'n ffurfio'r cytundeb sy'n rhwymo mewn cyfraith rhwng Llywodraeth Cymru a'r derbynwyr.

Diolch. Wel, yn wahanol i'r hyn a ddywed fy nghyd-Aelod mewn perthynas â pha mor dda yw Llywodraeth y DU wrth ddyrannu arian, mae Llywodraeth Cymru, yn sicr yn fy nghyfnod i—rwyf wedi bod yma ers 11 mlynedd—a chyn hynny, ers datganoli, wedi gwastraffu miliynau a miliynau o bunnoedd: £221 miliwn ar ardaloedd menter anghystadleuol; £9.3 miliwn ar gyllid cychwynnol diffygiol—[Torri ar draws.] Rwy'n gwybod ei fod yn boenus, ond gadewch imi orffen. Naw pwynt tri miliwn o bunnoedd ar gyllid cychwynnol diffygiol ar gyfer Cylchffordd Cymru; £157 miliwn ar ymchwiliad ffordd liniaru'r M4; £750,000 yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf ar y cyswllt hedfan rhwng Ynys Môn a Chaerdydd nad yw wedi bod yn hedfan; ac yn fy etholaeth i, £400,000 ar G.M. Jones, a hynny er mwyn adeiladu unedau pwrpasol yn Llanrwst a oedd tan yn ddiweddar iawn wedi bod yn wag ers iddynt gael eu hadeiladu. Nid yw'r busnes hwnnw'n bodoli bellach oherwydd goblygiadau'r costau uwch. Gallwn fynd ymlaen, ond mae'r enghraifft olaf yn arbennig yn tynnu sylw at faes amlwg lle mae arian yn dynn iawn yn awr yn fy marn i; mae gennym ryw fath o argyfwng costau byw.

Fe'i codais ym mhwyllgor craffu'r Prif Weinidog, a gofynnais i'r Prif Weinidog yn fy nghwestiwn, 'Pan fyddwch wedi trosglwyddo symiau mawr o arian i'r cwmnïau hyn, sut y byddwch yn eu monitro wedyn?' A'r ymateb i bob pwrpas oedd, 'Wedi inni drosglwyddo'r arian, mater i'r busnes yw hynny mewn gwirionedd.' Felly, sut y gallwch fy argyhoeddi, Weinidog, fod gennych uniondeb ariannol da wrth wraidd Llywodraeth Cymru, fel na fyddwn yn gweld hyn yn digwydd dro ar ôl tro, oherwydd mewn gwirionedd, rydych yn gwastraffu arian trethdalwyr? Diolch.

Mae Llywodraeth Cymru yn anfon miloedd o lythyrau dyfarnu bob blwyddyn at ystod eang o randdeiliaid, megis awdurdodau lleol, y trydydd sector a sefydliadau'r sector preifat at ystod eang iawn o ddibenion, a'u bwriad yw ein helpu i fwrw ymlaen â'n hamcanion polisi. Mae monitro ein cyllid grant yn elfen annatod o sicrhau bod y prosiectau hynny'n cyflawni'r hyn a fwriedir, ond mae'n wir ac yn gwbl briodol fod gweithgareddau monitro yn amrywiol a dylent fod yn benodol i'r cyllid sy'n cael ei ddyfarnu, ac mae'r rheolwyr grantiau hynny'n gyfrifol am sefydlu'r lefel gywir o fonitro sydd ei hangen.

Felly, gellir defnyddio ystod eang o weithgareddau i gael y sicrwydd yr ydym ei angen fod gofynion y grantiau'n cael eu bodloni. Gallant gynnwys adroddiadau cynnydd, monitro targedau a cherrig milltir, cyfarfodydd ac ymweliadau safle, adroddiadau ysgrifenedig a hawliadau gan y sawl sy'n derbyn y grant a/neu drydydd parti annibynnol. Ac fel y dywedais yn yr ymateb i'ch cwestiwn cyntaf, mae'r rheini'n rhan o'r llythyr dyfarnu sy'n rhwymo mewn cyfraith a dylid ystyried y telerau a'r amodau hynny o'r cychwyn cyntaf. Ni ddylai derbynwyr grantiau gytuno i'r rheini os nad ydynt yn argyhoeddedig y gallant fodloni'r telerau ac amodau hynny.

Rwyf am ddweud bod rheolwyr grantiau bellach yn gallu ceisio cyngor, cymorth ac arweiniad drwy amrywiaeth o ffynonellau, gan gynnwys ein canolfan ragoriaeth grantiau, llywodraethu corfforaethol, gwasanaethau cyfreithiol a'u tîm gweithrediadau eu hunain, felly mae gennym ystod eang o gymorth ac arweiniad ar gael i reolwyr grantiau allu sicrhau eu bod yn gallu cyflawni'r gwaith monitro hwnnw'n gywir. Mae monitro grantiau gweithredol yn gwbl allweddol.

Eleni, mae'r Llywodraeth yn darparu cyllid refeniw heb ei neilltuo o dros £5.1 biliwn i helpu awdurdodau lleol i ddarparu eu gwasanaethau statudol ac anstatudol, gan gynnwys blaenoriaethau megis tai.

Diolch yn fawr, Weinidog. Yr wythnos diwethaf, cyfarfûm â chynrychiolwyr o Gymdeithas Clefyd Niwronau Motor Cymru, ynghyd â phobl sy'n dioddef o'r cyflwr, mewn digwyddiad a noddwyd gan fy nghyd-Aelod galluog iawn, Peter Fox. Un o'r materion a dynnwyd i fy sylw oedd y ffaith bod cleifion Clefyd Niwronau Motor yn cael eu caethiwo mewn cartrefi anhygyrch oherwydd nad yw awdurdodau lleol wedi darparu'r addasiadau angenrheidiol. Yn syml, mae'r gost, y diffyg cyllid a'r amserlenni dan sylw yn achosi caledi gwirioneddol i bobl â Chlefyd Niwronau Motor a'u teuluoedd. Mae traean o bobl â Chlefyd Niwronau Motor yn marw o fewn blwyddyn i gael diagnosis a'u hanner yn marw o fewn dwy flynedd. Yn ystod yr amser hwnnw, mae'r symptomau'n gwaethygu ac mae'r anghenion yn cynyddu, felly nid oes gan ddioddefwyr sy'n byw gyda Chlefyd Niwronau Motor amser i aros. Weinidog, pa drafodaethau a gawsoch gydag awdurdodau lleol yng Nghymru i roi cymorth i bobl â Chlefyd Niwronau Motor ar lwybr carlam, gan ddileu'r prawf modd ar gyfer addasiadau sy'n isel o ran cost ac yn fawr eu heffaith, a chynnal cofrestr o gartrefi hygyrch sydd ar gael iddynt? Diolch.

Diolch ichi am godi'r mater. Rwy'n llwyr gydnabod pwysigrwydd symud yn gyflym i gefnogi pobl â Chlefyd Niwronau Motor. O ran llywodraeth leol, wrth ystyried eu cyfrifoldebau tai cyffredinol, rhaid iddynt fod yn ymwybodol o'u cyfrifoldebau o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010, ac rydym yn annog awdurdodau lleol i gadw'r cofrestrau tai hygyrch hynny fel y gellir dyrannu tai sy'n addas ar gyfer anghenion pobl anabl. Mae gwaith ar y gweill hefyd drwy gymdeithas dai i ddatblygu cofrestr tai hygyrch safonol i bob awdurdod lleol allu ei defnyddio. Hefyd, mae ganddynt gyfrifoldebau cyfreithiol o dan Ddeddf Grantiau Tai, Adeiladu ac Adfywio 1996 i ddarparu grantiau cyfleusterau anabl gorfodol i bobl anabl cymwys wneud addasiadau i eiddo. Rydym wedi bod yn gweithio dros nifer o flynyddoedd i wneud y broses honno mor gyflym ac mor syml â phosibl, ac i ddileu, lle bo'n briodol, y lefel honno o brofion modd, unwaith eto, i geisio cyflymu pethau drwy'r system. Rydym hefyd yn darparu cyllid i alluogi awdurdodau lleol i ddarparu addasiadau cost is yn gyflym. Unwaith eto, mae hyn heb brofion modd. Gwnaethom gynyddu'r grant hwnnw ym mis Ebrill 2021 i £6 miliwn y flwyddyn. Ond rwyf am achub ar y cyfle, pan fyddaf yn ei gael, gyda llywodraeth leol, ac yn enwedig eu llefarwyr ar dai, i archwilio'r mater hwn ymhellach, ac os na allaf ei wneud fy hun yn fuan, byddaf yn gwneud hynny drwy fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog tai. 

Mae'r gyllideb derfynol a gyhoeddwyd ym mis Mawrth yn darparu £1.8 biliwn yn 2022-23 i gefnogi portffolio'r economi. Mae'r gyllideb hon yn cynnwys £35 miliwn i gefnogi busnesau bach a chanolig yn benodol. Mae cymorth arall yn cynnwys £116 miliwn ar gyfer rhyddhad ardrethi a £103 miliwn ar gyfer Trawsnewid Trefi.

Diolch yn fawr, Weinidog. Yn ddiweddar, rwyf wedi cyfarfod â nifer o fusnesau yng nghwm Cynon sy'n ceisio buddsoddi mewn ffynonellau ynni adnewyddadwy, neu beiriannau mwy modern sy'n defnyddio ynni'n effeithlon. Wrth gwrs, gall hyn fod yn ddrud iawn i fentrau teuluol bach. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r math hwn o fuddsoddiad fel y gall busnesau arloesi, moderneiddio a chwarae eu rhan wrth fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd?

Diolch ichi am godi'r pwynt pwysig hwn, oherwydd busnesau bach a chanolig eu maint, wrth gwrs, yw asgwrn cefn ein heconomi yma yng Nghymru, ond mae ganddynt hefyd rôl enfawr i'w chwarae yn ein helpu i weithio tuag at ein nodau datgarboneiddio. Ym mis Tachwedd y llynedd, lansiwyd pecyn gwerth £45 miliwn gan fy nghyd-Weinidog, Gweinidog yr Economi, i hyfforddi staff ac i helpu busnesau bach a chanolig yng Nghymru i dyfu, ac yn y pecyn hwn roedd £35 miliwn a fydd yn helpu busnesau bach a chanolig i ail-lansio, i ddatblygu ac yn bwysig, i ddatgarboneiddio er mwyn helpu i lywio'r adferiad yn dilyn y pandemig COVID. Felly, bydd honno'n ffynhonnell bwysig o gymorth posibl y byddwn yn annog busnesau yng nghwm Cynon, ac mewn mannau eraill, i'w hystyried.

Credaf hefyd ei bod yn bwysig ein bod yn rhoi'r dechreuad gorau posibl i fusnesau bach a chanolig newydd. A dyna pam, ym mis Chwefror 2022, y lansiodd Busnes Cymru ei grant cychwyn busnes carbon sero net, sef cynllun peilot sy'n cynnig cymorth ariannol a thechnegol i helpu mentrau cymdeithasol newydd i baratoi eu busnesau ar gyfer masnachu neu fuddsoddi, ac yn hollbwysig, i ymgorffori arferion sy'n ystyriol o'r hinsawdd mewn mentrau cymdeithasol newydd o'r cychwyn cyntaf. Mae'r cynllun hwn yn agored i unrhyw fusnes cymdeithasol neu sefydliad gwirfoddol sy'n masnachu yng Nghymru. Unwaith eto, bydd hyn yn rhywbeth y gwn y bydd sefydliadau cymwys yng nghwm Cynon, ac mewn mannau eraill, yn awyddus i'w archwilio.

Diolch i'r Gweinidog.

Y cwestiynau nesaf fydd i'r Gweinidog materion gwledig a'r gogledd. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Heledd Fychan.

Diolch. Mae ein hymgyrch #ArosAtalAmddiffyn ar y cyfryngau cymdeithasol yn hyrwyddo prynu cyfrifol ac yn ein hatgoffa o'r costau gydol oes sy'n gysylltiedig â bod yn berchen ar anifail anwes. Rydym hefyd yn parhau i gysylltu â'n partneriaid yn y trydydd sector i gefnogi eu gwaith i hyrwyddo disgwyliadau ynghylch perchnogaeth gyfrifol, yn enwedig wrth i bwysau gynyddu ar gyllidebau aelwydydd.

Diolch yn fawr, Weinidog. Rwy'n sylweddoli bod yr ymgyrch cyfryngau cymdeithasol #ArosAtalAmddiffyn yn rhedeg yn bennaf dros gyfnod y Nadolig a'i bod yn eithaf tymhorol a chyfyngedig, ac yn canolbwyntio ar brynu cyfrifol mewn perthynas ag anifeiliaid anwes. Mae'n amlwg yn ymgyrch lwyddiannus, ond yn eithaf cyfyngedig. Mewn cyferbyniad, yn Lloegr, mae ganddynt Petfished, ymgyrch hirdymor i godi ymwybyddiaeth o brynu anifeiliaid anwes, ac yn yr Alban, mae gan Lywodraeth yr Alban ymgyrch Buy a Puppy Safely—mae gan y ddwy ymgyrch wefannau pwrpasol, parhaus ac adnoddau codi ymwybyddiaeth, ac mae'r ddwy wedi'u hategu gan fesurau codi ymwybyddiaeth eraill hefyd.

Fe fyddwch yn ymwybodol, fel y mae llawer ohonom, rwy'n siŵr, fod y mynegai caredigrwydd tuag at anifeiliaid newydd gan yr RSPCA yn awgrymu bod 19 y cant o'r bobl sy'n berchen ar anifeiliaid anwes yn poeni am brynu bwyd i'w hanifeiliaid anwes yng nghanol yr argyfwng costau byw. Mae'r RSPCA eisoes wedi gweld cynnydd yn nifer yr anifeiliaid a dderbynnir i ganolfannau'r RSPCA, yn cynnwys 49 y cant yn fwy o gwningod, 14 y cant yn fwy o gathod a 3 y cant yn fwy o gŵn yn ystod pum mis cyntaf 2022. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i ddefnyddio ymgyrch hyrwyddo barhaol i gyfeirio perchnogion at y pecynnau cymorth sydd ar gael mewn mannau eraill, a allai fod yn ddefnyddiol iawn i berchnogion sy'n ansicr lle i droi, os na allwn gychwyn ein hymgyrch barhaol ein hunain?

Byddaf yn sicr yn ystyried edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud yn fwy parhaol, ond rydym yn hyrwyddo ac yn rhannu negeseuon gan sefydliadau eraill ar berchnogaeth gyfrifol yn rheolaidd. Yr wythnos diwethaf, roedd gennym un ar ofalu am anifeiliaid mewn tywydd poeth, er enghraifft, a gadael cŵn, yn enwedig, mewn ceir. Felly, rydym yn hyrwyddo ac yn rhannu llawer o lwyfannau cyfryngau cymdeithasol eraill, a byddwn yn annog holl Aelodau'r Senedd i wneud hynny hefyd. Credaf eich bod yn codi pwynt pwysig iawn, ac yn sicr, mae'r un neu ddwy o ganolfannau achub y gallais ymweld â hwy eleni wedi gweld cynnydd, yn anffodus, yn nifer yr anifeiliaid anwes y maent yn gorfod eu derbyn. Yn amlwg, rydym wedi cael pobl yn prynu anifeiliaid anwes yn ystod y pandemig COVID ac yna, pan fyddant wedi gorfod mynd yn ôl i weithio'n llawn amser efallai, maent wedi sylweddoli cymaint o anawsterau sydd ynghlwm wrth ofalu am anifail anwes pan fyddant yn ôl yn y gwaith, a'r argyfwng costau byw wedyn, fel rydych newydd ei nodi. Ond rwy'n sicr yn agored i unrhyw awgrymiadau ynglŷn â gweld beth y gallem ei wneud yn fwy parhaol.

Weinidog, mae gadael anifeiliaid anwes yn fater o bwys ac mae wedi bod yn broblem fawr erioed. I rai o drigolion cartrefi, rhaid iddynt adael eu hanifeiliaid anwes oherwydd yn y sector rhentu, mae rhai landlordiaid yn dweud na chaniateir unrhyw anifeiliaid anwes. Yn San Steffan, maent yn cyflwyno deddfwriaeth a fydd yn diddymu hynny ac yn ei gwneud yn anghyfreithlon i landlordiaid fynnu na ellir mynd ag anifeiliaid anwes i gartrefi, yn enwedig pan fo'r anifail yn anifail anwes sy'n chwarae rhan bwysig yn iechyd meddwl yr unigolyn hwnnw. A ydych yn bwriadu ystyried y ddeddfwriaeth honno sy'n mynd drwy San Steffan, ac a wnewch chi, ar y cyd â'ch cyd-Weinidog, y Gweinidog tai, ystyried mesurau tebyg yma yng Nghymru?

Yn sicr, mae'n rhywbeth a drafodais gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd, sy'n gyfrifol am dai wrth gwrs. Ac fel y gwyddoch, mae'n debyg, yr wythnos nesaf, byddwn yn trafod deddfwriaeth arfaethedig Luke Fletcher ynghylch cymalau dim anifeiliaid anwes. Rwy'n siŵr y byddwn, fel Gweinidogion, yn cael trafodaethau pellach gyda Luke.

Weinidog, yn ddiweddar ymwelodd fy nghyd-Aelod, Sarah Murphy, a minnau â Hope Rescue ger Llanharan. Gwelsom y gwaith gwych yr oeddent yn ei wneud, ond roeddent yn dweud wrthym am y cynnydd enfawr yn nifer yr ymholiadau y maent yn eu cael gan berchnogion sy'n gofyn, 'Sut y gallaf fforddio cadw fy anifail anwes yn awr? Sut y gallaf ei fwydo? Sut y gallaf dalu ffioedd milfeddyg? Sut y gallaf dalu am yswiriant?' Maent hefyd yn gweld niferoedd cynyddol o bobl yn gadael anifeiliaid anwes, niferoedd llawer uwch na'r hyn y maent erioed wedi'i weld o'r blaen. Rydym wedi gweld yr un peth gyda Dogs Trust ym Mhen-y-bont ar Ogwr hefyd. Oherwydd hyn, a fyddech yn ymrwymo i gyfarfod â'r bobl awdurdodol yn y maes i weld sut y gallant weithio nid yn unig gyda'r cŵn a'r anifeiliaid anwes sy'n cael eu cyflwyno iddynt, ond hefyd gyda'r perchnogion i roi cyngor da iddynt, fel nad oes rhaid iddynt adael yr anifeiliaid anwes hynny, a sicrhau bod ffynonellau eraill o gymorth ar gael, yn hytrach na'u bod yn crwydro neu'n cael eu gadael, neu'n cael eu hel i ganolfannau achub fel Hope Rescue?

Diolch am hynny. Rwyf eisoes wedi cyfarfod â chanolfan Hope Rescue. Rwyf hefyd wedi cyfarfod â chanolfan Achub Anifeiliaid Gogledd Clwyd i fyny yng ngogledd-ddwyrain Cymru. Mae fy swyddogion yn cyfarfod yn rheolaidd â'r trydydd sector i weld beth y gallwn ei wneud i helpu pobl sy'n amlwg yn wynebu penderfyniadau anodd iawn. Ac yn sicr, unwaith eto, ar ôl cyfarfod â pherchnogion, maent yn dweud wrthyf y byddent yn bwydo eu hanifeiliaid anwes cyn bwydo eu hunain, pe byddent yn wynebu penderfyniad o'r fath. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn parhau i ymgysylltu, yn enwedig gyda'r trydydd sector, i weld beth arall y gallwn ei wneud i gynorthwyo.

Diolch. Ochr yn ochr â chynllun y taliad sylfaenol, cyhoeddais becyn cymorth gwerth dros £227 miliwn yn ddiweddar ar gyfer nifer o gynlluniau sydd ar gael i ffermwyr ledled Cymru. Bydd fy swyddogion hefyd yn ystyried ceisiadau rhanddirymiad gan ffermwyr sy'n profi caledi oherwydd y sefyllfa economaidd bresennol.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Rwy'n siŵr eich bod wrth eich bodd, fel yr oeddwn innau yr wythnos hon, wrth weld y cyhoeddiad fod allforion bwyd a diod o Gymru wedi cyrraedd y lefel uchaf erioed, gyda Chymru'n gweld cynnydd mwy nag unrhyw un o wledydd eraill y DU yng ngwerth allforion yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Yn ogystal â hyn, y categori allforio gwerth uchaf oedd cig a chynhyrchion cig, ac wrth gwrs, ein ffermwyr gwych ar hyd a lled y wlad sy'n gyfrifol am hyn. Yn wir, yr wythnos diwethaf cefais y fraint o fod yn aelod o'r panel yn nigwyddiad dyfodol ffermio Da Byw yng ngogledd Cymru, ac roedd ffermwyr yno'n awyddus i atgoffa'r panel fod cynhyrchu bwyd o safon yn ganolog i ffermio, ac y bydd bob amser yn ganolog iddo. Rwy'n cael fy atgoffa'n rheolaidd o hyn hefyd ar y cyfryngau cymdeithasol gan ffermwyr fel Gareth Wyn Jones yn Llanfairfechan, sy'n tynnu sylw at y gwaith caled y mae ffermwyr yn ei wneud i fwydo'r genedl. Felly, Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i ddiolch i'n ffermwyr ledled gogledd Cymru a'u llongyfarch ar eu hymdrechion i gynhyrchu bwyd, a rhoi sicrwydd heddiw fod cynhyrchu bwyd yn ganolog i uchelgais y Bil amaethyddiaeth sydd ar y ffordd?

Diolch. Yn sicr, rwy'n hapus iawn i ymuno â chi i longyfarch ein holl ffermwyr a'n cynhyrchwyr bwyd a diod gwych o Gymru, sydd wedi cyflawni cymaint o allforion. Ac ni allech gael cyfnod mwy heriol i'n hallforwyr, oni allech? Yr wythnos diwethaf, ymwelais â busnes newydd, sydd ond yn flwydd oed, yn Nhrefynwy, ac roeddent eisoes yn allforio. Cwmni diod ydoedd, ac roeddent eisoes yn allforio eu diod. Rwy'n credu bod i gwmni fod yn ddigon dewr i allforio yn y cyfnod arbennig o heriol hwn—. Ac roeddent yn ddiolchgar iawn am gefnogaeth Llywodraeth Cymru yno. Rwy'n mwynhau edrych ar ffrwd Twitter Gareth Wyn Jones yn arbennig. Mae'n dda iawn, rwy'n credu, am ddangos y gwaith caled y mae ffermwyr yn ei wneud i gynhyrchu'r bwyd anhygoel hwnnw. Rydym yn arwain y byd yng Nghymru gyda'r bwyd a gynhyrchwn yma. Gallaf eich sicrhau y bydd cynhyrchu bwyd cynaliadwy yn rhan gwbl ganolog o'r cynllun ffermio cynaliadwy, y byddaf yn ei gyhoeddi cyn toriad yr haf, a'r Bil amaethyddol.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Samuel Kurtz.

Diolch, Lywydd. Weinidog, fe ddechreuaf gyda physgodfeydd, os caf, gan fod gwahoddiadau wedi'u hanfon bellach at randdeiliaid i ymuno â grŵp cynghori'r Gweinidog ar gyfer pysgodfeydd Cymru, grŵp newydd yr wyf fi a rhanddeiliaid yn gobeithio y bydd yn arwain at well ymgysylltiad rhwng Llywodraeth Cymru a'r sector yma yng Nghymru. O gofio bod hwn yn grŵp newydd sy'n awyddus i dyfu'r diwydiant, a wnewch chi ddarparu rhagor o wybodaeth am y strwythurau y byddwch yn eu defnyddio i gydgynllunio dull mawr ei angen o gyd-reoli ein pysgodfeydd yn erbyn cefndir o ddirywiad enfawr yn y glaniadau, a'r pwysau a brofir ar draws y sector? Ac o ystyried eich bod wedi rhoi sicrwydd i Bwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig eich bod am gynnal y cyfarfod cyntaf yng nghanol mis Gorffennaf, a yw hyn yn dal i fod yn wir?

Roeddwn yn meddwl eich bod wedi gweld y gwahoddiad eisoes. Ydi, mae'n wir. Ar 14 Gorffennaf, byddaf yn cynnal y cyfarfod cyntaf, ac rwy'n siŵr y byddwch yn croesawu hynny. Fel y dywedoch chi, rhoddais sicrwydd i'r pwyllgor. Bydd yn ddiddorol gweld hynny. Credaf ei bod yn hanfodol fod gennym strwythur newydd ar waith. Roedd gennym grŵp cynghori Cymru ar y môr a physgodfeydd ers cryn dipyn o amser, ond rydym mewn byd newydd yn awr—rydym wedi gadael yr Undeb Ewropeaidd—ac mae'n rhaid inni sicrhau bod ein pysgotwyr yn cael llawer mwy o gyfleoedd nag y maent wedi'u cael yn y gorffennol. Rwyf wedi cael trafodaethau gydag Ysgrifennydd Gwladol Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig i sicrhau bod pysgotwyr Cymru'n cael eu cyfran deg o gwotâu. Rydym bob amser wedi cydgynllunio a chydreoli pysgodfeydd, o ran rheolaeth a'r ffordd yr ydym wedi edrych ar gynlluniau a gyflwynwyd gennym, yn enwedig gyda COVID ac yn y blaen. Felly, nid wyf yn credu y bydd y strwythur yn newid. Yr hyn sy'n bwysig iawn yn fy marn i yw bod y cyngor a roddir i mi, fel Gweinidog, a fy swyddogion, yn cwmpasu'r holl ystod o bysgodfeydd a materion morol.

Diolch. Weinidog, rwyf am dynnu eich sylw hefyd at y nifer o deuluoedd sy'n ffoi rhag y rhyfel yn Wcráin sy'n chwilio am loches yma yng Nghymru. Fel y gwyddoch, rhaid i'r anifeiliaid anwes teuluol sy'n dymuno ymuno â'u perchnogion yng Nghymru fodloni meini prawf penodol er mwyn gwneud hynny: rhaid iddynt gael eu brechu rhag y gynddaredd, cael microsglodyn, cael triniaeth llyngyr, a meddu ar basbort anifeiliaid anwes llawn. Mae eich adran wedi cadarnhau eu bod yn gwneud popeth posibl i symleiddio'r broses hon a sicrhau bod yr anifeiliaid anwes hyn yn gallu dychwelyd at eu perchnogion cyn gynted â phosibl. Fodd bynnag, cefais ohebiaeth gan etholwr sy'n dweud, er gwaethaf y cyngor a gafwyd gan yr Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion yn honni eu bod yn hapus i ryddhau eu cath, mai Llywodraeth Cymru sy'n gwrthod trwydded i deulu o ffoaduriaid o Wcráin i'w caniatáu i gadw'r anifail dan gwarantin yn y cartref, er yn honni bod Llywodraeth Cymru yn adolygu pob cais fesul achos.

Nawr, ceir achosion lle y credaf y dylai hyn fod yn opsiwn ymarferol, felly a gaf fi alw arnoch i ailystyried y penderfyniad hwn a sicrhau bod yr anifeiliaid anwes hyn, sy'n aelodau pwysig o'r teulu, yn cael eu rhoi yn ôl i'w perchnogion mor gyflym a diogel ag sy'n rhesymol?

Yn sicr. Rwy'n amlwg yn cydnabod ei bod yn sefyllfa anodd a gofidus iawn sydd wedi arwain pobl Wcráin i'n gwlad ac ni chymerwyd y penderfyniad i beidio â chaniatáu cwarantin yn y cartref yn ysgafn. Rwyf wedi gwneud hyn i ddiogelu iechyd y cyhoedd ac iechyd ein hanifeiliaid yma yng Nghymru. Rydych yn nodi un achos unigol; nid wyf yn ymwybodol o'r manylion hynny. Fodd bynnag, rwyf am ddweud mai'r Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion sy'n gyfrifol am sicrhau bod yr holl waith papur yn gywir. Felly, os yw'r gwaith papur yn gywir, ni allaf weld pam y byddem yn gwrthod hynny. Rwy'n hapus iawn—. Os hoffech ysgrifennu ataf, rwy'n ymwybodol eich bod wedi ysgrifennu ataf eisoes ynglŷn ag etholwr, mewn perthynas ag anifeiliaid anwes o Wcráin rwy'n credu—nid wyf yn gwybod ai'r un un ydyw, ond os hoffech ysgrifennu ataf, fe wnaf edrych arno fel mater o frys.

Rwy'n ddiolchgar am hynny, Weinidog, a byddaf yn mynd ar drywydd hynny'n ysgrifenedig gyda chi.

Yn olaf, hoffwn dynnu eich sylw at y digwyddiad 'Dathlu Cymru Wledig' diweddar, a gynhaliwyd ar faes y Sioe Frenhinol yn gynharach y mis hwn, digwyddiad y nododd datganiad i'r wasg eich Llywodraeth ei fod yn gyfle

'i ddysgu'r gwersi o lwyddiannau niferus y CDG'—

cynllun datblygu gwledig a feirniadwyd yn flaenorol gan Swyddfa Archwilio Cymru. Nawr, roedd cost ariannol y digwyddiad hwn dros £85,000, y cadarnhawyd ei fod wedi'i ariannu drwy gyllideb cymorth technegol y rhaglen datblygu gwledig. Mewn datganiad i'r wasg, fe ddywedoch chi fod tua 200 o bobl wedi mynychu'r digwyddiad, gan olygu bod y gwariant oddeutu £425 y pen. Nawr, o gofio bod arian cyhoeddus wedi'i ddefnyddio i ariannu'r digwyddiad hwn, byddwn yn disgwyl i'r digwyddiad gael ei gynnal er budd y rhai sy'n gwneud ceisiadau i Taliadau Gwledig Cymru. Fodd bynnag, nid oedd cael cyfeirnod cwsmer yn un o'r rhagofynion ar gyfer mynychu. Os na allwn fesur nifer y mynychwyr a oedd yn derbyn arian drwy'r cynllun datblygu gwledig, h.y. y rhai a all ddysgu gwersi i ni ynglŷn â chyllid y cynllun, pa fetrig a ddefnyddiwyd i fesur llwyddiant y gynhadledd hon? Ac er mwyn bod yn dryloyw, sut rydych yn dangos bod y digwyddiad hwn yn darparu gwerth am arian i drethdalwyr Cymru?

Diolch. Wel, rwy'n credu y dylwn eich cywiro pan ddywedwch fod Swyddfa Archwilio Cymru wedi beirniadu'r rhaglen datblygu gwledig—roedd cannoedd a channoedd a channoedd o gynlluniau yn llythrennol, ac mae'r manteision i'n cymunedau gwledig, yn fy marn i, yn amlwg iawn mewn llawer iawn o achosion.

Credaf fod y digwyddiad a gynhaliwyd, y gynhadledd, a'r digwyddiad BlasCymru a gynhaliwyd drws nesaf i'r gynhadledd, wedi bod yn llwyddiannus iawn. Yr hyn yr oeddwn am ei wneud oedd siarad â phobl. Nid wyf yn gwybod a oeddech yn bresennol eich hun, ond roeddwn am siarad â phobl a oedd wedi bod yn derbyn cyllid datblygu gwledig—pa fudd yr oeddent wedi'i gael ohono. Roedd rhai o'r cynlluniau, a rhai o'r rhaglenni—roedd y bobl y siaradais â hwy wedi bod yn eu gwneud ers tua 10 mlynedd, felly roedd cyfoeth o ddata a thystiolaeth, ac yn amlwg, trafodaethau anecdotaidd hefyd, rwy'n derbyn, i'n helpu wrth inni gyflwyno'r rhaglen olynol. Yr hyn y gofynnais i swyddogion ei wneud yw tynnu hynny i gyd at ei gilydd mewn dogfen, ac os gallaf, byddaf yn sicr yn ei chyhoeddi. 

Cwestiynau nawr gan lefarydd Plaid Cymru, Mabon ap Gwynfor. 

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Dwi am godi mater dwi wedi codi o'r blaen, os caf i. Mae'r cynnydd aruthrol mewn prisiau porthiant, tanwydd a gwrtaith yn taro'n ffermwyr ni yn galed iawn ar hyn o bryd. Mae yna ddiffyg calch mewn rhai ardaloedd. Mae prinder disel coch, sydd wedi cynyddu 50 y cant mewn blwyddyn, ac mae pris gwrtaith wedi mwy na threblu ers y llynedd. Mae yna ddiffyg argaeledd cynhwysion bwyd anifeiliaid, fel indrawn, neu maize fel dwi wedi dysgu heddiw, a phrydau blodau haul. Ac mae'r bwrdd datblygu amaeth wedi amcangyfrif y bydd pris dwysfwydydd porthiant yn cynyddu 40 y cant. O ganlyniad, mae ffermwyr eisoes yn edrych i addasu eu cynlluniau hadu a phlannu.

Mae'r arwyddion i gyd yma o'r potensial inni weld problemau cynhyrchu a chyflenwi bwyd ar y gorwel. Fel soniodd fy nghyfaill Llyr Gruffydd ddoe, ym mis Mawrth fe gyhoeddodd Llywodraeth Iwerddon gynllun tyfu cnydau gwerth €12 miliwn, ymhlith nifer o gamau eraill. Mae angen cynllun arnom ni yma er mwyn osgoi argyfwng bwyd, ynghyd ag argyfwng lles anifeiliaid. Dylai trafferthion diweddar ffermydd moch fod yn rhagrybudd o hynny. Mae'r atebion a gafwyd ddoe yn dangos nad oes yna gynllun penodol mewn lle ar gyfer sicrhau diogelwch porthiant. Felly, a oes bwriad gan y Llywodraeth i ddatblygu cynllun i fynd i'r afael â'r argyfwng porthiant anifeiliaid sy'n wynebu ffermwyr y gaeaf hwn? Wedi'r cyfan, mae'n well paratoi rŵan na phanicio wedyn.

Wel, nid wyf yn credu bod unrhyw banig, ac yn sicr, yn y trafodaethau a gefais gyda rhanddeiliaid, gyda fy nghyd-Weinidogion, gyda'r undebau ffermio, ac yn sicr y trafodaethau y mae swyddogion wedi'u cael, nid wyf yn credu mai 'panig' yw'r gair cywir i'w ddefnyddio o gwbl. Mae llawer o'r grymoedd hyn yn nwylo Llywodraeth y DU, megis tanwydd, er enghraifft, felly mae'r trafodaethau hynny'n mynd rhagddynt. Cyfarfûm ddoe i drafod mater arall gyda'r Gweinidog Gwladol yn Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig, ac rydym yn mynd i barhau i gael trafodaethau ynghylch materion tanwydd, bwyd a gwrtaith. Yn Sioe Frenhinol Cymru, byddwn yn cael cyfarfod grŵp rhyngweinidogol, lle byddwn yn parhau i'w cael.

Mae fy swyddogion yn rheolaidd yn mynychu'r grŵp monitro'r farchnad y mae Llywodraeth y DU wedi'i gydlynu gyda gweinyddiaethau datganoledig eraill fel y gallwn fonitro prisiau ar draws pob sector amaethyddol, ac yn sicr, y cynlluniau a gyflwynwyd gennym ym mis Chwefror eleni. Ac mae rhai cynlluniau ar agor yn awr; bydd mwy o gynlluniau'n agor yn sgil y £237 miliwn y cyfeiriais ato mewn ateb cynharach. Mae rhywfaint o'r cyllid hwnnw—mae ffermwyr eisoes yn dweud ei fod yn eu helpu gyda'u cynlluniau, yn enwedig rheoli maethynnau a gwasgaru gwrtaith. Soniais mewn ateb cynharach i Sam Rowlands y gall ffermwyr sy'n rhan o gynllun Glastir, er enghraifft, gyflwyno cais rhanddirymiad. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, hyd yma, nid oes neb wedi gwneud hynny eto, ond mae'r rhain i gyd yn llwybrau sy'n agored iddynt. 

Diolch yn fawr i chi am yr ateb hynny. Os caf fynd ymlaen i'r pwynt nesaf, un peth sy'n wych am y swydd yma, wrth gwrs, yw bod rhywun yn dysgu rhywbeth newydd bob dydd, a dwi wedi dysgu yn ddiweddar iawn mai 'y clafr' ydy'r term am sheep scab. Felly, dwi am ofyn cwestiwn ar y clafr.

Fel dŷn ni'n gwybod, y clafr ydy un o'r clefydau mwyaf heintus mewn defaid yng Nghymru, ac fe'i nodwyd fel blaenoriaeth i glefydau gan grŵp fframwaith iechyd a lles anifeiliaid Cymru. Mae'n costio tua £8 miliwn y flwyddyn i ddiwydiant defaid y Deyrnas Gyfunol, sy'n cynnwys 14,000 o daliadau yma yng Nghymru, gyda 9 y cant o ffermwyr defaid yn profi o leiaf un achos o'r clafr y flwyddyn. Mae fframwaith iechyd a lles anifeiliaid Cymru Llywodraeth Cymru, y cynllun gweithredu ar gyfer 2022-24, yn nodi y bydd y grŵp fframwaith yn gweithio gyda'r Llywodraeth ac yn ymgysylltu â ffermwyr defaid a'u milfeddygon i ddatblygu dull sydd wedi cael ei gytuno arno ar y cyd i reoli'r clefyd yma. Mae e hefyd yn nodi y dylai'r dull hwn ganolbwyntio ar atal y clefyd rhag mynd i ddiadelloedd defaid drwy fesurau bioddiogelwch syml ond effeithiol y gall pob fferm ddefaid eu rhoi ar waith yn rhwydd. 

Yn y Senedd ddiwethaf, fe ddywedodd y Gweinidog ei hun fod dileu'r clafr yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth, a gwnaed addewid y bydd yna £5 miliwn ar gael i helpu dileu'r clafr ar ffermydd yng Nghymru. A wnaiff y Gweinidog felly roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am y cynnydd a wnaed i ddileu'r clafr yng Nghymru, ac yn fwy penodol, pa asesiad ydych chi wedi'i wneud o effaith y rhaglen £5 miliwn ar y clafr yng Nghymru?

Nid yw'r ffigurau gennyf yn fy llaw ar y gostyngiad a welsom yn y clafr. Gwn fod gostyngiad, a byddaf yn sicr yn ysgrifennu at yr Aelod ynglŷn â hynny. Yr hyn sy'n bwysig iawn yn fy marn i, os ydym am ddileu'r clafr, yw ein bod yn gweithio'n galed iawn mewn partneriaeth â'r sector amaethyddol. Cofiaf ymweld â fferm—roeddwn yn mynd i ddweud y llynedd, ond mae'n debyg nad yw hynny'n wir am ei fod cyn COVID, felly mae'n debyg ei fod tua thair blynedd yn ôl—fferm yn y canolbarth a oedd wedi llwyddo i ddileu'r clafr o'u fferm. Credaf ei bod yn bwysig iawn fod yr arferion gorau'n cael eu rhannu rhwng ein ffermwyr, ond rwy'n derbyn ei bod yn ymdrech ar y cyd rhyngom.

Fe wneuthum roi arian. Roedd y cyllid y gallwn ei roi ychydig yn llai na £5 miliwn. Yn sicr, ni allais roi cymaint ag yr oeddwn wedi bwriadu ei wneud, ac roedd hynny'n bendant oherwydd y pandemig COVID a'r ffordd y bu'n rhaid inni ailddyrannu rhywfaint o gyllid. Ond unwaith eto, fe roddaf y manylion mewn llythyr at yr Aelod.

Diolch. Bydd y cynllun ffermio cynaliadwy arfaethedig yn helpu ffermwyr i gymryd amrywiaeth o gamau i'w helpu i ddefnyddio adnoddau'n fwy effeithlon. Byddwn yn helpu ffermwyr i fabwysiadu ymagwedd gylchol, gan gadw adnoddau a deunyddiau mewn defnydd cyhyd ag y bo modd ac osgoi gwastraff.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Rwy'n cydnabod yn llwyr fod y sector amaethyddol yn gwella drwy'r amser o ran lleihau eu gwastraff, ond un ffactor ystyfnig sy'n ymddangos yn anos ei ddatrys yw'r plastig a gynhyrchir gan y sector ar gyfer pethau fel silwair, pibellau, dyfrhau, gwasgaru tomwellt, pecynnu a gorchuddion tŷ gwydr. Mae'r gweithgareddau hyn yn creu llawer iawn o wastraff plastig sy'n aml yn llychwino'r dirwedd hardd. Bydd deunydd lapio silwair yn enwedig yn olygfa gyffredin i'r rhai sy'n ymweld â chefn gwlad, ond mae plastigion teneuach, fel yr hyn a ddefnyddir ar gyfer tomwellt a thai gwydr, yn cynnig bygythiad gwahanol wrth iddynt ddadelfennu'n ficroblastigion.

Cynhyrchodd y Cenhedloedd Unedig adroddiad y llynedd yn nodi'r ffordd drychinebus y caiff plastig ei ddefnyddio mewn ffermio ledled y byd, gan fygwth diogelwch bwyd ac iechyd pobl. Gwelir llawer o'r arferion gwaethaf mewn gwledydd eraill, ond nid yw Cymru a rhannau eraill o'r DU wedi'u heithrio. Ar adeg pan fo pwysau'n ddifrifol ar y sector amaethyddol, sut y mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau ein bod yn cefnogi ffermwyr a chynhyrchwyr bwyd i waredu eu plastig yn gywir, a sut yr ydym yn eu helpu i leihau eu defnydd o blastig yn y lle cyntaf?

Diolch. Felly, os caf ateb ail ran eich cwestiwn yn gyntaf, rydym yn dal yn gwbl ymrwymedig i gynorthwyo ein sector ffermio i ffermio yn y ffordd fwyaf ecogyfeillgar sy'n bosibl, ac mae gwaredu ac ailgylchu plastigion fel deunydd lapio silwair yn briodol yn cael ei fonitro'n weithredol drwy gynlluniau tebyg i gynlluniau gwarant fferm. Yn sicr, fel rhan o'r cynllun ffermio cynaliadwy, byddwn yn edrych, fel y dywedais yn fy ateb gwreiddiol i chi, ar yr adnoddau cylchol hynny. Ceir gwasanaethau yng Nghymru i gasglu haenau plastig fferm i'w hailgylchu. Mae dau o brif weithfeydd ailgylchu haenau plastig fferm y DU wedi eu lleoli yng Nghymru. Rydym hefyd yn bwriadu cyflwyno rheoliadau i'w gwneud yn ofynnol i blastig ailgylchadwy gael ei wahanu ar gyfer ei ailgylchu ym mhob safle annomestig yng Nghymru, ac mae'n amlwg y byddai hynny'n cynnwys ffermydd.

Hoffwn ddiolch i Jayne Bryant am ofyn y cwestiwn hwn. Mae eich ffigurau eich hun yn awgrymu, Weinidog, fod tua 30 y cant o'r gwastraff a gynhyrchir ar ffermydd yn blastig gradd isel, a gall fod yn anodd iawn i ffermwyr gael gwared arno. Yr hyn yr hoffwn ei wybod yw pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sefydlu mentrau cydweithredol a gweithio gyda ffermwyr fel y gallant helpu i waredu'r plastig hwnnw a'i ailgylchu? A pha waith ymchwil a datblygu sydd wedi'i wneud gyda Llywodraeth Cymru a'i phartneriaid i helpu'r sector ffermio i leihau ei ddefnydd o blastigion ar gyfer pethau fel deunydd lapio silwair, sy'n anodd iawn i'w ailgylchu? Diolch, Lywydd.

Diolch. Nid wyf yn ymwybodol, heb fynd i edrych, o unrhyw ymchwil a datblygu, ond yn sicr rwyf wedi cael trafodaethau gyda ffermwyr. Cofiaf un ffermwr yn arbennig a oedd yn awyddus iawn i weld beth y gallai ei wneud i ddod o hyd i ffordd o ymdrin â deunydd lapio silwair yn enwedig. Gwyddom fod gennym, yn bennaf yng Nghymru, sector da byw sy'n seiliedig ar laswellt ac sy'n dibynnu'n fawr ar silwair yn ystod misoedd y gaeaf. Felly, byddwn yn hapus iawn os oes unrhyw un am gyflwyno unrhyw atebion i'r broblem hon. Byddwn yn hapus iawn i weithio gyda hwy.

Diolch. Mae'r rhaglen lywodraethu a'n cynllun lles anifeiliaid yn cynnwys ymrwymiad i gyflwyno model cenedlaethol ar gyfer trwyddedu gweithgareddau sy'n ymwneud â lles anifeiliaid yng Nghymru. Fy mwriad yw ystyried rasio milgwn yn rhan o'r ymgynghoriad arddangos anifeiliaid ar gynllun trwyddedu diwygiedig.

Diolch yn fawr am yr ateb hwnnw, Weinidog. Deallaf fod cyngor Caerffili wedi penderfynu peidio â pharhau â'r nifer presennol o archwiliadau lles anifeiliaid yn stadiwm Valley. O'r 10 archwiliad a drefnwyd, mae chwech wedi'u cwblhau, ond mae'n annhebygol y bydd y pedwar arall yn cael eu cynnal. Mae data gan Hope Rescue yn awgrymu bod llawer o gŵn yn cael eu hanafu ar y trac, a cheir pryderon parhaus am anafiadau, lles y cŵn ac nad yw milfeddygon bob amser yn bresennol yn ystod rasys, sydd, fel y byddech yn deall, rwy'n siŵr, yn rhoi'r cŵn mewn perygl enfawr. A gaf fi ofyn am sicrwydd gennych eich bod yn gweithio gyda chyngor Caerffili i sicrhau y bydd yr arolygiadau lles yn Valley, megis y rhai a gynhelir o dan y cynllun cyflawni partneriaeth, yn parhau i gael eu cynnal, ac yn fwy penodol, a wnewch chi weithio gyda'r cyngor a'r trac rasio i sicrhau bod milfeddygon yn bresennol ym mhob ras yn y stadiwm? Diolch yn fawr iawn.

Diolch, Jane Dodds. Gallwch fod yn gwbl sicr y byddaf yn parhau i roi pwysau ar Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili. Fel y gwyddoch, ysgrifennais at berchennog newydd y trac rasio yn ôl ym mis Mawrth. Nid wyf wedi cael unrhyw ymateb eto, er fy mod wedi mynd ar drywydd y llythyr hefyd, ac fe gyfarfûm â Bwrdd Milgwn Prydain Fawr hefyd i weld beth yn ychwanegol y gallwn ei wneud. Yn amlwg, yn awr, mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, fel y dywedoch chi, wedi cael o leiaf chwe archwiliad yn y stadiwm, gyda milfeddyg bob amser yn bresennol, ac mae'n bwysig iawn fod yr archwiliadau hynny'n parhau a bod milfeddyg yn bresennol. Felly, rwyf wedi gofyn i fy swyddogion weithio'n agos gyda'r cyngor i sicrhau ei fod yn parhau, a byddaf yn hapus iawn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau.

Weinidog, nid oes neb yn poeni mwy am les milgwn na Bwrdd Milgwn Prydain Fawr. Mae'r bwrdd yn ymdrechu'n gyson i leihau'r posibilrwydd o anafiadau i filgwn drwy ariannu gwelliannau i'r traciau, gwelliannau i gybiau cŵn a sicrhau bod milfeddygon annibynnol yn bresennol ar bob trac Bwrdd Milgwn Prydain Fawr i archwilio iechyd a lles milgwn cyn ac ar ôl rasio. A ydych yn cytuno, Weinidog, mai'r ffordd orau o sicrhau lles milgwn yw drwy gael rasio wedi'i reoleiddio'n briodol fel chwaraeon gwylwyr rheoledig, yn hytrach na'i orfodi i fod yn danddaearol gyda'r risg o rasio anghyfreithlon a pheryglus, a fyddai ond yn cynyddu nifer yr anafiadau i filgwn? Diolch.

Wel, yn sicr nid wyf am weld unrhyw rasio anghyfreithlon. Fe fyddwch yn ymwybodol mai dim ond un trac sydd gennym yma yng Nghymru, sef yr un y gofynnodd Jane Dodds y cwestiwn gwreiddiol amdano. Rwy'n pryderu ynglŷn â nifer y milgwn sy'n cael eu hanafu. Rwyf wedi gweld rhai anafiadau erchyll, ac mae'n ymddangos bod y trac yn ymfalchïo yn y ffaith bod ganddo'r troad anoddaf yn y wlad. Mae hynny'n ymddangos yn destun balchder iddynt, ac ni allaf ddeall hynny o gwbl.

I adeiladu ar gwestiwn Jane, ac mae'n gwestiwn y mae'r Gweinidog yn ei ddisgwyl bob tro y mae'n gweld cwestiwn am filgwn rwy'n siŵr, neu os oes unrhyw gyfle imi gysylltu milgwn â chwestiwn atodol, roeddwn yn meddwl tybed a yw'r Gweinidog bellach mewn sefyllfa i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynnwys rasio milgwn yn rhan o'r cynllun trwyddedu yn y dyfodol fel y'i nodir yn y cynllun lles anifeiliaid. Rwy'n dychmygu bod y Gweinidog, fel finnau, mewn cysylltiad agos â llawer o elusennau lles anifeiliaid ledled Cymru, ac mae hwn yn gwestiwn y maent yn ei ddwyn i fy sylw'n barhaus. Rwyf hefyd yn awyddus i sefydlu beth yw safbwynt y Llywodraeth ar y ddeiseb a gyflwynwyd gan Hope Rescue, er fy mod yn derbyn nad yw adroddiad y Pwyllgor Deisebau wedi'i ryddhau eto.

Ydw, yn sicr, pan fydd Jane Dodds yn gofyn cwestiwn, rwy'n disgwyl un oddi wrthych chi, ac fel arall, ar y mater pwysig hwn. Rwy'n ddiolchgar i chi am ei godi, fel y mae llawer o filgwn, rwy'n siŵr. Roeddwn yn meddwl bod y digwyddiad a gawsoch gyda Hope Rescue yn y Senedd, Paws in the Bay, yn wych ac roedd yn wych siarad â phobl a oedd yn berchen ar filgwn wedi'u hachub, fel Jane Dodds. Mae'n sicr yn fy helpu gyda fy syniadau, a swyddogion hefyd.

Mae'n sicr yn rhan o'n cynllun lles. Ni allaf roi diweddariad pellach i chi. Fel y gwyddoch, mae'n gynllun pum mlynedd a byddwn yn ei gyflwyno wrth inni fynd drwy dymor y Llywodraeth hon. Rwy'n ymwybodol, yn amlwg, o'r adroddiad y mae'r Pwyllgor Deisebau yn edrych arno. Byddwn yn synnu'n fawr os na chawn ddadl yn y Siambr o ganlyniad iddo, a byddwn yn croesawu hynny'n fawr.

Diolch. Mae ein prosiect gorfodi i awdurdodau lleol wedi cyfrannu at ymafael mewn nifer sylweddol o gŵn bach sy'n cael eu bridio'n anghyfreithlon. Fodd bynnag, rwy'n ymwybodol o'r pwysau ychwanegol sy'n wynebu'r sector ailgartrefu anifeiliaid mewn tirwedd ôl-bandemig ochr yn ochr â'r argyfwng costau byw. Rydym yn gweithio gyda'n partneriaid yn y trydydd sector i ystyried a chefnogi atebion lle bynnag y bo modd.

Diolch yn fawr, Weinidog. Ymwelais yn ddiweddar â chanolfan Hope Rescue gyda Huw Irranca-Davies, fel y soniodd, a chredaf y gallwn i gyd gytuno bod yr ymweliad gan Hope Rescue ac ymgyrch achub milgwn de Cymru wedi gadael argraff enfawr ar lawer ohonom, yn ôl y cwestiynau a gawsom heddiw. Ond rwy'n credu y gallwn i gyd weld, fel y dywedoch chi, pa mor rhagorol oedd y gofal am y cŵn. Ar ein hymweliad â'r ganolfan, fodd bynnag, dywedodd y staff wrthym sut y maent bellach yn cael eu llethu gan gŵn a atafaelwyd oddi wrth fridwyr anghyfreithlon. Dywedodd y BBC fod ymchwiliadau i fridio cŵn anghyfreithlon wedi codi 63 y cant yng Nghymru. Mae hyn yn beth da iawn, ond wrth gwrs cânt eu cludo i'r canolfannau achub i gael gofal, ac mae'r rheini'n orlawn. Roeddent yn dweud wrthyf, ers ein hymweliad bythefnos yn ôl, fod 10 o gŵn tarw sâl wedi'u hatafaelu, a thra bod ymchwiliad yn cael ei gynnal gan yr heddlu, y broblem yw na all y cŵn a atafaelwyd symud i gartref parhaol, felly mae hyn yn creu ôl-groniad enfawr o gŵn yn y ganolfan, ac mae lle'n brin erbyn hyn i gŵn newydd os bydd angen eu hachub. Roeddent yn dweud, os daw un alwad ffôn arall gan yr heddlu yn awr, maent yn mynd i orfod dweud 'na'; ni allant dderbyn rhagor. Felly, Weinidog, sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag awdurdodau lleol i gryfhau'r rheoliadau ac atal bridio cŵn anghyfreithlon yn ein cymunedau, ond yn fwy na dim, a oes unrhyw beth y gellir ei wneud neu amserlen ar gyfer pa mor hir y gall y cŵn fod yn y cartref cyn y gellir eu hailgartrefu?

Diolch. Credaf eich bod yn codi pwynt pwysig iawn, ac roedd y ci bach yr oeddwn yn ei gario o dan fy mraich am ran hir o'r daith honno yn anifail o'r fath na allent ei ailgartrefu. Gwn eu bod wedi bod yn edrych ar y mater yn yr Alban, ac rwyf wedi gofyn i swyddogion gysylltu â swyddogion yn yr Alban i weld a oes unrhyw beth y gallwn ei ddysgu ganddynt er mwyn gallu edrych ar yr amserlen honno, fel y dywedwch. Mae capasiti i ymchwilio i fridio anghyfreithlon a'i atal wedi cynyddu'n sylweddol o fewn awdurdodau lleol, ac mae hynny o ganlyniad uniongyrchol i'r prosiect gorfodi a gyflwynwyd gennym. Mae'r prosiect yn mynd i'r afael â'r rhwystrau i orfodi. Mae'n darparu gwell hyfforddiant ac arweiniad i'n harolygwyr, ac mae'n gwneud y defnydd gorau o'r adnoddau presennol o fewn awdurdodau lleol unigol a ledled Cymru. Felly, roeddwn yn falch iawn o weld bod y prosiect wedi cael ei gymeradwyo gan yr RSPCA a chan y BBC yn ddiweddar, ond nid wyf yn diystyru'r gwaith sylweddol y mae angen i ni ei wneud o hyd.

Diolch, Sarah, am godi'r mater pwysig hwn. Rydych yn iawn—adroddodd y BBC am 63 y cant o fridio cŵn anghyfreithlon, er bod nifer yr erlyniadau'n parhau'n isel iawn. Pa gamau penodol y gellir eu cymryd fel rhan o'ch cynllun lles anifeiliaid i sicrhau bod capasiti o fewn y canolfannau ailgartrefu i ymdrin â chynnydd o'r fath a gweithio gyda'r RSPCA i atgyfnerthu pwysigrwydd erlyniadau? Diolch.

Ie. Nid wyf yn credu bod angen inni gadarnhau pwysigrwydd erlyniadau; mae'n rhywbeth a godais yn fy nhrafodaethau gyda'r heddlu, nad yw'n faes datganoledig yn amlwg, ond rwy'n sicr wedi cael trafodaethau gyda'r RSPCA, ac rwyf wedi bod allan, fel llawer o'r Aelodau yn y Siambr mae'n debyg, gyda'r RSPCA ac wedi gweld yr anawsterau y maent yn eu hwynebu os dônt ar draws sefyllfa lle y credant fod angen mynd â chi oddi wrth rywun ac nad oes ganddynt bwerau i wneud hynny. Felly, rydym wedi gweithio'n agos iawn gyda'r RSPCA ar hynny ac yn parhau i wneud hynny. Rwy'n ddiolchgar iawn am y berthynas gref iawn sydd gennym gyda'r sefydliadau trydydd sector hyn a chydag awdurdodau lleol. Credaf ei fod bellach yn rhywbeth y mae angen inni barhau i fynd ar ei drywydd gyda'r heddlu.

Diolch. Rydym yn gweithio mewn partneriaeth â phrosiect gorfodi awdurdodau lleol a ariennir gan Lywodraeth Cymru a sefydliadau lles anifeiliaid i fonitro effeithiolrwydd ein gwaith i ddiogelu cŵn ac i ystyried camau pellach. Rwy'n cefnogi mesurau pellach i sicrhau bod safonau lles uchel yn cael eu cynnal mewn materion fel bridio cŵn.

Diolch am yr ymateb hwnnw, Weinidog. Fel llawer o Aelodau'r Senedd, roeddwn yn frwd fy nghefnogaeth i gyflwyno'r fersiwn Gymreig o gyfraith Lucy, a gyflwynwyd gennych yn y Senedd ddiwethaf. Rwyf fi, fel llawer o'r Aelodau yma, yn cefnogi'r ymgyrch Justice for Reggie, sy'n galw am reoleiddio gwerthiant cŵn ar-lein, gyda rheoleiddio pob gwefan lle y caiff anifeiliaid eu gwerthu, er mwyn ei gwneud hi'n ofynnol i wefannau ddilysu pwy yw'r holl werthwyr, ac i luniau anifeiliaid ifanc 'ar werth' gyda'u rhieni gael eu postio gyda phob anifail ar y rhestr. A yw Llywodraeth Cymru o blaid cymryd camau o'r fath, ac a yw'n gyfrifoldeb datganoledig?

Diolch. Er ei fod yn gam pwysig iawn, rwy'n credu fy mod bob amser yn pwysleisio nad oedd y rheoliadau a gyflwynais y llynedd ar werthiannau anifeiliaid anwes yn mynd i'r afael â'r holl broblemau sy'n gysylltiedig â masnachu cŵn bach. I adlewyrchu hyn, rydym yn cefnogi mesurau pellach i sicrhau safonau lles uchel mewn sefydliadau bridio cŵn. Rwyf hefyd yn cydnabod atyniad gwerthiant cyflym, heb ei reoleiddio a all ddenu bridwyr a gwerthwyr diegwyddor i wefannau. Felly, am y rheswm hwnnw, rydym yn cefnogi gwaith y grŵp cynghori DU gyfan ar hysbysebu anifeiliaid anwes sy'n ceisio sicrhau bod hysbysebion anifeiliaid anwes ar-lein yn gyfreithlon ac yn foesegol. Fe fyddwch yn ymwybodol ein bod hefyd wedi cefnogi'r prosiect gorfodi i awdurdodau lleol, ac mae hwnnw'n cysylltu'n agos â'r heddlu, felly mae'n faes a gadwyd yn ôl. Ond rwyf am ddweud, os oes gan unrhyw un unrhyw bryderon penodol, dylent gysylltu â CrimeStoppers fel mater o frys.

Weinidog, ar y pwynt hwnnw am werthiannau heb eu rheoleiddio neu sydd wedi eu rheoleiddio'n wael, efallai y cofiwch, yn ôl ym mis Hydref, fy mod wedi gofyn i chi ynglŷn â system raddio neu sgorio i'w gweithredu ar gyfer bridwyr cŵn yng Nghymru, ac fe ymateboch chi ar y pryd drwy ddweud bod hynny'n sicr yn rhywbeth yr oeddech yn ei ystyried. Nawr, mae ffigurau newydd a ryddhawyd yr wythnos hon gan yr RSPCA a Hope Rescue yn dangos bod awdurdodau lleol wedi derbyn bron 1,000 o ymholiadau gan aelodau pryderus o'r cyhoedd yn 2020 a 2021, ac fel y clywsom gan Sarah Murphy ac Altaf Hussain, mae nifer yr ymchwiliadau wedi cynyddu 63 y cant hefyd, a chredaf mai'r rheswm y mae'r tri ohonom wedi sôn am hynny yw ei fod yn ffigur eithaf syfrdanol. Mae'n awgrymu, er y gallai defnyddwyr fod yn dod yn fwy ymwybodol o rai o'r arferion gan fasnachwyr twyllodrus, fod hynny'n destun pryder hefyd. Felly, o gofio hynny, Weinidog, a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd sydd wedi'i wneud ar weithredu argymhellion fel y rhain, fel y nodwyd yn y grŵp gorchwyl a gorffen arbenigol?

Nid oes gennyf ddiweddariad penodol, ac yn sicr ni allaf roi amserlen i chi. Fel y dywedais mewn ateb blaenorol, mae'r cynllun yn gynllun pum mlynedd. Dim ond ail flwyddyn y cynllun ydyw, ond mae'n sicr yn rhywbeth y byddwn yn ei fonitro'n agos iawn.

Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i roi cymorth i newydd-ddyfodiaid ifanc a'r rhai sydd am ymuno â'r diwydiant amaethyddol, drwy raglenni fel Cyswllt Ffermio a Mentro. Bydd y cynllun ffermio cynaliadwy arfaethedig yn helpu newydd-ddyfodiaid i ymuno â'r diwydiant a sefydlu busnesau cynaliadwy.

Diolch am yr ymateb hwnnw, Weinidog, a chyfeiriaf yr Aelodau at fy natganiad o fuddiant fel ffermwr fy hun. Fel Gweinidog, rydych wedi datgan bod Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno mentrau sy'n cael eu croesawu i gadw pobl ifanc yn y diwydiant, ac mae'n ymddangos, gobeithio, y bydd rhagor ohonynt yn y dyfodol, ac mae hynny i'w groesawu. Fodd bynnag, er gwaethaf y mentrau hyn, nid yw'r sector yn mynd yn iau. Mae oedran cyfartalog ffermwr tua 59 oed, ac mae hynny'n agos at fy oedran i, ac rwy'n sicr yn teimlo'n eithaf hen. Ac eto, mae digwyddiadau diweddar wedi dangos ei bod yn bwysicach nag erioed annog pobl newydd i mewn i'r byd amaeth i helpu i sicrhau diogeledd bwyd domestig, yn ogystal â chynnal diwydiant bywiog sy'n darparu swyddi a sgiliau ar gyfer ein hardaloedd gwledig. Felly, Lywydd, credaf fod angen inni wneud mwy yng Nghymru i annog mwy o bobl, ac yn enwedig y rheini nad ydynt eisoes o gefndiroedd amaethyddol, i gamu i'r sector. Weinidog, pa ystyriaeth a roddwyd gennych i gyflwyno strategaeth gweithlu gyda'r nod o gadw ac ehangu'r gweithlu amaethyddol domestig, yn ogystal ag uwchsgilio ac ailsgilio pobl ifanc i agor cyfleoedd iddynt? Bydd y bobl ifanc hyn yn gwbl allweddol i system fwyd gynaliadwy. Diolch.

Diolch. Mae'r Aelod yn codi pwynt pwysig iawn, oherwydd os nad ydym yn annog y genhedlaeth nesaf, ni fydd gennym y diwydiant ffyniannus a deinamig yr ydym am ei weld yma yng Nghymru. Felly, ers imi fod â'r portffolio, mae wedi bod yn rhywbeth y bûm yn awyddus iawn i'w annog, a chawsom y rhaglen Ymsefydlu mewn Amaeth i Bobl Ifanc yn ôl ym mis Mawrth. Credaf iddi orffen ym mis Mawrth 2020, ac roedd honno'n llwyddiannus iawn—cawsom tua 150 o geisiadau, a chredaf fod y rhan fwyaf ohonynt yn llwyddiannus. Felly, efallai y byddai'n dda cael golwg arall ar weld a allwn wneud rhywbeth tebyg ar gyfer y dyfodol.

Soniais ein bod wedi cyflwyno rhai cynlluniau i helpu pobl ifanc i ymuno â'r sector, ond credaf ichi wneud pwynt perthnasol iawn am bobl nad ydynt o gefndir amaethyddol, oherwydd weithiau credaf ei bod hyd yn oed yn anos iddynt hwy, ac mae methu cael mynediad at dir a chyfalaf yn cael eu gweld fel prif rwystrau i'r bobl ifanc hynny rhag gallu ymuno â'r diwydiant, yn enwedig os nad oes ganddynt gefndir ffermio neu deulu sy'n ffermio i'w cefnogi.

Nid wyf wedi cael unrhyw drafodaethau ar gael strategaeth gweithlu yn benodol. Fel y gwyddoch, mae gennym gynllun Mentro. Mae hwnnw wedi'i gynllunio i baru tirfeddianwyr a ffermwyr sy'n awyddus i gamu'n ôl o'r diwydiant gyda newydd-ddyfodiaid sy'n chwilio am ffordd i mewn i'r sector, a chredaf ei bod yn fenter dda iawn. Mae'n arloesol, mae'n cael ei rhedeg drwy Cyswllt Ffermio, sydd, fel y gwyddoch, ar gael yma yng Nghymru yn unig, ac mae'n arwain pobl ar y ddwy ochr drwy'r camau allweddol i wneud y bartneriaeth fusnes bosibl honno. Ac unwaith eto, rwyf wedi cael trafodaethau diddorol iawn gyda'r ffermwr iau a'r ffermwr hŷn ynglŷn â pha mor llwyddiannus y bu. Rwy'n credu eu bod yn sicr yn gwerthfawrogi'r mentora, y cyngor arbenigol a'r cymorth busnes a gafwyd. 

Diolch. Wel, yn syth ar ôl cyhoeddiad Llywodraeth y DU y byddent yn gohirio ac yn ailgynllunio rheolau ar fewnforio, ysgrifennais at yr Ysgrifennydd Gwladol dros yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig. Ddoe, cefais gyfarfod pellach gyda Gweinidog Ffermio, Pysgodfeydd a Bwyd Llywodraeth y DU a fy swyddog cyfatebol yn yr Alban, a byddaf yn cadeirio trafodaethau pellach y mis nesaf yn ein grŵp rhyngweinidogol.

Diolch, Weinidog. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn iawn i nodi’r oedi parhaus cyn cyflwyno archwiliadau mewnforio’r Undeb Ewropeaidd, sy’n risg i'n bioddiogelwch cyffredinol. Mae'r risg yn cael ei dwysáu yn sgil diffyg mynediad at allu i olrhain, systemau hysbysu am glefydau a systemau ymateb brys yr Undeb Ewropeaidd. Mae gwarchod bioddiogelwch yn fater sydd wedi’i ddatganoli, ond yn amlwg, mae'n synnwyr cyffredin fod dull gweithredu DU gyfan o ymdrin â hyn yn cael ei fabwysiadu, gyda Thrysorlys y DU yn ariannu unrhyw wariant sydd ei angen ar fesurau rheoli ffiniau. Felly, pa ddeialog a sicrwydd pellach y bydd Llywodraeth Cymru yn eu ceisio gan Lywodraeth y DU i sicrhau bod buddiannau ffermio Cymru yn cael eu diogelu yn fwy hirdymor?

Nid wyf yn anghytuno ag unrhyw beth a ddywedoch chi. Credaf fod hyn bellach yn dod yn fater brys difrifol, a dywedais hynny’n glir iawn wrth Victoria Prentis yn y cyfarfod neithiwr. Dywedais yn glir iawn hefyd, er bod—. Credaf ein bod ar yr un dudalen ag Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig ar hyn mewn gwirionedd, a Llywodraeth yr Alban; rydym am weld polisi ar gyfer y DU gyfan. Ond dywedais yn glir iawn na ddylent gymryd ein cefnogaeth yn ganiataol. Os byddwn yn gweld rhywbeth nad ydym yn hapus yn ei gylch, byddwn yn mynd ati ar ein liwt ein hunain. Fel y dywedwch, mae'n faes datganoledig, ac rwy'n awyddus iawn i'r gwiriadau hyn gael eu cynnal, gan fynd yn ôl at yr hyn yr oeddem yn ei ddweud am anifeiliaid anwes o Wcráin yn fy ateb i Sam Rowlands—mae'n bwysig iawn ein bod yn diogelu iechyd cyhoeddus pobl ac anifeiliaid yma yng Nghymru. Dyma’r trydydd cyfnod o oedi bellach, ac rydym wedi gorfod rhoi’r gorau i gynllunio ein safleoedd rheoli ffiniau, ac o'r gorau, rydym wedi ailafael ynddi bellach, ond a oes gennym sicrwydd ynghylch arian? Nac oes. Felly, dywedais yn glir iawn unwaith eto wrth DEFRA neithiwr fod angen i’r Trysorlys ddarparu arian. Fe fyddwch yn ymwybodol fod fy nghyd-Aelod, Vaughan Gething, Gweinidog yr Economi, wedi gwneud datganiad ddoe yn y Siambr ar safleoedd rheoli ffiniau; rwy'n gweithio'n agos iawn gydag ef. Ond mae cymaint o ansicrwydd ynghylch yr hyn y dylem fod yn paratoi ar ei gyfer, a sut bethau fydd y safleoedd rheoli ffiniau hynny. Bioddiogelwch, i mi, yw un o rannau pwysicaf fy mhortffolio.

Diolch i'r Gweinidog.

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau amserol, a''r cwestiwn cyntaf heddiw i'w ateb eto gan y Trefnydd, ac i'w ofyn gan Rhys ab Owen.

Diolch. Mae cyhoeddiad Llywodraeth y DU ynghylch eu bwriad i ddiddymu Deddf yr Undebau Llafur (Cymru) 2017 yn enghraifft arall eto o’u dirmyg tuag at y setliad datganoli a’u hamarch tuag at y Senedd hon a etholwyd yn ddemocrataidd. Byddwn yn gwneud popeth yn ein gallu i wrthsefyll hyn.

Mae hynny'n gwbl gywir, onid yw, Drefnydd? Oherwydd, ers dechrau datganoli democrataidd, drwy etholiad neu refferenda, mae pobl Cymru wedi pleidleisio dro ar ôl tro i gynyddu pwerau deddfu’r Senedd. Mae’r union egwyddor a sefydlwyd drwy ddulliau democrataidd yn cael ei thanseilio gan Lywodraeth Geidwadol San Steffan. Mae’r Siambr hon yn cael ei thanseilio. Mae dirmyg Prif Weinidog y DU tuag at reolaeth y gyfraith yn llawn cymaint â thuag at ddatganoli yn yr achos hwn.

Mae Plaid Cymru wedi rhybuddio sawl tro y gallai proses y memoranda cydsyniad deddfwriaethol danseilio’r lle hwn. Rwy’n mawr obeithio y bydd y Siambr hon yn dechrau cydnabod y diystyrwch amlwg hwn tuag at ein Siambr yma, wrth i Lywodraeth San Steffan danseilio deddfwriaeth sylfaenol Cymru drwy eu deddfwriaeth eu hunain. Mae'r amser ar gyfer llythyrau llym, yr amser ar gyfer cynddaredd, wedi dod i ben. Mae arnom angen gweithredu. I fenthyg ymadrodd gan y rheini sydd wedi gorfod ymladd dros eu rhyddid democrataidd, mae bellach yn bryd gweithredu, nid siarad. Felly, Drefnydd, beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ymateb i’r weithred warthus a dinistriol hon? Diolch yn fawr.

Wel, nid wyf yn anghytuno ag unrhyw beth a ddywedoch chi, ac rydych yn llygad eich lle, nid dyma'r tro cyntaf. Mae wedi digwydd o'r blaen, a chredaf, unwaith eto, pan fo wedi digwydd o'r blaen, pan wnaethant orymestyn yn gyfansoddiadol, ac maent wedi gwneud hynny, nid ydym wedi bod yn brin o ddewrder, ac rydym yn sicr wedi eu herio ar bob cyfle. Ar hyn o bryd, nid yw Llywodraeth y DU wedi cymryd unrhyw gamau uniongyrchol, felly nid oes unrhyw beth i fynd i'r afael ag ef ar y funud. Ond yn amlwg, bydd y Cwnsler Cyffredinol yn cael trafodaethau gyda chyfreithwyr a phartneriaid perthnasol eraill, ac os neu pan fydd Llywodraeth y DU yn gweithredu'n uniongyrchol, yn amlwg, byddai cyfreithwyr Llywodraeth Cymru yn barod i ymateb. Credaf fod agwedd Llywodraeth y DU tuag at undebau llafur, yn amlwg, yn hynod wrthwynebus, ac mae ei dull o weithredu yn dangos difaterwch llwyr ynghylch hawliau gweithwyr. Ond yn bennaf, rwy'n credu mai'r hyn sydd mor haerllug ar hyn o bryd yw'r amarch tuag at ddatganoli a thuag at ddeddfwriaeth a gyflwynwyd gan y Senedd hon.

Lywydd, yn yr etholiad cyffredinol diwethaf, daeth y Torïaid i gymunedau fel fy un i yn Alun a Glannau Dyfrdwy, ac addo codi'r gwastad; gwnaethant addo gwneud bywydau'n well. Ac roedd ensyniad clir yn hynny, sef: os gwnewch chi bleidleisio dros y Ceidwadwyr, bydd gennych fwy o arian yn eich pocedi a mwy o gyfleoedd i chi a'r plant. Ond mae hynny ymhell o fod yn realiti, onid yw? Oherwydd, yr wythnos hon, gwelsom realiti llwm yr hyn y mae Llywodraeth Geidwadol yn ei gynnig i bobl sy’n gweithio.

Ddwy flynedd yn ôl, Weinidog, buont yn sefyll ac yn curo dwylo dros weithwyr allweddol. Yn y pen draw, daeth i'r amlwg mai gweithred ddisylwedd oedd y gymeradwyaeth hon a'u hagenda i godi'r gwastad, fel y'i gelwir. Y gwir amdani yw eu bod yn chwerthin am ein pennau. Maent yn ceisio diddymu pwerau Llywodraeth Cymru yn unswydd er mwyn cyfyngu ar gyflogau gweithwyr a thanseilio eu telerau ac amodau. Mae hynny nid yn unig yn amharchu ac yn tanseilio’r sefydliad hwn a etholwyd yn ddemocrataidd, mae’n amharchu ac yn tanseilio gweithwyr Cymru a’u teuluoedd hefyd.

Weinidog, a wnewch chi gyfleu'r neges i Lywodraeth Geidwadol y DU fod cymunedau fel fy un i, a’r cymunedau hynny ledled Cymru, yn gandryll? Ac a wnewch chi gyfleu'r neges iddynt, a rhannu ein dicter â Llywodraeth y DU? Ac os ydynt yn cymryd camau i fwrw ymlaen â'r ddeddfwriaeth hon, a wnewch chi amlinellu sut y bydd Llywodraeth Cymru yn gwrthsefyll y newid hwn ar ran gweithwyr Cymru? Ac yn olaf, Weinidog, a ydych chi hefyd yn cytuno â mi—a dywedaf hyn, Lywydd, fel undebwr llafur balch—mai'r ffordd i bobl sy'n gweithio amddiffyn eu safonau byw yw drwy ymuno ag undeb llafur?

Ie, yn hollol. Cytunaf â’ch pwynt olaf. Mae’n bwynt pwysig iawn. Unwaith eto, nid wyf yn anghytuno ag unrhyw beth a ddywedodd Jack Sargeant. Credaf fod codi'r gwastad—. Sut yn y byd y gall hyn fod yn godi'r gwastad? Mae'n gwbl warthus, yr ymosodiad hwn ar ein datganoli unwaith eto. Amlinellais, yn fy ateb gwreiddiol, yr hyn y mae’r Cwnsler Cyffredinol yn ei wneud ar hyn o bryd, a beth fydd yn digwydd os bydd, neu pan fydd Llywodraeth y DU yn gweithredu'n uniongyrchol, a bydd cyfreithwyr Llywodraeth Cymru, fel y dywedaf, yn barod i ymateb, os bydd hynny'n digwydd. Credaf fod hyn yn enghraifft arall—mae Llywodraeth y DU wedi dangos difaterwch llwyr ynghylch confensiwn Sewel—o'r rheswm pam fod gwir angen diwygio’r setliad datganoli presennol, a pham ein bod wedi sefydlu’r Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru i ystyried ffyrdd o gryfhau’r setliad presennol, ac mae’n ddigon posibl fod hwn yn faes y byddent yn dymuno ei archwilio, ond wrth gwrs, mater iddynt hwy fyddai hynny.

Rwy’n siarad fel rhywun sy’n cefnogi datganoli’n gryf, ac rwy’n falch iawn fod pwerau wedi’u datganoli i ddinasoedd mawr Lloegr. Ond a yw’r Gweinidog yn cytuno â mi nad yw datganoli anghymesur yn gweithio, fod uchafiaeth San Steffan yn golygu y gall ddiystyru cyfraith Cymru yn ogystal ag ymyrryd â chyfraith Cymru, fod arnom angen setliad datganoli yr ydym yn cytuno arno, gyda model cadw pwerau priodol, yn hytrach na'r model cadw pwerau sydd gennym ar hyn o bryd, sydd ag ychydig iawn yn gyffredin â model cadw pwerau, ac yn olaf, fod arnom angen 'devo max'?

Credaf fod yr hyn y mae Mike Hedges wedi’i ddweud ynglŷn ag uchafiaeth, mewn perthynas â Llywodraeth y DU, yn amlwg yn bwysig iawn. Ac af yn ôl at fy ateb i Jack Sargeant—dyna pam ein bod wedi sefydlu’r Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru, a gall hwnnw edrych yn fanwl iawn ar yr awgrymiadau a oedd gan Mike Hedges, i weld a allem gryfhau’r setliad presennol.

Nid oeddwn wedi bwriadu codi, ond cofiaf, o ohebiaeth â’r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, mai ar gyfer heddiw y trefnwyd ail gyfarfod y Pwyllgor Sefydlog Rhyngweinidogol, ac un o’r eitemau—un o’r ddwy eitem—a oedd wedi'u hamserlennu, a diolchwn i'r Gweinidogion am eu tryloywder gyda'r Senedd ar hyn, oedd cysylltiadau rhynglywodraethol y DU yn wir. A gawn ni gymryd—credaf efallai fod hwnnw'n mynd rhagddo wrth inni siarad yma nawr—a gawn ni gymryd bod y materion hyn yn cael eu cyflwyno i’w trafod y prynhawn yma? Oherwydd dyna'r fforwm a ddylai fod yn datrys y materion hyn cyn iddynt ddod yn destun heriau cyfreithiol?

Mae’r cyfarfod hwnnw'n mynd rhagddo, yn wir. Yn amlwg, nid wyf yn y cyfarfod hwnnw; dyna pam fy mod yn y Siambr yn ateb y cwestiwn hwn. Ond credaf y gallwn ddweud gyda rhywfaint o sicrwydd, rwy’n siŵr, y bydd y Cwnsler Cyffredinol neu’r Prif Weinidog, neu bwy bynnag sy’n bresennol yn y cyfarfod hwnnw, yn codi hynny, yn wir.

Credaf mai'r un pwynt arall yr hoffwn ei wneud, ar ôl ymchwilio i hyn yn llawer manylach bellach, yw bod Llywodraeth y DU, yn fy marn i, yn llawer gwannach am na wnaeth herio bum mlynedd yn ôl, yn ystod y cyfnod hysbysu. Ac mae gwneud hyn yn sydyn—ei sleifio allan fel y gwnaethant—unwaith eto, yn ymosodiad haerllug yn fy marn i.

Diolch i'r Trefnydd. Mae'r cwestiwn nesaf, felly, i'w ateb gan y Gweinidog iechyd, a'r cwestiwn i'w ofyn gan Andrew R.T. Davies. 

Diolch yn fawr. Lywydd, mae Gwyn Williams, ein harweinydd clinigol ar offthalmoleg, ynghyd â Choleg Brenhinol yr Offthalmolegwyr, wedi gweithio gyda ni i ddatblygu'r strategaeth gofal llygaid yr ydym yn ei chyflawni erbyn hyn. Dros y 12 mis diwethaf, mae gwasanaethau gofal llygaid wedi cyflwyno llawer o ddatblygiadau arloesol i sicrhau bod cleifion sydd mewn perygl o golli eu golwg yn cael eu gweld a’u trin.

Diolch am eich ymateb, Weinidog. Mae’r amseroedd aros yn ofnadwy ar gyfer triniaethau llygaid yn unrhyw le yng Nghymru. Ac mae anawsterau ledled y Deyrnas Unedig; rwy'n derbyn hynny, Weinidog. Mae Dr Williams yn tynnu sylw at dri phwynt sydd, yn ei farn ef, yn dangos bod angen ymyrraeth ddramatig ar ran y Llywodraeth, gan weithio gyda'r byrddau iechyd. Y cyntaf, yn amlwg, yw newid arferion gwaith a defnyddio sylfaen ehangach o weithwyr proffesiynol i ymdrin â gwasanaethau gofal llygaid; yr ail yw recriwtio pobl i'r gwasanaeth i gynyddu capasiti'r gwasanaeth; a'r trydydd yw creu tair canolfan ragoriaeth gofal llygaid ledled Cymru ac edrych ar yr hyn y gall optometryddion ei wneud yn eu lleoliadau ar y stryd fawr i wella lefel y gwasanaeth a allai fod ar gael i bobl â chyflyrau llygaid.

Rwy'n awgrymu na fyddai unrhyw beth yn waeth na cholli eich golwg dros gyfnod penodol o amser, pan wyddoch y gallai ymyrraeth atal y dirywiad hwnnw yn eich golwg, a'ch atal rhag mynd i mewn i fyd o dywyllwch. Pa mor hyderus ydych chi, Weinidog, y bydd y cynllun a roesoch ar waith yn bodloni’r tri amcan y mae Dr Williams wedi’u nodi fel rhai hollbwysig os ydym am ehangu’r gwasanaeth yma yng Nghymru, ac na fyddwn yma ymhen 12 mis yn dal i ddadlau, yn dal i drafod amseroedd aros hirfaith ar gyfer triniaeth gofal llygaid yng Nghymru, gyda llawer o bobl, yn anffodus, yn colli eu golwg a'r tywyllwch yn llenwi eu bywydau?

Diolch yn fawr, Andrew. Rwy’n gwbl ymwybodol o’r ffaith bod yna rai achosion lle mae'n rhaid inni symud yn gyflym, ac mae hwn yn un ohonynt, a dyna pam ein bod wedi gofyn i glinigwyr drefnu blaenoriaethau, rhoi pobl mewn categorïau fel ein bod yn cyrraedd y bobl sydd fwyaf o angen yr help mwyaf yn gynt na neb arall. Wrth gwrs, yr hyn a wnawn yw rhoi argymhellion adroddiad Pyott ar waith, ac mae un o’r rheini’n cael ei weithredu ar hyn o bryd. Felly, mae gennym ddwy theatr lawfeddygol symudol newydd yn benodol ar gyfer triniaeth cataractau. Maent ar waith yng Nghaerdydd a’r Fro, a chawsant eu hariannu gan £1.4 miliwn o gyllid gan Lywodraeth Cymru.

Ar arferion gwaith, rydym yn awyddus i newid y rheolau. Felly, mae’r rheolau ar hyn o bryd yn dweud mai dim ond archwilio golwg pobl y gall optometryddion ar y stryd fawr, er enghraifft, ei wneud, ond mae eu sgiliau’n mynd ymhell y tu hwnt i hynny, ac mae angen inni newid y rheolau i ganiatáu iddynt wneud hynny. Felly, nid yw’r broses o newid y rheolau mor syml ag y mae'n ymddangos, ond rydym yn y broses o weld pa mor bell a pha mor gyflym y gallwn wneud hynny.

Ar recriwtio, wrth gwrs, rydym yn gweithio gydag Addysg a Gwella Iechyd Cymru  mewn perthynas ag arbenigo a sicrhau bod gennym y bobl iawn i wneud y pethau iawn yn y lle iawn. Ac yn sicr, o ran y stryd fawr, rydym yn awyddus iawn i sicrhau eu bod yn rhan o'r ateb i'r broblem hon.

Ers 2018, y polisi yng Nghymru ydy bod gofal llygaid a'r math o ofal sy'n cael ei gynnig yn seiliedig ar y lefel o risg. Mi oedd yn arloesol yn hynny o beth, efo cleifion i gael eu gweld yn ôl faint o risg maen nhw'n ei wynebu. Ac mae'r ffactor risg uchaf ar gyfer y rheini sy'n wynebu'r risg o newid di droi nôl, neu irreversible harm. Ac i bobl sydd â problem efo'u golwg, mae hynny yn golygu risg o golli eu golwg. Rŵan, er mwyn i system fel yna weithio, mae'n rhaid i bobl gael eu gweld o fewn amser penodedig. Mae mor syml â hynny, a dyna pam bod y targed yn nodi bod angen i 95 y cant o gleifion gael eu gweld o fewn yr amser hwnnw. Mi ddylai fod yn 100 y cant, am wn i, ond mae 95 y cant yn ystadegol yn eithaf agos ati. Ond rŵan rydyn ni'n clywed bod 65,000 o bobl ddim yn cael eu gweld o fewn yr amser penodedig: 65,000 o bobl yn wynebu colli eu golwg.

Mi wnes i dynnu sylw at hyn yng nghanol misoedd tywyll y pandemig ym mis Chwefror y llynedd, yn poeni am effaith y pandemig, ond rŵan ein bod ni'n symud allan, gobeithio, o'r pandemig, mae'r problemau yn dwysáu. Mae'n ddigon drwg pan fydd pobl yn aros mewn poen am driniaeth orthopedig, o bosibl, ond rydyn ni yn sôn fan hyn, fel dwi'n dweud, am bobl sy'n colli eu golwg. 

Rydyn ni wedi clywed am yr NHS yn dechrau cael targedau newydd ôl COVID, felly, Llywydd, a gaf i ofyn i'r Gweinidog yn syml iawn pa bryd fydd hi'n ymrwymo nid i leihau faint o bobl sy'n aros yn hirach nag y dylen nhw, ond i gael gwared ar yr amseroedd aros yma'n llwyr? Does yna ddim pwynt i chi gael system sy'n seiliedig ar fesur risg os ydych chi wedyn yn gadael degau o filoedd o bobl yn agored i'r lefel uchaf posibl o risg.

Diolch. Fel rŷch chi'n ymwybodol, roeddwn i'n falch o weld, am y tro cyntaf, bod rheini sydd wedi aros am ddwy flynedd a hirach, bod y rhestrau hynny yn dod i lawr am y tro cyntaf ers dechrau'r pandemig. Felly, rŷn ni'n mynd i'r cyfeiriad cywir, ond, wrth gwrs, nid yw'n ddigon cyflym. Ond mae'n rhaid i chi gofio o ran y ffigurau rydyn ni'n delio â nhw ar hyn o bryd, mi ddaethon ni mas â'n cynllun ni ym mis Ebrill, a ffigurau mis Ebrill sydd gyda ni. Felly, mae e'n cymryd amser i roi systemau mewn lle, a beth sydd gyda ni nawr, er enghraifft, yw'r NHS Wales university eye-care centre. Maen nhw yn datblygu gweithlu sydd yn gallu rhoi'r gofal soffistigedig yna, ac sydd yn rhoi'r cyfleoedd yna i optometrists ar draws Cymru i weithio. 

Felly, dwi'n falch o weld bod y strwythurau yna o ran risg mewn lle, ond beth rŷm ni'n ceisio ei wneud nawr yw i fynd trwy pobl cyn gyflymed â phosibl, a dyna pam mae'n bwysig cael y llefydd yma sy'n sefyll ar wahân ac ar eu pennau eu hunain, a fydd ddim yn cael eu cnocio allan am resymau fel urgent care ac ati. Beth rŷm ni'n debygol o weld yw bod y rhestrau hynny yn dod i lawr lot yn gyflymach nag rŷm ni wedi'i weld yn y gorffennol. Os ydych yn edrych, er enghraifft, ar Abertawe, mae'r modular theatre newydd yna. Rŷm ni'n gobeithio gweld tua 200 o operations y mis yn ychwanegol i beth oedd yn digwydd cyn hynny.

Yr eitem nesaf yw'r datganiadau 90 eiliad, ond nid yw Vikki Howells yma ar gyfer cyflwyno'r datganiad yn ei henw hi.

Ac felly, dwi'n mynd i orfod mynd ymlaen i eitem 5, sef y datganiad gan Gadeirydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus ar gyfrifon cyfunol Llywodraeth Cymru ar gyfer 2020-21. Dwi'n galw ar Gadeirydd y pwyllgor cyfrifon cyhoeddus i wneud y datganiad yma. Mark Isherwood.

Diolch, Lywydd. Prynhawn da, a diolch am y cyfle i wneud y datganiad hwn heddiw, Lywydd.

Efallai y bydd yr Aelodau’n ymwybodol fod oedi sylweddol wedi bod cyn cymeradwyo cyfrifon blynyddol Llywodraeth Cymru ar gyfer 2020-21. I roi hynny yn ei gyd-destun, byddai’r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus blaenorol fel arfer yn gwneud gwaith craffu manwl ar y cyfrifon hyn yn flynyddol yn ystod tymor yr hydref, ac roeddem wedi gobeithio parhau â hyn yn y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus yn ystod y tymor hwn. I roi rhywfaint o gyd-destun, fel y dywedais, mae hyn wedi digwydd erioed.

Cafodd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus wybod yn anffurfiol yr haf diwethaf gan Lywodraeth Cymru ac Archwilydd Cyffredinol Cymru efallai y byddai cyfrifon Llywodraeth Cymru ar gyfer 2020-21 yn hwyrach na'r arfer yn cael eu cwblhau. Dywedwyd wrthym fod yr oedi'n deillio o'r gwaith ychwanegol a oedd yn cael ei wneud gan Archwilio Cymru ar grantiau cymorth i fusnes a ddarperir gan Lywodraeth Cymru. Roeddem yn deall bod hwn yn fater cymhleth yr oedd angen ei adolygu a’i drafod ymhellach rhwng yr archwilydd cyffredinol a Llywodraeth Cymru. Fodd bynnag, ar y pryd, roeddem yn disgwyl i’r cyfrifon gael eu cwblhau erbyn mis Tachwedd 2021 fan bellaf, a oedd o fewn yr amserlen statudol ar gyfer gwneud hynny. Ie, 'statudol'; mae hwn yn fater sydd wedi'i rwymo mewn cyfraith. Tua diwedd mis Tachwedd, cawsom wybod y byddai oedi pellach, pan oedd angen i Lywodraeth Cymru roi gwybod i Archwilio Cymru am ddigwyddiad ôl-fantolen posibl er mwyn sicrhau tryloywder llawn.

Ar y pryd, ysgrifennodd Archwilydd Cyffredinol Cymru atom hefyd, gan gadarnhau’r oedi pellach hwn a datgan ei fod wedi gofyn i swyddogion Llywodraeth Cymru ddarparu rhagor o wybodaeth iddo erbyn dechrau mis Ionawr 2022. Derbyniwyd hyn gan y pwyllgor, a gwnaethom gytuno i aros am ganlyniad y gwaith pellach hwn, gan barchu'r broses archwilio angenrheidiol. Rydym yn gwerthfawrogi rôl a gwaith Archwilio Cymru yn sicrhau y cedwir at y safonau adrodd ariannol gorau ac na ddylai’r gwaith hwn gael ei danseilio, ei ruthro na’i lyffetheirio. Mae'r archwilydd cyffredinol wedi'i rwymo gan ddyletswyddau i sicrhau bod y prosesau archwilio priodol ar waith.

Mae'n rhaid imi bwysleisio na allwn drafod y rheswm penodol dros yr oedi. Hyd nes y caiff y cyfrifon eu cymeradwyo, ni allwn drafod hyn, gan nad yw'n wybodaeth gyhoeddus, ac yn ôl yr hyn a ddeallwn, gallai fod yn destun achos cyfreithiol hyd yn oed. Hoffwn gofnodi hefyd, er bod y cyfrifon wedi’u gohirio, fod y pwyllgor wedi bod yn derbyn diweddariadau preifat rheolaidd ar y cynnydd a wnaed yn cwblhau’r cyfrifon. Mae’r diweddariadau hyn wedi’u darparu gan yr archwilydd cyffredinol a Llywodraeth Cymru, gan alluogi’r pwyllgor i fonitro’r sefyllfa.

Fodd bynnag, ym mis Chwefror eleni, pan oedd y cyfrifon yn dal i fod heb eu cwblhau, ysgrifennais at y Llywydd, yn mynegi fy mhryder ynghylch yr oedi. Roedd y pwyllgor yn dod yn fwyfwy pryderus am ei allu i graffu ar Lywodraeth Cymru mewn perthynas â'r materion pwysig hyn. Mae'r oedi hwn wedi arwain at fethu terfynau amser statudol ar gyfer adrodd ariannol. Ac o ystyried ein bod yn cyfeirio at gyfrifon Llywodraeth, mae'n bwysig fod y mater hwn a phryderon y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus yn cael eu cofnodi'n gyhoeddus a'u codi yn y Siambr hon i sicrhau bod y Senedd ehangach yn ymwybodol o'r mater. Hoffwn pe bai mwy o'r Aelodau'n deall hynny a phe byddent wedi dod i'r sesiwn fer hon er mwyn elwa ohoni.

Mae adran 131 o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006 yn ei gwneud yn ofynnol i’r Llywodraeth gyflwyno ei chyfrifon i’r archwilydd cyffredinol i’w harchwilio erbyn 30 Tachwedd yn y flwyddyn ariannol ganlynol—h.y. mis Ebrill i fis Mawrth. Yna, mae’n ofynnol i’r archwilydd cyffredinol gyflwyno ei archwiliad ac ardystiad o’r cyfrifon hynny gerbron y Senedd o fewn pedwar mis i dderbyn set archwiliadwy o gyfrifon. Mae hyn yn statudol, ac wedi’i ymgorffori mewn deddfwriaeth, ac eto, dyma ni ym mis Mehefin, heb unrhyw arwydd clir o hyd ynglŷn â pha bryd y caiff y cyfrifon hyn eu cyflwyno.

Diben y terfynau amser hyn yw sicrhau y gall atebolrwydd cyhoeddus, craffu ac adrodd i Drysorlys Ei Mawrhydi ddigwydd o fewn cyfnod rhesymol o amser. Mae gan y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus swyddogaeth ddifrifol i'w chyflawni yn craffu ar y cyfrifon hyn gan eu bod yn adrodd ar y swm mwyaf o wariant cyhoeddus gan unrhyw gorff cyhoeddus yng Nghymru. Ac mae amseriad ein gwaith craffu wedi'i gynllunio i sicrhau bod ein gwaith yn berthnasol ac yn gallu dylanwadu ar yr adroddiadau ariannol yn y flwyddyn ganlynol. Mae'r oedi cyn cymeradwyo'r cyfrifon hyn wedi tanseilio ein gallu i wneud hynny.

Serch hynny, er bod y terfyn amser statudol hwn bellach wedi’i fethu, nid oes unrhyw fesurau diogelu yn y broses sy’n atal hyn, ac mae hynny felly'n llesteirio'r gwaith craffu. Rydym yn pryderu ynghylch y diffyg camau unioni yn sgil methu terfynau amser, ac nid ydym am i hyn fod yn gynsail ar gyfer y dyfodol. Mewn gwirionedd, nid yw’r prosesau sy’n berthnasol i Lywodraeth Cymru yn gymaradwy â darpariaethau a nodir mewn deddfau eraill ar gyfer cyfrifon eraill yn y sector cyhoeddus.

Er enghraifft, mae Deddf Iechyd a Gofal Cymdeithasol (Ansawdd ac Ymgysylltu) (Cymru) 2020 yn nodi bod yn rhaid i gorff llais y dinesydd ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol, ar gyfer pob blwyddyn ariannol, gyflwyno ei gyfrifon i Lywodraeth Cymru ac Archwilydd Cyffredinol Cymru erbyn 31 Awst fan bellaf. Fodd bynnag, os na all yr archwilydd cyffredinol osod y cyfrifon hyn gerbron y Senedd am nad yw’n rhesymol yn ymarferol i wneud hynny, y gwahaniaeth allweddol yw bod rhaid gwneud datganiad i’r perwyl hwnnw, ac mae’n rhaid i'r datganiad hwnnw gynnwys y rhesymau pam.

Mae’r ddeddf hon, fel Deddf Llywodraeth Cymru, yn cydnabod na ellir cydymffurfio â’r amserlen o bedwar mis bob amser, ond os bydd sefyllfa o’r fath yn codi, fod yn rhaid i Archwilydd Cyffredinol Cymru roi gwybod i’r Senedd am y sefyllfa yn gyhoeddus ac yn ffurfiol. Bydd y pwyllgor yn edrych yn agosach ar y prosesau hyn maes o law, i weld a ellir gwneud newidiadau er mwyn cysoni adroddiadau ariannol Llywodraeth Cymru â’r disgwyliadau a osodir ar gyrff cyhoeddus eraill yng Nghymru.

Hoffwn gofnodi hefyd fod y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus o ddifrif ynghylch y materion hyn, ac na fyddwn yn rhuthro nac yn ildio i bwysau i leihau ein gwaith craffu ar ôl i’r cyfrifon gael eu cyhoeddi.

Rhagwelwn y bydd y rhain yn gyfres fwy cymhleth o gyfrifon, gyda nifer o faterion pwysig, y bydd angen amser arnom i graffu’n fanwl arnynt yn gyhoeddus. Rydym yn ymwybodol iawn y bydd y cyfrifon hyn yn cynnwys gwariant cyhoeddus sylweddol yn sgil y pandemig, sy’n fater o ddiddordeb i’r cyhoedd. Mae’n hollbwysig ein bod yn gwneud y gwaith hwn, yn cyflawni ein rôl yn y cylch atebolrwydd ariannol, ac yn ennyn hyder y cyhoedd ein bod yn dwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif ar ei gwariant. Gobeithiwn y gallwn edrych ymlaen at allu gwneud y gwaith hwn yn nhymor yr hydref yn unol â hynny. Diolch yn fawr.

Diolch, Mark Isherwood, am wneud y datganiad hwn yn y Senedd heddiw. Credaf ei bod yn bwysig fod materion o’r fath yn cael eu trafod yn gyhoeddus gerbron y Senedd. Mae’r pwyllgor cyfrifon cyhoeddus wedi craffu ar gyfrifon nifer o wahanol sefydliadau cyhoeddus yn flynyddol ers blynyddoedd lawer. Mae'r gwaith yn bwysig iawn, er nad yw fel arfer yn hawlio sylw'r penawdau. Mae'r gwaith hwn wedi arwain at welliannau o flwyddyn i flwyddyn yng nghyflwyniad a hygyrchedd cyfrifon ac adroddiadau blynyddol y cyrff cyhoeddus sydd wedi ymddangos gerbron y pwyllgor. Bu problemau yn y gorffennol gyda chyfrifon Cyfoeth Naturiol Cymru, nad wyf am fanylu arnynt yma ond sydd ar gael i'r cyhoedd, ac mae’r rhain hefyd wedi’u hadrodd i’r Senedd.

Mae’r pwyllgor yn craffu ar adroddiad blynyddol a chyfrifon Comisiwn y Cynulliad a Llywodraeth Cymru bob blwyddyn. Mae’r pwyllgor wedi canfod bod y gwaith hwn wedi bod yn bwysig er mwyn annog adroddiadau ariannol tryloyw, ar ôl nodi materion a gwneud argymhellion ar gyfer gwelliannau. I'ch atgoffa: rydym yn trafod cyfrifon Llywodraeth Cymru ar gyfer 2020-21.

Dros y pum mlynedd diwethaf, mae’r cyfrifon wedi’u cymeradwyo a’u gosod o fewn yr amserlen statudol ar gyfer gwneud hynny, yn gynnar fel arfer. Mae’r terfyn amser statudol ar gyfer cyflwyno adroddiadau ariannol wedi’i fethu, ac fel y dywedodd Mark Isherwood, mae adran 131 o Ddeddf Llywodraeth Cymru yn ei gwneud yn ofynnol i’r Llywodraeth gyflwyno eu cyfrifon i’r archwilydd cyffredinol i’w harchwilio erbyn 30 Tachwedd yn y flwyddyn ariannol ganlynol. Dylai’r pwyllgor cyfrifon cyhoeddus fod wedi cymeradwyo’r adroddiad, naill ai ar ddiwedd tymor yr hydref neu ym mis Ionawr.

I'ch atgoffa: mae'r cyfrifon hyn yn cael eu cynhyrchu gan weision sifil y Llywodraeth heb unrhyw ymwneud gwleidyddol. Rwy'n siŵr fod pawb yn falch nad oes unrhyw ymyrraeth wleidyddol wrth gynhyrchu'r cyfrifon hyn. Mater gweinyddol yw hwn yn gyfan gwbl.

Tri chwestiwn i chi, Mark Isherwood. Pryd fydd y pwyllgor yn cynnal ei waith craffu ar gyfrifon 2021? A oes angen rhagor o wybodaeth eto ar yr archwilydd cyffredinol gan weision sifil Llywodraeth Cymru? A sut y bydd yr oedi hwn yn effeithio ar yr archwiliad o gyfrifon 2021-22?

Diolch, Mike Hedges, aelod gwerthfawr o'r pwyllgor, sydd wrth gwrs wedi bod yn rhan o'r ymgais i graffu ar y mater pwysig hwn hyd yma. Fel y nodais, ac fel y gwyddoch o'ch amser ar y pwyllgor, rydym yn gobeithio gallu craffu ar hyn yn yr hydref, ac rydym yn gobeithio y bydd y cyfrifon wedi’u cwblhau erbyn hynny, wedi'u gosod yn gywir, gyda'r holl gwestiynau a oedd heb eu hateb yn cael eu hateb yn briodol i'r archwilydd cyffredinol, a gallwn fynd ati o'r diwedd i gyflawni ein rôl yn hyn o beth. Fel y nodwyd, mae’r pryder, wrth gwrs, yn ymwneud nid yn unig â’r oedi, lle byddwn flwyddyn ar ei hôl hi eisoes erbyn mis Tachwedd eleni, ond anallu gwersi a ddysgwyd o’n gwaith craffu ar y cyfrifon hyn i ddylanwadu ar y set nesaf o gyfrifon blynyddol Llywodraeth Cymru, sy’n prysur agosáu, ac ni fyddant mewn sefyllfa i elwa ar y gwaith a wnaethom.

Edrychaf ymlaen at eistedd wrth y bwrdd gyda chi—yn yr hydref gobeithio—a chael ein dannedd i mewn i hyn, gan ddwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif yn ôl yr angen, yn dibynnu ar gasgliad y cyfrifon hyn, ond hefyd i geisio dylanwadu yn ôl-weithredol mewn unrhyw ffordd a allwn ar y cyfrifon yn y flwyddyn ganlynol lle mae'r rhain yn berthnasol i'r un materion neu faterion cysylltiedig.

Diolch ichi am roi'r cyfle imi siarad am hyn. Nid wyf ond wedi bod yn Aelod o'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus ers blwyddyn, ac mae'n amlwg i mi fod llawer o safonau dwbl yn bodoli yma, gwaetha'r modd. Mae'n ymddangos fy mod yn ei dweud hi fel y mae heddiw ac mae'n ymddangos mai dyma'r thema, felly waeth i mi barhau. Mae cyhoeddi'r cyfrifon blynyddol wedi'i ohirio oherwydd taliad mawr gan Lywodraeth Cymru; mae mor syml â hynny. Mynegais bryderon yn flaenorol a dywedais yn union yr un geiriau mewn datganiad busnes yma yn y Siambr hon ar 18 Ionawr 2022 am yr oedi, sydd, yn fy marn i, wedi llesteirio gwaith y pwyllgor cyfrifon cyhoeddus yn craffu ar Lywodraeth Cymru a'i dwyn i gyfrif.

Fel gwlad, bob blwyddyn, mae'n rhaid i unigolion a busnesau di-rif ledled y DU gyflwyno eu ffurflenni'n gyfreithiol i CThEM a Thŷ'r Cwmnïau, neu wynebu dirwy am yr oedi. Nid oes neb yn hoffi cael dirwy, gan fy nghynnwys i a llawer o fy etholwyr yn y de-ddwyrain, a ledled Cymru rwy'n siŵr, ac yn gwbl onest, rwyf wedi fy syfrdanu gan yr oedi yma yn Llywodraeth Cymru, a chan ddiffyg embaras Llywodraeth Cymru am hyn. Hoffwn dalu teyrnged ddiffuant i fy nghyd-Aelod dysgedig, Mike Hedges, sydd, wythnos ar ôl wythnos, fis ar ôl mis, wedi holi'n ofer am y diweddariadau i'r cyfrifon. Rhaid imi hefyd ganmol yr archwilydd cyffredinol a'i dîm am ei amynedd gyda'r mater hwn. Mewn byd lle nad yw ymddiriedaeth y cyhoedd mewn gwleidyddion yn ffafriol iawn, hoffwn ofyn i Gadeirydd y pwyllgor: Mark, a ydych yn rhannu fy mhryder na fydd oedi parhaus diangen ond yn gwaethygu canfyddiad y cyhoedd o wleidyddion? Mae Llywodraeth ddatganoledig Cymru yn fy siomi'n fawr, gan fy mod yn disgwyl i sefydliad gwleidyddol ddangos llawer mwy o barch at derfynau amser drwy lynu wrthynt.

Fy ail gwestiwn i chi, Mark, fydd: a ydych yn cytuno, fel Cadeirydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus, fod Llywodraeth Cymru yn siomi ei Haelodau'n systematig, a'r cyhoedd hefyd bellach, oherwydd y diffyg tryloywder, proffesiynoldeb ac uniondeb yn ystod yr oedi hwn, ac nad yw'n ymddangos y bydd unrhyw oleuni ar ben draw'r twnnel hir hwn? Diolch yn fawr iawn.

Cytunaf yn llwyr â'r pwynt cyntaf. Efallai na ddylwn wneud sylw ar yr ail bwynt o gofio fy mod yn siarad fel Cadeirydd pwyllgor. Byddwn yn craffu ar y cyfrifon hyn yn y dyfodol. Ond rwy'n deall eich neges gyffredinol a sail eich pryder, oherwydd fel y clywsom, dros y pum mlynedd diwethaf, mae'r cyfrifon wedi'u llofnodi a'u gosod o fewn yr amserlen statudol ar gyfer gwneud hynny, a'r tro hwn, mae'r amserlen statudol honno wedi'i thorri. Mae hwnnw'n fater difrifol ac mae'n ffodus ac yn hanfodol fod gennym bwyllgorau fel y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus yn cadw llygad ar hyn, a swyddfa fel Archwilio Cymru, a rôl Archwilydd Cyffredinol Cymru, yn gweithredu'n ddiduedd ond yn hanfodol ac yn ddygn mewn materion o'r fath i sicrhau bod eu rôl yn cael ei chyflawni'n unol â'u cylch gwaith statudol. Felly, ydw, rwy'n credu y gallwch gymryd hynny fel arwydd fy mod yn cytuno â'r pwynt cyntaf, ond fy mod efallai'n osgoi ymateb i'r ail yn ddiplomyddol. Diolch.

Diolch i Gadeirydd y pwyllgor am y datganiad.

Yr eitem nesaf, felly, yw'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol, 'Aros yn iach? Effaith yr ôl-groniad o ran amseroedd aros ar bobl yng Nghymru'. Dwi'n galw ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig. Russell George.

Diolch, Lywydd. Rwy'n falch y prynhawn yma ein bod yn trafod adroddiad y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar effaith yr ôl-groniad o ran amseroedd aros. Rwy'n cyflwyno'r cynnig yn fy enw i.

Yr hyn sy'n bwysig i'w ddweud yw bod pobl eisoes yn aros yn llawer rhy hir am ddiagnosis, gofal a thriniaeth cyn y pandemig. Wrth gwrs, mae COVID wedi gwneud y sefyllfa'n waeth ar draws pob arbenigedd a phob cam o lwybrau cleifion. Dywedir yn aml fod yr hyn sy'n cyfateb i un o bob pump o bobl yng Nghymru ar restr aros am ddiagnosis neu driniaeth. Y tu ôl i'r niferoedd hynny wrth gwrs mae unigolion y mae oedi cyn cael diagnosis neu ofal yn effeithio ar eu bywydau bob dydd ac o bosibl bywydau eu teuluoedd, eu ffrindiau a'u gofalwyr. Ochr yn ochr â thystiolaeth ysgrifenedig a llafar, roedd yr astudiaethau achos pwerus a gasglwyd gan dîm ymgysylltu'r Senedd yn dangos profiadau pobl sy'n aros am ddiagnosis neu driniaeth eu hunain, neu ar gyfer rhywun y maent yn gofalu amdanynt, ac rydym yn ddiolchgar i bawb a oedd yn barod i rannu eu profiadau gyda ni fel pwyllgor.

Clywsom am bobl sydd mewn poen, anesmwythder neu sy'n profi pryder. A chlywsom am bobl y mae eu hanghenion yn mynd yn fwy cymhleth, sy'n rhoi mwy o bwysau ar wasanaethau iechyd ac ar ofalwyr di-dâl, y gallai fod gofyn iddynt ymgymryd â chyfrifoldebau gofalu mwy cymhleth. Clywsom hefyd am bobl sy'n llai abl i weithio, astudio neu ymgymryd â'u cyfrifoldebau gofalu arferol, ac y mae eu costau byw wedi cynyddu, wrth gwrs, o ganlyniad i'w cyflwr. Clywsom hefyd am y pwysau sy'n wynebu'r gwasanaeth iechyd, a chan y gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol, wrth iddynt fynd i'r afael â'r pandemig a'r ôl-groniad o ran amseroedd aros. Ac wrth gwrs, rydym yn diolch i'r gweithlu gofal cymdeithasol, gan gynnwys gofalwyr di-dâl a gwirfoddolwyr, am yr holl waith y maent wedi'i wneud ac yn parhau i'w wneud. Heb weithlu cynaliadwy, ymgysylltiedig ac wedi'i gefnogi—rhaid inni gofio bod y gweithlu'n llawer ehangach na meddygon a nyrsys yn unig—ni fyddwn yn gallu sicrhau'r trawsnewidiad y mae angen inni ei weld yn ein gwasanaethau iechyd a gofal. 

Roedd ein hadroddiad yn canolbwyntio ar effaith yr ôl-groniad o ran amseroedd aros, a'r hyn y gellir ei wneud i helpu pobl i aros yn iach. Rydym yn falch fod Llywodraeth Cymru wedi derbyn 26 o'n hargymhellion yn llawn, a'r un argymhelliad sy'n weddill mewn egwyddor. Y cyfrwng i fynd i'r afael â llawer o'n hargymhellion yw cynllun Llywodraeth Cymru ar gyfer trawsnewid a moderneiddio gofal wedi'i gynllunio a lleihau rhestrau aros yng Nghymru. Yn ystod yr wythnosau diwethaf, rydym wedi casglu barn ysgrifenedig ar y cynllun, ac yn gynharach heddiw, mewn gwirionedd, cyfarfuom ni fel pwyllgor, fel Aelodau, â rhanddeiliaid yma yn y Senedd. Mae rhanddeiliaid yn croesawu'r cynllun yn gyffredinol; maent eisiau ei weld yn llwyddo, fel rwyf innau, wrth gwrs, ond mae ganddynt bryderon hefyd ynglŷn ag a yw'r cynllun yn ddigon manwl, a yw'n darparu gweledigaeth ddigon clir ar gyfer trawsnewid ein gwasanaethau iechyd, ac a oes digon o gapasiti i'w gyflawni. Ac mae honno'n neges allweddol, mewn gwirionedd, gan y grŵp o randdeiliaid y siaradais â hwy y bore yma. Y neges allweddol oedd bod y cynllun yn wych, mae'r cynllun yn uchelgeisiol, ond roeddent yn pryderu nad oes digon o gapasiti i gyflawni'r cynllun. 

Fe wyddom i gyd y bydd yn cymryd amser i leihau amseroedd aros. Mae Archwilio Cymru, yn ei adroddiad diweddar ar ofal wedi'i gynllunio, yn amcangyfrif y gallai gymryd saith mlynedd neu fwy i restrau aros ddychwelyd i lefelau cyn y pandemig. Mae'n hanfodol, felly, fod pobl yn cael eu cefnogi i aros yn iach. Mae hynny'n rhan o argymhelliad 1. Felly, rydym yn croesawu'r ffaith bod cynllun Llywodraeth Cymru yn cynnwys ymrwymiad i wella'r wybodaeth a'r cymorth sydd ar gael i bobl wrth iddynt aros am ddiagnosis a gofal.

Fodd bynnag, er ein bod yn croesawu'r datblygiadau megis yr ymrwymiad i wella cyfathrebu â chleifion, a gafodd ei gyfleu'n arbennig y bore yma gan randdeiliaid hefyd, maent wedi dweud wrthym fod angen mwy o wybodaeth am yr amserlen ar gyfer cyflawni, sut y caiff pŵer a phrofiad y trydydd sector eu harneisio a sut y caiff risgiau allgáu digidol eu rheoli. Bydd angen i rywfaint o wybodaeth a chyfathrebiadau gael eu personoli a'u haddasu i anghenion unigolion er mwyn sicrhau bod ganddynt yr wybodaeth gywir ar gyfer eu hamgylchiadau. Clywais am brofiad brawychus y bore yma ynghylch sut y mae llythyr templed weithiau'n gorfod mynd drwy 20 cam cyn y cytunir arno yn y pen draw. Fodd bynnag, dywedodd rhanddeiliaid wrthym y bore yma y bydd angen amser, adnoddau ac arbenigedd er mwyn i gyfathrebu fod yn effeithiol ac yn hygyrch, a byddwn yn croesawu eglurhad pellach gan y Gweinidog ynghylch yr hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i sicrhau bod digon o adnoddau ar gael, a sut y caiff cydbwysedd ei sicrhau o ran cydgysylltu cenedlaethol er mwyn sicrhau bod negeseuon yn gyson ac i osgoi dyblygu.

Mae anghydraddoldebau iechyd yn flaenoriaeth allweddol i ni, a gofynnwyd i'r Gweinidog egluro sut y byddai cymorth yn cael ei dargedu at bobl sy'n byw mewn ardaloedd mwy difreintiedig. Rydym yn croesawu'r awgrym bod grŵp cenedlaethol yn cael ei sefydlu i ddatblygu atebion i gefnogi poblogaethau lleol a nodi sut y bydd bylchau anghydraddoldeb mewn atal a gofal wedi'i gynllunio yn cael eu cau. Edrychwn ymlaen at glywed mwy am waith y grŵp pwysig hwn maes o law. Fodd bynnag, yn y cyfamser, mae rhanddeiliaid, gan gynnwys Coleg Brenhinol y Meddygon, a Chymorth Canser Macmillan, wedi dweud wrthym eu bod yn pryderu nad oes gan gynllun Llywodraeth Cymru ddigon o fanylion ynglŷn â sut y bydd yn rhoi sylw i anghydraddoldebau iechyd ac yn mynd i'r afael â hwy. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog ddweud rhywbeth heddiw am waith y grŵp cenedlaethol a sut y bydd hwnnw'n llywio gweithrediad cynllun Llywodraeth Cymru i drawsnewid a moderneiddio gofal wedi'i gynllunio.

Mae ein hadroddiad yn galw am gyhoeddi data amseroedd aros yn rheolaidd, wedi'i ddadgyfuno yn ôl arbenigedd ac ysbyty. Roedd argaeledd, tryloywder a manylion data yn fater allweddol a godwyd gan randdeiliaid y bore yma. Fel ninnau, maent eisiau gweld mwy o fanylion am y mathau o driniaethau y mae pobl yn aros amdanynt, ac maent eisiau i'r data hwnnw gael ei ddadelfennu ymhellach. Derbyniodd y Gweinidog ein hargymhelliad, ond dywedodd ei bod yn dal i ystyried ei dull gweithredu, gan gynnwys pa wybodaeth fydd yn ddefnyddiol ac yn ystyrlon. Dywedodd rhanddeiliaid wrthym hefyd fod angen gwell data am y gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol, gan ein rhybuddio y bore yma hefyd fod proffil oedran staff mewn rhai arbenigeddau ar ymyl y dibyn o ran capasiti'r gweithlu. Byddai'n ddefnyddiol pe gallai'r Gweinidog ddweud mwy wrthym y prynhawn yma am yr amserlenni ar gyfer gwella argaeledd data mewn perthynas ag amseroedd aros a'r gweithlu.

Bydd lleihau amseroedd aros yn galw am arweiniad a chyfeiriad cenedlaethol. Mae rhanddeiliaid wedi dweud wrthym eu bod yn cefnogi uchelgais y cynllun yn gyffredinol, ond bod angen rhagor o fanylion am y trefniadau arwain a sut y caiff newid ei gyflawni, gan gynnwys sut y bydd partneriaid iechyd, gofal cymdeithasol a'r trydydd sector yn cael eu cynnwys. Mae'r materion allweddol a godwyd yn cynnwys rôl byrddau partneriaethau gweithredol a rhanbarthol newydd y GIG, a'r angen am fwy o eglurder ynghylch sut y caiff atebolrwydd cyffredinol am gyflawni ei rannu rhwng gwahanol raglenni cynllunio lleol, rhanbarthol a chenedlaethol, grwpiau prosiect a rhwydweithiau. Clywsom bryderon hefyd ynglŷn ag a yw'r cynllun yn gwneud digon i gydnabod effaith heriau ym maes gofal cymdeithasol.

Yn ei hymateb i argymhelliad 26, esboniodd y Gweinidog y byddai'n dwyn byrddau iechyd i gyfrif yn erbyn eu cynlluniau tymor canolig integredig, a bod cyfarwyddwr cenedlaethol newydd ar gyfer gofal wedi'i gynllunio, gwelliant ac adferiad wedi'i benodi i weithio gyda'r GIG i sicrhau bod cynlluniau gwella lleol yn bodloni ymrwymiadau ac uchelgeisiau Llywodraeth Cymru. Fodd bynnag, byddwn yn croesawu barn y Gweinidog y prynhawn yma ar awgrymiadau rhanddeiliaid y dylid gosod adroddiad cynnydd blynyddol gerbron y Senedd, a bod angen gwneud mwy i annog byrddau iechyd i gydweithio a chyflymu'r broses o ddatblygu modelau rhanbarthol.

Yn olaf, yn ein hadroddiad, buom yn archwilio'r gwahanol ffyrdd y mae'r ôl-groniad o ran amseroedd aros yn effeithio ar wahanol gyflyrau a gwasanaethau iechyd corfforol a meddyliol. Mae rhanddeiliaid wedi dweud wrthym nad yw'n glir iddynt hwy a yw pob arbenigedd yn dod o dan gynllun Llywodraeth Cymru. Er enghraifft, mae Cymru Versus Arthritis yn nodi nad yw'n glir fod orthopedeg wedi'i chynnwys, ac mae Mind Cymru wedi galw am eglurhad ar frys ynglŷn ag a yw'r targedau adfer yn berthnasol i wasanaethau iechyd meddwl, yn enwedig gan fod oedi i'r set ddata graidd ar gyfer iechyd meddwl yn golygu nad oes amseroedd aros manwl ar gael ar gyfer llawer o wasanaethau iechyd meddwl. Byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog egluro a yw orthopedeg a gwasanaethau iechyd meddwl yn cael eu cynnwys o fewn cwmpas y targedau adfer yng nghynllun Llywodraeth Cymru. Edrychaf ymlaen at gyfraniadau gan Aelodau y prynhawn yma.

Yn gyntaf, a gaf i ddiolch i'm cyd-aelodau o'r pwyllgor am gael cydweithio efo chi ar yr adroddiad yma? Diolch i'r tîm clercio a thîm cefnogi'r pwyllgor a'r tîm ymchwil, ac wrth gwrs i bawb wnaeth rannu efo ni fel pwyllgor eu profiadau nhw a'u harbenigedd nhw wrth inni drio deall yn well effaith aros yn hir am driniaeth. 

Rydyn ni mewn perygl ar hyn o bryd o dderbyn, bron iawn, mai aros yn hir mae pobl yn mynd i'w wneud am driniaeth. Mae'n endemig. Mae rhywun yn gallu mynd i feddwl ei fod o'n anochel, ond dydy o ddim. Ac mae'r adroddiad yma, dwi'n credu, yn ei gwneud hi'n glir mewn nifer o argymhellion fod rhaid peidio â derbyn y sefyllfa fel y mae hi, a pheidio â derbyn mai mynd yn ôl i ddyddiau cyn pandemig dŷn ni eisiau ei wneud, fel dywedodd y Cadeirydd.

Mae'r adroddiad yn gwneud nifer o argymhellion y gallech eu rhoi dan ryw bennawd eang o leihau rhestrau aros. Dŷn ni'n rhoi sylw i gomisiynu capasiti uwch i gryfhau'r gweithlu, i annog diagnosis cynnar, i daclo anghydraddoldebau iechyd—y pethau yma sy'n mynd i wneud gwahaniaeth yn yr hirdymor—ond mi oedd hi'n amserol, dwi'n credu, i wneud darn o waith ar ddelio efo'r amseroedd hir sydd gennym ni a sut maen nhw'n effeithio ar bobl. Mae'r ystadegau'n frawychus, onid ydyn, efo rhywbeth fel 0.75 miliwn o boblogaeth Cymru ar ryw fath o restr aros? Ac mae'n bwysig iawn cofio bob amser mai pobl go iawn ydy'r rhain, nid ystadegau, a bod llawer ohonyn nhw'n aros mewn poen, yn bryderus, yn gweld eu hiechyd yn dirywio'n waeth, yn methu byw eu bywydau fel y dylen nhw, yn methu gweithio o bosib, ac felly mae angen meddwl am eu lles nhw bob amser wrth aros. Dŷn ni'n gwneud argymhellion ar sut i gefnogi cleifion wrth aros, ar fuddsoddi mewn helpu cleifion i reoli poen—rhywbeth lle mae yna danfuddsoddi mawr wedi bod. Mae angen rhoi gwybod i bobl am gefnogaeth amgen y gallen nhw ei chael yn eu cymunedau wrth aros, cefnogaeth drwy fferyllwyr ac ati, ac mae yna argymhellion penodol ynglŷn â'r meysydd hynny. 

Mi ddaeth hi'n amlwg iawn i ni fod yna wendidau sylfaenol iawn yn y cyfathrebu sy'n digwydd efo cleifion. Faint o weithiau ydyn ni fel Aelodau o'r Senedd yma wedi gweithredu ar ran etholwr sydd wedi cyrraedd pen ei dennyn am nad ydy o'n gwybod lle mae o arni yn y siwrnai drwy'r gwasanaeth iechyd, neu wedi gwrando ar rywun sydd yn egluro ei boen neu ei boen meddwl? Mae argymhelliad 19 yn ymwneud â defnyddio technoleg fel rhan o'r gwaith cyfathrebu yna. Ac yn gwisgo het arall fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar Gymru ddigidol, mi wnaf i'ch atgoffa chi o eiriau'r Dirprwy Weinidog Lee Waters yn y Senedd yn cymharu'r math o wasanaethau dŷn ni wedi'i gael wrth archebu rhywbeth ar-lein, yn gwybod yn union le mae'ch parsel chi arni hi, efo'r hyn y dylen ni allu ei ddisgwyl yn yr unfed ganrif ar hugain yn ein gwasanaeth iechyd a gofal, siawns. Mi ydych chi'n gwybod bod eich siopa Nadolig chi yn mynd i gyrraedd am 3.30 brynhawn dydd Mawrth nesaf, ond os ydych chi eisiau gwybod pryd dŷch chi'n mynd i gael rhywbeth llawer pwysicach, fel clun newydd, gallech, mi allech chi guro ar ddrws eich cynrychiolydd yn y Senedd, ond y drefn fyddai mynd at eich meddyg teulu, fyddai wedyn yn ysgrifennu at y bwrdd iechyd a fyddai'n ysgrifennu yn ôl—cynhyrchu gwaith. Mae'r system yn aneffeithiol ac mae'n gadael cleifion yn y tywyllwch. Mae'n ychwanegu at y straen emosiynol y mae cleifion oddi tano yn aml iawn wrth aros am driniaeth.

Dirprwy Lywydd, mae taclo rhestrau aros yn y gwasanaeth iechyd yn gorfod bod yn un o flaenoriaethau mawr Llywodraeth Cymru, os nad y flaenoriaeth, ac mae eu dal nhw i gyfrif am y gwaith maen nhw'n ei wneud i fynd i'r afael â'r broblem yn gorfod bod yn flaenoriaeth i ni fel Senedd. Dyna bwysigrwydd yr adroddiad yma. Dwi'n falch bod y Llywodraeth wedi derbyn 26 o'n 27 argymhelliad ni, a derbyn y llall yn rhannol, ond mae'n rhaid inni beidio â bodloni ar hynny, wrth gwrs. Ac yn aml iawn, wrth dderbyn argymhellion, beth mae Llywodraeth yn ei ddweud ydy, 'Dŷn ni'n gwneud hyn yn barod.' Ond mae hwn yn fynydd i'w ddringo, ac mae'n neges ni fel pwyllgor yn glir: dydy'r Llywodraeth ddim yn gwneud digon yn barod, ac mae pobl Cymru yn dioddef yn sgil hynny.

A gaf fi ddechrau hefyd drwy ddiolch i'r Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol, ynghyd â chadeiryddiaeth Russell George, am gyflwyno'r ddadl a'r adroddiad heddiw, 'Aros yn Iach? Effaith yr ôl-groniad o ran amseroedd aros ar bobl yng Nghymru'. Fel rhywun nad yw'n aelod o'r pwyllgor, roedd yr adroddiad hwn yn eithriadol o bwysig i mi, gan fod yr amseroedd aros presennol ledled Cymru yn effeithio ar bawb, ac yn anffodus yn effeithio fwyaf ar fy rhanbarth i, sef Gogledd Cymru, mae'n debyg. Wrth gyfrannu at ddadl adroddiad y pwyllgor heddiw, hoffwn dynnu sylw at dri maes penodol y mae'r pwyllgor wedi ymchwilio iddynt sy'n allweddol yn fy marn i.

Yn gyntaf, fel y nodwyd yn yr adroddiad, ceir yr ystadegau mewn perthynas â'r amseroedd aros a'r data y dylid sicrhau ei fod ar gael. Ac fel yr amlinellwyd eisoes, mae tua un o bob pump o bobl yng Nghymru ar restr aros—yn sicr nid yw'n ddigon da, fel y mae'r Gweinidog yn derbyn, rwy'n siŵr. A thu ôl i'r niferoedd hyn, fel y mae Rhun ap Iorwerth eisoes wedi'i ddweud, mae pobl go iawn yn dioddef o ddydd i ddydd. Ac yn sicr, wrth edrych ar fy rhanbarth i, Gogledd Cymru, yn gynharach eleni ym mis Ionawr 2022, sydd, wrth gwrs, yn adeg brysur i fwrdd iechyd, ond serch hynny, roedd tua 148,000 o lwybrau cleifion, pobl yn aros i ddechrau triniaeth—mae 148,000 o bobl mewn poblogaeth o tua 700,000 yn nifer go syfrdanol. Wrth gwrs, mae'r niferoedd hyn yn cael eu hailadrodd mewn byrddau iechyd eraill, ond mae gennyf ddiddordeb plwyfol fel Aelod rhanbarthol o Ogledd Cymru, ac rwyf eisiau gweld y nifer hwn yn gostwng cyn gynted â phosibl. Wrth gwrs, nid yw'n iawn fod pobl yn talu eu trethi a'u hyswiriant gwladol am y gwasanaethau iechyd hyn, ac eto, maent yn gorfod aros cyhyd i gael eu gweld, ac yn ystod y cyfnod hwnnw o aros i gael eu gweld, maent yn cael amser anodd wrth gwrs, ac yn anffodus, maent yn dioddef. Felly, mae'r maes cyntaf yn ymwneud â'r data ac adrodd ar y data a sicrhau bod yr ystadegau hynny ar gael yn rhwydd fel y gellir eu dadansoddi'n gyflym ac yn hawdd.

Mae'r ail faes, wrth edrych ar effaith amseroedd aros, ar hyn y mae'r adroddiad yn nodi ei fod yn fater hirsefydlog, yn ymwneud â recriwtio a chadw staff. Fel y gwyddom, mae cadw staff presennol yn broblem enfawr i wasanaethau iechyd ar hyn o bryd, sy'n golygu bod y sector yn parhau i'w chael hi'n anodd cynnal y lefelau staffio presennol, heb sôn am eu cynyddu, ac mae'n sicr yn broblem yn y rhanbarth rwy'n ei gynrychioli yn y gogledd. Wrth gwrs, os ydym eisiau denu mwy o nyrsys a meddygon a gweithwyr gofal iechyd eraill i ddod i weithio yn y GIG, yn sicr mae angen inni weld rhywfaint o weithredu i wneud y gwasanaeth yn fwy deniadol ac amlygu'r cyfleoedd a ddaw yn ei sgil. Ac rwy'n sicr eisiau gweld ein byrddau iechyd yn perfformio'n dda fel y gallwn ddenu mwy o bobl i'r gwasanaeth iechyd a sicrhau ein bod yn llenwi'r swyddi pwysig hynny a'n bod yn gallu eu cadw yn y swyddi hynny hefyd.

Yn olaf, y trydydd maes, sydd eisoes wedi'i amlinellu yn yr adroddiad heddiw a'i grybwyll gan y Cadeirydd ychydig yn gynharach, yw'r angen am arweiniad gwirioneddol glir a chynllun clir i ymdrin yn effeithiol â'r ôl-groniad o ran amseroedd aros yng Nghymru. Oherwydd, fel y gwyddom, yn sicr, cafodd y broblem ei gwaethygu gan bandemig COVID-19, ond roedd yn sicr yno cyn COVID. Ac yn anffodus, pryd bynnag y gwelwn unrhyw ystadegau rhestrau aros, pobl gogledd Cymru sy'n parhau i ddioddef fwyaf. Felly, mae arnom angen arweiniad clir ar frys i gymryd cyfrifoldeb am gynllun gweithredu i unioni hyn a sicrhau nad yw'r bobl rwy'n eu cynrychioli yn cael eu hanghofio. Ac yn y cynllun hwn, mae angen mesurau effeithiol i foderneiddio'r gwasanaeth iechyd—unwaith eto, fel y crybwyllwyd eisoes gan Aelodau blaenorol—gan ganolbwyntio o'r newydd ar arloesedd a digidol, a symud ymlaen gyda'r syniadau arloesol hyn, a fydd yn gwneud gwaith ein gweithwyr rheng flaen gymaint yn haws.

Felly, i gloi, hoffwn ddiolch eto i'r pwyllgor am eu hymdrechion ac am y gwaith hwn. Hefyd, rwy'n sylweddoli bod Llywodraeth Cymru a'r Gweinidog wedi derbyn 26 o argymhellion y pwyllgor yn llawn a'r llall mewn egwyddor, wrth gwrs. Oherwydd nid yw'r sefyllfa bresennol yn ddigon da ac ni all barhau; ni allwn fforddio gadael iddo barhau, er mwyn ein pobl yma yng Nghymru. Felly, gallai gweithredu adroddiad y pwyllgor arwain at welliannau gwirioneddol i fynd i'r afael â'r ôl-groniad hwn o ran rhestrau aros sy'n peri pryder mawr yng Nghymru, ac mae gwir angen inni wneud hynny. Diolch yn fawr iawn.

Diolch i aelodau'r Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol am eich adroddiad ac am y cyfle i drafod amseroedd aros ar lawr y Senedd heddiw.

Gwyddom fod y pandemig wedi cael effaith ddwys ar ein gwasanaeth iechyd, gydag amseroedd aros yn broblem wirioneddol. Croesawaf y cyhoeddiad a wnaethpwyd gan y Gweinidog iechyd yn gynharach eleni, gan sicrhau na fydd neb yn aros mwy na blwyddyn am driniaeth yn y rhan fwyaf o arbenigeddau erbyn 2025. A chytunaf yn llwyr â'r argymhellion yn yr adroddiad i godi ymwybyddiaeth o symptomau canser, ond mae angen inni weld camau gweithredu ar fwy o fyrder ar amseroedd aros ar gyfer canser. Cysylltodd etholwr â fy swyddfa y mis hwn. Dywedwyd wrthynt eu bod wedi cael atgyfeiriad brys am ganser yn dilyn ymweliad â'u meddyg teulu, a chawsant wybod wedyn fod atgyfeiriadau brys bellach yn 16 wythnos neu fwy. Mae'r pryder a'r gofid a achosir dros y pedwar mis hyn yn cael effaith andwyol enfawr, nid yn unig i'r unigolion ond i'w teuluoedd a'u ffrindiau hefyd. Yn eich ymateb i'r ddadl hon, a wnaiff y Gweinidog ymrwymo i wneud datganiad ynglŷn â sut y bydd Llywodraeth Cymru yn lleihau nifer yr wythnosau a'r misoedd y mae pobl yn aros am atgyfeiriadau canser?

Gareth Davies.

Ddirprwy Lywydd, diolch am y cyfle i gyfrannu at y ddadl hon heddiw. Fel aelod o'r Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol, cefais fy syfrdanu gan gyfraniadau a thystiolaethau'r rhai yr effeithir arnynt gan argyfyngau amseroedd aros yma yng Nghymru. Nid yw'r rhwystredigaeth y mae fy nghyd-Aelodau yn y GIG yn ei mynegi yn ymwneud yn unig â'r ffaith nad ydynt yn gallu gwneud eu gwaith, ac yn wir, y swyddi y maent yn eu caru; mae fy nghydweithwyr yn teimlo eu bod yn gwneud cam â'u cleifion, yn eu gadael mewn poen, ac eto er gwaethaf eu hymdrechion gorau a'u gwaith caled mewn llawer o achosion, nid oes dim y gallant ei wneud. Ac ar ôl 11 mlynedd yn gweithio yn y GIG i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, rwy'n gwybod yn union sut y maent yn teimlo. Ond er bod y Llywodraeth eisiau rhoi'r bai i gyd ar bandemig COVID-19, hoffwn atgoffa'r Siambr hon, fel y mae cyd-Aelodau eraill wedi'i wneud, fod amseroedd aros yng Nghymru wedi dyblu yn y flwyddyn cyn i'r pandemig daro. Ar ran y rhai sy'n gweithio yn y GIG yng Nghymru, rwy'n annog y Gweinidog i wrando go iawn ar argymhellion y pwyllgor, a rhaid imi bwysleisio bod angen mynd i'r afael â'r trychineb amseroedd aros a bod angen gwneud hynny'n gyflym.

Mae pob un o'r un o bob pump o bobl yng Nghymru sydd ar restr aros, y 148,884 o bobl o dan Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr sy'n aros i ddechrau eu triniaeth, yn annwyl i rywun, yn anwylyd sy'n dioddef yn ystod yr oedi hwn. Ac o ran gofal brys, dim ond 54.5 y cant o'r ymatebion i alwadau lle roedd bywyd yn y fantol a gyrhaeddodd o fewn wyth munud, i lawr o 60.6 y cant ym mis Mai 2021, ac fe gymerodd cymaint â 58.3 y cant o alwadau ambr i gleifion, sy'n cynnwys y rhai sy'n dioddef strôc, dros awr i gyrraedd. Gall y Llywodraeth hon feio prinder ambiwlansys, bylchau staffio neu'r pandemig, ond roedd y problemau hyn a'r ôl-groniad hwn yn bodoli cyn COVID, yn enwedig felly yng ngogledd Cymru, fel y nododd Sam Rowlands yn ei araith. Ac mae gwledydd eraill y DU sy'n wynebu'r un heriau yn gwneud yn well mewn perthynas â hyn, gyda'r amser aros canolrifol yn 12.6 wythnos o'i gymharu â 22.5 yng Nghymru—mae'n ddrwg gennyf, roedd y 12.6 wythnos yn cyfeirio at y cyfraddau yn Lloegr. Roedd yn destun siom i mi a llawer o rai eraill pan ddywedodd y Gweinidog iechyd blaenorol y byddai'n ffôl ceisio mynd i'r afael â'r problemau hyn yn gynharach. Fodd bynnag, yr hyn y mae fy etholwyr a fy nghydweithwyr yn y GIG ei eisiau, ni waeth beth fo achos yr ôl-groniadau, yw i Lywodraeth Cymru fwrw ymlaen â'r ateb.

Weinidog, mae'n gadarnhaol eich bod wedi derbyn 26 o 27 argymhelliad y pwyllgor yn llawn, a'r olaf mewn egwyddor, ond rwy'n siomedig na wnaethoch roi digon o fanylion am weithredu yn eich ymateb, ac nid fy safbwynt i yn unig yw hwn ond safbwynt llawer o randdeiliaid allweddol hefyd, ac roeddwn yn ffodus i gyfarfod â rhai ohonynt y bore yma yn y pwyllgor iechyd. Ac mae'n rhwystredig hefyd mai'r rheswm a roddwyd dros dderbyn yr argymhelliad arall yn rhannol, sef argymhelliad 23, oedd oherwydd y byddai'n gymhleth. O adnabod y Gweinidog, gwn nad oes unrhyw beth yn rhy gymhleth ichi fynd i'r afael ag ef a'i ddatrys, ac rwy'n gobeithio y byddwch yn edrych eto ar hynny. Hoffwn dynnu sylw at bwysigrwydd argymhelliad cychwynnol adroddiad y pwyllgor hwn, a oedd yn gofyn

'Yn ogystal â nodi sut yr eir i’r afael â’r ôl-groniad o ran amseroedd aros, rhaid i’r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol sicrhau bod cynllun Llywodraeth Cymru ar gyfer adfer gofal wedi’i gynllunio yn cynnwys ffocws ar gefnogi cleifion i aros yn iach.'

A hoffwn rannu trafferthion fy etholwr, sef Miss Isolde Williams, gyda chi. Mae hi'n un o'r nifer fawr o bobl sy'n dioddef oherwydd oedi cyn cael triniaeth ac mae wedi bod yn aros ers ei hapwyntiad cychwynnol yn 2017 am driniaeth arbenigol a phen-glin newydd. A rhannodd hyn gyda mi:

'Mae ansawdd fy mywyd yn parhau i ddirywio. Rwy'n gwbl ddibynnol ar fy nghar i fynd allan, ac mae arnaf ofn pa mor ddrwg y byddaf yn mynd cyn imi gael y driniaeth hon. Mae'r oedi wedi arwain at broblemau pellach yn fy nghoes a fy nghlun, ac rwy'n meddwl tybed pryd y bydd hyn i gyd yn dod i ben. Rwy'n colli ffydd yn ein gwasanaeth iechyd.'

I gloi, Weinidog, pa sicrwydd y gallwch ei roi i Isolde a chymaint o bobl eraill ledled Cymru sydd yn yr un sefyllfa y byddant yn cael y driniaeth y maent ei hangen cyn gynted â phosibl ac na ddylai neb orfod dioddef oedi o'r fath heb gymorth digonol yn y dyfodol? Diolch.

A gaf i ddechrau drwy ddiolch i'r pwyllgor am eu gwaith ar yr adroddiad pwysig yma? Dwi'n meddwl ei fod o'n anodd i'w ddarllen ond mae o'n adlewyrchu'r gwaith achos rydyn ni i gyd yn ei dderbyn, a dwi'n meddwl ei fod o'n bwysig iawn ein bod ni'n atgoffa ein hunain yn aml fod yna bobl tu ôl i bob ystadegyn ac, er ein bod ni yn gweld bod yna gynllun ar waith, dydy hynna ddim yn ei wneud o'n ddim haws i'r bobl sy'n byw mewn poen neu gyda sefyllfa sydd yn peryglu eu bywydau nhw.

Y cwestiwn oedd gen i oedd yn benodol o ran adran 3 o'r adroddiad, sydd ynglŷn â'r rhai sydd yn talu i fynd yn breifat ar y funud, a'r syniad oedd yn dod drosodd yn gryf iawn o'r system ddwy haen yma, y two-tier system, a'r ffaith eithaf brawychus dwi'n meddwl ein bod ni'n gweld un o'r ymgynghorwyr mewn ysbyty yn ystyried, pan ydyn nhw'n edrych ar glaf, 'Ydy'r person yma'n mynd i allu fforddio i fynd yn breifat neu beidio?', a bod hynny'n mynd drwy eu meddwl. Mae hynny'n ategu rhywbeth dwi wedi ei glywed drwy waith achos, efo pobl yn dweud wrthyf fi eu bod nhw'n cael eu hannog i fynd yn breifat, ac efallai eu bod nhw'n edrych fel eu bod nhw'n gallu ei fforddio, ond y gwir amdani yw eu bod nhw'n methu ei fforddio.

Un o'r pethau a wnaeth eu cynddeiriogi nhw'n ddiweddar—efallai fod amryw o bobl yn y Siambr wedi gweld y rhaglen BBC Wales Investigates am yr NHS, ac yn benodol y cyfweliad gyda phrif weithredwraig yr NHS yng Nghymru, lle gwadodd bod y gwasanaeth iechyd mewn crisis. Y cwestiwn ofynnwyd imi gan etholwraig yr adeg honno oedd, 'Pam nad oes neb yn fodlon cydnabod y crisis? Os byddai pobl yn cydnabod bod yna grisis ac argyfwng, o leiaf y bydden nhw'n cydnabod maint y broblem a maint y boen rydyn ni'n eu hwynebu.' Dwi'n meddwl bod yna rywbeth o ran hynny, ein bod ni angen bod yn onest efo pobl yn lle trio cuddio o dan gynlluniau gwahanol. Un o'r pethau gofynnodd yr un etholwraig imi oedd, 'Ydw i fod i jest dderbyn bod fy mywyd i yn llai pwysig, gan na all y gwasanaeth iechyd ddarparu'r driniaeth sydd ei hangen arnaf am ddwy flynedd?' Mae hi'n gwybod bod doctoriaid wedi dweud bod angen triniaeth arni cyn gynted â phosib a bod perig iddi farw, ond mae'n rhaid iddi ddisgwyl dwy flynedd am y driniaeth yma, a methu â fforddio ei wneud.

Felly, gaf i ofyn ichi, Weinidog, beth fyddech chi yn ei roi fel neges i bobl sydd mewn sefyllfa o'r fath heddiw? Ac ydych chi'n fodlon gwneud yr hyn a fethodd prif weithredwraig yr NHS ei wneud, a chydnabod heddiw fod yna grisis a'n bod ni'n uno fel Senedd i sicrhau ein bod ni'n dod drwy hynny a sicrhau bod pethau'n gwella i bobl sydd yn y sefyllfa argyfyngus hon?

A gaf fi ddechrau drwy ddiolch, yn gyntaf, i'r pwyllgor, Russell George y cadeirydd, a chyfranogwyr am eu gwaith yn cyflwyno'r adroddiad hwn? Mae'n adroddiad pwysig iawn. Diolch yn fawr iawn. Ac a gaf fi groesawu rhaglen gofal wedi'i gynllunio y Llywodraeth a'r ymateb i'r adroddiad hefyd, a gyhoeddwyd yn gynharach eleni?

Yn gyntaf, hoffwn dynnu sylw'n benodol at Fwrdd Iechyd Addysgu Powys, o fewn y rhanbarth rwy'n ei gynrychioli. Deallaf fod Powys yn eithriad i restrau aros cynyddol ac mae wedi llwyddo i dorri oddeutu 5,000 o unigolion sy'n aros am driniaeth oddi ar yr ôl-groniad yn ei restrau aros dros y ddwy flynedd ddiwethaf. Ond mae hynny'n gwrthgyferbynnu â byrddau iechyd eraill, lle mae eu rhestrau aros, ar gyfartaledd, tua 26 gwaith yn hirach na rhai Powys. Felly, hoffwn ganmol Powys yn hynny o beth.

Ym mis Mehefin 2022, roedd gennym nifer uwch nag erioed o dros 700,000 o bobl yng Nghymru yn aros am ddiagnosis neu driniaeth, ac fel y gwyddoch, Weinidog, golyga hyn fod oddeutu un o bob pump o bobl yn aros am driniaeth. Nid yw'n cynnwys yr hyn y dyfalwn ei fod tua 550,000 o atgyfeiriadau a allai fod ar goll a nodwyd mewn adroddiad archwilio yng Nghymru sy'n debygol o ddod i'r amlwg yn ystod y misoedd nesaf, ac wrth gwrs, rydym yn croesawu hynny, ac rydym am annog y bobl hynny i roi gwybod.

Yn ôl yr adroddiad hwn, nid yw'r rhestr aros bresennol wedi cyrraedd ei hanterth eto, ac ni fydd ond yn dychwelyd i lefelau cyn y pandemig erbyn 2029 os cyflawnir amcanion y Llywodraeth. Rwy'n pryderu nad yw'r pum uchelgais a amlinellir yn y rhaglen yn adlewyrchu'r pwysau gwirioneddol ar gapasiti a'r cyfyngiadau ar gyllid cyfalaf y GIG, ond hoffwn bwysleisio ein bod yn gwybod, o adroddiad y pwyllgor, nad yw'n ymwneud â chyllid yn unig, ac nad yw'n ymwneud ag arian yn unig. Gyda'r cynnydd a ragwelir yn nifer y cleifion sy'n aros am driniaeth, a gweithlu sydd eisoes wedi blino'n lân, a'n GIG gorlawn, a gaf fi ofyn i chi pa gamau sydd eisoes wedi'u cymryd ac a fydd yn cael eu cymryd yn y pum mis nesaf i gyflawni'r amcan hwn? 

Mater arall yr hoffwn ei godi, y gwn ei fod eisoes wedi'i godi, yw iechyd meddwl gofalwyr. Fel y dangosodd adroddiad y pwyllgor, mae'r amseroedd aros hir yn effeithio'n ddifrifol ar gyflyrau iechyd a diogelwch ariannol cleifion a gofalwyr. Rwy'n llwyr gefnogi cynllun cydnerthedd ariannol y Llywodraeth ar gyfer gofalwyr, a amlinellwyd mewn ymateb i'r adroddiad, ond rwy'n poeni nad yw gofalwyr wedi cael eu hystyried yn llawn gan y Llywodraeth. Mae'n rhaid i ofalwyr wynebu'r ansicrwydd ynglŷn ag a fydd eu hanwyliaid yn cael y driniaeth sydd ei hangen ar frys yn ddigon buan. Nid yw'r amser aros disgwyliedig ar gyfer y driniaeth yn cael ei gyfleu iddynt, nac unrhyw gymorth sydd ar gael iddynt, sy'n eu gadael yn teimlo'n ynysig ac ar eu pen eu hunain, rhywbeth y cyfeiriodd fy nghyd-Aelod, Heledd Fychan, ato hefyd. Maent yn aml yn cael eu gorfodi i adael eu cyflogaeth neu eu haddysg, a dod yn weithlu sydd bron wedi'i broffesiynoli, gan roi meddyginiaeth, efallai heb unrhyw gymorth meddygol ac iechyd rheolaidd. Fel y mae Mind Cymru yn pwysleisio, mae'n hanfodol nad yw'r Llywodraeth yn gadael ein gofalwyr heb fynediad cyson at gymorth clinigol, emosiynol a llesiant drwy gydol y cyfnod hwn.

Felly, i grynhoi, tybed a wnewch chi ymateb i'r canlynol. Y tu hwnt i'r cymorth ariannol ychwanegol, sut y byddwch yn sicrhau bod digon o gymorth i ofalwyr 'aros yn iach' hefyd? Pa gamau sy'n cael eu cymryd i nodi unigolion y dylid eu cydnabod yn ffurfiol fel gofalwyr, fel eu bod yn cael y cymorth y mae ganddynt hawl iddo? Mae'r nod na fydd neb yn aros yn hwy na blwyddyn am apwyntiad claf allanol erbyn diwedd 2022 yn ofyn mawr, a tybed sut y mae'r Llywodraeth wedi symud ymlaen tuag at y targed hwn. Ac yn olaf, Weinidog, mae GIG Cymru, yn ôl yr hyn a ddeallaf, wedi gorfod dychwelyd bron i £13 miliwn i Lywodraeth Cymru ym mis Mawrth. Pa newidiadau sy'n cael eu gwneud o ran math a chwmpas y cyllid sy'n cael ei ddarparu i fyrddau iechyd er mwyn sicrhau bod ganddynt yr adnoddau cywir i gyflawni'r cynllun? Diolch yn fawr iawn. 

Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Eluned Morgan. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Diolch ichi am roi'r cyfle imi ymateb i'r ddadl bwysig hon ynghylch yr adroddiad 'Aros yn iach?' ac amseroedd aros. Rwy'n falch iawn ein bod wedi gallu derbyn bron bob un o'r argymhellion, 26 allan o 27. Yn amlwg, nid ydym wedi manylu ar y manylion yn yr ymateb, ond mae'n amlwg fod llawer mwy o fanylion yn y cynllun gofal wedi'i gynllunio. Nawr, cyhoeddais ein cynllun i foderneiddio a thrawsnewid gwasanaethau gofal wedi'i gynllunio ym mis Ebrill. Ac rwy'n siŵr bod y pwyllgor yn falch o weld bod llawer o'r camau gweithredu yn y cynllun hwnnw'n adlewyrchu canfyddiadau ac argymhellion y pwyllgor. Nawr, rydym eisoes yn gwneud cynnydd da ar y cynllun hwn, er mai dim ond ym mis Ebrill y cafodd ei gyhoeddi, ac mae'r ystadegau sydd gennym yn dechrau o fis Ebrill ymlaen, felly, mae'n amlwg y bydd yn cymryd ychydig o amser i fagu momentwm. Yr hyn yr ydym yn ei wneud yw canolbwyntio ar yr hyn a wnawn i gefnogi pobl tra byddant yn aros i gael eu gweld.

Nawr, rwy'n ymwybodol iawn, fel Gweinidog iechyd, fod pob un o'r miloedd o bobl hynny sy'n aros am driniaeth yn unigolion. Maent yn aml yn aros mewn poen, mewn pryder, mae eu teuluoedd yn poeni amdanynt, ac wrth gwrs mae'n ddyletswydd arnom i sicrhau bod byrddau iechyd yn cefnogi pobl wrth iddynt aros. Nawr, rydym yn gwybod na fydd adferiad gofal wedi'i gynllunio yn digwydd dros nos. Bydd yn cymryd amser, ac fel y gwyddoch, rwyf wedi gosod rhai cerrig milltir clir, ond uchelgeisiol iawn i adfer ac i leihau'r rhestrau aros hir hynny, ond fel y dywedais o'r blaen, nid yw hyn yn mynd i fod yn hawdd.

Mewn ymateb i Heledd Fychan, edrychwch—. A ydym mewn argyfwng? Edrychwch, nid yw'n wych, ond nid wyf yn credu ein bod mewn argyfwng, a dywedaf wrthych pam. Oherwydd ein bod yn gweld 315,000 o bobl mewn gofal eilaidd yn unig bob mis. Nid yw hynny'n cynnwys meddygon teulu. Tri chant a phymtheg o filoedd. Nid yw honno'n system sydd wedi torri. Dyna system sy'n gweithio'n dda iawn. Ac rwy'n credu y byddai'r holl filoedd o bobl sy'n gweithio yn y GIG yn derbyn ei fod o dan bwysau aruthrol. Mawredd, maent yn gweithio dros y 315,000 o bobl y maent yn eu gweld yn fisol.

Ac o ran ariannu, wel, dros dymor y Senedd hon, rydym wedi dweud ein bod yn mynd i wario £1 biliwn. Rwyf wedi darparu £680 miliwn hyd yn hyn—£170 miliwn am bob blwyddyn, yn ogystal â £15 miliwn bob blwyddyn i gefnogi prosiectau trawsnewid gofal wedi'i gynllunio ac £20 miliwn i gefnogi llwybrau sy'n seiliedig ar werth. Nawr, cafodd ein cynllun ei ddatblygu ar y cyd â staff y GIG i sicrhau ei fod yn canolbwyntio ar y pethau sy'n mynd i wneud gwahaniaeth i bobl a'r staff, ac maent yn bartneriaid allweddol wrth weithredu'r cynllun. Dyna pam ei bod yn bwysig ein bod wedi ei adeiladu gyda hwy. Rwy'n glir fod yn rhaid inni gefnogi a pharhau i adeiladu ein gweithlu ar draws iechyd a gofal cymdeithasol dros y blynyddoedd nesaf. Maent wedi gweithio'n eithriadol o galed dros y blynyddoedd diwethaf, ac mae angen inni barhau i fuddsoddi a chefnogi eu llesiant. Rwy'n deall ac yn clywed yr hyn yr ydych yn ei ddweud ynghylch pryderon am gapasiti i gyflawni, mai dyna a glywsoch gan y rhanddeiliaid. Nawr, byddwn yn llunio cynllun cyflawni'r gweithlu i gefnogi'r cynllun adfer, a bydd hynny'n barod yn ddiweddarach yr haf hwn, pan fyddwn yn nodi ein dull o ymdrin â staff cymorth. Rwy'n poeni; rwy'n poeni bob dydd am y cannoedd o filoedd o bobl sy'n llythrennol ond yn aros am eu hapwyntiadau, ac mae'n bwysig ein bod yn rhoi gwybod i bobl nad ydym wedi'u hanghofio, ein bod yn mynd i estyn allan atynt a'u cefnogi tra byddant yn aros.

Rydym yn gwneud cynnydd mawr—mae gwasanaeth newydd, y gwasanaeth gwella lles ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg, yn gyffrous iawn yn fy marn i. Mae'r rhaglen yn cefnogi cleifion i reoli eu cyflyrau drwy ddull ffordd o fyw sy'n seiliedig ar dystiolaeth i wella eu lles meddyliol a chorfforol, ac rydym yn gwerthuso manteision nifer o fodelau gwahanol i gefnogi cleifion wrth iddynt aros, gan gynnwys cynllun peilot y Groes Goch ar draws tri bwrdd iechyd. 

Nawr, mae dileu cyfyngiadau COVID ym mis Mai yn golygu y gallwn ddechrau gweld a thrin mwy fyth o gleifion bellach, ond mae COVID yn dal i fod gyda ni ac mae cyfraddau eithaf uchel yn ein cymunedau ar hyn o bryd. Rwy'n siŵr ein bod ni i gyd yn adnabod rhywun ar hyn o bryd sydd â COVID, ac mae hynny'n mynd i effeithio ar weithwyr iechyd. Felly, mae'n rhaid inni gofio ein bod yn dal i fyw gyda phandemig, ac mae hynny'n mynd i effeithio ar ein gallu i gyflawni. Ar 27 Mehefin, roedd dros 600 o gleifion COVID yn yr ysbyty. Yn ffodus, dim ond wyth oedd mewn gofal critigol.

Nawr, gwn nad yw amseroedd aros yn agos at ble y dylent fod. Ddiwedd mis Ebrill, roedd 707,000 o lwybrau agored. Rydym yn dechrau gweld rhai gwelliannau yn awr, diolch byth, a dangosodd data mis Ebrill am y tro cyntaf fod nifer y llwybrau sy'n agored am dros ddwy flynedd bellach yn gostwng. Nawr, fel y rhagwelwyd gennym, rydym yn dechrau gweld mwy o bobl angen gofal eilaidd ac yn cael eu hatgyfeirio at ofal eilaidd, a'r broblem sydd gennym, wrth gwrs, yw eu bod yn dal i ddod ar y rhestrau. Felly, rydym wedi gweld y galw'n cynyddu—o'i gymharu â dwy flynedd yn ôl, i fyny 13 y cant. Felly, mae'r ffigurau o fis Ionawr i fis Ebrill 13 y cant yn fwy na'r hyn a welem yn yr un cyfnod y llynedd. Felly, lleihau amseroedd aros a chefnogi cleifion tra byddant yn aros yw fy mlaenoriaeth; dyna yw blaenoriaeth y gwasanaeth iechyd.

Rŷn ni wedi sefydlu tîm sy'n ymroddgar. Fe fydd y cyfarwyddwr adfer cenedlaethol yn arwain y gwasanaeth iechyd i sicrhau bod ein cynllun adfer yn cael ei wireddu. Mae pob bwrdd iechyd wedi cael mwy o arian, arian sydd i'w ddefnyddio i'w helpu nhw i drawsnewid ac i gyflawni'n lleol, a bydd rhywfaint o'r arian yna'n cael ei ddefnyddio i gefnogi cleifion sy'n aros.

Nawr, yn yr wyth wythnos ers i ni lansio'r cynllun, mae cynnydd sylweddol wedi cael ei wneud, a dwi eisiau jest rhoi rhai enghreifftiau i chi. Mae'r capasiti i gynnal llawdriniaethau wedi cynyddu yn Hywel Dda—maen nhw wedi prynu theatrau dros dro ar gyfer Ysbyty Tywysog Philip—ac mae dwy theatr newydd wedi cael eu sefydlu ar gyfer gofal cataract yng Nghaerdydd a'r Fro, gan olygu y bydd hi'n bosibl i gynnal 4,000 yn fwy o lawdriniaethau y flwyddyn.

Roedd Buffy Williams yn fy holi am ofal canser, ac fe fyddwch yn ymwybodol fod canolfannau diagnostig cyflym newydd ym mhob bwrdd iechyd erbyn hyn. Bydd yr un yng Nghaerdydd yn mynd ar-lein yn ddiweddarach eleni. Mae £75 miliwn wedi'u darparu i uwchraddio capasiti diagnostig, gan gynnwys offer MRI a CT newydd. Buddsoddwyd £12 miliwn ar gyfer cyflymyddion llinellol ym Mwrdd Iechyd Betsi Cadwaladr a Bae Abertawe, a chyda Llywodraeth Cymru, Aneurin Bevan a Chaerdydd, rydym yn buddsoddi £16 miliwn ychwanegol ar gyfer endosgopi.

Fe gyfeirioch chi at gymaint o faterion: cyfathrebu â phobl, y data, diweddariadau misol. Rwy'n cael diweddariadau misol, felly rwy'n cadw llygad ar sut rydym yn symud ymlaen bob cam o'r ffordd, ac yna gallaf roi pwysau ar bobl. Felly, roeddwn yn siomedig iawn, os wyf yn onest, gyda'r cyfraddau canser ym mis Ebrill, ac roeddwn yn gallu mynd yn syth at y byrddau iechyd a dweud, 'Edrychwch, mae angen i chi wella yma.' Felly, mae'r cyfarfodydd sicrwydd misol hynny, i mi, yn mynd i fod yn hollbwysig. Gallaf eich sicrhau bod ein horthopedeg yn y targedau.

Ac atal, ni allwch roi popeth yn y cynllun gofal wedi'i gynllunio, ond wrth gwrs, mae atal yn allweddol. Os ydych am atal canser, mae angen ichi atal pobl rhag ysmygu, mae angen ichi sicrhau eu bod yn bwyta'n dda—yr holl bethau hyn—ond ni allwch roi'r cyfan yn y cynllun gofal wedi'i gynllunio. Mae gennym lawer o feysydd eraill lle rydym yn gwneud hynny. Yr un peth gyda gofal. Rwy'n treulio llawer o fy amser yn gweithio gyda fy nghyd-Aelod, Julie Morgan, yn ceisio mynd i'r afael â'r mater gofal sydd mor ganolog i'n gallu i fynd i'r afael â'r broblem hon.

Rŷn ni wedi cyflwyno trefniadau electronig ar gyfer cynghori ac atgyfeirio cleifion ar draws Cymru. Ac, o ganlyniad, mae bron i 15 y cant o atgyfeiriadau nawr yn cael eu rheoli drwy gynghori cleifion yn hytrach nag apwyntiadau newydd i gleifion mewnol. Bydd pob un o'r mesurau yn dechrau mynd i'r afael â materion sydd wedi codi yn yr adroddiad pwysig yma. Mae rhai pobl yn dal yn mynd i orfod aros, mae arnaf ofn, yn rhy hir am beth amser i ddod. Ond, dwi'n edrych ymlaen at barhau i adrodd ar y gwaith sy'n cael ei wneud ar draws ein system gyfan i leihau amseroedd aros a gwneud pethau yn haws i bobl. Diolch yn fawr i'r pwyllgor unwaith eto am yr holl waith.

Dwi'n galw ar Russell George i ymateb i'r ddadl.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i'r Aelodau am gymryd rhan yn y ddadl hon heddiw? A gaf fi hefyd ychwanegu fy niolch i'r tîm clercio a'r tîm ymchwil yn y Senedd, sy'n ein cefnogi'n fedrus iawn ac yn gwneud cymaint o waith y tu ôl i'r llenni? Felly, diolch yn fawr iawn am eich gwaith yn ein cefnogi fel Aelodau.

Credaf fod Gareth Davies wedi tynnu sylw yn ei gyfraniad, wrth gwrs, at y ffaith bod pobl yn aros yn rhy hir o lawer am driniaeth a diagnosis ymhell cyn i'r pandemig ddechrau, felly mae'n rhaid inni gadw hynny mewn cof bob amser.

Credaf mai un o'r themâu a ddaeth i'r amlwg yn y cyfraniad heddiw oedd cyfathrebu. Credaf mai Rhun ap Iorwerth a Heledd Fychan a siaradodd am lefel yr ohebiaeth i'w swyddfeydd, ac mae gennyf yr un peth, ac rwy'n siŵr bod gennym i gyd, gyda phobl yn cysylltu â ni lle na ddylai hynny fod yn digwydd mewn gwirionedd. Mae angen inni gael gwell cyfathrebu â chleifion sy'n aros a'u cefnogi i aros yn iach. Clywsom y bore yma yn y cyfarfod rhanddeiliaid sut, yn aml, y caiff llythyrau amhriodol eu hanfon allan a llythyrau wedi'u geirio'n amhriodol. Felly, credaf ei bod yn werth edrych ar ein byrddau iechyd a chefnogi byrddau iechyd gyda'u cyfathrebu—sut y maent yn dweud ac yn trosglwyddo eu negeseuon i gleifion sy'n aros. Ac wrth gwrs, fod y llythyrau hynny'n cael eu hanfon mewn modd amserol hefyd. Credaf imi ddweud yn fy sylwadau agoriadol sut y soniodd un rhanddeiliad fod 20 drafft wedi'u creu cyn i lythyr fynd drwy broses. Fel y dywedais, rwy'n ddiolchgar fod y Gweinidog yn edrych ar hynny ac yn ei gwestiynu, a chredaf ei bod yn werth cwestiynu'r broses honno, oherwydd mae hynny wedyn yn creu oedi. Efallai y byddwch am gael y llythyr yn iawn, ond mae'n creu oedi cyn i gleifion gael y llythyr.

Thema arall a ddaeth i'r amlwg yn eithaf clir y prynhawn yma, wrth gwrs, oedd y gweithlu a chadw staff. Nid yw hyn yn ymwneud â recriwtio staff yn unig; mae'n ymwneud â chadw staff. Credaf iddo gael ei grybwyll gan Buffy Williams a Sam Rowlands, ac unwaith eto mae'n ymwneud â'r amodau gwaith gwell hynny efallai. Ond drwy'r amser, roedd mater capasiti yn codi drwy gydol ein gwaith, ac eto yn y cyfarfod rhanddeiliaid y bore yma. Ac unwaith eto, y cwestiwn mewn gwirionedd yw: a oes digon o gapasiti i gyflawni'r cynllun yr ydych am ei weld? Felly, mae rhanddeiliaid yn dweud, 'Ydw, rwy'n effeithlon'—

Russell, a wnewch chi dderbyn ymyriad gan Altaf Hussain?

Gwnaf. Yn sicr, gwnaf.

Diolch yn fawr iawn. Roeddwn am ofyn i'r Gweinidog, ond mae'n dda y gallaf ofyn i'r Cadeirydd, wrth edrych ar y pryderon hyn, a ydych wedi ystyried hawliau dynol y cleifion ar unrhyw adeg. Diolch.

Diolch am eich ymyriad, Altaf. Credaf nad yw'n rhywbeth yr edrychwyd arno'n benodol yn ein hadroddiad pwyllgor, ond o'n safbwynt ni, credaf mai'r hyn sy'n bwysig yw bod yr ôl-groniad yn gostwng. Wrth glywed cyfraniadau Aelodau eraill y prynhawn yma, gwyddom y gallwn siarad am ystadegau, ond mae'n ymwneud â'r effaith wirioneddol ar fywydau pobl. Unwaith eto, gwnaeth tîm ymchwil y Senedd waith gwych i ddangos rhai o'r union faterion yr oedd pobl yn ymdopi â hwy, a'u teuluoedd, wrth fod ar restr aros.

Ond rwy'n meddwl mai un o'r materion eraill—. Credaf fod Jane Dodds wedi sôn, yn ddiddorol, am ddychwelyd cyllid i Lywodraeth Cymru, a thynnodd Archwilio Cymru sylw at hyn hefyd, wrth gwrs. Ond y cwestiwn yw: pam y digwyddodd hynny? Pam? Oherwydd nad ydynt yn gallu gwario'r arian. Pam na allant wario'r arian? A yw hwnnw'n fater sy'n ymwneud â chapasiti? Nid oes ganddynt ddigon o gapasiti i gyflawni hynny efallai.

Ond gellid dadlau mai her fwyaf y Senedd hon yw lleihau'r ôl-groniad o ran amseroedd aros. Cyfrifoldeb y Llywodraeth yw hyn a chyfrifoldeb y Senedd hon yw dwyn y Llywodraeth i gyfrif yn hynny o beth. Clywais gyfraniad y Gweinidog—ychydig o enghreifftiau penodol yn y byrddau iechyd. Ond efallai mai'r hyn na ddywedoch chi ormod amdano, Weinidog, oedd yr hyn y gellid ei wneud ar lefel fwy rhanbarthol yn ogystal efallai. Felly, gallwn weld bod enghreifftiau unigol o fewn byrddau iechyd, ond ceir mater byrddau iechyd yn cydweithio, a beth y gellid ei wneud i gyflwyno'r arferion gorau hynny, ond bod byrddau iechyd rhanbarthol yn cydweithio ar draws ei gilydd hefyd.

Ond rwy'n gwerthfawrogi eich didwylledd, Weinidog. Rwy'n gwerthfawrogi eich gonestrwydd ynghylch y ffigurau cyfraddau canser siomedig. Daliwch ati i fod yn onest gyda ni am y sefyllfa, Weinidog, a chredaf fod hynny'n ddefnyddiol yn hynny o beth. Ond rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig yw na allwn anelu'n syml at ddychwelyd i'r man lle roeddem yn ôl ym mis Mawrth 2020. Mae'n rhaid inni ddefnyddio'r cyfle hwn i aildrefnu, ac mae angen inni weld buddsoddiad cynaliadwy mewn gwasanaethau, yn y gweithlu, yr ystad a'r seilwaith, ffocws o'r newydd ar arloesi, trawsnewid gwasanaethau dilys a chynaliadwy, a chynnydd ar atal a mynd i'r afael ag anghydraddoldebau iechyd er mwyn sicrhau nad oes neb yn cael ei adael ar ôl. Diolch yn fawr iawn.

Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Dim gwrthwynebiad, felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Symudwn ymlaen at eitem 7, dadl ar ddeiseb P-06-1277, 'Achub yr Adran Damweiniau ac Achosion Brys. Rhaid i Ysbyty Cyffredinol Llwynhelyg gadw gofal brys 24 awr, 7 diwrnod yr wythnos, dan arweiniad meddyg ymgynghorol'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig. Jack Sargeant.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n ddiolchgar i'r Pwyllgor Busnes yn y Senedd am ganiatáu i ni drafod y ddeiseb y prynhawn yma.

Cafodd y ddeiseb, P-06-1277, 'Achub yr Adran Damweiniau ac Achosion Brys. Rhaid i Ysbyty Cyffredinol Llwynhelyg gadw gofal brys 24 awr, 7 diwrnod yr wythnos, dan arweiniad meddyg ymgynghorol' ei chreu gan Jacqueline Doig a chafodd 10,678 o lofnodion. Mae'r ddeiseb ei hun yn datgan:

'Mae symud gofal allan o'r sir yn rhoi oedolion a plant sydd mewn perygl o ganlyniadau gwael neu farwolaeth hyd yn oed. Mae'n gwastraffu amser hollbwysig pan nad yw amser ar ein hochr ni.

'Mae gennym 125,000 o drigolion a miliynau o dwristiaid. Bydd israddio’r gwasanaeth yn golygu bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda yn peryglu eu bywydau yn fwriadol. Rhaid pwysleisio ein bod yn sir wledig, eang, gyda ffyrdd a rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus gwael. Purfa, gweithfeydd nwy, porthladdoedd fferi, maes tanio, chwaraeon eithafol, ynghyd ag un o'r proffesiynau mwyaf peryglus: ffermio.

'Mae’n bosibl y bydd Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda yn awgrymu nad yw’r “Awr Aur” yn berthnasol bellach, gydag ambiwlansys â gwell offer a staff sydd wedi’u hyfforddi’n well, ond mae hynny’n dibynnu ar fod ambiwlans ar gael i helpu a rhoi’r gofal hwnnw ar unwaith. Mae hyn yn digwydd llai a llai, gydag ambiwlansys yn methu ag ymddangos gan eu bod yn cael eu hanfon allan o’r sir, yn methu â dadlwytho ac yn methu â dychwelyd i’r sir, i roi’r cymorth sydd ei angen.'

Mae'r ddeiseb yn mynd ymlaen, Ddirprwy Lywydd, i egluro mwy o ddigwyddiadau a sefyllfaoedd y mae'r deisebydd ac eraill wedi'u profi.

Ond un o'r datblygiadau arloesol y mae'r Pwyllgor Deisebau wedi'i gyflwyno eleni yn ein proses ddeisebu yn y Senedd yw mapiau gwres, a gwn fod hynny efallai'n swnio'n ddiflas i rai, ond mewn gwirionedd, mae'n bwynt pwysig iawn yr wyf am ei wneud y prynhawn yma, Ddirprwy Lywydd, oherwydd mae'r mapiau'n dangos yn glir iawn ble mae deisebau wedi'u llofnodi ledled Cymru a'r Deyrnas Unedig. Mae gan y ddeiseb benodol hon un o'r mapiau mwyaf clir a welsom erioed fel pwyllgor, gyda dros 85 y cant o'r llofnodion yn dod o ddwy etholaeth sir Benfro. Yn amlwg, mae hwn yn fater sy'n ysgogi angerdd cryf yn lleol—cryf iawn—ac rwy'n siŵr y bydd Aelodau sy'n cynrychioli'r etholaethau y prynhawn yma yn archwilio'r materion hynny'n fanylach.

Ond dylwn ddweud nad yw'r angerdd lleol hwnnw dros ein gwasanaethau iechyd yn gyffredinol wedi'i gyfyngu i sir Benfro: mae'n bodoli ym mhobman, ym mhob cwr o Gymru. Ac mae pob un ohonom yn y Siambr hon yn angerddol iawn am yr ardaloedd a gynrychiolwn, ac rydym yr un mor angerddol am ein gwasanaethau iechyd a'r gwasanaethau y maent yn eu darparu i ni. Rydym i gyd yn cynrychioli ardaloedd lle mae ein hetholwyr yn angerddol am eu gwasanaethau a'r gwasanaethau a gânt, a'r ffordd y cânt eu darparu.

Felly, rwy'n edrych ymlaen yn fawr at y ddadl heddiw. Cefais y pleser o groesawu'r ddadl heddiw i'r Siambr, ac edrychaf ymlaen at glywed mwy am bryderon pobl, yn enwedig yn sir Benfro, lle cafodd y ddeiseb hon ei llofnodi gan gymaint o bobl, ac ardal bwrdd iechyd Hywel Dda yn ehangach. Ond edrychaf ymlaen hefyd at glywed gan Aelodau ar draws y Siambr am faterion a phryderon cysylltiedig mewn rhannau eraill o Gymru. Ac wrth gwrs, rydym i gyd yn edrych ymlaen at ymateb y Gweinidog.

Ddirprwy Lywydd, er bod y ddeiseb hon yn ymwneud ag ysbyty yn Hwlffordd a'r gwasanaethau a ddarperir yno, mae'r mater yn un sy'n taro tant ledled y wlad. Felly, rwy'n falch o allu agor y ddadl heddiw. Rwy'n falch o roi cyfle i'r 10,678 o bobl a lofnododd y ddeiseb, yn enwedig, godi eu llais yn eu Senedd, cartref democratiaeth Cymru, ac rwy'n ddiolchgar y bydd eu pryderon yn cael eu clywed gan Lywodraeth Cymru, ac edrychaf ymlaen yn fawr at glywed gweddill y ddadl. Diolch yn fawr.

Rwy'n falch o gymryd rhan yn y ddadl hon a siarad o blaid y ddeiseb i sicrhau bod ysbyty Llwynhelyg yn cadw ei adran damweiniau ac achosion brys. Nid y ddeiseb hon yw'r gyntaf i alw ar Lywodraeth Cymru i ddiogelu gwasanaethau yn ysbyty Llwynhelyg, a sicrhau nad ydynt yn cael eu symud ymhellach i ffwrdd. Ac eto, er i Weinidogion Llywodraeth Cymru a'r bwrdd iechyd lleol ddweud bod Llwynhelyg yn chwarae rhan bwysig yn y gwaith o ddarparu gwasanaethau iechyd yn y gorllewin, y realiti yw ein bod wedi gweld mwy a mwy o wasanaethau'n cael eu hadleoli i fannau eraill dros y blynyddoedd, ac mae'r cynnig yn awr i symud yr adran damweiniau ac achosion brys yn mynd yn rhy bell.

Nawr, fel y gŵyr yr Aelodau, mae sir Benfro yn gartref i burfa olew, dwy derfynell nwy naturiol hylifedig, porthladdoedd fferi, meysydd tanio a nifer fawr o weithwyr mewn diwydiannau risg uwch, fel ynni a ffermio, fel y mae Cadeirydd y Pwyllgor Deisebau newydd ei ddweud. Mae sir Benfro hefyd yn croesawu miloedd o ymwelwyr i'r sir bob blwyddyn, rhywbeth, gyda llaw, nad yw'r dogfennau ymgynghori i adeiladu ysbyty newydd yn ei ystyried wrth sôn am symud gwasanaethau damweiniau ac achosion brys tua'r dwyrain.

Mae'n rhaid bod y miloedd ar filoedd sy'n ymweld â sir Benfro hefyd yn ffactor wrth benderfynu israddio cyfleusterau damweiniau ac achosion brys. Byddai cael gwared ar wasanaethau damweiniau ac achosion brys o ysbyty Llwynhelyg heb os yn atal pobl rhag ymweld â'r ardal os nad yw'r cyfleusterau brys ar gael yn yr ysbyty lleol. Yn gwbl amlwg, mae arnom angen y gwasanaethau hanfodol hyn yn ysbyty Llwynhelyg er mwyn cefnogi pobl leol, a ddylai barhau i allu cael mynediad at wasanaethau brys o'r radd flaenaf, ac er mwyn cefnogi'r degau o filoedd o ymwelwyr sy'n ymweld â ni'n rheolaidd.

Bydd Aelodau'n gwybod bod canlyniadau'n gwella'n sylweddol os yw pobl yn cael y gofal cywir a'r driniaeth gywir o fewn yr awr aur gyntaf o fynd yn sâl neu gael eu hanafu. Ac mewn llythyr diweddar a gyhoeddwyd gan y bwrdd iechyd lleol, mae'n cydnabod y bydd amseroedd teithio i gael gofal brys ar safle ysbyty newydd yn hirach i rai o'r cymunedau rwy'n eu cynrychioli. Felly, os caiff adran damweiniau ac achosion brys ysbyty Llwynhelyg ei throsglwyddo ymhellach i ffwrdd, mae'n annhebygol iawn y bydd rhai o fy etholwyr yn cael y gofal a'r driniaeth gywir o fewn yr awr aur gyntaf o fynd yn sâl neu gael eu hanafu.

Yn sir Benfro, rydym yn derbyn eisoes fod rhaid inni deithio ymhellach i ffwrdd i gael triniaeth arbenigol, ond mae ein gorfodi i deithio ymhellach i ffwrdd ar gyfer triniaeth sy'n achub bywydau a gwasanaethau brys yn gwbl annerbyniol, a gallai beryglu bywydau. Yn ôl cyfaddefiad y bwrdd iechyd ei hun, mae gwir angen uwchraddio seilwaith trafnidiaeth sir Benfro, ac mae hynny'n golygu y bydd pobl sy'n byw mewn ardaloedd fel Tyddewi neu Abergwaun, er enghraifft, yn cymryd llawer mwy nag awr i gyrraedd cyfleusterau damweiniau ac achosion brys os nad ydynt yn aros yn ysbyty Llwynhelyg. 

O bryd i'w gilydd, gwelwn yr A40 ar gau oherwydd damweiniau, a byddai mynd ymhellach tua'r dwyrain o fewn yr awr aur o leoedd fel Abergwaun, Tyddewi a Dale, o dan yr amgylchiadau hynny, yn amhosibl. Fel y dywedais yn y Siambr hon droeon yn ddiweddar, mae'r gwasanaeth ambiwlans yn sir Benfro eisoes o dan gymaint o bwysau, maent yn ei chael yn anodd ymdopi, ac felly, os caiff gwasanaethau damweiniau ac achosion brys eu symud ymhellach i ffwrdd, caiff hynny effaith enfawr ar gyfraddau ymateb a'r gallu i gael pobl i'r adran damweiniau ac achosion brys cyn gynted â phosibl.

Fel y gŵyr rhai ohonoch, mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda bellach wedi nodi pum safle posibl fel lleoliadau i adeiladu'r ysbyty newydd hwn ac mae'r safleoedd hynny bellach yn destun ymgynghoriad. Serch hynny, ni allaf fod yn gliriach—nid oes yr un o'r safleoedd hyn yn dderbyniol. A dywedaf wrthych pam: yn y ddogfen ymgynghori, fe'i gwneir yn gwbl glir nad oedd ysbyty Llwynhelyg wedi'i nodi fel safle oherwydd, yn gwbl gywir, ni fyddai'n briodol i drigolion sir Gaerfyrddin deithio'r pellter hwn ar gyfer y math hwn o ofal. Felly, nid yw'n briodol i'r bobl rwy'n eu cynrychioli yn sir Benfro deithio ymhellach tua'r dwyrain ar gyfer y math hwn o ofal ychwaith. Felly, erfyniaf ar y Gweinidog a Llywodraeth Cymru i ymyrryd yn y mater hwn a sicrhau bod gwasanaethau damweiniau ac achosion brys yn aros yn ysbyty Llwynhelyg.

Mewn gwirionedd, yr hyn y mae'r bobl rwy'n eu cynrychioli am ei weld yw bod Llywodraeth Cymru a'r bwrdd iechyd lleol yn datblygu ac yn moderneiddio seilwaith ysbyty Llwynhelyg ac yn sicrhau y gall barhau i ddarparu gwasanaethau iechyd o'r radd flaenaf yn sir Benfro. Rhaid rhoi diwedd ar y modd y caiff gwasanaethau yn ysbyty Llwynhelyg eu herydu'n barhaus. Rhaid dychwelyd yr uned gofal pediatrig dydd, rhaid diogelu'r adran damweiniau ac achosion brys, a rhaid i Lywodraeth Cymru roi'r gorau i ganiatáu cynigion sy'n mynd â gwasanaethau hanfodol oddi wrth y bobl sydd eu hangen.

Ddirprwy Lywydd, diogelu gwasanaethau yn ysbyty Llwynhelyg yw blaenoriaeth bennaf y bobl rwy'n eu cynrychioli, ac felly rwy'n annog y Gweinidog i ymyrryd yn awr a datblygu dull newydd o ddarparu gwasanaethau iechyd yn sir Benfro—dull sy'n seiliedig ar wrando ar bobl sir Benfro a rhoi sicrwydd iddynt y bydd gwasanaethau'n cael eu diogelu ac y buddsoddir ynddynt yn y dyfodol.

Rwy’n ddiolchgar iawn am y cyfle i ymateb i’r ddeiseb hon. Mae llawer iawn o'r hyn roeddwn i'n bwriadu ei ddweud wedi cael ei ddweud yn barod. Ond yn sicr, yn ystod yr ymgyrch etholiadol rhyw flwyddyn yn ôl, roedd pryderon am ddyfodol ysbyty Llwynhelyg, yn arbennig dyfodol yr adran damweiniau brys, yn rhywbeth a oedd yn codi ar garreg y drws yn aml iawn pan oeddwn i'n canfasio yn sir Benfro. Ac yn anffodus, mewn sawl rhan o’r sir, mae’r ansicrwydd, yr ad-drefnu diweddar, fel rŷn ni wedi clywed yn barod, a cholli gwasanaethau fel gwasanaethau pediatrig ychydig flynyddoedd yn ôl, wedi arwain at golli ffydd a hyder yn gyffredinol ym mwrdd iechyd Hywel Dda a'r Llywodraeth.

Yn y cyfamser, mae'r trigolion, gan gynnwys y bregus a’r henoed, yn pryderu am y posibilrwydd o golli’r ddarpariaeth damweiniau ac achosion brys, sydd yn llythrennol wedi bod yn wasanaeth achub bywyd i lawer iawn ohonyn nhw, a'u teuluoedd a'u cymdogion. Ers i mi gael fy ethol i fan hyn, mae’r cryfder teimlad hwn tuag at ddiogelu dyfodol ysbyty Llwynhelyg wedi dod yn fwyfwy amlwg. Yn gynharach eleni, roeddwn yn falch iawn o fynychu rali ar safle'r ysbyty i gefnogi cadw gwasanaethau brys yn ysbyty Llwynhelyg. Yn y cyfamser, mae'r pryderon hynny wedi cynyddu. 

Mae Plaid Cymru wedi dadlau ers tro y dylai fod gan bobl yr hawl i wasanaethau hanfodol, sy’n amlwg yn cynnwys adrannau damweiniau ac achosion brys, o fewn pellter rhesymol i’w cartrefi ym mhob rhan o Gymru. Mae’r potensial ar gyfer diwygio gofal iechyd yn yr ardal drwy adeiladu ysbyty newydd, o bosibl, yn creu mwy o ansicrwydd yn sir Benfro. Er fy mod yn cydnabod y cyfleoedd y byddai agor ysbyty newydd sbon yn eu cynnig i orllewin Cymru o ran recriwtio staff arbenigol, darparu gwell cyfleusterau clinigol a chyfleoedd ymchwil, nid oes unrhyw amheuaeth, er gwaethaf ymdrechion y bwrdd iechyd, fod pryderon gwirioneddol a dybryd o hyd y gallai hyn olygu bod trigolion bregus sy'n byw ar ymylon pellaf gorllewin sir Benfro mewn perygl pe bai angen gwasanaethau iechyd brys.

Mae cryfder y teimladau'n amlwg, fel y clywsom eisoes gan Jack Sargeant. Gallai colli darpariaeth damweiniau ac achosion brys o ysbyty Llwynhelyg i rai o’r safleoedd ysbyty arfaethedig a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf olygu bod pellteroedd i drigolion sy’n byw yn Nhyddewi yn mwy na dyblu, o 16 i 36 milltir. Byddai hyd y teithiau hefyd yn dyblu o ardaloedd fel Aberdaugleddau, Abergwaun ac Angle. Gwn fod llawer o drigolion yn bryderus iawn am effaith y cynnydd hwn mewn amseroedd teithio i adrannau damweiniau ac achosion brys, yn enwedig wrth ystyried y mewnlifiad sylweddol yn y boblogaeth yn sir Benfro, fel y clywsom eisoes, pan fo'r tymor twristiaeth ar ei anterth, yn ogystal â'r crynodiad o weithgarwch diwydiannol a geir ar ddyfrffordd Aberdaugleddau.

Mae’n bwysig nodi hefyd, Ddirprwy Lywydd, nad anecdotaidd yn unig yw’r pryderon hyn ynghylch effaith colli darpariaeth A&E. Mae tystiolaeth yn bodoli sy’n cefnogi pryder ehangach, heb sôn am bwysigrwydd yr awr aur, y golden hour, fel mae’r cyhoedd yn gyffredinol yn ymwybodol ohono. Dangosodd un astudiaeth gan Brifysgol Sheffield, a edrychodd ar 10,500 o achosion brys, fod cynnydd o 10 km mewn pellter llinell syth o uned damweiniau ac achosion brys yn gysylltiedig â chynnydd absoliwt o tua 1 y cant mewn marwolaethau, yn enwedig i'r rhai â chyflyrau anadlu. Gyda rhai cynigion yn gweld ardaloedd fel Aberdaugleddau a Doc Penfro yn wynebu cynnydd o dros 30 km, mae’n ddealladwy pam fod cymaint o bobl yn pryderu am ddyfodol y gwasanaethau iechyd lleol.

Rwy’n cydnabod yr heriau y mae bwrdd iechyd Hywel Dda yn eu hwynebu yn rhy aml o lawer, yn enwedig wrth ystyried y diffyg buddsoddiad cyfalaf cronig sydd wedi bod yn y bwrdd iechyd yng ngorllewin Cymru o gymharu â byrddau iechyd eraill yng Nghymru. Fodd bynnag, wrth i’r trafodaethau am ysbyty newydd posib barhau, mae’n hanfodol bod y bwrdd iechyd a Llywodraeth Cymru yn cymryd sylw manwl o’r pryderon gwirioneddol hyn gan drigolion sir Benfro, a mynd ati i gymryd camau pendant i sicrhau nad yw mynediad a hawl trigolion yr ardal at wasanaethau brys yn cael ei danseilio gan unrhyw newidiadau i wasanaethau iechyd yn yr ardal.

A gaf innau hefyd ddiolch i’r Pwyllgor Deisebau am gyflwyno hyn? Adleisiaf eich pwyntiau, os caf, Gadeirydd, ynghylch y ffaith bod cau unrhyw ysbyty, unrhyw drawsnewid, unrhyw newid neu leoliad newydd yn peri pryder a heriau. Rwy'n rhoi cydbwysedd yma. Fe fyddaf yn onest, a dweud nad wyf wedi clywed galwadau uchel, o ran y bobl sydd wedi cysylltu â mi, o blaid cadw ysbyty Llwynhelyg, ond mae wedi bod yn gydbwysedd. Mae llawer o bobl wedi dweud eu bod am i ysbyty Llwynhelyg aros, ond mae eraill hefyd wedi derbyn yr angen i newid. Maent yn deall her daearyddiaeth yr ardal, prinder gwasanaethau, proffil y trigolion, a’r ymchwydd tymhorol yn y boblogaeth, fel y clywsom, sy’n golygu bod angen newid o ran y dull gweithredu. Rwy'n adleisio llawer o’r sylwadau a wnaed hyd yma.

Mae pobl yn wirioneddol bryderus am y pellter y byddai’n rhaid i drigolion ei deithio, yn enwedig yng ngorllewin sir Benfro, a’r gwasanaethau newydd a’r broses o bontio i’r gwasanaethau hynny. Mae angen sicrwydd ac ymrwymiad ar breswylwyr, fan lleiaf, na fydd y ganolfan gofal brys yn ysbyty Llwynhelyg yn cael ei hisraddio tan y bydd unrhyw ysbyty newydd arfaethedig yn gwbl weithredol, ac wedi’i brofi gyda chyfnod o adolygu ac ymgysylltu clir â chleifion a’u teuluoedd, a bod y canolfannau iechyd a lles integredig newydd hefyd yn gwbl weithredol. Fel y clywsom, mae amseroedd ymateb ambiwlansys wedi cael sylw yn y penawdau dro ar ôl tro am y rhesymau anghywir, felly mae'n ddealladwy iawn fod pobl yn codi pryderon ynghylch pellter cleifion o safle unrhyw ysbyty newydd neu adran ddamweiniau ac achosion brys.

I gloi fy nghyfraniad byr iawn i’r ddadl hon, byddai gennyf ddiddordeb mewn clywed gan y Gweinidog am unrhyw sicrwydd y gall ei roi ynghylch unrhyw fodel newydd a gynigir gan fwrdd Hywel Dda, a’r lleoliadau posibl hefyd, gan sicrhau y bydd cleifion yn gallu cael y gofal iawn ar yr adeg iawn, yn enwedig cleifion sydd angen gofal brys. Diolch yn fawr iawn.

Rwy’n falch fod gennym gyfle arall i godi mater cadw adran damweiniau ac achosion brys sydd ar agor 24 awr y dydd, saith diwrnod yr wythnos yn ysbyty Llwynhelyg yn Hwlffordd. Rwy’n ddiolchgar i’r Cadeirydd a’r Pwyllgor Deisebau am gyflwyno hyn.

A gaf fi ddechrau fy nghyfraniad drwy dalu teyrnged i ymdrechion pobl leol sir Benfro, sydd wedi cydgysylltu a threfnu’r ddeiseb ddiweddaraf hon, sydd wedi arwain at gyflwyno’r pwnc ar lawr y Senedd unwaith eto? Ar sawl ffurf, mae’r ymgyrch leol wedi bod ar waith ers nifer o flynyddoedd ac wedi llwyddo i gydgysylltu cymorth i gynnal gwasanaethau yn ysbyty Llwynhelyg. Rydym wedi gweld deisebau’n cael eu llofnodi, ralïau’n cael eu cynnal y tu allan i’r Siambr hon, a gorymdeithiau drwy drefi sir Benfro, ac rwyf wedi mynychu pob un ohonynt, a'r cyfan er mwyn tynnu sylw at y bygythiadau i wasanaethau iechyd lleol. Rwy’n falch o weld sawl ymgyrchydd yn yr oriel gyhoeddus y prynhawn yma. Hoffwn hefyd dalu teyrnged i’r staff, sydd, er gwaethaf degawd o fygythiad i israddio a chael gwared ar wasanaethau, yn parhau i gyflawni eu rolau gyda phroffesiynoldeb llwyr. A byddai’n esgeulus imi beidio â diolch i Paul Davies, fy nghymydog etholaethol a ffrind da, am bopeth y mae wedi’i wneud ar y mater hwn. Mae’r Aelod wedi dadlau'n wiw dros yr ysbyty hwn.

Mewn bron i 14 mis yn Aelod o'r lle hwn, rhaid imi ddweud nad oes wythnos wedi mynd heibio heb i etholwr gysylltu â mi i nodi eu pryderon ynghylch cael gwared ar adran damweiniau ac achosion brys o'u hysbyty lleol. Er nad yw ysbyty Llwynhelyg wedi'i leoli yn fy etholaeth i, mae llawer o fy etholwyr yn gleifion yno, ac yn briodol iawn, mae'n uchel iawn ei barch yn eu plith. Ond er gwaethaf yr holl ystrydebau ac ymgyrchoedd, rydym yn dal yn yr un sefyllfa ag y buom ynddi dros y degawd diwethaf, gyda dyfodol gwasanaethau damweiniau ac achosion brys yn ysbytai Llwynhelyg a Glangwili dan fygythiad. Mae ysbyty Llwynhelyg, gadewch inni gofio, wedi colli nifer o wasanaethau dros y blynyddoedd, diolch i benderfyniadau a wnaed gan y Llywodraeth Lafur hon. Ond er eglurder, mae'n werth imi ailadrodd eto fod dadl heddiw yn canolbwyntio ar gadw'r adran damweiniau ac achosion brys yn ysbyty Llwynhelyg yn unig. Rwy'n annog y Gweinidog, yn ei hymateb, i beidio â syrthio i’r fagl o siarad am gynlluniau ehangach ar gyfer ad-drefnu, gan nad yw hynny’n gwneud unrhyw beth i leihau pryderon pobl leol sy’n ymwneud yn benodol â darpariaeth gwasanaethau damweiniau ac achosion brys.

Nid wyf am ailadrodd yr holl ddadleuon ynghylch pwysigrwydd gwasanaethau hanfodol yng ngorllewin Cymru, yn enwedig i’r bobl leol sy’n dibynnu ar wasanaeth damweiniau ac achosion brys cwbl weithredol o ansawdd da yn ysbytai Llwynhelyg a Glangwili, ond mae'n rhaid inni hefyd ystyried y mewnlifiad o ymwelwyr sy’n golygu bod poblogaeth gorllewin Cymru yn chwyddo dros fisoedd yr haf, wrth iddynt fwynhau holl atyniadau gwych ac arfordir a chefn gwlad y sir. Mae rhai cymunedau yn sir Benfro o leiaf 45 munud oddi wrth ysbyty Llwynhelyg yn barod, a chyda safleoedd posibl ar gyfer ysbyty newydd yn cael eu cyhoeddi o’r diwedd, nid oes unrhyw obaith y bydd y gwasanaethau hyn yn dod yn nes. Ond gadewch imi fynd â chi'n ôl at y tactegau y mae'r rheini sy'n dymuno cael gwared ar yr adran damweiniau ac achosion brys yn eu defnyddio.

Bydd sefydliadau yn aml yn anfon papur briffio ataf cyn dadleuon. Dychmygwch fy syndod pan gyrhaeddodd papur briffio bwrdd Hywel Dda fy mewnflwch yn gynharach yr wythnos hon. Bu’n rhaid imi ei ddarllen fwy nag unwaith i sicrhau bod yr wybodaeth yr oeddent yn ei rhoi yn berthnasol i’r ddadl hon, gan eu bod yn anwybyddu teitl y ddeiseb ac yn mynd i’r afael â mater cau adran damweiniau ac achosion brys mewn ffordd sydd, pa ryfedd, yn peri i bobl leol boeni a phryderu am ddyfodol eu hadran damweiniau ac achosion brys. Yn hytrach, roedd y briff yn canolbwyntio ar ad-drefnu'r bwrdd iechyd yn fyw cyffredinol, gan werthu’r freuddwyd o uwchysbyty newydd ar gyfer gorllewin Cymru—yr un freuddwyd ag y maent wedi bod yn ei gwerthu am y degawd diwethaf, ac na fydd, yn eu geiriau hwy, yn cael ei ‘gwireddu’ tan ddiwedd y degawd hwn ar y cynharaf.

Weinidog, rwy’n derbyn yn llwyr fod angen i’r ffordd y darperir gofal iechyd newid, ond rydym bob amser yn mynd i fod angen adran damweiniau ac achosion brys. Bydd cleifion bob amser angen gofal brys yn agos i'w cartrefi, o drawiad ar y galon a strôc i dorri coesau ac anafiadau i'r pen. Mae symud y gwasanaeth hwnnw ymhellach oddi wrth gymunedau yn ffôl a dweud y lleiaf, ac yn ddideimlad ar y gwaethaf. Os bydd addewidion yn cael eu cadw, ac os bydd yr ysbyty’n parhau i fod ar safle Llwynhelyg pan fydd yr ysbyty newydd wedi’i adeiladu, pam na all gynnwys adran damweiniau ac achosion brys? Pam na all yr ysbyty newydd a gwasanaethau damweiniau ac achosion brys yn ysbyty Llwynhelyg gydfodoli? Mae’r pum safle a ffefrir ar gyfer yr ysbyty newydd wedi'u lleoli ar hyd darn 12 milltir o’r A40, gyda sawl rhan ohoni'n ffordd unffrwd, ac yn cael traffig trwm a llawer o ddamweiniau, ac nid wyf wedi crybwyll y pwysau sydd ar ein gwasanaethau ambiwlans ar hyn o bryd.

Weinidog, gallwn fynd ymlaen, ond ers gormod o amser ac yn rhy aml, caiff gorllewin Cymru ei anghofio ym mholisïau eich Llywodraeth. Mae pobl leol yn haeddu gwell, ac maent yn teimlo nad yw eu lleisiau'n cael eu clywed. Mae gennyf arolwg barn ar fy ngwefan a chyfryngau cymdeithasol sy'n rhoi llais i bobl leol, ffordd i leisio eu barn ar ble yr hoffent weld ysbyty newydd yn cael ei leoli. Er nad yw’n hynod wyddonol, yn llai felly na’r map gwres y soniodd Cadeirydd y Pwyllgor Deisebau amdano yn gynharach, mae’n glir: mae 82 y cant wedi pleidleisio i gadw gwasanaethau damweiniau ac achosion brys ar y safle presennol.

Mae'n rhaid i’r Aelod ddirwyn i ben, os gwelwch yn dda.

Weinidog, nid fy etholwyr i nac etholwyr Paul yn unig yw’r rhain, maent yn etholwyr i chi hefyd. Nid ydynt yn cefnogi'r cynigion i gael gwared ar wasanaethau damweiniau ac achosion brys. A fyddech cystal â chynnig rhywfaint o sicrwydd i fy etholwyr i, Paul, Joyce, Jayne, Cefin, a chithau, na fydd bywydau’n cael eu peryglu pe bai gwasanaethau damweiniau ac achosion brys yn symud ymhellach i ffwrdd o lle maent wedi'u lleoli ar hyn o bryd, gan nad oes unrhyw beth a glywais hyd yma gan y Llywodraeth neu'r bwrdd iechyd yn rhoi unrhyw hyder i mi fod newid polisi neu newid cyfeiriad yn mynd i ddigwydd? Diolch.

Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Eluned Morgan.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Mae pobl Cymru yn haeddu gwasanaethau iechyd sy’n sicrhau’r canlyniadau gorau posibl i gleifion. Byddwn yn cael ein harwain gan y dystiolaeth glinigol orau a mwyaf diweddar i ddarparu’r gofal o ansawdd uchel hwnnw. Mae’r ddadl heddiw yn bwnc a drafodwyd gennym droeon, ac felly nid wyf yn ymddiheuro i’r Aelodau y byddant yn clywed unwaith eto pam fod yn rhaid i wasanaethau newid. Mae angen gwelliannau arnom os ydym am ddarparu gwasanaethau iechyd y mae pobl Cymru yn eu haeddu. Dyna oedd casgliad yr adolygiad Seneddol o iechyd a gofal cymdeithasol. Roedd yr adolygiad yn argymell yn glir yr angen am chwyldro yn ein system iechyd a gofal i fodloni gofynion y dyfodol, a hoffwn atgoffa’r Ceidwadwyr am y ddadl flaenorol, yr un cyn hon, pan oeddent yn gofyn am drawsnewid radical: ymrwymodd pleidiau'r Senedd hon i’r argymhellion hynny, a gadewch imi ddweud wrthych nad yw gorllewin Cymru wedi’i anghofio. Pe bai cynlluniau i ddatblygu ysbyty newydd yn mynd yn eu blaenau, dyna fyddai’r buddsoddiad mwyaf erioed yn y sector cyhoeddus yng ngorllewin Cymru, a byddai'n darparu cyfleuster newydd sbon, glanach, gwyrddach, a chyfleoedd enfawr i bobl leol, a gwn ar ba ochr i'r ddadl honno yr hoffwn fod. Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda yn gyfrifol am ddarparu gofal iechyd diogel, cynaliadwy o ansawdd uchel ar gyfer ei boblogaeth leol, gan gynnwys gwasanaethau acíwt a gwasanaethau brys. Mae wedi bod yn ymgynghori ar ystod o gynigion fel rhan o'i strategaeth iechyd 20 mlynedd. Mae Llywodraeth Cymru wrthi’n craffu ar achos busnes eu rhaglen, ac nid oes unrhyw benderfyniadau wedi’u gwneud eto.

Mae’r bwrdd iechyd yn parhau i nodi'n gwbl glir fod dyblygu gwasanaethau ar ei safleoedd yn arwain at freuder. Ni all safleoedd lluosog gynnal yr arbenigedd angenrheidiol na'r raddfa angenrheidiol i ddarparu'r gofal gorau posibl 24/7. Ac fel rhywun sy'n byw yn Nhyddewi gyda mam 90 oed, gwn y byddai’n well gennyf deithio ychydig filltiroedd yn rhagor i weld arbenigwr yn gyflymach na threulio oriau yn yr adran damweiniau ac achosion brys, fel sy’n digwydd ar hyn o bryd. Mae rhaglen drawsnewid y bwrdd iechyd wedi’i llunio gan glinigwyr yn benodol i sicrhau bod cynigion yn ddiogel i gleifion. Lluniodd y bwrdd iechyd y cynnig cyfredol hwn ar ôl yr hyn a ystyrid yn batrwm o broses ymgysylltu gyda llawer o gymunedau dros fisoedd lawer. Nawr, bwriad y cynnig i adeiladu ysbyty newydd yn meddu ar gyfleusterau gofal brys o'r radd flaenaf yw gwella safonau gofal. Golyga'r cynnig y bydd modd cael mynediad amserol at bobl sy’n gwneud penderfyniadau ar lefel uwch ac sy’n gallu asesu cleifion, a bydd hefyd yn arwain at wella cyfleoedd hyfforddi i’n staff proffesiynol, ac mae denu staff, pan fo gennym weithlu sy'n heneiddio, yn mynd i fod yn anodd. A gadewch inni fod yn onest ynglŷn â pa mor anodd yw denu pobl ar hyn o bryd.

Yn unol â'n disgwyliadau, a pholisi o bob bwrdd iechyd, mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda yn datblygu ei gynllun chwe nod ar gyfer gofal iechyd brys ac argyfwng. Mae hwn yn cynnwys yr holl system gofal brys ac argyfwng, o ofal sylfaenol i wasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yn y gymuned, sydd wrth galon ein cymunedau. Blaenoriaeth y bwrdd iechyd yw cynnal gwasanaethau diogel. Mae'r bwrdd iechyd yn parhau i weithio drwy fanylion ei gynlluniau. Mae'n ymgysylltu â rhanddeiliad, cleifion, gofalwyr, dinasyddion a phartneriaid i helpu i siapio'r cynigion, a dwi'n annog pawb sydd â diddordeb i barhau i gymryd rhan yn y broses yna.

Wrth gwrs, dwi'n deall y pryderon sydd gan bobl yn lleol yn sir Benfro am ysbyty Llwynhelyg, felly dwi eisiau bod yn hollol glir y bydd yr ysbyty yn parhau i chwarae rhan bwysig yn nyfodol gwasanaethau gofal iechyd yn yr ardal. Allwn ni ddim cadw popeth fel y mae a hefyd sicrhau'r newid sydd ei angen. Mae'n gamarweiniol i awgrymu bod hynny'n bosibl.

Bob dydd dwi'n cael gwybod ble mae'r pwysau mwyaf ar yr NHS yng Nghymru, ac mae Hywel Dda yn ymddangos yn rheolaidd. Bob dydd, er gwaethaf ymdrechion arwrol y staff, mae pobl yn aros yn hirach nag y bydden nhw'n dymuno oherwydd eu bod yn anodd recriwtio i ysbyty Llwynhelyg. I'r nifer fawr o bobl yn y gorllewin sy'n aros am lawdriniaeth, byddai'r gallu i wahanu achosion brys oddi wrth ofal sydd wedi'i gynllunio yn gam cadarnhaol, yn sicr. Ac unwaith eto, a gaf i atgoffa'r Torïaid eu bod nhw'n gofyn inni wneud mwy o'r gwahanu hyn drwy'r amser? Rŷch chi'n gofyn inni wneud hyn, a byddai hyn yn caniatáu inni wneud hynny. Mae'n golygu nad oes cymaint o darfu ar drefniadau llawdriniaeth sydd wedi'u cynllunio o flaen llaw. 

Felly, mae angen i'r bobl sy'n aros am lawdriniaethau clun mewn lleoedd fel sir Benfro ddeall, wrth gael adran damweiniau ac achosion brys a gofal wedi'i gynllunio yn yr un lle, fod tarfu'n digwydd yn gyson. Ac mae gennym arbenigwr yn ein plith, sy'n llawfeddyg orthopedig, sy'n ymwybodol mai dyna'r sefyllfa. Rydych yn parhau i ofyn inni wahanu pethau; dyma gyfle i wneud hynny—

Weinidog, mae angen ichi ddirwyn i ben, os gwelwch yn dda.

i fynd i’r afael go iawn â’r rhestrau aros. Gadewch imi ddweud yn glir nad oes penderfyniad wedi'i wneud ar yr ysbyty eto. Rwy’n eistedd wrth ymyl y Gweinidog cyllid yma, a byddai’n rhaid iddi ddod o hyd i lawer iawn o arian. Nid yw hyn yn syml o gwbl. Ac wrth gwrs, fel rhywun sy'n cynrychioli'r ardal, ni fyddwn yn cael gwneud penderfyniad, ond gadewch imi ddweud wrthych, fel yr unigolyn sy'n gyfrifol am iechyd yng Nghymru, ni allaf fod mewn sefyllfa lle nad ydym yn trefnu ac yn cynllunio ar gyfer y dyfodol, ac mae'n rhaid inni gynllunio rhywbeth sy’n gynaliadwy. Gadewch imi ddweud yn gwbl glir y bydd yr adran damweiniau ac achosion brys yn aros yn ysbyty Llwynhelyg hyd nes y bydd ysbyty newydd wedi'i adeiladu. Mae gennym lawer iawn o ffordd i fynd a bydd angen inni fynd trwy'r felin cyn inni gyrraedd y pwynt hwnnw, ac wrth gwrs, byddai uned mân anafiadau dan arweiniad meddyg yn parhau o dan y cynlluniau a gynigir gan y bwrdd iechyd.

Galwaf ar Jack Sargeant i ymateb i'r ddadl.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Ar ran y Pwyllgor Deisebau, a gaf fi ddiolch i’r holl Aelodau sydd wedi siarad yn y ddadl hon y prynhawn yma, a’r holl Aelodau sy'n cynrychioli etholwyr yno ac sy’n defnyddio’r gwasanaethau yn ysbyty Llwynhelyg, gan gynnwys y Gweinidog, fel y dywedodd? Mae hyn wedi galluogi i fater pwysig gael ei godi heddiw. Rydym wedi clywed eisoes nad dyma’r tro cyntaf iddo gael ei godi yn y Siambr; rwy’n siŵr nad dyma’r tro olaf y bydd yn cael ei godi yn y Siambr, yn ôl pob tebyg.

Credaf fod Paul Davies wedi sôn yn ei gyfraniad mai dyma’r brif flaenoriaeth i’w etholwyr. Mae hynny'n gyson, onid yw, â'r 85 y cant o lofnodwyr a ddangosir ar y mapiau gwres? Ac yn ei gyfraniad pwerus, nododd Sam Kurtz fod Paul Davies yn hyrwyddwr gwiw ar ran yr ysbyty, ac mae cyfraniad pwerus Sam ei hun, a’i ffigur o 82 y cant o'r arolwg barn ar y cyfryngau cymdeithasol, yn dangos fod hwn yn bwnc sy'n amlwg o ddiddordeb i bobl sir Benfro. Cyfeiriodd Cefin Campbell hefyd at bwysigrwydd hyn ar garreg y drws, a sawl gwaith y codwyd y gwasanaethau a'r angen i ddiogelu'r gwasanaethau gydag ef. Nododd ymdrechion a heriau bwrdd iechyd Hywel Dda, ond nododd hefyd fod yr ansicrwydd yn parhau, a galwodd am eglurder ynghylch hynny. Darparodd fy nghyd-Aelod, Jane Dodds, gydbwysedd i’r ddadl y prynhawn yma, gan ddeall unwaith eto fod angen newid y dull gweithredu, ond nododd y pryderon a godwyd gan Aelodau eraill, ac rydych chi wedi cael rhai ohonynt eich hun. A chredaf eich bod wedi galw am ymrwymiad i beidio ag israddio gwasanaethau, os wyf yn iawn i ddweud, hyd nes y ceir lleoliad ac ysbyty newydd cwbl weithredol, ac yna ar ôl adolygiad o'r ysbyty penodol hwnnw. A dywedodd y Gweinidog, mewn ymateb, yn glir iawn yn fy marn i, y bydd y gwasanaethau damweiniau ac achosion brys yn parhau i fod ar waith hyd nes y bydd ysbyty newydd ar agor, ac mae hynny beth amser i ffwrdd. A phe bai hynny'n digwydd, dyna fyddai'r buddsoddiad mwyaf yn y sector cyhoeddus yng Nghymru, un a fyddai wedi'i gynllunio gan glinigwyr yn seiliedig ar dystiolaeth glinigol.

Ond fel y dywedais, Ddirprwy Lywydd, wrth gloi heddiw, hoffwn ddiolch yn arbennig i'r deisebydd sydd, dros y degawd diwethaf, wedi sicrhau bod hyn ar ein hagenda, ac roedd yn gyfle arall i wneud hynny eto, ac rwy'n siŵr nad hwn fydd yr olaf. Diolch i bawb a gefnogodd y broses. Ond a gaf fi orffen, Ddirprwy Lywydd, os caf, drwy roi rhywfaint o amser yma i ddiolch i'r holl staff a'r rheini sy'n cefnogi ysbyty Llwynhelyg, a holl staff y GIG ledled Cymru, gan fod angen inni ddiolch iddynt—maent yn mynd y tu hwnt i'r galw ar ein rhan ni, ein teuluoedd a'n hetholwyr bob dydd, a chredaf fod angen inni atgoffa ein hunain o hynny a'u canmol ar bob cyfle? Diolch yn fawr.

Y cwestiwn yw: a ddylid nodi'r ddeiseb? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Dim gwrthwynebiad, felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Eitem 8 sydd nesaf, sef dadl gyntaf y Ceidwadwyr Cymreig y prynhawn yma: diabetes. Galwaf ar Russell George i wneud y cynnig.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Hon yw’r gyntaf o ddwy ddadl gan y Ceidwadwyr Cymreig y prynhawn yma, a chredaf y bydd y Gweinidog yn falch nad yw ein hail ddadl ar iechyd hefyd; gwn ei bod wedi cael prynhawn prysur. Rwy'n gwneud y cynnig y prynhawn yma yn enw fy nghyd-Aelod, Darren Millar.

Bom sy'n tician yw diabetes, ac ni chredaf ein bod wedi siarad digon amdano yn y Siambr hon, a dyna pam mai dyma destun ein dadl y prynhawn yma. Mae 8 y cant o oedolion yng Nghymru yn dioddef o’r cyflwr, ac erbyn 2030, mae nifer yr oedolion â diabetes yng Nghymru yn debygol o dyfu ymhellach, o 8 y cant i 11 y cant, yn ôl Diabetes UK Cymru. Cymru hefyd sydd â'r nifer uchaf o achosion o ddiabetes o gymharu ag unrhyw un o wledydd y DU. A dylwn ddweud, oni bai yr eir i'r afael â diabetes, wrth gwrs, gall arwain at gyflyrau difrifol ataliadwy—colli golwg, colli coesau neu freichiau, strôc. Mae'n glefyd difrifol iawn sy'n gwbl ataliadwy gyda'r driniaeth a'r amodau cywir. Ac wrth gwrs, y broblem arall yw bod y cynnydd yn y nifer sy'n dioddef o ddiabetes yng Nghymru yn rhoi straen enfawr ar y GIG. Mae’n straen enfawr ar y GIG ar hyn o bryd: mae diabetes eisoes yn costio oddeutu £500 miliwn y flwyddyn—10 y cant o’r gyllideb flynyddol, ac mae oddeutu 80 y cant o hynny’n cael ei wario ar reoli cymhlethdodau, y gellir atal y rhan fwyaf ohonynt. Felly, mae cost enfawr a chynnydd enfawr yn nifer y bobl a allai fod yn wynebu'r clefyd hwn. Ac fel y dywed pwynt 2 o’n cynnig heddiw:

'Yn mynegi pryder am y cynnydd cyflym yn y diagnosis o ddiabetes dros yr 20 mlynedd diwethaf.'

Felly, ymddengys i mi ei bod yn gwbl resymol cynhyrchu cynllun gweithredu i weld sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu arafu'r duedd hon, nid yn unig er lles iechyd y genedl, wrth gwrs, ond hefyd er mwyn lleddfu'r pwysau ar y GIG a chaniatáu iddo ganolbwyntio ar gyflyrau llai ataliadwy.

Roeddwn yn bryderus wrth ddarllen yr amcangyfrifir—yn ôl Diabetes UK Cymru—fod dros 65,000 o bobl yng Nghymru yn byw gyda diabetes math 2 heb ddiagnosis, ac mae angen cymorth ar y bobl hyn, wrth gwrs, i reoli’r gofal y maent yn ei wynebu ac i atal cyflyrau iechyd pellach rhag digwydd. Wrth gwrs, os na wneir hynny, nid yn unig fod hynny'n wael i'w hiechyd, ond wrth gwrs, wedyn, mae'n rhoi pwysau pellach ar wasanaethau iechyd hefyd. Felly, yr hyn a'm perswadiodd fod angen inni drafod diabetes y prynhawn yma yw pan edrychais ar, 'Wel, beth yw cynllun Llywodraeth Cymru?' Felly, gwneuthum rywfaint o waith ymchwil, darllenais rywfaint o waith ymchwil gan Diabetes UK, ac ymddengys i mi nad oes gan y Llywodraeth gynllun ar gyfer diabetes ar hyn o bryd. Efallai fy mod yn anghywir. Rwy’n edrych i weld a yw'r Gweinidog yn mynd i ddweud wrthyf, 'Oes, mae yna gynllun’, ond o fy ymchwil i, yr unig gynllun y gallwn ddod o hyd iddo, neu’r cynllun diweddaraf y gallwn ddod o hyd iddo, oedd cynllun 2016-20—dyna'r cynllun diweddaraf a gyflwynwyd gan Lywodraeth Cymru, ac nid oes unrhyw gynllun arall ar hyn o bryd, ac mae’r cynllun hwnnw, wrth gwrs, yn hen iawn bellach.

Felly, hoffwn glywed cyfraniadau’r Aelodau y prynhawn yma. Hoffwn ddweud y byddwn yn cefnogi gwelliannau Plaid Cymru heddiw; mae pob un ohonynt yn ychwanegu at ein dadl. Rwy'n siomedig, wrth gwrs, fod y Llywodraeth wedi dileu'r rhan fwyaf o'n gwelliant, er y credaf ei fod yn cynnwys safbwynt ffeithiol, nid barn wleidyddol yn unig, ond safbwynt ffeithiol; mae safbwyntiau ffeithiol yn cael eu dileu o'n dadl y prynhawn yma. Ond oni bai—. Weinidog, rwy'n credu o ddifrif fod angen y cynllun hwnnw arnom. Mae cael cynllun ar gyfer diabetes nid yn unig yn dda i iechyd pobl ledled Cymru, ond bydd cael y cynllun diabetes hwnnw hefyd yn helpu i leddfu'r pwysau ar staff a gweithlu ein GIG. Ond mae'n gyflwr mor ddifrifol, ac mae'n ataliadwy. Fel y dywedais, gall pobl golli coesau neu freichiau, colli eu golwg, wynebu risg uwch o strôc—yr holl broblemau hyn sy'n gwbl ataliadwy. Felly, Weinidog, rwy'n gobeithio y byddwch yn cytuno i gyflwyno cynllun y prynhawn yma.

Rwyf wedi dethol y pedwar gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant i gynnig yn ffurfiol y gwelliant a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths.

Yn ffurfiol.

Byddaf yn atgoffa'r Aelodau mai tair munud yw'r cyfraniadau ar gyfer y ddadl hon a'r nesaf. Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i gynnig gwelliannau 2, 3 a 4, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Dwi'n cynnig y gwelliannau hynny'n ffurfiol. Mae hon yn ddadl bwysig iawn. Mae'n amserol iawn, a dwi'n falch iawn bod y cynnig wedi cael ei gyflwyno gan y Ceidwadwyr. Mi fues i draw i ddigwyddiad ym Mae Caerdydd yn gynharach y mis yma—roedd y Dirprwy Weinidog yn siarad yno—wedi'i drefnu gan Diabetes UK Cymru, wedi'i noddi gan James Evans, lle roedd y sylw'n cael ei roi i ymgyrch i roi cefnogaeth seicolegol i bobl sy'n byw efo diabetes. Ac mi oedd hynny yn agoriad llygad i fi, achos mi oedd o yn rhoi i fi ffordd newydd o feddwl am impact y cyflwr yma. Mae o'n gyflwr sy'n treiddio i bob rhan o fywyd y rheini sy'n byw efo fo, ac o beidio â chael cefnogaeth seicolegol, mae hynny'n gallu arwain at effeithiau hynod negyddol ar lesiant yr unigolyn, sydd, yn ogystal â hynny, wrth gwrs, yn gorfod byw efo'r effeithiau corfforol. A dwi'n gofyn ichi gefnogi gwelliant 4 gan Blaid Cymru heddiw yma, sy'n galw, yn unol ag ymgyrch Diabetes UK Cymru, am y cymorth seicolegol arbenigol hwnnw, a bod hwnnw ar gael i bawb yn ddiofyn.

Gadewch inni atgoffa'n hunain o beth rydyn ni'n sôn amdano fo yn fan hyn heddiw. Mae Cymru sydd â'r gyfradd uchaf o ddiabetes yn y Deyrnas Unedig. Mae'r nifer o bobl sydd yn cael diagnosis o ddiabetes wedi dyblu o fewn 15 mlynedd, ac mae o'n dal i godi—diabetes math 2 ydy 90 y cant ohonyn nhw. Ac fel dywedodd Russell George, mae yna ddegau o filoedd, bosib iawn, sydd ddim wedi cael diagnosis eto. 

O ran y gost i'r NHS, mae'n ffigur rydyn ni wedi sôn amdano fo ers blynyddoedd mewn difrif, fod cymaint â 10 y cant o holl gyllideb yr NHS yn mynd ar ddelio efo a chefnogi pobl sydd â diabetes a chynnig triniaeth, yn cynnwys triniaeth i gymhlethdodau difrifol tu hwnt. Felly, o ran y gost bersonol—y human cost, felly—a'r gost ariannol, mae yna ddigonedd o gymhelliad i godi gêr o ran polisi sy'n ymwneud â diabetes. Mi glywoch chi fi'n siarad yn aml am yr angen am chwyldro mewn gofal iechyd ataliol. Yn ôl Diabetes UK Cymru, mi all hanner achosion o diabetes math 2 gael ei osgoi drwy gefnogi pobl efo newidiadau yn eu bywydau nhw yn ymwneud â bwyta'n iach, ymarfer corff a cholli pwysau. Mae hynny'n syfrdanol, dwi'n meddwl, ac mi ddylai fo fod yn gymhelliad i danio'r chwyldro hwnnw o ddifrif. Dwi'n gofyn ichi felly gefnogi gwelliannau 2 a 3 gan Blaid Cymru heddiw, sy'n cyfeirio at y buddsoddiad sydd angen ei wneud mewn mesurau ataliol ac i gyhoeddi cynllun atal diabetes, cynllun yn benodol ar atal diabetes yn seiliedig ar annog gwell diet ac ymarfer corff, ac i gyllido hynny yn iawn. Meddyliwch eto am y ffigur yna: 10 y cant o gyllideb yr NHS yn mynd ar yr ymateb i niferoedd llawer rhy uchel o bobl sydd yn byw efo diabetes, a phrin oes unrhyw beth yn dangos yn well efallai'r fantais o roi polisïau ataliol, beiddgar ac arloesol ar waith. 

Yn gynharach y mis yma, mi wnaeth rhaglen atal diabetes Cymru gyfan ddechrau cael ei chyflwyno yng Nghymru. Mae'n gam cyntaf ymlaen, ond dydy o ddim mor gadarn â'r cynlluniau tebyg yn yr Alban ac yn Lloegr, a dydy o ddim wedi cael ei gyllido mor dda, ond ar unrhyw beth mae—

Rhaid i'r Aelod ddod i ben, os gwelwch yn dda. 

Dwi'n cloi fy nghyfraniad rŵan. Mae'n rhaid gwneud y sifft yna o wario'n ddrud ar drin pobl achos ein bod ni wedi methu eu trin nhw mewn pryd tuag at wario llai o arian drwy atal y problemau yn y lle cyntaf, a dyma ni enghraifft wych.

Jayne Bryant. Mae eich microffon ar agor, Jayne.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ni wnes i eich clywed yn galw arnaf. 

Fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar ddiabetes, hoffwn ddiolch i Darren Millar am gyflwyno'r ddadl bwysig hon. Fel y clywsom, mae diabetes yn effeithio'n uniongyrchol ar gannoedd o filoedd o bobl yng Nghymru, ac mae'r nifer hwnnw'n cynyddu sawl gwaith pan ystyriwch deuluoedd y rhai sy'n cael diagnosis. Er gwaethaf y nifer enfawr o'r rhai yr effeithir arnynt, mae ymwybyddiaeth, cefnogaeth ac addysg ar y clefyd yn parhau i fod yn ddiffygiol, a chredaf y gellir gwneud llawer mwy. 

O ran ymwybyddiaeth, yr allwedd i osgoi'r cymhlethdodau mwy difrifol gyda diabetes yw rheoli'r cyflwr yn dda, a ni ellir cyflawni hyn os nad yw'r unigolyn yn gwybod bod ganddo ddiabetes. Mae diagnosis cynnar ar gyfer diabetes math 1 a math 2 yn gwbl hanfodol ac mae'n ymddangos yn amlwg, ac eto mae un o bob pedwar plentyn yng Nghymru yn cael diagnosis o fath 1 yn hwyrach nag y gallent fod wedi'i gael. Gwyddom y bu gwelliannau yn ein gwasanaeth iechyd, ond fel bob amser, fe ellir gwneud mwy. 

Roeddwn yn falch iawn yr wythnos hon o gael e-bost gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan yn codi ymwybyddiaeth o'r symptomau. Ar gyfer math 1, yn enwedig mewn plant, mae diabetes heb ddiagnosis yn argyfwng meddygol.

Jayne, a wnewch chi dderbyn ymyriad, os gwelwch yn dda?

Gwnaf, wrth gwrs. 

Diolch. Rwy'n ddiolchgar ichi am dderbyn yr ymyriad. Rydych wedi sôn am ddiabetes math 1 a math 2, ond un sydd i gyfrif am oddeutu 9 y cant o'r holl achosion yw diabetes math 3c, sef rhywbeth y mae fy nhad yn dioddef ohono, ac mae hwnnw'n mynd heb ddiagnosis yn llawer rhy aml i'r rhai sy'n dioddef o lid y pancreas a chanser y pancreas. Beth arall, yn eich barn chi, y gallwn ei wneud i sicrhau bod pobl yn ymwybodol fod diabetes math 3c yn anhwylder?

Yn sicr, Sam, a chredaf fod hwnnw'n bwynt allweddol. Ac mae mwy na thri math o ddiabetes hefyd. Credaf fod hynny'n rhywbeth y mae angen i lawer o bobl ei ddeall, fod mathau eraill yn bodoli. A gorau po fwyaf y gallwn ei wneud i godi ymwybyddiaeth o'r rheini a'r symptomau. 

Felly, gyda math 1, anogir rhieni i gadw llygad am bedwar peth: syched, blinder, colli pwysau a'r angen i fynd i'r toiled yn amlach. Os bydd rhieni'n sylwi ar unrhyw un o'r symptomau allweddol, mae angen iddynt wneud apwyntiad brys i weld meddyg teulu, neu gysylltu â'u gwasanaeth y tu allan i oriau. Ar gyfer math 2, dywed Frances Rees, sy'n arweinydd tîm diabetes gofal sylfaenol ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan, fod cydnabod symptomau diabetes yn chwarae rhan sylweddol wrth atal cymhlethdodau rhag datblygu. Gorau po gyntaf y cânt eu nodi. Rwy'n falch fod byrddau iechyd yn ceisio cyfleu'r neges hon, ond gellir gwneud mwy bob amser, a gall Llywodraeth Cymru chwarae rhan allweddol yn hyn o beth, oherwydd, i lawer, ceir canfyddiad ffug o hyd mai dim ond os ydych yn oedrannus neu dros bwysau y byddwch mewn perygl o gael diabetes. 

Yn ogystal ag ymwybyddiaeth, hoffwn ganolbwyntio hefyd ar sut y gall Cymru wella'r cymorth seicolegol a gynigir i'r rhai sy'n cael diagnosis. O ystyried y beichiau ychwanegol y mae pobl sy'n byw gyda diabetes yn eu hwynebu drwy gydol eu hoes, yr effeithiau negyddol y mae'r beichiau hyn yn eu cael ar iechyd seicolegol a'r cymhlethdodau y gall diabetes eu hychwanegu at faterion seicolegol a gwybyddol, mae'n amlwg y dylai cymorth a thriniaeth seicolegol arbenigol fod ar gael i bawb sydd ei angen.

Yn ddiweddar, cynhyrchodd yr ysbrydoledig Dr Rose Stewart, seicolegydd clinigol ymgynghorol ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr a hyrwyddwr Diabetes UK, gynllun gweithredu sy'n seiliedig ar werthoedd ar gyfer seicoleg diabetes yng Nghymru o'r enw 'From Missing to Mainstream', a dywedodd nifer o bethau yn y cynllun hwnnw sydd, yn fy marn i, yn berthnasol iawn i'r ddadl heddiw. Mae'r cynllun gweithredu eisiau sicrhau bod seicoleg diabetes yn dod yn fater prif ffrwd, wedi'i wreiddio mewn gofal rheolaidd, yn hygyrch ac yn hyblyg, fel bod pobl sy'n byw gyda diabetes yn teimlo eu bod yn cael eu cefnogi i reoli eu cyflwr, lle bynnag y maent yn byw. 

Jayne, mae angen i chi ddirwyn i ben yn awr, os gwelwch yn dda.

Iawn. Diolch. Diolch yn fawr, Lywydd. Rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru eisoes wedi ymrwymo i ddarparu'r gofal a'r gefnogaeth orau sy'n bosibl i bawb sy'n byw gyda diabetes yng Nghymru, ond mae angen i'r geiriau arwain at weithredu, a gobeithio y bydd yr adolygiad diweddaraf yn cynnwys mwy o ymrwymiad i ofal seicolegol, gan barhau hefyd â'r gwaith da sydd eisoes yn cael ei wneud ar gynyddu ymwybyddiaeth o'r mater hynod bwysig hwn.

Fe fyddwch yn falch o glywed bod cadeirydd y grŵp trawsbleidiol wedi mynd â munud o fy araith, felly fe fyddwch yn falch o wybod hynny. Rwy'n falch iawn o gael cyfle i siarad yn y ddadl hon heddiw. Mae dros 200,000 o bobl yng Nghymru yn byw gyda diabetes, gyda dros 0.5 miliwn o bobl mewn perygl o ddatblygu diabetes math 2. Ar y ffigurau hynny'n unig, dylem i gyd fod â diddordeb brwd yn y maes iechyd hwn ac yn cyflwyno'r newidiadau y mae angen inni eu gweld er mwyn lleihau beichiau'r GIG yn ehangach.

Cefais y fraint o noddi digwyddiad yn gynharach y mis hwn i Diabetes UK Cymru a oedd yn tynnu sylw at bwysigrwydd sicrhau gwelliannau i bobl â diabetes sydd ag iechyd meddwl a llesiant gwael. Daeth y digwyddiad â gweithwyr meddygol proffesiynol o bob rhan o Gymru ynghyd a rhoddodd gyfle i lunwyr polisi wrando ar yr arbenigwyr hyn a'r hyn y dylem ei wneud i fynd i'r afael â'r pwysau sy'n wynebu ein gwasanaeth iechyd gwladol a helpu ein hetholwyr sy'n cael trafferth gyda diabetes.

Bwriad y digwyddiad oedd lansio'r ymgyrch 'From Missing to Mainstream', i alw am gymorth seicolegol arbenigol i'r rhai sy'n byw gyda diabetes yng Nghymru. Cydnabuwyd yr angen am wasanaethau seicolegol yng nghynllun cyflawni diweddaraf Llywodraeth Cymru ar gyfer diabetes 2016-2020, gydag amcangyfrif fod gan 41 y cant o'r bobl sy'n byw gyda diabetes yng Nghymru lesiant seicolegol gwael oherwydd yr heriau y maent yn eu hwynebu bob dydd wrth fyw gyda diabetes.

Ar hyn o bryd, nid yw GIG Cymru yn gosod targedau mesuradwy i'w hun ar gyfer faint o gymorth seicolegol a ddarperir i'r rhai sy'n dioddef o gyflyrau hirdymor. Mae nifer y gwasanaethau a ddarperir ledled y wlad hefyd yn amrywio'n fawr, ac mae hyn yn rhywbeth y mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru fynd i'r afael ag ef yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach. I'r rhai ohonoch a ddaeth i'r digwyddiad, fe fyddwch yn cofio'r cyfraniad ingol gan ddioddefwr diabetes a'r pwysau yr oedd ceisio ei reoli yn ei roi ar ei iechyd meddwl.

Dylem wrando ar Diabetes Cymru, sy'n galw am gyllid ar gyfer arbenigwyr seicolegol i gleifion diabetes. Mae cost gychwynnol gweithwyr proffesiynol arbenigol yn fach iawn a byddai'n cael ei hadennill yn fuan gyda'r arbedion o ymyriadau diabetes brys a chymorth iechyd meddygol brys i bobl mewn argyfwng. Ddirprwy Lywydd, credaf ei bod yn bryd inni roi'r cleifion yn gyntaf a sicrhau ein bod yn buddsoddi'n briodol mewn gofal diabetes yng Nghymru, er mwyn mynd i'r afael â'r effeithiau corfforol ac emosiynol ar bobl sy'n dioddef o ddiabetes. Fel y dywedodd rhywun yn y digwyddiad hwnnw, mae pobl yn marw am nad ydym yn gwneud dim. Felly, hoffwn annog fy nghyd-Aelodau i gefnogi'r cynnig heddiw, ac fel y dywedais, gadewch inni roi'r claf yn gyntaf. Diolch, Ddirprwy Lywydd.

Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, Lynne Neagle.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i Darren Millar am gyflwyno'r cynnig hwn i'w drafod heddiw? Mae nifer y bobl yng Nghymru sydd bellach yn byw gyda diabetes, yn enwedig math 2, yn rhywbeth y mae angen i bob un ohonom boeni yn ei gylch. Mae'r cynnydd mewn diabetes yn broblem fyd-eang. Nid oes ond raid inni edrych ar gyfraddau yn yr Unol Daleithiau, er enghraifft, lle mae gan dros 34 miliwn o bobl ddiabetes erbyn hyn gyda nifer yr achosion wedi cyrraedd 17 y cant mewn rhai taleithiau, i weld y sefyllfa y byddwn ynddi yn y dyfodol oni bai ein bod yn gweithredu yn awr. Os ydym am arafu'r cynnydd yn nifer y rhai sy'n byw gyda diabetes, mae'n rhaid i ni ganolbwyntio ar atal.

Nid yw'r cynnig a'r gwelliannau a gyflwynwyd heddiw yn gwneud fawr ddim i gydnabod y gwaith da sy'n digwydd ledled Cymru ar hyn o bryd. Nid yw'r gwelliannau'n adlewyrchu'r gwaith sydd eisoes ar y gweill drwy 'Pwysau Iach, Cymru Iach' a'n model presgripsiynu cymdeithasol i gefnogi mesurau ataliol a ffyrdd iach o fyw a all helpu i atal neu ohirio diabetes math 2.

Mae ein strategaeth 'Pwysau Iach, Cymru Iach' yn ddull trawslywodraethol allweddol o leihau gordewdra ar raddfa poblogaeth. Rydym yn buddsoddi dros £13 miliwn yn ystod 2022-24 i gefnogi dull system gyfan o fynd i'r afael â'r broblem gyda'n gilydd. Mae hyn yn cynnwys gweithredu yn y blynyddoedd cynnar ac i blant a theuluoedd wneud dewisiadau iachach, gan alluogi lleoliadau ac amgylcheddau i fod yn iachach i gefnogi'r newidiadau hyn. Rydym hefyd wedi lansio dau ymgynghoriad yn ddiweddar i archwilio sut i wella'r amgylchedd bwyd a diod yng Nghymru, gan gynnwys hyrwyddo basgedi siopa iachach a chyfyngu ar werthu diodydd egni i blant.

Yn ddiweddar, lansiais raglen atal diabetes Cymru yn swyddogol. Mae'n seiliedig ar ddau gynllun peilot yng nghlystyrau gofal sylfaenol cwm Afan a gogledd Ceredigion, a bydd yn cynnig cymorth ac ymyrraeth wedi'u targedu i bobl sydd mewn perygl o ddatblygu diabetes math 2. Bydd gweithwyr cymorth gofal iechyd hyfforddedig yn helpu unigolion i ddeall lefel eu risg ac yn eu cynorthwyo i'w gostwng drwy newidiadau allweddol i'w deiet a lefel eu gweithgarwch corfforol. Mae hwn yn brosiect cyffrous iawn ac mae pawb ohonom yn gobeithio y bydd yn arafu nifer y bobl sy'n mynd ymlaen i ddatblygu diabetes math 2. 

I'r rhai sydd wedi cael diagnosis o ddiabetes math 2 yn ystod y chwe blynedd diwethaf, mae grŵp gweithredu Cymru ar gyfer diabetes yn gweithio ar gyflwyno gwasanaeth lleddfu ar draws pob un o'r saith ardal bwrdd iechyd. Mae diabetes yn gyflwr y mae angen ei hunanreoli i raddau helaeth ac yn rhywbeth y mae'n rhaid i bobl ddysgu byw gydag ef. Felly, rhaid inni wneud popeth yn ein gallu i helpu i gefnogi pobl drwy barhau i fuddsoddi mewn rhaglenni addysgol, yn ogystal â sicrhau bod y dechnoleg ddiweddaraf ar gael i gleifion lle y ceir tystiolaeth glir y bydd hyn yn eu helpu i reoli eu cyflwr.

Cytunaf y dylid darparu'r lefel gywir o gymorth seicolegol i'r rhai sy'n byw gyda diabetes ac fel eraill, bûm mewn digwyddiad Diabetes Cymru UK yn ddiweddar i drafod hyn. Siaradais am y dull gweithredu yn seiliedig ar anghenion a nodwyd gennym yng nghynllun cyflawni Cymru ar gyfer diabetes. Rydym yn disgwyl y bydd pobl yn cael eu cefnogi gan eu teuluoedd, eu ffrindiau a chan bobl eraill sydd â diabetes, ond rydym hefyd eisiau i bobl gael gofal gwych ac empathig gan eu timau clinigol. Rydym yn disgwyl i bob aelod o'r tîm clinigol, boed mewn gofal sylfaenol neu wasanaethau diabetes arbenigol, allu darparu rhywfaint o gymorth seicolegol yn ogystal ag adnoddau a rhaglenni strwythuredig i helpu pobl. Rwy'n angerddol ynglŷn â rôl seicoleg. Cytunaf y dylai'r lefel briodol o gymorth fod ar gael i bobl sy'n byw gyda diabetes, ond hefyd i'r rheini sy'n byw gydag amrywiaeth o gyflyrau cronig eraill a chyflyrau sy'n bygwth bywyd.

Mae strwythurau atgyfeirio a llwybrau eisoes ar waith i sicrhau bod y rhai y mae angen cymorth ychwanegol arnynt yn gallu cael gafael arno pan a lle maent ei angen. Rydym wedi cynnwys yr angen i wella mynediad at therapïau seicolegol yn gyffredinol, a mwy o gyllid yn y maes hwn, fel blaenoriaeth allweddol yng nghynllun cyflawni 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl'. Mae swyddogion yn gweithio gyda rhanddeiliaid ar ddatblygu datganiad ansawdd ar gyfer diabetes. Caiff hwn ei gyhoeddi yn yr hydref. Deallaf fod rhanddeiliaid yn fodlon ar yr amserlen hon.

Rwyf wedi gwneud ymrwymiad clir i ymyrraeth gynnar ac atal ar draws fy mhortffolio, ac er bod llawer mwy i'w wneud, mae'n galonogol gweld y cynnydd a'r arloesedd i wella'r gwaith o atal a rheoli diabetes. Rwy'n benderfynol o weld hynny'n parhau, a gobeithiaf y bydd yr Aelodau'n cydnabod heddiw ein bod o ddifrif ac wedi ymrwymo i gefnogi iechyd corfforol a meddyliol y rhai sy'n byw gyda diabetes yng Nghymru. Diolch.

Galwaf ar Joel James i ymateb i'r ddadl.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl heddiw, a diolch i Jayne, mewn gwirionedd, ein cyd-Aelod, am y gwaith amhrisiadwy y mae'n ei wneud yn y grŵp trawsbleidiol ar ddiabetes. Rydym wedi clywed llawer iawn heddiw am rai o'r agweddau technegol ar ofalu am y rhai sydd â diabetes, y cymhlethdodau iechyd eilaidd y gall diabetes eu hachosi, ac rydym wedi clywed sut y mae diabetes math 2 yn glefyd y gellir ei atal a'i wella drwy gymorth llawer gwell i reoli iechyd ac ymarfer corff. Felly, mae'n bwysig ein bod yn cydnabod bod rhaid inni atgyfnerthu'r angen i bobl gymryd cyfrifoldeb am eu hiechyd a'u ffordd o fyw er mwyn chwarae eu rhan i leihau eu risg o ddatblygu diabetes math 2.

Elfen bwysig yn hyn yw i unigolion fod yn wybodus am y ffactorau risg ar gyfer diabetes, ac yn bwysicaf oll, sut i'w lleihau. Mae'r dull hwn yn galw am ymrwymiad gan bob partner, gan gynnwys llywodraeth leol, ysgolion, diwydiant, cyflogwyr, y trydydd sector, byrddau iechyd, ac yn bwysicaf oll, y cyhoedd. Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i annog y Llywodraeth i'w gwneud yn ofynnol i gyrff cyhoeddus a busnesau dynnu sylw at arwyddion diabetes a'r pethau y gellir eu gwneud i'w atal. Mae hyn eisoes yn cael ei wneud yn eang ar gyfer canser a gellir ei gyflawni mor hawdd ar gyfer diabetes.

Gan ganolbwyntio ar atal diabetes math 2, rhaid inni fod yn ymwybodol fod llawer o resymau pam fod gan bobl ffyrdd o fyw gwael, a pham eu bod yn gwneud dewisiadau gwael o ran yr hyn y maent yn ei fwyta neu wneud digon o ymarfer corff. Mae hyn yn deillio o amrywiaeth o ffynonellau, heb un achos unigol y gellir ei nodi. Byddwn yn dadlau bod y llwybr sy'n arwain at ddatblygu diabetes math 2 yn debygol o fod yn wahanol iawn ar draws sbectrwm y rhai sy'n dioddef ohono. Er enghraifft, i rai, efallai mai problem iechyd meddwl sydd wedi arwain at beidio â gwneud digon o ymarfer corff; i eraill, efallai mai anaf corfforol sydd wedi arwain at anawsterau wrth geisio gwneud ymarfer corff. Ond yn anffodus, mae tlodi'n achos amlwg arall, ac mae nifer yn dewis bwydydd llawn calorïau a gwerth maethol isel oherwydd eu bod yn rhad.

Rwy'n cydnabod ei bod yn annhebygol y bydd yna ateb hollgynhwysol sy'n atal diabetes math 2, ond credaf fod angen inni fanteisio ar bob cyfle i addysgu pobl am arferion bwyta a chaniatáu iddynt ddatblygu mwy o wybodaeth a dealltwriaeth o agweddau maethol y bwydydd y maent yn eu bwyta. Mae'n destun dadl p'un a ddylai'r diwydiant lletygarwch orfod darparu gwybodaeth faethol ar gyfer pob pryd neu fyrbryd y maent yn eu darparu—

Joel, a wnewch chi dderbyn ymyriad gan Altaf Hussain?

O, mae'n ddrwg gennyf, Altaf, gwnaf, wrth gwrs.

Diolch yn fawr iawn. Mae gennym y Gweinidog iechyd yma hefyd. Byddai'n dda cael y rhyngweithio hwn, mewn gwirionedd. Gweithiais yn galed ar yr agwedd ataliol ar ddiabetes math 2, ac yn y cyfnod hwnnw, pan fo'r meddyg teulu'n gweld y claf a phan gaiff ei gyfeirio at y deietegydd am y tro cyntaf, rydym yn gwastraffu tua dau neu dri mis. A dyna'r adeg, os caiff ei wneud gan y bwrdd iechyd, a gofal sylfaenol, y gallwch atal diabetes yn y cleifion hynny, ac rwyf wedi gweithio arno. Os yw'r Gweinidog yn dymuno, byddwn yn falch o'i drafod ymhellach gyda chi.

Diolch, Altaf, a diolch am yr ymyriad hwnnw ac fel y trafodwyd eisoes, un o'r problemau yw diffyg diagnosis o diabetes math 2 a'r ffaith bod y symptomau'n anghyfarwydd, felly mae'n hanfodol eu cynnwys hefyd.

Felly, mae gennyf ddau bwynt olaf yr hoffwn eu gwneud. Y cyntaf yw bod diabetes, math 1 a math 2, yn effeithio ar fwy na'r unigolyn yn unig; mae'n effeithio ar y teuluoedd a'r ffrindiau sy'n byw gyda'r rhai sy'n dioddef o ddiabetes ac yn eu cefnogi. Oherwydd nid yn unig y mae'n rhaid iddynt wylio eu hanwyliaid yn ymdrechu i reoli'r cyflwr, mae'n rhaid iddynt fyw gyda'r canlyniadau hefyd, ac mae llawer o agweddau cudd ar ddiabetes, fel y clywsom, nad ydynt yn aml, os o gwbl, yn dod i'r wyneb, er enghraifft, pryder parhaus lefel siwgr gwaed isel, sy'n arbennig o gyffredin yn ystod y nos neu wrth wneud ymarfer corff, pan fo un camgymeriad fel peidio â bwyta digon, neu wneud gormod o ymarfer corff, neu chwistrellu ychydig yn ormod o inswlin, yn gallu achosi i bobl lithro i goma, yn anffodus.

Ac yn olaf, hoffwn ddefnyddio'r cyfle hwn heddiw i ddiolch yn fawr i bawb sy'n gweithio mewn ysbytai, ysgolion, elusennau ac mewn mannau eraill, ac sy'n rhoi cymaint o amser i helpu ac i gefnogi'r rhai y mae diabetes yn effeithio arnynt. Maent yn achubwyr bywyd go iawn. A chyda hynny mewn cof, hoffwn annog pawb i gefnogi'r cynnig hwn. Diolch.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes.

Gallaf weld bod Lynne â'i llaw i fyny. Iawn.

Gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio. 

Eitem 9 heddiw yw ail ddadl y Ceidwadwyr Cymreig y prynhawn yma ar Gystadleuaeth Cân Eurovision 2023, a galwaf ar Tom Giffard i wneud y cynnig.

Diolch yn fawr iawn i chi, Ddirprwy Lywydd, a hoffwn gynnig yn ffurfiol y ddadl a gyflwynwyd yn enw fy nghyd-Aelod, Darren Millar, sydd wedi cael llawer o ganmoliaeth heddiw. A gaf fi ddechrau'r ddadl drwy gofnodi fy nhristwch a fy ngofid i a fy ngrŵp na ellir cynnal Cystadleuaeth Cân Eurovision yn Wcráin? Fel bob amser, rydym yn cydymdeimlo â phawb yr effeithiwyd arnynt gan ymosodiad Rwsia ar y wlad. Felly, yn y cyd-destun hwnnw, credaf ei bod yn bwysig inni ystyried sut y bydd DU yn cynnal Eurovision ac ymrwymo i sicrhau bod y gystadleuaeth, lle bynnag y caiff ei chynnal yn y DU, yn edrych ac yn teimlo mor Wcreinaidd â phosibl. Ac rwy'n gobeithio y byddwn, un diwrnod yn y dyfodol agos iawn, yn gweld hoff gystadleuaeth Ewrop yn dychwelyd i Wcráin unwaith eto.

Felly, gyda hynny mewn cof, mae'r Deyrnas Unedig wedi cael cyfle i gynnal Cystadleuaeth Cân Eurovision y flwyddyn nesaf, ac fel Ceidwadwyr Cymreig, gwir blaid Cymru, teimlwn yn gryf mai Cymru, fel gwlad y gân, yw'r cartref amlwg ar gyfer cystadleuaeth cân 2023. Bydd cynnal Eurovision yng Nghymru yn ychwanegu at y rhestr o ddigwyddiadau mawr sy'n cael eu cynnal yng Nghymru. Pethau fel y cyngherddau diweddar gan Ed Sheeran, Stereophonics, Tom Jones a digwyddiad WWE ym mis Medi hefyd. Mae'r digwyddiadau hyn wedi denu pobl o bob rhan o'r Deyrnas Unedig, a'r byd yn wir, gan adael argraff o Gymru ar y rhai sy'n mynychu ac yn teithio yma'n gorfforol yn ogystal â'r rhai sy'n gwylio'r digwyddiad ar eu sgriniau teledu hefyd. A chyda channoedd o filiynau o bobl yn gwylio Eurovision ar y teledu bob blwyddyn, mae'n gyfle perffaith i arddangos ein cenedl wych i'r byd. Ac rydym eisiau bod yn uchelgeisiol hefyd.

Er bod Cystadleuaeth Cân Eurovision wedi'i chynnal mewn arenau yn draddodiadol, ac mae gan Gymru lawer iawn o arenau, a byddwn ar fai yn peidio â sôn am yr arena newydd, wych yn Abertawe yn fy rhanbarth i, gwyddom y gallai'r cyhoedd yng Nghymru ac ar draws y Deyrnas Unedig lenwi Stadiwm y Principality yn hawdd, cymaint yw eu brwdfrydedd a'u cariad at y digwyddiad. Gwn y gallem werthu 70,000 o docynnau ar gyfer y digwyddiad hwnnw, a chredaf fy mod yn gwybod pwy o'r Siambr hon fyddai'n prynu'r 60 tocyn cyntaf. Felly, er bod yna faterion trafnidiaeth amlwg y mae angen mynd i'r afael â hwy, sy'n rhywbeth a godwyd gennym yn y gorffennol, nid yw heddiw'n ddiwrnod i eistedd yn ôl a chael dadleuon rhwng pleidiau gwleidyddol. Yn hytrach, mae'n ddiwrnod i ddathlu Cystadleuaeth Cân Eurovision a datgan bod y Senedd hon yn sefyll yn unedig ac yn glir ar un nod, sef gwneud popeth yn ein gallu, ac ymrwymo i weithio gyda'n gilydd, i wireddu uchelgais a rennir, sef cynnal Cystadleuaeth Cân Eurovision yma yng Nghymru, ac edrychaf ymlaen at glywed cyfraniadau gan gyd-Aelodau.

Rwyf wedi dethol y gwelliant i’r cynnig, a dwi’n galw ar Heledd Fychan i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Heledd.

Diolch, Llywydd, a diolch i'r Ceidwadwyr am gyflwyno’r cynnig hwn heddiw a hoffwn ddatgan ein cefnogaeth iddo. Hoffwn hefyd ategu sylwadau Tom Giffard gan ddweud rydyn ni’n cytuno, rydyn ni’n gresynu’n fawr at y ffaith na ellir cynnal y gystadleuaeth hon yn Wcráin oherwydd ymosodiadau anghyfreithlon a pharhaus Rwsia. Nid eisiau manteisio ydyn ni ar y ffaith bod Wcráin yn mynd drwy sefyllfa mor echrydus, ac rydyn ninnau'n croesawu bod yn rhaid i 2023 fod yn ddathliad o Wcráin hefyd, ac adlewyrchu hynna lle bynnag bo'r gystadleuaeth. Mi ddylwn i ddatgan hefyd fy mod i’n un o’r rhai sydd ddim yn mynd i ymddiheuro am y ffaith fy mod i’n ffan mawr o Eurovision. Mae’n ddrwg gen i, dwi yn gwylio yn flynyddol efo’r teulu, fel nifer o bobl yng Nghymru, a hefyd fy mod i wedi pleidleisio dros Wcráin eleni.

Ond mae yn gyfle euraid i ni yma yng Nghymru, a dwi’n meddwl bod y pwynt yn un pwysig: mi ddylem ni fod yn ymgyrchu i Eurovision fod yma yng Nghymru. Wedi’r cyfan, mae hi wedi bod yn y Deyrnas Unedig wyth o weithiau o’r blaen, saith o weithiau yn Lloegr ac unwaith yn yr Alban. Felly, mae hi’n hen bryd i Gymru gael y cyfle a'r manteision rhyngwladol o hynny. Fel y dywedwyd gan Tom Giffard, mae gennym ni gyfoeth o gerddoriaeth yma yng Nghymru i’w dathlu, a dwi’n meddwl y gallem ni fod yn dangos yr holl bethau rydyn ni’n enwog yn rhyngwladol amdanyn nhw—ei fod e’n gyfle euraid o ran hynny. Hefyd, os ydych chi’n ystyried ein bod ni’n mynd i gael cyfle aruthrol yn rhyngwladol efo tîm dynion Cymru ar y llwyfan rhyngwladol yng nghwpan y byd, pam felly ddim wedyn mynd ati i ddathlu diwylliant mewn ffordd hollol wahanol yma yng Nghymru?

Dwi yn mynd i roi sialens i'r Ceidwadwyr. Y ‘true party of Wales’? Cefnogwch, felly, ein gwelliant ni, y dylai Cymru fod yno yn cystadlu fel cenedl, oherwydd dyna ydy ein gwelliant ni, i sicrhau bod Cymru—. A ninnau efo cymaint o dalentau, fel y rhestrwyd, pam na ddylem ni fod yn cystadlu hefyd yno? Pam nad ydyn ni wedi clywed y Gymraeg erioed yn Eurovision? Oherwydd dyna un o’r pethau dwi’n ei fwynhau fwyaf am Eurovision, sef clywed yr holl ieithoedd gwahanol, yr holl ddiwylliannau gwahanol, a dwi’n meddwl ei bod hi’n hen bryd i Gymru gael y cyfle hwnnw.

Felly, fe fyddwn i yn gofyn i bawb yma: pam na allwn ni—[Torri ar draws.] Dwi’n falch iawn o gymryd gan Andrew, yn enwedig os wnewch chi ei ganu o.

Rwyf wedi darllen eich gwelliant ar y papur trefn, ond nid wyf yn credu, yn ôl rheolau'r gystadleuaeth, y gallem gystadlu, yn union fel na allai Gwlad y Basg gystadlu, a Sbaen sy'n cynrychioli cynnig Sbaen yn y gystadleuaeth. Felly, nid yw'r rheolau'n caniatáu i'r gwelliant hwnnw gael ei weithredu mewn gwirionedd.

Wel, mi ydyn ni wedi gallu efo Junior Eurovision, ac mae hi yn bosibl newid rheoliadau o’r fath, oherwydd pam lai ddathlu’r holl amrywiadau? Mae yna alw yna i ni fod yn mynd ati i edrych ar hynny, oherwydd mi ddylem ni fod yn gallu cystadlu, ac mae yna ffyrdd hefyd i sicrhau bod hynny’n bosibl. Os ydy’n bosibl efo Junior Eurovision, mae’n bosibl newid y rheoliadau i ni fod yno yn Eurovision, ac mae gen i hyder y gallai Cymru fod yn ennill.

Felly, dwi’n falch iawn o fod yn cefnogi hwn, ac yn annog pawb i uno hefyd o ran ein gwelliant. Mae yna gymaint o fanteision economaidd i ni ddathlu Cymru yn rhyngwladol drwy’r cyfle yma, a dwi’n gobeithio y medrwn ni uno ar rywbeth a fyddai’n bositif a chadarnhaol i Gymru, y Gymraeg, hefyd, oherwydd mae’n bosibl y byddem ni’n gweld y Gymraeg yn Eurovision. Felly, pam lai mynd amdani? Diolch.

Yn union fel llawer o bobl yn y Siambr hon, rwy'n gwylio Cystadleuaeth Cân Eurovision bob blwyddyn ac rwyf wedi cael llond bol ar weld 'nul points', ond roedd yn bleser gweld Wcráin yn ennill eleni, a gweld Prydain yn gwneud yn anhygoel o dda. Gyda 161 miliwn o wylwyr eraill, roeddwn wrth fy modd, a rhaid imi ddweud, roeddwn yn ffodus iawn o fod â phennaeth cyfathrebu yn fy nhîm sy'n Encyclopaedia Britannica byw o bopeth sy'n ymwneud ag Eurovision. Felly, rwy'n gobeithio y bydd fy nghyfraniad heddiw yn deyrnged iddo ef a hefyd i holl gefnogwyr Cystadleuaeth Cân Eurovision.

Cystadleuaeth Cân Eurovision yw'r gystadleuaeth gerddoriaeth teledu flynyddol hiraf. Cafodd ei chynnal gyntaf ym 1956 gyda dim ond saith gwlad yn cystadlu, ac mae'r gystadleuaeth wedi tyfu'n sylweddol bellach. Mae chwalfa'r hen Undeb Sofietaidd yn y 1990au wedi arwain at gynnydd sicr yn y niferoedd, gyda llawer o gyn-wledydd y bloc dwyreiniol yn Ewrop yn cystadlu, ac erbyn hyn mae'r gystadleuaeth yn cynnwys Awstralia hyd yn oed. O Dana i Dana International, mae'r ŵyl ddiwylliannol hon, sydd weithiau'n cynnwys geiriau caneuon rhyfedd, perfformiadau bisâr a phleidleisio tactegol, bellach yn cario'r fflam o ran hyrwyddo cydraddoldeb, amrywiaeth a chytgord ar draws Ewrop ac mewn mannau eraill, a byddai rhai'n ei alw'n 'brotherhood of man' go iawn.

Roedd buddugoliaeth Wcráin yn y gystadleuaeth eleni yn cael ei ystyried yn gondemniad o ymosodiad Rwsia, ac yn ymgais i nodi dewrder ac ysbrydoliaeth yr Arlywydd Zelenskyy yn wyneb y Putin llwfr. Mae digwyddiadau yn y dwyrain yn golygu na fydd cystadleuaeth Eurovision y flwyddyn nesaf yn debygol o gael ei chynnal yn Kyiv, sy'n mynd yn groes i'r arfer ac na ellir ond ei ddisgrifio ar y gorau fel gwyriad. Mae'r BBC bellach yn cynnal trafodaethau gyda'r Undeb Darlledu Ewropeaidd i gynnal y gystadleuaeth o bosibl, rhywbeth y mae'r DU wedi'i wneud wyth gwaith o'r blaen, mwy nag unman arall. Os byddant yn llwyddiannus, mae'r cwestiwn yn codi: lle y dylid ei leoli? Daw'r ateb yn ôl: 'wherever there's space, man'.

Credaf mai'r lleoliad perffaith yw Stadiwm y Principality, sy'n gallu dal 74,500 o bobl. Mae gan y stadiwm hanes profedig, fel y soniodd fy nghyd-Aelod, Tom Giffard, o gynnal digwyddiadau cerddoriaeth mawr yn llwyddiannus, fel y gwelsom yn gynharach gyda chyngherddau Ed Sheeran, Tom Jones a'r Stereophonics hefyd yn cael eu cynnal yno. Byddai Eurovision hefyd yn gyfle i farchnata a rhoi cyhoeddusrwydd i atyniadau Cymru fel cyrchfan i dwristiaid i gynulleidfa ryngwladol o filiynau. O'n mynyddoedd godidog i lannau tywod hardd ein harfordiroedd, gallai cynnal y digwyddiad unigryw hwn yn sicrhau manteision hirdymor enfawr i'n heconomi drwy godi ein proffil fel cenedl.

Galwaf ar Lywodraeth Cymru i beidio â gwastraffu amser cyn penderfynu a dod â'r gystadleuaeth gân fwyaf yn y byd i wlad y gân. Gadewch inni sicrhau ein bod yn hedfan y faner dros Gymru. Cefnogwch ein cynnig a gwnewch bopeth yn eich gallu i hyrwyddo Caerdydd a Chymru fel y lleoliad perffaith ar gyfer Cystadleuaeth Cân Eurovision. Os gwnewch chi hynny, fi fydd y cyntaf i ganu a dweud, 'Congratulations'.

Mae'n bleser cael cymryd rhan yn y ddadl hon y prynhawn yma. Nid yw fy ngwybodaeth am Eurovision gystal â'ch un chi, Natasha, ond nid oedd fy enw i lawr i siarad am hyn yn wreiddiol, ond rwy'n falch fy mod o'r diwedd wedi penderfynu cyfrannu heddiw.

I'r rhai sy'n ei ddilyn, mae Eurovision yn ennyn ymdeimlad o ddathliad, diwylliant, cystadleuaeth, creadigrwydd, cyfeillgarwch, oll wedi'u cyfuno mewn un digwyddiad blynyddol. Cyfrinach apêl dorfol drawsffiniol Eurovision yw'r cymysgedd rhyfedd o eironi camp a drama. Ar wahân i ddigwyddiadau chwaraeon, Cystadleuaeth Cân Eurovision yw un o'r digwyddiadau teledu rhyngwladol blynyddol mwyaf poblogaidd yn y byd, ac mae'n denu 600 miliwn o wylwyr bob blwyddyn. Yn dilyn sgyrsiau gan Undeb Darlledu Ewrop yn y 1950au i gysylltu gwledydd o fewn yr undeb yn ystod y cyfnod ar ôl yr ail ryfel byd, mae'r gystadleuaeth wedi cael ei darlledu bob blwyddyn ers y digwyddiad cyntaf ym 1956. 

Am y tro, nid yw gwledydd NATO mewn rhyfel uniongyrchol gyda Rwsia, ond rydym mewn cyfnod o ryfel, ac mae'n rhaid inni wneud popeth yn ein gallu i gefnogi. Yn y cyd-destun hwn, mae'n sicr ein bod wedi cael ein hatgoffa o ba mor bwysig y gall digwyddiadau fel Eurovision fod. Cyrhaeddodd ymgais y DU yn y gystadleuaeth eleni yr ail safle, yn agos i Wcráin ar y brig. Gyda llawer o bryderon diogelwch, mae sgyrsiau ar y gweill am logisteg cynnal y gystadleuaeth yn Wcráin. Yn ddealladwy, nodwyd ei bod yn annhebygol o fod yn ddigon diogel iddi ddigwydd yn Kyiv neu Lviv, neu unrhyw ddinas arall yn Wcráin yn wir, a hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ddweud bod Cymru'n barod i'w chynnal yn enw Wcráin y tro hwn.

Er gwaethaf yr argyfwng costau byw parhaus, mae caredigrwydd a pharodrwydd pobl Cymru wedi bod yn ddiwyro tuag at bobl Wcráin. Rydym wedi gweld gwaith gwych Urdd Gobaith Cymru, sydd wedi cartrefu a chefnogi ffoaduriaid mewn llond llaw o'u lleoliadau ledled y wlad. Felly, er bod ein lluoedd arfog yn parhau i fod yn absennol o feysydd brwydrau Donbas, rhaid inni edrych ar ffyrdd eraill y gallwn gario neges o obaith i Wcráin. Gallai Eurovision a drefnwyd yng Nghymru arwain at roi'r elw i elusen, a dosbarthu tocynnau am ddim i ffoaduriaid yma yng Nghymru. Mae cyfle gwirioneddol i wneud 2023 yn flwyddyn cyfeillgarwch o'r newydd.

Dros yr ychydig fisoedd diwethaf, mae Wcráin wedi dangos penderfyniad a chadernid i ymladd dros ryddid a democratiaeth yma yn Ewrop. Ni waeth ble na phryd y cynhelir yr Eurovision nesaf, mae hwn yn gyfle arall inni ymuno i gefnogi ei phobl ac anfon neges galed a chryf i Rwsia. Ni fydd ymgyrch ryfel Rwsia ar bridd Ewropeaidd yn mynd heb ei chosbi. Bydd Putin a'i gadfridogion milwrol yn talu am y troseddau rhyfel y maent wedi'u cyflawni, a bydd Cymru a'r Deyrnas Unedig yn sefyll yn gadarn gyda'u cynghreiriaid o Wcráin nes bod pob tanc, milwr, awyren ryfel a llong forol wedi gadael Wcráin am byth. Rwyf am orffen drwy ddyfynnu Konrad Adenauer, pan ddywedodd

'Pan fydd y byd yn ymddangos yn fawr ac yn gymhleth, mae angen inni gofio bod pob delfryd wych fyd-eang yn dechrau mewn cymdogaeth leol.'

Mae'r rhyfel yn Wcráin wedi dangos hynny go iawn. Diolch. 

Rwy'n falch iawn o allu cymryd rhan yn y ddadl hon yn fyr. Nid oeddwn i lawr i siarad. Hoffwn gytuno mewn gwirionedd â'r hyn a ddywedodd yr Aelodau gyferbyn wrth agor, i ddechrau'r drafodaeth hon a'r cynnig hwn heddiw. Rwy'n cymeradwyo'n llwyr y ffaith bod gennym gonsensws, rwy'n credu—mwyafrif ar draws y Siambr hon heddiw—yn hyn o beth. Credaf ei fod yn awgrym hollol wych ein bod yn ceisio annog y DU i allu cymryd rhan yng Nghystadleuaeth Cân Eurovision wrth inni symud ymlaen.

O ran Cymru fel gwlad y gân, a dweud y gwir, byddai'n briodol inni allu gwneud hynny yn awr, a hoffwn annog Llywodraeth Cymru hefyd i weithio gyda'r BBC ac eraill i ddathlu'r llwyddiannau gwych, nid yn unig yng Nghymru ond hefyd mewn perthynas â'r amgylchiadau trasig ac ofnadwy y mae Wcráin yn mynd drwyddynt ar hyn o bryd. Mae'n dangos undod, a byddai'n arwydd o'n cefnogaeth. Felly, rwy'n croesawu'r ddadl hon yn fawr iawn. Diolch yn fawr i chi i gyd. Diolch yn fawr, Lywydd.

Dirprwy Weinidog y celfyddydau a chwaraeon i gyfrannu nawr—Dawn Bowden.

Diolch, Lywydd. A gaf fi ddiolch i'r Ceidwadwyr Cymreig am gyflwyno'r ddadl hon? Hoffwn ddechrau drwy ddweud bod gennym ystod lawn o ddigwyddiadau diwylliannol, chwaraeon a busnes sy'n rhan hanfodol o'r economi ymwelwyr. Drwy gefnogi digwyddiadau ledled Cymru, mae Llywodraeth Cymru, drwy Digwyddiadau Cymru, yn helpu i greu effaith economaidd gadarnhaol wrth arddangos ein lleoliadau o'r radd flaenaf, gan dynnu sylw at ein dinasoedd, ein trefi a'n cymunedau, a thynnu sylw at ein tirweddau gwych.

Oherwydd rôl hanfodol digwyddiadau yng Nghymru, er mwyn mynd i'r afael ag effeithiau gwaethaf y pandemig, rhoddodd Llywodraeth Cymru gymorth pellach o £24 miliwn i fwy na 200 o ddigwyddiadau chwaraeon, diwylliannol a busnes, a chyflenwyr technegol, drwy'r gronfa adferiad diwylliannol, a pharhaodd i roi arweiniad, cyngor a chanllawiau i'r diwydiant yn ystod y cyfnod heriol hwn. Gan weithio ar hyn o bryd o dan strategaeth digwyddiadau mawr i Gymru 2010-20—a lansiwyd yn 2010, yn amlwg—rydym bellach ar fin lansio strategaeth digwyddiadau wedi'i hadnewyddu a'i diwygio ar gyfer Cymru. Mae'n ceisio manteisio ar y lefel newydd o gydweithio ac ymgynghori y mae Llywodraeth Cymru wedi'i datblygu gyda'r diwydiant yn ystod y pandemig. Rydym yn mynd i ailasesu enw da Cymru fel cenedl ddigwyddiadau ar lwyfan y byd, lle mae digwyddiadau'n cefnogi llesiant ei phobl, ei lleoedd a'r blaned. Mae'n nodi uchelgeisiau clir i sicrhau dull Cymru gyfan, gan fanteisio i'r eithaf ar asedau presennol a chefnogi dosbarthiad daearyddol a thymhorol o ddigwyddiadau cynhenid a rhyngwladol ar draws y sectorau chwaraeon, busnes a diwylliant ledled Cymru.

Rydym eisoes yn cefnogi amrywiaeth eang o ddigwyddiadau. Mae'r enghreifftiau diweddaraf yn cynnwys yr ŵyl Gymraeg, Tafwyl; In It Together yng Nghastell-nedd Port Talbot; gŵyl Gottwood yn Ynys Môn; Merthyr Rising; a'r ŵyl Out & Wild yn sir Benfro. Rydym yn edrych ymlaen at y World Heart Congress; a T20 Lloegr yn erbyn De Affrica yng Nghaerdydd, cyn bo hir; gŵyl Love Trails; yr ŵyl Para Chwaraeon yn Abertawe; a bydd WWE, fel y crybwyllwyd eisoes, yn dod i Gymru ym mis Medi. Rydym yn gyfarwydd iawn â chynnal digwyddiadau rhyngwladol yn llwyddiannus—WOMEX, NATO, prawf y Lludw, Cwpan Ryder a rownd derfynol Cynghrair y Pencampwyr, i enwi rhai yn unig.

Rydym yn parhau i fod yn effro i gyfleoedd newydd a chyffrous i gynnal digwyddiadau. Er enghraifft, rydym yn rhan o gais y DU ac Iwerddon am bencampwriaeth Ewro 2028. Rydym bob amser yn agored i drafodaethau ynglŷn â dod â digwyddiadau mawr cyffrous i Gymru. Gall y cyfleoedd hyn, fel sydd wedi digwydd gydag Eurovision, ddod i'r amlwg yn annisgwyl, ac mae'n hanfodol ein bod yn ymateb i'r rhain yn briodol ac yn gwneud asesiad llawn o'r costau a'r manteision tebygol cyn symud ymlaen gydag unrhyw gyfranogiad posibl. Mae asesiad o'r fath yn cynnwys ymgysylltu'n llawn â phartneriaid ac ystyriaeth lawn o'r fanyleb dechnegol fanwl a gyhoeddir gan drefnwyr y digwyddiad.

Mae Cystadleuaeth Cân Eurovision, fel y mae eraill eisoes wedi nodi, yn un o'r digwyddiadau proffil uchel mwyaf yn y byd, ac mae'n rhoi cyfle i'r wlad, y ddinas a'r lleoliad sy'n ei gynnal adeiladu'n sylweddol ar ei henw da a sicrhau effaith economaidd sylweddol a chadarnhaol. Fel enillwyr cystadleuaeth 2022, enillodd Wcráin yr hawl i gynnal y gystadleuaeth yn 2023, ac er bod yr Undeb Darlledu Ewropeaidd, sydd â'r hawliau i'r gystadleuaeth, bellach wedi nodi nad ydynt yn credu y bydd yn bosibl cynnal digwyddiad diogel yn y wlad y flwyddyn nesaf, nodwn fod Wcráin yn parhau i fod yn ymrwymedig i gynnal y digwyddiad, ac wedi awgrymu nad dyma'r amser iawn i ddechrau trafodaethau gyda dinasoedd yn y DU, nes eu bod wedi cynnal trafodaethau pellach gyda'r Undeb Darlledu Ewropeaidd. Mae Llywodraeth y DU hefyd wedi dweud y dylid rhoi cyfle i Wcráin gynnal y digwyddiad os gallant. Felly, nid oes penderfyniad wedi'i wneud eto ynglŷn ag a fydd y DU yn cynnal y gystadleuaeth, ond os cytunwn i'w chynnal, bydd y BBC wedyn yn cynnal proses ddethol i weld ym mha ddinas y caiff ei chynnal, a dyna pryd y gofynnir am fewnbwn.

Os caf ddweud, Lywydd, rydym yn ailadrodd ein cefnogaeth ddiamwys i bobl Wcráin yn wyneb ymosodiad Rwsia ar eu gwlad? Rydym yn parchu uchelgais parhaus Wcráin i gynnal Cystadleuaeth Cân Eurovision. Hyd nes y bydd y sefyllfa wedi'i datrys yn llawn, ni fyddwn yn mynd ati'n rhagweithiol i wneud cais am y digwyddiad. Fodd bynnag, os na all Wcráin gynnal y digwyddiad, rydym yn cydnabod, fel yr ail yng nghystadleuaeth 2022, mai'r DU yw'r opsiwn amgen ar gyfer yr Undeb Darlledu Ewropeaidd.

Rydym yn cydnabod bod hanes llwyddiannus Cymru o gynnal digwyddiadau proffil uchel yng Nghaerdydd yn Stadiwm Principality, sef yr unig leoliad yng Nghymru sy'n gallu bodloni'r manylebau ar gyfer y digwyddiad, yn ei gosod mewn sefyllfa i allu cynnal cystadleuaeth Eurovision 2023, os na ellir ei chynnal yn Wcráin. Mae Cyngor Caerdydd a'r stadiwm wedi nodi eu diddordeb mewn cynnal y digwyddiad, ac os na ellir cynnal y digwyddiad yn Wcráin, byddem yn cynnal trafodaethau pellach gyda'r BBC mewn perthynas â'r fanyleb fanwl a'r costau posibl, sydd, yn ôl yr hyn a ddeallwn, yn debygol o fod yn sawl miliwn o bunnoedd. Byddem hefyd yn edrych ar y manteision a'r cyfraniadau posibl gan y partneriaid hynny, Llywodraeth y DU, a phartneriaid rhyngwladol wrth gwrs.

Yn olaf, os caf roi sylw i welliant Plaid Cymru. Pe byddai unrhyw gais gennym am y digwyddiad gwych hwn yn llwyddiannus, byddem yn llwyr anrhydeddu ymrwymiad yr Undeb Darlledu Ewropeaidd i sicrhau bod digwyddiad 2023 yn adlewyrchu buddugoliaeth Wcráin eleni, a byddai unrhyw gais yn gais ar ran y DU, oherwydd cystadleuaeth a gynhelir rhwng rhwydweithiau darlledu yw Eurovision, a daw'r ceisiadau'n gan brif ddarlledwyr gwasanaeth cyhoeddus pob gwlad, ac i'r DU, y BBC yw'r rheini. Felly, byddai angen i'r BBC dynnu'n ôl o fod yn ddarlledwr Eurovision y DU cyn y gellid caniatáu i Gymru gystadlu yn ei hawl ei hun. Nid yw Llywodraeth ddatganoledig yn golygu y gallem gymryd rhan ar wahân.

I grynhoi, Lywydd, hoffwn ddweud y dylem aros am y penderfyniad terfynol ynglŷn â pha wlad fydd yn cynnal Cystadleuaeth Cân Eurovision, ac os mai'r DU fydd honno, byddwn yn cymryd rhan lawn yn y broses o wneud cais i gynnal y digwyddiad.

Tom Giffard nawr i ymateb i'r ddadl. 

Diolch. [Torri ar draws.] Ni fyddaf yn canu, mae arnaf ofn. Yn gyntaf oll, a gaf fi ddiolch i'r Aelodau o bob rhan o'r Siambr am eu cyfraniadau yn nadl y Ceidwadwyr Cymreig heddiw? Rwy'n falch iawn o fod yn cau'r ddadl hon yn ogystal â'i hagor. Fel y gŵyr Aelodau sy'n ymddiddori'n fawr yn Eurovision, fel arfer dim ond yr enillydd sy'n cael perfformio ddwywaith, felly croeso i chi wneud beth a fynnwch o hynny.

Credaf mai'r consensws cyffredinol o'r ddadl yw bod pob un ohonom ar draws y Siambr, o ba blaid bynnag, neu ba ran bynnag o'r wlad yr ydym yn ei chynrychioli, yn unedig ynghylch y syniad o ddod â Chystadleuaeth Cân Eurovision yma i Gymru. A gaf fi grwydro drwy rai o gyfraniadau'r Aelodau? Dof yn ôl at welliant Plaid Cymru ar y diwedd, ond dechreuodd Heledd Fychan drwy ddweud ei bod hi'n hen bryd i Gymru gynnal yr Eurovision. Hollol gywir. Clywsom gan nifer o gyfranwyr am y rôl y byddai Wcráin yn ei chwarae, ac rwy'n ddiolchgar hefyd i'r Dirprwy Weinidog am dynnu sylw at uchelgais barhaus Wcráin i fod eisiau cynnal Eurovision os yw hynny'n bosibl, ond yn amlwg, mae'r Undeb Darlledu Ewropeaidd wedi gwneud y penderfyniad y dylai'r DU gamu i mewn os nad yw hynny'n bosibl, ac rydym yn teimlo'n gryf iawn mai Cymru a Chaerdydd ddylai fod y lle ar gyfer ei gynnal.

Soniodd Gareth Davies am y modd y mae hon wedi bod yn wlad groesawgar i Wcreiniaid sydd wedi dianc yma, ac os nad yw'n bosibl ei chynnal yn eu cartref, dylem ei chynnal yng Nghymru, sydd bellach wedi dod yn gartref dros dro i nifer o Wcreiniaid hefyd.

Siaradodd Dawn Bowden, y Gweinidog, ar y diwedd yno am y gefnogaeth ddiwylliannol dros y pandemig, ond ni chlywais ei chefnogaeth lawn i'r gallu i gynnal Eurovision. Deallaf fod dadansoddiad cost a budd i'w wneud, ond hoffwn pe bai'r Dirprwy Weinidog yn dangos 'Ooh Aah... Just a Little Bit' mwy o uchelgais. [Chwerthin.]

A gaf fi sôn yn fyr am welliant Plaid Cymru—[Chwerthin.] Fe symudaf ymlaen. A gaf fi sôn yn fyr am gyfraniad Heledd Fychan a gwelliant Plaid Cymru? Ac fel y clywsom, rwy'n deall uchelgais barhaus Plaid Cymru i weld Cymru'n cystadlu fel cenedl annibynnol yn yr Eurovision—rwy'n deall hynny—ond fel y clywsom gan y Dirprwy Weinidog a chan Andrew R.T. Davies, nid yw hynny'n bosibl. Ac fel y dywedodd y Dirprwy Weinidog, byddai'n rhaid i'r BBC dynnu'n ôl fel darlledwr ar gyfer y digwyddiad. Yn anffodus, mae Plaid Cymru yn defnyddio'r ddadl hon i wthio eu rhaniad ymwahanol arferol rhwng yr hyn y maent hwy yn ei feddwl a'r hyn y mae'r cyhoedd yng Nghymru yn ei deimlo mewn gwirionedd.

A fyddech chi'n fodlon derbyn ymyriad?

Yn bendant.

Ni wneuthum eich clywed yn galw tîm pêl-droed Cymru yn 'ymwahanol'.

Wel, mae gennym ddadl wych i ddod nesaf—rwy'n siŵr y gwnewch chi aros amdani—ar bêl-droed yng Nghymru. Ond efallai mai awgrym unllygeidiog Plaid Cymru yw un o'r awgrymiadau gwaethaf—Conchita Wurst—a glywais yn y Siambr. Na, ni weithiodd y jôc. O'r gorau. [Chwerthin.] 

Roeddwn am orffen drwy ddweud imi weld ychydig o nonsens ar y cyfryngau cymdeithasol yn gynharach heddiw yn gofyn pam ein bod yn defnyddio amser heddiw i drafod y syniad hwn, y dylem fod yn sôn am faterion mwy sy'n wynebu Cymru, a bod ei drafod yn wastraff amser. Ac am yr holl resymau a glywsom heddiw o bob rhan o'r Siambr, boed yn effaith economaidd enfawr, yn gyfle digyffelyb i ddod â phobl i mewn i stadia yng Nghymru, i dynnu sylw at ein gwlad, neu hyd yn oed er mwyn tyfu ein hunaniaeth genedlaethol a phwy ydym ni fel pobl, nid yw sefydlu consensws ar draws y Senedd y dylai Llywodraeth Cymru weithio gyda'r BBC a'r Undeb Darlledu Ewropeaidd i ddod â digwyddiad mawr fel Eurovision i Gymru yn wastraff ar amser neb. Felly, gofynnaf i bob Aelod o bob rhan o'r Siambr gefnogi ein cynnig heddiw. Diolch.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, ac felly byddwn ni yn gohirio'r bleidlais ar yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio.

Dyma ni'n cyrraedd nawr yr amser i bleidleisio. Mi fyddwn ni'n cymryd toriad byr i baratoi ar gyfer y bleidlais.

Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Eitem 8 fydd y bleidlais gyntaf, sef dadl y Ceidwadwyr ar ddiabetes. Mae'r bleidlais ar y cynni a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 14, 10 yn ymatal, 26 yn erbyn. Mae'r cynnig wedi'i wrthod.

Gwelliant 1 fydd nesaf, ac os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Galwaf am bleidlais ar welliant 1, felly, yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, 14 yn ymatal, 10 yn erbyn. Ac felly mae gwelliant 1 wedi'i gymeradwyo.

Mae gwelliant 2, felly, wedi'i ddad-dethol.

Gwelliant 3 yw'r bleidlais nesaf—gwelliant 3—a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. [Anghlywadwy.]—25 o blaid, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Ac felly dwi'n arddel fy mhleidlais fwrw i bleidleisio yn erbyn y gwelliant. Ac felly canlyniad y bleidlais yw bod 25 o blaid, neb yn ymatal, 26 yn erbyn. Ac felly mae'r gwelliant wedi'i wrthod.

Gwelliant 4 fydd nesaf—gwelliant 4—a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Canlyniad y bleidlais, felly, yw bod 25 o blaid, neb yn ymatal a 25 yn erbyn. Felly, dwi'n defnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 4. Canlyniad y bleidlais, felly, yn derfynol, yw bod 25 o blaid, neb yn ymatal a 26 yn erbyn, ac felly mae gwelliant 4 wedi'i wrthod.

Dwi'n galw nawr am bleidlais ar y cynnig wedi'i ddiwygio gan welliant 1.

Felly, agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, 14 yn ymatal a 10 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi'i ddiwygio wedi ei gymeradwyo.

Mae'r bleidlais nesaf ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar Gystadleuaeth Cân Eurovision 2023. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 40, 10 yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi'i gymeradwyo.

Dyna ddiwedd ar ein cyfnod pleidleisio.

Iawn, fe awn ni ymlaen nawr i'r ddadl fer bwysig ar bêl-droed.

Galwaf ar yr Aelod i gyflwyno ei ddadl yn awr, pan fydd rhai o'r Aelodau wedi gadael yn ddistaw.

Ocê, y ddadl fer, felly, a dwi'n galw ar Jack Sargeant i gyflwyno'r ddadl. Jack Sargeant.

Diolch yn fawr, Lywydd. Rwy'n falch o allu trafod y mater y prynhawn yma—ein Cymru ni: creu cenedl bêl-droed flaenllaw. A hoffwn roi munud o fy amser fy hun, Lywydd, i Samuel Kurtz, Mike Hedges, Llyr Gruffydd a Tom Giffard.

Rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno â mi, Lywydd, na allaf gofio cyfnod mwy cyffrous i bêl-droed Cymru. Mae tîm cenedlaethol y dynion wedi chwarae ddwywaith mewn pencampwriaethau Ewropeaidd yn olynol ac wedi cyrraedd rowndiau terfynol cwpan y byd am y tro cyntaf ers 1958, ac wrth gwrs, rydym i gyd yma yn y Senedd hon yn dymuno pob llwyddiant iddynt yn y gystadleuaeth yn y dyfodol. Ond nid tîm y dynion yn unig sydd wedi cael llwyddiant; mae tîm cenedlaethol y menywod yn creu bwrlwm go iawn gyda niferoedd uwch nag erioed yn mynychu gemau a pherfformiadau trawiadol ar y maes. Mae arwyr y gêm yng Nghymru, fel Gareth Bale a Jess Fishlock, yn ysbrydoli'r genhedlaeth nesaf o chwaraewyr.

Mae gan Gymdeithas Bêl-droed Cymru gynllun uchelgeisiol, gweledigaeth uchelgeisiol i Gymru ddod yn genedl bêl-droed flaenllaw ar lefel leol, genedlaethol a rhyngwladol. Nawr, i rywun sy'n angerddol iawn am bêl-droed a'r manteision y gall eu cynnig i bawb sy'n gysylltiedig, mae hwn yn uchelgais go gyffrous. Mae'n cydnabod bod pêl-droed Cymru yn llawer mwy na'r timau cenedlaethol yn unig. Dywedaf hynny, Ddirprwy Lywydd, fel llysgennad clwb balch i dîm gorau cynghrair Cymru, os caf gofnodi hynny, Clwb Pêl-droed Cei Connah. Nawr, fel llawer ohonoch, rwy'n siŵr, fe fyddwch yn gyfarwydd â'r gêm ar lawr gwlad yng Nghymru, ac mae niferoedd helaeth o bobl ifanc, cenedlaethau'r dyfodol, pêl-droedwyr y dyfodol, yn chwarae pêl-droed yng Nghymru bob penwythnos, drwy gydol y flwyddyn. Mae gennyf atgofion melys fy hun o dyfu i fyny yn chwarae i Tigers Cei Connah; mae gennyf hefyd atgofion heb fod mor felys o fy ffrind gorau yn methu ciciau o'r smotyn yn rowndiau terfynol cwpan Cymru dros Tigers Cei Connah. Ond yn ôl bryd hynny, nid oedd y cyfleusterau'n wych, ac mae'n bwysig cydnabod bod cyfleusterau'n gwella, ond mae angen i'r daith hon barhau os yw Cymdeithas Bêl-droed Cymru, ac os yw pob un ohonom fel cefnogwyr pêl-droed, am gyflawni eu huchelgais.

Mae Llywodraeth Cymru a rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi'n sylweddol mewn cyfleusterau, fel y mae Cymdeithas Bêl-droed Cymru a Chwaraeon Cymru. Fodd bynnag, rhaid inni wneud mwy i gynorthwyo ein clybiau i wella eu cyfleusterau yn uniongyrchol. Ac mae enghraifft o hyn yn fy etholaeth i—Clwb Pêl-droed Bwcle. Nawr, mae hwnnw'n glwb sy'n cael anawsterau gyda draenio, ac mae angen cae pob tywydd arnom. Rhaid cael cefnogaeth uniongyrchol i glybiau allu cyflawni eu huchelgeisiau eu hunain, nid dim ond cymorth i ysgolion a buddsoddi mewn ysgolion. Nawr, fel y dywedais, bob wythnos yng Nghymru, mae miloedd o bobl ifanc yn colli gemau, ac maent yn colli gemau am nad yw'r cae'n addas i chwarae arno, caiff y gêm ei chanslo—ac nid yw'r cae'n addas oherwydd y tywydd. Mae'n aml dan ddŵr. Mae'n bwrw llawer o law yng Nghymru—fe wyddom hynny, oni wyddom? A hoffwn glywed gan y Gweinidog, yn ei hymateb heddiw, ymrwymiad a sylw ynglŷn â sut y gallwn sicrhau'r gefnogaeth uniongyrchol hon i glybiau.

Ddirprwy Lywydd, mae pyramid cynghrair Cymru yn ffordd wych o gynnwys pobl yn y gêm yng Nghymru, ac mae cynghreiriau ein menywod a'n dynion yn gwella'n ddramatig; rwyf wedi'i weld fy hun fel llysgennad ac fel cefnogwr. Ac mae'r clybiau'n ymgysylltu'n barhaus â phobl ifanc, ac maent yn ymgysylltu â nifer dirifedi o bobl ifanc ledled ein gwlad. Ac os ydym eisiau i'r daith hon barhau, rwy'n credu bod rhaid i'r gemau fod yn hygyrch, ac mae hynny'n golygu cael eu darlledu ar y teledu neu'n fyw ar y radio. A rhannais fy uchelgais fy hun yn y Siambr ar hyn: i gynghreiriau menywod a dynion gael eu darlledu'n fyw, gyda mwy o gemau, yn amlach, yn rhad ac am ddim i'w gweld, yn rhad ac am ddim i'w clywed yn y ddwy iaith genedlaethol. Ac mae hyn yn hanfodol, ac mae'n hanfodol os ydym am adeiladu ar boblogrwydd cynyddol gêm y menywod a chynghreiriau'r menywod a'r dynion. Ac os ydym o ddifrif eisiau ysbrydoli'r genhedlaeth nesaf o chwaraewyr o'r radd flaenaf, rhaid i hyn ddigwydd.

Ond fe wyddom fod pêl-droed yn ymwneud â mwy na'r  rhai sy'n ei chwarae yn unig; mae'r cefnogwyr hefyd yn allweddol. Wal goch enwog Cymru. Ac os trof oddi wrth bêl-droed am eiliad, bydd llawer ohonoch yn y Siambr hon yn awr yn gwybod fy mod yn ymgyrchydd brwd dros faterion a chymorth iechyd meddwl, ac yn enwedig sut y gallwn gyrraedd pobl nad ydynt yn gofyn am y cymorth hwnnw. Ac rwy'n credu bod pêl-droed yn chwarae rhan benodol yn hyn. Gall ein helpu i gyrraedd pobl. Cyn y pandemig coronafeirws, gweithiais gyda phum clwb proffesiynol mawr Cymru—Caerdydd, Abertawe, Casnewydd, Wrecsam a Chei Connah wrth gwrs—ac fe wnaethom ddefnyddio pŵer pêl-droed i dynnu sylw at y ffaith bod 84 o ddynion yr wythnos yn cyflawni hunanladdiad a'r gefnogaeth y gellir ei chynnig drwy ein teulu pêl-droed. A dylwn ddweud fy mod yn talu teyrnged arbennig—a gallaf weld Jayne Bryant ar y sgrin yno—rwyf am dalu teyrnged arbennig yma am gefnogaeth barhaus tîm pêl-droed Casnewydd, sy'n mynd ati ar sail ddyddiol i gefnogi cefnogwyr sy'n ei chael hi'n anodd.

Ddirprwy Lywydd, mae pêl-droed yn bodoli yng Nghymru oherwydd gwaith byddin o gefnogwyr, byddin o wirfoddolwyr ar lawr gwlad. Dylem i gyd fod yn hynod ddiolchgar i'r rhai sy'n rhoi o'u hamser rhydd i gefnogi'r gêm yr ydym i gyd yn ei charu, y gêm y mae ein gwlad, ein cenedl, yn ei charu. Nawr, fel Aelodau o'r Senedd a chefnogwyr pêl-droed yn gyffredinol, rwy'n siŵr y byddwch i gyd yn cytuno â mi y bu newid gwirioneddol gadarnhaol yn arweinyddiaeth, agwedd a chyfeiriad Cymdeithas Bêl-droed Cymru, a rhaid talu teyrnged am fod hyn wedi'i yrru gan y prif weithredwr newydd, Noel Mooney. Ond os ydym am ddatblygu hyn ymhellach fyth ac arwain ym maes llywodraethu pêl-droed, mae angen cymryd camau yn awr i annog amrywiaeth o fewn y strwythur arweinyddiaeth yma yng Nghymru ac o fewn y gêm yma yng Nghymru. Beth y mae hyn yn ei olygu? Wel, mae'n golygu mwy o fenywod a mwy o bobl o gefndiroedd lleiafrifol mewn swyddi strategol ar lefel uchaf Cymdeithas Bêl-droed Cymru. Ni all hyn fod yn ymdrech symbolaidd yn unig, gyfeillion. Mae arnom angen grymuso pobl o amrywiaeth eang o gefndiroedd sy'n rhannu cariad a gwybodaeth am y gêm. Mae angen iddynt gymryd rhan ar y lefel uchaf. Mae angen clywed eu lleisiau.

Ddirprwy Lywydd, fel y dywedodd Noel Mooney wrth dîm cenedlaethol y dynion wedi iddynt lwyddo i gyrraedd rowndiau terfynol cwpan y byd, 'Rydym i gyd yn hyn gyda'n gilydd.' Felly, dylem nodi ein diolch i bob unigolyn sy'n gwneud i bêl-droed ddigwydd ledled Cymru—y rhai sy'n ei chwarae, y rhai sy'n ei wylio, y rhai sy'n ei gefnogi, y rhai sy'n ei hwyluso. Oherwydd mae'n wir, onid yw, ein bod yn gryfach pan fyddwn gyda'n gilydd. Ac mae'n mynd i gymryd pob un ohonom—pob un ohonom yn y Siambr hon, ein cymdeithas bêl-droed i gyd, ein cymdeithas ledled Cymru yn gyffredinol—bydd angen i bawb ohonom ddod at ein gilydd, i fod yn gryfach gyda'n gilydd ac i wneud gwaddol barhaol i Gymru er mwyn llwyddo go iawn i wneud Cymru'n genedl bêl-droed flaenllaw ledled y byd. Diolch yn fawr. 

Rwy'n ddiolchgar i'r Aelod dros Alun a Glannau Dyfrdwy am roi munud o'i amser i mi. O ran gwneud Cymru'n genedl bêl-droed flaenllaw, hoffwn dalu teyrnged i'r hyfforddwyr, sy'n aml yn rhoi o'u hamser yn rhad ac am ddim. Ac un o'r hyfforddwyr a lwyddodd i fy nenu i i gymryd rhan mewn pêl-droed flynyddoedd yn ôl, pan oeddwn yn fachgen ifanc, oedd Matthew 'Minty' Lamb, a fu'n hyfforddwr cymunedol y flwyddyn Cymdeithas Bêl-droed Cymru ar un adeg. Roeddwn yn ddiolchgar iddo am fy ngwahodd i'w noson wobrwyo, oherwydd mae bellach, ers y 10 mlynedd diwethaf, wedi bod yn arwain menywod Abergwaun, o'r merched iau yr holl ffordd drwodd i'r tîm menywod hŷn, gan roi ei amser, a dod â'r gymuned i mewn i gefnogi pêl-droed menywod mewn rhan o'r byd lle nad oedd i'w gael yn draddodiadol. Ac rwy'n credu bod pobl fel Matthew Lamb, sy'n rhoi o'u hamser i gefnogi achos y maent yn credu cymaint ynddo, yn gwbl hanfodol i wneud Cymru'n genedl bêl-droed flaenllaw. A hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i dalu teyrnged i'r Matthew Lambs sydd yno ym mhob clwb ledled Cymru, ym mhob cornel, yn sicrhau bod pobl Cymru yn chwarae pêl-droed, yn gwneud gweithgarwch corfforol, ac yn gwneud yn siŵr bod Gareth Bales a Fishlocks ar gael ar gyfer y dyfodol. Diolch. 

A gaf fi ddiolch i Jack Sargeant am roi munud imi yn y ddadl hon? Rwy'n falch iawn o weld Cymru'n cyrraedd rowndiau terfynol cwpan y byd, ond mae pêl-droedwyr yn dechrau chwarae pan fyddant yn yr ysgol gynradd, fel arfer yn eu hysgol a'r clwb lleol. Heb yr athrawon sy'n rhoi o'u hamser a'r rhai sy'n hyfforddi ac yn rhedeg timau pêl-droed iau, ni fyddai gennym dîm cenedlaethol llwyddiannus. Bob penwythnos ledled Cymru, caiff gemau pêl-droed iau eu chwarae. Rhaid cludo chwaraewyr i gemau, rhaid i rywun ddyfarnu'r gemau hyn, ac mae'n rhaid i rywun weithredu fel hyfforddwr rhag ofn y bydd anaf. Bydd llawer yn rhoi'r gorau i chwarae pan fyddant yn cyrraedd 16 neu 18 oed, bydd rhai'n symud ymlaen i chwarae yn y cynghreiriau lleol, ac ychydig iawn i glybiau proffesiynol a llai fyth i chwarae dros Gymru. Mae'r chwaraewyr i gyd yn dechrau'r daith hon yn yr un lle. Rwyf eisoes wedi gofyn am fwy o gaeau 3G a 4G i wneud chwarae pêl-droed mewn tywydd gwlyb yn bosibl. Yn rhy aml, yn ystod y gaeaf, collir sawl wythnos o bêl-droed am nad oes modd chwarae ar gaeau. Rwy'n gorffen gyda 'diolch' mawr i'r rhai sy'n gwneud i bêl-droed iau ddigwydd, fel bod y Gareth Bale a'r Joe Rodon nesaf yn cael cyfle i ddechrau ar eu taith i ddod yn bêl-droedwyr rhyngwladol. 

Gaf i ddiolch hefyd am y cyfle i gyfrannu i'r ddadl yma? Roeddwn i jest eisiau adlewyrchu ychydig ar beth mae pêl-droed Cymru a thimau pêl-droed Cymru—nid jest tîm pêl-droed Cymru, ond timau pêl-droed Cymru—yn eu cynrychioli erbyn hyn, a rhywbeth mae'r wal goch, wrth gwrs, wedi ei gofleidio. Mae'n fwy na jest pêl-droed, onid yw e? Mae'r ffenomena yma yn symbol o'r Gymru fodern, o Gymru hyderus, o Gymru lwyddiannus, ac o Gymru gynhwysol hefyd, yn ei holl amrywiaeth. Mi ddywedodd Gareth Bale, 'Y cwbl dwi angen yw'r ddraig ar fy mrest', a beth mae'r ddraig yna, yng nghyd-destun pêl-droed, yn ei chynrychioli erbyn hyn? Mae'n cynrychioli Cymru yn ei hamrywiaeth lwyr—pa bynnag iaith rydych chi'n siarad, beth bynnag yw lliw eich croen chi, beth bynnag rydych chi'n teimlo ydych chi, mewn gwirionedd. Ac nid yn unig rŷn ni'n dathlu bod tîm pêl-droed Cymru yn mynd i Qatar, ond mae'r hyn y mae'r tîm pêl-droed a phêl-droed yng Nghymru yn ei gynrychioli yn mynd i Qatar hefyd, ac mae honna'n neges bwysig ac yn neges dwi'n gobeithio y bydd y byd i gyd yn ei chlywed pan ddaw hi'n adeg inni wneud hynny ym mis Tachwedd. 

Diolch, Jack Sargeant, am gyflwyno'r ddadl hon heddiw. Pan welais deitl y ddadl, 'creu cenedl bêl-droed flaenllaw', gwyddwn fy mod am siarad arni am ei bod yn gwneud i mi feddwl, 'Wel, beth sy'n ffurfio cenedl?' Ac rwy'n credu bod Cymru yn genedl o gymunedau ac yn fy marn i, nid oes dim yn rhwymo cymuned gyda'i gilydd yn debyg i glwb pêl-droed lleol. Fel y bydd Mike Hedges, rwy'n siŵr, yn tystio, nid oes dim yn rhwymo dinas Abertawe gyda'i gilydd yn debyg i'r gefnogaeth i'r Elyrch—

Y 'super Swans'. [Chwerthin.]

Ond hefyd, mae'n dysgu gwersi a rhinweddau pwysig i ni ar gyfer ein bywydau, i bobl ifanc ac i ni'r rhai hŷn sydd angen cael ein hatgoffa weithiau efallai—gwersi fel gwerthoedd tîm, un dros bawb, y tîm dros unigolion, ac amynedd, glynu gyda'r tîm drwy bob peth, parch at y rheolau, disgyblaeth a derbyn methiant hefyd. Ac roedd Altaf Hussain yn dweud wrthyf am ei wyres saith oed sy'n bêl-droediwr brwd, sy'n wych i'w glywed. 

Felly, pan edrychwn ar Qatar a'r 11 sy'n mynd ar y cae pan fydd pencampwriaeth cwpan y byd yn dechrau, rwy'n gobeithio y bydd yn adlewyrchu, nid yn unig ar yr 11 a gyrhaeddodd y rownd derfynol a'r 11 a aeth â ni yno, ond ar y rhwydwaith cyfan, y rhwydwaith cymorth pêl-droed cyfan sydd wedi ein cael ni yno yn y lle cyntaf—yr hyfforddwyr, y gwirfoddolwyr, y dyfarnwyr sydd i gyd wedi chwarae eu rhan lawn cymaint â'r 11 ar y cae, ac rwy'n gobeithio y caiff hynny ei adlewyrchu. Diolch. 

Galwaf ar Ddirprwy Weinidog y Celfyddydau a Chwaraeon i ymateb i'r ddadl—Dawn Bowden.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i Jack Sargeant am gyflwyno'r ddadl fer y prynhawn yma ar bwnc y gwn fod Jack a llawer o rai eraill yn gwybod ei fod yn agos iawn at fy nghalon innau hefyd? Er bod rhai wythnosau ers rownd derfynol gemau ail gyfle cwpan y byd yn erbyn Wcráin, nid yw'n teimlo'n real o hyd, oni chytunwch? Mae'r ewfforia yn ei gylch yn dal i fod gyda ni, ond mae cyflawniad uwch dîm dynion Cymru yn cyrraedd rowndiau terfynol Cwpan y Byd FIFA am y tro cyntaf ers 64 o flynyddoedd yn anhygoel, camp a gafodd ei hystyried yn freuddwyd amhosibl cyhyd. A bu cymaint o fethiannau agos ar hyd y daith boenus honno ers 1958, ond o'r diwedd gallwn gefnu ar y siom. Mae'n dyst addas i benderfyniad, dyfalbarhad a chred chwaraewyr a staff Rob Page. Mae'r angerdd, yr ymrwymiad, y sbortsmonaeth a welwyd gan y tîm ar y cae, a'r un mor bwysig, oddi ar y cae, fel y dywedodd Llyr Gruffydd, wedi cael ei ganmol yn briodol ar draws y byd chwaraeon ac wedi ysbrydoli'r genedl. Pan fydd Cymru, fel cenedl fach, yn gwneud yn dda ar y llwyfan chwaraeon, mae'r genedl gyfan yn ei gogoniant, ac yn sicr gallwn deimlo'r ynni cadarnhaol yn tyfu o'r cyfle cyffrous hwn sydd o'n blaenau.

Mae i Gymru gyrraedd rowndiau terfynol cwpan y byd eisoes wedi rhoi hwb i'r wlad gyfan, ac rwy'n siŵr y bydd yn agor y drws ar lawer o gyfleoedd. Ac i'r perwyl hwnnw, rydym yn gweithio gyda Chymdeithas Bêl-droed Cymru a rhanddeiliaid eraill i ystyried sut i fanteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd a ddaw i Gymru wrth iddi gymryd rhan ar y llwyfan rhyngwladol hwn. Mae pêl-droed, yn enwedig twrnament byd-eang o fri fel cwpan y byd, yn gyfle i gyrraedd cynulleidfa fyd-eang ac i ddweud wrth y byd am Gymru, pwy ydym ni a beth rydym yn ei wneud. Rwy'n sicr y bydd y llwyddiant hwn yn ysbrydoli llawer o bobl, bechgyn a merched, hen ac ifanc, i gymryd rhan mewn chwaraeon ac yn sicr o adael gwaddol cryf a chadarnhaol iawn.

Dylem gofio hefyd, fel y nododd Jack Sargeant, fod uwch dîm menywod Cymru mewn sefyllfa dda o hyd i gyrraedd rowndiau terfynol cwpan y byd i fenywod y flwyddyn nesaf hefyd, sy'n adlewyrchu faint o gynnydd cadarnhaol a wnaed yn ystod y blynyddoedd diwethaf yng ngêm y menywod. Fel llawer ohonom, rwy'n edrych ymlaen at y gemau sy'n weddill yn eu hymgyrch i gyrraedd y rowndiau terfynol ym mis Medi a hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ddymuno'r gorau iddynt hwythau hefyd.

Nawr, nid yw'r llwyddiannau hyn yn digwydd dros nos, wrth gwrs, ac mae'n dechrau drwy ei gael yn iawn ar lawr gwlad a sicrhau bod ein hathletwyr ifanc yn cael cyfle i ddatblygu eu sgiliau a chael cyfleusterau i chwarae. Mae ein rhaglen lywodraethu yn cydnabod bod chwaraeon yn hollbwysig i economi Cymru ac i fywyd cenedlaethol. Mae'n ymrwymo Llywodraeth Cymru i harneisio creadigrwydd a gallu chwaraeon pobl Cymru a sicrhau bod y diwydiant yn cael y cymorth sydd ei angen arno i gael lle priodol ar lwyfan y byd. A dyna pam y mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi £24 miliwn dros y tair blynedd nesaf mewn cyfleusterau chwaraeon, fel y gall rhai sy'n cymryd rhan mewn chwaraeon o bob oed a gallu fwynhau'r gamp y maent wedi'i dewis a dysgu sgiliau newydd. Rwy'n arbennig o falch fod Cymdeithas Bêl-droed Cymru hefyd wedi ymrwymo i ddefnyddio'r ffaith eu bod wedi cyrraedd rowndiau terfynol cwpan y byd i gefnogi a datblygu cyfleusterau ar lawr gwlad, a byddwn yn sicr yn annog tîm pêl-droed Bwcle ac unrhyw glwb sydd am wella eu cyfleusterau i gysylltu â Chymdeithas Bêl-droed Cymru a Chwaraeon Cymru i drafod yr opsiynau sydd ar gael iddynt.

Rwy'n cytuno hefyd â phwynt Jack fod mwy o le i glybiau pêl-droed chwarae rôl fel canolfannau i'r gymuned ac annog ac ysbrydoli pobl i ganolbwyntio ar eu hiechyd a'u llesiant, ac rwy'n cymeradwyo'r gwaith y mae Jack wedi'i wneud yn y maes hwn. Rwyf hefyd yn falch fod Cymdeithas Bêl-droed Cymru eisoes yn meddwl ar hyd y llinellau hyn hefyd. Wrth gwrs, rhaid imi sôn am fy nhîm fy hun, clwb pêl-droed Merthyr, yn y cyd-destun hwn, ac mae'r clwb yn canolbwyntio'n fawr ar y gymuned ac yn eiddo i'r cefnogwyr, ac mae ganddo hanes o godi a chefnogi materion sy'n ymwneud ag iechyd meddwl, o ymgyrch Ry'n Ni'n Gwisgo'r Un Crys gydag Amser i Newid a Chymdeithas Bêl-droed Cymru yn ôl yn 2015 i ymgyrch ddiweddaraf Mind Cymru, Terrace Talk. Roeddwn hefyd yn falch o glywed bod Clwb Bechgyn a Merched Trefelin yng nghynghrair de Cymru wedi penodi swyddog iechyd meddwl penodol yn gynharach eleni, gan weithio ochr yn ochr ag elusen leol i gefnogi eu chwaraewyr a'u staff pryd bynnag y bo angen.

Os caf droi yn awr at ddarlledu gemau, fel y gwyddoch, nid yw hwn yn faes sydd wedi'i ddatganoli, felly mae terfyn ar yr hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud yma. Felly, er bod newyddion da yn y tymor byr, a bod gwaith partneriaeth gydag S4C wedi bod yn gadarnhaol iawn, mae angen i Lywodraeth y DU wneud llawer mwy i sicrhau bod rhestr o'r digwyddiadau chwaraeon gorau yn dal yn berthnasol i bob gwlad yn y DU.

Ddirprwy Lywydd, gallwn ddangos ein cryfder fel gwlad mewn perthynas â mwy na digwyddiadau ar y cae yn unig. Gallwn ddangos arweiniad hefyd, ac mae'n gwbl briodol fod hyn yn cynnwys amrywiaeth ar bob lefel o'r gêm. Mae'r arweinyddiaeth honno, y pŵer meddal neu ddiplomyddiaeth gyhoeddus, hefyd yn gyfrwng ar gyfer ymgysylltu rhyngwladol; mae'n codi proffil Cymru ac yn ein galluogi i adrodd ein stori ar lwyfan y byd. Mae hyn yn arbennig o berthnasol yng nghwpan y byd y tro hwn, gan fy mod yn gwybod bod gan lawer o'r Aelodau a chefnogwyr bryderon am y wlad sy'n cynnal y bencampwriaeth, Qatar. O'r herwydd, credaf fod gennym gyfrifoldeb moesol i ymgysylltu â gwledydd nad ydynt bob amser yn rhannu ein gwerthoedd, boed hynny ar hawliau dynol, hawliau LGBTQ+, hawliau gweithwyr, neu ryddid gwleidyddol a chrefyddol. Mae ymgysylltu â gwledydd yn gyfle i ddatblygu llwyfan ar gyfer trafodaeth bellach, i godi ymwybyddiaeth ac i ddylanwadu.

I gloi, Ddirprwy Lywydd, rwy'n ddiolchgar i'r Aelodau am eu cyfraniadau a'r undod yn y Senedd y tu ôl i Gymru. Mae'n wych ein gweld fel cenedl yn ehangu ein cyrhaeddiad ar lwyfan y byd hyd yn oed ymhellach drwy rym chwaraeon, ac ni allaf aros am rowndiau terfynol cwpan y byd yn ddiweddarach eleni. Rwy'n siŵr y bydd pob Aelod yn ymuno â mi i ddymuno pob lwc i'r chwaraewyr, y staff a'r cefnogwyr yn Qatar. 

Diolch, bawb. Mae hynny'n dod â ni i ddiwedd busnes heddiw.