Y Cyfarfod Llawn

Plenary

29/06/2022

Cynnwys

Contents

Datganiad gan y Llywydd Statement by the Llywydd
1. Cwestiynau i’r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol 1. Questions to the Minister for Finance and Local Government
2. Cwestiynau i’r Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, a’r Trefnydd 2. Questions to the Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd
3. Cwestiynau Amserol 3. Topical Questions
4. Datganiadau 90 Eiliad 4. 90-second Statements
5. Datganiad gan Gadeirydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus—Cyfrifon Cyfunol Llywodraeth Cymru ar gyfer 2020-21 5. Statement by the Chair of the Public Accounts and Public Administration Committee—Welsh Government Consolidated Accounts 2020-21
6. Dadl ar Adroddiad y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol—'Aros yn iach? Effaith yr ôl-groniad o ran amseroedd aros ar bobl yng Nghymru' 6. Debate on the Health and Social Care Committee Report—'Waiting well? The impact of the waiting times backlog on people in Wales'
7. Dadl ar ddeiseb P-06-1277, 'Achub yr Adran Damweiniau ac Achosion Brys. Rhaid i Ysbyty Cyffredinol Llwynhelyg gadw gofal brys 24 awr, 7 diwrnod yr wythnos, dan arweiniad meddyg ymgynghorol' 7. Debate on petition P-06-1277, 'Save A&E. Withybush General Hospital must retain 24 hour, 7 days a week, Consultant Led urgent care'
8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Diabetes 8. Welsh Conservatives Debate: Diabetes
9. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Cystadleuaeth Cân Eurovision 2023 9. Welsh Conservatives Debate: 2023 Eurovision Song Contest
10. Cyfnod Pleidleisio 10. Voting Time
11. Dadl Fer: Ein Cymru ni: Creu cenedl bêl-droed flaenllaw 11. Short Debate: Our Cymru: Creating a leading football nation

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda.

Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and those are noted on your agenda. 

1. Cwestiynau i’r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol
1. Questions to the Minister for Finance and Local Government

Cwestiynau i'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol sydd gyntaf heddiw, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Siân Gwenllian.

The first item is questions to the Minister for Finance and Local Government, and the first question is from Siân Gwenllian.

Cyllidebu ar Sail Rhywedd
Gender Budgeting

1. Pa effaith fydd y cynlluniau cyllidebu ar sail rhywedd yn ei chael ar etholaeth Arfon? OQ58276

1. What impact will gender budgeting plans have on the Arfon constituency? OQ58276

Our approach to gender budgeting in Arfon and across Wales continues to evolve in line with our budget improvement plan and the programme for government. Three pilots are under way and, as well as evaluating their impact, we also continue to learn from international best practice.

Mae ein hymagwedd at gyllidebu ar sail rhywedd yn Arfon a ledled Cymru yn parhau i esblygu yn unol â chynllun gwella'r gyllideb a'r rhaglen lywodraethu. Mae tri chynllun peilot ar y gweill, ac yn ogystal â gwerthuso eu heffaith, rydym hefyd yn parhau i ddysgu o arferion gorau rhyngwladol.

Diolch yn fawr. GDP ydy’r mesur mwyaf cyffredin o incwm cenedlaethol—model sydd, wrth gwrs, yn mesur maint y gacen a faint rydym ni yn ei gynhyrchu efo'n hadnoddau ni yn hytrach na safon byw a chydraddoldeb. Ac mi fyddai cyllidebu ar sail rhywedd yn defnyddio offerynnau fel gwerthusiadau polisi ac asesiadau effaith er mwyn inni fod yn ymwybodol o’r holl ffyrdd y mae cyllidebau’r Llywodraeth a pholisi cyllidol yn effeithio’n wahanol ar fenywod a dynion.

Un enghraifft o ddefnyddio’r offerynnau yma ydy gallu asesu penderfyniadau cyllido gwasanaethau cyhoeddus, sydd yn effeithio ar fenywod yn fwy sylweddol na dynion gan fod yna fwy o fenywod yn gweithio yn y sector cyhoeddus nag sydd yna o ddynion. Ac mae hynny'n fwy perthnasol fyth i Arfon ac i Wynedd—Gwynedd ydy'r trydydd yng Nghymru o ran cyfradd y gweithwyr sy’n gweithio yn y sector cyhoeddus. Felly, mae gen i ddiddordeb mawr mewn clywed sut mae penderfyniadau gwariant y Llywodraeth a pholisi cyllidol yn cael eu gwneud drwy'r lens benodol yma ac i ba raddau maen nhw'n cael eu cymeradwyo gan sefydliadau fel Grŵp Cyllideb Menywod Cymru.

Thank you very much. Gross domestic product is the most common measure of national income—a model, of course, that measures the size of the cake and how much we produce with our resources rather than the standard of living and equality. And gender budgeting would use tools such as policy evaluations and impact assessments in order for us to be aware of all the ways in which Government budgets and fiscal policy impact differently on women and men.

One example of using these tools would be the ability to assess funding decisions with regard to public services, which impact women more significantly than men, given that there are more women working in the public sector than there are men. And that is even more relevant to Arfon and Gwynedd—Gwynedd is third in Wales in terms of the proportion of employees working in the public sector. So, I have a great deal of interest in hearing how Government expenditure decisions and fiscal policy are being made through this specific lens and to what extent they are endorsed by organisations, such as the Wales Women's Budget Group.

Thank you very much to Siân Gwenllian for that question. I think she sets out why it is so important that we start to look at our budget through different lenses. GDP is an important source of data and we do have some experimental data looking at GDP on a Welsh-specific level. It's not usable yet, but, as Siân Gwenllian says, that is only one way of looking at things and we have to look at things more creatively to get that proper understanding of the impact of our budgeting decisions on various different groups in society and to take that intersectional look at our decisions as well. And this is one of the reasons why our budget improvement plan outlines our vision and it does include some short-term actions and those medium-term ambitions that we have over the next five years to improve the process of determining our budgets here in Wales through the lens of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. As part of this plan, we have three gender budgeting pilots under way at the moment, and all of them will be independently assessed and those findings then will enable us to take that learning through into our more regular budgeting process across the Government. 

The importance of engaging widely is well made as a point as well. So, we do continue to engage with the Wales Women's Budget Group and with other interested parties through the reformed budget improvement and impact advisory group, and that helps us again to develop our approach to gender budgeting. And I'm also really pleased that the Finance Committee in this Senedd is taking a strong interest in this. At the same time, we're looking internationally and working with the Wellbeing Economy Governments network to invigorate our connections with leaders in the world in this area, including in Iceland and Canada. So, there is a lot to learn, but I think our three pilots are going to help us greatly in terms of thinking differently about the way that we look at our budgets here in Wales.

Diolch yn fawr iawn i Siân Gwenllian am ei chwestiwn. Credaf ei bod yn nodi pam ei bod mor bwysig inni ddechrau edrych ar ein cyllideb drwy wahanol lensys. Mae cynnyrch domestig gros yn ffynhonnell ddata bwysig ac mae gennym rywfaint o ddata arbrofol sy’n edrych ar gynnyrch domestig gros ar lefel sy'n benodol i Gymru. Nid yw’n ddefnyddiadwy eto, ond fel y dywed Siân Gwenllian, dim ond un ffordd o edrych ar bethau yw honno ac mae'n rhaid inni edrych ar bethau’n fwy creadigol er mwyn inni gael dealltwriaeth briodol o effaith ein penderfyniadau cyllidebu ar wahanol grwpiau yn y gymdeithas ac er mwyn gallu ystyried ein penderfyniadau yn groestoriadol hefyd. A dyma un o'r rhesymau pam fod cynllun gwella'r gyllideb yn amlinellu ein gweledigaeth ac yn cynnwys camau gweithredu tymor byr a'r uchelgeisiau tymor canolig sydd gennym dros y pum mlynedd nesaf i wella'r broses o bennu ein cyllidebau yma yng Nghymru drwy lens Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015. Fel rhan o’r cynllun hwn, mae gennym dri chynllun peilot cyllidebu ar sail rhywedd ar y gweill ar hyn o bryd, a bydd pob un ohonynt yn cael eu hasesu’n annibynnol a bydd y canfyddiadau hynny wedyn yn ein galluogi i sicrhau bod y dysgu hwnnw’n llywio ein proses gyllidebu yn fwy cyffredinol ar draws y Llywodraeth.

Mae nifer wedi nodi pwysigrwydd ymgysylltu ar raddfa eang hefyd. Felly, rydym yn parhau i ymgysylltu â Grŵp Cyllideb Menywod Cymru a phartïon eraill a chanddynt fuddiant drwy’r grŵp cynghori ar wella ac asesu effaith y gyllideb ar ei newydd wedd, ac mae hynny, unwaith eto, yn ein helpu i ddatblygu ein hymagwedd at gyllidebu ar sail rhywedd. Ac rwyf hefyd yn falch iawn fod gan y Pwyllgor Cyllid yn y Senedd hon gryn ddiddordeb yn y mater hwn. Ar yr un pryd, rydym yn edrych yn rhyngwladol ac yn gweithio gyda rhwydwaith Llywodraethau'r Economi Llesiant i gryfhau ein cysylltiadau ag arweinwyr y byd yn y maes hwn, gan gynnwys yng Ngwlad yr Iâ a Chanada. Felly, mae llawer i’w ddysgu, ond credaf y bydd ein tri chynllun peilot yn gryn dipyn o gymorth i ni o ran meddwl yn wahanol am y ffordd yr edrychwn ar ein cyllidebau yma yng Nghymru.

Gender budgeting, as you know, promotes gender equity for women, men and gender-diverse groups. A survey by the Wales Tourism Alliance, UK Hospitality Cymru and the Professional Association of Self Caterers UK on the Welsh Government's proposals for self-catering accommodation and how it affects women and/or unpaid carers, to which 83 per cent of respondents were women, found that 71 per cent of respondents had caring responsibilities for school-age children, a disabled child or partner, or elderly parents; that 69 per cent fitted the self-catering accommodation around those responsibilities; and that 94 per cent were finding it difficult or challenging to run their self-catering accommodation business if an increase in the number of nights required to be available to rent, at 252, and the number of nights actually let to 182, came into force. In most cases, women are the driving force in these businesses. So, what consideration will the Welsh Government give to these businesswomen in Arfon, and across north Wales, when deciding on their proposal to raise the occupancy criteria for self-catering accommodation by 160 per cent before legitimate businesses are exempt from council tax premiums of up to 300 per cent from next April?

Mae cyllidebu ar sail rhywedd, fel y gwyddoch, yn hyrwyddo tegwch rhwng y rhywiau i fenywod, dynion a grwpiau amrywiol o ran rhywedd. Canfu arolwg gan Gynghrair Twristiaeth Cymru, UK Hospitality Cymru a Chymdeithas Broffesiynol Hunanddarparwyr y DU ar gynigion Llywodraeth Cymru ar gyfer llety hunanddarpar a sut y maent yn effeithio ar fenywod a/neu ofalwyr di-dâl, arolwg lle roedd 83 y cant o’r rhai a ymatebodd iddo yn fenywod, fod gan 71 y cant o ymatebwyr gyfrifoldebau gofalu am blant oedran ysgol, plentyn neu bartner anabl, neu rieni oedrannus; fod 69 y cant yn ffitio'r gwaith o gynnal y llety hunanddarpar o amgylch y cyfrifoldebau hynny; ac y byddai 94 y cant yn ei chael hi’n anodd neu’n heriol rhedeg eu busnes llety hunanddarpar pe bai'r cynnydd yn nifer y nosweithiau y byddai angen iddynt fod ar gael i’w rhentu, i 252, ac yn nifer y nosweithiau y cânt eu gosod, i 182, yn dod i rym. Yn y rhan fwyaf o achosion, menywod sy'n bennaf gyfrifol am redeg y busnesau hyn. Felly, pa ystyriaeth y bydd Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i’r menywod busnes hyn yn Arfon, a ledled y gogledd, wrth benderfynu ar eu cynnig i godi’r meini prawf defnydd ar gyfer llety hunanddarpar 160 y cant cyn y bydd busnesau dilys yn cael esemptiad o bremiymau'r dreth gyngor o hyd at 300 y cant o fis Ebrill nesaf ymlaen?

13:35

Well, I am aware that women, including those with caring responsibilities, and retirees in fact, are well represented amongst operators of self-catering properties. But it's not, however, clear that such operators would be less able than other people to let their properties for more of the year, given the fact that they're operating businesses. There is very little evidence available in this regard, and certainly none that can be validated by the Welsh Government, but I am aware of the concerns that the Member raises. 

Wel, rwy’n ymwybodol fod menywod, gan gynnwys y rheini a chanddynt gyfrifoldebau gofalu, a’r rheini sydd wedi ymddeol, a dweud y gwir, yn gyffredin iawn ymhlith gweithredwyr llety hunanddarpar. Ond nid yw'n glir, fodd bynnag, y byddai gweithredwyr o'r fath yn llai abl na phobl eraill i osod eu heiddo am gyfnod hirach o'r flwyddyn, o ystyried y ffaith eu bod yn gweithredu busnesau. Ychydig iawn o dystiolaeth sydd ar gael yn hyn o beth, ac yn sicr, nid oes unrhyw dystiolaeth y gellir ei dilysu gan Lywodraeth Cymru, ond rwy’n ymwybodol o’r pryderon y mae’r Aelod yn eu codi.

Blaenoriaethau Gwariant
Spending Priorities

2. Beth yw blaenoriaethau gwariant y Gweinidog ar gyfer Canolbarth a Gorllewin Cymru am y 12 mis nesaf? OQ58269. Diolch

2. What are the Minister’s spending priorities for Mid and West Wales for the next 12 months? OQ58269

The spending priorities for the next three years are set out within the final budget, published in March this year. This has resulted in a number of investments in mid and west Wales, for example, in health, education and transport, alongside our longer term commitment of £55 million to the mid Wales growth fund.

Mae'r blaenoriaethau gwariant ar gyfer y tair blynedd nesaf wedi'u nodi yn y gyllideb derfynol, a gyhoeddwyd ym mis Mawrth eleni. Mae hyn wedi arwain at nifer o fuddsoddiadau yng nghanolbarth a gorllewin Cymru, er enghraifft, ym meysydd iechyd, addysg a thrafnidiaeth, ynghyd â'n hymrwymiad mwy hirdymor o £55 miliwn i gronfa twf canolbarth Cymru.

Diolch, Gweinidog. I wanted to ask you about the early progress with the mid Wales growth deal. I understand that some local authorities, including Powys, are concerned about the lack of revenue seed funding to kick start the capital projects identified as part of their programme that would give those communities and local government a real boost. The frustration is that projects are stalling because of that priority given to capital funding rather than revenue funding, and the question that has been put to me is how about greater flexibility around the use of the growth deal funding as revenue funding to kick start those projects. So, therefore, my question is whether there are any steps that could be taken to provide flexibility or to provide that seed funding to local authorities to kick start those projects. Thank you. Diolch yn fawr iawn. 

Diolch, Weinidog. Hoffwn eich holi ynglŷn â'r cynnydd cynnar gyda bargen twf canolbarth Cymru. Deallaf fod rhai awdurdodau lleol, gan gynnwys Powys, yn pryderu am y diffyg cyllid sbarduno refeniw i roi hwb i’r prosiectau cyfalaf a nodwyd fel rhan o’u rhaglen a fyddai’n rhoi hwb gwirioneddol i’r cymunedau hynny ac i lywodraeth leol. Y rhwystredigaeth yw bod prosiectau’n dod i stop oherwydd y flaenoriaeth a roddir i gyllid cyfalaf yn hytrach na chyllid refeniw, a’r cwestiwn sydd wedi’i ofyn i mi yw beth am fwy o hyblygrwydd ynghylch defnyddio cyllid y fargen twf fel cyllid refeniw er mwyn rhoi hwb i’r prosiectau hynny. Felly, fy nghwestiwn yw p'un a oes unrhyw gamau y gellid eu cymryd i ddarparu hyblygrwydd neu i ddarparu’r cyllid sbarduno hwnnw i awdurdodau lleol er mwyn rhoi hwb i’r prosiectau hynny. Diolch yn fawr iawn.

Thank you for the question. The mid Wales growth deal final deal agreement was, of course, signed by all parties in January of this year, and that does set out how the Welsh Government will work with the UK Government and the Growing Mid Wales board framework on how the deal would be delivered. And that does include those critical underpinning arrangements such as the governance, assurance, monitoring, evaluation and communications attached to this. And the focus now within the region should very much be on developing the shortlisted programme and project business cases, which are evolving as part of the portfolio business case. We anticipate the first draw-down of funding would be, as I say, in 2023-24. We do have officials meeting very regularly, though, with officers from Powys and Ceredigion councils on behalf of the Growing Mid Wales board, and I'll be sure that they do discuss the issues that you've described further. Of course, it's my colleague the economy Minister who leads on this, and I'll be sure, again, that he is aware of your concerns and your request today. 

Diolch am eich cwestiwn. Llofnodwyd cytundeb terfynol bargen twf canolbarth Cymru, wrth gwrs, gan bob ochr ym mis Ionawr eleni, ac mae hwnnw’n nodi sut y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Llywodraeth y DU a fframwaith bwrdd Tyfu Canolbarth Cymru ar sut y byddai’r fargen yn cael ei rhoi ar waith. Ac mae hynny'n cynnwys y trefniadau sylfaenol hollbwysig hynny fel y llywodraethu, sicrwydd, monitro, gwerthuso a chyfathrebu sydd ynghlwm wrth hyn. A dylid canolbwyntio yn awr yn y rhanbarth ar ddatblygu achosion busnes y rhaglenni a'r prosiectau ar y rhestr fer, sy'n esblygu fel rhan o achos busnes y portffolio. Rydym yn rhagweld y byddai’r rhan gyntaf o'r cyllid yn cael ei thynnu i lawr, fel y dywedaf, yn 2023-24. Fodd bynnag, mae gennym swyddogion yn cyfarfod yn rheolaidd iawn â swyddogion o gynghorau Powys a Cheredigion ar ran bwrdd Tyfu Canolbarth Cymru, a byddaf yn sicrhau eu bod yn trafod y materion a ddisgrifiwyd gennych ymhellach. Wrth gwrs, fy nghyd-Aelod, Gweinidog yr Economi, sy’n arwain ar hyn, a byddaf yn sicrhau, unwaith eto, ei fod yn ymwybodol o’ch pryderon a’ch cais heddiw.

Thank you for that answer, Minister. But, on the topic of spending priorities, I do wish to raise with you the preservation of Wales's historic buildings, of which west Wales has many. I recently had the pleasure of visiting Picton castle, a medieval building which was transformed into a stately home in the eighteenth century by the Philippses. The castle itself has a history that is entrenched in our culture, identity and historic nationhood, from being seized by Glyndŵr to housing American troops in the second world war. It is one of the only medieval properties in Britain to have been continually lived in. And whilst it was fit for royalty and has welcomed monarchs, roofs still need to be patched, bedrooms restored. So, how can the Picton Castle Trust work with the Welsh Government to maximise funding opportunities, ensuring that this historical site and important location in our nation's story is safeguarded for future generations? Diolch. 

Diolch am eich ateb, Weinidog. Ond ar bwnc blaenoriaethau gwariant, hoffwn godi mater cadwraeth adeiladau hanesyddol Cymru gyda chi, gan fod llawer ohonynt yn y gorllewin. Yn ddiweddar, cefais y pleser o ymweld â chastell Pictwn, adeilad canoloesol a drawsnewidiwyd yn blasty yn y ddeunawfed ganrif gan y teulu Philipps. Mae hanes y castell ei hun wedi'i wreiddio yn ein diwylliant, ein hunaniaeth a'n cenedligrwydd hanesyddol, o gael ei gipio gan Owain Glyndŵr i fod yn llety i filwyr America yn yr ail ryfel byd. Dyma un o'r ychydig eiddo canoloesol ym Mhrydain y mae pobl wedi byw ynddo'n barhaus. Ac er iddo fod yn addas ar gyfer teuluoedd brenhinol, ac wedi croesawu brenhinoedd, mae'n dal i fod angen cyweirio toeau, ac adfer ystafelloedd gwely. Felly, sut y gall Ymddiriedolaeth Castell Pictwn weithio gyda Llywodraeth Cymru i greu cymaint â phosibl o gyfleoedd ariannu, gan sicrhau bod y safle hanesyddol hwn a'r lleoliad pwysig hwn yn hanes ein cenedl yn cael ei ddiogelu ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol? Diolch.

I'd certainly encourage the Picton Castle Trust in the first instance to engage with the Deputy Minister for culture in order to explore whether there are opportunities for support. As a first step, I would encourage them to write to the Deputy Minister to seek further dialogue, potentially with officials, on the matter.

Byddwn yn sicr yn annog Ymddiriedolaeth Castell Pictwn, yn y lle cyntaf, i ymgysylltu â’r Dirprwy Weinidog diwylliant er mwyn gweld a oes cyfleoedd am gymorth. Fel cam cyntaf, byddwn yn eu hannog i ysgrifennu at y Dirprwy Weinidog i ofyn am ddeialog bellach, gyda swyddogion o bosibl, ynglŷn â'r mater hwn.

13:40
Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Sam Rowlands.

Questions now from party spokespeople. The Conservative spokesperson, Sam Rowlands.

Diolch, Llywydd. Good afternoon, Minister. As you'll be well aware, I'm sure, from your ongoing discussions with council leaders, one of the most important things for a successful council is the ability to plan ahead financially. Of course, last year's announcement that we're on a three-year indicative settlement is certainly welcomed by myself and councils as a whole. So, in light of this, Minister, what assessment have you made of how adequate next year's local government initial indicative settlement will be for councils?

Diolch, Lywydd. Prynhawn da, Weinidog. Fel y gwyddoch, rwy’n siŵr, o’ch trafodaethau parhaus ag arweinwyr cynghorau, un o’r pethau pwysicaf ar gyfer cyngor llwyddiannus yw’r gallu i flaengynllunio yn ariannol. Wrth gwrs, mae'r cyhoeddiad y llynedd ein bod ar setliad dangosol tair blynedd yn sicr wedi'i groesawu gennyf fi a'r cynghorau yn gyffredinol. Felly, yng ngoleuni hyn, Weinidog, pa asesiad a wnaethoch o ba mor ddigonol fydd setliad dangosol cychwynnol llywodraeth leol y flwyddyn nesaf i gynghorau?

Thank you for the question. As you say, we have a three-year spending outlook now as a result of the UK Government's three-year spending review, which in itself was welcome. But, one of the challenges that we've all recognised is that it was very much frontloaded into year one of the settlement. So, we had an uplift in this financial year, which we were able to pass on very well, I think, to local government, who described the settlement—at the time, at least—as exceptionally good. But, of course, we're facing inflationary pressures now, which are causing concern right across local government. So, what I can say is that we would look to the UK Government to provide a general uplift to departments—as they call all of us regardless of if we're devolved Governments—to look across all departments to provide an uplift to reflect the impact that inflation is having. And, of course, we would look to see what we can do then to support local government further. But, as it stands, I think the UK Government—. The messages that I'm increasingly hearing quite clearly, I think, from Treasury Ministers is that we will all be expected to live within the funding envelopes that we have, which means that there won't be any further funding, I'm afraid, at this point to pass on.

Diolch am eich cwestiwn. Fel y dywedwch, mae gennym ragolygon gwariant tair blynedd bellach o ganlyniad i adolygiad gwariant tair blynedd Llywodraeth y DU, a oedd i’w groesawu ynddo’i hun. Ond un o'r heriau y mae pob un ohonom wedi'u cydnabod yw bod y cynnydd wedi'i ddarparu i raddau helaeth ym mlwyddyn gyntaf y setliad. Felly, cawsom godiad yn y flwyddyn ariannol hon, y bu modd i ni ei drosglwyddo'n effeithiol iawn, yn fy marn i, i lywodraeth leol, a ddisgrifiodd y setliad—ar y pryd, o leiaf—fel un eithriadol o dda. Ond wrth gwrs, rydym yn wynebu pwysau chwyddiant bellach, sy'n achosi pryder ar draws llywodraeth leol. Felly, yr hyn y gallaf ei ddweud yw y byddem am i Lywodraeth y DU roi codiad cyffredinol i adrannau—fel y maent yn ein galw, p'un a ydym yn Llywodraethau datganoledig ai peidio—i edrych ar bob adran i ddarparu codiad i adlewyrchu'r effaith y mae chwyddiant yn ei chael. Ac wrth gwrs, byddem yn ystyried beth y gallem ei wneud wedyn i gefnogi llywodraeth leol ymhellach. Ond fel y saif pethau, credaf fod Llywodraeth y DU—. Y negeseuon a glywaf yn gliriach ac yn gliriach gan Weinidogion y Trysorlys yw y bydd disgwyl i bob un ohonom fyw o fewn yr amlenni cyllidebol sydd gennym, sy’n golygu na fydd unrhyw gyllid pellach, mae arnaf ofn, i'w drosglwyddo ar hyn o bryd.

Thank you, Minister, and also thank you for acknowledging the pressure that local authorities are likely to be in in the next financial year with the indicative settlements that they are likely to receive. As we know, local government settlements do provide around 70 per cent of a local authority's spend in their area, which, of course, delivers those vital services that councils and councillors want to provide for their local communities. We also know councils are still feeling the effects of the COVID-19 pandemic in terms of their lost income and extra expenditure, and, of course, they continue to receive further responsibilities, which I will continue to support. But, it is clear that next financial year is going to be very difficult for local authorities and I would expect that there's going to be a detrimental effect on some of the services they have to provide. So, to be able to balance the books, I wonder what you expect our councils to do less of to ensure that those essential services and that support does continue.

Diolch, Weinidog, a diolch hefyd am gydnabod y pwysau y mae awdurdodau lleol yn debygol o'i wynebu yn y flwyddyn ariannol nesaf gyda’r setliadau dangosol y maent yn debygol o’u cael. Fel y gwyddom, mae setliadau llywodraeth leol yn darparu oddeutu 70 y cant o wariant awdurdod lleol yn eu hardal, sydd, wrth gwrs, yn darparu’r gwasanaethau hanfodol y mae cynghorau a chynghorwyr am eu darparu ar gyfer eu cymunedau lleol. Gwyddom hefyd fod cynghorau'n dal i deimlo effeithiau pandemig COVID-19 o ran yr incwm y maent wedi'i golli a gwariant ychwanegol, ac wrth gwrs, maent yn parhau i gael cyfrifoldebau pellach, sy'n rhywbeth y byddaf yn parhau i’w gefnogi. Ond mae’n amlwg y bydd y flwyddyn ariannol nesaf yn anodd iawn i awdurdodau lleol a byddwn yn disgwyl y bydd hynny'n cael effaith andwyol ar rai o’r gwasanaethau y mae’n rhaid iddynt eu darparu. Felly, er mwyn gallu mantoli’r cyfrifon, tybed beth ydych chi'n disgwyl i’n cynghorau wneud llai ohono er mwyn sicrhau bod y gwasanaethau hanfodol hynny a’r cymorth hwnnw’n parhau.

I would absolutely recognise that local government did experience real difficulties during the pandemic, both in terms of lost income and those opportunities lost in terms of making up income, and, of course, the additional pressures that they had on a range of services, which is why I think it's been well recognised that Welsh Government worked very carefully to provide support in terms of lost income and other support for local government at that point. But, as Sam Rowlands says, years two and three of the spending review are much more difficult because of the way in which the increase was very much frontloaded, and it does mean that local government will have to make difficult decisions, just as we will in Welsh Government, where our budget over the three-year spending review will be worth £600 million less than we understood it to be at the time of the spending review, as a result of inflation. So, local government will be facing difficult decisions just as we are in terms of what we're able to deliver and how quickly we're able to deliver it. How local government decides to deal with those pressures, I think, is a matter for each of them individually. But, obviously, we would look to support them and engage closely with them as they take those difficult decisions. 

Byddwn yn llwyr gydnabod bod llywodraeth leol wedi wynebu anawsterau gwirioneddol yn ystod y pandemig, o ran colli incwm a’r cyfleoedd a gollwyd i gynhyrchu incwm, ac wrth gwrs, y pwysau ychwanegol a fu ar ystod o'u gwasanaethau, a dyna pam y credaf fod cymaint wedi cydnabod bod Llywodraeth Cymru wedi gweithio'n ofalus iawn i ddarparu cymorth mewn perthynas ag incwm a gollwyd a chymorth arall i lywodraeth leol bryd hynny. Ond fel y dywed Sam Rowlands, mae blynyddoedd dau a thri o’r adolygiad o wariant yn llawer anoddach oherwydd y ffordd y darparwyd y cynnydd ar gychwyn y setliad i raddau helaeth, ac mae’n golygu y bydd yn rhaid i lywodraeth leol wneud penderfyniadau anodd, yn union fel bydd yn rhaid i ni eu gwneud yn Llywodraeth Cymru, lle bydd ein cyllideb dros yr adolygiad o wariant tair blynedd yn werth £600 miliwn yn llai na'r hyn y deallem y byddai pan gyhoeddwyd yr adolygiad o wariant, o ganlyniad i chwyddiant. Felly, bydd llywodraeth leol yn wynebu penderfyniadau anodd yn union fel y byddwn ninnau ynghylch yr hyn y gallwn ei gyflawni a pha mor gyflym y gallwn ei gyflawni. Credaf fod y ffordd y mae llywodraeth leol yn penderfynu mynd i'r afael â’r pwysau'n fater i bob un ohonynt yn unigol. Ond yn amlwg, byddem yn ceisio'u cefnogi ac ymgysylltu'n agos â hwy wrth iddynt wneud y penderfyniadau anodd hynny.

Again, thank you, Minister. It would be interesting to hear, perhaps in a further response, of any particular areas you think councils may do less on. I absolutely agree it's up to those local democratic members to make that decision, but I'm sure an indication as to where some of those expectations might be would be useful. Of course, fundamental to delivering those services is the fair funding formula for local authorities. I'm sure, Minister, you were as excited as I was this week to see some of the headline figures from the census being announced. And some of those latest statistics are quite stark, actually. They're showing an ageing population, which we did know about already, but the census continues to point to that, with around 21 per cent of our population in Wales now being over the age of 65, 1 per cent being aged over 90 years old, and, in places like Conwy county, the figure for over 90-year-olds is actually the highest in Wales, at 1.5 per cent; around 2,000 people over the age of 90 years old in that one county alone. And as I've mentioned time and time again, the current funding formula, in my view, does not properly take into account and support older people at the level that they need support. And we also saw just last week the now Labour-run Monmouthshire County Council vote for a motion—a cross-party motion, supported by all, I understand—calling for a review of the funding formula. So, it's not just Conservative councils now looking at this; Labour councils also seem to be dissatisfied with the funding formula. So, in light of this, can you provide us here today, Minister, with an initial assessment of the information coming out of the census and how that may affect the funding formula in future, and also what your thoughts are on the Labour-run council for their calls for a funding formula review?

Unwaith eto, diolch, Weinidog. Byddai’n ddiddorol clywed, efallai mewn ymateb pellach, am unrhyw beth penodol y credwch y gallai cynghorau wneud llai ohono. Cytunaf yn llwyr mai mater i’r aelodau democrataidd lleol hynny yw gwneud y penderfyniad hwnnw, ond rwy’n siŵr y byddai awgrym o beth y gallai rhai o’r disgwyliadau hynny fod yn ddefnyddiol. Wrth gwrs, mae fformiwla gyllido deg ar gyfer awdurdodau lleol yn hollbwysig er mwyn darparu’r gwasanaethau hynny. Rwy’n siŵr eich bod wedi cyffroi gymaint â minnau yr wythnos hon, Weinidog, wrth weld rhai o brif ffigurau’r cyfrifiad yn cael eu cyhoeddi. Ac mae rhai o'r ystadegau diweddaraf hynny'n eithaf syfrdanol mewn gwirionedd. Maent yn dangos poblogaeth sy’n heneiddio, ac roeddem yn gwybod am hynny eisoes, ond mae’r cyfrifiad yn parhau i dynnu sylw at hynny, gydag oddeutu 21 y cant o’n poblogaeth yng Nghymru bellach dros 65 oed, 1 y cant dros 90 oed, ac mewn lleoedd fel sir Conwy, y ffigur ar gyfer pobl dros 90 oed yw’r uchaf yng Nghymru, sef 1.5 y cant; mae oddeutu 2,000 o bobl dros 90 oed yn yr un sir honno yn unig. Ac fel rwyf wedi'i grybwyll droeon, nid yw’r fformiwla gyllido bresennol, yn fy marn i, yn rhoi ystyriaeth briodol i bobl hŷn nac yn eu cefnogi y lefel o gymorth sydd ei angen arnynt. A gwelsom yr wythnos diwethaf hefyd bleidlais Cyngor Sir Fynwy, sydd bellach yn cael ei redeg gan Lafur, dros gynnig—cynnig trawsbleidiol, a gefnogwyd gan bawb, yn ôl yr hyn a ddeallaf—a oedd yn galw am adolygu'r fformiwla gyllido. Felly, nid cynghorau Ceidwadol yn unig sy’n edrych ar hyn bellach; ymddengys bod cynghorau Llafur hefyd yn anfodlon â'r fformiwla gyllido. Felly, yng ngoleuni hyn, a wnewch chi roi asesiad cychwynnol i ni yma heddiw, Weinidog, o'r wybodaeth sy'n deillio o'r cyfrifiad a sut y gallai hynny effeithio ar y fformiwla gyllido yn y dyfodol, a hefyd, beth yw eich barn ynglŷn â galwadau'r cyngor Llafur am adolygu'r fformiwla gyllido?

13:45

Thank you for raising these issues. I'll begin with your question in relation to where might local government feel particular pressure. I've already had opportunities to meet collectively with all of the leaders of local government, including our new cohort of leaders, and I think they're very keen to stress the importance of looking at their capital settlement, because of course our capital budget across the three years is particularly poor, being worth less in every single year in cash terms across the three-year period. And of course the implications are there for local government and particularly so in respect of inflation. So, obviously there'll be choices for them in terms of which projects they decide to invest in and how they profile that spend and how slowly they end up delivering projects, really, as a result of that. So, those will be some of the potential areas of difficulty. 

Yes, I had the same level of excitement as you when the census data came out, and that will continue, actually, because data will be provided, probably on a monthly basis, now, right through to November. So, there'll be lots more for us to get our teeth into as the various pieces of information come forward from the census. But, yes, clearly it will have an implication in terms of local government funding. The population projections, which are probably of the most interest, or one of the aspects of most interest, to local government, are used as part of the funding formula, and today's results, or the results of the census, will feed into future updates to local authority population projections.

The Welsh Government's local authority population projections are planned to be updated from 2024, and that's subject to the confirmation of the Office for National Statistics's plans for 2021-based national population projections and revised mid-year estimates of the population for 2012 to 2020. So, that data will be important. But I know the point you're really trying to make is around the funding formula for local government, which is under constant review. I'm seeing the Presiding Officer looking wearily at me at the moment, so I'll draw this to a close. But the funding formula is under constant review, as we've discussed, in terms of new data coming forward, but we will be meeting with the finance sub-group the week after next, where we'll be discussing the funding formula, and particularly the timeliness and the accuracy and the importance of data, and that point that you've made previously about age cohorts is very much still part of that discussion. 

Diolch am godi’r materion hyn. Rwyf am ddechrau gyda'ch cwestiwn ynglŷn â lle y gallai llywodraeth leol fod yn teimlo pwysau penodol. Rwyf eisoes wedi cael cyfleoedd i gyfarfod â holl arweinwyr llywodraeth leol ar y cyd, gan gynnwys ein carfan newydd o arweinwyr, a chredaf eu bod yn awyddus iawn i bwysleisio pwysigrwydd edrych ar eu setliad cyfalaf, gan fod ein cyllideb gyfalaf ar draws y tair blynedd, wrth gwrs, yn arbennig o wael, gan ei bod yn werth llai ym mhob blwyddyn unigol yn nhermau arian parod ar draws y cyfnod o dair blynedd. Ac wrth gwrs, mae'r goblygiadau yno i lywodraeth leol, ac yn arbennig felly o ran chwyddiant. Felly, yn amlwg, bydd dewisiadau iddynt eu gwneud ynghylch pa brosiectau y byddant yn penderfynu buddsoddi ynddynt a sut y maent yn proffilio'r gwariant hwnnw a pha mor araf y byddant yn cyflawni prosiectau o ganlyniad i hynny. Felly, dyna fydd rhai o’r anawsterau posibl.

Do, roeddwn wedi cyffroi gymaint â chithau pan gyhoeddwyd data'r cyfrifiad, a bydd hynny'n parhau, mewn gwirionedd, gan y bydd data'n cael ei ddarparu, yn fisol yn ôl pob tebyg, o nawr hyd at fis Tachwedd. Felly, bydd mwy o lawer inni gael ein dannedd ynddo wrth i wahanol ddarnau o wybodaeth o'r cyfrifiad gael eu cyhoeddi. Ond yn amlwg, bydd goblygiadau i gyllid llywodraeth leol. Mae’r amcanestyniadau poblogaeth, sef yr elfen bwysicaf yn ôl pob tebyg, neu un o’r elfennau pwysicaf, i lywodraeth leol, yn cael eu defnyddio fel rhan o’r fformiwla gyllido, a bydd canlyniadau heddiw, neu ganlyniadau’r cyfrifiad, yn llywio'r diweddariadau i amcanestyniadau poblogaeth awdurdodau lleol yn y dyfodol.

Y bwriad yw diweddaru amcanestyniadau poblogaeth awdurdodau lleol Llywodraeth Cymru o 2024, ac mae hynny'n amodol ar gadarnhau cynlluniau'r Swyddfa Ystadegau Gwladol ar gyfer amcanestyniadau poblogaeth cenedlaethol sy'n seiliedig ar 2021 ac amcangyfrifon canol blwyddyn diwygiedig o'r boblogaeth ar gyfer 2012 i 2020. Felly, bydd y data hwnnw'n bwysig. Ond gwn fod y pwynt y ceisiwch ei wneud mewn gwirionedd yn ymwneud â'r fformiwla gyllido ar gyfer llywodraeth leol, sy'n cael ei hadolygu'n gyson. Rwy’n gweld y Llywydd yn gwgu arnaf, felly rwyf am ddirwyn i ben. Ond mae’r fformiwla gyllido'n cael ei hadolygu’n gyson, fel rydym wedi’i drafod, yn ôl data newydd sy’n cael ei gyhoeddi, ond byddwn yn cyfarfod â’r is-grŵp cyllid yr wythnos ar ôl y nesaf, pan fyddwn yn trafod y fformiwla gyllido, ac yn enwedig amseroldeb a chywirdeb a phwysigrwydd data, ac mae'r pwynt a wnaethoch yn flaenorol am garfanau oedran yn dal i fod yn rhan o'r drafodaeth honno.

I was looking with interest at you. [Laughter.] I'm always interested in the subject of the funding formula for local government. 

Roeddwn yn edrych arnoch gyda diddordeb. [Chwerthin.] Mae gennyf ddiddordeb bob amser yn y fformiwla gyllido llywodraeth leol.

I thought I might have been going on too long. 

Roeddwn yn meddwl efallai fy mod wedi bod yn siarad yn rhy hir.

I need to work on my poker face, obviously. [Laughter.]

Mae angen imi weithio ar fy wyneb chwarae pocer, yn amlwg. [Chwerthin.]

Llefarydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd. 

Plaid Cymru spokesperson, Llyr Gruffydd. 

Diolch, Llywydd. The legislative consent memorandum for the UK Infrastructure Bank Bill is due to come before this Senedd quite soon. Now, the legislation states that the bank's activities will, and I quote, provide

'financial assistance to projects wholly or mainly relating to infrastructure'

and provide

'loans to relevant public authorities for such projects'.

It goes on to explain that its work is being supported by a new national infrastructure strategy that has three central objectives, namely economic recovery, levelling up and unlocking the union's potential. To what extent do you think that those three objectives reflect the investment objectives and priorities of the Welsh Government? And what are you doing to ensure that any investment that might come to Wales through the proposed investment bank actually complements this Senedd's broader objectives, as reflected in Welsh legislation around promoting sustainable development, equality, tackling the climate crisis and so on? 

Diolch, Lywydd. Bydd memorandwm cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer Bil Banc Seilwaith y DU yn cael ei gyflwyno gerbron y Senedd hon cyn bo hir. Nawr, mae'r ddeddfwriaeth yn nodi y bydd gweithgareddau'r banc, ac rwy'n dyfynnu, yn darparu

'cymorth ariannol i brosiectau sy’n ymwneud yn gyfan gwbl neu’n bennaf â seilwaith’

ac yn darparu

'benthyciadau i awdurdodau cyhoeddus perthnasol ar gyfer prosiectau o'r fath'.

Mae'n mynd yn ei flaen i egluro bod ei waith yn cael ei gefnogi gan strategaeth seilwaith genedlaethol newydd a chanddi dri phrif amcan, sef adferiad economaidd, ffyniant bro a datgloi potensial yr undeb. I ba raddau y credwch fod y tri amcan hynny'n adlewyrchu amcanion a blaenoriaethau buddsoddi Llywodraeth Cymru? A beth a wnewch i sicrhau bod unrhyw fuddsoddiad a allai ddod i Gymru drwy'r banc buddsoddi arfaethedig yn ategu amcanion ehangach y Senedd hon, fel y cânt eu hadlewyrchu yn neddfwriaeth Cymru ar hyrwyddo datblygu cynaliadwy, cydraddoldeb, mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd ac yn y blaen?

13:50

This is a really important issue, and, of course, the UK Infrastructure Bank is supposed to be the successor to the European Investment Bank, but I think that, if you look at the sums available to it to invest, it really just pales compared to what we would have been able to access through the EIB. So, I would encourage the UK Government to reflect on the amount of support that's available to it. 

But the point made in terms of our Welsh Government approach to this is really important, because I'm not in a position yet to take a view on whether or not I would be able to recommend to this Senedd agreeing to the legislative consent memorandum. I think that there is certainly something to commend the bank for, absolutely—their focus, I think, on decarbonisation investment would be positive and something that we would support, and something that is in line with our own concerns here in Wales. But, in order to be able to recommend consent, I think I would have to know from the UK Government, and have that clear agreement through amendments to the Bill, that we would have a say in the governance of that bank, and also in the setting of the bank's remit. So, those are two conditions I think that are really important in being able to recommend consent. 

Mae hwn yn fater pwysig iawn, ac wrth gwrs, mae Banc Seilwaith y DU i fod yn olynydd i Fanc Buddsoddi Ewrop, ond yn fy marn i, os edrychwch ar y symiau sydd ar gael iddo eu buddsoddi, maent yn fach iawn o gymharu â'r hyn y byddem wedi gallu cael mynediad ato drwy Fanc Buddsoddi Ewrop. Felly, hoffwn annog Llywodraeth y DU i ystyried faint o gymorth sydd ar gael iddo.

Ond mae'r pwynt a wnaed ar ddull gweithredu Llywodraeth Cymru mewn perthynas â hyn yn wirioneddol bwysig, gan nad wyf mewn sefyllfa eto i roi fy marn ar p'un a fyddwn yn gallu argymell y dylai'r Senedd hon gydsynio â'r memorandwm cydsyniad deddfwriaethol ai peidio. Yn sicr, credaf fod lle i ganmol y banc, yn sicr—credaf y byddai eu ffocws ar fuddsoddi mewn datgarboneiddio yn gadarnhaol ac yn rhywbeth y byddem yn ei gefnogi, ac yn rhywbeth sy’n cyd-fynd â’n hamcanion ein hunain yma yng Nghymru. Ond er mwyn gallu argymell cydsyniad, credaf y byddai’n rhaid imi gael gwybod gan Lywodraeth y DU, a chael y cytundeb clir hwnnw drwy welliannau i’r Bil, y byddai gennym lais yn y broses o lywodraethu’r banc hwnnw, yn ogystal â'r broses o bennu cylch gwaith y banc. Felly, credaf fod y rheini’n ddau amod gwirioneddol bwysig cyn gallu argymell cydsyniad.

But my understanding is that none of those conditions are in place at the moment, and, if truth to be told, there's a real risk here that this Westminster Bill is just another example of the UK Government straying into devolved matters intentionally, riding roughshod over decisions made here, undermining devolution and the integrity of the Senedd and the Welsh Government in an effort to impose their Conservative agenda on Wales—coming hot on the heels, of course, of the revelation on Monday that Westminster is to effectively rescind the Trade Union (Wales) Act 2017 that was passed here to protect workers' rights just a few years ago. The days of subtly taking back powers to Westminster have now clearly been overtaken by a blatant and outright attack on devolution, on our Parliament and on democracy here in Wales. 

So, given that the First Minister, in response to Plaid Cymru leader Adam Price yesterday, said that he would resist—his word, 'resist'—these actions by the UK Government, that he would seek to protect the legislative integrity of this Senedd, although he couldn't tell us exactly how he'd do that, by the way, similarly, can I ask what are you going to do as finance Minister to protect the integrity of the Welsh Government and of the Welsh Parliament in a fiscal sense, when the UK Infrastructure Bank would actually be making decisions that proactively undermine policy and spending decisions set here in the Senedd? 

Ond fy nealltwriaeth i yw nad oes yr un o’r amodau hynny yn eu lle ar hyn o bryd, ac a dweud y gwir, mae perygl gwirioneddol fod y Bil hwn yn San Steffan yn enghraifft arall o Lywodraeth y DU yn ymyrryd â materion datganoledig yn fwriadol, gan anwybyddu penderfyniadau a wneir yma, a chan danseilio datganoli ac uniondeb y Senedd a Llywodraeth Cymru mewn ymdrech i orfodi eu hagenda Geidwadol ar Gymru—yn syth ar ôl i'r newyddion ddod i'r amlwg ddydd Llun fod San Steffan, i bob pwrpas, yn bwriadu diddymu Deddf yr Undebau Llafur (Cymru) 2017, a gyflwynwyd yma ychydig flynyddoedd yn ôl i ddiogelu hawliau gweithwyr. Mae’n amlwg fod dyddiau cipio pwerau yn ôl i San Steffan yn dawel bach bellach wedi troi i fod yn ymosodiad clir ac amlwg ar ddatganoli, ar ein Senedd ac ar ddemocratiaeth yma yng Nghymru.

Felly, o ystyried bod y Prif Weinidog, mewn ymateb i arweinydd Plaid Cymru, Adam Price, ddoe wedi dweud y byddai’n gwrthsefyll—ei air ef, ‘resist’—y camau hyn gan Lywodraeth y DU, y byddai’n ceisio amddiffyn uniondeb deddfwriaethol y Senedd hon, er na allai ddweud wrthym sut yn union y byddai'n gwneud hynny, gyda llaw, yn yr un modd, a gaf fi ofyn beth a wnewch chi fel Gweinidog cyllid i amddiffyn uniondeb Llywodraeth Cymru a Senedd Cymru mewn ystyr gyllidol, pan fyddai Banc Seilwaith y DU yn gwneud penderfyniadau a fyddai'n mynd ati’n rhagweithiol i danseilio penderfyniadau polisi a gwariant a wneir yma yn y Senedd?

Well, I think that your question sets out why it is so important that we have these amendments to the UK Government's Bill, both in terms of the governance of the bank—so, at the moment, it's only UK Treasury Ministers who are allowed to nominate people to those positions on the board; obviously, we would see a role for devolved Governments in this space, and I made that case clearly to the Chief Secretary to the Treasury when I met with him a couple of weeks ago—and then also setting the remit of the bank is really important as well. It will be operating in devolved spaces in terms of economic development and supporting our Welsh businesses, so we would want that investment to be done in a way that complements and works with the grain of what Welsh Government is seeking to achieve. 

I did have the opportunity to meet with the chair of the UKIB, and I was able to set out what our priorities are to the chair of the bank. But I think that it has to come down to amendments to the Bill, and, if those amendments are made, then I could recommend consent to the Senedd, but we have yet to get to that point. So, obviously, I'll be keen to keep colleagues updated on this. 

Wel, credaf fod eich cwestiwn yn nodi pam ei bod mor bwysig ein bod yn cael y gwelliannau hyn i Fil Llywodraeth y DU, o ran llywodraethu’r banc—felly, ar hyn o bryd, dim ond Gweinidogion Trysorlys y DU sy’n cael enwebu pobl i'r bwrdd; yn amlwg, rydym o'r farn y dylai fod rôl gan Lywodraethau datganoledig yn hynny o beth, a dywedais hynny’n glir wrth Brif Ysgrifennydd y Trysorlys pan gyfarfûm ag ef ychydig wythnosau yn ôl—ac yna, mae pennu cylch gwaith y banc yn bwysig iawn hefyd. Bydd yn gweithredu mewn meysydd datganoledig o ran datblygu economaidd a chefnogi ein busnesau yng Nghymru, felly byddem yn awyddus i’r buddsoddiad hwnnw gael ei wneud mewn ffordd sy’n ategu ac yn gweithio yn unol â'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ceisio’i gyflawni.

Cefais gyfle i gyfarfod â chadeirydd Banc Seilwaith y DU, a dywedais wrth gadeirydd y banc beth yw ein blaenoriaethau. Ond credaf fod yn rhaid i hyn gynnwys gwelliannau i’r Bil, ac os caiff y gwelliannau hynny eu gwneud, gallwn argymell cydsyniad i’r Senedd, ond nid ydym wedi cyrraedd y pwynt hwnnw eto. Felly, yn amlwg, byddaf yn parhau i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am hyn i fy nghyd-Aelodau.

Llety Hunanarlwyo a Threth
Self-catering Accommodation and Tax

3. Pa effaith a gaiff newid dosbarthiad eiddo hunanarlwyo at ddibenion treth ar drigolion mewn cymunedau sydd â mwy a mwy o lety hunanarlwyo? OQ58249

3. What impact will changing the classification of self-catering properties for tax purposes have on residents in communities with increasing amounts of self-catering accommodation? OQ58249

Our changes, which form part of our three-pronged approach, will help strike the right balance between capacity within the self-catering tourism sector, and the economic benefits that brings, and supporting viable communities of local residents to live and work in these areas.

Bydd ein newidiadau, sy’n rhan o’n dull tair rhan, yn helpu i sicrhau’r cydbwysedd cywir rhwng capasiti o fewn y sector twristiaeth hunanddarpar, a’r buddion economaidd a ddaw yn sgil hynny, a chefnogi cymunedau hyfyw o drigolion lleol i fyw a gweithio yn yr ardaloedd hyn.

Thank you, Minister. This is really good to hear, because I'm sure you would agree that tourism is vitally important to the Welsh economy, but, of course, with the rapid rise in self-catering units, there is a risk that some towns and villages will cater more to visitors than to residents. This is something that's been raised with me by concerned residents in Llangollen on numerous occasions, where parts of the town—as many as one in five properties—are now advertised as Airbnb self-catering units. Would you agree that we have to ensure that towns and villages across Wales are alive and active 12 months of the year, and can you guarantee that the measures that you have outlined will lead to a careful balance between our interests in driving the visitor economy and the need to ensure that towns and villages are living towns and villages?

Diolch, Weinidog. Mae'n dda iawn clywed hyn, gan y byddech yn cytuno, rwy’n siŵr, fod twristiaeth yn hanfodol bwysig i economi Cymru, ond wrth gwrs, gyda’r cynnydd sydyn mewn unedau hunanddarpar, mae perygl y bydd rhai trefi a phentrefi yn darparu mwy ar gyfer ymwelwyr nag ar gyfer preswylwyr. Mae hyn yn rhywbeth sydd wedi’i godi gyda mi gan drigolion pryderus yn Llangollen ar sawl achlysur, lle mae rhannau o’r dref—cymaint ag un eiddo o bob pump—bellach yn cael eu hysbysebu fel unedau hunanddarpar ar Airbnb. A fyddech yn cytuno bod rhaid inni sicrhau bod trefi a phentrefi ledled Cymru yn fyw ac yn weithredol 12 mis y flwyddyn, ac a wnewch chi warantu y bydd y mesurau a amlinellwyd gennych yn arwain at gydbwysedd gofalus rhwng ein buddiannau wrth hybu'r economi ymwelwyr a'r angen i sicrhau bod trefi a phentrefi yn drefi a phentrefi byw?

13:55

Absolutely. This strand of our policy, in terms of addressing the impact that large numbers of second homes and holiday lets can have on some communities in Wales, is about doing exactly that which Ken Skates has described, and that’s creating sustainable communities where people can live year round and where, in winter, you don’t go into those villages and find that lights are off in the majority of those properties.

We know that in Newport, Pembrokeshire, for example, or in Abersoch, 40 per cent of properties there are second homes and holiday lets, and that’s just not a balanced community. So, we absolutely recognise the importance of tourism, but I think that we also need to recognise that sustainable communities are important, and giving those opportunities to people to live in the communities within which they grew up and where they have that attachment, and where they want to work and make a life for themselves.

I think that it’s also worth us reflecting that, where second home owners operate on a very occasional basis, or on a casual basis, within the self-catering sector, then they are actually entering into direct competition with those genuine self-catering businesses. So, that again is an indication that the system as it stands is not in balance, and we are taking, as I say, a number of steps to address this.

Yn hollol. Mae’r agwedd hon ar ein polisi, a mynd i’r afael â’r effaith y gall niferoedd mawr o ail gartrefi a llety gwyliau ei chael ar rai cymunedau yng Nghymru, yn ymwneud â gwneud yr union beth y mae Ken Skates wedi’i ddisgrifio, sef creu cymunedau cynaliadwy lle y gall pobl fyw drwy'r flwyddyn a lle nad ydych, yn y gaeaf, yn mynd i'r pentrefi hynny ac yn gweld bod y goleuadau wedi'u diffodd yn y rhan fwyaf o'r eiddo.

Gwyddom fod 40 y cant o'r eiddo yn Nhrefdraeth, sir Benfro, er enghraifft, neu yn Abersoch, yn ail gartrefi a llety gwyliau, ac nid yw cymunedau felly yn gymunedau gytbwys. Felly, rydym yn llwyr gydnabod pwysigrwydd twristiaeth, ond credaf fod angen inni gydnabod hefyd fod cymunedau cynaliadwy yn bwysig, a rhoi cyfleoedd i bobl fyw yn y cymunedau y cawsant eu magu ynddynt a'r lleoedd y maent wedi ffurfio cysylltiad â hwy, a lle maent yn dymuno gweithio a chreu bywyd iddynt eu hunain.

Credaf ei bod hefyd yn werth inni ystyried, lle mae perchnogion ail gartrefi'n gweithredu’n achlysurol iawn, neu o bryd i'w gilydd, o fewn y sector hunanddarpar, eu bod yn cystadlu’n uniongyrchol â busnesau hunanddarpar go iawn. Felly, mae hynny unwaith eto'n arwydd nad yw'r system fel y mae yn gytbwys, ac fel y dywedais, rydym yn rhoi nifer o gamau ar waith i fynd i'r afael â hyn.

Minister, you will be aware that my Welsh Conservative colleagues and I have raised on many occasions our opposition to these changes. One of the reasons why is because of the unintended consequences that might come out as a result of it. I've since been in contact with a number of businesses who have raised serious concerns about some of those unintended consequences of the change. So, can I just ask a couple of questions?

So, for example, how will these days actually be calculated? What happens if businesses—and, unfortunately, this does happen—receive last-minute cancellations? Does that still count towards the quota of 182 days? Also, another concern, as it stands, is that refuse collection payments are payable if the business is on business rates, but what happens if this business is forced back onto council tax? Are they then still liable to pay for refuse collections, or will they see a reimbursement of some of that cost?

Finally, I'd be interested to know of what, if any, impact assessment on the number of projected self-catering properties available in Wales once this change fully takes effect, and if you could share those findings with the Senedd, so that we could have a greater understanding of the impact of those changes.

Weinidog, fe fyddwch yn ymwybodol fod fy nghyd-Aelodau yn y Ceidwadwyr Cymreig a minnau wedi mynegi ein gwrthwynebiad i’r newidiadau hyn ar sawl achlysur. Un o'r rhesymau dros hynny yw'r canlyniadau anfwriadol a allai godi yn sgil y newidiadau. Rwyf wedi bod mewn cysylltiad ers hynny â nifer o fusnesau sydd wedi codi pryderon difrifol am rai o ganlyniadau anfwriadol y newid. Felly, a gaf fi ofyn ychydig o gwestiynau?

Felly, er enghraifft, sut yn union y bydd y dyddiau hyn yn cael eu cyfrifo? Beth fydd yn digwydd—ac yn anffodus, mae hyn yn digwydd—os bydd rhywun yn canslo eu gwyliau ar y funud olaf? A yw hynny'n dal i gyfrif tuag at y cwota o 182 diwrnod? Hefyd, pryder arall, fel y saif pethau, yw bod taliadau casglu sbwriel yn daladwy os yw’r busnes yn talu ardrethi busnes, ond beth sy’n digwydd os bydd y busnes hwn yn cael ei orfodi i newid yn ôl i dalu’r dreth gyngor? A oes rhaid iddynt dalu am gasgliadau sbwriel, neu a fydd rhywfaint o'r gost honno'n cael ei had-dalu?

Yn olaf, hoffwn wybod pa asesiad effaith, os o gwbl, a wnaed ar nifer yr eiddo hunanddarpar y rhagwelir y bydd ar gael yng Nghymru ar ôl i’r newid hwn ddod i rym yn llawn, ac os gallwch rannu’r canfyddiadau hynny â’r Senedd, er mwyn inni gael gwell dealltwriaeth o effaith y newidiadau hynny.

Thank you for raising this issue. We've shared as much detail as we can in the regulatory impact assessment, which was published alongside the legislation. We've been keen to provide operators with the largest amount of time possible to adapt their business model to address some of their concerns. They've had at least 12 months' notice before these matters come into effect. We will be providing a full FAQ, if you like, for operators, so that they can understand how it might impact on them personally.

But if operators are operating as a business and meet the threshold, they will therefore have all of the responsibilities and the benefits of being treated as a business. If they do not meet that, they will be considered a domestic dwelling for the purposes of council tax, at least. But I'll be happy to set out an FAQ, and, if colleagues have any detailed questions, we will be keen to address them in that.

Diolch am godi’r mater hwn. Rydym wedi rhannu cymaint o fanylion ag y gallwn yn yr asesiad effaith rheoleiddiol, a gyhoeddwyd gyda'r ddeddfwriaeth. Rydym wedi bod yn awyddus i roi cymaint o amser â phosibl i weithredwyr addasu eu model busnes i fynd i'r afael â rhai o'u pryderon. Maent wedi cael o leiaf 12 mis o rybudd cyn i'r materion hyn ddod i rym. Byddwn yn darparu rhestr gyflawn o gwestiynau cyffredin, os mynnwch, ar gyfer gweithredwyr, fel y gallant ddeall sut y gallai hyn effeithio arnynt hwy yn bersonol.

Ond os yw gweithredwyr yn gweithredu fel busnes ac yn cyrraedd y trothwy, byddant yn derbyn holl gyfrifoldebau a manteision cael eu trin fel busnes. Os na fyddant yn cyrraedd y trothwy hwnnw, byddant yn cael eu hystyried yn annedd ddomestig at ddibenion y dreth gyngor, o leiaf. Ond rwy'n fwy na pharod i lunio rhestr o gwestiynau cyffredin, ac os oes gan fy nghyd-Aelodau unrhyw gwestiynau manwl, byddwn yn awyddus i roi sylw iddynt yn y rhestr honno.

Prydau Ysgol am Ddim i Bawb
Universal Free School Meals

4. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda Gweinidog y Gymraeg ac Addysg ynghylch ariannu prydau ysgol am ddim i bawb yn ystod y flwyddyn ariannol gyfredol? OQ58274

4. What discussions has the Minister had with the Minister for Education and Welsh Language regarding the funding of universal free school meals during the current financial year? OQ58274

As a result of the co-operation agreement with Plaid Cymru, we anticipate feeding nearly an additional 60,000 primary age pupils in our first year of roll-out. We will implement the scheme as quickly as possible to ensure that every primary school pupil receives a free school meal by 2024.

O ganlyniad i’r cytundeb cydweithio gyda Phlaid Cymru, rydym yn rhagweld y bydd bron i 60,000 yn rhagor o ddisgyblion oedran cynradd yn cael eu bwydo ym mlwyddyn gyntaf y cynllun. Byddwn yn rhoi'r cynllun ar waith cyn gynted â phosibl er mwyn sicrhau bod pob disgybl cynradd yn cael cinio ysgol am ddim erbyn 2024.

Diolch for that. It's actually revolutionary, isn't it, that universal free school meals will start being rolled out from September in Wales. I'm so proud that this is happening as a result of the co-operation agreement involving Plaid Cymru. I wanted to ask you, Minister, about support being given to local authorities to ensure that schools are able to cope with this change. I'm so thankful to local authorities across Wales for moving so quickly to ensure that the youngest infants will start receiving these meals from September, but there will be logistical challenges: some schools will need to get new kitchens, new staff, maybe find new suppliers. So, could you outline, please, how the Welsh Government is supporting local authorities to make sure that schools can overcome these barriers and that the youngest children can start to receive universal free school meals from September in schools across Wales?

Diolch. Mae'n chwyldroadol, mewn gwirionedd, onid yw, y bydd prydau ysgol am ddim i bawb yn dechrau cael eu cyflwyno o fis Medi ymlaen yng Nghymru. Rwyf mor falch fod hyn yn digwydd o ganlyniad i’r cytundeb cydweithio gyda Phlaid Cymru. Hoffwn ofyn i chi, Weinidog, am y cymorth sy’n cael ei roi i awdurdodau lleol i sicrhau bod ysgolion yn gallu ymdopi â’r newid hwn. Rwyf mor ddiolchgar i awdurdodau lleol ledled Cymru am weithio mor gyflym i sicrhau y bydd y babanod ieuengaf yn dechrau cael y prydau hyn o fis Medi ymlaen, ond fe fydd yna heriau logistaidd: bydd angen i rai ysgolion gael ceginau newydd, staff newydd, neu ddod o hyd i gyflenwyr newydd, o bosibl. Felly, a wnewch chi amlinellu, os gwelwch yn dda, sut y mae Llywodraeth Cymru yn cynorthwyo awdurdodau lleol i sicrhau y gall ysgolion ymdopi â'r rhwystrau hyn a bod y plant ieuengaf yn gallu dechrau cael prydau ysgol am ddim i bawb o fis Medi ymlaen mewn ysgolion ledled Cymru?

14:00

I'm very grateful for the question and absolutely share the enthusiasm for this policy. I don't think it could have been a policy that could have come at a better time, really, because I know that when discussions started about this particular policy, we weren't in a place where we understood the level of the cost-of-living crisis that was before us, so it's absolutely the right policy, I think, for the right time.

We're keen to support local government in a number of ways in terms of delivering on this policy. Obviously, financial support is going to be critical in terms of delivery. We have committed £200 million in revenue across the lifetime of the agreement, and we have already made available an initial £25 million in capital funding, so that local authorities are supported to make those early investments in the equipment and the infrastructure necessary to deliver. There are discussions continuing with partners to understand what further support might be needed in terms of investment in the school estate, so I think that financial support is really important.

I think the support of frequent discussion with local government as they drive forward and deliver this policy will also be important to understand the implications for them and their experience of delivery, and we can learn from that as we move forward. And then I think that clear support for local government in terms of being flexible as well, as they start to deliver this, will be important, because, as we know, all schools aren't going to be physically in the position to provide the kind of hot meal that we envisage, but are there things that we can be doing to support the development of the policy while we get to that point?

Rwy'n ddiolchgar iawn am y cwestiwn ac yn rhannu'r brwdfrydedd dros y polisi hwn. Nid wyf yn credu y gallai fod wedi dod ar adeg well, mewn gwirionedd, oherwydd pan ddechreuodd trafodaethau am y polisi penodol hwn, rwy'n gwybod nad oeddem mewn sefyllfa lle roeddem yn deall lefel yr argyfwng costau byw a oedd ger ein bron, felly yn sicr, dyma'r polisi cywir ar yr adeg iawn yn fy marn i.

Rydym yn awyddus i gefnogi llywodraeth leol mewn nifer o ffyrdd i gyflawni'r polisi hwn. Yn amlwg, bydd cymorth ariannol yn hollbwysig i allu cyflawni. Rydym wedi ymrwymo £200 miliwn mewn refeniw drwy gydol y cytundeb, ac rydym eisoes wedi darparu £25 miliwn cychwynnol mewn cyllid cyfalaf, fel bod awdurdodau lleol yn cael eu cefnogi i wneud buddsoddiadau cynnar yn yr offer a'r seilwaith sy'n angenrheidiol i gyflawni. Mae trafodaethau'n parhau gyda phartneriaid i ddeall pa gymorth pellach y gallai fod ei angen o ran buddsoddi yn yr ystad ysgolion, felly credaf fod cymorth ariannol yn bwysig iawn.

Credaf y bydd cefnogi trafodaethau aml gyda llywodraeth leol wrth iddynt fwrw ymlaen â'r gwaith o gyflawni'r polisi hwn hefyd yn bwysig er mwyn deall y goblygiadau iddynt hwy a'u profiad o gyflawni, a gallwn ddysgu o hynny wrth inni symud ymlaen. Ac yna credaf y bydd cefnogaeth glir i lywodraeth leol o ran bod yn hyblyg wrth iddynt ddechrau cyflawni hyn yn bwysig hefyd, oherwydd, fel y gwyddom, ni fydd pob ysgol mewn sefyllfa i ddarparu'r math o brydau poeth a ragwelwn, ond a oes pethau y gallwn fod yn eu gwneud i gefnogi datblygiad y polisi wrth inni weithio i gyrraedd y pwynt hwnnw?

Minister, as you pointed out, we know you've invested or will be investing £200 million and £25 million capital to address kitchens and facilities upgrades, and I know there is still some anxiety that that may not be enough, but I take it that those issues will be addressed with local authorities. However, with the rising inflation rates and the Russian invasion of Ukraine having a substantial impact on the cost of food, there are concerns that the funding announced simply won't be enough to ensure that schools can provide high-quality nutritious meals to all. Clearly, we are likely to see increasing costs as things move forward. As such, the Government's policy is at risk of not matching the outcomes that it hopes to achieve. Minister, what detailed analysis of costs associated with the universal primary free school meals commitment has the Government carried out, and what assurances can you give to local authorities, both from a capital and a revenue perspective, especially should food prices escalate as is likely? And will you publish this analysis so that we can see more clearly how these funding decisions have been made, and to what extent they cover the costs that will be borne by local authorities and schools? Thank you.

Weinidog, fel y dywedoch chi, gwyddom eich bod wedi buddsoddi neu y byddwch yn buddsoddi £200 miliwn a £25 miliwn o gyfalaf i fynd i'r afael ag uwchraddio ceginau a chyfleusterau, a gwn fod rhywfaint o bryder o hyd nad yw hynny'n ddigon o bosibl, ond rwy'n cymryd y bydd y materion hynny'n cael sylw gan awdurdodau lleol. Fodd bynnag, gyda'r cyfraddau chwyddiant cynyddol ac ymosodiad Rwsia ar Wcráin yn effeithio'n sylweddol ar gostau bwyd, mae pryderon na fydd yr arian a gyhoeddwyd yn ddigon i sicrhau y gall ysgolion ddarparu prydau maethlon o ansawdd uchel i bawb. Yn amlwg, rydym yn debygol o weld costau cynyddol wrth i bethau symud ymlaen. Felly, mae polisi'r Llywodraeth mewn perygl o beidio â chyd-fynd â'r canlyniadau y mae'n gobeithio eu cyflawni. Weinidog, pa ddadansoddiad manwl y mae'r Llywodraeth wedi'i wneud o'r costau sy'n gysylltiedig â'r ymrwymiad i ddarparu prydau ysgol am ddim i bob disgybl ysgol gynradd, a pha sicrwydd y gallwch ei roi i awdurdodau lleol o safbwynt cyfalaf a refeniw, yn enwedig pe bai prisiau bwyd yn codi fel sy'n debygol? Ac a wnewch chi gyhoeddi'r dadansoddiad hwn fel y gallwn weld yn gliriach sut y mae'r penderfyniadau ariannu hyn wedi cael eu gwneud, ac i ba raddau y maent yn cwrdd â'r costau sy'n wynebu awdurdodau lleol ac ysgolion? Diolch.

I think that this is another one of those areas of pressure on local government that your colleague Sam Rowlands was discussing earlier on in the session today, in the sense that their budget, like ours, is worth less than originally envisaged. The prices of food have increased by 8.7 per cent in the year to May 2022 and obviously there is still a lot of global uncertainty, and we can't be sure that this won't increase further still, so I do think that this is one of the many pressures on local government. That said, I think that local government is in the best possible position it could be, thanks to the good settlement that it did have in our three-year spending review, but obviously we will work closely and keep an eye on this with local government. That said, I think this does speak to that need for the UK Government to provide that general uplift to budgets to reflect the kind of pressure that Peter Fox is talking about in terms of the day-to-day real-life impact of inflation on the delivery of policies, and particularly those that support the most vulnerable in society.

Credaf fod hon yn enghraifft arall o'r pwysau ar lywodraeth leol yr oedd eich cyd-Aelod, Sam Rowlands, yn ei drafod yn gynharach yn y sesiwn heddiw, yn yr ystyr fod eu cyllideb hwy, fel ein cyllideb ni, yn werth llai na'r hyn a ragwelwyd yn wreiddiol. Mae prisiau bwyd wedi cynyddu 8.7 y cant yn y flwyddyn hyd at fis Mai 2022 ac mae'n amlwg fod llawer o ansicrwydd byd-eang o hyd, ac ni allwn fod yn siŵr na fyddant yn cynyddu ymhellach eto, felly credaf fod hyn yn un o'r pethau niferus sy'n rhoi pwysau ar lywodraeth leol. Wedi dweud hynny, credaf fod llywodraeth leol yn y sefyllfa orau bosibl, diolch i'r setliad da a gafwyd yn ein hadolygiad o wariant tair blynedd, ond yn amlwg byddwn yn gweithio'n agos ac yn cadw llygad ar hyn gyda llywodraeth leol. Wedi dweud hynny, credaf fod hyn yn ategu'r angen i Lywodraeth y DU ddarparu cynnydd cyffredinol i gyllidebau i adlewyrchu'r math o bwysau y mae Peter Fox yn sôn amdano gydag effaith chwyddiant o ddydd i ddydd ar y modd y cyflawnir polisïau, ac yn enwedig y rheini sy'n cefnogi'r bobl fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas.

Minister, improving the health and well-being and the education of our children and young people in Wales is so important—even more so now, following the pandemic. Free school meals will play a vital role in this, and I want to thank the Minister and the education Minister for all their hard work since the review, ensuring that this will become the new normal across schools in Wales. We know that free school meals help combat pupil absence, so more and more of our young people don't miss out on their education. We also know that family liaison officers are key to reducing pupil absence, but, unfortunately, these officers aren't a luxury that all schools in Wales can afford. Will the Minister explore the possibility of funding family liaison officers directly through local authorities to ensure more schools in Wales are able to benefit from their invaluable work?

Weinidog, mae gwella iechyd a llesiant ac addysg ein plant a'n pobl ifanc yng Nghymru mor bwysig—a hyd yn oed yn fwy pwysig yn awr, yn dilyn y pandemig. Bydd prydau ysgol am ddim yn chwarae rhan hanfodol yn hyn o beth, a hoffwn ddiolch i'r Gweinidog a'r Gweinidog addysg am eu holl waith caled ers yr adolygiad i sicrhau y bydd hwn yn dod yn normal newydd ar draws ysgolion yng Nghymru. Gwyddom fod prydau ysgol am ddim yn helpu i fynd i'r afael ag absenoldeb disgyblion, fel na fydd mwy a mwy o'n pobl ifanc yn colli addysg. Gwyddom hefyd fod swyddogion cyswllt â theuluoedd yn allweddol i leihau absenoldeb disgyblion, ond yn anffodus, nid yw pob ysgol yng Nghymru yn gallu fforddio'r swyddogion hyn. A wnaiff y Gweinidog archwilio'r posibilrwydd o ariannu swyddogion cyswllt â theuluoedd yn uniongyrchol drwy awdurdodau lleol i sicrhau bod mwy o ysgolion yng Nghymru yn gallu elwa o'u gwaith amhrisiadwy?

14:05

I absolutely agree that those family engagement officers do excellent work in terms of being that bridge between the school and the family, and, as such, in the 2022-23 budget, we'll be investing £3.84 million in increasing the number of those family engagement officers that are employed by schools. The funding has been provided to local authorities, and that, then, allows them to target those schools that they think require that additional capacity, using their local knowledge. And, in addition, as part of our policy development, we'll also be advising schools on the effective practice of family engagement officers, and, of course, the wider professional learning, which has to be undertaken to best use those individuals. We're also providing £660,000 for a trial of community-focused school manager positions in Wales, and those roles will help develop better engagement between schools and the communities, recognising that children's lives don't just finish when the school bell rings, but there's a lot that needs to be done outside of those hours to support families as well. But we recognise really the importance of those family engagement officers. 

Cytunaf yn llwyr fod y swyddogion ymgysylltu â theuluoedd hynny'n gwneud gwaith rhagorol yn cydgysylltu â'r ysgol a'r teulu, ac fel y cyfryw, yng nghyllideb 2022-23, byddwn yn buddsoddi £3.84 miliwn i gynyddu nifer y swyddogion ymgysylltu â theuluoedd a gyflogir gan ysgolion. Mae'r cyllid wedi'i ddarparu i awdurdodau lleol, ac mae hwnnw, felly, yn caniatáu iddynt dargedu'r ysgolion y credant fod angen y capasiti ychwanegol hwnnw arnynt, gan ddefnyddio eu gwybodaeth leol. Ac yn ogystal, fel rhan o ddatblygiad ein polisi, byddwn hefyd yn cynghori ysgolion ar arferion effeithiol swyddogion ymgysylltu â theuluoedd, ac wrth gwrs, y dysgu proffesiynol ehangach, sy'n rhaid ei gyflawni i wneud y defnydd gorau o'r unigolion hynny. Rydym hefyd yn darparu £660,000 ar gyfer treialu swyddi rheolwyr ysgolion bro yng Nghymru, a bydd y rolau hynny'n helpu i ddatblygu gwell ymgysylltiad rhwng ysgolion a'r cymunedau, i gydnabod nad yw bywydau plant yn gorffen pan fydd cloch yr ysgol yn canu, a bod llawer y mae angen ei wneud y tu hwnt i'r oriau hynny i gefnogi teuluoedd hefyd. Ond rydym yn cydnabod pwysigrwydd y swyddogion ymgysylltu â theuluoedd hynny. 

Polisi Economaidd Llywodraeth y DU
The UK Government's Economic Policy

5. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o effaith polisi economaidd Llywodraeth y DU ar gyllideb Llywodraeth Cymru? OQ58251

5. What assessment has the Minister made of the impact of the UK Government's economic policy on the Welsh Government's budget? OQ58251

The UK Government’s economic and fiscal policies are responsible for the relatively poor growth of the UK economy. If the Welsh Government’s budget since 2010 had kept pace with long-run growth in the economy before 2010, it would be over £4.5 billion higher than it is.

Polisïau economaidd ac ariannol Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am dwf cymharol wael economi'r DU. Pe bai cyllideb Llywodraeth Cymru ers 2010 wedi cadw i fyny â thwf hirdymor yr economi cyn 2010, byddai dros £4.5 biliwn yn uwch na'r hyn ydyw ar hyn o bryd.

I accept that Minister, but, sometimes, I think we place too much emphasis on simply spending. My question was about how we raise funds as well. The UK Government's obsession with austerity has created real significant structural problems in the economy. But their decision to go for a hard Brexit, leaving the single market and the customs union, has meant that the UK economy and the Welsh economy are suffering long-term harm. This will have, I assume, a direct impact on the money raised by the Welsh Government in terms of its taxation policy. My question to you, Minister, is: to what extent is this analysis correct? Have you had an opportunity to make an assessment of the impact of UK economic policy? And how, if you have made an assessment, are you able to ameliorate that impact?

Rwy'n derbyn hynny, Weinidog, ond weithiau, credaf ein bod yn rhoi gormod o bwyslais ar wariant yn unig. Roedd fy nghwestiwn yn ymwneud â sut rydym yn codi arian yn ogystal. Mae obsesiwn Llywodraeth y DU â chyni wedi creu problemau strwythurol sylweddol iawn yn yr economi. Ond mae eu penderfyniad i sicrhau Brexit caled, gan adael y farchnad sengl a'r undeb tollau, wedi golygu bod economi'r DU ac economi Cymru yn dioddef niwed hirdymor. Tybiaf y bydd hyn yn cael effaith uniongyrchol ar yr arian a godir gan Lywodraeth Cymru mewn perthynas â'i pholisi trethi. Fy nghwestiwn i chi, Weinidog, yw: i ba raddau y mae'r dadansoddiad hwn yn gywir? A ydych wedi cael cyfle i asesu effaith polisi economaidd y DU? Ac os ydych wedi gwneud asesiad, sut y gallwch chi leddfu'r effaith honno?

Thank you for raising that. Alongside the draft budget, which we published back in December, the chief economist did provide an update in terms of his assessment of the impact, which included the impact of Brexit, and I would commend that to all colleagues. We know that we have lost, or the UK, I should say, has lost many billions of pounds in tax, as a direct result of Brexit. And, of course, that means that the Welsh Government's budget is harmed as a direct result of that; there's no question about that. I do get the opportunity to raise this particular issue this afternoon, at one of our inter-ministerial meetings with the UK Government, and I'll be reflecting on the points that Alun Davies has made, and using that to inform my contribution in that meeting.

Diolch ichi am godi hynny. Ochr yn ochr â'r gyllideb ddrafft, a gyhoeddwyd gennym yn ôl ym mis Rhagfyr, darparodd y prif economegydd ddiweddariad o'i asesiad o'r effaith, a oedd yn cynnwys effaith Brexit, a byddwn yn cymeradwyo hwnnw i bob un o'r cyd-Aelodau. Gwyddom ein bod wedi colli, neu fod y DU, dylwn ddweud, wedi colli biliynau lawer o bunnoedd mewn treth, o ganlyniad uniongyrchol i Brexit. Ac wrth gwrs, mae hynny'n golygu bod cyllideb Llywodraeth Cymru yn cael ei niweidio o ganlyniad uniongyrchol i hynny; nid oes amheuaeth am hynny. Byddaf yn cael gyfle i godi'r mater penodol hwn y prynhawn yma, yn un o'n cyfarfodydd rhyngweinidogol gyda Llywodraeth y DU, a byddaf yn ystyried y pwyntiau y mae Alun Davies wedi'u gwneud, ac yn eu defnyddio i lywio fy nghyfraniad yn y cyfarfod hwnnw.

Minister, the UK Government's strong economic policy since 2010, and having that long-term economic plan, has helped deliver the best settlement Wales has ever had: £18 billion-worth of funding this year. And, because of the UK Government's strong economic policies, we've got the levelling-up fund, the community renewal fund, city and growth deals, free ports, investment in green energy and the global centre of rail excellence in my constituency, delivered by a UK Conservative Government. Eighteen billion pounds extra this year, and you still keep moaning about Brexit. My word. So, does the Minister agree with me that because of a strong UK Conservative Government, with strong economic policies, the Welsh economy will grow because of the benefit to the wider economy of the UK and you will have more money in the Welsh Government Treasury?

Weinidog, mae polisi economaidd cryf Llywodraeth y DU ers 2010, a chael cynllun economaidd hirdymor, wedi helpu i sicrhau'r setliad gorau y mae Cymru wedi'i gael erioed: gwerth £18 biliwn o gyllid eleni. Ac oherwydd polisïau economaidd cryf Llywodraeth y DU, mae gennym y gronfa ffyniant bro, y gronfa adfywio cymunedol, bargeinion dinesig a thwf, porthladdoedd rhydd, buddsoddiad mewn ynni gwyrdd a'r ganolfan ragoriaeth fyd-eang ar gyfer rheilffyrdd yn fy etholaeth, a ddarparwyd gan Lywodraeth Geidwadol y DU. Deunaw biliwn o bunnoedd yn ychwanegol eleni, ac rydych yn dal i fod yn cwyno am Brexit. Mawredd. Felly, a yw'r Gweinidog yn cytuno â mi y bydd economi Cymru yn tyfu oherwydd Llywodraeth Geidwadol gref yn y DU, gyda pholisïau economaidd cryf, oherwydd y budd i economi ehangach y DU, ac y bydd gennych fwy o arian yn Nhrysorlys Llywodraeth Cymru?

14:10

Well, I have to say that the cheque must be still in the post if we’re expecting £18 billion additional to our budget this year, because Wales is actually £1 billion worse off as a result of the UK Government’s approach to replacement EU funding. The Finance Committee has the opportunity to question UK Government Ministers tomorrow and I’m going to be paying even more interest than I normally do to the Finance Committee’s meeting, because I would absolutely love to see the UK Government Ministers trying to defend their decisions in respect of post-EU funding, because I think they are indefensible. The UK Government did promise us that we wouldn’t be a penny worse off as a result of Brexit; we’re £1.2 billion worse off as a result of Brexit and as a result of the particular choices that they made, and I just don’t think there’s any point in trying to hide from that.

Wel, mae'n rhaid bod y siec yn y post o hyd os ydym yn disgwyl £18 biliwn yn ychwanegol i'n cyllideb eleni, oherwydd mae Cymru £1 biliwn yn waeth ei byd mewn gwirionedd o ganlyniad i ddull Llywodraeth y DU o ddarparu cyllid yn lle cyllid yr UE. Mae gan y Pwyllgor Cyllid gyfle i holi Gweinidogion Llywodraeth y DU yfory a byddaf yn talu mwy o sylw na'r arfer hyd yn oed i gyfarfod y Pwyllgor Cyllid, oherwydd byddwn wrth fy modd yn gweld Gweinidogion Llywodraeth y DU yn ceisio amddiffyn eu penderfyniadau mewn perthynas â chyllid ar ôl gadael yr UE, oherwydd credaf nad oes modd eu hamddiffyn. Addawodd Llywodraeth y DU na fyddem geiniog yn waeth ein byd o ganlyniad i Brexit; rydym £1.2 biliwn yn waeth ein byd o ganlyniad i Brexit ac o ganlyniad i'r dewisiadau penodol a wnaethant, ac nid wyf yn credu bod unrhyw bwynt ceisio cuddio rhag hynny.

Monitro'r Defnydd o Arian Grant
Monitoring the Use of Grant Funding

6. Pa strwythurau sydd gan Lywodraeth Cymru ar waith i fonitro'r defnydd o arian grant a ddyfernir i brosiectau yng Nghymru? OQ58252

6. What structures does the Welsh Government have in place to monitor the use of grant funding awarded to projects in Wales? OQ58252

Monitoring is a key part of Welsh Government's grant processes. Grant managers have flexibility to tailor monitoring requirements according to the size, value and risk of projects. Monitoring requirements are set out in the grant award letter terms and conditions, which form the legally binding agreement between Welsh Government and recipients.

Mae monitro'n rhan allweddol o brosesau grant Llywodraeth Cymru. Mae gan reolwyr grantiau hyblygrwydd i deilwra gofynion monitro yn ôl maint, gwerth a risg prosiectau. Nodir gofynion monitro yn nhelerau ac amodau'r llythyr dyfarnu grant, sy'n ffurfio'r cytundeb sy'n rhwymo mewn cyfraith rhwng Llywodraeth Cymru a'r derbynwyr.

Thank you. Well, in contrast to my colleague there about how good the UK Government are when handing money out, the Welsh Government, certainly in my time—I’ve been here 11 years—and prior to that since devolution, have wasted millions and millions of pounds: £221 million on uncompetitive enterprise zones; £9.3 million on flawed initial funding—[Interruption.] I know it hurts, but let me finish. Nine point three million pounds on flawed initial funding for the Circuit for Wales; £157 million on the M4 relief road inquiry; £750,000 in the last financial year on the grounded Anglesey to Cardiff flight link; and, in my own constituency, £400,000 on G.M. Jones, and that was to build bespoke units in Llanrwst that up until very recently had been empty right from build. That business actually is no longer, because of the implications of the higher cost. I could go on, but the latter example in particular highlights a clear area where I do believe now that money is very tight; we’ve got a sort of cost-of-living crisis.

I raised it in the First Minister’s scrutiny committee, and I asked the First Minister in my question, 'When you’ve handed large sums of money over to these companies, how do you then monitor it?' And the response was very much a case of, 'Once we’ve handed that money over, it really is up to that business.' So, how can you convince me, Minister, that you have got good financial probity at the heart of Welsh Government, so that we do not keep seeing this repeating and a number of times when, actually, you are simply wasting taxpayers' money? Thank you.

Diolch. Wel, yn wahanol i'r hyn a ddywed fy nghyd-Aelod mewn perthynas â pha mor dda yw Llywodraeth y DU wrth ddyrannu arian, mae Llywodraeth Cymru, yn sicr yn fy nghyfnod i—rwyf wedi bod yma ers 11 mlynedd—a chyn hynny, ers datganoli, wedi gwastraffu miliynau a miliynau o bunnoedd: £221 miliwn ar ardaloedd menter anghystadleuol; £9.3 miliwn ar gyllid cychwynnol diffygiol—[Torri ar draws.] Rwy'n gwybod ei fod yn boenus, ond gadewch imi orffen. Naw pwynt tri miliwn o bunnoedd ar gyllid cychwynnol diffygiol ar gyfer Cylchffordd Cymru; £157 miliwn ar ymchwiliad ffordd liniaru'r M4; £750,000 yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf ar y cyswllt hedfan rhwng Ynys Môn a Chaerdydd nad yw wedi bod yn hedfan; ac yn fy etholaeth i, £400,000 ar G.M. Jones, a hynny er mwyn adeiladu unedau pwrpasol yn Llanrwst a oedd tan yn ddiweddar iawn wedi bod yn wag ers iddynt gael eu hadeiladu. Nid yw'r busnes hwnnw'n bodoli bellach oherwydd goblygiadau'r costau uwch. Gallwn fynd ymlaen, ond mae'r enghraifft olaf yn arbennig yn tynnu sylw at faes amlwg lle mae arian yn dynn iawn yn awr yn fy marn i; mae gennym ryw fath o argyfwng costau byw.

Fe'i codais ym mhwyllgor craffu'r Prif Weinidog, a gofynnais i'r Prif Weinidog yn fy nghwestiwn, 'Pan fyddwch wedi trosglwyddo symiau mawr o arian i'r cwmnïau hyn, sut y byddwch yn eu monitro wedyn?' A'r ymateb i bob pwrpas oedd, 'Wedi inni drosglwyddo'r arian, mater i'r busnes yw hynny mewn gwirionedd.' Felly, sut y gallwch fy argyhoeddi, Weinidog, fod gennych uniondeb ariannol da wrth wraidd Llywodraeth Cymru, fel na fyddwn yn gweld hyn yn digwydd dro ar ôl tro, oherwydd mewn gwirionedd, rydych yn gwastraffu arian trethdalwyr? Diolch.

Welsh Government issues thousands of award letters every year to a wide range of stakeholders, such as local authorities, the third sector and private sector organisations for a really wide range of purposes, and they are intended to help us drive forward our policy objectives. Monitoring our grant funding is an integral method to ensuring that those projects deliver what is intended, but it is the case that monitoring activities are quite rightly varied and they should be specific to the funding that is being awarded, and those grant managers are responsible for establishing the correct level of monitoring that is needed.

So, a wide range of activities can be used to obtain the assurance that we need that the grant requirements are being met. They can include progress reports, monitoring of targets and milestones, meetings and site visits, written reports, and claims from both the grant recipient and/or an independent third party. And as I said in the response to your first question, those form part of the legally binding award letter and those terms and conditions should be considered from the outset. Grant recipients should only be agreeing to those if they are convinced that they can meet those terms and conditions.

I will say that grant managers are now able to seek advice, support and guidance through a range of sources, including our grants centre of excellence, corporate governance, legal services and their own operations team, so we do have a wide range of support and guidance available to grant managers to ensure that they're able to undertake that monitoring correctly. Active grant monitoring is absolutely key.

Mae Llywodraeth Cymru yn anfon miloedd o lythyrau dyfarnu bob blwyddyn at ystod eang o randdeiliaid, megis awdurdodau lleol, y trydydd sector a sefydliadau'r sector preifat at ystod eang iawn o ddibenion, a'u bwriad yw ein helpu i fwrw ymlaen â'n hamcanion polisi. Mae monitro ein cyllid grant yn elfen annatod o sicrhau bod y prosiectau hynny'n cyflawni'r hyn a fwriedir, ond mae'n wir ac yn gwbl briodol fod gweithgareddau monitro yn amrywiol a dylent fod yn benodol i'r cyllid sy'n cael ei ddyfarnu, ac mae'r rheolwyr grantiau hynny'n gyfrifol am sefydlu'r lefel gywir o fonitro sydd ei hangen.

Felly, gellir defnyddio ystod eang o weithgareddau i gael y sicrwydd yr ydym ei angen fod gofynion y grantiau'n cael eu bodloni. Gallant gynnwys adroddiadau cynnydd, monitro targedau a cherrig milltir, cyfarfodydd ac ymweliadau safle, adroddiadau ysgrifenedig a hawliadau gan y sawl sy'n derbyn y grant a/neu drydydd parti annibynnol. Ac fel y dywedais yn yr ymateb i'ch cwestiwn cyntaf, mae'r rheini'n rhan o'r llythyr dyfarnu sy'n rhwymo mewn cyfraith a dylid ystyried y telerau a'r amodau hynny o'r cychwyn cyntaf. Ni ddylai derbynwyr grantiau gytuno i'r rheini os nad ydynt yn argyhoeddedig y gallant fodloni'r telerau ac amodau hynny.

Rwyf am ddweud bod rheolwyr grantiau bellach yn gallu ceisio cyngor, cymorth ac arweiniad drwy amrywiaeth o ffynonellau, gan gynnwys ein canolfan ragoriaeth grantiau, llywodraethu corfforaethol, gwasanaethau cyfreithiol a'u tîm gweithrediadau eu hunain, felly mae gennym ystod eang o gymorth ac arweiniad ar gael i reolwyr grantiau allu sicrhau eu bod yn gallu cyflawni'r gwaith monitro hwnnw'n gywir. Mae monitro grantiau gweithredol yn gwbl allweddol.

14:15
Tai Hygyrch
Accessible Housing

7. Pa ystyriaeth a roddodd y Gweinidog i ddyletswydd awdurdodau lleol i ddarparu tai hygyrch wrth benderfynu ar setliad llywodraeth leol 2022-23? OQ58267

7. What consideration did the Minister give to the duty of local authorities to provide accessible housing when deciding on the local government settlement 2022-23? OQ58267

This year, the Government is providing unhypothecated revenue funding of over £5.1 billion to support local authorities in the delivery of their statutory and non-statutory services, including priorities such as housing.

Eleni, mae'r Llywodraeth yn darparu cyllid refeniw heb ei neilltuo o dros £5.1 biliwn i helpu awdurdodau lleol i ddarparu eu gwasanaethau statudol ac anstatudol, gan gynnwys blaenoriaethau megis tai.

Thank you so much, Minister. Last week, I met with representatives from the Motor Neurone Disease Association Cymru, together with people suffering with the condition, at an event sponsored by my very able colleague Peter Fox. One of the issues raised with me was that of MND patients being trapped in inaccessible homes because local authorities have not provided necessary adaptations. To put it simply, the cost, lack of funding and timescales involved are causing people with MND and their families really genuine hardships. A third of people with MND die within a year of diagnosis and half within two years. During that time, symptoms worsen and needs increase, so sufferers living with MND don't have the luxury of time to simply just wait. What discussions have you had, Minister, with local authorities in Wales to fast-track support for people with MND, removing the means test for low-cost and high-impact adaptations, and to maintain a register of available accessible homes for them? Thank you.

Diolch yn fawr, Weinidog. Yr wythnos diwethaf, cyfarfûm â chynrychiolwyr o Gymdeithas Clefyd Niwronau Motor Cymru, ynghyd â phobl sy'n dioddef o'r cyflwr, mewn digwyddiad a noddwyd gan fy nghyd-Aelod galluog iawn, Peter Fox. Un o'r materion a dynnwyd i fy sylw oedd y ffaith bod cleifion Clefyd Niwronau Motor yn cael eu caethiwo mewn cartrefi anhygyrch oherwydd nad yw awdurdodau lleol wedi darparu'r addasiadau angenrheidiol. Yn syml, mae'r gost, y diffyg cyllid a'r amserlenni dan sylw yn achosi caledi gwirioneddol i bobl â Chlefyd Niwronau Motor a'u teuluoedd. Mae traean o bobl â Chlefyd Niwronau Motor yn marw o fewn blwyddyn i gael diagnosis a'u hanner yn marw o fewn dwy flynedd. Yn ystod yr amser hwnnw, mae'r symptomau'n gwaethygu ac mae'r anghenion yn cynyddu, felly nid oes gan ddioddefwyr sy'n byw gyda Chlefyd Niwronau Motor amser i aros. Weinidog, pa drafodaethau a gawsoch gydag awdurdodau lleol yng Nghymru i roi cymorth i bobl â Chlefyd Niwronau Motor ar lwybr carlam, gan ddileu'r prawf modd ar gyfer addasiadau sy'n isel o ran cost ac yn fawr eu heffaith, a chynnal cofrestr o gartrefi hygyrch sydd ar gael iddynt? Diolch.

Thank you for raising this issue. I absolutely recognise the importance of moving quickly to support people with MND. In terms of local government, in considering their general housing responsibilities, they must be mindful of their responsibilities under the Equality Act 2010, and we do encourage local authorities to hold those accessible housing registers so that disabled people can be allocated housing that is suitable for their needs. Work is also under way through a housing association to develop a standard accessible housing register for all local authorities to be able to use. And also, they have legal responsibilities under the Housing Grants, Construction and Regeneration Act 1996 to provide mandatory disabled facilities grants for qualifying disabled people to make adaptations to a property. We've been working over a number of years to make that process as quick and as streamlined as possible, and to remove, where appropriate, that level of means testing to, again, try and speed things through the system. We also provide funding to enable local authorities to provide lower cost adaptations quickly. Again, this is without means testing. We increased that grant in April 2021 to £6 million a year. But I will take an opportunity, when I have it, with local government, and particularly their housing spokespeople, to explore this issue further, and if I'm not able to do it myself soon, I'll do it through my colleague the housing Minister. 

Diolch ichi am godi'r mater. Rwy'n llwyr gydnabod pwysigrwydd symud yn gyflym i gefnogi pobl â Chlefyd Niwronau Motor. O ran llywodraeth leol, wrth ystyried eu cyfrifoldebau tai cyffredinol, rhaid iddynt fod yn ymwybodol o'u cyfrifoldebau o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010, ac rydym yn annog awdurdodau lleol i gadw'r cofrestrau tai hygyrch hynny fel y gellir dyrannu tai sy'n addas ar gyfer anghenion pobl anabl. Mae gwaith ar y gweill hefyd drwy gymdeithas dai i ddatblygu cofrestr tai hygyrch safonol i bob awdurdod lleol allu ei defnyddio. Hefyd, mae ganddynt gyfrifoldebau cyfreithiol o dan Ddeddf Grantiau Tai, Adeiladu ac Adfywio 1996 i ddarparu grantiau cyfleusterau anabl gorfodol i bobl anabl cymwys wneud addasiadau i eiddo. Rydym wedi bod yn gweithio dros nifer o flynyddoedd i wneud y broses honno mor gyflym ac mor syml â phosibl, ac i ddileu, lle bo'n briodol, y lefel honno o brofion modd, unwaith eto, i geisio cyflymu pethau drwy'r system. Rydym hefyd yn darparu cyllid i alluogi awdurdodau lleol i ddarparu addasiadau cost is yn gyflym. Unwaith eto, mae hyn heb brofion modd. Gwnaethom gynyddu'r grant hwnnw ym mis Ebrill 2021 i £6 miliwn y flwyddyn. Ond rwyf am achub ar y cyfle, pan fyddaf yn ei gael, gyda llywodraeth leol, ac yn enwedig eu llefarwyr ar dai, i archwilio'r mater hwn ymhellach, ac os na allaf ei wneud fy hun yn fuan, byddaf yn gwneud hynny drwy fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog tai. 

Cefnogi Busnesau Bach a Chanolig
Supporting Small and Medium-sized Businesses

8. Pa ystyriaeth a roddodd y Gweinidog i gefnogi busnesau bach a chanolig eu maint wrth benderfynu ar gyllideb Llywodraeth Cymru ar gyfer 2022-23? OQ58259

8. What consideration did the Minister give to supporting small and medium-sized businesses when determining the Welsh Government's budget for 2022-23? OQ58259

The final budget published in March provides £1.8 billion in 2022-23 to support the economy portfolio. This budget includes £35 million to specifically support small and medium-sized businesses. Other support includes £116 million for rates relief and £103 million for Transforming Towns.

Mae'r gyllideb derfynol a gyhoeddwyd ym mis Mawrth yn darparu £1.8 biliwn yn 2022-23 i gefnogi portffolio'r economi. Mae'r gyllideb hon yn cynnwys £35 miliwn i gefnogi busnesau bach a chanolig yn benodol. Mae cymorth arall yn cynnwys £116 miliwn ar gyfer rhyddhad ardrethi a £103 miliwn ar gyfer Trawsnewid Trefi.

Thank you, Minister. I've recently met with a number of businesses in the Cynon valley who are seeking to invest in renewable energy sources, or more modern energy efficient machinery. Of course, this can be very expensive for small family enterprises. How is the Welsh Government supporting this type of investment so that businesses can innovate, modernise and play their part in tackling the climate emergency?

Diolch yn fawr, Weinidog. Yn ddiweddar, rwyf wedi cyfarfod â nifer o fusnesau yng nghwm Cynon sy'n ceisio buddsoddi mewn ffynonellau ynni adnewyddadwy, neu beiriannau mwy modern sy'n defnyddio ynni'n effeithlon. Wrth gwrs, gall hyn fod yn ddrud iawn i fentrau teuluol bach. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r math hwn o fuddsoddiad fel y gall busnesau arloesi, moderneiddio a chwarae eu rhan wrth fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd?

Thank you for raising that really important point, because small and medium-sized enterprises are, of course, the backbone of our economy here in Wales, but also they have a huge role to play in terms of helping us work towards our decarbonisation goals. In November of last year, a £45 million package was launched by my colleague the economy Minister to train staff and to help Welsh SMEs to grow, and included in this package was £35 million that will help small and medium-sized businesses relaunch, develop and, importantly, decarbonise to help drive the recovery following the COVID pandemic. So, that will be an important source of potential support that I would encourage businesses in the Cynon valley and elsewhere to look to.

I think, also, it's important that we start off our new small and medium-sized enterprises on the right foot. And that's why, in February 2022, Business Wales launched their net-zero carbon start-up grant, which is a pilot scheme offering financial and technical support to help budding or start-up social enterprises get their businesses ready for trading or investment, and, crucially, to embed climate-friendly practices into start-up social enterprises from the outset. This scheme is open to any up-and-coming social business or trading voluntary organisation in Wales. Again, this will be something that I know that those eligible organisations in the Cynon valley and elsewhere will be keen to explore.

Diolch ichi am godi'r pwynt pwysig hwn, oherwydd busnesau bach a chanolig eu maint, wrth gwrs, yw asgwrn cefn ein heconomi yma yng Nghymru, ond mae ganddynt hefyd rôl enfawr i'w chwarae yn ein helpu i weithio tuag at ein nodau datgarboneiddio. Ym mis Tachwedd y llynedd, lansiwyd pecyn gwerth £45 miliwn gan fy nghyd-Weinidog, Gweinidog yr Economi, i hyfforddi staff ac i helpu busnesau bach a chanolig yng Nghymru i dyfu, ac yn y pecyn hwn roedd £35 miliwn a fydd yn helpu busnesau bach a chanolig i ail-lansio, i ddatblygu ac yn bwysig, i ddatgarboneiddio er mwyn helpu i lywio'r adferiad yn dilyn y pandemig COVID. Felly, bydd honno'n ffynhonnell bwysig o gymorth posibl y byddwn yn annog busnesau yng nghwm Cynon, ac mewn mannau eraill, i'w hystyried.

Credaf hefyd ei bod yn bwysig ein bod yn rhoi'r dechreuad gorau posibl i fusnesau bach a chanolig newydd. A dyna pam, ym mis Chwefror 2022, y lansiodd Busnes Cymru ei grant cychwyn busnes carbon sero net, sef cynllun peilot sy'n cynnig cymorth ariannol a thechnegol i helpu mentrau cymdeithasol newydd i baratoi eu busnesau ar gyfer masnachu neu fuddsoddi, ac yn hollbwysig, i ymgorffori arferion sy'n ystyriol o'r hinsawdd mewn mentrau cymdeithasol newydd o'r cychwyn cyntaf. Mae'r cynllun hwn yn agored i unrhyw fusnes cymdeithasol neu sefydliad gwirfoddol sy'n masnachu yng Nghymru. Unwaith eto, bydd hyn yn rhywbeth y gwn y bydd sefydliadau cymwys yng nghwm Cynon, ac mewn mannau eraill, yn awyddus i'w archwilio.

14:20
2. Cwestiynau i’r Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, a’r Trefnydd
2. Questions to the Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd

Y cwestiynau nesaf fydd i'r Gweinidog materion gwledig a'r gogledd. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Heledd Fychan.

The next questions will be to the Minister for rural affairs and north Wales. The first question is from Heledd Fychan.

Perchnogaeth Gyfrifol ar Anifeiliaid Anwes
Responsible Pet Ownership

1. Pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i rhoi i ddarparu ymgyrchoedd ymwybyddiaeth gyhoeddus rheolaidd ar berchnogaeth gyfrifol ar anifeiliaid anwes i wrthbwyso'r risg o gynnydd yn nifer yr anifeiliaid a gaiff eu gadael o ganlyniad i'r argyfwng costau byw? OQ58257

1. What consideration has the Welsh Government given to providing regular public awareness campaigns on responsible pet ownership to counteract the risk of a rise in animal abandonment as a result of the cost-of-living crisis? OQ58257

Member
Lesley Griffiths 14:21:27
Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd

Diolch. Our #PawsPreventProtect social media campaign promotes responsible purchasing and serves as a reminder of the lifetime costs associated with owning a pet. We also continue to liaise with our third sector partners to support their work in promoting expectations of responsible ownership, particularly as pressures grow on household budgets.

Diolch. Mae ein hymgyrch #ArosAtalAmddiffyn ar y cyfryngau cymdeithasol yn hyrwyddo prynu cyfrifol ac yn ein hatgoffa o'r costau gydol oes sy'n gysylltiedig â bod yn berchen ar anifail anwes. Rydym hefyd yn parhau i gysylltu â'n partneriaid yn y trydydd sector i gefnogi eu gwaith i hyrwyddo disgwyliadau ynghylch perchnogaeth gyfrifol, yn enwedig wrth i bwysau gynyddu ar gyllidebau aelwydydd.

Thank you, Minister. I realise that the #PawsPreventProtect social media campaign mainly runs over the festive period and that it is quite seasonal and limited, focused on responsible pet purchasing. It is obviously a successful campaign, but quite limited. By contrast, in England, they have Petfished, a long-running pet buying awareness campaign, while in Scotland, the Scottish Government has a Buy a Puppy Safely campaign—both with dedicated, enduring websites and awareness-raising resources, and both supplemented by other awareness-raising measures too.

You'll be aware, as many of us are, I'm sure, that the RSPCA's new animal kindness index suggests that 19 per cent of pet owners are worried about buying food for their pets amid the cost-of-living crisis. The RSPCA has already seen an increase in animal intake at RSPCA centres amounting to 49 per cent more rabbits, 14 per cent more cats and 3 per cent more dogs in the first five months of 2022. Therefore, will Welsh Government be committing to using a permanent promotional campaign to signpost owners to available support packages elsewhere, which could prove really useful to owners unsure where to turn, if we can't be running our own permanent campaign?

Diolch yn fawr, Weinidog. Rwy'n sylweddoli bod yr ymgyrch cyfryngau cymdeithasol #ArosAtalAmddiffyn yn rhedeg yn bennaf dros gyfnod y Nadolig a'i bod yn eithaf tymhorol a chyfyngedig, ac yn canolbwyntio ar brynu cyfrifol mewn perthynas ag anifeiliaid anwes. Mae'n amlwg yn ymgyrch lwyddiannus, ond yn eithaf cyfyngedig. Mewn cyferbyniad, yn Lloegr, mae ganddynt Petfished, ymgyrch hirdymor i godi ymwybyddiaeth o brynu anifeiliaid anwes, ac yn yr Alban, mae gan Lywodraeth yr Alban ymgyrch Buy a Puppy Safely—mae gan y ddwy ymgyrch wefannau pwrpasol, parhaus ac adnoddau codi ymwybyddiaeth, ac mae'r ddwy wedi'u hategu gan fesurau codi ymwybyddiaeth eraill hefyd.

Fe fyddwch yn ymwybodol, fel y mae llawer ohonom, rwy'n siŵr, fod y mynegai caredigrwydd tuag at anifeiliaid newydd gan yr RSPCA yn awgrymu bod 19 y cant o'r bobl sy'n berchen ar anifeiliaid anwes yn poeni am brynu bwyd i'w hanifeiliaid anwes yng nghanol yr argyfwng costau byw. Mae'r RSPCA eisoes wedi gweld cynnydd yn nifer yr anifeiliaid a dderbynnir i ganolfannau'r RSPCA, yn cynnwys 49 y cant yn fwy o gwningod, 14 y cant yn fwy o gathod a 3 y cant yn fwy o gŵn yn ystod pum mis cyntaf 2022. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i ddefnyddio ymgyrch hyrwyddo barhaol i gyfeirio perchnogion at y pecynnau cymorth sydd ar gael mewn mannau eraill, a allai fod yn ddefnyddiol iawn i berchnogion sy'n ansicr lle i droi, os na allwn gychwyn ein hymgyrch barhaol ein hunain?

I will certainly consider looking at what we can do more permanently, but we do regularly promote and share messages from other organisations on responsible ownership. Just last week, we had one regarding the care of animals in hot weather, for instance, and leaving dogs, particularly, in cars. So, there are a lot of other social media outlets that we do promote and share, and I would encourage all Members of the Senedd to do so as well. I think you raise a very important point, and certainly, the couple of rescue centres that I've been able to visit this year are seeing, sadly, an increase in the number of pets that they are having to take in. We've had, obviously, people buying pets during the COVID pandemic and then, perhaps when they've had to go back to work full time, realise the difficulties in looking after a pet when they're back in work, and then, as you've just raised, the cost-of-living crisis. But I'm certainly open to any suggestions about seeing what we could do more permanently.

Byddaf yn sicr yn ystyried edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud yn fwy parhaol, ond rydym yn hyrwyddo ac yn rhannu negeseuon gan sefydliadau eraill ar berchnogaeth gyfrifol yn rheolaidd. Yr wythnos diwethaf, roedd gennym un ar ofalu am anifeiliaid mewn tywydd poeth, er enghraifft, a gadael cŵn, yn enwedig, mewn ceir. Felly, rydym yn hyrwyddo ac yn rhannu llawer o lwyfannau cyfryngau cymdeithasol eraill, a byddwn yn annog holl Aelodau'r Senedd i wneud hynny hefyd. Credaf eich bod yn codi pwynt pwysig iawn, ac yn sicr, mae'r un neu ddwy o ganolfannau achub y gallais ymweld â hwy eleni wedi gweld cynnydd, yn anffodus, yn nifer yr anifeiliaid anwes y maent yn gorfod eu derbyn. Yn amlwg, rydym wedi cael pobl yn prynu anifeiliaid anwes yn ystod y pandemig COVID ac yna, pan fyddant wedi gorfod mynd yn ôl i weithio'n llawn amser efallai, maent wedi sylweddoli cymaint o anawsterau sydd ynghlwm wrth ofalu am anifail anwes pan fyddant yn ôl yn y gwaith, a'r argyfwng costau byw wedyn, fel rydych newydd ei nodi. Ond rwy'n sicr yn agored i unrhyw awgrymiadau ynglŷn â gweld beth y gallem ei wneud yn fwy parhaol.

Minister, abandonment of pets is a big issue and it always has been a big issue. For some residents of homes, they have to abandon their companion animals because in the rented sector, some landlords say that no pets are allowed. In Westminster, they are bringing through a piece of legislation that will rule that out and make it illegal for landlords to insist that pets cannot be taken into homes, especially when the animal is a companion animal that plays an important role in the mental health of that individual. Are you minded to give consideration to that particular piece of legislation that's going through Westminster, and, in conjunction with your colleague the Minister for housing, consider similar measures here in Wales?

Weinidog, mae gadael anifeiliaid anwes yn fater o bwys ac mae wedi bod yn broblem fawr erioed. I rai o drigolion cartrefi, rhaid iddynt adael eu hanifeiliaid anwes oherwydd yn y sector rhentu, mae rhai landlordiaid yn dweud na chaniateir unrhyw anifeiliaid anwes. Yn San Steffan, maent yn cyflwyno deddfwriaeth a fydd yn diddymu hynny ac yn ei gwneud yn anghyfreithlon i landlordiaid fynnu na ellir mynd ag anifeiliaid anwes i gartrefi, yn enwedig pan fo'r anifail yn anifail anwes sy'n chwarae rhan bwysig yn iechyd meddwl yr unigolyn hwnnw. A ydych yn bwriadu ystyried y ddeddfwriaeth honno sy'n mynd drwy San Steffan, ac a wnewch chi, ar y cyd â'ch cyd-Weinidog, y Gweinidog tai, ystyried mesurau tebyg yma yng Nghymru?

It is something, certainly, that I've discussed with the Minister for Climate Change, who obviously has responsibility for housing. And as you'll probably be aware, next week, we will be debating Luke Fletcher's proposed legislation around no-pet clauses. I'm sure that, as Ministers, we will be having discussions further with Luke.

Yn sicr, mae'n rhywbeth a drafodais gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd, sy'n gyfrifol am dai wrth gwrs. Ac fel y gwyddoch, mae'n debyg, yr wythnos nesaf, byddwn yn trafod deddfwriaeth arfaethedig Luke Fletcher ynghylch cymalau dim anifeiliaid anwes. Rwy'n siŵr y byddwn, fel Gweinidogion, yn cael trafodaethau pellach gyda Luke.

14:25

Minister, my colleague Sarah Murphy and I recently visited Hope Rescue near Llanharan. We saw the brilliant work they were doing, but they told us about the massive increase in enquiries they're having from owners who simply are asking, 'How do I afford now to keep my pet? How do I feed it? How do I pay vet fees? How do I pay for insurance?' They're also having increasing numbers of abandoned pets, way beyond what they've ever seen before. We've seen the same at the Dogs Trust as well in Bridgend. With this, would you undertake to meet with those good, authoritative people who are out there in the field to see how they can best work not only with the dogs and the pets that are being presented to them, but also with the owners to give them good advice, so that they don't have to abandon those pets, that there are other sources of help out there, rather than them ending up stray or abandoned, or, frankly, dumped on rescue centres like Hope Rescue?

Weinidog, yn ddiweddar ymwelodd fy nghyd-Aelod, Sarah Murphy, a minnau â Hope Rescue ger Llanharan. Gwelsom y gwaith gwych yr oeddent yn ei wneud, ond roeddent yn dweud wrthym am y cynnydd enfawr yn nifer yr ymholiadau y maent yn eu cael gan berchnogion sy'n gofyn, 'Sut y gallaf fforddio cadw fy anifail anwes yn awr? Sut y gallaf ei fwydo? Sut y gallaf dalu ffioedd milfeddyg? Sut y gallaf dalu am yswiriant?' Maent hefyd yn gweld niferoedd cynyddol o bobl yn gadael anifeiliaid anwes, niferoedd llawer uwch na'r hyn y maent erioed wedi'i weld o'r blaen. Rydym wedi gweld yr un peth gyda Dogs Trust ym Mhen-y-bont ar Ogwr hefyd. Oherwydd hyn, a fyddech yn ymrwymo i gyfarfod â'r bobl awdurdodol yn y maes i weld sut y gallant weithio nid yn unig gyda'r cŵn a'r anifeiliaid anwes sy'n cael eu cyflwyno iddynt, ond hefyd gyda'r perchnogion i roi cyngor da iddynt, fel nad oes rhaid iddynt adael yr anifeiliaid anwes hynny, a sicrhau bod ffynonellau eraill o gymorth ar gael, yn hytrach na'u bod yn crwydro neu'n cael eu gadael, neu'n cael eu hel i ganolfannau achub fel Hope Rescue?

Thank you for that. I've already met with the Hope Rescue centre. I've also met with the North Clwyd Animal Rescue centre up in north-east Wales. My officials regularly meet with the third sector to see what we can do to help people who are obviously facing very difficult decisions. And certainly, again, having met with owners, they will tell me that they will feed their pets before they feed themselves, if they're faced with such a decision. So, I think it's just really important we continue to engage, particularly with the third sector, to see what more we can do to assist.

Diolch am hynny. Rwyf eisoes wedi cyfarfod â chanolfan Hope Rescue. Rwyf hefyd wedi cyfarfod â chanolfan Achub Anifeiliaid Gogledd Clwyd i fyny yng ngogledd-ddwyrain Cymru. Mae fy swyddogion yn cyfarfod yn rheolaidd â'r trydydd sector i weld beth y gallwn ei wneud i helpu pobl sy'n amlwg yn wynebu penderfyniadau anodd iawn. Ac yn sicr, unwaith eto, ar ôl cyfarfod â pherchnogion, maent yn dweud wrthyf y byddent yn bwydo eu hanifeiliaid anwes cyn bwydo eu hunain, pe byddent yn wynebu penderfyniad o'r fath. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn parhau i ymgysylltu, yn enwedig gyda'r trydydd sector, i weld beth arall y gallwn ei wneud i gynorthwyo.

Cefnogaeth i Ffermwyr yng Ngogledd Cymru
Support for Farmers in North Wales

2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi ffermwyr yng Ngogledd Cymru? OQ58261

2. What action is the Welsh Government taking to support farmers in North Wales? OQ58261

Thank you. Alongside the basic payment scheme, I recently announced a package of support worth over £227 million for a number of schemes available to farmers across the whole of Wales. My officials will also consider derogation requests from farmers experiencing hardship due to the current economic situation.

Diolch. Ochr yn ochr â chynllun y taliad sylfaenol, cyhoeddais becyn cymorth gwerth dros £227 miliwn yn ddiweddar ar gyfer nifer o gynlluniau sydd ar gael i ffermwyr ledled Cymru. Bydd fy swyddogion hefyd yn ystyried ceisiadau rhanddirymiad gan ffermwyr sy'n profi caledi oherwydd y sefyllfa economaidd bresennol.

Thank you for your answer, Minister. I'm sure you were delighted, as I was this week, to see the announcement that Welsh food and drink exports hit a record high, with Wales seeing the highest increase in value of exports between all four UK nations in the last year. In addition to this, the highest value export category was meat and meat products, and, of course, it's down to our fantastic farmers up and down the country. Indeed, last week I had the privilege of being a panel member at the Da Byw future of farming event in north Wales, and farmers there were keen to remind the panel that quality food production is, and always will be, central to farming. I'm regularly reminded of this too on social media by farmers like Gareth Wyn Jones in Llanfairfechan, who highlight the hard work that farmers carry out in feeding the nation. So, Minister, will you join me in thanking and congratulating our farmers across north Wales for their efforts in food production, and give assurances today that the upcoming agriculture Bill has food production central to its ambition?

Diolch am eich ateb, Weinidog. Rwy'n siŵr eich bod wrth eich bodd, fel yr oeddwn innau yr wythnos hon, wrth weld y cyhoeddiad fod allforion bwyd a diod o Gymru wedi cyrraedd y lefel uchaf erioed, gyda Chymru'n gweld cynnydd mwy nag unrhyw un o wledydd eraill y DU yng ngwerth allforion yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Yn ogystal â hyn, y categori allforio gwerth uchaf oedd cig a chynhyrchion cig, ac wrth gwrs, ein ffermwyr gwych ar hyd a lled y wlad sy'n gyfrifol am hyn. Yn wir, yr wythnos diwethaf cefais y fraint o fod yn aelod o'r panel yn nigwyddiad dyfodol ffermio Da Byw yng ngogledd Cymru, ac roedd ffermwyr yno'n awyddus i atgoffa'r panel fod cynhyrchu bwyd o safon yn ganolog i ffermio, ac y bydd bob amser yn ganolog iddo. Rwy'n cael fy atgoffa'n rheolaidd o hyn hefyd ar y cyfryngau cymdeithasol gan ffermwyr fel Gareth Wyn Jones yn Llanfairfechan, sy'n tynnu sylw at y gwaith caled y mae ffermwyr yn ei wneud i fwydo'r genedl. Felly, Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i ddiolch i'n ffermwyr ledled gogledd Cymru a'u llongyfarch ar eu hymdrechion i gynhyrchu bwyd, a rhoi sicrwydd heddiw fod cynhyrchu bwyd yn ganolog i uchelgais y Bil amaethyddiaeth sydd ar y ffordd?

Thank you. I certainly will be very happy to join you in congratulating all our farmers and our fantastic Welsh food and drink producers, who've achieved such an amazing amount of exports. And you couldn't get more challenging times, could you, for our exporters? Just last week, I visited a new business, only a year old, in Monmouth, and they were already exporting. It was a drink company, and they were already exporting their drink. I think for a company to be brave enough to export in these particularly challenging times—. And they were very grateful for the Welsh Government support there. I particularly enjoy looking at Gareth Wyn Jones's Twitter feed. He's very good, I think, at showing just what hard work farmers do to produce that amazing food. We really lead, I think, the world in Wales on the food that we produce here. I can assure you that both the sustainable farming scheme, which I will be publishing before the summer recess, and the agricultural Bill will absolutely have sustainable food production at their hearts.

Diolch. Yn sicr, rwy'n hapus iawn i ymuno â chi i longyfarch ein holl ffermwyr a'n cynhyrchwyr bwyd a diod gwych o Gymru, sydd wedi cyflawni cymaint o allforion. Ac ni allech gael cyfnod mwy heriol i'n hallforwyr, oni allech? Yr wythnos diwethaf, ymwelais â busnes newydd, sydd ond yn flwydd oed, yn Nhrefynwy, ac roeddent eisoes yn allforio. Cwmni diod ydoedd, ac roeddent eisoes yn allforio eu diod. Rwy'n credu bod i gwmni fod yn ddigon dewr i allforio yn y cyfnod arbennig o heriol hwn—. Ac roeddent yn ddiolchgar iawn am gefnogaeth Llywodraeth Cymru yno. Rwy'n mwynhau edrych ar ffrwd Twitter Gareth Wyn Jones yn arbennig. Mae'n dda iawn, rwy'n credu, am ddangos y gwaith caled y mae ffermwyr yn ei wneud i gynhyrchu'r bwyd anhygoel hwnnw. Rydym yn arwain y byd yng Nghymru gyda'r bwyd a gynhyrchwn yma. Gallaf eich sicrhau y bydd cynhyrchu bwyd cynaliadwy yn rhan gwbl ganolog o'r cynllun ffermio cynaliadwy, y byddaf yn ei gyhoeddi cyn toriad yr haf, a'r Bil amaethyddol.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Samuel Kurtz.

Questions now from party spokespeople. Conservative spokesperson, Samuel Kurtz.

Diolch, Llywydd. Minister, I'll start with fisheries, if I may, as invites have now been sent to stakeholders to join the ministerial advisory group for Welsh fisheries, a new group that both myself and stakeholders hope will lead to better engagement between the Welsh Government and the sector here in Wales. Given that this is a new group looking to grow the industry, can you provide further information on the structures you will use to co-design a much-needed approach to co-management of our fisheries against a backdrop of huge landings decline and pressures being experienced across the sector? And, given your assurance to the Economy, Trade and Rural Affairs Committee that you were to hold the first meeting in mid July, is this still the case?

Diolch, Lywydd. Weinidog, fe ddechreuaf gyda physgodfeydd, os caf, gan fod gwahoddiadau wedi'u hanfon bellach at randdeiliaid i ymuno â grŵp cynghori'r Gweinidog ar gyfer pysgodfeydd Cymru, grŵp newydd yr wyf fi a rhanddeiliaid yn gobeithio y bydd yn arwain at well ymgysylltiad rhwng Llywodraeth Cymru a'r sector yma yng Nghymru. O gofio bod hwn yn grŵp newydd sy'n awyddus i dyfu'r diwydiant, a wnewch chi ddarparu rhagor o wybodaeth am y strwythurau y byddwch yn eu defnyddio i gydgynllunio dull mawr ei angen o gyd-reoli ein pysgodfeydd yn erbyn cefndir o ddirywiad enfawr yn y glaniadau, a'r pwysau a brofir ar draws y sector? Ac o ystyried eich bod wedi rhoi sicrwydd i Bwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig eich bod am gynnal y cyfarfod cyntaf yng nghanol mis Gorffennaf, a yw hyn yn dal i fod yn wir?

I thought you'd already seen the invitation. Yes, it is the case. It's 14 July that I will be holding the first meeting, which I'm sure you will welcome. As you said, I did give assurance to the committee. It will be interesting to see. I think it was really imperative that we had a new structure in place. We'd had the Wales marine fisheries advisory group for quite a long time, but we are in a new world now—we've left the European Union—and we have to make sure that our fishers have many more opportunities than they had previously. I have had discussions with the Department for Environment, Food and Rural Affairs Secretary of State to ensure that Welsh fishers absolutely get their fair share of quotas. We've always co-designed and co-managed fisheries, both management and the way that we've looked at schemes that we've brought forward, particularly with COVID et cetera. So, I don't think the structure will change. What I think is really important is that the advice I'm given, as Minister, and my officials, covers the whole range of fisheries and marine.

Roeddwn yn meddwl eich bod wedi gweld y gwahoddiad eisoes. Ydi, mae'n wir. Ar 14 Gorffennaf, byddaf yn cynnal y cyfarfod cyntaf, ac rwy'n siŵr y byddwch yn croesawu hynny. Fel y dywedoch chi, rhoddais sicrwydd i'r pwyllgor. Bydd yn ddiddorol gweld hynny. Credaf ei bod yn hanfodol fod gennym strwythur newydd ar waith. Roedd gennym grŵp cynghori Cymru ar y môr a physgodfeydd ers cryn dipyn o amser, ond rydym mewn byd newydd yn awr—rydym wedi gadael yr Undeb Ewropeaidd—ac mae'n rhaid inni sicrhau bod ein pysgotwyr yn cael llawer mwy o gyfleoedd nag y maent wedi'u cael yn y gorffennol. Rwyf wedi cael trafodaethau gydag Ysgrifennydd Gwladol Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig i sicrhau bod pysgotwyr Cymru'n cael eu cyfran deg o gwotâu. Rydym bob amser wedi cydgynllunio a chydreoli pysgodfeydd, o ran rheolaeth a'r ffordd yr ydym wedi edrych ar gynlluniau a gyflwynwyd gennym, yn enwedig gyda COVID ac yn y blaen. Felly, nid wyf yn credu y bydd y strwythur yn newid. Yr hyn sy'n bwysig iawn yn fy marn i yw bod y cyngor a roddir i mi, fel Gweinidog, a fy swyddogion, yn cwmpasu'r holl ystod o bysgodfeydd a materion morol.

14:30

Thank you. And, Minister, I also want to raise your attention with regard to the several families fleeing the war in Ukraine who are seeking refuge here in Wales. As you will be aware, those family pets that wish to join their owners in Wales, must rightly fulfil certain criteria to do so: they must be vaccinated against rabies, be microchipped, undertake tapeworm treatment, and possess a full, issued pet passport. Your department has confirmed that they're doing everything possible to simplify this process and ensure that these pets are able to return to their owners as quickly as possible. However, I've had correspondence from a constituent who says that, despite the advice coming from the Animal and Plant Health Agency claiming that they are happy to release their cat, it is the Welsh Government who are refusing a Ukrainian refugee family the permit to allow them to home quarantine it, despite claiming that Welsh Government review each application on a case-by-case basis.

Now, there are instances where I do believe that this should be a viable option, therefore can I call on you to reconsider this decision and ensure that these pets, companion animals, important members of the family, are reunited with their owners as quickly and safely as it's reasonable to do so?

Diolch. Weinidog, rwyf am dynnu eich sylw hefyd at y nifer o deuluoedd sy'n ffoi rhag y rhyfel yn Wcráin sy'n chwilio am loches yma yng Nghymru. Fel y gwyddoch, rhaid i'r anifeiliaid anwes teuluol sy'n dymuno ymuno â'u perchnogion yng Nghymru fodloni meini prawf penodol er mwyn gwneud hynny: rhaid iddynt gael eu brechu rhag y gynddaredd, cael microsglodyn, cael triniaeth llyngyr, a meddu ar basbort anifeiliaid anwes llawn. Mae eich adran wedi cadarnhau eu bod yn gwneud popeth posibl i symleiddio'r broses hon a sicrhau bod yr anifeiliaid anwes hyn yn gallu dychwelyd at eu perchnogion cyn gynted â phosibl. Fodd bynnag, cefais ohebiaeth gan etholwr sy'n dweud, er gwaethaf y cyngor a gafwyd gan yr Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion yn honni eu bod yn hapus i ryddhau eu cath, mai Llywodraeth Cymru sy'n gwrthod trwydded i deulu o ffoaduriaid o Wcráin i'w caniatáu i gadw'r anifail dan gwarantin yn y cartref, er yn honni bod Llywodraeth Cymru yn adolygu pob cais fesul achos.

Nawr, ceir achosion lle y credaf y dylai hyn fod yn opsiwn ymarferol, felly a gaf fi alw arnoch i ailystyried y penderfyniad hwn a sicrhau bod yr anifeiliaid anwes hyn, sy'n aelodau pwysig o'r teulu, yn cael eu rhoi yn ôl i'w perchnogion mor gyflym a diogel ag sy'n rhesymol?

Absolutely. I obviously recognise it's a very difficult and distressing situation that has led Ukrainian people to our country and the decision to not allow home quarantining was not taken lightly. I've done it to protect both public health and the health of our animals here in Wales. You obviously raise one individual case with me; I'm not aware of those details. However, I will say, APHA are responsible for ensuring all that paperwork is correct. So, if that paperwork is correct, I cannot see why we would turn that down. I'll be very happy—. If you want to write to me, I am aware that you have written to me already about a constituent, I think in relation to Ukrainian pets—I don't know if it's the same one, but if you would like to write to me, I will certainly look into it as a matter of urgency.

Yn sicr. Rwy'n amlwg yn cydnabod ei bod yn sefyllfa anodd a gofidus iawn sydd wedi arwain pobl Wcráin i'n gwlad ac ni chymerwyd y penderfyniad i beidio â chaniatáu cwarantin yn y cartref yn ysgafn. Rwyf wedi gwneud hyn i ddiogelu iechyd y cyhoedd ac iechyd ein hanifeiliaid yma yng Nghymru. Rydych yn nodi un achos unigol; nid wyf yn ymwybodol o'r manylion hynny. Fodd bynnag, rwyf am ddweud mai'r Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion sy'n gyfrifol am sicrhau bod yr holl waith papur yn gywir. Felly, os yw'r gwaith papur yn gywir, ni allaf weld pam y byddem yn gwrthod hynny. Rwy'n hapus iawn—. Os hoffech ysgrifennu ataf, rwy'n ymwybodol eich bod wedi ysgrifennu ataf eisoes ynglŷn ag etholwr, mewn perthynas ag anifeiliaid anwes o Wcráin rwy'n credu—nid wyf yn gwybod ai'r un un ydyw, ond os hoffech ysgrifennu ataf, fe wnaf edrych arno fel mater o frys.

I'm grateful for that, Minister, and I will follow that up in writing with yourself.

Finally, I wish to draw your attention to the recent 'Celebrating Rural Wales' event, held at the Royal Welsh showground earlier this month, an event that your Government's press release stated provided an opportunity

'to learn lessons from the many successes of the RDP'—

an RDP previously criticised by the Wales Audit Office. Now, this event came with a financial cost of over £85,000, which was confirmed as funded via the rural development programme technical assistance budget. In a press release, you stated that 200-odd people attended this event, placing an expenditure roughly at £425 per head. Now, given that public money was used to fund this event, I would expect this event to be held for the benefit of Rural Payment Wales applicants. However, having a customer reference number was not a prerequisite for being able to attend. If we are unable to measure the number of attendees who were in receipt of RDP money, i.e. those who can actually teach us the lessons of RDP funding, then what metric has been used to gauge the success of this conference? And in the interest of transparency, how are you demonstrating that this event represented value for money for Welsh taxpayers?

Rwy'n ddiolchgar am hynny, Weinidog, a byddaf yn mynd ar drywydd hynny'n ysgrifenedig gyda chi.

Yn olaf, hoffwn dynnu eich sylw at y digwyddiad 'Dathlu Cymru Wledig' diweddar, a gynhaliwyd ar faes y Sioe Frenhinol yn gynharach y mis hwn, digwyddiad y nododd datganiad i'r wasg eich Llywodraeth ei fod yn gyfle

'i ddysgu'r gwersi o lwyddiannau niferus y CDG'—

cynllun datblygu gwledig a feirniadwyd yn flaenorol gan Swyddfa Archwilio Cymru. Nawr, roedd cost ariannol y digwyddiad hwn dros £85,000, y cadarnhawyd ei fod wedi'i ariannu drwy gyllideb cymorth technegol y rhaglen datblygu gwledig. Mewn datganiad i'r wasg, fe ddywedoch chi fod tua 200 o bobl wedi mynychu'r digwyddiad, gan olygu bod y gwariant oddeutu £425 y pen. Nawr, o gofio bod arian cyhoeddus wedi'i ddefnyddio i ariannu'r digwyddiad hwn, byddwn yn disgwyl i'r digwyddiad gael ei gynnal er budd y rhai sy'n gwneud ceisiadau i Taliadau Gwledig Cymru. Fodd bynnag, nid oedd cael cyfeirnod cwsmer yn un o'r rhagofynion ar gyfer mynychu. Os na allwn fesur nifer y mynychwyr a oedd yn derbyn arian drwy'r cynllun datblygu gwledig, h.y. y rhai a all ddysgu gwersi i ni ynglŷn â chyllid y cynllun, pa fetrig a ddefnyddiwyd i fesur llwyddiant y gynhadledd hon? Ac er mwyn bod yn dryloyw, sut rydych yn dangos bod y digwyddiad hwn yn darparu gwerth am arian i drethdalwyr Cymru?

Thank you. Well, I think I should correct you when you say the Wales Audit Office criticised the rural development programme—there were literally hundreds and hundreds and hundreds of schemes, and the benefits to our rural communities I think are very apparent in many, many cases.

I think the event that was held, the conference, and the TasteWales event that was held next door to the conference, have been very successful. What I wanted to do was talk to people. I don't know if you attended yourself, but I wanted to talk to people who had been in receipt of rural development funding—what benefit it had brought to them. Some of the schemes, and some of the programmes—the people I spoke to had been doing them for about 10 years, so there was a wealth of data and evidence, and obviously anecdotal discussions as well, I appreciate, to help us as we bring forward the successor programme. What I have asked officials to do is draw that all together in a document, and if I'm able to, I will certainly publish it. 

Diolch. Wel, rwy'n credu y dylwn eich cywiro pan ddywedwch fod Swyddfa Archwilio Cymru wedi beirniadu'r rhaglen datblygu gwledig—roedd cannoedd a channoedd a channoedd o gynlluniau yn llythrennol, ac mae'r manteision i'n cymunedau gwledig, yn fy marn i, yn amlwg iawn mewn llawer iawn o achosion.

Credaf fod y digwyddiad a gynhaliwyd, y gynhadledd, a'r digwyddiad BlasCymru a gynhaliwyd drws nesaf i'r gynhadledd, wedi bod yn llwyddiannus iawn. Yr hyn yr oeddwn am ei wneud oedd siarad â phobl. Nid wyf yn gwybod a oeddech yn bresennol eich hun, ond roeddwn am siarad â phobl a oedd wedi bod yn derbyn cyllid datblygu gwledig—pa fudd yr oeddent wedi'i gael ohono. Roedd rhai o'r cynlluniau, a rhai o'r rhaglenni—roedd y bobl y siaradais â hwy wedi bod yn eu gwneud ers tua 10 mlynedd, felly roedd cyfoeth o ddata a thystiolaeth, ac yn amlwg, trafodaethau anecdotaidd hefyd, rwy'n derbyn, i'n helpu wrth inni gyflwyno'r rhaglen olynol. Yr hyn y gofynnais i swyddogion ei wneud yw tynnu hynny i gyd at ei gilydd mewn dogfen, ac os gallaf, byddaf yn sicr yn ei chyhoeddi. 

14:35

Cwestiynau nawr gan lefarydd Plaid Cymru, Mabon ap Gwynfor. 

Questions now from the Plaid Cymru spokesperson, Mabon ap Gwynfor. 

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Dwi am godi mater dwi wedi codi o'r blaen, os caf i. Mae'r cynnydd aruthrol mewn prisiau porthiant, tanwydd a gwrtaith yn taro'n ffermwyr ni yn galed iawn ar hyn o bryd. Mae yna ddiffyg calch mewn rhai ardaloedd. Mae prinder disel coch, sydd wedi cynyddu 50 y cant mewn blwyddyn, ac mae pris gwrtaith wedi mwy na threblu ers y llynedd. Mae yna ddiffyg argaeledd cynhwysion bwyd anifeiliaid, fel indrawn, neu maize fel dwi wedi dysgu heddiw, a phrydau blodau haul. Ac mae'r bwrdd datblygu amaeth wedi amcangyfrif y bydd pris dwysfwydydd porthiant yn cynyddu 40 y cant. O ganlyniad, mae ffermwyr eisoes yn edrych i addasu eu cynlluniau hadu a phlannu.

Mae'r arwyddion i gyd yma o'r potensial inni weld problemau cynhyrchu a chyflenwi bwyd ar y gorwel. Fel soniodd fy nghyfaill Llyr Gruffydd ddoe, ym mis Mawrth fe gyhoeddodd Llywodraeth Iwerddon gynllun tyfu cnydau gwerth €12 miliwn, ymhlith nifer o gamau eraill. Mae angen cynllun arnom ni yma er mwyn osgoi argyfwng bwyd, ynghyd ag argyfwng lles anifeiliaid. Dylai trafferthion diweddar ffermydd moch fod yn rhagrybudd o hynny. Mae'r atebion a gafwyd ddoe yn dangos nad oes yna gynllun penodol mewn lle ar gyfer sicrhau diogelwch porthiant. Felly, a oes bwriad gan y Llywodraeth i ddatblygu cynllun i fynd i'r afael â'r argyfwng porthiant anifeiliaid sy'n wynebu ffermwyr y gaeaf hwn? Wedi'r cyfan, mae'n well paratoi rŵan na phanicio wedyn.

Thank you very much, Llywydd. I want to raise an issue that I've raised in the past, if I may. The huge increase in the prices of fodder, fuel and fertiliser is hitting our farmers hard at the moment. There's a shortage of red diesel, which has increased 50 per cent in a year, and the cost of fertiliser has more than trebled in 12 months. There's a shortage of maize, for example, to feed animals. And the agricultural development board has suggested that the cost of intensive fodder will increase by 40 per cent, and farmers are already looking at adjusting their sowing plans. 

All the signs are there for us to see real problems in producing and supplying foods. As my colleague Llyr Gruffydd mentioned yesterday, in March the Irish Government announced a crop growth scheme worth €12 million, among a number of other steps. We need a plan here in order to avoid a food crisis, along with an animal welfare crisis. The recent pig farm crisis should be a warning of that. The answers provided yesterday show that there is no plan in place to secure the future of fodder. So, does the Government have a plan to tackle the animal feed crisis facing farmers this winter? After all, it's better to prepare now than to panic later. 

Well, I don't think there's any panic, and certainly, in the discussions I've had with stakeholders, with my ministerial counterparts, with the farming unions, and certainly the discussions that officials have had, I don't think 'panic' is the correct word to use at all. A lot of these levers do sit with the UK Government, such as fuel, for instance, so those discussions are ongoing. I met yesterday on another topic with the Minister of State in the Department for Environment, Food and Rural Affairs, and we are going to continue discussions around the fuel, food and fertiliser issues. At the Royal Welsh Show, we'll be having an inter-ministerial group meeting, where we will continue to have them.

My officials regularly attend the market monitoring group that the UK Government have pulled together with other devolved administrations so that we can monitor prices across all agricultural sectors, and, certainly, the schemes that we brought forward in February this year. And some schemes are open now; some more schemes will be opening around the £237 million I referred to in an earlier answer. Some of that funding—farmers are already saying it is helping them with their plans, particularly around nutrient management and spreading fertiliser. I mentioned in an earlier answer to Sam Rowlands that farmers that are in the Glastir scheme, for instance, can come forward with a derogation request. My understanding is, to date, nobody has yet done that, but these are all avenues that are open to them. 

Wel, nid wyf yn credu bod unrhyw banig, ac yn sicr, yn y trafodaethau a gefais gyda rhanddeiliaid, gyda fy nghyd-Weinidogion, gyda'r undebau ffermio, ac yn sicr y trafodaethau y mae swyddogion wedi'u cael, nid wyf yn credu mai 'panig' yw'r gair cywir i'w ddefnyddio o gwbl. Mae llawer o'r grymoedd hyn yn nwylo Llywodraeth y DU, megis tanwydd, er enghraifft, felly mae'r trafodaethau hynny'n mynd rhagddynt. Cyfarfûm ddoe i drafod mater arall gyda'r Gweinidog Gwladol yn Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig, ac rydym yn mynd i barhau i gael trafodaethau ynghylch materion tanwydd, bwyd a gwrtaith. Yn Sioe Frenhinol Cymru, byddwn yn cael cyfarfod grŵp rhyngweinidogol, lle byddwn yn parhau i'w cael.

Mae fy swyddogion yn rheolaidd yn mynychu'r grŵp monitro'r farchnad y mae Llywodraeth y DU wedi'i gydlynu gyda gweinyddiaethau datganoledig eraill fel y gallwn fonitro prisiau ar draws pob sector amaethyddol, ac yn sicr, y cynlluniau a gyflwynwyd gennym ym mis Chwefror eleni. Ac mae rhai cynlluniau ar agor yn awr; bydd mwy o gynlluniau'n agor yn sgil y £237 miliwn y cyfeiriais ato mewn ateb cynharach. Mae rhywfaint o'r cyllid hwnnw—mae ffermwyr eisoes yn dweud ei fod yn eu helpu gyda'u cynlluniau, yn enwedig rheoli maethynnau a gwasgaru gwrtaith. Soniais mewn ateb cynharach i Sam Rowlands y gall ffermwyr sy'n rhan o gynllun Glastir, er enghraifft, gyflwyno cais rhanddirymiad. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, hyd yma, nid oes neb wedi gwneud hynny eto, ond mae'r rhain i gyd yn llwybrau sy'n agored iddynt. 

Diolch yn fawr i chi am yr ateb hynny. Os caf fynd ymlaen i'r pwynt nesaf, un peth sy'n wych am y swydd yma, wrth gwrs, yw bod rhywun yn dysgu rhywbeth newydd bob dydd, a dwi wedi dysgu yn ddiweddar iawn mai 'y clafr' ydy'r term am sheep scab. Felly, dwi am ofyn cwestiwn ar y clafr.

Fel dŷn ni'n gwybod, y clafr ydy un o'r clefydau mwyaf heintus mewn defaid yng Nghymru, ac fe'i nodwyd fel blaenoriaeth i glefydau gan grŵp fframwaith iechyd a lles anifeiliaid Cymru. Mae'n costio tua £8 miliwn y flwyddyn i ddiwydiant defaid y Deyrnas Gyfunol, sy'n cynnwys 14,000 o daliadau yma yng Nghymru, gyda 9 y cant o ffermwyr defaid yn profi o leiaf un achos o'r clafr y flwyddyn. Mae fframwaith iechyd a lles anifeiliaid Cymru Llywodraeth Cymru, y cynllun gweithredu ar gyfer 2022-24, yn nodi y bydd y grŵp fframwaith yn gweithio gyda'r Llywodraeth ac yn ymgysylltu â ffermwyr defaid a'u milfeddygon i ddatblygu dull sydd wedi cael ei gytuno arno ar y cyd i reoli'r clefyd yma. Mae e hefyd yn nodi y dylai'r dull hwn ganolbwyntio ar atal y clefyd rhag mynd i ddiadelloedd defaid drwy fesurau bioddiogelwch syml ond effeithiol y gall pob fferm ddefaid eu rhoi ar waith yn rhwydd. 

Yn y Senedd ddiwethaf, fe ddywedodd y Gweinidog ei hun fod dileu'r clafr yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth, a gwnaed addewid y bydd yna £5 miliwn ar gael i helpu dileu'r clafr ar ffermydd yng Nghymru. A wnaiff y Gweinidog felly roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am y cynnydd a wnaed i ddileu'r clafr yng Nghymru, ac yn fwy penodol, pa asesiad ydych chi wedi'i wneud o effaith y rhaglen £5 miliwn ar y clafr yng Nghymru?

Thank you very much for that response. If I could move on to my next point, one thing that's wonderful about this job is that one learns something new every day, and I've learnt very recently that y clafr is the term for sheep scab. So, I'm going to ask a question on sheep scab.

As we know, sheep scab is one of the most infectious sheep diseases in Wales, and it was noted as a priority by the animal health and welfare group. It costs around £8 million a year to the sheep industry in the UK, which includes 14,000 payments here in Wales, with 9 per cent of sheep farmers experiencing one case of sheep scab per year. Now, the Welsh Government's framework, the action plan for 2022-24, sets out that the framework group will work with Government and will engage with sheep farmers and their vets in order to develop an agreed approach to control this disease. It also notes that the approach should focus on preventing the disease from spreading to flocks by simple biosecurity measures that are effective and can be used by all sheep farmers. 

In the last Senedd, the Minister herself said that eradicating sheep scab was a priority for the Government, and a pledge was made that £5 million would be available to help to eradicate sheep scab on farms in Wales. Will the Minister therefore provide us with an update on the progress made to eradicate sheep scab in Wales, and more specifically, what assessment have you made of the impact of the £5 million programme for sheep scab in Wales? 

I haven't got the figures in front of me of what the decrease we have seen in sheep scab is. I know that there was one, and I will certainly write to the Member with that. What I think is really important, if we are going to eradicate sheep scab, is that we work very much in partnership with the agricultural sector. I remember visiting a farm—I was going to say last year, but it probably wasn't because it was pre-COVID, so it was probably about three years ago—and it was a farm in mid Wales that had really managed to eradicate sheep scab from their farm. I think it's really important that that best practice is shared between our farmers, but I appreciate it is absolutely a joint effort between us.

I did give funding. I don't think it was quite £5 million, the funding I was able to give. I certainly wasn't able to give as much as I had intended to, and that was definitely due to the COVID pandemic and the way we had to reallocate some funding. But, again, I will put the details in a letter to the Member.

Nid yw'r ffigurau gennyf yn fy llaw ar y gostyngiad a welsom yn y clafr. Gwn fod gostyngiad, a byddaf yn sicr yn ysgrifennu at yr Aelod ynglŷn â hynny. Yr hyn sy'n bwysig iawn yn fy marn i, os ydym am ddileu'r clafr, yw ein bod yn gweithio'n galed iawn mewn partneriaeth â'r sector amaethyddol. Cofiaf ymweld â fferm—roeddwn yn mynd i ddweud y llynedd, ond mae'n debyg nad yw hynny'n wir am ei fod cyn COVID, felly mae'n debyg ei fod tua thair blynedd yn ôl—fferm yn y canolbarth a oedd wedi llwyddo i ddileu'r clafr o'u fferm. Credaf ei bod yn bwysig iawn fod yr arferion gorau'n cael eu rhannu rhwng ein ffermwyr, ond rwy'n derbyn ei bod yn ymdrech ar y cyd rhyngom.

Fe wneuthum roi arian. Roedd y cyllid y gallwn ei roi ychydig yn llai na £5 miliwn. Yn sicr, ni allais roi cymaint ag yr oeddwn wedi bwriadu ei wneud, ac roedd hynny'n bendant oherwydd y pandemig COVID a'r ffordd y bu'n rhaid inni ailddyrannu rhywfaint o gyllid. Ond unwaith eto, fe roddaf y manylion mewn llythyr at yr Aelod.

14:40
Lleihau Gwastraff Amaethyddol
Reducing Agricultural Waste

3. Sut y bydd polisi ffermio Llywodraeth Cymru yn y dyfodol helpu i leihau gwastraff amaethyddol? OQ58278

3. How will the Welsh Government's future farming policy help to reduce agricultural waste? OQ58278

Thank you. The proposed sustainable farming scheme will support farmers to undertake a range of actions to help them become more resource efficient. We will support farmers to take a circular approach, keeping resources and materials in use for as long as possible and avoiding waste.

Diolch. Bydd y cynllun ffermio cynaliadwy arfaethedig yn helpu ffermwyr i gymryd amrywiaeth o gamau i'w helpu i ddefnyddio adnoddau'n fwy effeithlon. Byddwn yn helpu ffermwyr i fabwysiadu ymagwedd gylchol, gan gadw adnoddau a deunyddiau mewn defnydd cyhyd ag y bo modd ac osgoi gwastraff.

Thank you for that answer, Minister. I fully recognise that the agricultural sector is improving all the time when it comes to reducing their waste, but one stubborn factor that seems to be harder to solve is the plastic produced by the sector for things such as silage, piping, irrigation, mulching, packaging and greenhouse covers. These activities create massive amounts of plastic waste that often ends up tarnishing the beautiful landscape. Silage wrap in particular will be a common sight for those who visit the countryside, but thinner plastics, such as that that's used in mulching and greenhouses, offer a different threat as they break down into microplastics.

The UN produced a report last year citing the disastrous way plastic is being used in farming across the world, which is threatening food safety and human health. Many of the worst practices are seen in other countries, but Wales and other parts of the UK are not exempt. At a time when pressures are profound on the agricultural sector, how are the Welsh Government ensuring that we support farmers and food producers to dispose of their plastic correctly, and how are we helping them to reduce their plastic use in the first place?

Diolch am eich ateb, Weinidog. Rwy'n cydnabod yn llwyr fod y sector amaethyddol yn gwella drwy'r amser o ran lleihau eu gwastraff, ond un ffactor ystyfnig sy'n ymddangos yn anos ei ddatrys yw'r plastig a gynhyrchir gan y sector ar gyfer pethau fel silwair, pibellau, dyfrhau, gwasgaru tomwellt, pecynnu a gorchuddion tŷ gwydr. Mae'r gweithgareddau hyn yn creu llawer iawn o wastraff plastig sy'n aml yn llychwino'r dirwedd hardd. Bydd deunydd lapio silwair yn enwedig yn olygfa gyffredin i'r rhai sy'n ymweld â chefn gwlad, ond mae plastigion teneuach, fel yr hyn a ddefnyddir ar gyfer tomwellt a thai gwydr, yn cynnig bygythiad gwahanol wrth iddynt ddadelfennu'n ficroblastigion.

Cynhyrchodd y Cenhedloedd Unedig adroddiad y llynedd yn nodi'r ffordd drychinebus y caiff plastig ei ddefnyddio mewn ffermio ledled y byd, gan fygwth diogelwch bwyd ac iechyd pobl. Gwelir llawer o'r arferion gwaethaf mewn gwledydd eraill, ond nid yw Cymru a rhannau eraill o'r DU wedi'u heithrio. Ar adeg pan fo pwysau'n ddifrifol ar y sector amaethyddol, sut y mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau ein bod yn cefnogi ffermwyr a chynhyrchwyr bwyd i waredu eu plastig yn gywir, a sut yr ydym yn eu helpu i leihau eu defnydd o blastig yn y lle cyntaf?

Thank you. So, if I can answer the second part of your question first, we absolutely remain committed to supporting our farming sector to farm in the most environmentally friendly way that they possibly can, and appropriate disposing and recycling of plastics such as silage wrap is actively monitored via farm assurance-type schemes. Certainly, as part of the sustainable farming scheme, we will be looking, as I said in my original answer to you, at those circular resources. There are services within Wales to collect farm film for recycling. Wales has two of the main UK farm film recycling plants here. We're also intending on introducing regulations to require recyclable plastic to be separated for recycling in all non-domestic premises in Wales, and that obviously would include farms.

Diolch. Felly, os caf ateb ail ran eich cwestiwn yn gyntaf, rydym yn dal yn gwbl ymrwymedig i gynorthwyo ein sector ffermio i ffermio yn y ffordd fwyaf ecogyfeillgar sy'n bosibl, ac mae gwaredu ac ailgylchu plastigion fel deunydd lapio silwair yn briodol yn cael ei fonitro'n weithredol drwy gynlluniau tebyg i gynlluniau gwarant fferm. Yn sicr, fel rhan o'r cynllun ffermio cynaliadwy, byddwn yn edrych, fel y dywedais yn fy ateb gwreiddiol i chi, ar yr adnoddau cylchol hynny. Ceir gwasanaethau yng Nghymru i gasglu haenau plastig fferm i'w hailgylchu. Mae dau o brif weithfeydd ailgylchu haenau plastig fferm y DU wedi eu lleoli yng Nghymru. Rydym hefyd yn bwriadu cyflwyno rheoliadau i'w gwneud yn ofynnol i blastig ailgylchadwy gael ei wahanu ar gyfer ei ailgylchu ym mhob safle annomestig yng Nghymru, ac mae'n amlwg y byddai hynny'n cynnwys ffermydd.

I'd like to thank Jayne Bryant for raising this question. Your own figures suggest, Minister, around 30 per cent of waste produced on farms is of that low-grade plastic, and it can be extremely difficult for farmers to dispose of. What I'd like to know is what actions are the Welsh Government taking to set up co-operatives and work with farmers so they can actually help for that plastic to be taken away and recycled? And what research and development has been done with Welsh Government and its partners to help farming reduce its use of plastics for things like silage wrap, which are extremely difficult to recycle? Diolch, Llywydd.

Hoffwn ddiolch i Jayne Bryant am ofyn y cwestiwn hwn. Mae eich ffigurau eich hun yn awgrymu, Weinidog, fod tua 30 y cant o'r gwastraff a gynhyrchir ar ffermydd yn blastig gradd isel, a gall fod yn anodd iawn i ffermwyr gael gwared arno. Yr hyn yr hoffwn ei wybod yw pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sefydlu mentrau cydweithredol a gweithio gyda ffermwyr fel y gallant helpu i waredu'r plastig hwnnw a'i ailgylchu? A pha waith ymchwil a datblygu sydd wedi'i wneud gyda Llywodraeth Cymru a'i phartneriaid i helpu'r sector ffermio i leihau ei ddefnydd o blastigion ar gyfer pethau fel deunydd lapio silwair, sy'n anodd iawn i'w ailgylchu? Diolch, Lywydd.

Thank you. I'm not aware, off the top of my head, of any research and development, but certainly I've had discussions with farmers. I remember one farmer in particular who was very keen to see what he could do to find a way of dealing with this silage wrap particularly. We know that, predominantly in Wales, we have a grass-based livestock sector and very reliant on silage in our winter months. So, I'd be very happy if anybody wants to come forward with any solutions to this problem. I'd be very happy to work with them.

Diolch. Nid wyf yn ymwybodol, heb fynd i edrych, o unrhyw ymchwil a datblygu, ond yn sicr rwyf wedi cael trafodaethau gyda ffermwyr. Cofiaf un ffermwr yn arbennig a oedd yn awyddus iawn i weld beth y gallai ei wneud i ddod o hyd i ffordd o ymdrin â deunydd lapio silwair yn enwedig. Gwyddom fod gennym, yn bennaf yng Nghymru, sector da byw sy'n seiliedig ar laswellt ac sy'n dibynnu'n fawr ar silwair yn ystod misoedd y gaeaf. Felly, byddwn yn hapus iawn os oes unrhyw un am gyflwyno unrhyw atebion i'r broblem hon. Byddwn yn hapus iawn i weithio gyda hwy.

Stadiwm Valley Greyhounds
The Valley Greyhounds Stadium

4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddyfodol stadiwm Valley Greyhound? OQ58270

4. Will the Minister make a statement on the future of the Valley Greyhound stadium? OQ58270

Thank you. The programme for government and our animal welfare plan include a commitment to bring forward a national model for the licensing of animal welfare activities in Wales. It is my intention to consider greyhound racing as part of the animal exhibits consultation on a revised licensing scheme.

Diolch. Mae'r rhaglen lywodraethu a'n cynllun lles anifeiliaid yn cynnwys ymrwymiad i gyflwyno model cenedlaethol ar gyfer trwyddedu gweithgareddau sy'n ymwneud â lles anifeiliaid yng Nghymru. Fy mwriad yw ystyried rasio milgwn yn rhan o'r ymgynghoriad arddangos anifeiliaid ar gynllun trwyddedu diwygiedig.

Thank you very much for that response, Minister. I understand that Caerphilly council has decided to not continue with the existing number of animal welfare inspections at Valley stadium. Of the 10 planned inspections, six have been completed, but the remaining four are unlikely to be carried out. Data from Hope Rescue suggests that many dogs are injured at the track, and there are ongoing concerns about injuries, the welfare of the dogs and that vets are not always present during races, which, as I'm sure you would appreciate, puts the dogs at huge risk. Could I seek assurances from you that you are working with Caerphilly council to ensure that the welfare inspections at Valley, such as those conducted under the partnership delivery plan, will continue to be carried out, and, more specifically, will you work with the council and the racetrack to ensure the presence of vets at all races at the stadium? Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr am yr ateb hwnnw, Weinidog. Deallaf fod cyngor Caerffili wedi penderfynu peidio â pharhau â'r nifer presennol o archwiliadau lles anifeiliaid yn stadiwm Valley. O'r 10 archwiliad a drefnwyd, mae chwech wedi'u cwblhau, ond mae'n annhebygol y bydd y pedwar arall yn cael eu cynnal. Mae data gan Hope Rescue yn awgrymu bod llawer o gŵn yn cael eu hanafu ar y trac, a cheir pryderon parhaus am anafiadau, lles y cŵn ac nad yw milfeddygon bob amser yn bresennol yn ystod rasys, sydd, fel y byddech yn deall, rwy'n siŵr, yn rhoi'r cŵn mewn perygl enfawr. A gaf fi ofyn am sicrwydd gennych eich bod yn gweithio gyda chyngor Caerffili i sicrhau y bydd yr arolygiadau lles yn Valley, megis y rhai a gynhelir o dan y cynllun cyflawni partneriaeth, yn parhau i gael eu cynnal, ac yn fwy penodol, a wnewch chi weithio gyda'r cyngor a'r trac rasio i sicrhau bod milfeddygon yn bresennol ym mhob ras yn y stadiwm? Diolch yn fawr iawn.

14:45

Diolch, Jane Dodds. You can absolutely be assured that I will be continuing to put pressure on Caerphilly County Borough Council. As you know, I wrote to the new owner of the racing track back in March. I still haven't had the courtesy of a response, even though I've chased up the letter too, and I met with the Greyhound Board of Great Britain also to see what further we can do. Obviously, now, Caerphilly County Borough Council has, as you said, had at least six inspections at the stadium, a vet was always present, and it's really important that those inspections continue and a vet is present. So, I've asked my officials to work closely with the council to make sure that it continues, and I'll be very happy to update Members.

Diolch, Jane Dodds. Gallwch fod yn gwbl sicr y byddaf yn parhau i roi pwysau ar Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili. Fel y gwyddoch, ysgrifennais at berchennog newydd y trac rasio yn ôl ym mis Mawrth. Nid wyf wedi cael unrhyw ymateb eto, er fy mod wedi mynd ar drywydd y llythyr hefyd, ac fe gyfarfûm â Bwrdd Milgwn Prydain Fawr hefyd i weld beth yn ychwanegol y gallwn ei wneud. Yn amlwg, yn awr, mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, fel y dywedoch chi, wedi cael o leiaf chwe archwiliad yn y stadiwm, gyda milfeddyg bob amser yn bresennol, ac mae'n bwysig iawn fod yr archwiliadau hynny'n parhau a bod milfeddyg yn bresennol. Felly, rwyf wedi gofyn i fy swyddogion weithio'n agos gyda'r cyngor i sicrhau ei fod yn parhau, a byddaf yn hapus iawn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau.

Minister, nobody is more concerned about the welfare of greyhounds than the Greyhound Board of Great Britain. The board constantly strives to minimise the possibility of injury to greyhounds by funding track improvements, improvements at kennels and ensuring that independent veterinary surgeons are present at all GBGB tracks to check the health and well-being of greyhounds before and after racing. Do you agree, Minister, that the welfare of greyhounds is best served by having properly regulated racing as a controlled spectator sport, rather than forcing it underground and risking illegal and dangerous racing, which would only increase the number of injuries to greyhounds? Thank you.

Weinidog, nid oes neb yn poeni mwy am les milgwn na Bwrdd Milgwn Prydain Fawr. Mae'r bwrdd yn ymdrechu'n gyson i leihau'r posibilrwydd o anafiadau i filgwn drwy ariannu gwelliannau i'r traciau, gwelliannau i gybiau cŵn a sicrhau bod milfeddygon annibynnol yn bresennol ar bob trac Bwrdd Milgwn Prydain Fawr i archwilio iechyd a lles milgwn cyn ac ar ôl rasio. A ydych yn cytuno, Weinidog, mai'r ffordd orau o sicrhau lles milgwn yw drwy gael rasio wedi'i reoleiddio'n briodol fel chwaraeon gwylwyr rheoledig, yn hytrach na'i orfodi i fod yn danddaearol gyda'r risg o rasio anghyfreithlon a pheryglus, a fyddai ond yn cynyddu nifer yr anafiadau i filgwn? Diolch.

Well, I certainly don't want to see any illegal racing. You'll be aware we've only got the one track here in Wales, and that's the one that Jane Dodds asked the original question about. My concern is about the number of greyhounds that are injured. I've seen some horrific injuries, and the track seems to pride itself on having the most difficult bend in the country. That seems to be a matter of pride to them, and it's just completely beyond my comprehension.

Wel, yn sicr nid wyf am weld unrhyw rasio anghyfreithlon. Fe fyddwch yn ymwybodol mai dim ond un trac sydd gennym yma yng Nghymru, sef yr un y gofynnodd Jane Dodds y cwestiwn gwreiddiol amdano. Rwy'n pryderu ynglŷn â nifer y milgwn sy'n cael eu hanafu. Rwyf wedi gweld rhai anafiadau erchyll, ac mae'n ymddangos bod y trac yn ymfalchïo yn y ffaith bod ganddo'r troad anoddaf yn y wlad. Mae hynny'n ymddangos yn destun balchder iddynt, ac ni allaf ddeall hynny o gwbl.

To build on Jane's question, and it's a question that I'm sure the Minister expects every time she sees a question on greyhounds or if there's any opportunity that I can ever link greyhounds to a supplementary question, I was wondering if the Minister is now in a position to provide an update on including greyhound racing as part of the future licensing scheme as set out in the animal welfare plan. I imagine the Minister, like me, is in close contact with many animal welfare charities across Wales, and this is a question they continuously raise with me. I'd also be keen to establish the Government's thinking on the petition submitted by Hope Rescue, though I accept that the Petitions Committee report has yet to be released.

I adeiladu ar gwestiwn Jane, ac mae'n gwestiwn y mae'r Gweinidog yn ei ddisgwyl bob tro y mae'n gweld cwestiwn am filgwn rwy'n siŵr, neu os oes unrhyw gyfle imi gysylltu milgwn â chwestiwn atodol, roeddwn yn meddwl tybed a yw'r Gweinidog bellach mewn sefyllfa i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynnwys rasio milgwn yn rhan o'r cynllun trwyddedu yn y dyfodol fel y'i nodir yn y cynllun lles anifeiliaid. Rwy'n dychmygu bod y Gweinidog, fel finnau, mewn cysylltiad agos â llawer o elusennau lles anifeiliaid ledled Cymru, ac mae hwn yn gwestiwn y maent yn ei ddwyn i fy sylw'n barhaus. Rwyf hefyd yn awyddus i sefydlu beth yw safbwynt y Llywodraeth ar y ddeiseb a gyflwynwyd gan Hope Rescue, er fy mod yn derbyn nad yw adroddiad y Pwyllgor Deisebau wedi'i ryddhau eto.

Yes, I certainly do, when Jane Dodd asks a question, I expect one off you, and vice versa, on this really important issue. I'm grateful to you for raising it, as I'm sure many greyhounds are too. I thought the event that you had with Hope Rescue in the Senedd, Paws in the Bay, was fantastic and it was great to talk to people who were owners of greyhounds, like Jane Dodds, who'd rescued greyhounds. It certainly helps me with my thinking, and officials too.

It is absolutely part of our welfare plan. I can't give you a further update. As you know, it's a five-year plan and we will be bringing it through as we go through this term of Government. I am aware, obviously, of the Petitions Committee report that they're looking at. I'd be very surprised if we don't have a debate in this Chamber as a consequence of it, and I very much would welcome that.

Ydw, yn sicr, pan fydd Jane Dodds yn gofyn cwestiwn, rwy'n disgwyl un oddi wrthych chi, ac fel arall, ar y mater pwysig hwn. Rwy'n ddiolchgar i chi am ei godi, fel y mae llawer o filgwn, rwy'n siŵr. Roeddwn yn meddwl bod y digwyddiad a gawsoch gyda Hope Rescue yn y Senedd, Paws in the Bay, yn wych ac roedd yn wych siarad â phobl a oedd yn berchen ar filgwn wedi'u hachub, fel Jane Dodds. Mae'n sicr yn fy helpu gyda fy syniadau, a swyddogion hefyd.

Mae'n sicr yn rhan o'n cynllun lles. Ni allaf roi diweddariad pellach i chi. Fel y gwyddoch, mae'n gynllun pum mlynedd a byddwn yn ei gyflwyno wrth inni fynd drwy dymor y Llywodraeth hon. Rwy'n ymwybodol, yn amlwg, o'r adroddiad y mae'r Pwyllgor Deisebau yn edrych arno. Byddwn yn synnu'n fawr os na chawn ddadl yn y Siambr o ganlyniad iddo, a byddwn yn croesawu hynny'n fawr.

Bridio Cŵn yn Anghyfreithlon
Illegal Breeding of Dogs

5. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi canolfannau ailgartrefu anifeiliaid i ofalu am gŵn sy'n cael eu hachub rhag bridio anghyfreithlon? OQ58248

5. How is the Welsh Government supporting animal rehoming centres to care for dogs rescued from illegal breeding? OQ58248

Thank you. Our local authority enforcement project has contributed to significant seizures of illegally bred puppies. However, I am aware of additional pressures facing the animal rehoming sector in a post-pandemic landscape alongside the cost-of-living crisis. We work with our third sector partners to consider and support solutions wherever possible.

Diolch. Mae ein prosiect gorfodi i awdurdodau lleol wedi cyfrannu at ymafael mewn nifer sylweddol o gŵn bach sy'n cael eu bridio'n anghyfreithlon. Fodd bynnag, rwy'n ymwybodol o'r pwysau ychwanegol sy'n wynebu'r sector ailgartrefu anifeiliaid mewn tirwedd ôl-bandemig ochr yn ochr â'r argyfwng costau byw. Rydym yn gweithio gyda'n partneriaid yn y trydydd sector i ystyried a chefnogi atebion lle bynnag y bo modd.

Thank you, Minister. I recently visited Hope Rescue centre with Huw Irranca-Davies, as he mentioned, and I think we can all agree that the visit from Hope Rescue and south Wales greyhound rescue has left a massive impression on a lot of us, just by the questions that we've had today. But I think we can all see, like you said, just how outstanding the care for the dogs was. On our visit to the centre, though, the staff told us how they are now inundated with seized dogs from illegal breeders. The BBC reported that investigations into illegal dog breeding have risen by 63 per cent in Wales. This is very much a good thing, but they are of course then signed over to the rescue centres for care, and they're just absolutely inundated. They actually told me that, since our visit two weeks ago, 10 poorly bulldogs have been seized, and the issue is that whilst an investigation then takes place by the police, the seized dogs can't move on, so this is creating a huge backlog of dogs within the centre, and there's just a lack of space now for new dogs if they need to be rescued. They said that if there's one more call from the police now, they're just going to have to say 'no'; they can't take anymore. So, Minister, how is the Welsh Government working with local authorities to strengthen the regulations and prevent illegal dog breeding within our communities, but, more than anything, is there anything that can be done or a timescale put on how long the dogs can be in the home before they can be rehomed?

Diolch yn fawr, Weinidog. Ymwelais yn ddiweddar â chanolfan Hope Rescue gyda Huw Irranca-Davies, fel y soniodd, a chredaf y gallwn i gyd gytuno bod yr ymweliad gan Hope Rescue ac ymgyrch achub milgwn de Cymru wedi gadael argraff enfawr ar lawer ohonom, yn ôl y cwestiynau a gawsom heddiw. Ond rwy'n credu y gallwn i gyd weld, fel y dywedoch chi, pa mor rhagorol oedd y gofal am y cŵn. Ar ein hymweliad â'r ganolfan, fodd bynnag, dywedodd y staff wrthym sut y maent bellach yn cael eu llethu gan gŵn a atafaelwyd oddi wrth fridwyr anghyfreithlon. Dywedodd y BBC fod ymchwiliadau i fridio cŵn anghyfreithlon wedi codi 63 y cant yng Nghymru. Mae hyn yn beth da iawn, ond wrth gwrs cânt eu cludo i'r canolfannau achub i gael gofal, ac mae'r rheini'n orlawn. Roeddent yn dweud wrthyf, ers ein hymweliad bythefnos yn ôl, fod 10 o gŵn tarw sâl wedi'u hatafaelu, a thra bod ymchwiliad yn cael ei gynnal gan yr heddlu, y broblem yw na all y cŵn a atafaelwyd symud i gartref parhaol, felly mae hyn yn creu ôl-groniad enfawr o gŵn yn y ganolfan, ac mae lle'n brin erbyn hyn i gŵn newydd os bydd angen eu hachub. Roeddent yn dweud, os daw un alwad ffôn arall gan yr heddlu yn awr, maent yn mynd i orfod dweud 'na'; ni allant dderbyn rhagor. Felly, Weinidog, sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag awdurdodau lleol i gryfhau'r rheoliadau ac atal bridio cŵn anghyfreithlon yn ein cymunedau, ond yn fwy na dim, a oes unrhyw beth y gellir ei wneud neu amserlen ar gyfer pa mor hir y gall y cŵn fod yn y cartref cyn y gellir eu hailgartrefu?

14:50

Thank you. I think you raise a really important point, and that small dog I had tucked under my arm for quite a long time on that walk was one such animal that they could not rehouse. I know in Scotland they have been looking at it, and I've asked officials to liaise with officials in Scotland to see if there's anything we can learn from them to be able to, as you say, look at that timescale from it. The capacity to investigate and stop illegal breeding has really increased significantly within local authorities, and that's as a direct result of the enforcement project that we brought forward. The project tackles the barriers to enforcement. It does provide enhanced training and guidance for our inspectors, and it maximises the use of existing resources within individual local authorities and across Wales. So, I was really pleased to see the project had been commended by the RSPCA and by the BBC recently, but I don't underestimate the significant work we still need to do.

Diolch. Credaf eich bod yn codi pwynt pwysig iawn, ac roedd y ci bach yr oeddwn yn ei gario o dan fy mraich am ran hir o'r daith honno yn anifail o'r fath na allent ei ailgartrefu. Gwn eu bod wedi bod yn edrych ar y mater yn yr Alban, ac rwyf wedi gofyn i swyddogion gysylltu â swyddogion yn yr Alban i weld a oes unrhyw beth y gallwn ei ddysgu ganddynt er mwyn gallu edrych ar yr amserlen honno, fel y dywedwch. Mae capasiti i ymchwilio i fridio anghyfreithlon a'i atal wedi cynyddu'n sylweddol o fewn awdurdodau lleol, ac mae hynny o ganlyniad uniongyrchol i'r prosiect gorfodi a gyflwynwyd gennym. Mae'r prosiect yn mynd i'r afael â'r rhwystrau i orfodi. Mae'n darparu gwell hyfforddiant ac arweiniad i'n harolygwyr, ac mae'n gwneud y defnydd gorau o'r adnoddau presennol o fewn awdurdodau lleol unigol a ledled Cymru. Felly, roeddwn yn falch iawn o weld bod y prosiect wedi cael ei gymeradwyo gan yr RSPCA a chan y BBC yn ddiweddar, ond nid wyf yn diystyru'r gwaith sylweddol y mae angen i ni ei wneud o hyd.

Thank you, Sarah, for raising this important issue. You're right—63 per cent of illegal dog breeding has been reported by the BBC, although the number of prosecutions remains very low. What specific action can be taken as part of your animal welfare plan to ensure that there is capacity within the rehoming centres to deal with such an increase and work with the RSPCA to reinforce the importance of prosecution? Thank you.

Diolch, Sarah, am godi'r mater pwysig hwn. Rydych yn iawn—adroddodd y BBC am 63 y cant o fridio cŵn anghyfreithlon, er bod nifer yr erlyniadau'n parhau'n isel iawn. Pa gamau penodol y gellir eu cymryd fel rhan o'ch cynllun lles anifeiliaid i sicrhau bod capasiti o fewn y canolfannau ailgartrefu i ymdrin â chynnydd o'r fath a gweithio gyda'r RSPCA i atgyfnerthu pwysigrwydd erlyniadau? Diolch.

Yes. I don't think we need to enforce the importance of prosecution; it's something that I've raised in my discussions with the police, which is obviously not a devolved area, but I've certainly had discussions with the RSPCA, and I've been out, as I suppose many Members in the Chamber have been, with the RSPCA and seen the difficulties they face if they come across a situation where they think that dog needs to be taken away and they don't have the powers to do so. So, we've worked very closely with the RSPCA around that and continue to do so. I am really grateful for the very strong relationship we have with those third sector organisations and with the local authorities. I think it really is now something that we need to continue to pursue with the police.

Ie. Nid wyf yn credu bod angen inni gadarnhau pwysigrwydd erlyniadau; mae'n rhywbeth a godais yn fy nhrafodaethau gyda'r heddlu, nad yw'n faes datganoledig yn amlwg, ond rwy'n sicr wedi cael trafodaethau gyda'r RSPCA, ac rwyf wedi bod allan, fel llawer o'r Aelodau yn y Siambr mae'n debyg, gyda'r RSPCA ac wedi gweld yr anawsterau y maent yn eu hwynebu os dônt ar draws sefyllfa lle y credant fod angen mynd â chi oddi wrth rywun ac nad oes ganddynt bwerau i wneud hynny. Felly, rydym wedi gweithio'n agos iawn gyda'r RSPCA ar hynny ac yn parhau i wneud hynny. Rwy'n ddiolchgar iawn am y berthynas gref iawn sydd gennym gyda'r sefydliadau trydydd sector hyn a chydag awdurdodau lleol. Credaf ei fod bellach yn rhywbeth y mae angen inni barhau i fynd ar ei drywydd gyda'r heddlu.

Deddfwriaeth Diogelu Cŵn
Dog Protection Legislation

6. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o effeithiolrwydd deddfwriaeth Cymru o ran diogelu cŵn? OQ58244

6. What assessment has the Minister made of the effectiveness of Welsh legislation in protecting dogs? OQ58244

Thank you. We work in partnership with the Welsh Government-funded local authority enforcement project and animal welfare organisations to monitor the effectiveness of our work to protect dogs and to consider further actions. I am supportive of further measures to ensure high welfare standards are maintained in matters such as dog breeding.

Diolch. Rydym yn gweithio mewn partneriaeth â phrosiect gorfodi awdurdodau lleol a ariennir gan Lywodraeth Cymru a sefydliadau lles anifeiliaid i fonitro effeithiolrwydd ein gwaith i ddiogelu cŵn ac i ystyried camau pellach. Rwy'n cefnogi mesurau pellach i sicrhau bod safonau lles uchel yn cael eu cynnal mewn materion fel bridio cŵn.

Thank you, Minister, for that response. Like many Members of the Senedd, I strongly supported the introduction of the Welsh version of Lucy's law, which you brought in in the last Senedd. I, like many Members here, support the Justice For Reggie campaign, calling for the regulation of online sales of dogs, with the regulation of all websites where animals are sold, for websites to be required to verify the identity of all sellers, and for young animals 'for sale' pictures with their parents to be posted with all listings. Does the Welsh Government support the taking of such action, and is it a devolved responsibility?

Diolch am yr ymateb hwnnw, Weinidog. Fel llawer o Aelodau'r Senedd, roeddwn yn frwd fy nghefnogaeth i gyflwyno'r fersiwn Gymreig o gyfraith Lucy, a gyflwynwyd gennych yn y Senedd ddiwethaf. Rwyf fi, fel llawer o'r Aelodau yma, yn cefnogi'r ymgyrch Justice for Reggie, sy'n galw am reoleiddio gwerthiant cŵn ar-lein, gyda rheoleiddio pob gwefan lle y caiff anifeiliaid eu gwerthu, er mwyn ei gwneud hi'n ofynnol i wefannau ddilysu pwy yw'r holl werthwyr, ac i luniau anifeiliaid ifanc 'ar werth' gyda'u rhieni gael eu postio gyda phob anifail ar y rhestr. A yw Llywodraeth Cymru o blaid cymryd camau o'r fath, ac a yw'n gyfrifoldeb datganoledig?

Thank you. Whilst it's a very important step, I think I always maintain that the regulations I did bring in last year on pet sales didn't address all the problems associated with puppy trading. Reflecting this, we do support further measures to ensure high welfare standards at dog breeding establishments. I also acknowledge the lure of a quick, unregulated sale that really can attract unscrupulous breeders and dealers to websites. So, for that reason, we do support the work of the UK-wide pet advertising advisory group, and that seeks to ensure online advertising of pets is carried out legally and ethically. You'll be aware we also supported the local authority enforcement project, and that does liaise closely with the police, so it is a reserved area. But, I would just say that if anybody does have any specific concerns, they should contact CrimeStoppers as a matter of urgency.

Diolch. Er ei fod yn gam pwysig iawn, rwy'n credu fy mod bob amser yn pwysleisio nad oedd y rheoliadau a gyflwynais y llynedd ar werthiannau anifeiliaid anwes yn mynd i'r afael â'r holl broblemau sy'n gysylltiedig â masnachu cŵn bach. I adlewyrchu hyn, rydym yn cefnogi mesurau pellach i sicrhau safonau lles uchel mewn sefydliadau bridio cŵn. Rwyf hefyd yn cydnabod atyniad gwerthiant cyflym, heb ei reoleiddio a all ddenu bridwyr a gwerthwyr diegwyddor i wefannau. Felly, am y rheswm hwnnw, rydym yn cefnogi gwaith y grŵp cynghori DU gyfan ar hysbysebu anifeiliaid anwes sy'n ceisio sicrhau bod hysbysebion anifeiliaid anwes ar-lein yn gyfreithlon ac yn foesegol. Fe fyddwch yn ymwybodol ein bod hefyd wedi cefnogi'r prosiect gorfodi i awdurdodau lleol, ac mae hwnnw'n cysylltu'n agos â'r heddlu, felly mae'n faes a gadwyd yn ôl. Ond rwyf am ddweud, os oes gan unrhyw un unrhyw bryderon penodol, dylent gysylltu â CrimeStoppers fel mater o frys.

14:55

Minister, on that point about unregulated or poorly regulated sales, you might recall, back in October, I raised with you the issue of a graded or scoring system to be implemented for dog breeders within Wales, and you responded at the time saying that was certainly something you were considering. Now, new figures released this week by the RSPCA and Hope Rescue show that local authorities received almost 1,000 enquiries from concerned members of the public in 2020 and 2021 and, as we've heard from Sarah Murphy and Altaf Hussain, the number of investigations have increased by 63 per cent as well, and I think the reason all three of us have mentioned that is because that is quite a stark figure. That suggests that, whilst consumers might be becoming more aware of some of the practices by rogue traders, that is a cause for concern as well. So, given that, Minister, can you provide an update on what progress has been made in implementing recommendations such as these, as set out in the expert task and finish group?

Weinidog, ar y pwynt hwnnw am werthiannau heb eu rheoleiddio neu sydd wedi eu rheoleiddio'n wael, efallai y cofiwch, yn ôl ym mis Hydref, fy mod wedi gofyn i chi ynglŷn â system raddio neu sgorio i'w gweithredu ar gyfer bridwyr cŵn yng Nghymru, ac fe ymateboch chi ar y pryd drwy ddweud bod hynny'n sicr yn rhywbeth yr oeddech yn ei ystyried. Nawr, mae ffigurau newydd a ryddhawyd yr wythnos hon gan yr RSPCA a Hope Rescue yn dangos bod awdurdodau lleol wedi derbyn bron 1,000 o ymholiadau gan aelodau pryderus o'r cyhoedd yn 2020 a 2021, ac fel y clywsom gan Sarah Murphy ac Altaf Hussain, mae nifer yr ymchwiliadau wedi cynyddu 63 y cant hefyd, a chredaf mai'r rheswm y mae'r tri ohonom wedi sôn am hynny yw ei fod yn ffigur eithaf syfrdanol. Mae'n awgrymu, er y gallai defnyddwyr fod yn dod yn fwy ymwybodol o rai o'r arferion gan fasnachwyr twyllodrus, fod hynny'n destun pryder hefyd. Felly, o gofio hynny, Weinidog, a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd sydd wedi'i wneud ar weithredu argymhellion fel y rhain, fel y nodwyd yn y grŵp gorchwyl a gorffen arbenigol?

I haven't got a specific update, and I certainly can't give you a timescale. As I said in a previous answer, the plan is a five-year plan. We're only just into the second year of the plan, but it's certainly something that we will be monitoring very closely.

Nid oes gennyf ddiweddariad penodol, ac yn sicr ni allaf roi amserlen i chi. Fel y dywedais mewn ateb blaenorol, mae'r cynllun yn gynllun pum mlynedd. Dim ond ail flwyddyn y cynllun ydyw, ond mae'n sicr yn rhywbeth y byddwn yn ei fonitro'n agos iawn.

Pobl Ifanc yn y Sector Amaethyddol
Young People in the Agricultural Sector

7. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i annog pobl ifanc i ymuno â'r sector amaethyddol a'u cadw? OQ58280

7. What is the Welsh Government doing to encourage young people into the agricultural sector and retain them? OQ58280

The Welsh Government continues to provide support for young entrants and those who want to enter the agricultural industry, through programmes such as Farming Connect and Venture. The proposed sustainable farming scheme will support new entrants to enter the industry and establish sustainable businesses.

Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i roi cymorth i newydd-ddyfodiaid ifanc a'r rhai sydd am ymuno â'r diwydiant amaethyddol, drwy raglenni fel Cyswllt Ffermio a Mentro. Bydd y cynllun ffermio cynaliadwy arfaethedig yn helpu newydd-ddyfodiaid i ymuno â'r diwydiant a sefydlu busnesau cynaliadwy.

Thank you, Minister, for that response, and I refer Members to my declaration of interest as a farmer myself. As a Minister, you've stated the Welsh Government has introduced some welcome initiatives to retain young people and, it looks like, hopefully, some more in the future, and that's welcomed. However, despite these initiatives, the sector is not getting any younger. The average age of a farmer is around 59 years old, and that's a similar age to me, and I certainly feel pretty old. Yet, recent events have shown that it's more important than ever to encourage new people into agriculture to help ensure domestic food security, as well as sustaining a vibrant industry that provides jobs and skills for our rural areas. As such, Llywydd, I do think we need to do more in Wales to encourage more people, and particularly those not already from agricultural backgrounds, to step into the sector. Minister, what consideration have you given to introducing a workforce strategy with the aim of retaining and expanding the domestic agricultural workforce, as well as upskilling and reskilling young people to open up opportunities for them? These young will be absolutely fundamental to a sustainable food system. Thank you.

Diolch am yr ymateb hwnnw, Weinidog, a chyfeiriaf yr Aelodau at fy natganiad o fuddiant fel ffermwr fy hun. Fel Gweinidog, rydych wedi datgan bod Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno mentrau sy'n cael eu croesawu i gadw pobl ifanc yn y diwydiant, ac mae'n ymddangos, gobeithio, y bydd rhagor ohonynt yn y dyfodol, ac mae hynny i'w groesawu. Fodd bynnag, er gwaethaf y mentrau hyn, nid yw'r sector yn mynd yn iau. Mae oedran cyfartalog ffermwr tua 59 oed, ac mae hynny'n agos at fy oedran i, ac rwy'n sicr yn teimlo'n eithaf hen. Ac eto, mae digwyddiadau diweddar wedi dangos ei bod yn bwysicach nag erioed annog pobl newydd i mewn i'r byd amaeth i helpu i sicrhau diogeledd bwyd domestig, yn ogystal â chynnal diwydiant bywiog sy'n darparu swyddi a sgiliau ar gyfer ein hardaloedd gwledig. Felly, Lywydd, credaf fod angen inni wneud mwy yng Nghymru i annog mwy o bobl, ac yn enwedig y rheini nad ydynt eisoes o gefndiroedd amaethyddol, i gamu i'r sector. Weinidog, pa ystyriaeth a roddwyd gennych i gyflwyno strategaeth gweithlu gyda'r nod o gadw ac ehangu'r gweithlu amaethyddol domestig, yn ogystal ag uwchsgilio ac ailsgilio pobl ifanc i agor cyfleoedd iddynt? Bydd y bobl ifanc hyn yn gwbl allweddol i system fwyd gynaliadwy. Diolch.

Thank you. The Member raises a really important point, because if we don't encourage the next generation, we won't have that prosperous and dynamic industry that we really want to see here in Wales. So, since I've been in portfolio, it's always been something that I've been very keen on encouraging, and we did have the Young People into Agriculture programme that we had back in March. I think it finished in March 2020, and that was very successful—we had about 150 applications, and I think the majority of them were successful. So, it would be good to perhaps have another look at seeing if we can do something similar, going forward.

I mentioned that there are a few schemes we've brought forward to help young people into the sector, but I think you made a very pertinent point about people not from an agricultural background, because sometimes I think it's even harder for them, and not having access to land and capital is seen as the main barriers for those young people to go into the industry, particularly if they haven't got the support of a farming background or a family in farming.

I haven't had any discussions about having a workforce strategy specifically. As you know, we've got the Venture scheme. That's designed to match landowners and farmers who are looking to step back from the industry with new entrants who are then looking for a way into the sector, and I think it's a very good initiative. It's innovative, it's run through Farming Connect, which, as you know, is only available here in Wales, and it really does guide people on both sides through the key steps to making that potential business partnership. And, again, I've had very interesting discussions with the younger farmer and the older farmer as to how successful it's been. They certainly, I think, appreciated the mentoring, the specialist advice and the business support that's come forward. 

Diolch. Mae'r Aelod yn codi pwynt pwysig iawn, oherwydd os nad ydym yn annog y genhedlaeth nesaf, ni fydd gennym y diwydiant ffyniannus a deinamig yr ydym am ei weld yma yng Nghymru. Felly, ers imi fod â'r portffolio, mae wedi bod yn rhywbeth y bûm yn awyddus iawn i'w annog, a chawsom y rhaglen Ymsefydlu mewn Amaeth i Bobl Ifanc yn ôl ym mis Mawrth. Credaf iddi orffen ym mis Mawrth 2020, ac roedd honno'n llwyddiannus iawn—cawsom tua 150 o geisiadau, a chredaf fod y rhan fwyaf ohonynt yn llwyddiannus. Felly, efallai y byddai'n dda cael golwg arall ar weld a allwn wneud rhywbeth tebyg ar gyfer y dyfodol.

Soniais ein bod wedi cyflwyno rhai cynlluniau i helpu pobl ifanc i ymuno â'r sector, ond credaf ichi wneud pwynt perthnasol iawn am bobl nad ydynt o gefndir amaethyddol, oherwydd weithiau credaf ei bod hyd yn oed yn anos iddynt hwy, ac mae methu cael mynediad at dir a chyfalaf yn cael eu gweld fel prif rwystrau i'r bobl ifanc hynny rhag gallu ymuno â'r diwydiant, yn enwedig os nad oes ganddynt gefndir ffermio neu deulu sy'n ffermio i'w cefnogi.

Nid wyf wedi cael unrhyw drafodaethau ar gael strategaeth gweithlu yn benodol. Fel y gwyddoch, mae gennym gynllun Mentro. Mae hwnnw wedi'i gynllunio i baru tirfeddianwyr a ffermwyr sy'n awyddus i gamu'n ôl o'r diwydiant gyda newydd-ddyfodiaid sy'n chwilio am ffordd i mewn i'r sector, a chredaf ei bod yn fenter dda iawn. Mae'n arloesol, mae'n cael ei rhedeg drwy Cyswllt Ffermio, sydd, fel y gwyddoch, ar gael yma yng Nghymru yn unig, ac mae'n arwain pobl ar y ddwy ochr drwy'r camau allweddol i wneud y bartneriaeth fusnes bosibl honno. Ac unwaith eto, rwyf wedi cael trafodaethau diddorol iawn gyda'r ffermwr iau a'r ffermwr hŷn ynglŷn â pha mor llwyddiannus y bu. Rwy'n credu eu bod yn sicr yn gwerthfawrogi'r mentora, y cyngor arbenigol a'r cymorth busnes a gafwyd. 

15:00
Archwiliadau Mewnforio'r Undeb Ewropeaidd
European Union Import Checks

8. Pa sylwadau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cyflwyno i Lywodraeth y DU am effaith oedi cyn cyflwyno archwiliadau mewnforio'r Undeb Ewropeaidd ar ffermio yng Nghymru? OQ58277

8. What representations has the Welsh Government made to the UK Government about the impact on Welsh farming of the delayed introduction of European Union import checks? OQ58277

Thank you. Well, immediately following the UK Government’s announcement to delay and redesign import controls I wrote to the Secretary of State for Environment, Food and Rural Affairs. Yesterday, I had a further meeting with the UK Government's Minister for Farming, Fisheries and Food and my Scottish counterpart, and I will chair further discussions next month at our inter-ministerial group.

Diolch. Wel, yn syth ar ôl cyhoeddiad Llywodraeth y DU y byddent yn gohirio ac yn ailgynllunio rheolau ar fewnforio, ysgrifennais at yr Ysgrifennydd Gwladol dros yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig. Ddoe, cefais gyfarfod pellach gyda Gweinidog Ffermio, Pysgodfeydd a Bwyd Llywodraeth y DU a fy swyddog cyfatebol yn yr Alban, a byddaf yn cadeirio trafodaethau pellach y mis nesaf yn ein grŵp rhyngweinidogol.

Thank you, Minister. The Welsh Government have been correct to identify the continued delays to the introduction of European Union import checks, which are a risk to our collective biosecurity. The risk is intensified with the lack of access to European Union traceability, disease notification and the emergency response systems. The protection of biosecurity is a devolved matter, but obviously it is a commonsense approach that a UK-wide approach to this is adopted, with the UK Treasury funding any expenditure required on border controls. So, what further dialogue and assurances will the Welsh Government be seeking from the UK Government to ensure that Welsh farming interests are protected in the longer term?

Diolch, Weinidog. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn iawn i nodi’r oedi parhaus cyn cyflwyno archwiliadau mewnforio’r Undeb Ewropeaidd, sy’n risg i'n bioddiogelwch cyffredinol. Mae'r risg yn cael ei dwysáu yn sgil diffyg mynediad at allu i olrhain, systemau hysbysu am glefydau a systemau ymateb brys yr Undeb Ewropeaidd. Mae gwarchod bioddiogelwch yn fater sydd wedi’i ddatganoli, ond yn amlwg, mae'n synnwyr cyffredin fod dull gweithredu DU gyfan o ymdrin â hyn yn cael ei fabwysiadu, gyda Thrysorlys y DU yn ariannu unrhyw wariant sydd ei angen ar fesurau rheoli ffiniau. Felly, pa ddeialog a sicrwydd pellach y bydd Llywodraeth Cymru yn eu ceisio gan Lywodraeth y DU i sicrhau bod buddiannau ffermio Cymru yn cael eu diogelu yn fwy hirdymor?

I don't disagree with anything you said. I think this is now becoming very, very urgent, and I made that very clear to Victoria Prentis at the meeting last night. I also made it very clear that whilst—. I think we're on the same page with DEFRA on this, really, and the Scottish Government; we do want to see a UK-wide policy. But I made it very clear that they should not take our support for granted. If we see it and we're not happy with it, we will go on our own. As you say, it is a devolved area, and I am very concerned that these checks need to be carried out, because I go back to what we were saying about Ukrainian pets in my answer to Sam Rowlands—it's really important that we safeguard the public health of both people and animals here in Wales. This is the third delay now, and we've had to stop the design of our border control posts and, okay, we've started it again now, but have we got assurance about money? No, we haven't. So, I made it very clear again to DEFRA last night that we need the Treasury to come forward. You'll be aware my colleague Vaughan Gething, the Minister for Economy, made a statement yesterday in the Siambr on border control posts; I'm working very closely with him. But there is such uncertainty around what we should be preparing for, and what those border control posts should look like. Biosecurity, for me, is one of the most important parts of my portfolio.

Nid wyf yn anghytuno ag unrhyw beth a ddywedoch chi. Credaf fod hyn bellach yn dod yn fater brys difrifol, a dywedais hynny’n glir iawn wrth Victoria Prentis yn y cyfarfod neithiwr. Dywedais yn glir iawn hefyd, er bod—. Credaf ein bod ar yr un dudalen ag Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig ar hyn mewn gwirionedd, a Llywodraeth yr Alban; rydym am weld polisi ar gyfer y DU gyfan. Ond dywedais yn glir iawn na ddylent gymryd ein cefnogaeth yn ganiataol. Os byddwn yn gweld rhywbeth nad ydym yn hapus yn ei gylch, byddwn yn mynd ati ar ein liwt ein hunain. Fel y dywedwch, mae'n faes datganoledig, ac rwy'n awyddus iawn i'r gwiriadau hyn gael eu cynnal, gan fynd yn ôl at yr hyn yr oeddem yn ei ddweud am anifeiliaid anwes o Wcráin yn fy ateb i Sam Rowlands—mae'n bwysig iawn ein bod yn diogelu iechyd cyhoeddus pobl ac anifeiliaid yma yng Nghymru. Dyma’r trydydd cyfnod o oedi bellach, ac rydym wedi gorfod rhoi’r gorau i gynllunio ein safleoedd rheoli ffiniau, ac o'r gorau, rydym wedi ailafael ynddi bellach, ond a oes gennym sicrwydd ynghylch arian? Nac oes. Felly, dywedais yn glir iawn unwaith eto wrth DEFRA neithiwr fod angen i’r Trysorlys ddarparu arian. Fe fyddwch yn ymwybodol fod fy nghyd-Aelod, Vaughan Gething, Gweinidog yr Economi, wedi gwneud datganiad ddoe yn y Siambr ar safleoedd rheoli ffiniau; rwy'n gweithio'n agos iawn gydag ef. Ond mae cymaint o ansicrwydd ynghylch yr hyn y dylem fod yn paratoi ar ei gyfer, a sut bethau fydd y safleoedd rheoli ffiniau hynny. Bioddiogelwch, i mi, yw un o rannau pwysicaf fy mhortffolio.

3. Cwestiynau Amserol
3. Topical Questions

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau amserol, a''r cwestiwn cyntaf heddiw i'w ateb eto gan y Trefnydd, ac i'w ofyn gan Rhys ab Owen.

The next item, therefore, is the topical questions, and the first question today is to be answered once again by the Trefnydd, and is to be asked by Rhys ab Owen.

Setliad Datganoli Cymru
The Welsh Devolution Settlement

1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i ddiogelu setliad datganoli Cymru yn dilyn cyhoeddiad Llywodraeth y DU am ddileu Deddf yr Undebau Llafur (Cymru) 2017? TQ645

1. What steps is the Welsh Government taking to protect the Welsh devolution settlement following the announcement by the UK Government to remove the Trade Union (Wales) Act 2017? TQ645

Member
Lesley Griffiths 15:03:15
Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd

Thank you. The UK Government's announcement of their intention to repeal the Trade Union (Wales) Act 2017 is yet another example of their contempt for the devolution settlement and their disrespect for this democratically elected Senedd. We will do everything in our power to resist it.

Diolch. Mae cyhoeddiad Llywodraeth y DU ynghylch eu bwriad i ddiddymu Deddf yr Undebau Llafur (Cymru) 2017 yn enghraifft arall eto o’u dirmyg tuag at y setliad datganoli a’u hamarch tuag at y Senedd hon a etholwyd yn ddemocrataidd. Byddwn yn gwneud popeth yn ein gallu i wrthsefyll hyn.

That's exactly right, isn't it, Trefnydd? Because, since the beginning of democratic devolution, by election or referenda, the people of Wales have voted time and time again to enhance the law-making powers of the Senedd. The very principle established through democratic means is being undermined by the Westminster Conservative Government. This very Chamber is being undermined. The Prime Minister's contempt for the rule of law and of devolution is judged in equal measure in this case. 

Plaid Cymru have warned on several occasions about the undermining of this place through the legislative consent memoranda process. I really hope that this Chamber now wakes up to this blatant disregard to our Siambr here, for the Westminster Government to undermine a primary piece of Welsh legislation through their own legislation. The time for stern letters, the time for fury, has come to an end. We need action. To borrow a phrase from those who had to fight for their democratic freedoms, it's time now for deeds, not words. So, Trefnydd, what is the Welsh Government doing to respond to this shameful and undermining act? Diolch yn fawr. 

Mae hynny'n gwbl gywir, onid yw, Drefnydd? Oherwydd, ers dechrau datganoli democrataidd, drwy etholiad neu refferenda, mae pobl Cymru wedi pleidleisio dro ar ôl tro i gynyddu pwerau deddfu’r Senedd. Mae’r union egwyddor a sefydlwyd drwy ddulliau democrataidd yn cael ei thanseilio gan Lywodraeth Geidwadol San Steffan. Mae’r Siambr hon yn cael ei thanseilio. Mae dirmyg Prif Weinidog y DU tuag at reolaeth y gyfraith yn llawn cymaint â thuag at ddatganoli yn yr achos hwn.

Mae Plaid Cymru wedi rhybuddio sawl tro y gallai proses y memoranda cydsyniad deddfwriaethol danseilio’r lle hwn. Rwy’n mawr obeithio y bydd y Siambr hon yn dechrau cydnabod y diystyrwch amlwg hwn tuag at ein Siambr yma, wrth i Lywodraeth San Steffan danseilio deddfwriaeth sylfaenol Cymru drwy eu deddfwriaeth eu hunain. Mae'r amser ar gyfer llythyrau llym, yr amser ar gyfer cynddaredd, wedi dod i ben. Mae arnom angen gweithredu. I fenthyg ymadrodd gan y rheini sydd wedi gorfod ymladd dros eu rhyddid democrataidd, mae bellach yn bryd gweithredu, nid siarad. Felly, Drefnydd, beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ymateb i’r weithred warthus a dinistriol hon? Diolch yn fawr.

Well, I don't disagree with anything that you said, and you're quite right, this is not the first time. It's happened before, and I think, again, when it has happened before, when they've overreached constitutionally, which they have, we've not been found wanting, and we've certainly challenged at every opportunity. Currently, the UK Government haven't taken any direct action, so there is nothing at the moment to engage with. But, obviously, the Counsel General will be having discussions with lawyers and with other relevant partners, and, if or when the UK Government do take some direct action, obviously Welsh Government lawyers would be ready to respond. I just think the UK Government is obviously incredibly anti-trade union in its stance, and its approach shows a complete disregard for workers' rights. But primarily it's that disrespect for devolution and for legislation passed by this Senedd that, I think, is so brazen at this time. 

Wel, nid wyf yn anghytuno ag unrhyw beth a ddywedoch chi, ac rydych yn llygad eich lle, nid dyma'r tro cyntaf. Mae wedi digwydd o'r blaen, a chredaf, unwaith eto, pan fo wedi digwydd o'r blaen, pan wnaethant orymestyn yn gyfansoddiadol, ac maent wedi gwneud hynny, nid ydym wedi bod yn brin o ddewrder, ac rydym yn sicr wedi eu herio ar bob cyfle. Ar hyn o bryd, nid yw Llywodraeth y DU wedi cymryd unrhyw gamau uniongyrchol, felly nid oes unrhyw beth i fynd i'r afael ag ef ar y funud. Ond yn amlwg, bydd y Cwnsler Cyffredinol yn cael trafodaethau gyda chyfreithwyr a phartneriaid perthnasol eraill, ac os neu pan fydd Llywodraeth y DU yn gweithredu'n uniongyrchol, yn amlwg, byddai cyfreithwyr Llywodraeth Cymru yn barod i ymateb. Credaf fod agwedd Llywodraeth y DU tuag at undebau llafur, yn amlwg, yn hynod wrthwynebus, ac mae ei dull o weithredu yn dangos difaterwch llwyr ynghylch hawliau gweithwyr. Ond yn bennaf, rwy'n credu mai'r hyn sydd mor haerllug ar hyn o bryd yw'r amarch tuag at ddatganoli a thuag at ddeddfwriaeth a gyflwynwyd gan y Senedd hon.

15:05

Llywydd, at the last general election, the Tories came to communities like mine in Alyn and Deeside, and they promised to level them up; they promised to make lives better. And there was a clear implication in that, and it was: if you vote Conservative, you'll have more money in your pockets and more opportunities for you and the children. But that's far from reality, isn't it? Because, this week, we saw the stark reality of what a Conservative Government offers to working people.

Two years ago, Minister, they stood and they clapped key workers. What a shallow gesture this applause and their so-called levelling-up agenda has proven to be. The reality is that they are laughing at us. They are looking to remove powers from the Welsh Government with the sole objective of suppressing workers' pay and undermining their terms and conditions. Not only does that disrespect and undermine this democratically elected institution, but it disrespects and undermines the working people of Wales and their families.

Minister, will you take the message to the UK Conservative Government that communities like mine, and those communities across Wales, are angry? And will you take the message to them and share our anger with the UK Government? And could you outline, if the do make steps to progress this piece of legislation, how the Welsh Government will resist this change on behalf of the working people of Wales? And, finally, Minister, do you also agree with me—and I say this, Llywydd, as a proud trade unionist, for the record—that the way for working people to protect their living standards is to join a trade union? 

Lywydd, yn yr etholiad cyffredinol diwethaf, daeth y Torïaid i gymunedau fel fy un i yn Alun a Glannau Dyfrdwy, ac addo codi'r gwastad; gwnaethant addo gwneud bywydau'n well. Ac roedd ensyniad clir yn hynny, sef: os gwnewch chi bleidleisio dros y Ceidwadwyr, bydd gennych fwy o arian yn eich pocedi a mwy o gyfleoedd i chi a'r plant. Ond mae hynny ymhell o fod yn realiti, onid yw? Oherwydd, yr wythnos hon, gwelsom realiti llwm yr hyn y mae Llywodraeth Geidwadol yn ei gynnig i bobl sy’n gweithio.

Ddwy flynedd yn ôl, Weinidog, buont yn sefyll ac yn curo dwylo dros weithwyr allweddol. Yn y pen draw, daeth i'r amlwg mai gweithred ddisylwedd oedd y gymeradwyaeth hon a'u hagenda i godi'r gwastad, fel y'i gelwir. Y gwir amdani yw eu bod yn chwerthin am ein pennau. Maent yn ceisio diddymu pwerau Llywodraeth Cymru yn unswydd er mwyn cyfyngu ar gyflogau gweithwyr a thanseilio eu telerau ac amodau. Mae hynny nid yn unig yn amharchu ac yn tanseilio’r sefydliad hwn a etholwyd yn ddemocrataidd, mae’n amharchu ac yn tanseilio gweithwyr Cymru a’u teuluoedd hefyd.

Weinidog, a wnewch chi gyfleu'r neges i Lywodraeth Geidwadol y DU fod cymunedau fel fy un i, a’r cymunedau hynny ledled Cymru, yn gandryll? Ac a wnewch chi gyfleu'r neges iddynt, a rhannu ein dicter â Llywodraeth y DU? Ac os ydynt yn cymryd camau i fwrw ymlaen â'r ddeddfwriaeth hon, a wnewch chi amlinellu sut y bydd Llywodraeth Cymru yn gwrthsefyll y newid hwn ar ran gweithwyr Cymru? Ac yn olaf, Weinidog, a ydych chi hefyd yn cytuno â mi—a dywedaf hyn, Lywydd, fel undebwr llafur balch—mai'r ffordd i bobl sy'n gweithio amddiffyn eu safonau byw yw drwy ymuno ag undeb llafur?

Yes, absolutely. I agree with your final point. It's a very important point that you raise. Again, I don't disagree with anything Jack Sargeant said. I think the levelling up—. How can this possibly be levelling up? It's an absolute disgrace, this assault on our devolution again. I outlined, in my original answer, what the Counsel General is currently doing, and what will happen if, or when, the UK Government do take any direct action, and the Welsh Government lawyers, as I say, will be ready to respond, if that's the case. I think it's just another example—the UK Government have complete disregard to the Sewel convention—of why the current devolution settlement really is in need of reform, and why we have set up the independent Commission on the Constitutional Future of Wales to consider ways of strengthening the current settlement, and this may well be an area they wish to look at, but, of course, that would be a matter for them. 

Ie, yn hollol. Cytunaf â’ch pwynt olaf. Mae’n bwynt pwysig iawn. Unwaith eto, nid wyf yn anghytuno ag unrhyw beth a ddywedodd Jack Sargeant. Credaf fod codi'r gwastad—. Sut yn y byd y gall hyn fod yn godi'r gwastad? Mae'n gwbl warthus, yr ymosodiad hwn ar ein datganoli unwaith eto. Amlinellais, yn fy ateb gwreiddiol, yr hyn y mae’r Cwnsler Cyffredinol yn ei wneud ar hyn o bryd, a beth fydd yn digwydd os bydd, neu pan fydd Llywodraeth y DU yn gweithredu'n uniongyrchol, a bydd cyfreithwyr Llywodraeth Cymru, fel y dywedaf, yn barod i ymateb, os bydd hynny'n digwydd. Credaf fod hyn yn enghraifft arall—mae Llywodraeth y DU wedi dangos difaterwch llwyr ynghylch confensiwn Sewel—o'r rheswm pam fod gwir angen diwygio’r setliad datganoli presennol, a pham ein bod wedi sefydlu’r Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru i ystyried ffyrdd o gryfhau’r setliad presennol, ac mae’n ddigon posibl fod hwn yn faes y byddent yn dymuno ei archwilio, ond wrth gwrs, mater iddynt hwy fyddai hynny.

I speak as someone who strongly supports devolution, and I'm really pleased that we've got devolution of powers to the large English cities. But does the Minister agree with me that asymmetric devolution does not work, that the primacy of Westminster means that it can override any Welsh law and also interfere with any Welsh laws, that we need an agreed devolution settlement, with a proper reserved-powers model, as opposed to the reserved-powers model we've got at the moment, which has very little in common with a reserved-powers model, and, finally, that we need devo max? 

Rwy’n siarad fel rhywun sy’n cefnogi datganoli’n gryf, ac rwy’n falch iawn fod pwerau wedi’u datganoli i ddinasoedd mawr Lloegr. Ond a yw’r Gweinidog yn cytuno â mi nad yw datganoli anghymesur yn gweithio, fod uchafiaeth San Steffan yn golygu y gall ddiystyru cyfraith Cymru yn ogystal ag ymyrryd â chyfraith Cymru, fod arnom angen setliad datganoli yr ydym yn cytuno arno, gyda model cadw pwerau priodol, yn hytrach na'r model cadw pwerau sydd gennym ar hyn o bryd, sydd ag ychydig iawn yn gyffredin â model cadw pwerau, ac yn olaf, fod arnom angen 'devo max'?

I think the primacy aspect of what Mike Hedges has said, in relation to the UK Government, is obviously very important. And I go back to my answer to Jack Sargeant—it's why we've set up that independent Commission on the Constitutional Future of Wales, and that can look very closely at the suggestions that Mike Hedges had, to see if we could strengthen the current settlement. 

Credaf fod yr hyn y mae Mike Hedges wedi’i ddweud ynglŷn ag uchafiaeth, mewn perthynas â Llywodraeth y DU, yn amlwg yn bwysig iawn. Ac af yn ôl at fy ateb i Jack Sargeant—dyna pam ein bod wedi sefydlu’r Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru, a gall hwnnw edrych yn fanwl iawn ar yr awgrymiadau a oedd gan Mike Hedges, i weld a allem gryfhau’r setliad presennol.

I hadn't intended to stand, but I do recall, from correspondence with the Legislation, Justice and Constitution Committee, that today is the second meeting scheduled for the Interministerial Standing Committee, and one of the items—one of the two items—that was scheduled, and we thank Ministers for their transparency with the Senedd on this, was, indeed, UK inter-governmental relations. Would we be safe to assume—I believe that may be taking place, as we speak here now—would we be safe to assume that these matters are being laid on the table this afternoon for discussion? Because that is the forum that should be resolving these issues before they end up in legal challenges?

Nid oeddwn wedi bwriadu codi, ond cofiaf, o ohebiaeth â’r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, mai ar gyfer heddiw y trefnwyd ail gyfarfod y Pwyllgor Sefydlog Rhyngweinidogol, ac un o’r eitemau—un o’r ddwy eitem—a oedd wedi'u hamserlennu, a diolchwn i'r Gweinidogion am eu tryloywder gyda'r Senedd ar hyn, oedd cysylltiadau rhynglywodraethol y DU yn wir. A gawn ni gymryd—credaf efallai fod hwnnw'n mynd rhagddo wrth inni siarad yma nawr—a gawn ni gymryd bod y materion hyn yn cael eu cyflwyno i’w trafod y prynhawn yma? Oherwydd dyna'r fforwm a ddylai fod yn datrys y materion hyn cyn iddynt ddod yn destun heriau cyfreithiol?

15:10

That meeting is indeed taking place. Obviously, I'm not in that meeting; that's why I'm in the Chamber answering this question. But I think we can safely say, I'm sure, that the Counsel General or the First Minister, or whoever is present at that meeting, will indeed raise that. 

I think one other point I would like to make is that, having looked into this now in far greater detail, the UK Government's position I think is very much weakened in that it did not challenge five years ago, during the intimation period. And suddenly to do this, to sneak it out in the way that they did—again, I just think it's a brazen attack. 

Mae’r cyfarfod hwnnw'n mynd rhagddo, yn wir. Yn amlwg, nid wyf yn y cyfarfod hwnnw; dyna pam fy mod yn y Siambr yn ateb y cwestiwn hwn. Ond credaf y gallwn ddweud gyda rhywfaint o sicrwydd, rwy’n siŵr, y bydd y Cwnsler Cyffredinol neu’r Prif Weinidog, neu bwy bynnag sy’n bresennol yn y cyfarfod hwnnw, yn codi hynny, yn wir.

Credaf mai'r un pwynt arall yr hoffwn ei wneud, ar ôl ymchwilio i hyn yn llawer manylach bellach, yw bod Llywodraeth y DU, yn fy marn i, yn llawer gwannach am na wnaeth herio bum mlynedd yn ôl, yn ystod y cyfnod hysbysu. Ac mae gwneud hyn yn sydyn—ei sleifio allan fel y gwnaethant—unwaith eto, yn ymosodiad haerllug yn fy marn i.

Diolch i'r Trefnydd. Mae'r cwestiwn nesaf, felly, i'w ateb gan y Gweinidog iechyd, a'r cwestiwn i'w ofyn gan Andrew R.T. Davies. 

I thank the Trefnydd. The next question is to be answered by the Minister for health, and is to be asked by Andrew R.T. Davies.

Gwasanaethau Gofal Llygaid
Eye Care Services

2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y rhybudd gan Dr Gwyn Williams o Goleg Brenhinol yr Ophthalmolegwyr, y gallai ton o ddallineb diangen ledaenu drwy Gymru os na chaiff gwasanaethau gofal llygaid eu diwygio? TQ647

2. Will the Minister make a statement on the warning by Dr Gwyn Williams, of the Royal College of Ophthalmologists, that a tide of avoidable blindness could sweep Wales if eye care services are not reformed? TQ647

Diolch yn fawr. Llywydd, Gwyn Williams, who is our ophthalmology clinical lead, along with the Royal College of Ophthalmologists, has worked with us to develop an eye care strategy, which we are now implementing. Over the past 12 months, eye care services have implemented considerable innovations to ensure that patients at risk of sight loss are seen and are treated. 

Diolch yn fawr. Lywydd, mae Gwyn Williams, ein harweinydd clinigol ar offthalmoleg, ynghyd â Choleg Brenhinol yr Offthalmolegwyr, wedi gweithio gyda ni i ddatblygu'r strategaeth gofal llygaid yr ydym yn ei chyflawni erbyn hyn. Dros y 12 mis diwethaf, mae gwasanaethau gofal llygaid wedi cyflwyno llawer o ddatblygiadau arloesol i sicrhau bod cleifion sydd mewn perygl o golli eu golwg yn cael eu gweld a’u trin.

Thank you, Minister, for that response. The waiting times are horrendous for eye treatments anywhere in Wales. And there are difficulties across the United Kingdom; I accept that, Minister. Dr Williams highlights three points that he believes need dramatic intervention on behalf of the Government, working with health boards. The first is, obviously, changing working practices and actually using a wider base of professionals to, obviously, deal with eye care services; the second is the recruitment of people into the service to increase the capacity of the service; and the third is to create three eye care centres of excellence across Wales and actually look at what optometrists can do in their high street locations to, obviously, increase the service level that may be available for people with eye conditions.

Nothing could be considered worse, I would suggest, than actually losing your sight over a given period of time, when you know an intervention could stop that deterioration in your eyesight and going into a world of darkness. How confident are you, Minister, that the plan that you've put in place will meet the three objectives that Dr Williams has highlighted as of critical concern if we are to expand the service here in Wales and that in 12 months' time we will not be here still debating, still discussing, large waiting times for eye care treatment in Wales, and, regrettably, many people having the lights going off in their eyesight and darkness prevailing in their lives?

Diolch am eich ymateb, Weinidog. Mae’r amseroedd aros yn ofnadwy ar gyfer triniaethau llygaid yn unrhyw le yng Nghymru. Ac mae anawsterau ledled y Deyrnas Unedig; rwy'n derbyn hynny, Weinidog. Mae Dr Williams yn tynnu sylw at dri phwynt sydd, yn ei farn ef, yn dangos bod angen ymyrraeth ddramatig ar ran y Llywodraeth, gan weithio gyda'r byrddau iechyd. Y cyntaf, yn amlwg, yw newid arferion gwaith a defnyddio sylfaen ehangach o weithwyr proffesiynol i ymdrin â gwasanaethau gofal llygaid; yr ail yw recriwtio pobl i'r gwasanaeth i gynyddu capasiti'r gwasanaeth; a'r trydydd yw creu tair canolfan ragoriaeth gofal llygaid ledled Cymru ac edrych ar yr hyn y gall optometryddion ei wneud yn eu lleoliadau ar y stryd fawr i wella lefel y gwasanaeth a allai fod ar gael i bobl â chyflyrau llygaid.

Rwy'n awgrymu na fyddai unrhyw beth yn waeth na cholli eich golwg dros gyfnod penodol o amser, pan wyddoch y gallai ymyrraeth atal y dirywiad hwnnw yn eich golwg, a'ch atal rhag mynd i mewn i fyd o dywyllwch. Pa mor hyderus ydych chi, Weinidog, y bydd y cynllun a roesoch ar waith yn bodloni’r tri amcan y mae Dr Williams wedi’u nodi fel rhai hollbwysig os ydym am ehangu’r gwasanaeth yma yng Nghymru, ac na fyddwn yma ymhen 12 mis yn dal i ddadlau, yn dal i drafod amseroedd aros hirfaith ar gyfer triniaeth gofal llygaid yng Nghymru, gyda llawer o bobl, yn anffodus, yn colli eu golwg a'r tywyllwch yn llenwi eu bywydau?

Thanks very much, Andrew. I absolutely am very aware of the fact that there are certain conditions where we have to move fast, and this is one of them, which is why what we've done is to ask clinicians to sort out priorities, to put people into categories so that we are really getting to the people who need the most urgent help fastest. Of course, what we are doing is implementing the recommendations of the Pyott report, and one of those is now being implemented. So, we've got two new surgical mobile theatres dedicated to cataract treatment. They're in operation in Cardiff and the Vale, and that was funded by £1.4 million of funding from the Welsh Government.

In terms of working practices, we are looking to change the rules. So, the rules currently say that high street optometrists, for example, can only check eyesight, but their skills go way beyond that, and we need to change the rules to allow them to do that. So, the process is not as straightforward as it seems to change the rules, but we are absolutely in the process of seeing how far and how quickly we can do that. 

When it comes to recruitment, of course, we're working with Health Education and Improvement Wales in terms of specialising and making sure we've got the right people to do the right things in the right place. And certainly, when it comes to high streets, we are very, very keen to make sure that they are a part of the solution to this problem. 

Diolch yn fawr, Andrew. Rwy’n gwbl ymwybodol o’r ffaith bod yna rai achosion lle mae'n rhaid inni symud yn gyflym, ac mae hwn yn un ohonynt, a dyna pam ein bod wedi gofyn i glinigwyr drefnu blaenoriaethau, rhoi pobl mewn categorïau fel ein bod yn cyrraedd y bobl sydd fwyaf o angen yr help mwyaf yn gynt na neb arall. Wrth gwrs, yr hyn a wnawn yw rhoi argymhellion adroddiad Pyott ar waith, ac mae un o’r rheini’n cael ei weithredu ar hyn o bryd. Felly, mae gennym ddwy theatr lawfeddygol symudol newydd yn benodol ar gyfer triniaeth cataractau. Maent ar waith yng Nghaerdydd a’r Fro, a chawsant eu hariannu gan £1.4 miliwn o gyllid gan Lywodraeth Cymru.

Ar arferion gwaith, rydym yn awyddus i newid y rheolau. Felly, mae’r rheolau ar hyn o bryd yn dweud mai dim ond archwilio golwg pobl y gall optometryddion ar y stryd fawr, er enghraifft, ei wneud, ond mae eu sgiliau’n mynd ymhell y tu hwnt i hynny, ac mae angen inni newid y rheolau i ganiatáu iddynt wneud hynny. Felly, nid yw’r broses o newid y rheolau mor syml ag y mae'n ymddangos, ond rydym yn y broses o weld pa mor bell a pha mor gyflym y gallwn wneud hynny.

Ar recriwtio, wrth gwrs, rydym yn gweithio gydag Addysg a Gwella Iechyd Cymru  mewn perthynas ag arbenigo a sicrhau bod gennym y bobl iawn i wneud y pethau iawn yn y lle iawn. Ac yn sicr, o ran y stryd fawr, rydym yn awyddus iawn i sicrhau eu bod yn rhan o'r ateb i'r broblem hon.

Ers 2018, y polisi yng Nghymru ydy bod gofal llygaid a'r math o ofal sy'n cael ei gynnig yn seiliedig ar y lefel o risg. Mi oedd yn arloesol yn hynny o beth, efo cleifion i gael eu gweld yn ôl faint o risg maen nhw'n ei wynebu. Ac mae'r ffactor risg uchaf ar gyfer y rheini sy'n wynebu'r risg o newid di droi nôl, neu irreversible harm. Ac i bobl sydd â problem efo'u golwg, mae hynny yn golygu risg o golli eu golwg. Rŵan, er mwyn i system fel yna weithio, mae'n rhaid i bobl gael eu gweld o fewn amser penodedig. Mae mor syml â hynny, a dyna pam bod y targed yn nodi bod angen i 95 y cant o gleifion gael eu gweld o fewn yr amser hwnnw. Mi ddylai fod yn 100 y cant, am wn i, ond mae 95 y cant yn ystadegol yn eithaf agos ati. Ond rŵan rydyn ni'n clywed bod 65,000 o bobl ddim yn cael eu gweld o fewn yr amser penodedig: 65,000 o bobl yn wynebu colli eu golwg.

Mi wnes i dynnu sylw at hyn yng nghanol misoedd tywyll y pandemig ym mis Chwefror y llynedd, yn poeni am effaith y pandemig, ond rŵan ein bod ni'n symud allan, gobeithio, o'r pandemig, mae'r problemau yn dwysáu. Mae'n ddigon drwg pan fydd pobl yn aros mewn poen am driniaeth orthopedig, o bosibl, ond rydyn ni yn sôn fan hyn, fel dwi'n dweud, am bobl sy'n colli eu golwg. 

Rydyn ni wedi clywed am yr NHS yn dechrau cael targedau newydd ôl COVID, felly, Llywydd, a gaf i ofyn i'r Gweinidog yn syml iawn pa bryd fydd hi'n ymrwymo nid i leihau faint o bobl sy'n aros yn hirach nag y dylen nhw, ond i gael gwared ar yr amseroedd aros yma'n llwyr? Does yna ddim pwynt i chi gael system sy'n seiliedig ar fesur risg os ydych chi wedyn yn gadael degau o filoedd o bobl yn agored i'r lefel uchaf posibl o risg.

Since 2018, the policy in Wales is that eye care and the kind of care that is provided is based on the level of risk. It was innovative in that regard, with patients being seen according to how much risk they face. And the highest risk factor is for those who face the risk of irreversible harm. And for people with eye problems, that means the risk of losing their sight. Now, in order for a system like that to work, people have to be seen within a specific time frame. It’s as simple as that, and that’s why the target notes that 95 per cent of patients need to be seen within that time frame. It should be 100 per cent as far as I’m concerned, but that 95 per cent is statistically quite close. But we hear now that 65,000 people aren’t being seen within that specific time frame: 65,000 people facing losing their sight. 

I drew attention to this in the middle of the dark months of the pandemic, in February of last year. I was concerned about the impact of the pandemic, but we’re hopefully moving out of the pandemic now and the problems are intensifying. It’s bad enough when people are waiting in pain for orthopaedic treatment, perhaps, but we’re talking here about people who are losing their sight. 

We’ve heard about the NHS starting to receive post-COVID targets, therefore, may I ask the Minister, very simply, when does she commit not to decreasing the number of people who are waiting longer than they should, but to getting rid of these waiting times entirely? There’s no point having a system that is based on risk measures if you then leave tens of thousands of people open to the highest level of risk. 

15:15

Diolch. Fel rŷch chi'n ymwybodol, roeddwn i'n falch o weld, am y tro cyntaf, bod rheini sydd wedi aros am ddwy flynedd a hirach, bod y rhestrau hynny yn dod i lawr am y tro cyntaf ers dechrau'r pandemig. Felly, rŷn ni'n mynd i'r cyfeiriad cywir, ond, wrth gwrs, nid yw'n ddigon cyflym. Ond mae'n rhaid i chi gofio o ran y ffigurau rydyn ni'n delio â nhw ar hyn o bryd, mi ddaethon ni mas â'n cynllun ni ym mis Ebrill, a ffigurau mis Ebrill sydd gyda ni. Felly, mae e'n cymryd amser i roi systemau mewn lle, a beth sydd gyda ni nawr, er enghraifft, yw'r NHS Wales university eye-care centre. Maen nhw yn datblygu gweithlu sydd yn gallu rhoi'r gofal soffistigedig yna, ac sydd yn rhoi'r cyfleoedd yna i optometrists ar draws Cymru i weithio. 

Felly, dwi'n falch o weld bod y strwythurau yna o ran risg mewn lle, ond beth rŷm ni'n ceisio ei wneud nawr yw i fynd trwy pobl cyn gyflymed â phosibl, a dyna pam mae'n bwysig cael y llefydd yma sy'n sefyll ar wahân ac ar eu pennau eu hunain, a fydd ddim yn cael eu cnocio allan am resymau fel urgent care ac ati. Beth rŷm ni'n debygol o weld yw bod y rhestrau hynny yn dod i lawr lot yn gyflymach nag rŷm ni wedi'i weld yn y gorffennol. Os ydych yn edrych, er enghraifft, ar Abertawe, mae'r modular theatre newydd yna. Rŷm ni'n gobeithio gweld tua 200 o operations y mis yn ychwanegol i beth oedd yn digwydd cyn hynny.

Thank you. As you’re aware, I was pleased to see, for the first time, that those waiting for two years and longer, that those lists are coming down for the first time since the beginning of the pandemic. So, we’re travelling in the right direction, but, of course, we’re not travelling quickly enough. You must bear in mind in terms of the figures that we’re dealing with at the moment, that we published our plan in April, and it's April’s figures that we have. So, it does take time to put systems in place, and what we have now, for example, is the NHS Wales university eye-care centre. They are developing a workforce that can provide that sophisticated care and provide those opportunities for optometrists across Wales to work.

So, I am pleased to see that those structures in terms of risk are in place, but what we’re endeavouring to do now is to get through the list as quickly as possible, and that’s why having these places that stand alone and aren’t going to be knocked out for reasons such as urgent care and so on is so important. So, what we’re likely to see is that those lists will reduce far more quickly than we’ve seen in the past. If you look, for example, at Swansea, there's the new modular theatre there. We hope to see some 200 operations per month in addition to what happened previously. 

4. Datganiadau 90 Eiliad
4. 90-second Statements

Yr eitem nesaf yw'r datganiadau 90 eiliad, ond nid yw Vikki Howells yma ar gyfer cyflwyno'r datganiad yn ei henw hi.

The next item is the 90-second statements, but Vikki Howells isn’t present to make the statement in her name. 

5. Datganiad gan Gadeirydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus—Cyfrifon Cyfunol Llywodraeth Cymru ar gyfer 2020-21
5. Statement by the Chair of the Public Accounts and Public Administration Committee—Welsh Government Consolidated Accounts 2020-21

Ac felly, dwi'n mynd i orfod mynd ymlaen i eitem 5, sef y datganiad gan Gadeirydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus ar gyfrifon cyfunol Llywodraeth Cymru ar gyfer 2020-21. Dwi'n galw ar Gadeirydd y pwyllgor cyfrifon cyhoeddus i wneud y datganiad yma. Mark Isherwood.

And so I’m going to have to move on to item 5, the statement by the Chair of the Public Accounts and Public Administration Committee on the Welsh Government consolidated accounts for 2020-21. I call on the Chair of the public accounts committee to make that statement, Mark Isherwood. 

Diolch, Llywydd. Good afternoon and thank you to you, Llywydd, for the opportunity to make this statement today.

Members may be aware that there has been a significant delay in signing off the Welsh Government’s 2020-21 annual accounts. To provide context, the previous Public Accounts Committee would usually undertake detailed scrutiny of these accounts annually during the autumn term, and we had hoped to continue with this in the Public Accounts and Public Administration Committee during this term. To provide context, as I've said, this has always occurred. 

The Public Accounts and Public Administration Committee was informally made aware last summer by both the Welsh Government and the Auditor General for Wales that the Welsh Government’s accounts for 2020-21 may be finalised later than usual. We were told that the delay was due to the additional work being undertaken by Audit Wales on support to business grants provided by Welsh Government. This, we understood, was a complex matter that needed further review and discussion between the auditor general and the Welsh Government. However, at that time, we expected the accounts to be finalised no later than November 2021, which is within the statutory time frame for doing so. Yes, 'statutory'; this is bound by law. Towards the end of November, we were alerted to a further delay, when the Welsh Government needed to advise Audit Wales of a potential post-balance-sheet event in order to ensure full transparency.

Diolch, Lywydd. Prynhawn da, a diolch am y cyfle i wneud y datganiad hwn heddiw, Lywydd.

Efallai y bydd yr Aelodau’n ymwybodol fod oedi sylweddol wedi bod cyn cymeradwyo cyfrifon blynyddol Llywodraeth Cymru ar gyfer 2020-21. I roi hynny yn ei gyd-destun, byddai’r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus blaenorol fel arfer yn gwneud gwaith craffu manwl ar y cyfrifon hyn yn flynyddol yn ystod tymor yr hydref, ac roeddem wedi gobeithio parhau â hyn yn y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus yn ystod y tymor hwn. I roi rhywfaint o gyd-destun, fel y dywedais, mae hyn wedi digwydd erioed.

Cafodd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus wybod yn anffurfiol yr haf diwethaf gan Lywodraeth Cymru ac Archwilydd Cyffredinol Cymru efallai y byddai cyfrifon Llywodraeth Cymru ar gyfer 2020-21 yn hwyrach na'r arfer yn cael eu cwblhau. Dywedwyd wrthym fod yr oedi'n deillio o'r gwaith ychwanegol a oedd yn cael ei wneud gan Archwilio Cymru ar grantiau cymorth i fusnes a ddarperir gan Lywodraeth Cymru. Roeddem yn deall bod hwn yn fater cymhleth yr oedd angen ei adolygu a’i drafod ymhellach rhwng yr archwilydd cyffredinol a Llywodraeth Cymru. Fodd bynnag, ar y pryd, roeddem yn disgwyl i’r cyfrifon gael eu cwblhau erbyn mis Tachwedd 2021 fan bellaf, a oedd o fewn yr amserlen statudol ar gyfer gwneud hynny. Ie, 'statudol'; mae hwn yn fater sydd wedi'i rwymo mewn cyfraith. Tua diwedd mis Tachwedd, cawsom wybod y byddai oedi pellach, pan oedd angen i Lywodraeth Cymru roi gwybod i Archwilio Cymru am ddigwyddiad ôl-fantolen posibl er mwyn sicrhau tryloywder llawn.

At the time, the Auditor General for Wales also wrote to us, confirming this further delay and stating that he had asked for further information to be provided to him by Welsh Government officials by early January 2022. This was accepted by the committee, and we agreed to await the outcome of this further work, respecting the necessary audit process required. We value the role and work of Audit Wales in ensuring that the highest financial reporting standards are adhered to and that this work should never be undermined, rushed or fettered. The auditor general is bound by duties to ensure that the appropriate checks and balances are in place.

I must stress that we cannot discuss the specific reason for the delay. Until the accounts are signed, we are not able to discuss this, as it is not in the public domain and, as we understand, could even be subject to legal proceedings. I also want to put on the record that, while the accounts have been delayed, the committee has been in receipt of regular private updates on the progress being made in finalising the accounts. These updates have been provided by the auditor general and the Welsh Government, enabling the committee to monitor the situation.

However, in February of this year, when the accounts were still yet to be finalised, I wrote to the Llywydd, expressing my concern about the delay. The committee was becoming increasingly concerned about its ability to scrutinise the Welsh Government on these important matters. This delay has resulted in statutory deadlines for financial reporting being missed. And, given that we are referring to the accounts of a Government, it is important that this matter and the concerns of the Public Accounts and Public Administration Committee are placed on the public record and raised in this Chamber to ensure that the wider Senedd is aware of the issue. I only wish more Members appreciated that and attended to benefit from this short session.

Section 131 of the Government of Wales Act 2006 requires the Government to submit their accounts to the auditor general for audit no later than 30 November in the following financial year—i.e. April to March. The auditor general is then required to lay before the Senedd his examination and certification of those accounts within four months of receipt of an auditable set of accounts. This is statutory, enshrined in legislation, and yet we are now in June, with still no clear indication as to when these accounts will be laid.

The purpose of these timings is to ensure that public accountability, scrutiny and reporting to Her Majesty’s Treasury can take place within a reasonable time frame. The Public Accounts and Public Administration Committee has a serious job to do in terms of scrutinising these accounts as they report the largest amount of public expenditure by any public body in Wales. And the timing of our scrutiny is designed to ensure that our work is relevant and able to influence the financial reporting in the following year. The delay in the signing of these accounts has undermined our ability to do this.

Yet, despite this statutory deadline having now been missed, there are no safeguards built into the process that prevent this, thus hindering scrutiny. We are concerned about the lack of recompense for deadlines being missed, and we do not want this to set a precedent for the future. In fact, the processes that apply to the Welsh Government are not comparable to provisions set out in other legislation for other public sector accounts.

For example, the Health and Social Care (Quality and Engagement) (Wales) Act 2020 states that the citizen voice body for health and social care must, for each financial year, submit its accounts to the Welsh Government and Auditor General for Wales no later than 31 August. However, the key difference is that should the auditor general not be able to lay these accounts before the Senedd because it is not reasonably practicable to do so, a statement must be made to that effect, which must include reasons as to why this is the case.

This legislation, like the Government of Wales Act, recognises that sometimes the four-month time frame cannot always be complied with, but that if such a situation arises, the Auditor General for Wales must keep the Senedd informed of the situation in a public and formal manner. The committee will be taking a closer look at these processes in due course, to see if changes can be made to bring the Welsh Government's financial reporting into line with the expectations placed on other public bodies in Wales.

I also want to place on the record that the Public Accounts and Public Administration Committee takes these matters very seriously and we will not rush or be pressurised into curtailing our scrutiny once the accounts have been published.

We anticipate these to be a more complex set of accounts, with several important issues, which we will need the time to scrutinise in detail publicly. We're well aware that these accounts will include significant public expenditure arising from the pandemic, which is a matter of public interest. It is imperative that we undertake this work, fulfil our role in the financial accountability cycle, and instil public confidence that we are holding the Welsh Government to account on its expenditure. We hope that we can look forward to being able to undertake this work in the autumn term accordingly. Diolch yn fawr.

Ar y pryd, ysgrifennodd Archwilydd Cyffredinol Cymru atom hefyd, gan gadarnhau’r oedi pellach hwn a datgan ei fod wedi gofyn i swyddogion Llywodraeth Cymru ddarparu rhagor o wybodaeth iddo erbyn dechrau mis Ionawr 2022. Derbyniwyd hyn gan y pwyllgor, a gwnaethom gytuno i aros am ganlyniad y gwaith pellach hwn, gan barchu'r broses archwilio angenrheidiol. Rydym yn gwerthfawrogi rôl a gwaith Archwilio Cymru yn sicrhau y cedwir at y safonau adrodd ariannol gorau ac na ddylai’r gwaith hwn gael ei danseilio, ei ruthro na’i lyffetheirio. Mae'r archwilydd cyffredinol wedi'i rwymo gan ddyletswyddau i sicrhau bod y prosesau archwilio priodol ar waith.

Mae'n rhaid imi bwysleisio na allwn drafod y rheswm penodol dros yr oedi. Hyd nes y caiff y cyfrifon eu cymeradwyo, ni allwn drafod hyn, gan nad yw'n wybodaeth gyhoeddus, ac yn ôl yr hyn a ddeallwn, gallai fod yn destun achos cyfreithiol hyd yn oed. Hoffwn gofnodi hefyd, er bod y cyfrifon wedi’u gohirio, fod y pwyllgor wedi bod yn derbyn diweddariadau preifat rheolaidd ar y cynnydd a wnaed yn cwblhau’r cyfrifon. Mae’r diweddariadau hyn wedi’u darparu gan yr archwilydd cyffredinol a Llywodraeth Cymru, gan alluogi’r pwyllgor i fonitro’r sefyllfa.

Fodd bynnag, ym mis Chwefror eleni, pan oedd y cyfrifon yn dal i fod heb eu cwblhau, ysgrifennais at y Llywydd, yn mynegi fy mhryder ynghylch yr oedi. Roedd y pwyllgor yn dod yn fwyfwy pryderus am ei allu i graffu ar Lywodraeth Cymru mewn perthynas â'r materion pwysig hyn. Mae'r oedi hwn wedi arwain at fethu terfynau amser statudol ar gyfer adrodd ariannol. Ac o ystyried ein bod yn cyfeirio at gyfrifon Llywodraeth, mae'n bwysig fod y mater hwn a phryderon y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus yn cael eu cofnodi'n gyhoeddus a'u codi yn y Siambr hon i sicrhau bod y Senedd ehangach yn ymwybodol o'r mater. Hoffwn pe bai mwy o'r Aelodau'n deall hynny a phe byddent wedi dod i'r sesiwn fer hon er mwyn elwa ohoni.

Mae adran 131 o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006 yn ei gwneud yn ofynnol i’r Llywodraeth gyflwyno ei chyfrifon i’r archwilydd cyffredinol i’w harchwilio erbyn 30 Tachwedd yn y flwyddyn ariannol ganlynol—h.y. mis Ebrill i fis Mawrth. Yna, mae’n ofynnol i’r archwilydd cyffredinol gyflwyno ei archwiliad ac ardystiad o’r cyfrifon hynny gerbron y Senedd o fewn pedwar mis i dderbyn set archwiliadwy o gyfrifon. Mae hyn yn statudol, ac wedi’i ymgorffori mewn deddfwriaeth, ac eto, dyma ni ym mis Mehefin, heb unrhyw arwydd clir o hyd ynglŷn â pha bryd y caiff y cyfrifon hyn eu cyflwyno.

Diben y terfynau amser hyn yw sicrhau y gall atebolrwydd cyhoeddus, craffu ac adrodd i Drysorlys Ei Mawrhydi ddigwydd o fewn cyfnod rhesymol o amser. Mae gan y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus swyddogaeth ddifrifol i'w chyflawni yn craffu ar y cyfrifon hyn gan eu bod yn adrodd ar y swm mwyaf o wariant cyhoeddus gan unrhyw gorff cyhoeddus yng Nghymru. Ac mae amseriad ein gwaith craffu wedi'i gynllunio i sicrhau bod ein gwaith yn berthnasol ac yn gallu dylanwadu ar yr adroddiadau ariannol yn y flwyddyn ganlynol. Mae'r oedi cyn cymeradwyo'r cyfrifon hyn wedi tanseilio ein gallu i wneud hynny.

Serch hynny, er bod y terfyn amser statudol hwn bellach wedi’i fethu, nid oes unrhyw fesurau diogelu yn y broses sy’n atal hyn, ac mae hynny felly'n llesteirio'r gwaith craffu. Rydym yn pryderu ynghylch y diffyg camau unioni yn sgil methu terfynau amser, ac nid ydym am i hyn fod yn gynsail ar gyfer y dyfodol. Mewn gwirionedd, nid yw’r prosesau sy’n berthnasol i Lywodraeth Cymru yn gymaradwy â darpariaethau a nodir mewn deddfau eraill ar gyfer cyfrifon eraill yn y sector cyhoeddus.

Er enghraifft, mae Deddf Iechyd a Gofal Cymdeithasol (Ansawdd ac Ymgysylltu) (Cymru) 2020 yn nodi bod yn rhaid i gorff llais y dinesydd ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol, ar gyfer pob blwyddyn ariannol, gyflwyno ei gyfrifon i Lywodraeth Cymru ac Archwilydd Cyffredinol Cymru erbyn 31 Awst fan bellaf. Fodd bynnag, os na all yr archwilydd cyffredinol osod y cyfrifon hyn gerbron y Senedd am nad yw’n rhesymol yn ymarferol i wneud hynny, y gwahaniaeth allweddol yw bod rhaid gwneud datganiad i’r perwyl hwnnw, ac mae’n rhaid i'r datganiad hwnnw gynnwys y rhesymau pam.

Mae’r ddeddf hon, fel Deddf Llywodraeth Cymru, yn cydnabod na ellir cydymffurfio â’r amserlen o bedwar mis bob amser, ond os bydd sefyllfa o’r fath yn codi, fod yn rhaid i Archwilydd Cyffredinol Cymru roi gwybod i’r Senedd am y sefyllfa yn gyhoeddus ac yn ffurfiol. Bydd y pwyllgor yn edrych yn agosach ar y prosesau hyn maes o law, i weld a ellir gwneud newidiadau er mwyn cysoni adroddiadau ariannol Llywodraeth Cymru â’r disgwyliadau a osodir ar gyrff cyhoeddus eraill yng Nghymru.

Hoffwn gofnodi hefyd fod y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus o ddifrif ynghylch y materion hyn, ac na fyddwn yn rhuthro nac yn ildio i bwysau i leihau ein gwaith craffu ar ôl i’r cyfrifon gael eu cyhoeddi.

Rhagwelwn y bydd y rhain yn gyfres fwy cymhleth o gyfrifon, gyda nifer o faterion pwysig, y bydd angen amser arnom i graffu’n fanwl arnynt yn gyhoeddus. Rydym yn ymwybodol iawn y bydd y cyfrifon hyn yn cynnwys gwariant cyhoeddus sylweddol yn sgil y pandemig, sy’n fater o ddiddordeb i’r cyhoedd. Mae’n hollbwysig ein bod yn gwneud y gwaith hwn, yn cyflawni ein rôl yn y cylch atebolrwydd ariannol, ac yn ennyn hyder y cyhoedd ein bod yn dwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif ar ei gwariant. Gobeithiwn y gallwn edrych ymlaen at allu gwneud y gwaith hwn yn nhymor yr hydref yn unol â hynny. Diolch yn fawr.

15:25

Thank you, Mark Isherwood, for bringing this statement to the Senedd today. I think it's important that issues of this kind are brought out in public in front of the Senedd. The public accounts committee has undertaken scrutiny of the accounts of various public organisations on an annual basis for very many years. The work is very important, although not usually headline-grabbing. This work has seen year-on-year improvements in the presentation and accessibility of the annual reports and accounts by the public bodies that have appeared before the committee. There have previously been problems with the accounts of Natural Resources Wales, which I will not go into but which are a matter of public record, and these have also been reported to the Senedd.

The committee scrutinises the annual report and accounts of the Assembly Commission and the Welsh Government every year. The committee have found that this work has been an important driver of transparent financial reporting, having identified issues and made recommendations for improvements. And just a reminder: we're discussing the 2020-21 Welsh Government accounts. 

Over the last five years, the accounts have been signed and laid within the statutory time frame for doing so, normally early. The statutory deadline for financial reporting has been missed, and as Mark Isherwood said, section 131 of the Government of Wales Act requires the Government to submit their accounts to the auditor general for audit no later than 30 November in the following fiscal year. The public accounts committee should have approved the report, either at the end of the autumn term or in January.

Just a reminder: these accounts are produced by Government civil servants with no political involvement. I'm sure everybody is actually pleased that there is no political interference in the production of these accounts. This is very much an administrative matter.

Three questions for you, Mark Isherwood. When will the committee conduct its scrutiny of the 2021 accounts? Is further information still required by the auditor general from the Welsh Government civil servants? And how will this delay affect the 2021-22 audit of accounts?

Diolch, Mark Isherwood, am wneud y datganiad hwn yn y Senedd heddiw. Credaf ei bod yn bwysig fod materion o’r fath yn cael eu trafod yn gyhoeddus gerbron y Senedd. Mae’r pwyllgor cyfrifon cyhoeddus wedi craffu ar gyfrifon nifer o wahanol sefydliadau cyhoeddus yn flynyddol ers blynyddoedd lawer. Mae'r gwaith yn bwysig iawn, er nad yw fel arfer yn hawlio sylw'r penawdau. Mae'r gwaith hwn wedi arwain at welliannau o flwyddyn i flwyddyn yng nghyflwyniad a hygyrchedd cyfrifon ac adroddiadau blynyddol y cyrff cyhoeddus sydd wedi ymddangos gerbron y pwyllgor. Bu problemau yn y gorffennol gyda chyfrifon Cyfoeth Naturiol Cymru, nad wyf am fanylu arnynt yma ond sydd ar gael i'r cyhoedd, ac mae’r rhain hefyd wedi’u hadrodd i’r Senedd.

Mae’r pwyllgor yn craffu ar adroddiad blynyddol a chyfrifon Comisiwn y Cynulliad a Llywodraeth Cymru bob blwyddyn. Mae’r pwyllgor wedi canfod bod y gwaith hwn wedi bod yn bwysig er mwyn annog adroddiadau ariannol tryloyw, ar ôl nodi materion a gwneud argymhellion ar gyfer gwelliannau. I'ch atgoffa: rydym yn trafod cyfrifon Llywodraeth Cymru ar gyfer 2020-21.

Dros y pum mlynedd diwethaf, mae’r cyfrifon wedi’u cymeradwyo a’u gosod o fewn yr amserlen statudol ar gyfer gwneud hynny, yn gynnar fel arfer. Mae’r terfyn amser statudol ar gyfer cyflwyno adroddiadau ariannol wedi’i fethu, ac fel y dywedodd Mark Isherwood, mae adran 131 o Ddeddf Llywodraeth Cymru yn ei gwneud yn ofynnol i’r Llywodraeth gyflwyno eu cyfrifon i’r archwilydd cyffredinol i’w harchwilio erbyn 30 Tachwedd yn y flwyddyn ariannol ganlynol. Dylai’r pwyllgor cyfrifon cyhoeddus fod wedi cymeradwyo’r adroddiad, naill ai ar ddiwedd tymor yr hydref neu ym mis Ionawr.

I'ch atgoffa: mae'r cyfrifon hyn yn cael eu cynhyrchu gan weision sifil y Llywodraeth heb unrhyw ymwneud gwleidyddol. Rwy'n siŵr fod pawb yn falch nad oes unrhyw ymyrraeth wleidyddol wrth gynhyrchu'r cyfrifon hyn. Mater gweinyddol yw hwn yn gyfan gwbl.

Tri chwestiwn i chi, Mark Isherwood. Pryd fydd y pwyllgor yn cynnal ei waith craffu ar gyfrifon 2021? A oes angen rhagor o wybodaeth eto ar yr archwilydd cyffredinol gan weision sifil Llywodraeth Cymru? A sut y bydd yr oedi hwn yn effeithio ar yr archwiliad o gyfrifon 2021-22?

Thank you, Mike Hedges, a valued member of the committee, who of course has been party to the attempted scrutiny thus far of this important matter. I think, as I indicated, and as you know from participation in the committee, we hope that we'll be able to scrutinise this now in the autumn, and we hope that by then the accounts will be concluded, will be laid properly, with all the outstanding questions addressed to the satisfaction of the auditor general, and we can finally get down to handling or dealing with our role in this. The concern, of course, as indicated, is not only about the time delay, where, by November this year, we will be a year behind already, but the failure for the learning from our scrutiny of these accounts to influence the next set of annual Welsh Government accounts, which are coming down the road fast and will not be in a position to benefit from the work we have done.

I look forward to you sitting around the table with me—hopefully in the autumn—and getting our teeth into this, holding the Welsh Government to account as necessary, dependent upon what these accounts conclude, but also retrospectively seeking to influence in any way we can the accounts in the following year where these apply to the same or related matters.

Diolch, Mike Hedges, aelod gwerthfawr o'r pwyllgor, sydd wrth gwrs wedi bod yn rhan o'r ymgais i graffu ar y mater pwysig hwn hyd yma. Fel y nodais, ac fel y gwyddoch o'ch amser ar y pwyllgor, rydym yn gobeithio gallu craffu ar hyn yn yr hydref, ac rydym yn gobeithio y bydd y cyfrifon wedi’u cwblhau erbyn hynny, wedi'u gosod yn gywir, gyda'r holl gwestiynau a oedd heb eu hateb yn cael eu hateb yn briodol i'r archwilydd cyffredinol, a gallwn fynd ati o'r diwedd i gyflawni ein rôl yn hyn o beth. Fel y nodwyd, mae’r pryder, wrth gwrs, yn ymwneud nid yn unig â’r oedi, lle byddwn flwyddyn ar ei hôl hi eisoes erbyn mis Tachwedd eleni, ond anallu gwersi a ddysgwyd o’n gwaith craffu ar y cyfrifon hyn i ddylanwadu ar y set nesaf o gyfrifon blynyddol Llywodraeth Cymru, sy’n prysur agosáu, ac ni fyddant mewn sefyllfa i elwa ar y gwaith a wnaethom.

Edrychaf ymlaen at eistedd wrth y bwrdd gyda chi—yn yr hydref gobeithio—a chael ein dannedd i mewn i hyn, gan ddwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif yn ôl yr angen, yn dibynnu ar gasgliad y cyfrifon hyn, ond hefyd i geisio dylanwadu yn ôl-weithredol mewn unrhyw ffordd a allwn ar y cyfrifon yn y flwyddyn ganlynol lle mae'r rhain yn berthnasol i'r un materion neu faterion cysylltiedig.

15:30

Thank you for giving me the opportunity to speak on this. I've only been a Member of the Public Accounts and Public Administration Committee for a year, and it's evident to me that, sadly, a lot of double standards exist here. I seem to be calling a spade a spade today and this seems to be the theme, so I may as well continue. Publishing the annual accounts has been delayed due to a Welsh Government payout; it's a simple as that. I expressed concerns previously and said exactly the same words during a business statement right here in this Chamber on 18 January 2022 about the delay, which in my opinion has hindered the work of the public accounts committee in scrutinising and holding the Welsh Government to account.

As a country, each year, countless individuals and businesses across the UK have to legally submit their returns to HMRC and Companies House, or face a fine for the delay. No-one likes to be fined, including me and many of my constituents in south-east Wales, and I'm sure all across Wales, and quite frankly, I'm just astounded by the delay here in the Welsh Government, and by the Welsh Government's lack of embarrassment for this. I would like to pay sincere tribute to my learned colleague Mike Hedges, who, week after week, month after month, has enquired about the updates to the accounts to simply no avail. I must also praise the auditor general and his team for his patience in this matter. In a world where the public's trust in politicians is not very favourable, I'd like to ask the Chair of the committee: Mark, do you share my concern that an unnecessary continued delay can only fuel the fire in the eyes of the public towards politicians? I am truly disappointed by the Welsh devolved Government, as I expected a much higher standard of respect for deadlines being adhered to by a political institution.

My second question to you, Mark, will be: do you agree, as the Chair of the Public Accounts and Public Administration Committee, that the Welsh Government is systematically failing its Members and also the public now for the lack of transparency, professionalism, and integrity in this delay, which does not appear to have any light at the end of this very long tunnel? Thank you so much.

Diolch ichi am roi'r cyfle imi siarad am hyn. Nid wyf ond wedi bod yn Aelod o'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus ers blwyddyn, ac mae'n amlwg i mi fod llawer o safonau dwbl yn bodoli yma, gwaetha'r modd. Mae'n ymddangos fy mod yn ei dweud hi fel y mae heddiw ac mae'n ymddangos mai dyma'r thema, felly waeth i mi barhau. Mae cyhoeddi'r cyfrifon blynyddol wedi'i ohirio oherwydd taliad mawr gan Lywodraeth Cymru; mae mor syml â hynny. Mynegais bryderon yn flaenorol a dywedais yn union yr un geiriau mewn datganiad busnes yma yn y Siambr hon ar 18 Ionawr 2022 am yr oedi, sydd, yn fy marn i, wedi llesteirio gwaith y pwyllgor cyfrifon cyhoeddus yn craffu ar Lywodraeth Cymru a'i dwyn i gyfrif.

Fel gwlad, bob blwyddyn, mae'n rhaid i unigolion a busnesau di-rif ledled y DU gyflwyno eu ffurflenni'n gyfreithiol i CThEM a Thŷ'r Cwmnïau, neu wynebu dirwy am yr oedi. Nid oes neb yn hoffi cael dirwy, gan fy nghynnwys i a llawer o fy etholwyr yn y de-ddwyrain, a ledled Cymru rwy'n siŵr, ac yn gwbl onest, rwyf wedi fy syfrdanu gan yr oedi yma yn Llywodraeth Cymru, a chan ddiffyg embaras Llywodraeth Cymru am hyn. Hoffwn dalu teyrnged ddiffuant i fy nghyd-Aelod dysgedig, Mike Hedges, sydd, wythnos ar ôl wythnos, fis ar ôl mis, wedi holi'n ofer am y diweddariadau i'r cyfrifon. Rhaid imi hefyd ganmol yr archwilydd cyffredinol a'i dîm am ei amynedd gyda'r mater hwn. Mewn byd lle nad yw ymddiriedaeth y cyhoedd mewn gwleidyddion yn ffafriol iawn, hoffwn ofyn i Gadeirydd y pwyllgor: Mark, a ydych yn rhannu fy mhryder na fydd oedi parhaus diangen ond yn gwaethygu canfyddiad y cyhoedd o wleidyddion? Mae Llywodraeth ddatganoledig Cymru yn fy siomi'n fawr, gan fy mod yn disgwyl i sefydliad gwleidyddol ddangos llawer mwy o barch at derfynau amser drwy lynu wrthynt.

Fy ail gwestiwn i chi, Mark, fydd: a ydych yn cytuno, fel Cadeirydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus, fod Llywodraeth Cymru yn siomi ei Haelodau'n systematig, a'r cyhoedd hefyd bellach, oherwydd y diffyg tryloywder, proffesiynoldeb ac uniondeb yn ystod yr oedi hwn, ac nad yw'n ymddangos y bydd unrhyw oleuni ar ben draw'r twnnel hir hwn? Diolch yn fawr iawn.

I fully agree with the first point. The second point, given that I’m speaking as Chair of a committee, perhaps I shouldn’t comment on. We'll be scrutinising these accounts in the future. But I get your general gist and the basis for your concern, because as we’ve heard, over the last five years, the accounts have been signed and laid within the statutory time frame for doing so, and this time, that statutory time frame has been breached. That is a serious matter and it’s lucky, fortunate and essential that we have committees such as the Public Accounts and Public Administration Committee keeping a weather eye on this, and an office such as Audit Wales, and the role of the Auditor General for Wales, acting impartially but essentially and tenaciously in such matters to ensure that their role is conducted in accordance with their statutory remit. So, yes, I think you’ll take that as an agreement to the first point, but perhaps a diplomatic avoidance of responding to the second. Thank you.

Cytunaf yn llwyr â'r pwynt cyntaf. Efallai na ddylwn wneud sylw ar yr ail bwynt o gofio fy mod yn siarad fel Cadeirydd pwyllgor. Byddwn yn craffu ar y cyfrifon hyn yn y dyfodol. Ond rwy'n deall eich neges gyffredinol a sail eich pryder, oherwydd fel y clywsom, dros y pum mlynedd diwethaf, mae'r cyfrifon wedi'u llofnodi a'u gosod o fewn yr amserlen statudol ar gyfer gwneud hynny, a'r tro hwn, mae'r amserlen statudol honno wedi'i thorri. Mae hwnnw'n fater difrifol ac mae'n ffodus ac yn hanfodol fod gennym bwyllgorau fel y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus yn cadw llygad ar hyn, a swyddfa fel Archwilio Cymru, a rôl Archwilydd Cyffredinol Cymru, yn gweithredu'n ddiduedd ond yn hanfodol ac yn ddygn mewn materion o'r fath i sicrhau bod eu rôl yn cael ei chyflawni'n unol â'u cylch gwaith statudol. Felly, ydw, rwy'n credu y gallwch gymryd hynny fel arwydd fy mod yn cytuno â'r pwynt cyntaf, ond fy mod efallai'n osgoi ymateb i'r ail yn ddiplomyddol. Diolch.

Diolch i Gadeirydd y pwyllgor am y datganiad.

I thank the committee Chair for that statement.

6. Dadl ar Adroddiad y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol—'Aros yn iach? Effaith yr ôl-groniad o ran amseroedd aros ar bobl yng Nghymru'
6. Debate on the Health and Social Care Committee Report—'Waiting well? The impact of the waiting times backlog on people in Wales'

Yr eitem nesaf, felly, yw'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol, 'Aros yn iach? Effaith yr ôl-groniad o ran amseroedd aros ar bobl yng Nghymru'. Dwi'n galw ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig. Russell George.

The next item, therefore, is the debate on the Health and Social Care Committee's report, 'Waiting well? The impact of the waiting times backlog on people in Wales'. I call on the Chair of the committee to move the motion. Russell George.

Cynnig NDM8039 Russell George

Cynnig bod y Senedd:

Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol: ‘Aros yn iach? Effaith yr ôl-groniad o ran amseroedd aros ar bobl yng Nghymru’, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 7 Ebrill 2022. 

Motion NDM8039 Russell George

To propose that the Senedd:

Notes the Health and Social Care Committee report: 'Waiting well? The impact of the waiting times backlog on people in Wales’, laid in the Table Office on 7 April 2022.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Llywydd. I’m pleased this afternoon to debate the Health and Social Care Committee’s report on the impact of the waiting times backlog. I move the motion in my name.

What is important to say is that before the pandemic, people were already waiting far too long for diagnosis, care and treatment. COVID has of course made the situation worse across all specialities and all stages of patient pathways. It is frequently said that the equivalent of one in five people in Wales are on a waiting list for diagnosis or treatment. Behind those numbers are of course individuals whose daily lives and potentially those of their families, friends and carers are being affected by delayed diagnosis or care. Alongside written and oral evidence, the powerful case studies collected by the Senedd engagement team captured the experiences of people waiting for diagnosis or treatment themselves or for someone they care for, and we're grateful to everyone who was willing to share their experiences with us as a committee.

Diolch, Lywydd. Rwy'n falch y prynhawn yma ein bod yn trafod adroddiad y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar effaith yr ôl-groniad o ran amseroedd aros. Rwy'n cyflwyno'r cynnig yn fy enw i.

Yr hyn sy'n bwysig i'w ddweud yw bod pobl eisoes yn aros yn llawer rhy hir am ddiagnosis, gofal a thriniaeth cyn y pandemig. Wrth gwrs, mae COVID wedi gwneud y sefyllfa'n waeth ar draws pob arbenigedd a phob cam o lwybrau cleifion. Dywedir yn aml fod yr hyn sy'n cyfateb i un o bob pump o bobl yng Nghymru ar restr aros am ddiagnosis neu driniaeth. Y tu ôl i'r niferoedd hynny wrth gwrs mae unigolion y mae oedi cyn cael diagnosis neu ofal yn effeithio ar eu bywydau bob dydd ac o bosibl bywydau eu teuluoedd, eu ffrindiau a'u gofalwyr. Ochr yn ochr â thystiolaeth ysgrifenedig a llafar, roedd yr astudiaethau achos pwerus a gasglwyd gan dîm ymgysylltu'r Senedd yn dangos profiadau pobl sy'n aros am ddiagnosis neu driniaeth eu hunain, neu ar gyfer rhywun y maent yn gofalu amdanynt, ac rydym yn ddiolchgar i bawb a oedd yn barod i rannu eu profiadau gyda ni fel pwyllgor.

15:35

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

We heard about people who are in pain, discomfort or experiencing anxiety. And we heard about people whose needs are becoming more complex, which puts more pressure on health services and on unpaid carers, who may be asked to take on more complex caring responsibilities. We also heard about people who are less able to work, study or undertake their usual caring responsibilities, and whose costs of living have increased, of course, as a result of their condition. We also heard about the pressures facing the health service, and by the health and social care workforce, as they tackle the pandemic and the waiting times backlog. And, of course, we thank the social care workforce, including unpaid carers and volunteers, for all the work that they have done and continue to do. Without a sustainable, engaged and supported workforce—we must remember that the workforce is far broader than just doctors and nurses—we simply will not have the transformation in our health and care services that we need to see. 

Our report focused on the impact of the waiting times backlog, and what can be done to help people wait well. We are pleased that the Welsh Government accepted 26 of our recommendations in full, and the remaining one recommendation in principle. The vehicle for addressing many of our recommendations is the Welsh Government’s plan for transformation and modernisation in planned care and in reducing waiting lists in Wales. In recent weeks, we have gathered views on the plan in writing, and earlier today, actually, we as a committee, as members, met with stakeholders here at the Senedd. Stakeholders broadly welcome the plan; they want to see it succeed, as, of course, do I, but they also have concerns about whether the plan is sufficiently detailed, whether it provides a clear enough vision for the transformation of our health services, and whether there is enough capacity to deliver it. And that's a key message, actually, from the group of stakeholders I spoke with this morning. The key message was that the plan is great, the plan is ambitious, but they were concerned there is not enough capacity to deliver the plan. 

We all know it will take time to bring waiting times down. Audit Wales, in its recent report on planned care, estimates that it could take seven years or more to return waiting lists to pre-pandemic levels. It is vital, therefore, that people are supported to wait well. That's part of our recommendation 1. So, we strongly welcome the inclusion in the Welsh Government’s plan of a commitment to improve the information and support available to people while they wait for diagnosis and care.

However, while we welcome the developments such as the commitment to improving patient communication, particularly coming across this morning with stakeholders as well, they've told us that more information is needed about the time frame for delivery, how the power and experience of the third sector will be harnessed and how risks of digital exclusion will be managed. Some information and communications will need to be personalised and tailored to individuals’ needs to make sure that they have the right information for their circumstances. I heard a shocking experience this morning about how a template letter can sometimes have to go through 20 stages before it's finally agreed. However, stakeholders told us this morning that time, resource and expertise will be required for communication to be effective and accessible, and I would welcome further clarity from the Minister about what the Welsh Government can do to ensure that sufficient resource is available, and how a balance will be struck in national co-ordination to provide consistency of messaging and avoid duplication.

Health inequalities is a key priority for us, and we asked the Minister to explain how support would be targeted to people living in more deprived areas. We welcome the indication that a national group is being established to develop solutions to support local populations and identify how inequality gaps in prevention and planned care will be closed. We look forward to hearing more about the work of this important group in due course. However, in the meantime, stakeholders, including the Royal College of Physicians, and Macmillan Cancer Support, have told us that they are concerned that the Welsh Government’s plan lacks detail on how it will take account of and tackle health inequality. So, I would be grateful if the Minister could say something today about the work of the national group and how that will inform the implementation of the Welsh Government's plan to transform and modernise planned care.

Our report calls for the routine publication of waiting times data, disaggregated by specialty and hospital. The availability, transparency and detail of data was a real key issue that was raised by stakeholders this morning. Like us, they want to see more detail about the types of treatments people are waiting for, and that data broken down further. The Minister accepted our recommendation, but said that she is still considering her approach, including what information will be useful and meaningful. Stakeholders also told us that better data was needed about the health and social care workforce, warning us this morning as well that the age profile of staff in some specialties represents a cliff edge in terms of workforce capacity. It would be helpful if the Minister could tell us more this afternoon about the timescales for improving the availability of data in relation to waiting times and the workforce.

Reducing waiting times will require leadership and national direction. Stakeholders have told us that they broadly support the plan’s ambition, but that further detail is needed on the leadership arrangements and how change will be delivered, including how health, social care and third sector partners will be engaged and involved. Key issues raised include the role of the new NHS executive and regional partnership boards, and the need for greater clarity about how overall accountability for delivery is distributed between different local, regional and national planning programmes, project groups and networks. We also heard concerns about whether the plan does enough to recognise the impact of challenges in social care.

In her response to our recommendation 26, the Minister explained that she would hold health boards to account against their integrated medium-term plans, and that a new national director of planned care, improvement and recovery has been appointed to work with the NHS to ensure that local improvement plans meet the Welsh Government’s commitments and ambitions. However, I would welcome the Minister’s views this afternoon on stakeholders’ suggestions that an annual progress report should be laid before the Senedd, and that more needs to be done to encourage health boards to work together and increase the pace of developing regional models.

Finally, in our report, we explored the different ways in which the waiting times backlog is affecting different physical and mental health conditions and services. Stakeholders have told us that it isn’t clear to them whether all specialties are covered by the Welsh Government’s plan. For example, Cymru Versus Arthritis notes that it isn’t clear whether orthopaedics is included, and Mind Cymru has called for urgent clarification of whether the recovery targets apply to mental health services, particularly as delays to the mental health core data set mean that detailed waiting times for many mental health services are not available. I would be grateful if the Minister could clarify whether orthopaedics and mental health services are included within the scope of the recovery targets in the Welsh Government's plan. I look forward to contributions from Members this afternoon.

Clywsom am bobl sydd mewn poen, anesmwythder neu sy'n profi pryder. A chlywsom am bobl y mae eu hanghenion yn mynd yn fwy cymhleth, sy'n rhoi mwy o bwysau ar wasanaethau iechyd ac ar ofalwyr di-dâl, y gallai fod gofyn iddynt ymgymryd â chyfrifoldebau gofalu mwy cymhleth. Clywsom hefyd am bobl sy'n llai abl i weithio, astudio neu ymgymryd â'u cyfrifoldebau gofalu arferol, ac y mae eu costau byw wedi cynyddu, wrth gwrs, o ganlyniad i'w cyflwr. Clywsom hefyd am y pwysau sy'n wynebu'r gwasanaeth iechyd, a chan y gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol, wrth iddynt fynd i'r afael â'r pandemig a'r ôl-groniad o ran amseroedd aros. Ac wrth gwrs, rydym yn diolch i'r gweithlu gofal cymdeithasol, gan gynnwys gofalwyr di-dâl a gwirfoddolwyr, am yr holl waith y maent wedi'i wneud ac yn parhau i'w wneud. Heb weithlu cynaliadwy, ymgysylltiedig ac wedi'i gefnogi—rhaid inni gofio bod y gweithlu'n llawer ehangach na meddygon a nyrsys yn unig—ni fyddwn yn gallu sicrhau'r trawsnewidiad y mae angen inni ei weld yn ein gwasanaethau iechyd a gofal. 

Roedd ein hadroddiad yn canolbwyntio ar effaith yr ôl-groniad o ran amseroedd aros, a'r hyn y gellir ei wneud i helpu pobl i aros yn iach. Rydym yn falch fod Llywodraeth Cymru wedi derbyn 26 o'n hargymhellion yn llawn, a'r un argymhelliad sy'n weddill mewn egwyddor. Y cyfrwng i fynd i'r afael â llawer o'n hargymhellion yw cynllun Llywodraeth Cymru ar gyfer trawsnewid a moderneiddio gofal wedi'i gynllunio a lleihau rhestrau aros yng Nghymru. Yn ystod yr wythnosau diwethaf, rydym wedi casglu barn ysgrifenedig ar y cynllun, ac yn gynharach heddiw, mewn gwirionedd, cyfarfuom ni fel pwyllgor, fel Aelodau, â rhanddeiliaid yma yn y Senedd. Mae rhanddeiliaid yn croesawu'r cynllun yn gyffredinol; maent eisiau ei weld yn llwyddo, fel rwyf innau, wrth gwrs, ond mae ganddynt bryderon hefyd ynglŷn ag a yw'r cynllun yn ddigon manwl, a yw'n darparu gweledigaeth ddigon clir ar gyfer trawsnewid ein gwasanaethau iechyd, ac a oes digon o gapasiti i'w gyflawni. Ac mae honno'n neges allweddol, mewn gwirionedd, gan y grŵp o randdeiliaid y siaradais â hwy y bore yma. Y neges allweddol oedd bod y cynllun yn wych, mae'r cynllun yn uchelgeisiol, ond roeddent yn pryderu nad oes digon o gapasiti i gyflawni'r cynllun. 

Fe wyddom i gyd y bydd yn cymryd amser i leihau amseroedd aros. Mae Archwilio Cymru, yn ei adroddiad diweddar ar ofal wedi'i gynllunio, yn amcangyfrif y gallai gymryd saith mlynedd neu fwy i restrau aros ddychwelyd i lefelau cyn y pandemig. Mae'n hanfodol, felly, fod pobl yn cael eu cefnogi i aros yn iach. Mae hynny'n rhan o argymhelliad 1. Felly, rydym yn croesawu'r ffaith bod cynllun Llywodraeth Cymru yn cynnwys ymrwymiad i wella'r wybodaeth a'r cymorth sydd ar gael i bobl wrth iddynt aros am ddiagnosis a gofal.

Fodd bynnag, er ein bod yn croesawu'r datblygiadau megis yr ymrwymiad i wella cyfathrebu â chleifion, a gafodd ei gyfleu'n arbennig y bore yma gan randdeiliaid hefyd, maent wedi dweud wrthym fod angen mwy o wybodaeth am yr amserlen ar gyfer cyflawni, sut y caiff pŵer a phrofiad y trydydd sector eu harneisio a sut y caiff risgiau allgáu digidol eu rheoli. Bydd angen i rywfaint o wybodaeth a chyfathrebiadau gael eu personoli a'u haddasu i anghenion unigolion er mwyn sicrhau bod ganddynt yr wybodaeth gywir ar gyfer eu hamgylchiadau. Clywais am brofiad brawychus y bore yma ynghylch sut y mae llythyr templed weithiau'n gorfod mynd drwy 20 cam cyn y cytunir arno yn y pen draw. Fodd bynnag, dywedodd rhanddeiliaid wrthym y bore yma y bydd angen amser, adnoddau ac arbenigedd er mwyn i gyfathrebu fod yn effeithiol ac yn hygyrch, a byddwn yn croesawu eglurhad pellach gan y Gweinidog ynghylch yr hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i sicrhau bod digon o adnoddau ar gael, a sut y caiff cydbwysedd ei sicrhau o ran cydgysylltu cenedlaethol er mwyn sicrhau bod negeseuon yn gyson ac i osgoi dyblygu.

Mae anghydraddoldebau iechyd yn flaenoriaeth allweddol i ni, a gofynnwyd i'r Gweinidog egluro sut y byddai cymorth yn cael ei dargedu at bobl sy'n byw mewn ardaloedd mwy difreintiedig. Rydym yn croesawu'r awgrym bod grŵp cenedlaethol yn cael ei sefydlu i ddatblygu atebion i gefnogi poblogaethau lleol a nodi sut y bydd bylchau anghydraddoldeb mewn atal a gofal wedi'i gynllunio yn cael eu cau. Edrychwn ymlaen at glywed mwy am waith y grŵp pwysig hwn maes o law. Fodd bynnag, yn y cyfamser, mae rhanddeiliaid, gan gynnwys Coleg Brenhinol y Meddygon, a Chymorth Canser Macmillan, wedi dweud wrthym eu bod yn pryderu nad oes gan gynllun Llywodraeth Cymru ddigon o fanylion ynglŷn â sut y bydd yn rhoi sylw i anghydraddoldebau iechyd ac yn mynd i'r afael â hwy. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog ddweud rhywbeth heddiw am waith y grŵp cenedlaethol a sut y bydd hwnnw'n llywio gweithrediad cynllun Llywodraeth Cymru i drawsnewid a moderneiddio gofal wedi'i gynllunio.

Mae ein hadroddiad yn galw am gyhoeddi data amseroedd aros yn rheolaidd, wedi'i ddadgyfuno yn ôl arbenigedd ac ysbyty. Roedd argaeledd, tryloywder a manylion data yn fater allweddol a godwyd gan randdeiliaid y bore yma. Fel ninnau, maent eisiau gweld mwy o fanylion am y mathau o driniaethau y mae pobl yn aros amdanynt, ac maent eisiau i'r data hwnnw gael ei ddadelfennu ymhellach. Derbyniodd y Gweinidog ein hargymhelliad, ond dywedodd ei bod yn dal i ystyried ei dull gweithredu, gan gynnwys pa wybodaeth fydd yn ddefnyddiol ac yn ystyrlon. Dywedodd rhanddeiliaid wrthym hefyd fod angen gwell data am y gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol, gan ein rhybuddio y bore yma hefyd fod proffil oedran staff mewn rhai arbenigeddau ar ymyl y dibyn o ran capasiti'r gweithlu. Byddai'n ddefnyddiol pe gallai'r Gweinidog ddweud mwy wrthym y prynhawn yma am yr amserlenni ar gyfer gwella argaeledd data mewn perthynas ag amseroedd aros a'r gweithlu.

Bydd lleihau amseroedd aros yn galw am arweiniad a chyfeiriad cenedlaethol. Mae rhanddeiliaid wedi dweud wrthym eu bod yn cefnogi uchelgais y cynllun yn gyffredinol, ond bod angen rhagor o fanylion am y trefniadau arwain a sut y caiff newid ei gyflawni, gan gynnwys sut y bydd partneriaid iechyd, gofal cymdeithasol a'r trydydd sector yn cael eu cynnwys. Mae'r materion allweddol a godwyd yn cynnwys rôl byrddau partneriaethau gweithredol a rhanbarthol newydd y GIG, a'r angen am fwy o eglurder ynghylch sut y caiff atebolrwydd cyffredinol am gyflawni ei rannu rhwng gwahanol raglenni cynllunio lleol, rhanbarthol a chenedlaethol, grwpiau prosiect a rhwydweithiau. Clywsom bryderon hefyd ynglŷn ag a yw'r cynllun yn gwneud digon i gydnabod effaith heriau ym maes gofal cymdeithasol.

Yn ei hymateb i argymhelliad 26, esboniodd y Gweinidog y byddai'n dwyn byrddau iechyd i gyfrif yn erbyn eu cynlluniau tymor canolig integredig, a bod cyfarwyddwr cenedlaethol newydd ar gyfer gofal wedi'i gynllunio, gwelliant ac adferiad wedi'i benodi i weithio gyda'r GIG i sicrhau bod cynlluniau gwella lleol yn bodloni ymrwymiadau ac uchelgeisiau Llywodraeth Cymru. Fodd bynnag, byddwn yn croesawu barn y Gweinidog y prynhawn yma ar awgrymiadau rhanddeiliaid y dylid gosod adroddiad cynnydd blynyddol gerbron y Senedd, a bod angen gwneud mwy i annog byrddau iechyd i gydweithio a chyflymu'r broses o ddatblygu modelau rhanbarthol.

Yn olaf, yn ein hadroddiad, buom yn archwilio'r gwahanol ffyrdd y mae'r ôl-groniad o ran amseroedd aros yn effeithio ar wahanol gyflyrau a gwasanaethau iechyd corfforol a meddyliol. Mae rhanddeiliaid wedi dweud wrthym nad yw'n glir iddynt hwy a yw pob arbenigedd yn dod o dan gynllun Llywodraeth Cymru. Er enghraifft, mae Cymru Versus Arthritis yn nodi nad yw'n glir fod orthopedeg wedi'i chynnwys, ac mae Mind Cymru wedi galw am eglurhad ar frys ynglŷn ag a yw'r targedau adfer yn berthnasol i wasanaethau iechyd meddwl, yn enwedig gan fod oedi i'r set ddata graidd ar gyfer iechyd meddwl yn golygu nad oes amseroedd aros manwl ar gael ar gyfer llawer o wasanaethau iechyd meddwl. Byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog egluro a yw orthopedeg a gwasanaethau iechyd meddwl yn cael eu cynnwys o fewn cwmpas y targedau adfer yng nghynllun Llywodraeth Cymru. Edrychaf ymlaen at gyfraniadau gan Aelodau y prynhawn yma.

15:40

Yn gyntaf, a gaf i ddiolch i'm cyd-aelodau o'r pwyllgor am gael cydweithio efo chi ar yr adroddiad yma? Diolch i'r tîm clercio a thîm cefnogi'r pwyllgor a'r tîm ymchwil, ac wrth gwrs i bawb wnaeth rannu efo ni fel pwyllgor eu profiadau nhw a'u harbenigedd nhw wrth inni drio deall yn well effaith aros yn hir am driniaeth. 

Rydyn ni mewn perygl ar hyn o bryd o dderbyn, bron iawn, mai aros yn hir mae pobl yn mynd i'w wneud am driniaeth. Mae'n endemig. Mae rhywun yn gallu mynd i feddwl ei fod o'n anochel, ond dydy o ddim. Ac mae'r adroddiad yma, dwi'n credu, yn ei gwneud hi'n glir mewn nifer o argymhellion fod rhaid peidio â derbyn y sefyllfa fel y mae hi, a pheidio â derbyn mai mynd yn ôl i ddyddiau cyn pandemig dŷn ni eisiau ei wneud, fel dywedodd y Cadeirydd.

Mae'r adroddiad yn gwneud nifer o argymhellion y gallech eu rhoi dan ryw bennawd eang o leihau rhestrau aros. Dŷn ni'n rhoi sylw i gomisiynu capasiti uwch i gryfhau'r gweithlu, i annog diagnosis cynnar, i daclo anghydraddoldebau iechyd—y pethau yma sy'n mynd i wneud gwahaniaeth yn yr hirdymor—ond mi oedd hi'n amserol, dwi'n credu, i wneud darn o waith ar ddelio efo'r amseroedd hir sydd gennym ni a sut maen nhw'n effeithio ar bobl. Mae'r ystadegau'n frawychus, onid ydyn, efo rhywbeth fel 0.75 miliwn o boblogaeth Cymru ar ryw fath o restr aros? Ac mae'n bwysig iawn cofio bob amser mai pobl go iawn ydy'r rhain, nid ystadegau, a bod llawer ohonyn nhw'n aros mewn poen, yn bryderus, yn gweld eu hiechyd yn dirywio'n waeth, yn methu byw eu bywydau fel y dylen nhw, yn methu gweithio o bosib, ac felly mae angen meddwl am eu lles nhw bob amser wrth aros. Dŷn ni'n gwneud argymhellion ar sut i gefnogi cleifion wrth aros, ar fuddsoddi mewn helpu cleifion i reoli poen—rhywbeth lle mae yna danfuddsoddi mawr wedi bod. Mae angen rhoi gwybod i bobl am gefnogaeth amgen y gallen nhw ei chael yn eu cymunedau wrth aros, cefnogaeth drwy fferyllwyr ac ati, ac mae yna argymhellion penodol ynglŷn â'r meysydd hynny. 

Mi ddaeth hi'n amlwg iawn i ni fod yna wendidau sylfaenol iawn yn y cyfathrebu sy'n digwydd efo cleifion. Faint o weithiau ydyn ni fel Aelodau o'r Senedd yma wedi gweithredu ar ran etholwr sydd wedi cyrraedd pen ei dennyn am nad ydy o'n gwybod lle mae o arni yn y siwrnai drwy'r gwasanaeth iechyd, neu wedi gwrando ar rywun sydd yn egluro ei boen neu ei boen meddwl? Mae argymhelliad 19 yn ymwneud â defnyddio technoleg fel rhan o'r gwaith cyfathrebu yna. Ac yn gwisgo het arall fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar Gymru ddigidol, mi wnaf i'ch atgoffa chi o eiriau'r Dirprwy Weinidog Lee Waters yn y Senedd yn cymharu'r math o wasanaethau dŷn ni wedi'i gael wrth archebu rhywbeth ar-lein, yn gwybod yn union le mae'ch parsel chi arni hi, efo'r hyn y dylen ni allu ei ddisgwyl yn yr unfed ganrif ar hugain yn ein gwasanaeth iechyd a gofal, siawns. Mi ydych chi'n gwybod bod eich siopa Nadolig chi yn mynd i gyrraedd am 3.30 brynhawn dydd Mawrth nesaf, ond os ydych chi eisiau gwybod pryd dŷch chi'n mynd i gael rhywbeth llawer pwysicach, fel clun newydd, gallech, mi allech chi guro ar ddrws eich cynrychiolydd yn y Senedd, ond y drefn fyddai mynd at eich meddyg teulu, fyddai wedyn yn ysgrifennu at y bwrdd iechyd a fyddai'n ysgrifennu yn ôl—cynhyrchu gwaith. Mae'r system yn aneffeithiol ac mae'n gadael cleifion yn y tywyllwch. Mae'n ychwanegu at y straen emosiynol y mae cleifion oddi tano yn aml iawn wrth aros am driniaeth.

Dirprwy Lywydd, mae taclo rhestrau aros yn y gwasanaeth iechyd yn gorfod bod yn un o flaenoriaethau mawr Llywodraeth Cymru, os nad y flaenoriaeth, ac mae eu dal nhw i gyfrif am y gwaith maen nhw'n ei wneud i fynd i'r afael â'r broblem yn gorfod bod yn flaenoriaeth i ni fel Senedd. Dyna bwysigrwydd yr adroddiad yma. Dwi'n falch bod y Llywodraeth wedi derbyn 26 o'n 27 argymhelliad ni, a derbyn y llall yn rhannol, ond mae'n rhaid inni beidio â bodloni ar hynny, wrth gwrs. Ac yn aml iawn, wrth dderbyn argymhellion, beth mae Llywodraeth yn ei ddweud ydy, 'Dŷn ni'n gwneud hyn yn barod.' Ond mae hwn yn fynydd i'w ddringo, ac mae'n neges ni fel pwyllgor yn glir: dydy'r Llywodraeth ddim yn gwneud digon yn barod, ac mae pobl Cymru yn dioddef yn sgil hynny.

First of all, may I thank my fellow committee members for having collaborated with you on this report? I'd like to thank the clerking team and the wider support team and the research team, and everyone who shared with us as a committee their experiences and their expertise as we tried to better understand the impact of long waiting times for treatment. 

We're at risk at the moment of almost accepting that people are going to have to wait a long time for treatment. It's endemic. One could start to think that it's inevitable, but it isn't. And this report, I think, makes it clear in a number of recommendations that we can't accept the status quo, and that we can't accept that we will return to the pre-pandemic stage, as the Chair said.

The report makes a number of recommendations you could place under a broad heading of reducing waiting lists. We've looked at commissioning higher capacity to strengthen the workforce, to encouraging early diagnosis, to tackle health inequalities—those things that will make a different in the longer term—but I think it was timely to do a piece of work on dealing with the long waiting times we currently have and how they impact people. The statistics are frightening, with something like 0.75 million people in Wales on some kind of waiting list. And it's very important to always bear in mind that these are real people, not statistics, and that many of them are in pain, they're anxious, they see their health declining even further, they can't live their lives as they should, they perhaps can't work, and therefore we need to think of their well-being always as they wait. We make recommendations as to how to support patients as they wait, on investment in helping patients to manage pain, where there's been huge underinvestment. We need to inform people about alternative support that they can access in their communities whilst they wait, support through pharmacists and so on, and there are specific recommendations on those areas. 

It became very apparent to us that there are very fundamental weaknesses in the communication with patients. How many times have we as Senedd Members worked on behalf of a constituent who's reached the end of their tether because they simply don't know where they are on their journey through the health service, or how many times we have listened to someone whilst they explain their physical pain or their anxiety? Recommendation 19 relates to using technology as part of the communications work. I'm wearing another hat as the chair of the cross-party group on a digital Wales, and I will remind you of the words of the Deputy Minister Lee Waters in the Senedd, comparing the kind of service that we have in ordering something online, knowing exactly where your parcel is on its journey—comparing that with what we should expect in the twenty-first century in our health and care service, surely. You know that your Christmas shopping will reach you at 3.30 next Tuesday afternoon, but if you want to know when you'll get something far more important, such as a new hip, well, yes, you can knock on the door of your Senedd representative, but, as a rule, you would go to your GP, who would write to the health board, and they would write back—it produces work. It's ineffective and it leaves patients in the dark. It adds to that emotional strain faced by patients very often as they wait for treatment.

Dirprwy Lywydd, tackling waiting lists in the health service does have to be one of the great priorities of the Welsh Government, if not the priority, and holding them to account on the work that they do in tackling the problem does have to be a priority for us as a Senedd. That is why this report is so important. I'm pleased that the Government has accepted 26 of our 27 recommendations, and accepted the other partially, but we can't be content with that. And very often, in accepting a recommendation, what the Government says is that, 'Well, we're already doing this.' But this is a mountain to climb, and our message as a committee is clear: the Government is not doing enough as things stand, and the people of Wales are suffering as a result of that.

15:45

Can I start also by thanking the Health and Social Care Committee, along with Russell George's chairmanship, for bringing forward today's debate and report, 'Waiting well? The impact of the waiting times backlog on people in Wales'. As someone who isn't a member of the committee, I found this report extremely important, as the current waiting times across Wales impact everyone, and sadly impact my region of North Wales probably the most. In contributing to today's committee report debate, I'd like to highlight just three particular areas that the committee have looked into, which I think are key.

Firstly, as stated in the report, are the statistics regarding the waiting times and the data that should be made available. And as already outlined, around one in five people in Wales are on a waiting list—certainly not good enough, as I'm sure the Minister accepts. And behind these numbers, as Rhun ap Iorwerth has already said, are real people suffering day in and day out. And certainly, when looking at my region of North Wales, earlier this year in January 2022, which, of course, is going to be a peak time for a health board, but, nonetheless, there were around 148,000 patient pathways, people waiting to start treatment—148,000 people in a population of around 700,000 is quite a stark number. Of course, these numbers are repeated in other health boards, but I have a parochial interest as a North Wales regional Member, and want to see this number reduced as quickly as possible. Of course, it's not right that people are paying their taxes and national insurance for these health services, and yet, they're having to wait such a long time to be seen, and during that time waiting to be seen, they are, of course, having a difficult time and sadly are suffering. So, the first area is around the data and reporting the data and those statistics being readily available so they can be analysed quickly and easily.

The second area when looking at the impact of waiting times, and that the report highlights as a long-standing issue, is around the recruitment and retention of staff. As we know, the retention of existing staff is a huge problem for health services at the moment, meaning that the sector continues to struggle and maintain current staffing levels, let alone increase them, and it's certainly an issue in the region I represent in north Wales. Of course, if we want to attract more nurses and doctors and other healthcare workers to come in and work in the NHS, we certainly need to see some action to make the service more appealing and highlight the opportunities that come with it. And I certainly want to see our health boards performing well so we can see more people coming into the health service and taking those important jobs and we can retain them in those positions as well.

Finally, the third area, which has already been outlined in today's report and mentioned by the Chairman a little earlier on, is the need for really clear leadership and a clear plan to effectively deal with the waiting times backlog in Wales. Because, as we know, the problem, yes, was certainly exacerbated by the COVID-19 pandemic, but was certainly there before COVID-19 was upon us. And regretfully, whenever we see any waiting list statistics, it's the people of north Wales who continue to suffer the most. So, we urgently need clear leadership to take responsibility for a plan of action to rectify this and ensure that the people I represent are not forgotten about. And in this plan, there need to be effective measures to modernise the health service—again, as has already been mentioned by previous Members—with a renewed focus on innovation and digital, and moving forward with these innovative ideas, which will make the work of our front-line workers so much easier.

So, in closing, I would again like to thank the committee for their efforts and this piece of work. Also, I appreciate that the Welsh Government and the Minister have accepted 26 of the committee's recommendations in full and the other in principle, of course. Because the current situation is simply not good enough and it cannot continue; we can't afford for it to continue, for the sake of our people here in Wales. So, putting into action the committee's report could see real improvements to tackle this extremely concerning waiting list backlog in Wales, which we so desperately need. Diolch yn fawr iawn.

A gaf fi ddechrau hefyd drwy ddiolch i'r Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol, ynghyd â chadeiryddiaeth Russell George, am gyflwyno'r ddadl a'r adroddiad heddiw, 'Aros yn Iach? Effaith yr ôl-groniad o ran amseroedd aros ar bobl yng Nghymru'. Fel rhywun nad yw'n aelod o'r pwyllgor, roedd yr adroddiad hwn yn eithriadol o bwysig i mi, gan fod yr amseroedd aros presennol ledled Cymru yn effeithio ar bawb, ac yn anffodus yn effeithio fwyaf ar fy rhanbarth i, sef Gogledd Cymru, mae'n debyg. Wrth gyfrannu at ddadl adroddiad y pwyllgor heddiw, hoffwn dynnu sylw at dri maes penodol y mae'r pwyllgor wedi ymchwilio iddynt sy'n allweddol yn fy marn i.

Yn gyntaf, fel y nodwyd yn yr adroddiad, ceir yr ystadegau mewn perthynas â'r amseroedd aros a'r data y dylid sicrhau ei fod ar gael. Ac fel yr amlinellwyd eisoes, mae tua un o bob pump o bobl yng Nghymru ar restr aros—yn sicr nid yw'n ddigon da, fel y mae'r Gweinidog yn derbyn, rwy'n siŵr. A thu ôl i'r niferoedd hyn, fel y mae Rhun ap Iorwerth eisoes wedi'i ddweud, mae pobl go iawn yn dioddef o ddydd i ddydd. Ac yn sicr, wrth edrych ar fy rhanbarth i, Gogledd Cymru, yn gynharach eleni ym mis Ionawr 2022, sydd, wrth gwrs, yn adeg brysur i fwrdd iechyd, ond serch hynny, roedd tua 148,000 o lwybrau cleifion, pobl yn aros i ddechrau triniaeth—mae 148,000 o bobl mewn poblogaeth o tua 700,000 yn nifer go syfrdanol. Wrth gwrs, mae'r niferoedd hyn yn cael eu hailadrodd mewn byrddau iechyd eraill, ond mae gennyf ddiddordeb plwyfol fel Aelod rhanbarthol o Ogledd Cymru, ac rwyf eisiau gweld y nifer hwn yn gostwng cyn gynted â phosibl. Wrth gwrs, nid yw'n iawn fod pobl yn talu eu trethi a'u hyswiriant gwladol am y gwasanaethau iechyd hyn, ac eto, maent yn gorfod aros cyhyd i gael eu gweld, ac yn ystod y cyfnod hwnnw o aros i gael eu gweld, maent yn cael amser anodd wrth gwrs, ac yn anffodus, maent yn dioddef. Felly, mae'r maes cyntaf yn ymwneud â'r data ac adrodd ar y data a sicrhau bod yr ystadegau hynny ar gael yn rhwydd fel y gellir eu dadansoddi'n gyflym ac yn hawdd.

Mae'r ail faes, wrth edrych ar effaith amseroedd aros, ar hyn y mae'r adroddiad yn nodi ei fod yn fater hirsefydlog, yn ymwneud â recriwtio a chadw staff. Fel y gwyddom, mae cadw staff presennol yn broblem enfawr i wasanaethau iechyd ar hyn o bryd, sy'n golygu bod y sector yn parhau i'w chael hi'n anodd cynnal y lefelau staffio presennol, heb sôn am eu cynyddu, ac mae'n sicr yn broblem yn y rhanbarth rwy'n ei gynrychioli yn y gogledd. Wrth gwrs, os ydym eisiau denu mwy o nyrsys a meddygon a gweithwyr gofal iechyd eraill i ddod i weithio yn y GIG, yn sicr mae angen inni weld rhywfaint o weithredu i wneud y gwasanaeth yn fwy deniadol ac amlygu'r cyfleoedd a ddaw yn ei sgil. Ac rwy'n sicr eisiau gweld ein byrddau iechyd yn perfformio'n dda fel y gallwn ddenu mwy o bobl i'r gwasanaeth iechyd a sicrhau ein bod yn llenwi'r swyddi pwysig hynny a'n bod yn gallu eu cadw yn y swyddi hynny hefyd.

Yn olaf, y trydydd maes, sydd eisoes wedi'i amlinellu yn yr adroddiad heddiw a'i grybwyll gan y Cadeirydd ychydig yn gynharach, yw'r angen am arweiniad gwirioneddol glir a chynllun clir i ymdrin yn effeithiol â'r ôl-groniad o ran amseroedd aros yng Nghymru. Oherwydd, fel y gwyddom, yn sicr, cafodd y broblem ei gwaethygu gan bandemig COVID-19, ond roedd yn sicr yno cyn COVID. Ac yn anffodus, pryd bynnag y gwelwn unrhyw ystadegau rhestrau aros, pobl gogledd Cymru sy'n parhau i ddioddef fwyaf. Felly, mae arnom angen arweiniad clir ar frys i gymryd cyfrifoldeb am gynllun gweithredu i unioni hyn a sicrhau nad yw'r bobl rwy'n eu cynrychioli yn cael eu hanghofio. Ac yn y cynllun hwn, mae angen mesurau effeithiol i foderneiddio'r gwasanaeth iechyd—unwaith eto, fel y crybwyllwyd eisoes gan Aelodau blaenorol—gan ganolbwyntio o'r newydd ar arloesedd a digidol, a symud ymlaen gyda'r syniadau arloesol hyn, a fydd yn gwneud gwaith ein gweithwyr rheng flaen gymaint yn haws.

Felly, i gloi, hoffwn ddiolch eto i'r pwyllgor am eu hymdrechion ac am y gwaith hwn. Hefyd, rwy'n sylweddoli bod Llywodraeth Cymru a'r Gweinidog wedi derbyn 26 o argymhellion y pwyllgor yn llawn a'r llall mewn egwyddor, wrth gwrs. Oherwydd nid yw'r sefyllfa bresennol yn ddigon da ac ni all barhau; ni allwn fforddio gadael iddo barhau, er mwyn ein pobl yma yng Nghymru. Felly, gallai gweithredu adroddiad y pwyllgor arwain at welliannau gwirioneddol i fynd i'r afael â'r ôl-groniad hwn o ran rhestrau aros sy'n peri pryder mawr yng Nghymru, ac mae gwir angen inni wneud hynny. Diolch yn fawr iawn.

15:50

Thank you to members of the Health and Social Care Committee for your report and for the opportunity to discuss waiting times on the Senedd floor today.

We know that the pandemic has had a profound effect on our health service, with waiting times proving a real problem. I welcome the announcement made by the health Minister earlier this year, ensuring that by 2025 no-one will be waiting more than a year for treatment in most specialities. And I agree wholeheartedly with the recommendations in the report to raise awareness of cancer symptoms, but we need to see more urgent action on cancer waiting times. A constituent contacted my office this month. They were told they had an urgent cancer referral following a visit to their GP, only to find out that urgent referrals are now 16 weeks or more. The worry and angst caused over these four months has an astronomically detrimental effect, not only to the individuals but their families and friends too. In your response to this debate, will the Minister please commit to making a statement on how Welsh Government will reduce the number of weeks and months people are waiting for cancer referrals?

Diolch i aelodau'r Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol am eich adroddiad ac am y cyfle i drafod amseroedd aros ar lawr y Senedd heddiw.

Gwyddom fod y pandemig wedi cael effaith ddwys ar ein gwasanaeth iechyd, gydag amseroedd aros yn broblem wirioneddol. Croesawaf y cyhoeddiad a wnaethpwyd gan y Gweinidog iechyd yn gynharach eleni, gan sicrhau na fydd neb yn aros mwy na blwyddyn am driniaeth yn y rhan fwyaf o arbenigeddau erbyn 2025. A chytunaf yn llwyr â'r argymhellion yn yr adroddiad i godi ymwybyddiaeth o symptomau canser, ond mae angen inni weld camau gweithredu ar fwy o fyrder ar amseroedd aros ar gyfer canser. Cysylltodd etholwr â fy swyddfa y mis hwn. Dywedwyd wrthynt eu bod wedi cael atgyfeiriad brys am ganser yn dilyn ymweliad â'u meddyg teulu, a chawsant wybod wedyn fod atgyfeiriadau brys bellach yn 16 wythnos neu fwy. Mae'r pryder a'r gofid a achosir dros y pedwar mis hyn yn cael effaith andwyol enfawr, nid yn unig i'r unigolion ond i'w teuluoedd a'u ffrindiau hefyd. Yn eich ymateb i'r ddadl hon, a wnaiff y Gweinidog ymrwymo i wneud datganiad ynglŷn â sut y bydd Llywodraeth Cymru yn lleihau nifer yr wythnosau a'r misoedd y mae pobl yn aros am atgyfeiriadau canser?

15:55

Thank you, Deputy Llywydd, for the chance to contribute to this debate today. As a member of the Health and Social Care Committee, I've been moved by the contributions and testimonies of those affected by waiting times crises here in Wales. The frustration that my colleagues in the NHS express isn't just the frustration at them being unable to do their jobs and, indeed, the jobs that they love; my colleagues feel that they are letting their patients down, leaving them in pain and agony, yet despite their best efforts and hard work in many cases, there is nothing that they can do. And after 11 years working in the NHS for Betsi Cadwaladr University Health Board, I know exactly how they feel. But whilst the Government wants to squarely and only blame the COVID-19 pandemic, I will remind this Chamber, as other colleagues have done, that waiting times in Wales doubled in the year before the pandemic struck. On behalf of those who work in the Welsh NHS, I urge the Minister to properly listen to the committee's recommendations, and I must emphasise that this waiting time disaster needs addressing and fast.

Each one of the one in five people in Wales sitting on a waiting list, the 148,884 people under the Betsi Cadwaladr University Health Board awaiting the start of their treatment, are indeed somebody's loved one, a loved one who is suffering during these delays. And with respect to emergency care, only 54.5 per cent of responses to immediately life-threatening calls arrived within eight minutes, down from 60.6 per cent in May 2021, and a staggering 58.3 per cent of amber calls to patients, which includes those suffering from strokes, took over an hour to reach. This Government can blame ambulance shortages, staffing gaps or the pandemic, but these issues and this backlog were here before COVID, particularly so in north Wales, as Sam Rowlands alluded to in his speech. And other UK nations facing the same challenges are faring better on this issue, with the median waiting time of 12.6 weeks as compared to 22.5 in Wales—sorry, the 12.6 weeks was in reference to the rates in England. It was beyond disappointing to me and many others when the previous health Minister said it was foolish to try and tackle these issues earlier on. However, what my constituents and NHS colleagues want, regardless of the cause of the backlogs, is this Welsh Government needs to get on with the solution.

Minister, it is positive that you have accepted the 26 out of the 27 of the committee's recommendations, and the last in principle, but I'm disappointed that you didn't provide sufficient detail on the implementation in your response, and this is not only my view but also the view of many key stakeholders, some of whom I was lucky to meet this morning in the health committee. And it's also frustrating that the reason given for your partial acceptance of the other recommendation, which is recommendation 23, was because it would be complicated. Knowing the Minister, I know there's nothing too complicated for you to tackle and resolve, and I hope that you will take another look at that. To highlight the importance of the initial recommendation of this committee's report, asking that

'In addition to setting out how the waiting times backlog will be addressed, the Minister for Health and Social Services must ensure that the Welsh Government’s planned care recovery plan includes a focus on supporting patients to wait well.'

And I'd just like to share with you the plight of my constituent, who is Miss Isolde Williams. She is just one of the many people who are suffering due to the treatment delays and has been waiting since her initial appointment in 2017 for specialist treatment and a replacement for her knee. And she shared this with me, and I quote:

'My quality of life continues to deteriorate. I am totally reliant on my car to get out, and I am scared of how bad I am going to get before I get this treatment. This delay has led to further problems in my leg and hip, and I just wonder when all this is going to end. I am losing faith in our health service.'

Unquote. In conclusion, Minister, what assurances can you give Isolde and so many others across Wales in her position that they will receive the treatment that they need as swiftly as possible and that no-one should have to go through these drawn-out delays without adequate support in the future? Thank you.

Ddirprwy Lywydd, diolch am y cyfle i gyfrannu at y ddadl hon heddiw. Fel aelod o'r Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol, cefais fy syfrdanu gan gyfraniadau a thystiolaethau'r rhai yr effeithir arnynt gan argyfyngau amseroedd aros yma yng Nghymru. Nid yw'r rhwystredigaeth y mae fy nghyd-Aelodau yn y GIG yn ei mynegi yn ymwneud yn unig â'r ffaith nad ydynt yn gallu gwneud eu gwaith, ac yn wir, y swyddi y maent yn eu caru; mae fy nghydweithwyr yn teimlo eu bod yn gwneud cam â'u cleifion, yn eu gadael mewn poen, ac eto er gwaethaf eu hymdrechion gorau a'u gwaith caled mewn llawer o achosion, nid oes dim y gallant ei wneud. Ac ar ôl 11 mlynedd yn gweithio yn y GIG i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, rwy'n gwybod yn union sut y maent yn teimlo. Ond er bod y Llywodraeth eisiau rhoi'r bai i gyd ar bandemig COVID-19, hoffwn atgoffa'r Siambr hon, fel y mae cyd-Aelodau eraill wedi'i wneud, fod amseroedd aros yng Nghymru wedi dyblu yn y flwyddyn cyn i'r pandemig daro. Ar ran y rhai sy'n gweithio yn y GIG yng Nghymru, rwy'n annog y Gweinidog i wrando go iawn ar argymhellion y pwyllgor, a rhaid imi bwysleisio bod angen mynd i'r afael â'r trychineb amseroedd aros a bod angen gwneud hynny'n gyflym.

Mae pob un o'r un o bob pump o bobl yng Nghymru sydd ar restr aros, y 148,884 o bobl o dan Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr sy'n aros i ddechrau eu triniaeth, yn annwyl i rywun, yn anwylyd sy'n dioddef yn ystod yr oedi hwn. Ac o ran gofal brys, dim ond 54.5 y cant o'r ymatebion i alwadau lle roedd bywyd yn y fantol a gyrhaeddodd o fewn wyth munud, i lawr o 60.6 y cant ym mis Mai 2021, ac fe gymerodd cymaint â 58.3 y cant o alwadau ambr i gleifion, sy'n cynnwys y rhai sy'n dioddef strôc, dros awr i gyrraedd. Gall y Llywodraeth hon feio prinder ambiwlansys, bylchau staffio neu'r pandemig, ond roedd y problemau hyn a'r ôl-groniad hwn yn bodoli cyn COVID, yn enwedig felly yng ngogledd Cymru, fel y nododd Sam Rowlands yn ei araith. Ac mae gwledydd eraill y DU sy'n wynebu'r un heriau yn gwneud yn well mewn perthynas â hyn, gyda'r amser aros canolrifol yn 12.6 wythnos o'i gymharu â 22.5 yng Nghymru—mae'n ddrwg gennyf, roedd y 12.6 wythnos yn cyfeirio at y cyfraddau yn Lloegr. Roedd yn destun siom i mi a llawer o rai eraill pan ddywedodd y Gweinidog iechyd blaenorol y byddai'n ffôl ceisio mynd i'r afael â'r problemau hyn yn gynharach. Fodd bynnag, yr hyn y mae fy etholwyr a fy nghydweithwyr yn y GIG ei eisiau, ni waeth beth fo achos yr ôl-groniadau, yw i Lywodraeth Cymru fwrw ymlaen â'r ateb.

Weinidog, mae'n gadarnhaol eich bod wedi derbyn 26 o 27 argymhelliad y pwyllgor yn llawn, a'r olaf mewn egwyddor, ond rwy'n siomedig na wnaethoch roi digon o fanylion am weithredu yn eich ymateb, ac nid fy safbwynt i yn unig yw hwn ond safbwynt llawer o randdeiliaid allweddol hefyd, ac roeddwn yn ffodus i gyfarfod â rhai ohonynt y bore yma yn y pwyllgor iechyd. Ac mae'n rhwystredig hefyd mai'r rheswm a roddwyd dros dderbyn yr argymhelliad arall yn rhannol, sef argymhelliad 23, oedd oherwydd y byddai'n gymhleth. O adnabod y Gweinidog, gwn nad oes unrhyw beth yn rhy gymhleth ichi fynd i'r afael ag ef a'i ddatrys, ac rwy'n gobeithio y byddwch yn edrych eto ar hynny. Hoffwn dynnu sylw at bwysigrwydd argymhelliad cychwynnol adroddiad y pwyllgor hwn, a oedd yn gofyn

'Yn ogystal â nodi sut yr eir i’r afael â’r ôl-groniad o ran amseroedd aros, rhaid i’r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol sicrhau bod cynllun Llywodraeth Cymru ar gyfer adfer gofal wedi’i gynllunio yn cynnwys ffocws ar gefnogi cleifion i aros yn iach.'

A hoffwn rannu trafferthion fy etholwr, sef Miss Isolde Williams, gyda chi. Mae hi'n un o'r nifer fawr o bobl sy'n dioddef oherwydd oedi cyn cael triniaeth ac mae wedi bod yn aros ers ei hapwyntiad cychwynnol yn 2017 am driniaeth arbenigol a phen-glin newydd. A rhannodd hyn gyda mi:

'Mae ansawdd fy mywyd yn parhau i ddirywio. Rwy'n gwbl ddibynnol ar fy nghar i fynd allan, ac mae arnaf ofn pa mor ddrwg y byddaf yn mynd cyn imi gael y driniaeth hon. Mae'r oedi wedi arwain at broblemau pellach yn fy nghoes a fy nghlun, ac rwy'n meddwl tybed pryd y bydd hyn i gyd yn dod i ben. Rwy'n colli ffydd yn ein gwasanaeth iechyd.'

I gloi, Weinidog, pa sicrwydd y gallwch ei roi i Isolde a chymaint o bobl eraill ledled Cymru sydd yn yr un sefyllfa y byddant yn cael y driniaeth y maent ei hangen cyn gynted â phosibl ac na ddylai neb orfod dioddef oedi o'r fath heb gymorth digonol yn y dyfodol? Diolch.

16:00

A gaf i ddechrau drwy ddiolch i'r pwyllgor am eu gwaith ar yr adroddiad pwysig yma? Dwi'n meddwl ei fod o'n anodd i'w ddarllen ond mae o'n adlewyrchu'r gwaith achos rydyn ni i gyd yn ei dderbyn, a dwi'n meddwl ei fod o'n bwysig iawn ein bod ni'n atgoffa ein hunain yn aml fod yna bobl tu ôl i bob ystadegyn ac, er ein bod ni yn gweld bod yna gynllun ar waith, dydy hynna ddim yn ei wneud o'n ddim haws i'r bobl sy'n byw mewn poen neu gyda sefyllfa sydd yn peryglu eu bywydau nhw.

Y cwestiwn oedd gen i oedd yn benodol o ran adran 3 o'r adroddiad, sydd ynglŷn â'r rhai sydd yn talu i fynd yn breifat ar y funud, a'r syniad oedd yn dod drosodd yn gryf iawn o'r system ddwy haen yma, y two-tier system, a'r ffaith eithaf brawychus dwi'n meddwl ein bod ni'n gweld un o'r ymgynghorwyr mewn ysbyty yn ystyried, pan ydyn nhw'n edrych ar glaf, 'Ydy'r person yma'n mynd i allu fforddio i fynd yn breifat neu beidio?', a bod hynny'n mynd drwy eu meddwl. Mae hynny'n ategu rhywbeth dwi wedi ei glywed drwy waith achos, efo pobl yn dweud wrthyf fi eu bod nhw'n cael eu hannog i fynd yn breifat, ac efallai eu bod nhw'n edrych fel eu bod nhw'n gallu ei fforddio, ond y gwir amdani yw eu bod nhw'n methu ei fforddio.

Un o'r pethau a wnaeth eu cynddeiriogi nhw'n ddiweddar—efallai fod amryw o bobl yn y Siambr wedi gweld y rhaglen BBC Wales Investigates am yr NHS, ac yn benodol y cyfweliad gyda phrif weithredwraig yr NHS yng Nghymru, lle gwadodd bod y gwasanaeth iechyd mewn crisis. Y cwestiwn ofynnwyd imi gan etholwraig yr adeg honno oedd, 'Pam nad oes neb yn fodlon cydnabod y crisis? Os byddai pobl yn cydnabod bod yna grisis ac argyfwng, o leiaf y bydden nhw'n cydnabod maint y broblem a maint y boen rydyn ni'n eu hwynebu.' Dwi'n meddwl bod yna rywbeth o ran hynny, ein bod ni angen bod yn onest efo pobl yn lle trio cuddio o dan gynlluniau gwahanol. Un o'r pethau gofynnodd yr un etholwraig imi oedd, 'Ydw i fod i jest dderbyn bod fy mywyd i yn llai pwysig, gan na all y gwasanaeth iechyd ddarparu'r driniaeth sydd ei hangen arnaf am ddwy flynedd?' Mae hi'n gwybod bod doctoriaid wedi dweud bod angen triniaeth arni cyn gynted â phosib a bod perig iddi farw, ond mae'n rhaid iddi ddisgwyl dwy flynedd am y driniaeth yma, a methu â fforddio ei wneud.

Felly, gaf i ofyn ichi, Weinidog, beth fyddech chi yn ei roi fel neges i bobl sydd mewn sefyllfa o'r fath heddiw? Ac ydych chi'n fodlon gwneud yr hyn a fethodd prif weithredwraig yr NHS ei wneud, a chydnabod heddiw fod yna grisis a'n bod ni'n uno fel Senedd i sicrhau ein bod ni'n dod drwy hynny a sicrhau bod pethau'n gwella i bobl sydd yn y sefyllfa argyfyngus hon?

May I begin by thanking the committee for their work on this important report? I think that it's very difficult to read, but it reflects the casework that we all receive, and I think it's very important that we remind ourselves very often that there are people behind every statistic, and, although we see that there is a plan in operation, that doesn't make it easier for those people who are living in pain or in a situation that does endanger their lives.

I had a question specifically with regard to section 3 of the report about those who are paying to go private at present, and this idea that came across very clearly of a two-tier system, and the shocking fact, if truth be told, that we're seeing one of the consultants in hospital considering, when they look at a patient, 'Well, is this person going to be able to afford to go private or not?' and that that goes through their minds. That echoes something that I've heard with my casework, with people telling me that they're being encouraged to go private, and perhaps they look as if they can afford to go private, but the truth is that they can't afford to do so.

One of the things that angered them recently—perhaps people in the Chamber have seen the BBC Wales investigates programme about the NHS, and the interview with the chief executive of the NHS in Wales, where she denied that the health service is in crisis. The question asked to me by a constituent at that time was, 'Well, why isn't somebody willing to acknowledge the scale of the crisis? If people were to acknowledge and recognise that there is a crisis and an emergency, at least they would then acknowledge the size of the problem and the size of the pain that we're facing.' I think there is something in that, that we need to be honest with people instead of trying to hide behind different plans and schemes. One of the things that the same constituent asked me was, 'Well, am I meant to just accept that my life is less important, because the health service can't provide the treatment that I need for two years?' She knows that doctors have said that she needs treatment as soon as possible, that she could die, but she has to wait for two years before receiving that treatment, and she can't afford to do so.

So, Minister, what would you share as a message to those people who are in similar situations today? And are you willing to do what the chief executive of the NHS failed to do and acknowledge today that there is a crisis and that we should come together as a Senedd to ensure that we come through that crisis and ensure that things do improve for people in these crisis situations?

Can I start by thanking, firstly, the committee, Russell George in his chairing, and participants for their work in bringing this report forward? It's a really important report. Thank you so much. And can I welcome the Government's planned care programme and response to the report as well, published earlier this year?

Firstly, I want to draw attention specifically to Powys Teaching Health Board, within the region I represent. I understand that Powys is actually the exception to growing waiting lists and has managed to decrease its waiting list backlog over the last two years by around 5,000 individuals awaiting treatment. But that does stand in contrast to other health boards, whose waiting lists are, on average, around 26 times longer than Powys's. So, I would like to commend Powys there.

In June 2022, we had a new record of over 700,000 people in Wales awaiting diagnosis or treatment, and, as you will know, Minister, this is around one in five people waiting for treatment. This doesn't include what we guesstimate to be around 550,000 potentially missing referrals, identified in a Wales audit report, that are likely to come forward in the coming months, which, of course, we welcome, and we want to encourage those people to come forward.

According to this report, the current waiting list is yet to peak, and will only return to pre-pandemic levels by 2029 if the Government's objectives are achieved. I am concerned that the five ambitions outlined in the programme do not reflect the real capacity pressures and limitations on capital funding of the NHS, but I want to emphasise that we know, from the committee report, that it isn't all about finances, and it isn't all about money. With the anticipated increase in the number of patients waiting for treatment, and an already exhausted workforce, and our NHS bursting at the seams, may I ask you what steps have already been taken and will be taken in the next five months for this objective to be achieved? 

Another issue I would like to raise, which I know has already been raised, is carers' mental health. As the committee report demonstrated, the long waiting times severely affect patients and carers' health conditions and financial security. I fully support the Government's financial resilience plan for carers, outlined in a response to the report, but I do worry that carers have not been given full consideration by the Government. Carers have to face the uncertainty about whether their loved ones will receive the urgently needed treatment soon enough. They're not being communicated the expected waiting time for the treatment, nor any assistance available to them, which leaves them feeling isolated and abandoned, which my colleague Heledd Fychan touched on as well. They're often forced to leave their employment or education, and become an almost professionalised workforce, administering medication, perhaps with no regular medical and health support. As Mind Cymru stresses, it is essential that the Government does not leave our carers without consistent access to clinical, emotional and well-being support throughout this period.

So, to summarise, I wonder if you could respond to the following. Beyond the additional financial support, how will you ensure sufficient support for carers to also 'wait well'? What steps are being taken to identify individuals who should be formally recognised as carers, so that they do receive the support that they are entitled to? The goal of no-one waiting longer than a year for an out-patient appointment by the end of 2022 is a tall order, and I wonder how the Government has progressed towards this target. And, finally, Minister, NHS Wales, as I understand it, has had to return to Welsh Government almost £13 million in March. What changes are being made in the type and scope of funding being made available to health boards to ensure that they have the right resources to deliver against the plan? Diolch yn fawr iawn. 

A gaf fi ddechrau drwy ddiolch, yn gyntaf, i'r pwyllgor, Russell George y cadeirydd, a chyfranogwyr am eu gwaith yn cyflwyno'r adroddiad hwn? Mae'n adroddiad pwysig iawn. Diolch yn fawr iawn. Ac a gaf fi groesawu rhaglen gofal wedi'i gynllunio y Llywodraeth a'r ymateb i'r adroddiad hefyd, a gyhoeddwyd yn gynharach eleni?

Yn gyntaf, hoffwn dynnu sylw'n benodol at Fwrdd Iechyd Addysgu Powys, o fewn y rhanbarth rwy'n ei gynrychioli. Deallaf fod Powys yn eithriad i restrau aros cynyddol ac mae wedi llwyddo i dorri oddeutu 5,000 o unigolion sy'n aros am driniaeth oddi ar yr ôl-groniad yn ei restrau aros dros y ddwy flynedd ddiwethaf. Ond mae hynny'n gwrthgyferbynnu â byrddau iechyd eraill, lle mae eu rhestrau aros, ar gyfartaledd, tua 26 gwaith yn hirach na rhai Powys. Felly, hoffwn ganmol Powys yn hynny o beth.

Ym mis Mehefin 2022, roedd gennym nifer uwch nag erioed o dros 700,000 o bobl yng Nghymru yn aros am ddiagnosis neu driniaeth, ac fel y gwyddoch, Weinidog, golyga hyn fod oddeutu un o bob pump o bobl yn aros am driniaeth. Nid yw'n cynnwys yr hyn y dyfalwn ei fod tua 550,000 o atgyfeiriadau a allai fod ar goll a nodwyd mewn adroddiad archwilio yng Nghymru sy'n debygol o ddod i'r amlwg yn ystod y misoedd nesaf, ac wrth gwrs, rydym yn croesawu hynny, ac rydym am annog y bobl hynny i roi gwybod.

Yn ôl yr adroddiad hwn, nid yw'r rhestr aros bresennol wedi cyrraedd ei hanterth eto, ac ni fydd ond yn dychwelyd i lefelau cyn y pandemig erbyn 2029 os cyflawnir amcanion y Llywodraeth. Rwy'n pryderu nad yw'r pum uchelgais a amlinellir yn y rhaglen yn adlewyrchu'r pwysau gwirioneddol ar gapasiti a'r cyfyngiadau ar gyllid cyfalaf y GIG, ond hoffwn bwysleisio ein bod yn gwybod, o adroddiad y pwyllgor, nad yw'n ymwneud â chyllid yn unig, ac nad yw'n ymwneud ag arian yn unig. Gyda'r cynnydd a ragwelir yn nifer y cleifion sy'n aros am driniaeth, a gweithlu sydd eisoes wedi blino'n lân, a'n GIG gorlawn, a gaf fi ofyn i chi pa gamau sydd eisoes wedi'u cymryd ac a fydd yn cael eu cymryd yn y pum mis nesaf i gyflawni'r amcan hwn? 

Mater arall yr hoffwn ei godi, y gwn ei fod eisoes wedi'i godi, yw iechyd meddwl gofalwyr. Fel y dangosodd adroddiad y pwyllgor, mae'r amseroedd aros hir yn effeithio'n ddifrifol ar gyflyrau iechyd a diogelwch ariannol cleifion a gofalwyr. Rwy'n llwyr gefnogi cynllun cydnerthedd ariannol y Llywodraeth ar gyfer gofalwyr, a amlinellwyd mewn ymateb i'r adroddiad, ond rwy'n poeni nad yw gofalwyr wedi cael eu hystyried yn llawn gan y Llywodraeth. Mae'n rhaid i ofalwyr wynebu'r ansicrwydd ynglŷn ag a fydd eu hanwyliaid yn cael y driniaeth sydd ei hangen ar frys yn ddigon buan. Nid yw'r amser aros disgwyliedig ar gyfer y driniaeth yn cael ei gyfleu iddynt, nac unrhyw gymorth sydd ar gael iddynt, sy'n eu gadael yn teimlo'n ynysig ac ar eu pen eu hunain, rhywbeth y cyfeiriodd fy nghyd-Aelod, Heledd Fychan, ato hefyd. Maent yn aml yn cael eu gorfodi i adael eu cyflogaeth neu eu haddysg, a dod yn weithlu sydd bron wedi'i broffesiynoli, gan roi meddyginiaeth, efallai heb unrhyw gymorth meddygol ac iechyd rheolaidd. Fel y mae Mind Cymru yn pwysleisio, mae'n hanfodol nad yw'r Llywodraeth yn gadael ein gofalwyr heb fynediad cyson at gymorth clinigol, emosiynol a llesiant drwy gydol y cyfnod hwn.

Felly, i grynhoi, tybed a wnewch chi ymateb i'r canlynol. Y tu hwnt i'r cymorth ariannol ychwanegol, sut y byddwch yn sicrhau bod digon o gymorth i ofalwyr 'aros yn iach' hefyd? Pa gamau sy'n cael eu cymryd i nodi unigolion y dylid eu cydnabod yn ffurfiol fel gofalwyr, fel eu bod yn cael y cymorth y mae ganddynt hawl iddo? Mae'r nod na fydd neb yn aros yn hwy na blwyddyn am apwyntiad claf allanol erbyn diwedd 2022 yn ofyn mawr, a tybed sut y mae'r Llywodraeth wedi symud ymlaen tuag at y targed hwn. Ac yn olaf, Weinidog, mae GIG Cymru, yn ôl yr hyn a ddeallaf, wedi gorfod dychwelyd bron i £13 miliwn i Lywodraeth Cymru ym mis Mawrth. Pa newidiadau sy'n cael eu gwneud o ran math a chwmpas y cyllid sy'n cael ei ddarparu i fyrddau iechyd er mwyn sicrhau bod ganddynt yr adnoddau cywir i gyflawni'r cynllun? Diolch yn fawr iawn. 

16:05

Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Eluned Morgan. 

I call on the Minister for Health and Social Services, Eluned Morgan. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Thank you for allowing me the opportunity to reply to this important debate around the 'Waiting well?' report and waiting times. I'm very pleased that we were able to accept almost all of the recommendations, 26 out of 27. Obviously, we haven't gone into the detail in the response, but obviously there's a lot more detail in the planned care plan. Now, I published our plan to modernise and transform planned care services in April. And I'm sure the committee was pleased to see that many of the actions in that plan reflect the committee's findings and recommendations. Now, we're already making good progress against this plan, although it was only published in April, and the statistics we have are from April, so, obviously it will take a little bit of time to get up to speed. What we are doing is to focus on what we're doing to support people while they're waiting to be seen. 

Now, I am intensely aware, as health Minister, that every one of those thousands of people who are waiting for treatment are individuals. They're often waiting in pain, in anxiety, their families are concerned about them, and it's of course our duty to make sure that health boards are supporting people while they wait. Now, we know that planned care recovery won't happen overnight. It will take time, and, as you are aware, I've set some very clear, but ambitious milestones to recover and to reduce those long waiting lists, but, as I've said before, this is not going to be easy.

In response to Heledd Fychan, look—. Are we in a crisis? Look, it's not great, but I don't think we're in a crisis, and I'll tell you why. Because we are seeing 315,000 people in secondary care alone every month. That's not including GPs. Three hundred and fifteen thousand. That's not a system that's broken. That's a system that's working very well. And all those thousands of people working in the NHS, I think, would accept that, yes, it's under massive pressure. My God, they are working for those 315,000 people they are seeing on a monthly basis.

And, in terms of funding, well, over the term of this Senedd term, we've said we're going to spend £1 billion. I've made £680 million available so far—£170 million for every year, plus £15 million each year to support planned care transformation projects and £20 million to support value-based pathways. Now, our plan has been developed in collaboration with NHS staff to ensure it's focusing upon the things that are going to make a difference to people and the staff, and they're key partners in implementing the plan. That's why it was important that we built it with them. I'm clear that we must support and continue to build our workforce across both health and social care over the coming years. They've worked incredibly hard over the last few years, and we need to continue to invest and support their well-being. I understand and I hear what you're saying in terms of concerns around capacity to deliver, that that's what you heard from the stakeholders. Now, we are going to be producing a workforce delivery plan to support the recovery plan, and that's going to be ready later this summer, where we're going to set out our approach to support staff. I do worry; I worry every single day about the hundreds of thousands of people who are literally just waiting for their appointments, and it is important that we let people know that we haven't forgotten them, that we are going to reach out to them and support them whilst they are waiting.

We are making great progress—a new service, the wellness improvement service at Cwm Taf Morgannwg University Health Board I think is really exciting. The programme supports patients to manage their conditions through an evidence-based lifestyle approach to improve their mental and physical well-being, and we're evaluating the advantages of a number of different models to support patients while they wait, including the Red Cross pilot across three health boards. 

Now, the removal of COVID restrictions in May means that we can now start to see and treat even more patients, but COVID is still with us and there are pretty high rates in our communities at the moment. I'm sure we all know somebody at the moment who's got COVID, and that's going to impact on health workers. So, we've just got to bear in mind that we're still living with a pandemic, and that's going to have an impact on our ability to deliver. On 27 June, there were over 600 COVID patients in hospital. Luckily, there were only eight in critical care.

Now, I know that waiting times are nowhere near where they should be. At the end of April, there were 707,000 open pathways. We're starting now, thank goodness, to see some improvements, and April data showed for the first time that the number of pathways waiting for over two years is now falling. Now, we are, as anticipated and as we predicted, starting to see more people requiring and being referred to secondary care, and the problem we have, of course, is that they keep on coming on to the lists. So, we've seen the demand increase—compared to two years ago, up 13 per cent. So, the January to April figures are 13 per cent more than what we were seeing at the same period last year. So, reducing waiting times and supporting patients while they're waiting is my priority; it's the health service's priority.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Diolch ichi am roi'r cyfle imi ymateb i'r ddadl bwysig hon ynghylch yr adroddiad 'Aros yn iach?' ac amseroedd aros. Rwy'n falch iawn ein bod wedi gallu derbyn bron bob un o'r argymhellion, 26 allan o 27. Yn amlwg, nid ydym wedi manylu ar y manylion yn yr ymateb, ond mae'n amlwg fod llawer mwy o fanylion yn y cynllun gofal wedi'i gynllunio. Nawr, cyhoeddais ein cynllun i foderneiddio a thrawsnewid gwasanaethau gofal wedi'i gynllunio ym mis Ebrill. Ac rwy'n siŵr bod y pwyllgor yn falch o weld bod llawer o'r camau gweithredu yn y cynllun hwnnw'n adlewyrchu canfyddiadau ac argymhellion y pwyllgor. Nawr, rydym eisoes yn gwneud cynnydd da ar y cynllun hwn, er mai dim ond ym mis Ebrill y cafodd ei gyhoeddi, ac mae'r ystadegau sydd gennym yn dechrau o fis Ebrill ymlaen, felly, mae'n amlwg y bydd yn cymryd ychydig o amser i fagu momentwm. Yr hyn yr ydym yn ei wneud yw canolbwyntio ar yr hyn a wnawn i gefnogi pobl tra byddant yn aros i gael eu gweld.

Nawr, rwy'n ymwybodol iawn, fel Gweinidog iechyd, fod pob un o'r miloedd o bobl hynny sy'n aros am driniaeth yn unigolion. Maent yn aml yn aros mewn poen, mewn pryder, mae eu teuluoedd yn poeni amdanynt, ac wrth gwrs mae'n ddyletswydd arnom i sicrhau bod byrddau iechyd yn cefnogi pobl wrth iddynt aros. Nawr, rydym yn gwybod na fydd adferiad gofal wedi'i gynllunio yn digwydd dros nos. Bydd yn cymryd amser, ac fel y gwyddoch, rwyf wedi gosod rhai cerrig milltir clir, ond uchelgeisiol iawn i adfer ac i leihau'r rhestrau aros hir hynny, ond fel y dywedais o'r blaen, nid yw hyn yn mynd i fod yn hawdd.

Mewn ymateb i Heledd Fychan, edrychwch—. A ydym mewn argyfwng? Edrychwch, nid yw'n wych, ond nid wyf yn credu ein bod mewn argyfwng, a dywedaf wrthych pam. Oherwydd ein bod yn gweld 315,000 o bobl mewn gofal eilaidd yn unig bob mis. Nid yw hynny'n cynnwys meddygon teulu. Tri chant a phymtheg o filoedd. Nid yw honno'n system sydd wedi torri. Dyna system sy'n gweithio'n dda iawn. Ac rwy'n credu y byddai'r holl filoedd o bobl sy'n gweithio yn y GIG yn derbyn ei fod o dan bwysau aruthrol. Mawredd, maent yn gweithio dros y 315,000 o bobl y maent yn eu gweld yn fisol.

Ac o ran ariannu, wel, dros dymor y Senedd hon, rydym wedi dweud ein bod yn mynd i wario £1 biliwn. Rwyf wedi darparu £680 miliwn hyd yn hyn—£170 miliwn am bob blwyddyn, yn ogystal â £15 miliwn bob blwyddyn i gefnogi prosiectau trawsnewid gofal wedi'i gynllunio ac £20 miliwn i gefnogi llwybrau sy'n seiliedig ar werth. Nawr, cafodd ein cynllun ei ddatblygu ar y cyd â staff y GIG i sicrhau ei fod yn canolbwyntio ar y pethau sy'n mynd i wneud gwahaniaeth i bobl a'r staff, ac maent yn bartneriaid allweddol wrth weithredu'r cynllun. Dyna pam ei bod yn bwysig ein bod wedi ei adeiladu gyda hwy. Rwy'n glir fod yn rhaid inni gefnogi a pharhau i adeiladu ein gweithlu ar draws iechyd a gofal cymdeithasol dros y blynyddoedd nesaf. Maent wedi gweithio'n eithriadol o galed dros y blynyddoedd diwethaf, ac mae angen inni barhau i fuddsoddi a chefnogi eu llesiant. Rwy'n deall ac yn clywed yr hyn yr ydych yn ei ddweud ynghylch pryderon am gapasiti i gyflawni, mai dyna a glywsoch gan y rhanddeiliaid. Nawr, byddwn yn llunio cynllun cyflawni'r gweithlu i gefnogi'r cynllun adfer, a bydd hynny'n barod yn ddiweddarach yr haf hwn, pan fyddwn yn nodi ein dull o ymdrin â staff cymorth. Rwy'n poeni; rwy'n poeni bob dydd am y cannoedd o filoedd o bobl sy'n llythrennol ond yn aros am eu hapwyntiadau, ac mae'n bwysig ein bod yn rhoi gwybod i bobl nad ydym wedi'u hanghofio, ein bod yn mynd i estyn allan atynt a'u cefnogi tra byddant yn aros.

Rydym yn gwneud cynnydd mawr—mae gwasanaeth newydd, y gwasanaeth gwella lles ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg, yn gyffrous iawn yn fy marn i. Mae'r rhaglen yn cefnogi cleifion i reoli eu cyflyrau drwy ddull ffordd o fyw sy'n seiliedig ar dystiolaeth i wella eu lles meddyliol a chorfforol, ac rydym yn gwerthuso manteision nifer o fodelau gwahanol i gefnogi cleifion wrth iddynt aros, gan gynnwys cynllun peilot y Groes Goch ar draws tri bwrdd iechyd. 

Nawr, mae dileu cyfyngiadau COVID ym mis Mai yn golygu y gallwn ddechrau gweld a thrin mwy fyth o gleifion bellach, ond mae COVID yn dal i fod gyda ni ac mae cyfraddau eithaf uchel yn ein cymunedau ar hyn o bryd. Rwy'n siŵr ein bod ni i gyd yn adnabod rhywun ar hyn o bryd sydd â COVID, ac mae hynny'n mynd i effeithio ar weithwyr iechyd. Felly, mae'n rhaid inni gofio ein bod yn dal i fyw gyda phandemig, ac mae hynny'n mynd i effeithio ar ein gallu i gyflawni. Ar 27 Mehefin, roedd dros 600 o gleifion COVID yn yr ysbyty. Yn ffodus, dim ond wyth oedd mewn gofal critigol.

Nawr, gwn nad yw amseroedd aros yn agos at ble y dylent fod. Ddiwedd mis Ebrill, roedd 707,000 o lwybrau agored. Rydym yn dechrau gweld rhai gwelliannau yn awr, diolch byth, a dangosodd data mis Ebrill am y tro cyntaf fod nifer y llwybrau sy'n agored am dros ddwy flynedd bellach yn gostwng. Nawr, fel y rhagwelwyd gennym, rydym yn dechrau gweld mwy o bobl angen gofal eilaidd ac yn cael eu hatgyfeirio at ofal eilaidd, a'r broblem sydd gennym, wrth gwrs, yw eu bod yn dal i ddod ar y rhestrau. Felly, rydym wedi gweld y galw'n cynyddu—o'i gymharu â dwy flynedd yn ôl, i fyny 13 y cant. Felly, mae'r ffigurau o fis Ionawr i fis Ebrill 13 y cant yn fwy na'r hyn a welem yn yr un cyfnod y llynedd. Felly, lleihau amseroedd aros a chefnogi cleifion tra byddant yn aros yw fy mlaenoriaeth; dyna yw blaenoriaeth y gwasanaeth iechyd.

Rŷn ni wedi sefydlu tîm sy'n ymroddgar. Fe fydd y cyfarwyddwr adfer cenedlaethol yn arwain y gwasanaeth iechyd i sicrhau bod ein cynllun adfer yn cael ei wireddu. Mae pob bwrdd iechyd wedi cael mwy o arian, arian sydd i'w ddefnyddio i'w helpu nhw i drawsnewid ac i gyflawni'n lleol, a bydd rhywfaint o'r arian yna'n cael ei ddefnyddio i gefnogi cleifion sy'n aros.

Nawr, yn yr wyth wythnos ers i ni lansio'r cynllun, mae cynnydd sylweddol wedi cael ei wneud, a dwi eisiau jest rhoi rhai enghreifftiau i chi. Mae'r capasiti i gynnal llawdriniaethau wedi cynyddu yn Hywel Dda—maen nhw wedi prynu theatrau dros dro ar gyfer Ysbyty Tywysog Philip—ac mae dwy theatr newydd wedi cael eu sefydlu ar gyfer gofal cataract yng Nghaerdydd a'r Fro, gan olygu y bydd hi'n bosibl i gynnal 4,000 yn fwy o lawdriniaethau y flwyddyn.

We have established a committed team. The national recovery director will lead the health service to ensure that our recovery programme is delivered. Every health board has been given additional funding to be used to help them to transform and to deliver locally, and some of that funding will be used to support patients on waiting lists.

Now, in the eight weeks since we launched the plan, there has been significant progress made. I just want to give you a few examples. Capacity for surgery has increased in Hywel Dda—they've bought temporary theatres for the Prince Philip Hospital—and there are two new theatres established for cataract care in Cardiff and the Vale, meaning that it will be possible to have 4,000 more surgeries in a year.

Buffy Williams was asking me about cancer care, and you'll be aware that there are new rapid diagnostic centres now in every health board. The Cardiff one will be coming online later this year. Seventy-five million pounds has been provided to upgrade diagnostic capacity, including new MRI and CT equipment. Twelve million pounds has been invested for linear accelerators in Betsi Cadwaladr and Swansea Bay, and, with the Welsh Government, Aneurin Bevan and Cardiff, we are investing £16 million extra in terms of endoscopy.

There are so many issues that you touched on: communication with people, the data, monthly updates. I'm getting monthly updates, so I'm keeping an eye on how we're progressing every step of the way, and then I can put a bit of heat on people. So, I was really disappointed, if I'm honest, with the cancer rates in April, and I was able to go straight to the health boards and say, 'Look, you need to step up here.' So, those monthly assurance meetings, for me, are going to be critical. I can assure you that our orthopaedics are in the targets.

And prevention, you know, you can't put everything into the planned care plan, but, of course, prevention is key. If you want to stop cancer, then you need to stop people smoking, you need to make sure that they eat well—all of these things—but you can't put it all into the planned care plan. We've got lots of other areas where we're doing that. The same thing with care. I spend a lot of my time working with my colleague Julie Morgan just trying to address the care issue that is so integral to our ability to tackle this issue.

Roedd Buffy Williams yn fy holi am ofal canser, ac fe fyddwch yn ymwybodol fod canolfannau diagnostig cyflym newydd ym mhob bwrdd iechyd erbyn hyn. Bydd yr un yng Nghaerdydd yn mynd ar-lein yn ddiweddarach eleni. Mae £75 miliwn wedi'u darparu i uwchraddio capasiti diagnostig, gan gynnwys offer MRI a CT newydd. Buddsoddwyd £12 miliwn ar gyfer cyflymyddion llinellol ym Mwrdd Iechyd Betsi Cadwaladr a Bae Abertawe, a chyda Llywodraeth Cymru, Aneurin Bevan a Chaerdydd, rydym yn buddsoddi £16 miliwn ychwanegol ar gyfer endosgopi.

Fe gyfeirioch chi at gymaint o faterion: cyfathrebu â phobl, y data, diweddariadau misol. Rwy'n cael diweddariadau misol, felly rwy'n cadw llygad ar sut rydym yn symud ymlaen bob cam o'r ffordd, ac yna gallaf roi pwysau ar bobl. Felly, roeddwn yn siomedig iawn, os wyf yn onest, gyda'r cyfraddau canser ym mis Ebrill, ac roeddwn yn gallu mynd yn syth at y byrddau iechyd a dweud, 'Edrychwch, mae angen i chi wella yma.' Felly, mae'r cyfarfodydd sicrwydd misol hynny, i mi, yn mynd i fod yn hollbwysig. Gallaf eich sicrhau bod ein horthopedeg yn y targedau.

Ac atal, ni allwch roi popeth yn y cynllun gofal wedi'i gynllunio, ond wrth gwrs, mae atal yn allweddol. Os ydych am atal canser, mae angen ichi atal pobl rhag ysmygu, mae angen ichi sicrhau eu bod yn bwyta'n dda—yr holl bethau hyn—ond ni allwch roi'r cyfan yn y cynllun gofal wedi'i gynllunio. Mae gennym lawer o feysydd eraill lle rydym yn gwneud hynny. Yr un peth gyda gofal. Rwy'n treulio llawer o fy amser yn gweithio gyda fy nghyd-Aelod, Julie Morgan, yn ceisio mynd i'r afael â'r mater gofal sydd mor ganolog i'n gallu i fynd i'r afael â'r broblem hon.

Rŷn ni wedi cyflwyno trefniadau electronig ar gyfer cynghori ac atgyfeirio cleifion ar draws Cymru. Ac, o ganlyniad, mae bron i 15 y cant o atgyfeiriadau nawr yn cael eu rheoli drwy gynghori cleifion yn hytrach nag apwyntiadau newydd i gleifion mewnol. Bydd pob un o'r mesurau yn dechrau mynd i'r afael â materion sydd wedi codi yn yr adroddiad pwysig yma. Mae rhai pobl yn dal yn mynd i orfod aros, mae arnaf ofn, yn rhy hir am beth amser i ddod. Ond, dwi'n edrych ymlaen at barhau i adrodd ar y gwaith sy'n cael ei wneud ar draws ein system gyfan i leihau amseroedd aros a gwneud pethau yn haws i bobl. Diolch yn fawr i'r pwyllgor unwaith eto am yr holl waith.

We've introduced electronic systems for patient referral and advice across Wales. And, as a result, almost 15 per cent of referrals are now managed by advising patients rather than through new appointments for in-patients. Each of these steps will begin to tackle issues that have been raised in this important report. Some people will still, I'm afraid, have to wait for too long for some time. But I look forward to continuing to report on the work that's being done across our system to reduce waiting times and make things easier for people. Thank you very much to the committee once again for all of its work.

16:15

Dwi'n galw ar Russell George i ymateb i'r ddadl.

I call on Russell George to reply to the debate.

Diolch, Deputy Presiding Officer. Can I thank Members for taking part in this debate today? Can I also add my thanks, really, to the clerking team and the research team at the Senedd, who support us very ably and do so much work behind the scenes? So, thank you very much, diolch yn fawr iawn for your work supporting us as Members.

I think Gareth Davies pointed out in his contribution, of course, that people were waiting far too long for treatment and diagnosis well before the pandemic started, so we've got to keep that in mind at all times.

I think one of the themes that came across in the contribution today was communication. I think it was Rhun ap Iorwerth and Heledd Fychan who talked about the level of correspondence to their offices, and I have the same, and I'm sure we all do, in terms of people contacting us where that really, of course, shouldn't be happening, should it? We do need to have better communication with patients who are waiting and to support them waiting well. We heard this morning in the stakeholder meeting how, often, inappropriate letters can be sent out and inappropriately worded letters can be sent out. So, I think it's worth looking at our health boards and supporting health boards in terms of their communication—how they word and relay their messages to patients who are waiting. And, of course, those letters being sent in a timely manner as well. I think I relayed in my opening comments how one stakeholder mentioned there were 20 drafts for a letter to go through a process. Like I say, I'm grateful the Minister's looking at and querying that, and I think it's worth querying that process, because that then puts in a delay. You might want to get the letter right, but it puts in a delay in actually getting the letter out to patients.

Another theme coming across quite strongly this afternoon was, of course, the workforce and the retention of staff. This isn't just about recruiting staff; it's about the retention of staff. I think it was mentioned by Buffy Williams and Sam Rowlands, and again it's about perhaps those improved working conditions. But, all the time, the issue of capacity kept coming up throughout our work, and again at the stakeholder meeting this morning. And, again, the question really is: is there sufficient capacity to deliver the plan that you want to see? So, stakeholders are saying, 'Yes, I'm efficient'—

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i'r Aelodau am gymryd rhan yn y ddadl hon heddiw? A gaf fi hefyd ychwanegu fy niolch i'r tîm clercio a'r tîm ymchwil yn y Senedd, sy'n ein cefnogi'n fedrus iawn ac yn gwneud cymaint o waith y tu ôl i'r llenni? Felly, diolch yn fawr iawn am eich gwaith yn ein cefnogi fel Aelodau.

Credaf fod Gareth Davies wedi tynnu sylw yn ei gyfraniad, wrth gwrs, at y ffaith bod pobl yn aros yn rhy hir o lawer am driniaeth a diagnosis ymhell cyn i'r pandemig ddechrau, felly mae'n rhaid inni gadw hynny mewn cof bob amser.

Credaf mai un o'r themâu a ddaeth i'r amlwg yn y cyfraniad heddiw oedd cyfathrebu. Credaf mai Rhun ap Iorwerth a Heledd Fychan a siaradodd am lefel yr ohebiaeth i'w swyddfeydd, ac mae gennyf yr un peth, ac rwy'n siŵr bod gennym i gyd, gyda phobl yn cysylltu â ni lle na ddylai hynny fod yn digwydd mewn gwirionedd. Mae angen inni gael gwell cyfathrebu â chleifion sy'n aros a'u cefnogi i aros yn iach. Clywsom y bore yma yn y cyfarfod rhanddeiliaid sut, yn aml, y caiff llythyrau amhriodol eu hanfon allan a llythyrau wedi'u geirio'n amhriodol. Felly, credaf ei bod yn werth edrych ar ein byrddau iechyd a chefnogi byrddau iechyd gyda'u cyfathrebu—sut y maent yn dweud ac yn trosglwyddo eu negeseuon i gleifion sy'n aros. Ac wrth gwrs, fod y llythyrau hynny'n cael eu hanfon mewn modd amserol hefyd. Credaf imi ddweud yn fy sylwadau agoriadol sut y soniodd un rhanddeiliad fod 20 drafft wedi'u creu cyn i lythyr fynd drwy broses. Fel y dywedais, rwy'n ddiolchgar fod y Gweinidog yn edrych ar hynny ac yn ei gwestiynu, a chredaf ei bod yn werth cwestiynu'r broses honno, oherwydd mae hynny wedyn yn creu oedi. Efallai y byddwch am gael y llythyr yn iawn, ond mae'n creu oedi cyn i gleifion gael y llythyr.

Thema arall a ddaeth i'r amlwg yn eithaf clir y prynhawn yma, wrth gwrs, oedd y gweithlu a chadw staff. Nid yw hyn yn ymwneud â recriwtio staff yn unig; mae'n ymwneud â chadw staff. Credaf iddo gael ei grybwyll gan Buffy Williams a Sam Rowlands, ac unwaith eto mae'n ymwneud â'r amodau gwaith gwell hynny efallai. Ond drwy'r amser, roedd mater capasiti yn codi drwy gydol ein gwaith, ac eto yn y cyfarfod rhanddeiliaid y bore yma. Ac unwaith eto, y cwestiwn mewn gwirionedd yw: a oes digon o gapasiti i gyflawni'r cynllun yr ydych am ei weld? Felly, mae rhanddeiliaid yn dweud, 'Ydw, rwy'n effeithlon'—

Russell, will you take an intervention from Altaf Hussain?

Russell, a wnewch chi dderbyn ymyriad gan Altaf Hussain?

Thank you very much. I just wanted to ask the Minister, but it is good that I can ask the Chair about whether you have considered, going into these concerns, the human rights of the patients at any time. Thank you.

Diolch yn fawr iawn. Roeddwn am ofyn i'r Gweinidog, ond mae'n dda y gallaf ofyn i'r Cadeirydd, wrth edrych ar y pryderon hyn, a ydych wedi ystyried hawliau dynol y cleifion ar unrhyw adeg. Diolch.

Thank you, Altaf, for your intervention. I think it's not something we specifically looked into in our committee report, but I think, from our perspective, what's important to us is that the backlog comes down. We know, we’ve heard from other Members’ contributions this afternoon, that we can talk about statistics, but it's about the real impact on people's lives. Again, the Senedd research team did a great job in actually demonstrating some of the very issues that people were dealing with, and their families, in terms of being on a waiting list.

But I think one of the other issues—. I think Jane Dodds mentioned the issue about funding being returned, interestingly, to Welsh Government, and Audit Wales pointed this out as well, of course. But the question is: why is that? Why? Because they can’t spend the money. Why can’t they spend the money? Is that a capacity issue? They don’t have the sufficient capacity to perhaps deliver that.

But arguably, I think, the greatest challenge of this Senedd is bringing back down that waiting backlog. It’s the Government’s responsibility and it’s this Senedd’s responsibility to hold the Government to account in that regard. I heard the Minister’s contribution—a few examples of specific examples within health boards. But what I think you didn’t say too much on, Minister, was perhaps on what could be done at a more regional level, perhaps, as well. So, we can see that there are individual examples within health boards, but there is that issue of health boards working together, and what could be done in terms of bringing forward that best practice, but regional health boards working collaboratively across each other as well.

But I do appreciate your sincerity, Minister. I appreciate your honesty in terms of the disappointing cancer rate figures. Keep on being honest with us, Minister, about the position, and I think that is helpful in that regard. But I think what is important is that we can’t simply aim to return to where we were back in March 2020. We’ve got to use this opportunity to reset, and we need to see sustainable investment in services, the workforce, the estate and infrastructure, a renewed focus on innovation, genuine and sustainable service transformation, and progress on prevention and tackling health inequalities to make sure that no-one is left behind. Diolch yn fawr iawn.

Diolch am eich ymyriad, Altaf. Credaf nad yw'n rhywbeth yr edrychwyd arno'n benodol yn ein hadroddiad pwyllgor, ond o'n safbwynt ni, credaf mai'r hyn sy'n bwysig yw bod yr ôl-groniad yn gostwng. Wrth glywed cyfraniadau Aelodau eraill y prynhawn yma, gwyddom y gallwn siarad am ystadegau, ond mae'n ymwneud â'r effaith wirioneddol ar fywydau pobl. Unwaith eto, gwnaeth tîm ymchwil y Senedd waith gwych i ddangos rhai o'r union faterion yr oedd pobl yn ymdopi â hwy, a'u teuluoedd, wrth fod ar restr aros.

Ond rwy'n meddwl mai un o'r materion eraill—. Credaf fod Jane Dodds wedi sôn, yn ddiddorol, am ddychwelyd cyllid i Lywodraeth Cymru, a thynnodd Archwilio Cymru sylw at hyn hefyd, wrth gwrs. Ond y cwestiwn yw: pam y digwyddodd hynny? Pam? Oherwydd nad ydynt yn gallu gwario'r arian. Pam na allant wario'r arian? A yw hwnnw'n fater sy'n ymwneud â chapasiti? Nid oes ganddynt ddigon o gapasiti i gyflawni hynny efallai.

Ond gellid dadlau mai her fwyaf y Senedd hon yw lleihau'r ôl-groniad o ran amseroedd aros. Cyfrifoldeb y Llywodraeth yw hyn a chyfrifoldeb y Senedd hon yw dwyn y Llywodraeth i gyfrif yn hynny o beth. Clywais gyfraniad y Gweinidog—ychydig o enghreifftiau penodol yn y byrddau iechyd. Ond efallai mai'r hyn na ddywedoch chi ormod amdano, Weinidog, oedd yr hyn y gellid ei wneud ar lefel fwy rhanbarthol yn ogystal efallai. Felly, gallwn weld bod enghreifftiau unigol o fewn byrddau iechyd, ond ceir mater byrddau iechyd yn cydweithio, a beth y gellid ei wneud i gyflwyno'r arferion gorau hynny, ond bod byrddau iechyd rhanbarthol yn cydweithio ar draws ei gilydd hefyd.

Ond rwy'n gwerthfawrogi eich didwylledd, Weinidog. Rwy'n gwerthfawrogi eich gonestrwydd ynghylch y ffigurau cyfraddau canser siomedig. Daliwch ati i fod yn onest gyda ni am y sefyllfa, Weinidog, a chredaf fod hynny'n ddefnyddiol yn hynny o beth. Ond rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig yw na allwn anelu'n syml at ddychwelyd i'r man lle roeddem yn ôl ym mis Mawrth 2020. Mae'n rhaid inni ddefnyddio'r cyfle hwn i aildrefnu, ac mae angen inni weld buddsoddiad cynaliadwy mewn gwasanaethau, yn y gweithlu, yr ystad a'r seilwaith, ffocws o'r newydd ar arloesi, trawsnewid gwasanaethau dilys a chynaliadwy, a chynnydd ar atal a mynd i'r afael ag anghydraddoldebau iechyd er mwyn sicrhau nad oes neb yn cael ei adael ar ôl. Diolch yn fawr iawn.

16:20

Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Dim gwrthwynebiad, felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to note the committee’s report. Does any Member object? There is no objection, therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

7. Dadl ar ddeiseb P-06-1277, 'Achub yr Adran Damweiniau ac Achosion Brys. Rhaid i Ysbyty Cyffredinol Llwynhelyg gadw gofal brys 24 awr, 7 diwrnod yr wythnos, dan arweiniad meddyg ymgynghorol'
7. Debate on petition P-06-1277, 'Save A&E. Withybush General Hospital must retain 24 hour, 7 days a week, Consultant Led urgent care'

Symudwn ymlaen at eitem 7, dadl ar ddeiseb P-06-1277, 'Achub yr Adran Damweiniau ac Achosion Brys. Rhaid i Ysbyty Cyffredinol Llwynhelyg gadw gofal brys 24 awr, 7 diwrnod yr wythnos, dan arweiniad meddyg ymgynghorol'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig. Jack Sargeant.

We move on now to item 7, a debate on petition P-06-1277, 'Save A&E. Withybush General Hospital must retain 24 hour, 7 days a week, Consultant Led urgent care'. I call on the Chair of the committee to move the motion. Jack Sargeant.

Cynnig NDM8040 Jack Sargeant

Cynnig bod y Senedd:

Yn nodi’r ddeiseb, P-06-1277 ‘Achub yr Adran Damweiniau ac Achosion Brys. Rhaid i Ysbyty Cyffredinol Llwynhelyg gadw gofal brys 24 awr, 7 diwrnod yr wythnos, dan arweiniad meddyg ymgynghorol’, a gasglodd 11,168 o lofnodion.

Motion NDM8040 Jack Sargeant

To propose that the Senedd:

Notes the petition, P-06-1277, 'Save A&E. Withybush General Hospital must retain 24 hour, 7 days a week, Consultant Led urgent care', which received 11,168 signatures.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr, Deputy Presiding Officer. I’m grateful to the Business Committee in the Senedd for allowing us to debate the petition this afternoon.

The petition P-06-1277, ‘Save A&E. Withybush General Hospital must retain 24 hour, 7 days a week, Consultant Led urgent care’ was created by Jacqueline Doig and received 10,678 signatures. The petition itself states, and I quote, Deputy Presiding Officer:

'Moving care out of county puts adults & children at risk of poor outcomes or even death. It wastes crucial time, when time is not on our side.

'We have 125,000 residents & millions of tourists. By implementing the downgrades, HDUHB, will be knowingly putting their lives at risk. We re-iterate, we are a rural, widespread county, with poor roads and public transport network. Refinery, gas plant, ferry ports, firing range, extreme sports, plus one of the most dangerous professions: farming.'

'HDUHB may infer that the “Golden Hour” is no longer relevant, with better equipped ambulances & higher trained staff, but that is dependent on an ambulance being available to help & give that immediate care. That is increasingly not the case, as ambulances fail to attend, as they are being sent out of county, unable to offload and unable to return to county, to give the help needed.'

The petition goes on, Deputy Presiding Officer, to explain more events and situations that the petitioner and others have experienced.

But one of the innovations that the Petitions Committee has introduced this past year into our petitions process in the Senedd has been heat maps, and I know that may sound dull to plenty, but, actually, it's a really important point that I want to make this afternoon, Deputy Presiding Officer, because the maps actually show very clearly where petitions have been signed across Wales and the United Kingdom. This particular petition has one of the most clear-cut maps we’ve ever seen as a committee, with over 85 per cent of the signatures coming from the two Pembrokeshire constituencies. Clearly, this is an issue that provokes strong—extremely strong—local passion, and I’m sure that Members representing the constituencies this afternoon will explore those issues in greater detail.

But, I should say that that local passion for our health services in general isn’t restricted to Pembrokeshire: it exists everywhere, in every corner of Wales. And all of us in this Chamber are extremely passionate about the areas we represent, and we are equally passionate about our health services and the services they provide us. We all represent areas where our constituents are passionate about their services and the services that they receive, and the way that they are provided.

So, I'm very much looking forward to today's debate. I had the pleasure of welcoming today's debate to the Chamber, and I do look forward to hearing more about the concerns of people, in particular in Pembrokeshire, where this petition was so heavily signed, and the wider Hywel Dda health board area. But, I also look forward to hearing from Members across the Chamber of related issues and concerns in other parts of Wales. And, of course, we all look forward to the Minister’s response.

Deputy Presiding Officer, while this petition is about a hospital in Haverfordwest and the services that are provided there, the issue is one that resonates across the nation. So, I’m pleased to be able to open today's debate. I'm pleased to give the 10,678 people who signed this petition, in particular, a chance to raise their voice in their Parliament, the home of Welsh democracy, and I'm grateful that their concerns will be heard by the Welsh Government, and I very much look forward to hearing the rest of the debate. Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n ddiolchgar i'r Pwyllgor Busnes yn y Senedd am ganiatáu i ni drafod y ddeiseb y prynhawn yma.

Cafodd y ddeiseb, P-06-1277, 'Achub yr Adran Damweiniau ac Achosion Brys. Rhaid i Ysbyty Cyffredinol Llwynhelyg gadw gofal brys 24 awr, 7 diwrnod yr wythnos, dan arweiniad meddyg ymgynghorol' ei chreu gan Jacqueline Doig a chafodd 10,678 o lofnodion. Mae'r ddeiseb ei hun yn datgan:

'Mae symud gofal allan o'r sir yn rhoi oedolion a plant sydd mewn perygl o ganlyniadau gwael neu farwolaeth hyd yn oed. Mae'n gwastraffu amser hollbwysig pan nad yw amser ar ein hochr ni.

'Mae gennym 125,000 o drigolion a miliynau o dwristiaid. Bydd israddio’r gwasanaeth yn golygu bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda yn peryglu eu bywydau yn fwriadol. Rhaid pwysleisio ein bod yn sir wledig, eang, gyda ffyrdd a rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus gwael. Purfa, gweithfeydd nwy, porthladdoedd fferi, maes tanio, chwaraeon eithafol, ynghyd ag un o'r proffesiynau mwyaf peryglus: ffermio.

'Mae’n bosibl y bydd Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda yn awgrymu nad yw’r “Awr Aur” yn berthnasol bellach, gydag ambiwlansys â gwell offer a staff sydd wedi’u hyfforddi’n well, ond mae hynny’n dibynnu ar fod ambiwlans ar gael i helpu a rhoi’r gofal hwnnw ar unwaith. Mae hyn yn digwydd llai a llai, gydag ambiwlansys yn methu ag ymddangos gan eu bod yn cael eu hanfon allan o’r sir, yn methu â dadlwytho ac yn methu â dychwelyd i’r sir, i roi’r cymorth sydd ei angen.'

Mae'r ddeiseb yn mynd ymlaen, Ddirprwy Lywydd, i egluro mwy o ddigwyddiadau a sefyllfaoedd y mae'r deisebydd ac eraill wedi'u profi.

Ond un o'r datblygiadau arloesol y mae'r Pwyllgor Deisebau wedi'i gyflwyno eleni yn ein proses ddeisebu yn y Senedd yw mapiau gwres, a gwn fod hynny efallai'n swnio'n ddiflas i rai, ond mewn gwirionedd, mae'n bwynt pwysig iawn yr wyf am ei wneud y prynhawn yma, Ddirprwy Lywydd, oherwydd mae'r mapiau'n dangos yn glir iawn ble mae deisebau wedi'u llofnodi ledled Cymru a'r Deyrnas Unedig. Mae gan y ddeiseb benodol hon un o'r mapiau mwyaf clir a welsom erioed fel pwyllgor, gyda dros 85 y cant o'r llofnodion yn dod o ddwy etholaeth sir Benfro. Yn amlwg, mae hwn yn fater sy'n ysgogi angerdd cryf yn lleol—cryf iawn—ac rwy'n siŵr y bydd Aelodau sy'n cynrychioli'r etholaethau y prynhawn yma yn archwilio'r materion hynny'n fanylach.

Ond dylwn ddweud nad yw'r angerdd lleol hwnnw dros ein gwasanaethau iechyd yn gyffredinol wedi'i gyfyngu i sir Benfro: mae'n bodoli ym mhobman, ym mhob cwr o Gymru. Ac mae pob un ohonom yn y Siambr hon yn angerddol iawn am yr ardaloedd a gynrychiolwn, ac rydym yr un mor angerddol am ein gwasanaethau iechyd a'r gwasanaethau y maent yn eu darparu i ni. Rydym i gyd yn cynrychioli ardaloedd lle mae ein hetholwyr yn angerddol am eu gwasanaethau a'r gwasanaethau a gânt, a'r ffordd y cânt eu darparu.

Felly, rwy'n edrych ymlaen yn fawr at y ddadl heddiw. Cefais y pleser o groesawu'r ddadl heddiw i'r Siambr, ac edrychaf ymlaen at glywed mwy am bryderon pobl, yn enwedig yn sir Benfro, lle cafodd y ddeiseb hon ei llofnodi gan gymaint o bobl, ac ardal bwrdd iechyd Hywel Dda yn ehangach. Ond edrychaf ymlaen hefyd at glywed gan Aelodau ar draws y Siambr am faterion a phryderon cysylltiedig mewn rhannau eraill o Gymru. Ac wrth gwrs, rydym i gyd yn edrych ymlaen at ymateb y Gweinidog.

Ddirprwy Lywydd, er bod y ddeiseb hon yn ymwneud ag ysbyty yn Hwlffordd a'r gwasanaethau a ddarperir yno, mae'r mater yn un sy'n taro tant ledled y wlad. Felly, rwy'n falch o allu agor y ddadl heddiw. Rwy'n falch o roi cyfle i'r 10,678 o bobl a lofnododd y ddeiseb, yn enwedig, godi eu llais yn eu Senedd, cartref democratiaeth Cymru, ac rwy'n ddiolchgar y bydd eu pryderon yn cael eu clywed gan Lywodraeth Cymru, ac edrychaf ymlaen yn fawr at glywed gweddill y ddadl. Diolch yn fawr.

16:25

I'm pleased to take part in this debate and speak in support of the petition to ensure that Withybush hospital retains its A&E department. This petition is not the first to call on the Welsh Government to protect services at Withybush hospital, and ensure that they are not moved further afield. And yet, despite Welsh Government Ministers and the local health board saying that Withybush plays an important role in the delivery of health services in west Wales, the reality is that we've seen more and more services relocated elsewhere over the years, and the proposal now to move A&E is indeed the final straw.

Now, as Members will be aware, Pembrokeshire is home to an oil refinery, two liquefied natural gas terminals, ferry ports, firing ranges and a large number of workers in higher risk industries, like energy and farming, as the Chair of the Petitions Committee has just said. Pembrokeshire also welcomes thousands of visitors to the county every year, something, incidentally, the consultation documents to build a new hospital do not take into consideration when talking of moving A&E services eastwards.

Surely, the arrival of thousands and thousands of visitors to Pembrokeshire must also be a factor when deciding to downgrade A&E facilities. Removing A&E facilities from Withybush hospital would undoubtedly deter people from visiting the area if emergency facilities were not available at the local hospital. Quite clearly, we need these essential services at Withybush hospital in order to support local people, who should continue to have access to first-class emergency services, and to support the tens of thousands of visitors who visit us on a regular basis.

Members will know that outcomes improve significantly if people receive the right care and the right treatment within the first golden hour of falling ill or being injured. And in a recent letter issued by the local health board, it acknowledges that for some of the communities I represent, travel times to access emergency care at a new hospital site will now be longer. Therefore, if Withybush hospital's A&E department is transferred further afield, then it's highly unlikely that some of my constituents will receive the right care and treatment within the first golden hour of falling ill or being injured.

In Pembrokeshire, we accept that we already have to travel further afield for specialist treatment, but forcing us to travel further afield for life-saving treatment and emergency services is totally unacceptable, and could put lives at risk. By the health board's own admission, Pembrokeshire desperately needs upgrades to its transport infrastructure, and that means that people living in areas like St David's or Fishguard, for example, will take much more than an hour to reach A&E facilities if they do not remain at Withybush hospital. 

From time to time, we see the A40 closed due to accidents, and getting further eastwards within the golden hour from places like Fishguard, St David's and Dale, under those circumstances, would be impossible. As I've rehearsed in this Chamber on several occasions recently, the ambulance service in Pembrokeshire is already so stretched that it's been struggling to cope, and so, if A&E services are moved further afield, that will have a huge impact on response rates and the ability to get people to A&E as quickly as possible.

As some of you will be aware, Hywel Dda University Health Board has now identified five potential sites as locations to build this new hospital and those sites are now under consultation. Nevertheless, I cannot be any clearer—none of these sites are acceptable. And I'll tell you why: in the consultation document, it is made quite clear that Withybush hospital was not identified as a site because, quite rightly, it would not be appropriate for Carmarthenshire residents to travel this distance for this type of care. Surely, therefore, it's not appropriate for the people I represent in Pembrokeshire to travel further eastwards for this type of care either. I therefore implore the Minister and the Welsh Government to intervene in this matter and make sure that A&E services stay at Withybush hospital—no ifs, no buts.

In fact, what the people I represent want to see is the Welsh Government and the local health board develop and modernise Withybush hospital’s infrastructure and ensure that it can continue to provide first-class health services in Pembrokeshire. The constant erosion of services at Withybush hospital has to stop. The paediatric ambulatory care unit must be returned, the A&E department must be safeguarded, and the Welsh Government must stop waving through proposals that take vital services away from the people who need it.

Dirprwy Lywydd, the protection of services at Withybush hospital is the No. 1 priority of the people I represent, and so I urge the Minister to intervene now and develop a new approach for the delivery of health services in Pembrokeshire—an approach based on listening to the people of Pembrokeshire and providing them with a guarantee that services will be safeguarded and invested in for the future.

Rwy'n falch o gymryd rhan yn y ddadl hon a siarad o blaid y ddeiseb i sicrhau bod ysbyty Llwynhelyg yn cadw ei adran damweiniau ac achosion brys. Nid y ddeiseb hon yw'r gyntaf i alw ar Lywodraeth Cymru i ddiogelu gwasanaethau yn ysbyty Llwynhelyg, a sicrhau nad ydynt yn cael eu symud ymhellach i ffwrdd. Ac eto, er i Weinidogion Llywodraeth Cymru a'r bwrdd iechyd lleol ddweud bod Llwynhelyg yn chwarae rhan bwysig yn y gwaith o ddarparu gwasanaethau iechyd yn y gorllewin, y realiti yw ein bod wedi gweld mwy a mwy o wasanaethau'n cael eu hadleoli i fannau eraill dros y blynyddoedd, ac mae'r cynnig yn awr i symud yr adran damweiniau ac achosion brys yn mynd yn rhy bell.

Nawr, fel y gŵyr yr Aelodau, mae sir Benfro yn gartref i burfa olew, dwy derfynell nwy naturiol hylifedig, porthladdoedd fferi, meysydd tanio a nifer fawr o weithwyr mewn diwydiannau risg uwch, fel ynni a ffermio, fel y mae Cadeirydd y Pwyllgor Deisebau newydd ei ddweud. Mae sir Benfro hefyd yn croesawu miloedd o ymwelwyr i'r sir bob blwyddyn, rhywbeth, gyda llaw, nad yw'r dogfennau ymgynghori i adeiladu ysbyty newydd yn ei ystyried wrth sôn am symud gwasanaethau damweiniau ac achosion brys tua'r dwyrain.

Mae'n rhaid bod y miloedd ar filoedd sy'n ymweld â sir Benfro hefyd yn ffactor wrth benderfynu israddio cyfleusterau damweiniau ac achosion brys. Byddai cael gwared ar wasanaethau damweiniau ac achosion brys o ysbyty Llwynhelyg heb os yn atal pobl rhag ymweld â'r ardal os nad yw'r cyfleusterau brys ar gael yn yr ysbyty lleol. Yn gwbl amlwg, mae arnom angen y gwasanaethau hanfodol hyn yn ysbyty Llwynhelyg er mwyn cefnogi pobl leol, a ddylai barhau i allu cael mynediad at wasanaethau brys o'r radd flaenaf, ac er mwyn cefnogi'r degau o filoedd o ymwelwyr sy'n ymweld â ni'n rheolaidd.

Bydd Aelodau'n gwybod bod canlyniadau'n gwella'n sylweddol os yw pobl yn cael y gofal cywir a'r driniaeth gywir o fewn yr awr aur gyntaf o fynd yn sâl neu gael eu hanafu. Ac mewn llythyr diweddar a gyhoeddwyd gan y bwrdd iechyd lleol, mae'n cydnabod y bydd amseroedd teithio i gael gofal brys ar safle ysbyty newydd yn hirach i rai o'r cymunedau rwy'n eu cynrychioli. Felly, os caiff adran damweiniau ac achosion brys ysbyty Llwynhelyg ei throsglwyddo ymhellach i ffwrdd, mae'n annhebygol iawn y bydd rhai o fy etholwyr yn cael y gofal a'r driniaeth gywir o fewn yr awr aur gyntaf o fynd yn sâl neu gael eu hanafu.

Yn sir Benfro, rydym yn derbyn eisoes fod rhaid inni deithio ymhellach i ffwrdd i gael triniaeth arbenigol, ond mae ein gorfodi i deithio ymhellach i ffwrdd ar gyfer triniaeth sy'n achub bywydau a gwasanaethau brys yn gwbl annerbyniol, a gallai beryglu bywydau. Yn ôl cyfaddefiad y bwrdd iechyd ei hun, mae gwir angen uwchraddio seilwaith trafnidiaeth sir Benfro, ac mae hynny'n golygu y bydd pobl sy'n byw mewn ardaloedd fel Tyddewi neu Abergwaun, er enghraifft, yn cymryd llawer mwy nag awr i gyrraedd cyfleusterau damweiniau ac achosion brys os nad ydynt yn aros yn ysbyty Llwynhelyg. 

O bryd i'w gilydd, gwelwn yr A40 ar gau oherwydd damweiniau, a byddai mynd ymhellach tua'r dwyrain o fewn yr awr aur o leoedd fel Abergwaun, Tyddewi a Dale, o dan yr amgylchiadau hynny, yn amhosibl. Fel y dywedais yn y Siambr hon droeon yn ddiweddar, mae'r gwasanaeth ambiwlans yn sir Benfro eisoes o dan gymaint o bwysau, maent yn ei chael yn anodd ymdopi, ac felly, os caiff gwasanaethau damweiniau ac achosion brys eu symud ymhellach i ffwrdd, caiff hynny effaith enfawr ar gyfraddau ymateb a'r gallu i gael pobl i'r adran damweiniau ac achosion brys cyn gynted â phosibl.

Fel y gŵyr rhai ohonoch, mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda bellach wedi nodi pum safle posibl fel lleoliadau i adeiladu'r ysbyty newydd hwn ac mae'r safleoedd hynny bellach yn destun ymgynghoriad. Serch hynny, ni allaf fod yn gliriach—nid oes yr un o'r safleoedd hyn yn dderbyniol. A dywedaf wrthych pam: yn y ddogfen ymgynghori, fe'i gwneir yn gwbl glir nad oedd ysbyty Llwynhelyg wedi'i nodi fel safle oherwydd, yn gwbl gywir, ni fyddai'n briodol i drigolion sir Gaerfyrddin deithio'r pellter hwn ar gyfer y math hwn o ofal. Felly, nid yw'n briodol i'r bobl rwy'n eu cynrychioli yn sir Benfro deithio ymhellach tua'r dwyrain ar gyfer y math hwn o ofal ychwaith. Felly, erfyniaf ar y Gweinidog a Llywodraeth Cymru i ymyrryd yn y mater hwn a sicrhau bod gwasanaethau damweiniau ac achosion brys yn aros yn ysbyty Llwynhelyg.

Mewn gwirionedd, yr hyn y mae'r bobl rwy'n eu cynrychioli am ei weld yw bod Llywodraeth Cymru a'r bwrdd iechyd lleol yn datblygu ac yn moderneiddio seilwaith ysbyty Llwynhelyg ac yn sicrhau y gall barhau i ddarparu gwasanaethau iechyd o'r radd flaenaf yn sir Benfro. Rhaid rhoi diwedd ar y modd y caiff gwasanaethau yn ysbyty Llwynhelyg eu herydu'n barhaus. Rhaid dychwelyd yr uned gofal pediatrig dydd, rhaid diogelu'r adran damweiniau ac achosion brys, a rhaid i Lywodraeth Cymru roi'r gorau i ganiatáu cynigion sy'n mynd â gwasanaethau hanfodol oddi wrth y bobl sydd eu hangen.

Ddirprwy Lywydd, diogelu gwasanaethau yn ysbyty Llwynhelyg yw blaenoriaeth bennaf y bobl rwy'n eu cynrychioli, ac felly rwy'n annog y Gweinidog i ymyrryd yn awr a datblygu dull newydd o ddarparu gwasanaethau iechyd yn sir Benfro—dull sy'n seiliedig ar wrando ar bobl sir Benfro a rhoi sicrwydd iddynt y bydd gwasanaethau'n cael eu diogelu ac y buddsoddir ynddynt yn y dyfodol.

16:30

Rwy’n ddiolchgar iawn am y cyfle i ymateb i’r ddeiseb hon. Mae llawer iawn o'r hyn roeddwn i'n bwriadu ei ddweud wedi cael ei ddweud yn barod. Ond yn sicr, yn ystod yr ymgyrch etholiadol rhyw flwyddyn yn ôl, roedd pryderon am ddyfodol ysbyty Llwynhelyg, yn arbennig dyfodol yr adran damweiniau brys, yn rhywbeth a oedd yn codi ar garreg y drws yn aml iawn pan oeddwn i'n canfasio yn sir Benfro. Ac yn anffodus, mewn sawl rhan o’r sir, mae’r ansicrwydd, yr ad-drefnu diweddar, fel rŷn ni wedi clywed yn barod, a cholli gwasanaethau fel gwasanaethau pediatrig ychydig flynyddoedd yn ôl, wedi arwain at golli ffydd a hyder yn gyffredinol ym mwrdd iechyd Hywel Dda a'r Llywodraeth.

Yn y cyfamser, mae'r trigolion, gan gynnwys y bregus a’r henoed, yn pryderu am y posibilrwydd o golli’r ddarpariaeth damweiniau ac achosion brys, sydd yn llythrennol wedi bod yn wasanaeth achub bywyd i lawer iawn ohonyn nhw, a'u teuluoedd a'u cymdogion. Ers i mi gael fy ethol i fan hyn, mae’r cryfder teimlad hwn tuag at ddiogelu dyfodol ysbyty Llwynhelyg wedi dod yn fwyfwy amlwg. Yn gynharach eleni, roeddwn yn falch iawn o fynychu rali ar safle'r ysbyty i gefnogi cadw gwasanaethau brys yn ysbyty Llwynhelyg. Yn y cyfamser, mae'r pryderon hynny wedi cynyddu. 

I’m very grateful for this opportunity to respond to this petition. Much of what I had intended to say has already been said. But certainly, during last year's election campaign, concern about the future of Withybush hospital, specifically the future of the accident and emergency department, was something that was frequently raised on the doorstep when I was canvassing in Pembrokeshire. Unfortunately, in several parts of the county, the uncertainty, the recent reorganisation, as we've already heard, and the loss of services, such as the paediatric service a few years ago, have led to a loss of faith and confidence in general in Hywel Dda health board and in the Welsh Government.

In the meantime, residents, including the vulnerable and older people, are concerned about the possibility of losing the accident and emergency provision, which has literally been a life-saving service for many of them, and for their families and neighbours. Since I was elected to this place, this strength of feeling towards safeguarding the future of Withybush hospital has become even more pronounced. Earlier this year, I was very pleased to attend a rally on the hospital site to support the retention of emergency services at Withybush hospital. In the meantime, the concerns about the hospital’s future have increased.

Plaid Cymru has long argued that people should have the right to essential services, which clearly includes A&E departments, within a reasonable distance of their homes in all parts of Wales. The potential for healthcare reform in the area by building, potentially, a new hospital is creating more uncertainty in Pembrokeshire. Whilst I recognise the opportunities that opening a brand new hospital would bring to west Wales in terms of recruiting specialist staff, providing improved clinical facilities and research opportunities, there is no doubt that, despite the health board's efforts, very real and pressing concerns remain that this could see vulnerable residents living on the far peripheries of west Pembrokeshire being put at risk should emergency health services be called for.

This strength of feeling is evident, as we've heard from Jack Sargeant already. The loss of A&E provision from Withybush to some of the proposed hospital sites that were announced last week could see distances for residents living in St David's more than double, from 16 to 36 miles. A similar doubling of journey lengths would also be seen for areas such as Milford Haven, Fishguard and Angle. I know that many residents are extremely concerned about the impact of this increase in journey times to A&E, particularly when considering the significant influx in the population in Pembrokeshire, as we have heard again already, during the height of the tourist season, as well as the concentration of industrial activity found on the Milford Haven waterway.

Mae Plaid Cymru wedi dadlau ers tro y dylai fod gan bobl yr hawl i wasanaethau hanfodol, sy’n amlwg yn cynnwys adrannau damweiniau ac achosion brys, o fewn pellter rhesymol i’w cartrefi ym mhob rhan o Gymru. Mae’r potensial ar gyfer diwygio gofal iechyd yn yr ardal drwy adeiladu ysbyty newydd, o bosibl, yn creu mwy o ansicrwydd yn sir Benfro. Er fy mod yn cydnabod y cyfleoedd y byddai agor ysbyty newydd sbon yn eu cynnig i orllewin Cymru o ran recriwtio staff arbenigol, darparu gwell cyfleusterau clinigol a chyfleoedd ymchwil, nid oes unrhyw amheuaeth, er gwaethaf ymdrechion y bwrdd iechyd, fod pryderon gwirioneddol a dybryd o hyd y gallai hyn olygu bod trigolion bregus sy'n byw ar ymylon pellaf gorllewin sir Benfro mewn perygl pe bai angen gwasanaethau iechyd brys.

Mae cryfder y teimladau'n amlwg, fel y clywsom eisoes gan Jack Sargeant. Gallai colli darpariaeth damweiniau ac achosion brys o ysbyty Llwynhelyg i rai o’r safleoedd ysbyty arfaethedig a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf olygu bod pellteroedd i drigolion sy’n byw yn Nhyddewi yn mwy na dyblu, o 16 i 36 milltir. Byddai hyd y teithiau hefyd yn dyblu o ardaloedd fel Aberdaugleddau, Abergwaun ac Angle. Gwn fod llawer o drigolion yn bryderus iawn am effaith y cynnydd hwn mewn amseroedd teithio i adrannau damweiniau ac achosion brys, yn enwedig wrth ystyried y mewnlifiad sylweddol yn y boblogaeth yn sir Benfro, fel y clywsom eisoes, pan fo'r tymor twristiaeth ar ei anterth, yn ogystal â'r crynodiad o weithgarwch diwydiannol a geir ar ddyfrffordd Aberdaugleddau.

Mae’n bwysig nodi hefyd, Ddirprwy Lywydd, nad anecdotaidd yn unig yw’r pryderon hyn ynghylch effaith colli darpariaeth A&E. Mae tystiolaeth yn bodoli sy’n cefnogi pryder ehangach, heb sôn am bwysigrwydd yr awr aur, y golden hour, fel mae’r cyhoedd yn gyffredinol yn ymwybodol ohono. Dangosodd un astudiaeth gan Brifysgol Sheffield, a edrychodd ar 10,500 o achosion brys, fod cynnydd o 10 km mewn pellter llinell syth o uned damweiniau ac achosion brys yn gysylltiedig â chynnydd absoliwt o tua 1 y cant mewn marwolaethau, yn enwedig i'r rhai â chyflyrau anadlu. Gyda rhai cynigion yn gweld ardaloedd fel Aberdaugleddau a Doc Penfro yn wynebu cynnydd o dros 30 km, mae’n ddealladwy pam fod cymaint o bobl yn pryderu am ddyfodol y gwasanaethau iechyd lleol.

Rwy’n cydnabod yr heriau y mae bwrdd iechyd Hywel Dda yn eu hwynebu yn rhy aml o lawer, yn enwedig wrth ystyried y diffyg buddsoddiad cyfalaf cronig sydd wedi bod yn y bwrdd iechyd yng ngorllewin Cymru o gymharu â byrddau iechyd eraill yng Nghymru. Fodd bynnag, wrth i’r trafodaethau am ysbyty newydd posib barhau, mae’n hanfodol bod y bwrdd iechyd a Llywodraeth Cymru yn cymryd sylw manwl o’r pryderon gwirioneddol hyn gan drigolion sir Benfro, a mynd ati i gymryd camau pendant i sicrhau nad yw mynediad a hawl trigolion yr ardal at wasanaethau brys yn cael ei danseilio gan unrhyw newidiadau i wasanaethau iechyd yn yr ardal.

It's also important to note, Dirprwy Lywydd, that the concerns about the impact of the loss of accident and emergency provision aren't just anecdotal. Evidence exists that supports wider concerns, not to mention the importance of the golden hour response, as the public in general are aware of. A previous study by the University of Sheffield, which investigated 10,500 emergency cases, found that an increase of 10 km in a straight line distance travelled from an A&E department is linked to an absolute increase of approximately 1 per cent in mortality, particularly for those with respiratory conditions. With some proposals seeing areas such as Milford Haven and Pembroke Dock facing an increase of over 30 km to the nearest A&E, it's understandable why so many people are concerned about the future of local healthcare provision.

I acknowledge the challenges that the Hywel Dda health board faces all too often, especially bearing in mind the chronic lack of capital investment that there has been in the health board in west Wales, as compared to other health boards in Wales. However, as the discussions regarding the new potential hospital continue, it's vital that the health board and the Welsh Government pay careful attention to the genuine concerns expressed by the residents of Pembrokeshire, and that they take decisive action to ensure that access to emergency services, and residents' right to access these services, isn't undermined by any proposed reforms to the area's health system.

16:35

Can I thank the Petitions Committee as well for bringing this forward? I do echo your points, if I may, Chair, around that fact that any hospital closure, any transition, any change or new location does produce anxiety and challenges. I present a balance here. I’ll be honest and say that I haven’t heard loud calls, in terms of people who have contacted me, in favour of us keeping Withybush, but it has been a balance. Many people have said that they want Withybush to stay, but there are also others who have accepted the need for change. They understand the challenge of the geography of the area, the sparsity of services, the profile of the residents, and the seasonal churn, as we’ve heard, in population, which does require a change in approach. I do echo many of the comments that have been made to date.

People are really concerned about the distance that residents, particularly in the west of Pembrokeshire, would have to undertake, and those new services and the transition to those services. As an absolute minimum, residents need certainty and a commitment that the emergency care centre at Withybush will not be downgraded until any planned new hospital is fully functional and has been tried and tested with a period of clear review and engagement with patients and their families, and that the new integrated health and well-being centres are also fully functioning. As we’ve heard, ambulance response times have repeatedly made headlines for all the wrong reasons, so it’s very understandable that people are raising concerns around the distance for patients to any new hospital site and A&E.

In conclusion to my very brief contribution to this debate, I would be interested to hear from the Minister about any reassurances that she can give about any new model being proposed by Hywel Dda, and the potential locations as well, ensuring that patients will be able to get the right care at the right time, particularly those patients who need that emergency care. Thank you. Diolch yn fawr iawn.

A gaf innau hefyd ddiolch i’r Pwyllgor Deisebau am gyflwyno hyn? Adleisiaf eich pwyntiau, os caf, Gadeirydd, ynghylch y ffaith bod cau unrhyw ysbyty, unrhyw drawsnewid, unrhyw newid neu leoliad newydd yn peri pryder a heriau. Rwy'n rhoi cydbwysedd yma. Fe fyddaf yn onest, a dweud nad wyf wedi clywed galwadau uchel, o ran y bobl sydd wedi cysylltu â mi, o blaid cadw ysbyty Llwynhelyg, ond mae wedi bod yn gydbwysedd. Mae llawer o bobl wedi dweud eu bod am i ysbyty Llwynhelyg aros, ond mae eraill hefyd wedi derbyn yr angen i newid. Maent yn deall her daearyddiaeth yr ardal, prinder gwasanaethau, proffil y trigolion, a’r ymchwydd tymhorol yn y boblogaeth, fel y clywsom, sy’n golygu bod angen newid o ran y dull gweithredu. Rwy'n adleisio llawer o’r sylwadau a wnaed hyd yma.

Mae pobl yn wirioneddol bryderus am y pellter y byddai’n rhaid i drigolion ei deithio, yn enwedig yng ngorllewin sir Benfro, a’r gwasanaethau newydd a’r broses o bontio i’r gwasanaethau hynny. Mae angen sicrwydd ac ymrwymiad ar breswylwyr, fan lleiaf, na fydd y ganolfan gofal brys yn ysbyty Llwynhelyg yn cael ei hisraddio tan y bydd unrhyw ysbyty newydd arfaethedig yn gwbl weithredol, ac wedi’i brofi gyda chyfnod o adolygu ac ymgysylltu clir â chleifion a’u teuluoedd, a bod y canolfannau iechyd a lles integredig newydd hefyd yn gwbl weithredol. Fel y clywsom, mae amseroedd ymateb ambiwlansys wedi cael sylw yn y penawdau dro ar ôl tro am y rhesymau anghywir, felly mae'n ddealladwy iawn fod pobl yn codi pryderon ynghylch pellter cleifion o safle unrhyw ysbyty newydd neu adran ddamweiniau ac achosion brys.

I gloi fy nghyfraniad byr iawn i’r ddadl hon, byddai gennyf ddiddordeb mewn clywed gan y Gweinidog am unrhyw sicrwydd y gall ei roi ynghylch unrhyw fodel newydd a gynigir gan fwrdd Hywel Dda, a’r lleoliadau posibl hefyd, gan sicrhau y bydd cleifion yn gallu cael y gofal iawn ar yr adeg iawn, yn enwedig cleifion sydd angen gofal brys. Diolch yn fawr iawn.

16:40

I'm pleased that we have another opportunity to raise the issue of keeping a 24-hour, seven-day-a-week accident and emergency department at Withybush hospital in Haverfordwest. I'm grateful to the Chair and the Petitions Committee for bringing this forward.

May I begin my contribution by paying tribute to the efforts of local Pembrokeshire people, who have co-ordinated and organised this latest petition, which has brought this subject yet again to the floor of the Senedd? Under several guises, the local campaign has been running for a number of years and has managed to co-ordinate support to maintain services at Withybush. We've seen petitions signed, rallies taking place outside of this Chamber, and marches through Pembrokeshire towns, all of which I've attended and all to draw attention to the threats to local health services. I'm pleased to see several campaigners in the public gallery this afternoon. I also want to pay tribute to the staff, who, despite the decade-long threat of downgrading and removal of services, continue to fulfil their roles with consummate professionalism. And it would be remiss of me not to thank Paul Davies, my constituency neighbour and good friend, for everything he has done on this matter. The Member is a true champion for this hospital.

I have to say that in my near 14 months as a Member of this place, not a week goes by without me being contacted by a constituent regarding their concerns over the removal of A&E from their local hospital. Whilst Withybush is not housed in my constituency, many of my constituents are patients there and rightly hold it in very high esteem. But despite all the platitudes and campaigns, we are still in the position that we have been in for the last decade, with the future of A&E services at Withybush and Glangwili under threat. Withybush, let's not forget, has lost a number of services over the years, thanks to decisions taken by this Labour Government. But, for the sake of clarity, it is worth me reiterating again that today's debate is focused solely on the retention of A&E at Withybush. I urge the Minister, in her response, not to fall into the trap of talking about wider plans for reorganisation, as that does nothing to diminish the anxiety of local people specifically relating to A&E provision.

I'm not going to repeat all of the arguments as to the importance of vital services in west Wales, especially to the local people who rely on a good-quality, fully operational A&E service at both Withybush and Glangwili, but we must also consider the influx of visitors who see the population of west Wales swell over the summer months, enjoying all the excellent attractions and beautiful countryside and coastline that the county has to offer. Some Pembrokeshire communities are already at least 45 minutes away from Withybush, and with potential sites for a new hospital finally being announced, there is no prospect of these services getting closer. But let me take you back to the tactics that those who want to see the removal of A&E are using.

Organisations will often send me a briefing paper before debates. Imagine my surprise when Hywel Dda's arrived in my inbox earlier this week. I had to read it a few times to ensure that the information that they were giving was relevant to this debate, as it ignored the petition title and skirted over the issue of A&E closures in a way that, no wonder, causes local people to be concerned and anxious over the future of their A&E department. Instead, the brief focused on the wider health board reorganisation, selling the dream of a new superhospital for west Wales—the same dream that they've been selling for the last decade and that will not be, in their words, 'realised' until the end of this decade at the earliest.

Minister, I absolutely appreciate that the way healthcare provision is provided needs to change, but we are always going to need an A&E department. There will always be patients needing emergency care close to home, from heart attacks and strokes through to broken legs and head injuries. To move that service further away from communities is foolhardy to say the least, and callous at worst. If promises are upheld and the hospital remains on the Withybush site once the new hospital is built, then why can't it house an A&E department? Why can't the new hospital and the retention of A&E services at Withybush coexist? The five preferred sites of the new hospital exist along a 12-mile stretch of the A40, a road that is often a single carriageway, suffering from heavy traffic and many accidents, and I've not even touched on the pressures our ambulance services are currently under.

Minister, I could go on, but for too long and too often, west Wales is forgotten in the policies of your Government. Local people deserve better and they feel their voices are not being heard. I run a poll on my website and social media giving local people a voice, a way to air their views on where they would like to see a new hospital located. Whilst not hugely scientific, less so than the heat map that the Chair of the Petitions Committee mentioned earlier, it is overwhelming: 82 per cent have voted to maintain A&E services on the current site.

Rwy’n falch fod gennym gyfle arall i godi mater cadw adran damweiniau ac achosion brys sydd ar agor 24 awr y dydd, saith diwrnod yr wythnos yn ysbyty Llwynhelyg yn Hwlffordd. Rwy’n ddiolchgar i’r Cadeirydd a’r Pwyllgor Deisebau am gyflwyno hyn.

A gaf fi ddechrau fy nghyfraniad drwy dalu teyrnged i ymdrechion pobl leol sir Benfro, sydd wedi cydgysylltu a threfnu’r ddeiseb ddiweddaraf hon, sydd wedi arwain at gyflwyno’r pwnc ar lawr y Senedd unwaith eto? Ar sawl ffurf, mae’r ymgyrch leol wedi bod ar waith ers nifer o flynyddoedd ac wedi llwyddo i gydgysylltu cymorth i gynnal gwasanaethau yn ysbyty Llwynhelyg. Rydym wedi gweld deisebau’n cael eu llofnodi, ralïau’n cael eu cynnal y tu allan i’r Siambr hon, a gorymdeithiau drwy drefi sir Benfro, ac rwyf wedi mynychu pob un ohonynt, a'r cyfan er mwyn tynnu sylw at y bygythiadau i wasanaethau iechyd lleol. Rwy’n falch o weld sawl ymgyrchydd yn yr oriel gyhoeddus y prynhawn yma. Hoffwn hefyd dalu teyrnged i’r staff, sydd, er gwaethaf degawd o fygythiad i israddio a chael gwared ar wasanaethau, yn parhau i gyflawni eu rolau gyda phroffesiynoldeb llwyr. A byddai’n esgeulus imi beidio â diolch i Paul Davies, fy nghymydog etholaethol a ffrind da, am bopeth y mae wedi’i wneud ar y mater hwn. Mae’r Aelod wedi dadlau'n wiw dros yr ysbyty hwn.

Mewn bron i 14 mis yn Aelod o'r lle hwn, rhaid imi ddweud nad oes wythnos wedi mynd heibio heb i etholwr gysylltu â mi i nodi eu pryderon ynghylch cael gwared ar adran damweiniau ac achosion brys o'u hysbyty lleol. Er nad yw ysbyty Llwynhelyg wedi'i leoli yn fy etholaeth i, mae llawer o fy etholwyr yn gleifion yno, ac yn briodol iawn, mae'n uchel iawn ei barch yn eu plith. Ond er gwaethaf yr holl ystrydebau ac ymgyrchoedd, rydym yn dal yn yr un sefyllfa ag y buom ynddi dros y degawd diwethaf, gyda dyfodol gwasanaethau damweiniau ac achosion brys yn ysbytai Llwynhelyg a Glangwili dan fygythiad. Mae ysbyty Llwynhelyg, gadewch inni gofio, wedi colli nifer o wasanaethau dros y blynyddoedd, diolch i benderfyniadau a wnaed gan y Llywodraeth Lafur hon. Ond er eglurder, mae'n werth imi ailadrodd eto fod dadl heddiw yn canolbwyntio ar gadw'r adran damweiniau ac achosion brys yn ysbyty Llwynhelyg yn unig. Rwy'n annog y Gweinidog, yn ei hymateb, i beidio â syrthio i’r fagl o siarad am gynlluniau ehangach ar gyfer ad-drefnu, gan nad yw hynny’n gwneud unrhyw beth i leihau pryderon pobl leol sy’n ymwneud yn benodol â darpariaeth gwasanaethau damweiniau ac achosion brys.

Nid wyf am ailadrodd yr holl ddadleuon ynghylch pwysigrwydd gwasanaethau hanfodol yng ngorllewin Cymru, yn enwedig i’r bobl leol sy’n dibynnu ar wasanaeth damweiniau ac achosion brys cwbl weithredol o ansawdd da yn ysbytai Llwynhelyg a Glangwili, ond mae'n rhaid inni hefyd ystyried y mewnlifiad o ymwelwyr sy’n golygu bod poblogaeth gorllewin Cymru yn chwyddo dros fisoedd yr haf, wrth iddynt fwynhau holl atyniadau gwych ac arfordir a chefn gwlad y sir. Mae rhai cymunedau yn sir Benfro o leiaf 45 munud oddi wrth ysbyty Llwynhelyg yn barod, a chyda safleoedd posibl ar gyfer ysbyty newydd yn cael eu cyhoeddi o’r diwedd, nid oes unrhyw obaith y bydd y gwasanaethau hyn yn dod yn nes. Ond gadewch imi fynd â chi'n ôl at y tactegau y mae'r rheini sy'n dymuno cael gwared ar yr adran damweiniau ac achosion brys yn eu defnyddio.

Bydd sefydliadau yn aml yn anfon papur briffio ataf cyn dadleuon. Dychmygwch fy syndod pan gyrhaeddodd papur briffio bwrdd Hywel Dda fy mewnflwch yn gynharach yr wythnos hon. Bu’n rhaid imi ei ddarllen fwy nag unwaith i sicrhau bod yr wybodaeth yr oeddent yn ei rhoi yn berthnasol i’r ddadl hon, gan eu bod yn anwybyddu teitl y ddeiseb ac yn mynd i’r afael â mater cau adran damweiniau ac achosion brys mewn ffordd sydd, pa ryfedd, yn peri i bobl leol boeni a phryderu am ddyfodol eu hadran damweiniau ac achosion brys. Yn hytrach, roedd y briff yn canolbwyntio ar ad-drefnu'r bwrdd iechyd yn fyw cyffredinol, gan werthu’r freuddwyd o uwchysbyty newydd ar gyfer gorllewin Cymru—yr un freuddwyd ag y maent wedi bod yn ei gwerthu am y degawd diwethaf, ac na fydd, yn eu geiriau hwy, yn cael ei ‘gwireddu’ tan ddiwedd y degawd hwn ar y cynharaf.

Weinidog, rwy’n derbyn yn llwyr fod angen i’r ffordd y darperir gofal iechyd newid, ond rydym bob amser yn mynd i fod angen adran damweiniau ac achosion brys. Bydd cleifion bob amser angen gofal brys yn agos i'w cartrefi, o drawiad ar y galon a strôc i dorri coesau ac anafiadau i'r pen. Mae symud y gwasanaeth hwnnw ymhellach oddi wrth gymunedau yn ffôl a dweud y lleiaf, ac yn ddideimlad ar y gwaethaf. Os bydd addewidion yn cael eu cadw, ac os bydd yr ysbyty’n parhau i fod ar safle Llwynhelyg pan fydd yr ysbyty newydd wedi’i adeiladu, pam na all gynnwys adran damweiniau ac achosion brys? Pam na all yr ysbyty newydd a gwasanaethau damweiniau ac achosion brys yn ysbyty Llwynhelyg gydfodoli? Mae’r pum safle a ffefrir ar gyfer yr ysbyty newydd wedi'u lleoli ar hyd darn 12 milltir o’r A40, gyda sawl rhan ohoni'n ffordd unffrwd, ac yn cael traffig trwm a llawer o ddamweiniau, ac nid wyf wedi crybwyll y pwysau sydd ar ein gwasanaethau ambiwlans ar hyn o bryd.

Weinidog, gallwn fynd ymlaen, ond ers gormod o amser ac yn rhy aml, caiff gorllewin Cymru ei anghofio ym mholisïau eich Llywodraeth. Mae pobl leol yn haeddu gwell, ac maent yn teimlo nad yw eu lleisiau'n cael eu clywed. Mae gennyf arolwg barn ar fy ngwefan a chyfryngau cymdeithasol sy'n rhoi llais i bobl leol, ffordd i leisio eu barn ar ble yr hoffent weld ysbyty newydd yn cael ei leoli. Er nad yw’n hynod wyddonol, yn llai felly na’r map gwres y soniodd Cadeirydd y Pwyllgor Deisebau amdano yn gynharach, mae’n glir: mae 82 y cant wedi pleidleisio i gadw gwasanaethau damweiniau ac achosion brys ar y safle presennol.

16:45

The Member must conclude now, please.

Mae'n rhaid i’r Aelod ddirwyn i ben, os gwelwch yn dda.

Minister, these aren’t just my constituents or Paul’s constituents, these are your constituents too. They do not back the proposals to remove A&E services. Please offer some certainty to the constituents of mine, Paul, Joyce, Jayne, Cefin, and yours, that lives will not be put at risk should A&E services move further away from where they're currently situated, because nothing I’ve heard up until now from the Government or the health board gives me any confidence that a change of policy or direction is forthcoming. Diolch.

Weinidog, nid fy etholwyr i nac etholwyr Paul yn unig yw’r rhain, maent yn etholwyr i chi hefyd. Nid ydynt yn cefnogi'r cynigion i gael gwared ar wasanaethau damweiniau ac achosion brys. A fyddech cystal â chynnig rhywfaint o sicrwydd i fy etholwyr i, Paul, Joyce, Jayne, Cefin, a chithau, na fydd bywydau’n cael eu peryglu pe bai gwasanaethau damweiniau ac achosion brys yn symud ymhellach i ffwrdd o lle maent wedi'u lleoli ar hyn o bryd, gan nad oes unrhyw beth a glywais hyd yma gan y Llywodraeth neu'r bwrdd iechyd yn rhoi unrhyw hyder i mi fod newid polisi neu newid cyfeiriad yn mynd i ddigwydd? Diolch.

Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Eluned Morgan.

I call on the Minister for Health and Social Services, Eluned Morgan.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. The people of Wales deserve health services that deliver the best possible outcomes for patients. We will be guided by the best and most up-to-date clinical evidence to deliver that high-quality care. Today’s debate is a subject that we’ve discussed on numerous occasions and I therefore make no apologies to Members that they will hear again why services must change. We need improvements if we are to provide health services that the people of Wales deserve. That was the conclusion of the Parliamentary review of health and social care. The review clearly advocated the need for a revolution in our health and care system to meet future demands, and I’d like to remind the Conservatives about the previous debate, the one before this, where they were asking for radical transformation: the parties in this Senedd signed up to those recommendations, and let me tell you that west Wales has not been forgotten. If plans to develop a new hospital were to proceed, this would represent the largest public sector investment ever to happen in west Wales, delivering a brand-new, cleaner, greener facility, and massive opportunities for local people, and I know on which side of that debate I would want to be. Hywel Dda University Health Board is responsible for the provision of safe, sustainable, high-quality healthcare for its local population, including acute and emergency services. It’s been consulting on a range of proposals as part of its 20-year health strategy. The Welsh Government is currently scrutinising their programme business case and no decisions have yet been made.

The health board continues to make it absolutely clear that duplication of services across its sites leads to fragility. Multiple sites cannot sustain the necessary expertise nor the scale needed to provide optimum 24/7 care. And as someone who is based in St David's with a 90-year-old mother, I know that I would rather travel an extra few miles to see an expert quicker than spending hours on end in A&E, as is currently the case. The health board’s programme for transformation has been designed by clinicians specifically to ensure proposals are safe for patients. The health board reached this current proposal after what was regarded as an exemplar engagement process with many communities over many months. Now, the proposal to build a new hospital that will have state-of-the-art emergency-care facilities is intended to improve standards of care. The proposal means that it will be possible to have timely access to decision makers at a senior level who can assess patients, and it’ll also lead to an improvement in terms of training opportunities for our professional staff, and attracting staff, when we’ve got an ageing workforce, is going to be difficult. And let’s just be honest about how difficult it is at the moment to attract people.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Mae pobl Cymru yn haeddu gwasanaethau iechyd sy’n sicrhau’r canlyniadau gorau posibl i gleifion. Byddwn yn cael ein harwain gan y dystiolaeth glinigol orau a mwyaf diweddar i ddarparu’r gofal o ansawdd uchel hwnnw. Mae’r ddadl heddiw yn bwnc a drafodwyd gennym droeon, ac felly nid wyf yn ymddiheuro i’r Aelodau y byddant yn clywed unwaith eto pam fod yn rhaid i wasanaethau newid. Mae angen gwelliannau arnom os ydym am ddarparu gwasanaethau iechyd y mae pobl Cymru yn eu haeddu. Dyna oedd casgliad yr adolygiad Seneddol o iechyd a gofal cymdeithasol. Roedd yr adolygiad yn argymell yn glir yr angen am chwyldro yn ein system iechyd a gofal i fodloni gofynion y dyfodol, a hoffwn atgoffa’r Ceidwadwyr am y ddadl flaenorol, yr un cyn hon, pan oeddent yn gofyn am drawsnewid radical: ymrwymodd pleidiau'r Senedd hon i’r argymhellion hynny, a gadewch imi ddweud wrthych nad yw gorllewin Cymru wedi’i anghofio. Pe bai cynlluniau i ddatblygu ysbyty newydd yn mynd yn eu blaenau, dyna fyddai’r buddsoddiad mwyaf erioed yn y sector cyhoeddus yng ngorllewin Cymru, a byddai'n darparu cyfleuster newydd sbon, glanach, gwyrddach, a chyfleoedd enfawr i bobl leol, a gwn ar ba ochr i'r ddadl honno yr hoffwn fod. Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda yn gyfrifol am ddarparu gofal iechyd diogel, cynaliadwy o ansawdd uchel ar gyfer ei boblogaeth leol, gan gynnwys gwasanaethau acíwt a gwasanaethau brys. Mae wedi bod yn ymgynghori ar ystod o gynigion fel rhan o'i strategaeth iechyd 20 mlynedd. Mae Llywodraeth Cymru wrthi’n craffu ar achos busnes eu rhaglen, ac nid oes unrhyw benderfyniadau wedi’u gwneud eto.

Mae’r bwrdd iechyd yn parhau i nodi'n gwbl glir fod dyblygu gwasanaethau ar ei safleoedd yn arwain at freuder. Ni all safleoedd lluosog gynnal yr arbenigedd angenrheidiol na'r raddfa angenrheidiol i ddarparu'r gofal gorau posibl 24/7. Ac fel rhywun sy'n byw yn Nhyddewi gyda mam 90 oed, gwn y byddai’n well gennyf deithio ychydig filltiroedd yn rhagor i weld arbenigwr yn gyflymach na threulio oriau yn yr adran damweiniau ac achosion brys, fel sy’n digwydd ar hyn o bryd. Mae rhaglen drawsnewid y bwrdd iechyd wedi’i llunio gan glinigwyr yn benodol i sicrhau bod cynigion yn ddiogel i gleifion. Lluniodd y bwrdd iechyd y cynnig cyfredol hwn ar ôl yr hyn a ystyrid yn batrwm o broses ymgysylltu gyda llawer o gymunedau dros fisoedd lawer. Nawr, bwriad y cynnig i adeiladu ysbyty newydd yn meddu ar gyfleusterau gofal brys o'r radd flaenaf yw gwella safonau gofal. Golyga'r cynnig y bydd modd cael mynediad amserol at bobl sy’n gwneud penderfyniadau ar lefel uwch ac sy’n gallu asesu cleifion, a bydd hefyd yn arwain at wella cyfleoedd hyfforddi i’n staff proffesiynol, ac mae denu staff, pan fo gennym weithlu sy'n heneiddio, yn mynd i fod yn anodd. A gadewch inni fod yn onest ynglŷn â pa mor anodd yw denu pobl ar hyn o bryd.

Yn unol â'n disgwyliadau, a pholisi o bob bwrdd iechyd, mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda yn datblygu ei gynllun chwe nod ar gyfer gofal iechyd brys ac argyfwng. Mae hwn yn cynnwys yr holl system gofal brys ac argyfwng, o ofal sylfaenol i wasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yn y gymuned, sydd wrth galon ein cymunedau. Blaenoriaeth y bwrdd iechyd yw cynnal gwasanaethau diogel. Mae'r bwrdd iechyd yn parhau i weithio drwy fanylion ei gynlluniau. Mae'n ymgysylltu â rhanddeiliad, cleifion, gofalwyr, dinasyddion a phartneriaid i helpu i siapio'r cynigion, a dwi'n annog pawb sydd â diddordeb i barhau i gymryd rhan yn y broses yna.

Wrth gwrs, dwi'n deall y pryderon sydd gan bobl yn lleol yn sir Benfro am ysbyty Llwynhelyg, felly dwi eisiau bod yn hollol glir y bydd yr ysbyty yn parhau i chwarae rhan bwysig yn nyfodol gwasanaethau gofal iechyd yn yr ardal. Allwn ni ddim cadw popeth fel y mae a hefyd sicrhau'r newid sydd ei angen. Mae'n gamarweiniol i awgrymu bod hynny'n bosibl.

Bob dydd dwi'n cael gwybod ble mae'r pwysau mwyaf ar yr NHS yng Nghymru, ac mae Hywel Dda yn ymddangos yn rheolaidd. Bob dydd, er gwaethaf ymdrechion arwrol y staff, mae pobl yn aros yn hirach nag y bydden nhw'n dymuno oherwydd eu bod yn anodd recriwtio i ysbyty Llwynhelyg. I'r nifer fawr o bobl yn y gorllewin sy'n aros am lawdriniaeth, byddai'r gallu i wahanu achosion brys oddi wrth ofal sydd wedi'i gynllunio yn gam cadarnhaol, yn sicr. Ac unwaith eto, a gaf i atgoffa'r Torïaid eu bod nhw'n gofyn inni wneud mwy o'r gwahanu hyn drwy'r amser? Rŷch chi'n gofyn inni wneud hyn, a byddai hyn yn caniatáu inni wneud hynny. Mae'n golygu nad oes cymaint o darfu ar drefniadau llawdriniaeth sydd wedi'u cynllunio o flaen llaw. 

In accordance with our expectations, and the policy for all health boards, Hywel Dda University Health Board is developing their six-point plan for emergency care, and this includes the whole accident and emergency care, from primary care to health services, and social care in the community, which is at the heart of our communities. The priority of the health board is to maintain safe services. The health board continues to work through the details of its plans. It's engaging with stakeholders, patients, carers, citizens and partners to help to shape these proposals, and I encourage anyone who has an interest to continue to participate in that process. 

Of course, I understand the concerns that people have on a local level in Pembrokeshire about Withybush hospital, so I want to be entirely clear that the hospital will continue to play an important role in the future of healthcare services in that area. We can't keep everything as it is and also secure the change required. It is misleading to suggest that that is a possibility.

Every day, I am told where the greatest pressures on the NHS in Wales are, and Hywel Dda appears on that list regularly. Every day, despite the heroic efforts of staff, people are waiting longer than they would wish to because it's difficult to recruit to Withybush hospital. For the large number of people in west Wales who are awaiting surgery, the ability to separate emergency cases from planned care would be a positive step forward. And once again, may I remind the Conservatives that they ask us to do more of this continually? You're constantly asking us to do this, and this would allow us to do it. It means that there isn't so much disruption on planned surgery. 

So, those people who are waiting for hip operations in places like Pembrokeshire need to understand that having A&E and planned care in the same place, you're constantly being thrown out. And we've got an expert amongst us, who's an orthopaedic surgeon, who knows that that is the situation. You keep on asking us to separate things; this is an opportunity to do that—

Felly, mae angen i'r bobl sy'n aros am lawdriniaethau clun mewn lleoedd fel sir Benfro ddeall, wrth gael adran damweiniau ac achosion brys a gofal wedi'i gynllunio yn yr un lle, fod tarfu'n digwydd yn gyson. Ac mae gennym arbenigwr yn ein plith, sy'n llawfeddyg orthopedig, sy'n ymwybodol mai dyna'r sefyllfa. Rydych yn parhau i ofyn inni wahanu pethau; dyma gyfle i wneud hynny—

16:50

Minister, you need to conclude now, please.

Weinidog, mae angen ichi ddirwyn i ben, os gwelwch yn dda.

for us to really tackle those waiting lists. Let me just be clear, there has been no decision on the hospital yet. I'm sitting next to the finance Minister here, and she'd have to find a hell of a lot of money. This is not straightforward at all. And, of course, as somebody who represents the area, I would not be allowed to make a decision, but let me tell you, as the person responsible for health in Wales, I cannot be in a situation where we are not organising and planning for what the future will look like, and we have to plan something that is sustainable. Let me make it absolutely clear that A&E will remain in Withybush until a new hospital is built. We've got a long, long way to go and lots of hoops to jump through before we get to that point, and, of course, there will consistently be a doctor-led minor injury unit that would continue under the plans proposed by the health board.

i fynd i’r afael go iawn â’r rhestrau aros. Gadewch imi ddweud yn glir nad oes penderfyniad wedi'i wneud ar yr ysbyty eto. Rwy’n eistedd wrth ymyl y Gweinidog cyllid yma, a byddai’n rhaid iddi ddod o hyd i lawer iawn o arian. Nid yw hyn yn syml o gwbl. Ac wrth gwrs, fel rhywun sy'n cynrychioli'r ardal, ni fyddwn yn cael gwneud penderfyniad, ond gadewch imi ddweud wrthych, fel yr unigolyn sy'n gyfrifol am iechyd yng Nghymru, ni allaf fod mewn sefyllfa lle nad ydym yn trefnu ac yn cynllunio ar gyfer y dyfodol, ac mae'n rhaid inni gynllunio rhywbeth sy’n gynaliadwy. Gadewch imi ddweud yn gwbl glir y bydd yr adran damweiniau ac achosion brys yn aros yn ysbyty Llwynhelyg hyd nes y bydd ysbyty newydd wedi'i adeiladu. Mae gennym lawer iawn o ffordd i fynd a bydd angen inni fynd trwy'r felin cyn inni gyrraedd y pwynt hwnnw, ac wrth gwrs, byddai uned mân anafiadau dan arweiniad meddyg yn parhau o dan y cynlluniau a gynigir gan y bwrdd iechyd.

Galwaf ar Jack Sargeant i ymateb i'r ddadl.

I call on Jack Sargeant to reply to the debate.

Diolch yn fawr, Deputy Presiding Officer. On behalf of the Petitions Committee, can I thank all the Members who have spoken in this debate this afternoon, and all the Members that actually represent constituents there and who use the services at Withybush, including the Minister, as she rightly said? This has enabled today an important issue to be raised. We've heard already that this is not the first time it's been raised in the Chamber; I'm sure it probably won't be the last time it's raised in the Chamber.

I think Paul Davies mentioned in his contribution that this is the No. 1 priority for his constituents. That resonates, doesn't it, with the 85 per cent shown signatories on the heat maps? And in his powerful contribution, Sam Kurtz raised that Paul Davies is a true champion of the hospital, and Sam's own powerful contribution, and his 82 per cent from social media polling, shows this is clearly a topic of interest for those in Pembrokeshire. Cefin Campbell also referenced the importance of this on the doorstep and how many times the services and the need for safeguarding of the services came up with him. He noted the efforts and challenges of the health board of Hywel Dda, but also that the uncertainty remained, and called for clarity on that. My colleague Jane Dodds provided balance to the debate this afternoon, understanding again that there needs to be a change in approach, but did note the concerns raised by other Members, and you've had some of them yourself. And I think you called for a commitment not to downgrade services, if I'm right in saying, until a new fully functioning location and hospital was in place, and then after a review of that particular hospital. And the Minister, in response, made it very clear, I think, that the A&E services will remain in place until a new hospital is in place, and we are some way away from that. And if that was to go ahead, it would be the largest public sector investment in Wales, one that would be designed by clinicians based on clinical evidence.

But as I said, Deputy Presiding Officer, in closing today, I do want to thank the petitioner in particular, who, over the last decade, has been putting this on our agenda, and it was another opportunity again, and I'm sure, again, that it won't be the last. I thank all of those who supported the process. But can I end, Deputy Presiding Officer, if you'll allow me, by just taking a little bit of time here to say thanks to all those staff and those who support Withybush hospital, and all those staff in the NHS across Wales, because we do need to thank them—they do go above and beyond for us, our families and our constituents every single day, and I think we need to remind ourselves of that and praise them at every opportunity? Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Ar ran y Pwyllgor Deisebau, a gaf fi ddiolch i’r holl Aelodau sydd wedi siarad yn y ddadl hon y prynhawn yma, a’r holl Aelodau sy'n cynrychioli etholwyr yno ac sy’n defnyddio’r gwasanaethau yn ysbyty Llwynhelyg, gan gynnwys y Gweinidog, fel y dywedodd? Mae hyn wedi galluogi i fater pwysig gael ei godi heddiw. Rydym wedi clywed eisoes nad dyma’r tro cyntaf iddo gael ei godi yn y Siambr; rwy’n siŵr nad dyma’r tro olaf y bydd yn cael ei godi yn y Siambr, yn ôl pob tebyg.

Credaf fod Paul Davies wedi sôn yn ei gyfraniad mai dyma’r brif flaenoriaeth i’w etholwyr. Mae hynny'n gyson, onid yw, â'r 85 y cant o lofnodwyr a ddangosir ar y mapiau gwres? Ac yn ei gyfraniad pwerus, nododd Sam Kurtz fod Paul Davies yn hyrwyddwr gwiw ar ran yr ysbyty, ac mae cyfraniad pwerus Sam ei hun, a’i ffigur o 82 y cant o'r arolwg barn ar y cyfryngau cymdeithasol, yn dangos fod hwn yn bwnc sy'n amlwg o ddiddordeb i bobl sir Benfro. Cyfeiriodd Cefin Campbell hefyd at bwysigrwydd hyn ar garreg y drws, a sawl gwaith y codwyd y gwasanaethau a'r angen i ddiogelu'r gwasanaethau gydag ef. Nododd ymdrechion a heriau bwrdd iechyd Hywel Dda, ond nododd hefyd fod yr ansicrwydd yn parhau, a galwodd am eglurder ynghylch hynny. Darparodd fy nghyd-Aelod, Jane Dodds, gydbwysedd i’r ddadl y prynhawn yma, gan ddeall unwaith eto fod angen newid y dull gweithredu, ond nododd y pryderon a godwyd gan Aelodau eraill, ac rydych chi wedi cael rhai ohonynt eich hun. A chredaf eich bod wedi galw am ymrwymiad i beidio ag israddio gwasanaethau, os wyf yn iawn i ddweud, hyd nes y ceir lleoliad ac ysbyty newydd cwbl weithredol, ac yna ar ôl adolygiad o'r ysbyty penodol hwnnw. A dywedodd y Gweinidog, mewn ymateb, yn glir iawn yn fy marn i, y bydd y gwasanaethau damweiniau ac achosion brys yn parhau i fod ar waith hyd nes y bydd ysbyty newydd ar agor, ac mae hynny beth amser i ffwrdd. A phe bai hynny'n digwydd, dyna fyddai'r buddsoddiad mwyaf yn y sector cyhoeddus yng Nghymru, un a fyddai wedi'i gynllunio gan glinigwyr yn seiliedig ar dystiolaeth glinigol.

Ond fel y dywedais, Ddirprwy Lywydd, wrth gloi heddiw, hoffwn ddiolch yn arbennig i'r deisebydd sydd, dros y degawd diwethaf, wedi sicrhau bod hyn ar ein hagenda, ac roedd yn gyfle arall i wneud hynny eto, ac rwy'n siŵr nad hwn fydd yr olaf. Diolch i bawb a gefnogodd y broses. Ond a gaf fi orffen, Ddirprwy Lywydd, os caf, drwy roi rhywfaint o amser yma i ddiolch i'r holl staff a'r rheini sy'n cefnogi ysbyty Llwynhelyg, a holl staff y GIG ledled Cymru, gan fod angen inni ddiolch iddynt—maent yn mynd y tu hwnt i'r galw ar ein rhan ni, ein teuluoedd a'n hetholwyr bob dydd, a chredaf fod angen inni atgoffa ein hunain o hynny a'u canmol ar bob cyfle? Diolch yn fawr.

16:55

Y cwestiwn yw: a ddylid nodi'r ddeiseb? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Dim gwrthwynebiad, felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to note the petition. Does any Member object? No objection, therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Diabetes
8. Welsh Conservatives Debate: Diabetes

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths, a gwelliannau 2, 3 a 4 yn enw Siân Gwenllian. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Lesley Griffiths, and amendments 2, 3 and 4 in the name of Siân Gwenllian. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.

Eitem 8 sydd nesaf, sef dadl gyntaf y Ceidwadwyr Cymreig y prynhawn yma: diabetes. Galwaf ar Russell George i wneud y cynnig.

Item 8 is next and it's the first Welsh Conservatives' debate this afternoon on diabetes. I call on Russell George to move the motion.

Cynnig NDM8041 Darren Millar

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi bod dros 209,015 o bobl yng Nghymru yn byw gyda diabetes a bod gan Gymru'r nifer fwyaf o achosion o ddiabetes yng ngwledydd y DU.

2. Yn mynegi pryder am y cynnydd cyflym yn y diagnosis o ddiabetes dros yr 20 mlynedd diwethaf.

3. Yn cydnabod effaith andwyol barhaus pandemig y coronafeirws ar amseroedd aros, mynediad at wasanaethau, profion diagnostig, atal a gofalu am bobl â diabetes yng Nghymru.

4. Yn cydnabod yr angen am ymrwymiad o'r newydd i wella canlyniadau i bobl sydd â diabetes ac sydd mewn perygl o gael diabetes er mwyn cynnal y Fframwaith Gwasanaeth Cenedlaethol ar gyfer Diabetes.

5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyhoeddi'r datganiad ansawdd ar gyfer diabetes cyn diwedd mis Gorffennaf ac ymrwymo i ddatblygu cynllun gweithredu newydd ar gyfer diabetes o fewn 12 mis.

Motion NDM8041 Darren Millar

To propose that the Senedd:

1. Notes that over 209,015 people in Wales live with diabetes and that Wales has the highest prevalence of diabetes of the UK nations.

2. Expresses concern about the rapid increase in the diagnosis of diabetes over the last 20 years.

3. Recognises the continued adverse impact of the coronavirus pandemic on waiting times, access to services, diagnostic tests, prevention and care for people with diabetes in Wales.

4. Acknowledges the need for a renewed commitment to improving outcomes for people with and at risk of diabetes to uphold the National Service Framework for Diabetes.

5. Calls upon the Welsh Government to publish the quality statement for diabetes before the end of July and commit to developing a new action plan for diabetes within 12 months.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch. Thank you very much, Deputy Presiding Officer. This is the first of two Welsh Conservative debate this afternoon, and I think the Minister will be pleased that our second debate isn't on health as well; she's had a busy afternoon, I know. I do move the motion in the name of my colleague Darren Millar this afternoon.

Diabetes is a ticking time bomb and I don't think that we have talked enough about it in this Chamber, and that's why this is the subject of our debate this afternoon. Eight per cent of adults in Wales suffer from the condition, and by 2030 the number of adults with diabetes in Wales is likely to grow further from 8 per cent to 11 per cent, and that's according to Diabetes UK Cymru. Wales also has the highest prevalence of diabetes of any of the UK nations. And I should really say that unless diabetes is tackled, of course, it can lead to such serious conditions that are preventable—sight loss, loss of limbs, stroke. It's a very serious disease that, with the right and treatment, is entirely preventable. And, of course, the other issue is that the increased trajectory of those suffering from diabetes in Wales puts a huge strain on the NHS. It's an enormous strain on the NHS at the moment: diabetes already costs it approximately £500 million a year—that's 10 per cent of the annual budget, and around 80 per cent of that is spent on managing complications, most of which can be prevented. So, there's a huge cost and a huge increase in the number of people potentially facing this disease. And as point 2 of our motion says today:

'Expresses concern about the rapid increase in the diagnosis of diabetes over the last 20 years.'

So, it seems to me completely reasonable for there to be an action plan produced to see how the Welsh Government intends to slow down this trend, not only, of course, for the good health of the nation, but also to take pressure off the NHS and allow it to focus on less preventable conditions. 

I did find it concerning to read that there is an estimated—this is according to Diabetes UK Cymru—over 65,000 people in Wales living with undiagnosed type 2 diabetes, and these people need help, of course, to manage the care that they face and prevent further health conditions occurring. Of course, if that's not dealt with, not only is it bad for their health, but of course, then, it's putting further pressure on health services as well. So, what really persuaded me that we needed to discuss diabetes this afternoon is when I looked at, 'Well, what's the Welsh Government's plan?' So, I did some research, I could see some research from Diabetes UK, and it seems to me that the Government hasn't got a plan for diabetes currently. I might be wrong. I'm looking to see if the Minister will say to me, 'Yes, there is a plan', but from my research, the only plan that I could find, or the latest plan that I could find, was the 2016-20 plan—that was the most recent plan that Welsh Government had brought forward, and there's currently no other plan, and that plan, of course, is now extremely out of date as well.

So, I want to hear Members' contributions this afternoon. I will say that we will be supporting Plaid's amendments today; they all add to our debate. I'm disappointed, of course, that the Government has deleted most of our amendment, even though I think it just is a factual position, not just a political view, but a factual position; we're having factual positions being deleted from our debate this afternoon. But unless—. I do really think, Minister, that we do need that plan. Having a plan for diabetes is not only good for people's health across Wales, but having that diabetes plan will also help to take pressure off our NHS staff and workforce as well. But it's such a serious condition, which is preventable. As I said, people can lose limbs, lose eyesight, a greater cause of stroke—all these issues that are absolutely preventable. So, I hope, Minister, you will agree to bring forward a plan this afternoon.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Hon yw’r gyntaf o ddwy ddadl gan y Ceidwadwyr Cymreig y prynhawn yma, a chredaf y bydd y Gweinidog yn falch nad yw ein hail ddadl ar iechyd hefyd; gwn ei bod wedi cael prynhawn prysur. Rwy'n gwneud y cynnig y prynhawn yma yn enw fy nghyd-Aelod, Darren Millar.

Bom sy'n tician yw diabetes, ac ni chredaf ein bod wedi siarad digon amdano yn y Siambr hon, a dyna pam mai dyma destun ein dadl y prynhawn yma. Mae 8 y cant o oedolion yng Nghymru yn dioddef o’r cyflwr, ac erbyn 2030, mae nifer yr oedolion â diabetes yng Nghymru yn debygol o dyfu ymhellach, o 8 y cant i 11 y cant, yn ôl Diabetes UK Cymru. Cymru hefyd sydd â'r nifer uchaf o achosion o ddiabetes o gymharu ag unrhyw un o wledydd y DU. A dylwn ddweud, oni bai yr eir i'r afael â diabetes, wrth gwrs, gall arwain at gyflyrau difrifol ataliadwy—colli golwg, colli coesau neu freichiau, strôc. Mae'n glefyd difrifol iawn sy'n gwbl ataliadwy gyda'r driniaeth a'r amodau cywir. Ac wrth gwrs, y broblem arall yw bod y cynnydd yn y nifer sy'n dioddef o ddiabetes yng Nghymru yn rhoi straen enfawr ar y GIG. Mae’n straen enfawr ar y GIG ar hyn o bryd: mae diabetes eisoes yn costio oddeutu £500 miliwn y flwyddyn—10 y cant o’r gyllideb flynyddol, ac mae oddeutu 80 y cant o hynny’n cael ei wario ar reoli cymhlethdodau, y gellir atal y rhan fwyaf ohonynt. Felly, mae cost enfawr a chynnydd enfawr yn nifer y bobl a allai fod yn wynebu'r clefyd hwn. Ac fel y dywed pwynt 2 o’n cynnig heddiw:

'Yn mynegi pryder am y cynnydd cyflym yn y diagnosis o ddiabetes dros yr 20 mlynedd diwethaf.'

Felly, ymddengys i mi ei bod yn gwbl resymol cynhyrchu cynllun gweithredu i weld sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu arafu'r duedd hon, nid yn unig er lles iechyd y genedl, wrth gwrs, ond hefyd er mwyn lleddfu'r pwysau ar y GIG a chaniatáu iddo ganolbwyntio ar gyflyrau llai ataliadwy.

Roeddwn yn bryderus wrth ddarllen yr amcangyfrifir—yn ôl Diabetes UK Cymru—fod dros 65,000 o bobl yng Nghymru yn byw gyda diabetes math 2 heb ddiagnosis, ac mae angen cymorth ar y bobl hyn, wrth gwrs, i reoli’r gofal y maent yn ei wynebu ac i atal cyflyrau iechyd pellach rhag digwydd. Wrth gwrs, os na wneir hynny, nid yn unig fod hynny'n wael i'w hiechyd, ond wrth gwrs, wedyn, mae'n rhoi pwysau pellach ar wasanaethau iechyd hefyd. Felly, yr hyn a'm perswadiodd fod angen inni drafod diabetes y prynhawn yma yw pan edrychais ar, 'Wel, beth yw cynllun Llywodraeth Cymru?' Felly, gwneuthum rywfaint o waith ymchwil, darllenais rywfaint o waith ymchwil gan Diabetes UK, ac ymddengys i mi nad oes gan y Llywodraeth gynllun ar gyfer diabetes ar hyn o bryd. Efallai fy mod yn anghywir. Rwy’n edrych i weld a yw'r Gweinidog yn mynd i ddweud wrthyf, 'Oes, mae yna gynllun’, ond o fy ymchwil i, yr unig gynllun y gallwn ddod o hyd iddo, neu’r cynllun diweddaraf y gallwn ddod o hyd iddo, oedd cynllun 2016-20—dyna'r cynllun diweddaraf a gyflwynwyd gan Lywodraeth Cymru, ac nid oes unrhyw gynllun arall ar hyn o bryd, ac mae’r cynllun hwnnw, wrth gwrs, yn hen iawn bellach.

Felly, hoffwn glywed cyfraniadau’r Aelodau y prynhawn yma. Hoffwn ddweud y byddwn yn cefnogi gwelliannau Plaid Cymru heddiw; mae pob un ohonynt yn ychwanegu at ein dadl. Rwy'n siomedig, wrth gwrs, fod y Llywodraeth wedi dileu'r rhan fwyaf o'n gwelliant, er y credaf ei fod yn cynnwys safbwynt ffeithiol, nid barn wleidyddol yn unig, ond safbwynt ffeithiol; mae safbwyntiau ffeithiol yn cael eu dileu o'n dadl y prynhawn yma. Ond oni bai—. Weinidog, rwy'n credu o ddifrif fod angen y cynllun hwnnw arnom. Mae cael cynllun ar gyfer diabetes nid yn unig yn dda i iechyd pobl ledled Cymru, ond bydd cael y cynllun diabetes hwnnw hefyd yn helpu i leddfu'r pwysau ar staff a gweithlu ein GIG. Ond mae'n gyflwr mor ddifrifol, ac mae'n ataliadwy. Fel y dywedais, gall pobl golli coesau neu freichiau, colli eu golwg, wynebu risg uwch o strôc—yr holl broblemau hyn sy'n gwbl ataliadwy. Felly, Weinidog, rwy'n gobeithio y byddwch yn cytuno i gyflwyno cynllun y prynhawn yma.

17:00

Rwyf wedi dethol y pedwar gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant i gynnig yn ffurfiol y gwelliant a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths.

I have selected the four amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on the Deputy Minister for Mental Health and Well-being to move formally amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths.

Gwelliant 1—Lesley Griffiths

Dileu popeth ar ôl pwynt 2 a rhoi yn ei le:

Yn cydnabod bod gwaith ar y gweill i adfer gwasanaethau arferol i bobl â diabetes yn dilyn effaith y pandemig.

Yn cydnabod yr ymrwymiad sy'n bodoli o fewn y GIG yng Nghymru i:

a) sicrhau bod pobl yn cael eu cefnogi i wneud dewisiadau iach sy'n lleihau’r tebygolrwydd y byddant yn datblygu diabetes math 2;

b) gwneud cynnydd tuag at gynnig cyfle i'r rhai sydd wedi cael diagnosis o ddiabetes math 2 yn ystod y chwe blynedd diwethaf gael mynediad at wasanaeth lleddfu diabetes; ac

c) sicrhau gofal hygyrch sy'n canolbwyntio ar y claf i bobl â diabetes, yn ogystal â defnyddio technoleg ac addysg i'w helpu i reoli eu cyflwr yn well.

Yn nodi bod gwaith ar y gweill gyda rhanddeiliaid i ddatblygu datganiad ansawdd diabetes i'w gyhoeddi yn yr hydref.

Amendment 1—Lesley Griffiths

Delete all after point 2 and replace with:

Recognises that work is underway to recover routine services for people with diabetes following the impact of the pandemic.

Recognises the commitment that exists within the NHS in Wales to:

a) ensure that people are supported to make healthy choices which reduce their likelihood of developing type-2 diabetes;

b) make progress towards offering those diagnosed with type-2 diabetes in the last six years the opportunity to access a remission service;

c) ensure accessible and patient-centred care for people with diabetes, as well as the use of technology and education to help them better manage their condition.

Notes that work is underway with stakeholders to develop a diabetes quality statement for publication in the autumn.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Formally.

Yn ffurfiol.

Byddaf yn atgoffa'r Aelodau mai tair munud yw'r cyfraniadau ar gyfer y ddadl hon a'r nesaf. Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i gynnig gwelliannau 2, 3 a 4, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian.

I remind Members that they have three minutes for contributions to this debate and the next. I call on Rhun ap Iorwerth to move amendments 2, 3 and 4, tabled in the name of Siân Gwenllian.

Gwelliant 2—Siân Gwenllian

Ychwanegu pwynt newydd ar ôl pwynt 4 ac ailrifo yn unol â hynny:

Yn credu y gallai buddsoddi mewn mesurau ataliol arwain at leihad sylweddol mewn diabetes math 2, ac arwain at arbedion mawr i'r GIG.

Amendment 2— Siân Gwenllian

Add as new point after point 4 and renumber accordingly:

Believes that investing in preventative measures could lead to a significant reduction in type 2 diabetes, and result in major savings for the NHS.

Gwelliant 3—Siân Gwenllian

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyhoeddi cynllun atal diabetes sy'n canolbwyntio ar ddeiet a gweithgarwch corfforol, gyda chyllid priodol.

Amendment 3—Siân Gwenllian

Add as new point at end of motion:

Calls upon the Welsh Government to publish a diabetes prevention plan focused on diet and physical activity, with appropriate funding.

Gwelliant 4—Siân Gwenllian

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn galw ymhellach ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod mwy o gymorth seicolegol arbenigol ar gael fel rhan annatod o'r cymorth a roddir i'r rhai sy'n byw gyda diabetes.

Amendment 4— Siân Gwenllian

Add as new point at end of motion:

Further calls upon the Welsh Government to increase availability of specialist and embedded psychological support for those living with diabetes.

Cynigiwyd gwelliannau 2, 3 a 4.

Amendments 2, 3 and 4 moved.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Dwi'n cynnig y gwelliannau hynny'n ffurfiol. Mae hon yn ddadl bwysig iawn. Mae'n amserol iawn, a dwi'n falch iawn bod y cynnig wedi cael ei gyflwyno gan y Ceidwadwyr. Mi fues i draw i ddigwyddiad ym Mae Caerdydd yn gynharach y mis yma—roedd y Dirprwy Weinidog yn siarad yno—wedi'i drefnu gan Diabetes UK Cymru, wedi'i noddi gan James Evans, lle roedd y sylw'n cael ei roi i ymgyrch i roi cefnogaeth seicolegol i bobl sy'n byw efo diabetes. Ac mi oedd hynny yn agoriad llygad i fi, achos mi oedd o yn rhoi i fi ffordd newydd o feddwl am impact y cyflwr yma. Mae o'n gyflwr sy'n treiddio i bob rhan o fywyd y rheini sy'n byw efo fo, ac o beidio â chael cefnogaeth seicolegol, mae hynny'n gallu arwain at effeithiau hynod negyddol ar lesiant yr unigolyn, sydd, yn ogystal â hynny, wrth gwrs, yn gorfod byw efo'r effeithiau corfforol. A dwi'n gofyn ichi gefnogi gwelliant 4 gan Blaid Cymru heddiw yma, sy'n galw, yn unol ag ymgyrch Diabetes UK Cymru, am y cymorth seicolegol arbenigol hwnnw, a bod hwnnw ar gael i bawb yn ddiofyn.

Gadewch inni atgoffa'n hunain o beth rydyn ni'n sôn amdano fo yn fan hyn heddiw. Mae Cymru sydd â'r gyfradd uchaf o ddiabetes yn y Deyrnas Unedig. Mae'r nifer o bobl sydd yn cael diagnosis o ddiabetes wedi dyblu o fewn 15 mlynedd, ac mae o'n dal i godi—diabetes math 2 ydy 90 y cant ohonyn nhw. Ac fel dywedodd Russell George, mae yna ddegau o filoedd, bosib iawn, sydd ddim wedi cael diagnosis eto. 

O ran y gost i'r NHS, mae'n ffigur rydyn ni wedi sôn amdano fo ers blynyddoedd mewn difrif, fod cymaint â 10 y cant o holl gyllideb yr NHS yn mynd ar ddelio efo a chefnogi pobl sydd â diabetes a chynnig triniaeth, yn cynnwys triniaeth i gymhlethdodau difrifol tu hwnt. Felly, o ran y gost bersonol—y human cost, felly—a'r gost ariannol, mae yna ddigonedd o gymhelliad i godi gêr o ran polisi sy'n ymwneud â diabetes. Mi glywoch chi fi'n siarad yn aml am yr angen am chwyldro mewn gofal iechyd ataliol. Yn ôl Diabetes UK Cymru, mi all hanner achosion o diabetes math 2 gael ei osgoi drwy gefnogi pobl efo newidiadau yn eu bywydau nhw yn ymwneud â bwyta'n iach, ymarfer corff a cholli pwysau. Mae hynny'n syfrdanol, dwi'n meddwl, ac mi ddylai fo fod yn gymhelliad i danio'r chwyldro hwnnw o ddifrif. Dwi'n gofyn ichi felly gefnogi gwelliannau 2 a 3 gan Blaid Cymru heddiw, sy'n cyfeirio at y buddsoddiad sydd angen ei wneud mewn mesurau ataliol ac i gyhoeddi cynllun atal diabetes, cynllun yn benodol ar atal diabetes yn seiliedig ar annog gwell diet ac ymarfer corff, ac i gyllido hynny yn iawn. Meddyliwch eto am y ffigur yna: 10 y cant o gyllideb yr NHS yn mynd ar yr ymateb i niferoedd llawer rhy uchel o bobl sydd yn byw efo diabetes, a phrin oes unrhyw beth yn dangos yn well efallai'r fantais o roi polisïau ataliol, beiddgar ac arloesol ar waith. 

Yn gynharach y mis yma, mi wnaeth rhaglen atal diabetes Cymru gyfan ddechrau cael ei chyflwyno yng Nghymru. Mae'n gam cyntaf ymlaen, ond dydy o ddim mor gadarn â'r cynlluniau tebyg yn yr Alban ac yn Lloegr, a dydy o ddim wedi cael ei gyllido mor dda, ond ar unrhyw beth mae—

Thank you very much, Dirprwy Lywydd. I move those amendments. This is a very important debate. It's a timely debate, and I'm very pleased that the motion was put forward by the Conservatives. I attended an event in Cardiff Bay earlier this month—the Deputy Minister spoke during that event—organised by Diabetes UK Cymru and sponsored by James Evans, where attention was given to a campaign to provide psychological support for people living with diabetes. And that was an eye-opener for me, because it gave me a new way to think about the impact of this condition. It's a condition that permeates all parts of the lives of those who live with it, and not having psychological support can lead to exceptionally negative impacts on the well-being of the individual, who, as well as that, has to live with the physical effects, of course. And I ask you to support amendment 4 by Plaid Cymru today that calls, in accordance with the campaign of Diabetes UK Cymru, for that specialist psychological support, and that that should be available to everyone as a default.

Let me remind you what we're talking about here today. Wales has the highest rate of diabetes in the United Kingdom. The number of people receiving a diagnosis of diabetes has doubled in 15 years and it continues to increase—diabetes type 2 is 90 per cent of those cases. And as Russell George said, there are tens of thousands who perhaps haven't yet received a diagnosis.

In terms of the cost to the NHS, it's a figure that we've talked about for years, that as much as 10 per cent of the entire NHS budget goes to dealing with supporting and providing treatment for those with diabetes, including for those serious complications associated with diabetes. So, in terms of the human cost and the financial cost, there is plenty of incentive to raise the game in our response to diabetes. You will have heard me talk about the need for a revolution in preventative care. According to Diabetes UK, half of the type 2 diabetes cases could be avoided by supporting people with changes to their lifestyle with regard to eating healthily, physical exercise and weight loss. That is shocking, and it should be an incentive to drive that revolution that I'm calling for. I'm calling upon you to support amendments 2 and 3 from Plaid Cymru today, which refer to the investment that needs to be made in preventative measures and to publish a diabetes prevention plan, a specific plan to prevent diabetes, based on encouraging a better diet, physical exercise, and to fund that. Think again about that figure: 10 per cent of the NHS budget goes on the response to those numbers that are far too high of people who are living with diabetes, and nothing demonstrates better the advantage of putting preventative policies in place that are innovative. 

Earlier this month, the all-Wales diabetes prevention programme was introduced. It's a step forward, but it isn't as robust as similar programmes in England and Scotland. It isn't funded to the same level as those programmes, but— 

17:05

Rhaid i'r Aelod ddod i ben, os gwelwch yn dda. 

The Member must conclude, please.

Dwi'n cloi fy nghyfraniad rŵan. Mae'n rhaid gwneud y sifft yna o wario'n ddrud ar drin pobl achos ein bod ni wedi methu eu trin nhw mewn pryd tuag at wario llai o arian drwy atal y problemau yn y lle cyntaf, a dyma ni enghraifft wych.

I'll conclude my contribution now. We have to make that shift from needing to spend a great deal because we fail to treat people in time to spending less through preventing these issues in the first instance, and this is an excellent example of that. 

Jayne Bryant. You are unmuted, Jayne.

Jayne Bryant. Mae eich microffon ar agor, Jayne.

Diolch, Deputy Llywydd. I didn't hear you call me. 

As the chair of the cross-party group on diabetes, I'd like to thank Darren Millar for bringing forward this important debate. As we've heard, diabetes directly affects hundreds of thousands of people in Wales, and that number is multiplied several times when you consider the families of those who are diagnosed. Despite the huge number of those affected, awareness, support and education on the disease is still sadly lacking, and I do believe that far more can be done. 

In terms of awareness, the key to avoiding the more severe complications with diabetes is good management of the condition, and this can only be achieved if the person knows that they have it. Early diagnosis for type 1 and type 2 diabetes is absolutely critical and seems obvious, yet one in four children in Wales are diagnosed with type 1 later than they could have been. We know that there have been improvements within our health service, but, as ever, more can be done. 

I was very pleased this week to receive an e-mail from the Aneurin Bevan University Health Board raising awareness of the symptoms. For type 1, especially in children, undiagnosed diabetes is a medical emergency.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ni wnes i eich clywed yn galw arnaf. 

Fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar ddiabetes, hoffwn ddiolch i Darren Millar am gyflwyno'r ddadl bwysig hon. Fel y clywsom, mae diabetes yn effeithio'n uniongyrchol ar gannoedd o filoedd o bobl yng Nghymru, ac mae'r nifer hwnnw'n cynyddu sawl gwaith pan ystyriwch deuluoedd y rhai sy'n cael diagnosis. Er gwaethaf y nifer enfawr o'r rhai yr effeithir arnynt, mae ymwybyddiaeth, cefnogaeth ac addysg ar y clefyd yn parhau i fod yn ddiffygiol, a chredaf y gellir gwneud llawer mwy. 

O ran ymwybyddiaeth, yr allwedd i osgoi'r cymhlethdodau mwy difrifol gyda diabetes yw rheoli'r cyflwr yn dda, a ni ellir cyflawni hyn os nad yw'r unigolyn yn gwybod bod ganddo ddiabetes. Mae diagnosis cynnar ar gyfer diabetes math 1 a math 2 yn gwbl hanfodol ac mae'n ymddangos yn amlwg, ac eto mae un o bob pedwar plentyn yng Nghymru yn cael diagnosis o fath 1 yn hwyrach nag y gallent fod wedi'i gael. Gwyddom y bu gwelliannau yn ein gwasanaeth iechyd, ond fel bob amser, fe ellir gwneud mwy. 

Roeddwn yn falch iawn yr wythnos hon o gael e-bost gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan yn codi ymwybyddiaeth o'r symptomau. Ar gyfer math 1, yn enwedig mewn plant, mae diabetes heb ddiagnosis yn argyfwng meddygol.

Jayne, will you take an intervention, please?

Jayne, a wnewch chi dderbyn ymyriad, os gwelwch yn dda?

Thank you. I'm grateful for your taking the intervention. You've mentioned type 1 and type 2 diabetes, but one that makes up about 9 per cent of all diagnoses is type 3c diabetes, which is something that my father suffers from, and that goes far too often undiagnosed for those who suffer from pancreatitis and pancreatic cancer. What more do you think we can be doing to make sure that people are aware that type 3c diabetes is an ailment?

Diolch. Rwy'n ddiolchgar ichi am dderbyn yr ymyriad. Rydych wedi sôn am ddiabetes math 1 a math 2, ond un sydd i gyfrif am oddeutu 9 y cant o'r holl achosion yw diabetes math 3c, sef rhywbeth y mae fy nhad yn dioddef ohono, ac mae hwnnw'n mynd heb ddiagnosis yn llawer rhy aml i'r rhai sy'n dioddef o lid y pancreas a chanser y pancreas. Beth arall, yn eich barn chi, y gallwn ei wneud i sicrhau bod pobl yn ymwybodol fod diabetes math 3c yn anhwylder?

Absolutely, Sam, and I think that's a key point. And there are more than three types of diabetes as well. I think that that is something that many people need to understand, that there are other types. And the more that we can do to raise awareness of those and the symptoms, the better, I think. 

So, in terms of type 1, parents are urged to look out for the four t's: thirsty, tired, toilet and thinner. If parents notice any of the key symptoms, they need to make an urgent GP appointment, or contact their out-of-hours service. For type 2, Frances Rees, who is the primary care diabetes team leader at Aneurin Bevan University Health Board, says that recognising the symptoms of diabetes plays a significant part in preventing the development of complications. The sooner they're identified, the better the outcome. I'm glad that health boards are trying to get this message across, but more can always be done, and the Welsh Government can play a key role in this, as, for many, the false perception still remains that you're only at risk from diabetes if you're elderly or overweight. 

On top of awareness, I'd also like to focus on how Wales can improve the psychological support offered to those diagnosed. Given the additional burdens that people living with diabetes face across their life span, the negative impacts that these burdens have on psychological health and the complexities that diabetes can add to psychological and cognitive issues, it's clear that specialist psychological support and treatment should be available to all those who need it.

The inspirational Dr Rose Stewart, a consultant clinical psychologist at Betsi Cadwaladr University Health Board and a Diabetes UK champion, recently produced a value-based action plan for diabetes psychology in Wales titled 'From Missing to Mainstream', and she said a number of things in that plan that I think are really pertinent to the debate today. The action plan wants to see diabetes psychology becoming mainstream, embedded in routine care, accessible and flexible, so people living with diabetes feel supported in managing their condition, wherever they live. 

Yn sicr, Sam, a chredaf fod hwnnw'n bwynt allweddol. Ac mae mwy na thri math o ddiabetes hefyd. Credaf fod hynny'n rhywbeth y mae angen i lawer o bobl ei ddeall, fod mathau eraill yn bodoli. A gorau po fwyaf y gallwn ei wneud i godi ymwybyddiaeth o'r rheini a'r symptomau. 

Felly, gyda math 1, anogir rhieni i gadw llygad am bedwar peth: syched, blinder, colli pwysau a'r angen i fynd i'r toiled yn amlach. Os bydd rhieni'n sylwi ar unrhyw un o'r symptomau allweddol, mae angen iddynt wneud apwyntiad brys i weld meddyg teulu, neu gysylltu â'u gwasanaeth y tu allan i oriau. Ar gyfer math 2, dywed Frances Rees, sy'n arweinydd tîm diabetes gofal sylfaenol ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan, fod cydnabod symptomau diabetes yn chwarae rhan sylweddol wrth atal cymhlethdodau rhag datblygu. Gorau po gyntaf y cânt eu nodi. Rwy'n falch fod byrddau iechyd yn ceisio cyfleu'r neges hon, ond gellir gwneud mwy bob amser, a gall Llywodraeth Cymru chwarae rhan allweddol yn hyn o beth, oherwydd, i lawer, ceir canfyddiad ffug o hyd mai dim ond os ydych yn oedrannus neu dros bwysau y byddwch mewn perygl o gael diabetes. 

Yn ogystal ag ymwybyddiaeth, hoffwn ganolbwyntio hefyd ar sut y gall Cymru wella'r cymorth seicolegol a gynigir i'r rhai sy'n cael diagnosis. O ystyried y beichiau ychwanegol y mae pobl sy'n byw gyda diabetes yn eu hwynebu drwy gydol eu hoes, yr effeithiau negyddol y mae'r beichiau hyn yn eu cael ar iechyd seicolegol a'r cymhlethdodau y gall diabetes eu hychwanegu at faterion seicolegol a gwybyddol, mae'n amlwg y dylai cymorth a thriniaeth seicolegol arbenigol fod ar gael i bawb sydd ei angen.

Yn ddiweddar, cynhyrchodd yr ysbrydoledig Dr Rose Stewart, seicolegydd clinigol ymgynghorol ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr a hyrwyddwr Diabetes UK, gynllun gweithredu sy'n seiliedig ar werthoedd ar gyfer seicoleg diabetes yng Nghymru o'r enw 'From Missing to Mainstream', a dywedodd nifer o bethau yn y cynllun hwnnw sydd, yn fy marn i, yn berthnasol iawn i'r ddadl heddiw. Mae'r cynllun gweithredu eisiau sicrhau bod seicoleg diabetes yn dod yn fater prif ffrwd, wedi'i wreiddio mewn gofal rheolaidd, yn hygyrch ac yn hyblyg, fel bod pobl sy'n byw gyda diabetes yn teimlo eu bod yn cael eu cefnogi i reoli eu cyflwr, lle bynnag y maent yn byw. 

Jayne, you need to conclude now, please.

Jayne, mae angen i chi ddirwyn i ben yn awr, os gwelwch yn dda.

17:10

Okay. Thank you. Thank you, Llywydd. I'm pleased that Welsh Government have already committed to giving all people living in Wales with diabetes the best possible care and support, but actions need to follow words, and I hope that the latest review will include a greater commitment to psychological care, whilst also continuing the good work already being done on increasing awareness of this incredibly important issue.

Iawn. Diolch. Diolch yn fawr, Lywydd. Rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru eisoes wedi ymrwymo i ddarparu'r gofal a'r gefnogaeth orau sy'n bosibl i bawb sy'n byw gyda diabetes yng Nghymru, ond mae angen i'r geiriau arwain at weithredu, a gobeithio y bydd yr adolygiad diweddaraf yn cynnwys mwy o ymrwymiad i ofal seicolegol, gan barhau hefyd â'r gwaith da sydd eisoes yn cael ei wneud ar gynyddu ymwybyddiaeth o'r mater hynod bwysig hwn.

You'll be pleased to know the chair of the cross-party group has taken a minute out of my speech, so you'll be glad to know about that. I'm very pleased to have the opportunity to speak in this debate today. Over 200,000 people in Wales live with diabetes, with over 0.5 million people at risk of developing type 2 diabetes. On those figures alone, we should all be be taking an active interest in this area of health and introducing the changes that we need to see to reduce the burdens of the wider NHS.

I was honoured to sponsor an event earlier this month for Diabetes UK Cymru to highlight the importance of delivering improvements for people with diabetes who have poor mental health and well-being. The event brought together medical professionals from across Wales and provided an opportunity for policy makers to listen to these experts and what we should be doing to address the pressures facing our national health service and helping our constituents who struggle with diabetes.

The event was to launch the campaign 'From Missing to Mainstream', to call for specialist psychological support for those living with diabetes in Wales. The need for psychological services was recognised in the Welsh Government's most recent diabetes delivery plan 2016-2020, with an estimated 41 per cent of people living with diabetes in Wales believed to have poor psychological well-being due to the challenges they face on a daily basis living with diabetes.

The Welsh NHS currently sets itself no measurable targets for how much psychological support is delivered to those who suffer with long-term conditions. The amount of service delivered across the country also varies hugely, and this is something that Welsh Government must address sooner rather than later. For those of you who attended the event, you will remember the poignant contribution from a sufferer of diabetes and the pressure the management of it placed on his mental health.

We should listen to Diabetes Cymru, who are calling for the funding for psychological specialists for diabetes patients. The initial cost of the specialist professionals is minimal and would soon be recouped with the savings from emergency diabetes interventions and emergency medical health support for people at crisis point. Deputy Llywydd, I think it's time for us to put the patients first and ensure we invest properly in diabetes care in Wales, both to address the physical and emotional effects on people suffering with diabetes. As somebody said at that event, people are dying because we are doing nothing. So, I would urge colleagues to support the motion today, and, as I said, let's put the patient first. Diolch, Deputy Llywydd.

Fe fyddwch yn falch o glywed bod cadeirydd y grŵp trawsbleidiol wedi mynd â munud o fy araith, felly fe fyddwch yn falch o wybod hynny. Rwy'n falch iawn o gael cyfle i siarad yn y ddadl hon heddiw. Mae dros 200,000 o bobl yng Nghymru yn byw gyda diabetes, gyda dros 0.5 miliwn o bobl mewn perygl o ddatblygu diabetes math 2. Ar y ffigurau hynny'n unig, dylem i gyd fod â diddordeb brwd yn y maes iechyd hwn ac yn cyflwyno'r newidiadau y mae angen inni eu gweld er mwyn lleihau beichiau'r GIG yn ehangach.

Cefais y fraint o noddi digwyddiad yn gynharach y mis hwn i Diabetes UK Cymru a oedd yn tynnu sylw at bwysigrwydd sicrhau gwelliannau i bobl â diabetes sydd ag iechyd meddwl a llesiant gwael. Daeth y digwyddiad â gweithwyr meddygol proffesiynol o bob rhan o Gymru ynghyd a rhoddodd gyfle i lunwyr polisi wrando ar yr arbenigwyr hyn a'r hyn y dylem ei wneud i fynd i'r afael â'r pwysau sy'n wynebu ein gwasanaeth iechyd gwladol a helpu ein hetholwyr sy'n cael trafferth gyda diabetes.

Bwriad y digwyddiad oedd lansio'r ymgyrch 'From Missing to Mainstream', i alw am gymorth seicolegol arbenigol i'r rhai sy'n byw gyda diabetes yng Nghymru. Cydnabuwyd yr angen am wasanaethau seicolegol yng nghynllun cyflawni diweddaraf Llywodraeth Cymru ar gyfer diabetes 2016-2020, gydag amcangyfrif fod gan 41 y cant o'r bobl sy'n byw gyda diabetes yng Nghymru lesiant seicolegol gwael oherwydd yr heriau y maent yn eu hwynebu bob dydd wrth fyw gyda diabetes.

Ar hyn o bryd, nid yw GIG Cymru yn gosod targedau mesuradwy i'w hun ar gyfer faint o gymorth seicolegol a ddarperir i'r rhai sy'n dioddef o gyflyrau hirdymor. Mae nifer y gwasanaethau a ddarperir ledled y wlad hefyd yn amrywio'n fawr, ac mae hyn yn rhywbeth y mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru fynd i'r afael ag ef yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach. I'r rhai ohonoch a ddaeth i'r digwyddiad, fe fyddwch yn cofio'r cyfraniad ingol gan ddioddefwr diabetes a'r pwysau yr oedd ceisio ei reoli yn ei roi ar ei iechyd meddwl.

Dylem wrando ar Diabetes Cymru, sy'n galw am gyllid ar gyfer arbenigwyr seicolegol i gleifion diabetes. Mae cost gychwynnol gweithwyr proffesiynol arbenigol yn fach iawn a byddai'n cael ei hadennill yn fuan gyda'r arbedion o ymyriadau diabetes brys a chymorth iechyd meddygol brys i bobl mewn argyfwng. Ddirprwy Lywydd, credaf ei bod yn bryd inni roi'r cleifion yn gyntaf a sicrhau ein bod yn buddsoddi'n briodol mewn gofal diabetes yng Nghymru, er mwyn mynd i'r afael â'r effeithiau corfforol ac emosiynol ar bobl sy'n dioddef o ddiabetes. Fel y dywedodd rhywun yn y digwyddiad hwnnw, mae pobl yn marw am nad ydym yn gwneud dim. Felly, hoffwn annog fy nghyd-Aelodau i gefnogi'r cynnig heddiw, ac fel y dywedais, gadewch inni roi'r claf yn gyntaf. Diolch, Ddirprwy Lywydd.

Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, Lynne Neagle.

I call on the Deputy Minister for Mental Health and Well-being, Lynne Neagle.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Can I thank Darren Millar for bringing forward this motion for debate today? The number of people in Wales who are now living with diabetes, particularly type 2, is something we all need to be concerned about. The rise in diabetes is a worldwide issue. We only have to look at rates in the US, for example, where over 34 million people now have the condition and where, in some states, prevalence has reached 17 per cent, to see where we are heading unless we take action now. If we're to slow the upward trajectory of diabetes, then our focus must be on prevention.

The motion and amendments tabled today do little to recognise the good work that is happening across Wales right now. The amendments do not reflect the work already under way through 'Healthy Weight, Healthy Wales' and our social prescribing model to support preventative measures and healthy lifestyle choices that can help prevent or delay the onset of type 2 diabetes.

Our 'Healthy Weight, Healthy Wales' strategy is a key cross-Government approach to reducing obesity on a population scale. We're investing over £13 million over 2022-24 to support a whole-system approach to tackle it together. This includes action in the early years and for children and families to make healthier choices, enabling settings and environments to be healthier to support these changes. We've also launched two consultations recently to explore how to improve the food and drink environment in Wales, including promoting healthier shopping baskets and restricting the sale of energy drinks to children.

I officially launched the all-Wales diabetes prevention programme recently. It is based on two pilots in the Afan valley and north Ceredigion primary care clusters, and will offer targeted support and intervention to people who are at risk of type 2 diabetes. Trained healthcare support workers will provide help to individuals to understand their level of risk and support them to reduce it through key changes to their diet and level of physical activity. This is a really exciting project that we all hope will slow the number of people who go on to develop type 2 diabetes. 

For those who have been diagnosed with type 2 diabetes in the past six years, the all-Wales diabetes implementation group is working on introducing a remission service across all seven health board areas. Diabetes is largely a condition of self-management and something that people have to learn to live with. We must therefore do all we can to help support people through continued investment in educational programmes, as well as ensuring that the most up-to-date technology is made available to patients where there is clear evidence that this will help them to control and manage their condition.

I agree that the right level of psychological support should be provided to those living with diabetes and, like others, I recently attended a Diabetes Cymru UK event to discuss this. I spoke about the needs-based approach we have set out in the diabetes delivery plan for Wales. We expect people to be supported by their families, friends and by other people with diabetes, but also want people to have the support of fantastic and empathetic care from their clinical teams. It is our expectation that every member of the clinical team, whether in primary care or specialist diabetes services, is able to provide some psychological support as well as resources and structured programmes to help people. I am passionate about the role of psychology. I agree that the appropriate level of support should be accessible to people living with diabetes, but also to those living with a range of other chronic and life-threatening conditions.

There are already referral structures and pathways in place to ensure that those who need extra support can access it when and where they need it. We have included as a key priority in the 'Together for Mental Health' delivery plan the need to improve access to psychological therapies overall, and increased funding in this area. Officials are working with stakeholders on the development of a quality statement for diabetes. This will be published in the autumn. I understand that stakeholders are content with this timetable.

I have made my commitment to early intervention and prevention across my portfolio clear, and although there is a lot more to do, I'm encouraged by the progress and innovation I am seeing to improve the prevention and management of diabetes. I am determined to see that continue, and I hope Members will recognise today that we are serious and committed to supporting the physical and mental health of those living with diabetes in Wales. Diolch.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i Darren Millar am gyflwyno'r cynnig hwn i'w drafod heddiw? Mae nifer y bobl yng Nghymru sydd bellach yn byw gyda diabetes, yn enwedig math 2, yn rhywbeth y mae angen i bob un ohonom boeni yn ei gylch. Mae'r cynnydd mewn diabetes yn broblem fyd-eang. Nid oes ond raid inni edrych ar gyfraddau yn yr Unol Daleithiau, er enghraifft, lle mae gan dros 34 miliwn o bobl ddiabetes erbyn hyn gyda nifer yr achosion wedi cyrraedd 17 y cant mewn rhai taleithiau, i weld y sefyllfa y byddwn ynddi yn y dyfodol oni bai ein bod yn gweithredu yn awr. Os ydym am arafu'r cynnydd yn nifer y rhai sy'n byw gyda diabetes, mae'n rhaid i ni ganolbwyntio ar atal.

Nid yw'r cynnig a'r gwelliannau a gyflwynwyd heddiw yn gwneud fawr ddim i gydnabod y gwaith da sy'n digwydd ledled Cymru ar hyn o bryd. Nid yw'r gwelliannau'n adlewyrchu'r gwaith sydd eisoes ar y gweill drwy 'Pwysau Iach, Cymru Iach' a'n model presgripsiynu cymdeithasol i gefnogi mesurau ataliol a ffyrdd iach o fyw a all helpu i atal neu ohirio diabetes math 2.

Mae ein strategaeth 'Pwysau Iach, Cymru Iach' yn ddull trawslywodraethol allweddol o leihau gordewdra ar raddfa poblogaeth. Rydym yn buddsoddi dros £13 miliwn yn ystod 2022-24 i gefnogi dull system gyfan o fynd i'r afael â'r broblem gyda'n gilydd. Mae hyn yn cynnwys gweithredu yn y blynyddoedd cynnar ac i blant a theuluoedd wneud dewisiadau iachach, gan alluogi lleoliadau ac amgylcheddau i fod yn iachach i gefnogi'r newidiadau hyn. Rydym hefyd wedi lansio dau ymgynghoriad yn ddiweddar i archwilio sut i wella'r amgylchedd bwyd a diod yng Nghymru, gan gynnwys hyrwyddo basgedi siopa iachach a chyfyngu ar werthu diodydd egni i blant.

Yn ddiweddar, lansiais raglen atal diabetes Cymru yn swyddogol. Mae'n seiliedig ar ddau gynllun peilot yng nghlystyrau gofal sylfaenol cwm Afan a gogledd Ceredigion, a bydd yn cynnig cymorth ac ymyrraeth wedi'u targedu i bobl sydd mewn perygl o ddatblygu diabetes math 2. Bydd gweithwyr cymorth gofal iechyd hyfforddedig yn helpu unigolion i ddeall lefel eu risg ac yn eu cynorthwyo i'w gostwng drwy newidiadau allweddol i'w deiet a lefel eu gweithgarwch corfforol. Mae hwn yn brosiect cyffrous iawn ac mae pawb ohonom yn gobeithio y bydd yn arafu nifer y bobl sy'n mynd ymlaen i ddatblygu diabetes math 2. 

I'r rhai sydd wedi cael diagnosis o ddiabetes math 2 yn ystod y chwe blynedd diwethaf, mae grŵp gweithredu Cymru ar gyfer diabetes yn gweithio ar gyflwyno gwasanaeth lleddfu ar draws pob un o'r saith ardal bwrdd iechyd. Mae diabetes yn gyflwr y mae angen ei hunanreoli i raddau helaeth ac yn rhywbeth y mae'n rhaid i bobl ddysgu byw gydag ef. Felly, rhaid inni wneud popeth yn ein gallu i helpu i gefnogi pobl drwy barhau i fuddsoddi mewn rhaglenni addysgol, yn ogystal â sicrhau bod y dechnoleg ddiweddaraf ar gael i gleifion lle y ceir tystiolaeth glir y bydd hyn yn eu helpu i reoli eu cyflwr.

Cytunaf y dylid darparu'r lefel gywir o gymorth seicolegol i'r rhai sy'n byw gyda diabetes ac fel eraill, bûm mewn digwyddiad Diabetes Cymru UK yn ddiweddar i drafod hyn. Siaradais am y dull gweithredu yn seiliedig ar anghenion a nodwyd gennym yng nghynllun cyflawni Cymru ar gyfer diabetes. Rydym yn disgwyl y bydd pobl yn cael eu cefnogi gan eu teuluoedd, eu ffrindiau a chan bobl eraill sydd â diabetes, ond rydym hefyd eisiau i bobl gael gofal gwych ac empathig gan eu timau clinigol. Rydym yn disgwyl i bob aelod o'r tîm clinigol, boed mewn gofal sylfaenol neu wasanaethau diabetes arbenigol, allu darparu rhywfaint o gymorth seicolegol yn ogystal ag adnoddau a rhaglenni strwythuredig i helpu pobl. Rwy'n angerddol ynglŷn â rôl seicoleg. Cytunaf y dylai'r lefel briodol o gymorth fod ar gael i bobl sy'n byw gyda diabetes, ond hefyd i'r rheini sy'n byw gydag amrywiaeth o gyflyrau cronig eraill a chyflyrau sy'n bygwth bywyd.

Mae strwythurau atgyfeirio a llwybrau eisoes ar waith i sicrhau bod y rhai y mae angen cymorth ychwanegol arnynt yn gallu cael gafael arno pan a lle maent ei angen. Rydym wedi cynnwys yr angen i wella mynediad at therapïau seicolegol yn gyffredinol, a mwy o gyllid yn y maes hwn, fel blaenoriaeth allweddol yng nghynllun cyflawni 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl'. Mae swyddogion yn gweithio gyda rhanddeiliaid ar ddatblygu datganiad ansawdd ar gyfer diabetes. Caiff hwn ei gyhoeddi yn yr hydref. Deallaf fod rhanddeiliaid yn fodlon ar yr amserlen hon.

Rwyf wedi gwneud ymrwymiad clir i ymyrraeth gynnar ac atal ar draws fy mhortffolio, ac er bod llawer mwy i'w wneud, mae'n galonogol gweld y cynnydd a'r arloesedd i wella'r gwaith o atal a rheoli diabetes. Rwy'n benderfynol o weld hynny'n parhau, a gobeithiaf y bydd yr Aelodau'n cydnabod heddiw ein bod o ddifrif ac wedi ymrwymo i gefnogi iechyd corfforol a meddyliol y rhai sy'n byw gyda diabetes yng Nghymru. Diolch.

17:15

Galwaf ar Joel James i ymateb i'r ddadl.

I call on Joel James to reply to the debate.

Thank you, Dirprwy Lywydd. I'd like to start by thanking everyone who has taken part in today's debate, and also to thank Jayne, really, our colleague, for the invaluable work that she does on the cross-party group for diabetes. We've heard today a great deal about some of the technical aspects of caring for those with diabetes, the secondary health complications that can be caused by diabetes, and we've heard about how, through much better support in terms of managing health and exercise, type 2 diabetes is both a preventable and curable disease. Thus, it is important that we recognise the necessity to reinforce the need for people to take responsibility for their health and lifestyle in order to play their part in reducing their risk of developing type 2 diabetes.

A major element of this is for individuals to be knowledgeable about what the risk factors are for diabetes, and most importantly, how to reduce them. The approach requires commitment from all partners, including local government, schools, industry, employers, the third sector, health boards, and most importantly the public. I would like to take this opportunity to urge the Government to place a requirement on public bodies and businesses to highlight the signs of diabetes and the preventable measures. This is already widely done for cancer and can be so easily achieved for diabetes.

Focusing on the preventability of type 2 diabetes, we have to be aware that there are many reasons people end up with a poor lifestyle, making bad food choices and not getting sufficient exercise. This comes from a variety of sources, with no one single identifiable cause. I would argue that the pathway to developing type 2 diabetes is likely to be very different across the spectrum of those who suffer it. For instance, for some, it might be mental health issues that have led to a sedentary lifestyle; for others, it could be a physical injury that has led to difficulty exercising. But, unfortunately, another prominent cause is poverty, and there is a prevalence of choosing highly calorific foods with low nutritional value because they are cheap.

I recognise there is unlikely to be a silver bullet that prevents type 2 diabetes, but I do believe that we need to take every opportunity to educate people regarding eating habits and allow them to develop greater knowledge and understanding of the nutritional aspects of the foods they eat. It is controversial that the hospitality industry should be made to provide nutritional information for every meal or snack that they provide—

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl heddiw, a diolch i Jayne, mewn gwirionedd, ein cyd-Aelod, am y gwaith amhrisiadwy y mae'n ei wneud yn y grŵp trawsbleidiol ar ddiabetes. Rydym wedi clywed llawer iawn heddiw am rai o'r agweddau technegol ar ofalu am y rhai sydd â diabetes, y cymhlethdodau iechyd eilaidd y gall diabetes eu hachosi, ac rydym wedi clywed sut y mae diabetes math 2 yn glefyd y gellir ei atal a'i wella drwy gymorth llawer gwell i reoli iechyd ac ymarfer corff. Felly, mae'n bwysig ein bod yn cydnabod bod rhaid inni atgyfnerthu'r angen i bobl gymryd cyfrifoldeb am eu hiechyd a'u ffordd o fyw er mwyn chwarae eu rhan i leihau eu risg o ddatblygu diabetes math 2.

Elfen bwysig yn hyn yw i unigolion fod yn wybodus am y ffactorau risg ar gyfer diabetes, ac yn bwysicaf oll, sut i'w lleihau. Mae'r dull hwn yn galw am ymrwymiad gan bob partner, gan gynnwys llywodraeth leol, ysgolion, diwydiant, cyflogwyr, y trydydd sector, byrddau iechyd, ac yn bwysicaf oll, y cyhoedd. Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i annog y Llywodraeth i'w gwneud yn ofynnol i gyrff cyhoeddus a busnesau dynnu sylw at arwyddion diabetes a'r pethau y gellir eu gwneud i'w atal. Mae hyn eisoes yn cael ei wneud yn eang ar gyfer canser a gellir ei gyflawni mor hawdd ar gyfer diabetes.

Gan ganolbwyntio ar atal diabetes math 2, rhaid inni fod yn ymwybodol fod llawer o resymau pam fod gan bobl ffyrdd o fyw gwael, a pham eu bod yn gwneud dewisiadau gwael o ran yr hyn y maent yn ei fwyta neu wneud digon o ymarfer corff. Mae hyn yn deillio o amrywiaeth o ffynonellau, heb un achos unigol y gellir ei nodi. Byddwn yn dadlau bod y llwybr sy'n arwain at ddatblygu diabetes math 2 yn debygol o fod yn wahanol iawn ar draws sbectrwm y rhai sy'n dioddef ohono. Er enghraifft, i rai, efallai mai problem iechyd meddwl sydd wedi arwain at beidio â gwneud digon o ymarfer corff; i eraill, efallai mai anaf corfforol sydd wedi arwain at anawsterau wrth geisio gwneud ymarfer corff. Ond yn anffodus, mae tlodi'n achos amlwg arall, ac mae nifer yn dewis bwydydd llawn calorïau a gwerth maethol isel oherwydd eu bod yn rhad.

Rwy'n cydnabod ei bod yn annhebygol y bydd yna ateb hollgynhwysol sy'n atal diabetes math 2, ond credaf fod angen inni fanteisio ar bob cyfle i addysgu pobl am arferion bwyta a chaniatáu iddynt ddatblygu mwy o wybodaeth a dealltwriaeth o agweddau maethol y bwydydd y maent yn eu bwyta. Mae'n destun dadl p'un a ddylai'r diwydiant lletygarwch orfod darparu gwybodaeth faethol ar gyfer pob pryd neu fyrbryd y maent yn eu darparu—

17:20

Joel, will you take an intervention from Altaf Hussain?

Joel, a wnewch chi dderbyn ymyriad gan Altaf Hussain?

Oh, I'm sorry, Altaf, yes, of course.

O, mae'n ddrwg gennyf, Altaf, gwnaf, wrth gwrs.

Thank you very much. We have the health Minister also here. It would be good to have this interaction, really. I worked on it very much, on the preventative aspect of diabetes type 2, and in that period of time, when the patient is seen by the GP and when he's referred to the dietician for the first time, we waste roughly about two or three months. And it is that time, if that is taken up by the health board, by the primary health, that you will be able to prevent diabetes in those patients, and I have worked on it. If the Minister wants, I would be grateful to discuss it further with you.

Diolch yn fawr iawn. Mae gennym y Gweinidog iechyd yma hefyd. Byddai'n dda cael y rhyngweithio hwn, mewn gwirionedd. Gweithiais yn galed ar yr agwedd ataliol ar ddiabetes math 2, ac yn y cyfnod hwnnw, pan fo'r meddyg teulu'n gweld y claf a phan gaiff ei gyfeirio at y deietegydd am y tro cyntaf, rydym yn gwastraffu tua dau neu dri mis. A dyna'r adeg, os caiff ei wneud gan y bwrdd iechyd, a gofal sylfaenol, y gallwch atal diabetes yn y cleifion hynny, ac rwyf wedi gweithio arno. Os yw'r Gweinidog yn dymuno, byddwn yn falch o'i drafod ymhellach gyda chi.

Thank you, Altaf, and thank you for that intervention and, as has already been discussed, one of the issues is the lack of diagnosis of type 2 diabetes and the unfamiliarity of the symptoms, so it's crucial to get them covered as well.

So, I have two final points I wish to make. The first is that diabetes, both type 1 and type 2, doesn't just affect the individual; it affects those families and friends who live with and support those who suffer from diabetes. Because not only do they have to watch their loved ones struggle with managing the condition, they have to live with the consequences as well, and there are many hidden aspects, as we have heard, of diabetes that rarely, if ever, come to the surface, for instance, the constant worry of low blood sugar, which is particularly prevalent at night-time or when exercising, when, unfortunately, just one mistake and not eating enough or doing too much exercise or dosing with a bit too much insulin can cause people to slip into a coma.

And lastly I want to use this opportunity today to give a huge offering of thanks to all those who work in hospitals, schools, charities and elsewhere, who give up so much time to help and to support those affected by diabetes. They are truly life savers. And, with that in mind, I would like to urge everyone to support this motion. Thank you.

Diolch, Altaf, a diolch am yr ymyriad hwnnw ac fel y trafodwyd eisoes, un o'r problemau yw diffyg diagnosis o diabetes math 2 a'r ffaith bod y symptomau'n anghyfarwydd, felly mae'n hanfodol eu cynnwys hefyd.

Felly, mae gennyf ddau bwynt olaf yr hoffwn eu gwneud. Y cyntaf yw bod diabetes, math 1 a math 2, yn effeithio ar fwy na'r unigolyn yn unig; mae'n effeithio ar y teuluoedd a'r ffrindiau sy'n byw gyda'r rhai sy'n dioddef o ddiabetes ac yn eu cefnogi. Oherwydd nid yn unig y mae'n rhaid iddynt wylio eu hanwyliaid yn ymdrechu i reoli'r cyflwr, mae'n rhaid iddynt fyw gyda'r canlyniadau hefyd, ac mae llawer o agweddau cudd ar ddiabetes, fel y clywsom, nad ydynt yn aml, os o gwbl, yn dod i'r wyneb, er enghraifft, pryder parhaus lefel siwgr gwaed isel, sy'n arbennig o gyffredin yn ystod y nos neu wrth wneud ymarfer corff, pan fo un camgymeriad fel peidio â bwyta digon, neu wneud gormod o ymarfer corff, neu chwistrellu ychydig yn ormod o inswlin, yn gallu achosi i bobl lithro i goma, yn anffodus.

Ac yn olaf, hoffwn ddefnyddio'r cyfle hwn heddiw i ddiolch yn fawr i bawb sy'n gweithio mewn ysbytai, ysgolion, elusennau ac mewn mannau eraill, ac sy'n rhoi cymaint o amser i helpu ac i gefnogi'r rhai y mae diabetes yn effeithio arnynt. Maent yn achubwyr bywyd go iawn. A chyda hynny mewn cof, hoffwn annog pawb i gefnogi'r cynnig hwn. Diolch.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes.

I can see Lynne putting her hand up. Okay.

Gallaf weld bod Lynne â'i llaw i fyny. Iawn.

Gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio. 

I will defer voting on the motion until voting time. 

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

9. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Cystadleuaeth Cân Eurovision 2023
9. Welsh Conservatives Debate: 2023 Eurovision Song Contest

Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Siân Gwenllian.

The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Siân Gwenllian.

Eitem 9 heddiw yw ail ddadl y Ceidwadwyr Cymreig y prynhawn yma ar Gystadleuaeth Cân Eurovision 2023, a galwaf ar Tom Giffard i wneud y cynnig.

Item 9 today is the second Welsh Conservative debate on the 2023 Eurovision Song Contest, and I call on Tom Giffard to move the motion.

Cynnig NDM8042 Darren Millar

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi datganiad yr Undeb Darlledu Ewropeaidd ar 17 Mehefin 2022.

2. Yn gresynu at y ffaith na ellir cynnal Cystadleuaeth Cân Eurovision 2023 yn Wcráin oherwydd ymosodiad parhaus Rwsia.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ymgysylltu â'r BBC a'r Undeb Darlledu Ewropeaidd ynghylch cynnal Cystadleuaeth Cân Eurovision 2023 yng Nghymru.

Motion NDM8042 Darren Millar

To propose that the Senedd:

1. Notes the European Broadcasting Union’s statement on the 17 June 2022.

2. Regrets the 2023 Eurovision Song Contest cannot be held in Ukraine due to Russia’s ongoing invasion.

3. Calls on the Welsh Government to engage with the BBC and the European Broadcasting Union regarding hosting the 2023 Eurovision Song Contest in Wales.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr iawn i chi, Dirprwy Lywydd, and I'd like to formally move the debate tabled in the name of my colleague Darren Millar, who's had a lot of praise today. Can I begin the debate by placing on record my sadness and deep regret, and that of my group, that the Eurovision Song Contest cannot be held in Ukraine? As ever, our thoughts are with all those impacted by Russia's invasion of the country. So, in that context, I think it's important that we reflect on why the UK's hosting Eurovision and resolve to make the contest, wherever in the UK it ends up being hosted, look and feel as Ukrainian as possible. And I hope that one day in the very near future we'll see Europe's favourite competition return to Ukraine once again.

So, with that in mind, the United Kingdom has been presented with an opportunity to host next year's Eurovision Song Contest, and as Welsh Conservatives, the true party of Wales, we feel strongly that, as the land of song, Wales is the obvious home for the 2023 song contest. Eurovision being hosted in Wales will add to the list of major events taking place in Wales. Things like the recent concerts from Ed Sheeran, Stereophonics, Tom Jones and the WWE event in September as well. These events have brought people from across the United Kingdom and indeed the world, not only leaving an impression of Wales on those who attend and travel here physically, but those who watch the event on their tv screens as well. And with hundreds of millions of people watching Eurovision on tv each year, what a perfect opportunity to show off our great nation to the world. And we want to be ambitious too.

Whilst the Eurovision Song Contest has traditionally been hosted in arenas, and Wales has great arenas in abundance, and it would be remiss of me not to mention the fantastic new Swansea Arena in my region, we know the public in Wales and across the United Kingdom could easily sell out the Principality Stadium, such is their enthusiasm and love for the event. I know that we could sell 70,000 tickets for that event, and I think I know from this Chamber who the first 60 tickets would be sold to. So, while there are obvious transport issues that need to be addressed, which is something we’ve raised in the past, today isn’t a day to sit back and make party political arguments back and forth. Instead, it’s a day to celebrate the Eurovision Song Contest and say that this Senedd stands united and clear in one aim, and that’s doing all that we can, and resolving for us all to work together, to deliver a shared ambition, hosting the Eurovision Song Contest here in Wales, and I look forward to hearing contributions from colleagues.

Diolch yn fawr iawn i chi, Ddirprwy Lywydd, a hoffwn gynnig yn ffurfiol y ddadl a gyflwynwyd yn enw fy nghyd-Aelod, Darren Millar, sydd wedi cael llawer o ganmoliaeth heddiw. A gaf fi ddechrau'r ddadl drwy gofnodi fy nhristwch a fy ngofid i a fy ngrŵp na ellir cynnal Cystadleuaeth Cân Eurovision yn Wcráin? Fel bob amser, rydym yn cydymdeimlo â phawb yr effeithiwyd arnynt gan ymosodiad Rwsia ar y wlad. Felly, yn y cyd-destun hwnnw, credaf ei bod yn bwysig inni ystyried sut y bydd DU yn cynnal Eurovision ac ymrwymo i sicrhau bod y gystadleuaeth, lle bynnag y caiff ei chynnal yn y DU, yn edrych ac yn teimlo mor Wcreinaidd â phosibl. Ac rwy'n gobeithio y byddwn, un diwrnod yn y dyfodol agos iawn, yn gweld hoff gystadleuaeth Ewrop yn dychwelyd i Wcráin unwaith eto.

Felly, gyda hynny mewn cof, mae'r Deyrnas Unedig wedi cael cyfle i gynnal Cystadleuaeth Cân Eurovision y flwyddyn nesaf, ac fel Ceidwadwyr Cymreig, gwir blaid Cymru, teimlwn yn gryf mai Cymru, fel gwlad y gân, yw'r cartref amlwg ar gyfer cystadleuaeth cân 2023. Bydd cynnal Eurovision yng Nghymru yn ychwanegu at y rhestr o ddigwyddiadau mawr sy'n cael eu cynnal yng Nghymru. Pethau fel y cyngherddau diweddar gan Ed Sheeran, Stereophonics, Tom Jones a digwyddiad WWE ym mis Medi hefyd. Mae'r digwyddiadau hyn wedi denu pobl o bob rhan o'r Deyrnas Unedig, a'r byd yn wir, gan adael argraff o Gymru ar y rhai sy'n mynychu ac yn teithio yma'n gorfforol yn ogystal â'r rhai sy'n gwylio'r digwyddiad ar eu sgriniau teledu hefyd. A chyda channoedd o filiynau o bobl yn gwylio Eurovision ar y teledu bob blwyddyn, mae'n gyfle perffaith i arddangos ein cenedl wych i'r byd. Ac rydym eisiau bod yn uchelgeisiol hefyd.

Er bod Cystadleuaeth Cân Eurovision wedi'i chynnal mewn arenau yn draddodiadol, ac mae gan Gymru lawer iawn o arenau, a byddwn ar fai yn peidio â sôn am yr arena newydd, wych yn Abertawe yn fy rhanbarth i, gwyddom y gallai'r cyhoedd yng Nghymru ac ar draws y Deyrnas Unedig lenwi Stadiwm y Principality yn hawdd, cymaint yw eu brwdfrydedd a'u cariad at y digwyddiad. Gwn y gallem werthu 70,000 o docynnau ar gyfer y digwyddiad hwnnw, a chredaf fy mod yn gwybod pwy o'r Siambr hon fyddai'n prynu'r 60 tocyn cyntaf. Felly, er bod yna faterion trafnidiaeth amlwg y mae angen mynd i'r afael â hwy, sy'n rhywbeth a godwyd gennym yn y gorffennol, nid yw heddiw'n ddiwrnod i eistedd yn ôl a chael dadleuon rhwng pleidiau gwleidyddol. Yn hytrach, mae'n ddiwrnod i ddathlu Cystadleuaeth Cân Eurovision a datgan bod y Senedd hon yn sefyll yn unedig ac yn glir ar un nod, sef gwneud popeth yn ein gallu, ac ymrwymo i weithio gyda'n gilydd, i wireddu uchelgais a rennir, sef cynnal Cystadleuaeth Cân Eurovision yma yng Nghymru, ac edrychaf ymlaen at glywed cyfraniadau gan gyd-Aelodau.

17:25

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Rwyf wedi dethol y gwelliant i’r cynnig, a dwi’n galw ar Heledd Fychan i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Heledd.

I have selected the amendment to the motion, and I call on Heledd Fychan to move amendment 1, tabled in the name of Siân Gwenllian. Heledd.

Gwelliant 1—Siân Gwenllian

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn galw ymhellach ar Lywodraeth Cymru i baratoi cais i Gymru gymryd rhan fel cenedl yn ei rhinwedd ei hun yng Nghystadleuaeth Cân Eurovision, gan hyrwyddo presenoldeb Cymru ar y llwyfan rhyngwladol.

Amendment 1—Siân Gwenllian

Add as new point at end of motion:

Further calls on the Welsh Government to also prepare a bid for Wales to take part as a nation in its own right in the Eurovision Song Contest, furthering Wales’s presence on the international stage.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Diolch, Llywydd, a diolch i'r Ceidwadwyr am gyflwyno’r cynnig hwn heddiw a hoffwn ddatgan ein cefnogaeth iddo. Hoffwn hefyd ategu sylwadau Tom Giffard gan ddweud rydyn ni’n cytuno, rydyn ni’n gresynu’n fawr at y ffaith na ellir cynnal y gystadleuaeth hon yn Wcráin oherwydd ymosodiadau anghyfreithlon a pharhaus Rwsia. Nid eisiau manteisio ydyn ni ar y ffaith bod Wcráin yn mynd drwy sefyllfa mor echrydus, ac rydyn ninnau'n croesawu bod yn rhaid i 2023 fod yn ddathliad o Wcráin hefyd, ac adlewyrchu hynna lle bynnag bo'r gystadleuaeth. Mi ddylwn i ddatgan hefyd fy mod i’n un o’r rhai sydd ddim yn mynd i ymddiheuro am y ffaith fy mod i’n ffan mawr o Eurovision. Mae’n ddrwg gen i, dwi yn gwylio yn flynyddol efo’r teulu, fel nifer o bobl yng Nghymru, a hefyd fy mod i wedi pleidleisio dros Wcráin eleni.

Ond mae yn gyfle euraid i ni yma yng Nghymru, a dwi’n meddwl bod y pwynt yn un pwysig: mi ddylem ni fod yn ymgyrchu i Eurovision fod yma yng Nghymru. Wedi’r cyfan, mae hi wedi bod yn y Deyrnas Unedig wyth o weithiau o’r blaen, saith o weithiau yn Lloegr ac unwaith yn yr Alban. Felly, mae hi’n hen bryd i Gymru gael y cyfle a'r manteision rhyngwladol o hynny. Fel y dywedwyd gan Tom Giffard, mae gennym ni gyfoeth o gerddoriaeth yma yng Nghymru i’w dathlu, a dwi’n meddwl y gallem ni fod yn dangos yr holl bethau rydyn ni’n enwog yn rhyngwladol amdanyn nhw—ei fod e’n gyfle euraid o ran hynny. Hefyd, os ydych chi’n ystyried ein bod ni’n mynd i gael cyfle aruthrol yn rhyngwladol efo tîm dynion Cymru ar y llwyfan rhyngwladol yng nghwpan y byd, pam felly ddim wedyn mynd ati i ddathlu diwylliant mewn ffordd hollol wahanol yma yng Nghymru?

Dwi yn mynd i roi sialens i'r Ceidwadwyr. Y ‘true party of Wales’? Cefnogwch, felly, ein gwelliant ni, y dylai Cymru fod yno yn cystadlu fel cenedl, oherwydd dyna ydy ein gwelliant ni, i sicrhau bod Cymru—. A ninnau efo cymaint o dalentau, fel y rhestrwyd, pam na ddylem ni fod yn cystadlu hefyd yno? Pam nad ydyn ni wedi clywed y Gymraeg erioed yn Eurovision? Oherwydd dyna un o’r pethau dwi’n ei fwynhau fwyaf am Eurovision, sef clywed yr holl ieithoedd gwahanol, yr holl ddiwylliannau gwahanol, a dwi’n meddwl ei bod hi’n hen bryd i Gymru gael y cyfle hwnnw.

Felly, fe fyddwn i yn gofyn i bawb yma: pam na allwn ni—[Torri ar draws.] Dwi’n falch iawn o gymryd gan Andrew, yn enwedig os wnewch chi ei ganu o.

Thank you, Llywydd, and I thank the Conservatives for bringing this debate forward today and state our support for it. I would also like to echo the comments of Tom Giffard in saying that we agree, that we also regret that this competition cannot be held in Ukraine because of the illegal ongoing attacks by Russia. We don’t want to take advantage of the fact that Ukraine is going through such an appalling time, and we welcome the fact that 2023 should be a celebration of Ukraine, and that should be the case wherever the competition is held. I should also declare that I'm one of those who is not going to apologise for the fact that I'm a big fan of Eurovision. I’m sorry, but I watch annually with the family, like many people in Wales, and I also voted for Ukraine this year.

But it is a golden opportunity for us here in Wales, and I think the point is an important one: yes, we should be campaigning for Eurovision to come here to Wales. After all, it’s been in the UK eight times previously, seven times in England and once in Scotland, so it’s about time that Wales had the opportunity to host and the international benefits of that. As Tom Giffard said, we have a wealth of music here in Wales to celebrate, and I do believe that we could be exhibiting everything that we’re famous for internationally. It’s a golden opportunity in that regard. Also, if you consider that we will have an excellent opportunity internationally on the international stage with the men’s football team at the world cup, well, why not then celebrate culture in a very different way here in Wales too?

I am going to challenge the Conservatives, however. The 'true party of Wales'? Well, support, therefore, our amendment that Wales should take part in Eurovision as a nation in its own right, because that’s what our amendment states, to ensure that Wales—. Given that we have such huge talent, as has been listed, why shouldn’t we compete too? Why haven’t we heard the Welsh language ever in Eurovision? That’s one of the things that I enjoy most about Eurovision, hearing all of the different languages, seeing all of the different cultures reflected, and I think it’s about time Wales had that opportunity too.

So, I would ask everybody here: why can't we—[Interruption.] I’d be more than happy to take an intervention, Andrew, particularly if you’ll sing it.

I’ve read on the order paper your amendment, but I don’t think, under the rules of the competition, we could enter it, just like the Basque Country couldn’t enter, and Spain is the representative of the Spanish entry to the competition. So, the rules do not permit that amendment to actually be enacted.

Rwyf wedi darllen eich gwelliant ar y papur trefn, ond nid wyf yn credu, yn ôl rheolau'r gystadleuaeth, y gallem gystadlu, yn union fel na allai Gwlad y Basg gystadlu, a Sbaen sy'n cynrychioli cynnig Sbaen yn y gystadleuaeth. Felly, nid yw'r rheolau'n caniatáu i'r gwelliant hwnnw gael ei weithredu mewn gwirionedd.

Wel, mi ydyn ni wedi gallu efo Junior Eurovision, ac mae hi yn bosibl newid rheoliadau o’r fath, oherwydd pam lai ddathlu’r holl amrywiadau? Mae yna alw yna i ni fod yn mynd ati i edrych ar hynny, oherwydd mi ddylem ni fod yn gallu cystadlu, ac mae yna ffyrdd hefyd i sicrhau bod hynny’n bosibl. Os ydy’n bosibl efo Junior Eurovision, mae’n bosibl newid y rheoliadau i ni fod yno yn Eurovision, ac mae gen i hyder y gallai Cymru fod yn ennill.

Felly, dwi’n falch iawn o fod yn cefnogi hwn, ac yn annog pawb i uno hefyd o ran ein gwelliant. Mae yna gymaint o fanteision economaidd i ni ddathlu Cymru yn rhyngwladol drwy’r cyfle yma, a dwi’n gobeithio y medrwn ni uno ar rywbeth a fyddai’n bositif a chadarnhaol i Gymru, y Gymraeg, hefyd, oherwydd mae’n bosibl y byddem ni’n gweld y Gymraeg yn Eurovision. Felly, pam lai mynd amdani? Diolch.

Well, it was possible with Junior Eurovision, and such rules can be changed, because why shouldn’t we celebrate the diversity? There is a call to begin looking at that, because we should be able to compete, and there are ways and means of ensuring that that is possible. If it’s possible with Junior Eurovision, it’s possible to change the rules for us to be at Eurovision too, and I am confident that Wales could win.

So, I’m very pleased to support this, and I would encourage everyone to unite on our amendment. There would be so many economic benefits for us to celebrate Wales internationally through this opportunity, and I very much hope that we can all unite on something that would be very positive for Wales and the Welsh language too, because we may see the Welsh language in Eurovision. So, why not go for it? Thank you.

Just like many people in this Chamber, I watch the Eurovision Song Contest every year and I have seriously got tired of seeing 'nul points', but it was a delight for me to see Ukraine win this year, and for Great Britain to do incredibly well. Alongside 161 million viewers, I was hooked, and I must say, I was very fortunate to have a head of comms in my team who is a walking, talking Encyclopaedia Britannica of everything Eurovision. So, I am hoping that my contribution today will be a tribute to him and also all Eurovision Song Contest fans out there.

It's a fact that the Eurovision Song Contest is the longest running annual tv music competition. First held in 1956 with only seven nations competing, the contest has substantially grown. The collapse of the former Soviet Union in the 1990s has led to a certain increase in numbers, with many former eastern bloc European countries vying to compete, and now the contest even encompasses Australia. From Dana to Dana International, this cultural festival, with occasional strange song lyrics, bizarre performances and tactical voting, has become a beacon promoting equality, diversity and harmony across Europe and elsewhere, a true, what some may say, brotherhood of man.

Ukraine's victory in this year's contest was rightly seen as a repudiation of Russia's aggression, and an attempt to replace the brave and inspirational President Zelenskyy with Putin's puppet on a string. Events in the east mean that next year's Eurovision is unlikely to be held in Kyiv, a departure from the norm that can at best be described as an aberration. The BBC is now in talks with the European Broadcasting Union to potentially host the contest, something the UK has done a record eight times previously. Should they prove successful, the question arises: where should the venue be? Back comes the answer: wherever there's space, man.

I believe the perfect venue is the Principality Stadium, which can hold 74,500 people. The stadium has a proven track record, as my colleague Tom Giffard mentioned, of successfully holding major music events, as we saw earlier with the Ed Sheeran concert, Tom Jones and also the Stereophonics being held there. Eurovision would also provide an opportunity to market and publicise the attractions of Wales as a tourist destination to an international audience of millions. From the rock bottom of our stunning mountains to the beautiful sandy shores of our coastlines, holding this unique event has the potential to deliver huge long-term benefits for our economy by raising our profile as a nation.

I call upon the Welsh Government to not waste time making up your mind and bring the world's greatest song contest to the land of song. Let's ensure that we are flying the flag for Wales. Support our motion and do all you can to promote Cardiff and Wales as the perfect host for the Eurovision Song Contest. If you do, I'll be the first one to sing and say, 'Congratulations'.

Yn union fel llawer o bobl yn y Siambr hon, rwy'n gwylio Cystadleuaeth Cân Eurovision bob blwyddyn ac rwyf wedi cael llond bol ar weld 'nul points', ond roedd yn bleser gweld Wcráin yn ennill eleni, a gweld Prydain yn gwneud yn anhygoel o dda. Gyda 161 miliwn o wylwyr eraill, roeddwn wrth fy modd, a rhaid imi ddweud, roeddwn yn ffodus iawn o fod â phennaeth cyfathrebu yn fy nhîm sy'n Encyclopaedia Britannica byw o bopeth sy'n ymwneud ag Eurovision. Felly, rwy'n gobeithio y bydd fy nghyfraniad heddiw yn deyrnged iddo ef a hefyd i holl gefnogwyr Cystadleuaeth Cân Eurovision.

Cystadleuaeth Cân Eurovision yw'r gystadleuaeth gerddoriaeth teledu flynyddol hiraf. Cafodd ei chynnal gyntaf ym 1956 gyda dim ond saith gwlad yn cystadlu, ac mae'r gystadleuaeth wedi tyfu'n sylweddol bellach. Mae chwalfa'r hen Undeb Sofietaidd yn y 1990au wedi arwain at gynnydd sicr yn y niferoedd, gyda llawer o gyn-wledydd y bloc dwyreiniol yn Ewrop yn cystadlu, ac erbyn hyn mae'r gystadleuaeth yn cynnwys Awstralia hyd yn oed. O Dana i Dana International, mae'r ŵyl ddiwylliannol hon, sydd weithiau'n cynnwys geiriau caneuon rhyfedd, perfformiadau bisâr a phleidleisio tactegol, bellach yn cario'r fflam o ran hyrwyddo cydraddoldeb, amrywiaeth a chytgord ar draws Ewrop ac mewn mannau eraill, a byddai rhai'n ei alw'n 'brotherhood of man' go iawn.

Roedd buddugoliaeth Wcráin yn y gystadleuaeth eleni yn cael ei ystyried yn gondemniad o ymosodiad Rwsia, ac yn ymgais i nodi dewrder ac ysbrydoliaeth yr Arlywydd Zelenskyy yn wyneb y Putin llwfr. Mae digwyddiadau yn y dwyrain yn golygu na fydd cystadleuaeth Eurovision y flwyddyn nesaf yn debygol o gael ei chynnal yn Kyiv, sy'n mynd yn groes i'r arfer ac na ellir ond ei ddisgrifio ar y gorau fel gwyriad. Mae'r BBC bellach yn cynnal trafodaethau gyda'r Undeb Darlledu Ewropeaidd i gynnal y gystadleuaeth o bosibl, rhywbeth y mae'r DU wedi'i wneud wyth gwaith o'r blaen, mwy nag unman arall. Os byddant yn llwyddiannus, mae'r cwestiwn yn codi: lle y dylid ei leoli? Daw'r ateb yn ôl: 'wherever there's space, man'.

Credaf mai'r lleoliad perffaith yw Stadiwm y Principality, sy'n gallu dal 74,500 o bobl. Mae gan y stadiwm hanes profedig, fel y soniodd fy nghyd-Aelod, Tom Giffard, o gynnal digwyddiadau cerddoriaeth mawr yn llwyddiannus, fel y gwelsom yn gynharach gyda chyngherddau Ed Sheeran, Tom Jones a'r Stereophonics hefyd yn cael eu cynnal yno. Byddai Eurovision hefyd yn gyfle i farchnata a rhoi cyhoeddusrwydd i atyniadau Cymru fel cyrchfan i dwristiaid i gynulleidfa ryngwladol o filiynau. O'n mynyddoedd godidog i lannau tywod hardd ein harfordiroedd, gallai cynnal y digwyddiad unigryw hwn yn sicrhau manteision hirdymor enfawr i'n heconomi drwy godi ein proffil fel cenedl.

Galwaf ar Lywodraeth Cymru i beidio â gwastraffu amser cyn penderfynu a dod â'r gystadleuaeth gân fwyaf yn y byd i wlad y gân. Gadewch inni sicrhau ein bod yn hedfan y faner dros Gymru. Cefnogwch ein cynnig a gwnewch bopeth yn eich gallu i hyrwyddo Caerdydd a Chymru fel y lleoliad perffaith ar gyfer Cystadleuaeth Cân Eurovision. Os gwnewch chi hynny, fi fydd y cyntaf i ganu a dweud, 'Congratulations'.

17:30

It's a pleasure to take part in this debate this afternoon. My knowledge isn't as good on Eurovision as yours, Natasha, but what I will say is that I wasn't originally down to speak on this, but I'm glad that I finally made my mind up to contribute today.

Eurovision, for those who follow it, evokes a sense of celebration, culture, competition, creativity, camaraderie, all combined into a single annual event. The secret to Eurovision's cross-border mass appeal lies in a curious mixture of camp irony and mild controversy. Other than sporting events, the Eurovision Song Contest is one of the most watched annual international television events in the world, drawing in 600 million viewers each year. Following conversations by the European Broadcasting Union in the 1950s to connect countries within the union during the period after world war two, the contest has been televised every year since its premiere in 1956. 

For now, NATO countries are not directly at war with Russia, but we are in a wartime period, which we must do all we can to support. Against this backdrop, a kindly reminder of how important events such as Eurovision can be has surely been felt. The UK entry into the contest this year resulted in second place, closely behind Ukraine. With many security concerns, ongoing conversations around the logistics of the contest being held in Ukraine have taken place. Understandably, it's been noted that it's unlikely to be safe enough for it to take place in Kyiv or Lviv, or indeed any other Ukrainian city, and I would like to take this opportunity to say that Wales stands ready to facilitate Ukraine as a host nation in this instance. 

Despite the ongoing cost-of-living crisis, the kindness and willingness of the people of Wales has been unwavering towards the people of Ukraine. We've seen the fantastic work of Urdd Gobaith Cymru, who have housed and supported refugees at a handful of their locations across the country. Therefore, while our armed forces remain absent from the battlefields of Donbas, we must look at other ways in which we can carry the Ukrainian message of hope. A Welsh-organised Eurovision could see profits donated to charity, and free tickets distributed to refugees here in Wales. There's a real opportunity that 2023 could mark the year of renewed friendship.

Over the past few months, Ukraine has shown its true determination and grit to be a beacon of freedom and democracy here in Europe. Regardless of where and when the next Eurovision is held, this is another opportunity for us to join in solidarity with its people and send a hard, strong message to Russia. Russia's war campaign on European soil will not go unpunished. Putin and his military generals will answer for the war crimes that they have committed, and Wales and the United Kingdom will stand unwaveringly with their Ukrainian allies until every last tank, soldier, fighter jet and naval ship has left Ukraine for good. I'll finish by quoting Konrad Adenauer, when he said that

'When the world seems large and complex, we need to remember that great world ideals all begin in some home neighborhood.'

The war in Ukraine has truly shown that. Thank you. 

Mae'n bleser cael cymryd rhan yn y ddadl hon y prynhawn yma. Nid yw fy ngwybodaeth am Eurovision gystal â'ch un chi, Natasha, ond nid oedd fy enw i lawr i siarad am hyn yn wreiddiol, ond rwy'n falch fy mod o'r diwedd wedi penderfynu cyfrannu heddiw.

I'r rhai sy'n ei ddilyn, mae Eurovision yn ennyn ymdeimlad o ddathliad, diwylliant, cystadleuaeth, creadigrwydd, cyfeillgarwch, oll wedi'u cyfuno mewn un digwyddiad blynyddol. Cyfrinach apêl dorfol drawsffiniol Eurovision yw'r cymysgedd rhyfedd o eironi camp a drama. Ar wahân i ddigwyddiadau chwaraeon, Cystadleuaeth Cân Eurovision yw un o'r digwyddiadau teledu rhyngwladol blynyddol mwyaf poblogaidd yn y byd, ac mae'n denu 600 miliwn o wylwyr bob blwyddyn. Yn dilyn sgyrsiau gan Undeb Darlledu Ewrop yn y 1950au i gysylltu gwledydd o fewn yr undeb yn ystod y cyfnod ar ôl yr ail ryfel byd, mae'r gystadleuaeth wedi cael ei darlledu bob blwyddyn ers y digwyddiad cyntaf ym 1956. 

Am y tro, nid yw gwledydd NATO mewn rhyfel uniongyrchol gyda Rwsia, ond rydym mewn cyfnod o ryfel, ac mae'n rhaid inni wneud popeth yn ein gallu i gefnogi. Yn y cyd-destun hwn, mae'n sicr ein bod wedi cael ein hatgoffa o ba mor bwysig y gall digwyddiadau fel Eurovision fod. Cyrhaeddodd ymgais y DU yn y gystadleuaeth eleni yr ail safle, yn agos i Wcráin ar y brig. Gyda llawer o bryderon diogelwch, mae sgyrsiau ar y gweill am logisteg cynnal y gystadleuaeth yn Wcráin. Yn ddealladwy, nodwyd ei bod yn annhebygol o fod yn ddigon diogel iddi ddigwydd yn Kyiv neu Lviv, neu unrhyw ddinas arall yn Wcráin yn wir, a hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ddweud bod Cymru'n barod i'w chynnal yn enw Wcráin y tro hwn.

Er gwaethaf yr argyfwng costau byw parhaus, mae caredigrwydd a pharodrwydd pobl Cymru wedi bod yn ddiwyro tuag at bobl Wcráin. Rydym wedi gweld gwaith gwych Urdd Gobaith Cymru, sydd wedi cartrefu a chefnogi ffoaduriaid mewn llond llaw o'u lleoliadau ledled y wlad. Felly, er bod ein lluoedd arfog yn parhau i fod yn absennol o feysydd brwydrau Donbas, rhaid inni edrych ar ffyrdd eraill y gallwn gario neges o obaith i Wcráin. Gallai Eurovision a drefnwyd yng Nghymru arwain at roi'r elw i elusen, a dosbarthu tocynnau am ddim i ffoaduriaid yma yng Nghymru. Mae cyfle gwirioneddol i wneud 2023 yn flwyddyn cyfeillgarwch o'r newydd.

Dros yr ychydig fisoedd diwethaf, mae Wcráin wedi dangos penderfyniad a chadernid i ymladd dros ryddid a democratiaeth yma yn Ewrop. Ni waeth ble na phryd y cynhelir yr Eurovision nesaf, mae hwn yn gyfle arall inni ymuno i gefnogi ei phobl ac anfon neges galed a chryf i Rwsia. Ni fydd ymgyrch ryfel Rwsia ar bridd Ewropeaidd yn mynd heb ei chosbi. Bydd Putin a'i gadfridogion milwrol yn talu am y troseddau rhyfel y maent wedi'u cyflawni, a bydd Cymru a'r Deyrnas Unedig yn sefyll yn gadarn gyda'u cynghreiriaid o Wcráin nes bod pob tanc, milwr, awyren ryfel a llong forol wedi gadael Wcráin am byth. Rwyf am orffen drwy ddyfynnu Konrad Adenauer, pan ddywedodd

'Pan fydd y byd yn ymddangos yn fawr ac yn gymhleth, mae angen inni gofio bod pob delfryd wych fyd-eang yn dechrau mewn cymdogaeth leol.'

Mae'r rhyfel yn Wcráin wedi dangos hynny go iawn. Diolch. 

17:35

I'm very pleased to be able to briefly participate in this debate. I wasn’t down to speak. I would like to actually agree with the opening sentiments of the Members opposite, who started this discussion and this motion today. I absolutely applaud the fact that we have a consensus, I believe—a majority across this Chamber today—in this regard. I think that it’s an absolutely fantastic suggestion that we would look to encourage the UK to be able to participate in this Eurovision Song Contest as we move forward.

In regard to Wales as the land of song, quite frankly, it would be fitting for us at this time to be able to do so, and I would also encourage the Welsh Government to work with the BBC and others to celebrate the fantastic achievements, not only in Wales but also in regard to the tragic and awful circumstances that Ukraine is going through at this moment in time. It is a show of solidarity, and it would be a demonstration of our support. So, I welcome very much this debate. Diolch yn fawr i chi i gyd. Thank you, Llywydd.

Rwy'n falch iawn o allu cymryd rhan yn y ddadl hon yn fyr. Nid oeddwn i lawr i siarad. Hoffwn gytuno mewn gwirionedd â'r hyn a ddywedodd yr Aelodau gyferbyn wrth agor, i ddechrau'r drafodaeth hon a'r cynnig hwn heddiw. Rwy'n cymeradwyo'n llwyr y ffaith bod gennym gonsensws, rwy'n credu—mwyafrif ar draws y Siambr hon heddiw—yn hyn o beth. Credaf ei fod yn awgrym hollol wych ein bod yn ceisio annog y DU i allu cymryd rhan yng Nghystadleuaeth Cân Eurovision wrth inni symud ymlaen.

O ran Cymru fel gwlad y gân, a dweud y gwir, byddai'n briodol inni allu gwneud hynny yn awr, a hoffwn annog Llywodraeth Cymru hefyd i weithio gyda'r BBC ac eraill i ddathlu'r llwyddiannau gwych, nid yn unig yng Nghymru ond hefyd mewn perthynas â'r amgylchiadau trasig ac ofnadwy y mae Wcráin yn mynd drwyddynt ar hyn o bryd. Mae'n dangos undod, a byddai'n arwydd o'n cefnogaeth. Felly, rwy'n croesawu'r ddadl hon yn fawr iawn. Diolch yn fawr i chi i gyd. Diolch yn fawr, Lywydd.

Dirprwy Weinidog y celfyddydau a chwaraeon i gyfrannu nawr—Dawn Bowden.

The Deputy Minister for arts and sport to contribute now—Dawn Bowden.

Member
Dawn Bowden 17:37:37
Deputy Minister for Arts and Sport, and Chief Whip

Diolch, Llywydd. Can I thank the Welsh Conservatives for bringing forward this debate? What I would start by saying is that we have a full range of cultural, sporting and business events that are a vital part of the visitor economy. By supporting events across Wales, the Welsh Government, through Event Wales, helps drive positive economic impact while showcasing our world-class venues, spotlighting our cities, towns and communities, and highlighting our wonderful landscapes.

Because of the vital role of events in Wales, in order to combat the worst effects of the pandemic, the Welsh Government did provide further support of £24 million to more than 200 sporting, cultural and business events, and technical suppliers, via the cultural recovery fund, and continued to provide leadership, advice and guidance to the industry during this challenging time. Currently working under the auspices of a major events strategy for Wales 2010-20—which was launched in 2010, obviously—we’re now about to launch a renewed and refreshed events strategy for Wales. This seeks to capitalise on the new level of collaboration and consultation that the Welsh Government has developed with the industry during the pandemic. We are going to reassess Wales’s reputation as an event nation on the world stage, where events support the well-being of its people, place and the planet. It identifies clear ambitions to ensure an all-Wales approach, maximising existing assets and supporting a geographical and seasonal spread of indigenous and international events across sports, business and cultural sectors across the whole of Wales.

We are already supporting a wide range of events. The most recent examples include the Welsh language festival Tafwyl; In It Together in Neath Port Talbot; the Gottwood festival in Ynys Môn; the Merthyr Rising; and the Out & Wild festival in Pembrokeshire. We are looking forward to the World Heart Congress; and England versus South Africa T20 in Cardiff, shortly; the Love Trails festival; the Para Sport festival in Swansea; and WWE, as has already been mentioned, will be coming to Wales in September. We are well versed in successfully hosting international events—WOMEX, NATO, the Ashes test, a Ryder Cup and a Champions League final, just to name a few.

We remain alert to new and exciting event hosting opportunities. For example, we are of course part of the UK and Ireland bid for the 2028 Euros. We are always open to discussions about bringing exciting major events to Wales. These opportunities can, as has happened with Eurovision, emerge unexpectedly, and it's vital that we respond to these appropriately and make a full assessment of the likely costs and benefits before progress with any potential involvement. Such an assessment involves full engagement with partners and a full consideration of the detailed technical specification issued by the event organisers.

The Eurovision Song Contest, as others have already pointed out, represents one of the world's most high profile event hosting opportunities, and provides the host nation, city and venue with a chance to build significantly on its reputation and secure a sizeable and positive economic impact. As winners of the 2022 contest, Ukraine won the right to host the 2023 edition, and whilst the European Broadcasting Union, who hold the rights to the competition, have now indicated that they do not think it will be possible to host a safe and secure event in the country next year, we note that Ukraine remain committed to hosting the event, and have suggested that now is not the right time to start discussions with cities in the UK, until they have held further discussions with the EBU. The UK Government has also indicated that Ukraine should be given the opportunity to host the event if they can. So, no decision has yet been taken on whether the UK will host, but in the event that we do agree to host, the BBC will then run a selection process for the host city, and it is at that point that input will be sought.

Can I say, Llywydd, that we reiterate our unequivocal solidarity with the Ukrainian people in the face of the Russian invasion of their country? We fully respect Ukraine's continued ambition to host the Eurovision Song Contest. Until the position has been fully resolved, we will not proactively pursue a bid for the event. Should, however, Ukraine be unable to host the event, we recognise that, as runners-up in the 2022 contest, the UK represents the alternative option for the EBU.

We recognise that Wales's successful track record in hosting high-profile events in Cardiff at the Principality Stadium, which we understand would be the only venue in Wales capable of meeting the specifications for the event, places it in contention for providing a home for the 2023 edition of Eurovision, if it cannot be held in Ukraine. Both Cardiff Council and the stadium have indicated their interest in staging the event, and if the event cannot be held in Ukraine, we would hold further discussions with both, and the BBC, in terms of the detailed specification and the potential costs, which we understand are likely to be multimillion. We would also be looking at the benefits and the potential contributions from those partners, the UK Government, and of course international partners.

Finally, if I can address the Plaid amendment. Should we be successful for any bid for this great event, we would fully honour the EBU's commitment to ensure that the 2023 event reflects Ukraine's win this year, and any entry would be a UK entry, because Eurovision is a competition held amongst broadcasting networks, and entries are from the main public service broadcasters of each country, and for the UK this is the BBC. The BBC would therefore need to withdraw from being the UK's Eurovision broadcaster before Wales could be allowed to compete in its own right. A devolved Government does not mean separate participation.

In summary, Llywydd, what I would say is that we should await the final decision on which nation will be hosting the Eurovision Song Contest, and if that turns out to be the UK then we will fully participate in the process of seeking to host the event.

Diolch, Lywydd. A gaf fi ddiolch i'r Ceidwadwyr Cymreig am gyflwyno'r ddadl hon? Hoffwn ddechrau drwy ddweud bod gennym ystod lawn o ddigwyddiadau diwylliannol, chwaraeon a busnes sy'n rhan hanfodol o'r economi ymwelwyr. Drwy gefnogi digwyddiadau ledled Cymru, mae Llywodraeth Cymru, drwy Digwyddiadau Cymru, yn helpu i greu effaith economaidd gadarnhaol wrth arddangos ein lleoliadau o'r radd flaenaf, gan dynnu sylw at ein dinasoedd, ein trefi a'n cymunedau, a thynnu sylw at ein tirweddau gwych.

Oherwydd rôl hanfodol digwyddiadau yng Nghymru, er mwyn mynd i'r afael ag effeithiau gwaethaf y pandemig, rhoddodd Llywodraeth Cymru gymorth pellach o £24 miliwn i fwy na 200 o ddigwyddiadau chwaraeon, diwylliannol a busnes, a chyflenwyr technegol, drwy'r gronfa adferiad diwylliannol, a pharhaodd i roi arweiniad, cyngor a chanllawiau i'r diwydiant yn ystod y cyfnod heriol hwn. Gan weithio ar hyn o bryd o dan strategaeth digwyddiadau mawr i Gymru 2010-20—a lansiwyd yn 2010, yn amlwg—rydym bellach ar fin lansio strategaeth digwyddiadau wedi'i hadnewyddu a'i diwygio ar gyfer Cymru. Mae'n ceisio manteisio ar y lefel newydd o gydweithio ac ymgynghori y mae Llywodraeth Cymru wedi'i datblygu gyda'r diwydiant yn ystod y pandemig. Rydym yn mynd i ailasesu enw da Cymru fel cenedl ddigwyddiadau ar lwyfan y byd, lle mae digwyddiadau'n cefnogi llesiant ei phobl, ei lleoedd a'r blaned. Mae'n nodi uchelgeisiau clir i sicrhau dull Cymru gyfan, gan fanteisio i'r eithaf ar asedau presennol a chefnogi dosbarthiad daearyddol a thymhorol o ddigwyddiadau cynhenid a rhyngwladol ar draws y sectorau chwaraeon, busnes a diwylliant ledled Cymru.

Rydym eisoes yn cefnogi amrywiaeth eang o ddigwyddiadau. Mae'r enghreifftiau diweddaraf yn cynnwys yr ŵyl Gymraeg, Tafwyl; In It Together yng Nghastell-nedd Port Talbot; gŵyl Gottwood yn Ynys Môn; Merthyr Rising; a'r ŵyl Out & Wild yn sir Benfro. Rydym yn edrych ymlaen at y World Heart Congress; a T20 Lloegr yn erbyn De Affrica yng Nghaerdydd, cyn bo hir; gŵyl Love Trails; yr ŵyl Para Chwaraeon yn Abertawe; a bydd WWE, fel y crybwyllwyd eisoes, yn dod i Gymru ym mis Medi. Rydym yn gyfarwydd iawn â chynnal digwyddiadau rhyngwladol yn llwyddiannus—WOMEX, NATO, prawf y Lludw, Cwpan Ryder a rownd derfynol Cynghrair y Pencampwyr, i enwi rhai yn unig.

Rydym yn parhau i fod yn effro i gyfleoedd newydd a chyffrous i gynnal digwyddiadau. Er enghraifft, rydym yn rhan o gais y DU ac Iwerddon am bencampwriaeth Ewro 2028. Rydym bob amser yn agored i drafodaethau ynglŷn â dod â digwyddiadau mawr cyffrous i Gymru. Gall y cyfleoedd hyn, fel sydd wedi digwydd gydag Eurovision, ddod i'r amlwg yn annisgwyl, ac mae'n hanfodol ein bod yn ymateb i'r rhain yn briodol ac yn gwneud asesiad llawn o'r costau a'r manteision tebygol cyn symud ymlaen gydag unrhyw gyfranogiad posibl. Mae asesiad o'r fath yn cynnwys ymgysylltu'n llawn â phartneriaid ac ystyriaeth lawn o'r fanyleb dechnegol fanwl a gyhoeddir gan drefnwyr y digwyddiad.

Mae Cystadleuaeth Cân Eurovision, fel y mae eraill eisoes wedi nodi, yn un o'r digwyddiadau proffil uchel mwyaf yn y byd, ac mae'n rhoi cyfle i'r wlad, y ddinas a'r lleoliad sy'n ei gynnal adeiladu'n sylweddol ar ei henw da a sicrhau effaith economaidd sylweddol a chadarnhaol. Fel enillwyr cystadleuaeth 2022, enillodd Wcráin yr hawl i gynnal y gystadleuaeth yn 2023, ac er bod yr Undeb Darlledu Ewropeaidd, sydd â'r hawliau i'r gystadleuaeth, bellach wedi nodi nad ydynt yn credu y bydd yn bosibl cynnal digwyddiad diogel yn y wlad y flwyddyn nesaf, nodwn fod Wcráin yn parhau i fod yn ymrwymedig i gynnal y digwyddiad, ac wedi awgrymu nad dyma'r amser iawn i ddechrau trafodaethau gyda dinasoedd yn y DU, nes eu bod wedi cynnal trafodaethau pellach gyda'r Undeb Darlledu Ewropeaidd. Mae Llywodraeth y DU hefyd wedi dweud y dylid rhoi cyfle i Wcráin gynnal y digwyddiad os gallant. Felly, nid oes penderfyniad wedi'i wneud eto ynglŷn ag a fydd y DU yn cynnal y gystadleuaeth, ond os cytunwn i'w chynnal, bydd y BBC wedyn yn cynnal proses ddethol i weld ym mha ddinas y caiff ei chynnal, a dyna pryd y gofynnir am fewnbwn.

Os caf ddweud, Lywydd, rydym yn ailadrodd ein cefnogaeth ddiamwys i bobl Wcráin yn wyneb ymosodiad Rwsia ar eu gwlad? Rydym yn parchu uchelgais parhaus Wcráin i gynnal Cystadleuaeth Cân Eurovision. Hyd nes y bydd y sefyllfa wedi'i datrys yn llawn, ni fyddwn yn mynd ati'n rhagweithiol i wneud cais am y digwyddiad. Fodd bynnag, os na all Wcráin gynnal y digwyddiad, rydym yn cydnabod, fel yr ail yng nghystadleuaeth 2022, mai'r DU yw'r opsiwn amgen ar gyfer yr Undeb Darlledu Ewropeaidd.

Rydym yn cydnabod bod hanes llwyddiannus Cymru o gynnal digwyddiadau proffil uchel yng Nghaerdydd yn Stadiwm Principality, sef yr unig leoliad yng Nghymru sy'n gallu bodloni'r manylebau ar gyfer y digwyddiad, yn ei gosod mewn sefyllfa i allu cynnal cystadleuaeth Eurovision 2023, os na ellir ei chynnal yn Wcráin. Mae Cyngor Caerdydd a'r stadiwm wedi nodi eu diddordeb mewn cynnal y digwyddiad, ac os na ellir cynnal y digwyddiad yn Wcráin, byddem yn cynnal trafodaethau pellach gyda'r BBC mewn perthynas â'r fanyleb fanwl a'r costau posibl, sydd, yn ôl yr hyn a ddeallwn, yn debygol o fod yn sawl miliwn o bunnoedd. Byddem hefyd yn edrych ar y manteision a'r cyfraniadau posibl gan y partneriaid hynny, Llywodraeth y DU, a phartneriaid rhyngwladol wrth gwrs.

Yn olaf, os caf roi sylw i welliant Plaid Cymru. Pe byddai unrhyw gais gennym am y digwyddiad gwych hwn yn llwyddiannus, byddem yn llwyr anrhydeddu ymrwymiad yr Undeb Darlledu Ewropeaidd i sicrhau bod digwyddiad 2023 yn adlewyrchu buddugoliaeth Wcráin eleni, a byddai unrhyw gais yn gais ar ran y DU, oherwydd cystadleuaeth a gynhelir rhwng rhwydweithiau darlledu yw Eurovision, a daw'r ceisiadau'n gan brif ddarlledwyr gwasanaeth cyhoeddus pob gwlad, ac i'r DU, y BBC yw'r rheini. Felly, byddai angen i'r BBC dynnu'n ôl o fod yn ddarlledwr Eurovision y DU cyn y gellid caniatáu i Gymru gystadlu yn ei hawl ei hun. Nid yw Llywodraeth ddatganoledig yn golygu y gallem gymryd rhan ar wahân.

I grynhoi, Lywydd, hoffwn ddweud y dylem aros am y penderfyniad terfynol ynglŷn â pha wlad fydd yn cynnal Cystadleuaeth Cân Eurovision, ac os mai'r DU fydd honno, byddwn yn cymryd rhan lawn yn y broses o wneud cais i gynnal y digwyddiad.

17:40

Tom Giffard nawr i ymateb i'r ddadl. 

Tom Giffard now to reply to the debate. 

Diolch. [Interruption.] I won't be singing, I'm afraid. Can I thank Members, first of all, from across the Chamber for their contributions in the Welsh Conservative debate today? I'm delighted to be closing this debate as well as opening. As Members who take a keen interest in Eurovision will know, it's normally only the winner that gets to perform twice, so read into that what you will.

I think the general consensus from the debate is that all of us across the Chamber, from whatever party or whatever part of the country we represent, are united in the idea of bringing the Eurovision Song Contest here to Wales. Can I just rattle through some of the contributions from Members? I’ll come back to the Plaid amendment at the end, but Heledd Fychan started by saying, 'Mae’n hen bryd'—it’s about time that Wales hosted the Eurovision. Absolutely right. We heard from a number of contributors about the role that Ukraine would play, and I’m grateful as well to the Deputy Minister for pointing out Ukraine’s continued ambition to want to host Eurovision if that is possible, but obviously, the EBU has made that decision that the UK should step in if that is not possible, and we feel very strongly that Wales and Cardiff should be that place where that is hosted.

Gareth Davies talked about how this has been a welcoming country to Ukrainians that have fled here, and if it is not possible to host it in their home, we should really be hosting it in Wales, which has now become obviously a temporary home for a number of Ukrainians as well.

Dawn Bowden, the Minister, at the end there talked about the cultural support over the pandemic, but I didn’t quite hear her full support for the ability to host Eurovision. I understand there is a cost-benefit analysis to be done, but I wish that the Deputy Minister would show 'Ooh Aah...Just a Little Bit’ more ambition. [Laughter.]

Can I just touch briefly on the Plaid Cymru—[Laughter.] I’ll move on. Can I just touch briefly on the contribution from Heledd Fychan and the Plaid Cymru amendment? And as we heard, I understand Plaid Cymru’s continued ambition to see Wales compete as an independent nation at the Eurovision—I understand that—but as we heard from the Deputy Minister and from Andrew R.T. Davies, that simply isn’t possible. And as the Deputy Minister said, the BBC would have to withdraw as a host broadcaster for the event. Unfortunately, Plaid Cymru are using this debate to drive their usual wedge of separatism between what they think and what the Welsh public really feel.

Diolch. [Torri ar draws.] Ni fyddaf yn canu, mae arnaf ofn. Yn gyntaf oll, a gaf fi ddiolch i'r Aelodau o bob rhan o'r Siambr am eu cyfraniadau yn nadl y Ceidwadwyr Cymreig heddiw? Rwy'n falch iawn o fod yn cau'r ddadl hon yn ogystal â'i hagor. Fel y gŵyr Aelodau sy'n ymddiddori'n fawr yn Eurovision, fel arfer dim ond yr enillydd sy'n cael perfformio ddwywaith, felly croeso i chi wneud beth a fynnwch o hynny.

Credaf mai'r consensws cyffredinol o'r ddadl yw bod pob un ohonom ar draws y Siambr, o ba blaid bynnag, neu ba ran bynnag o'r wlad yr ydym yn ei chynrychioli, yn unedig ynghylch y syniad o ddod â Chystadleuaeth Cân Eurovision yma i Gymru. A gaf fi grwydro drwy rai o gyfraniadau'r Aelodau? Dof yn ôl at welliant Plaid Cymru ar y diwedd, ond dechreuodd Heledd Fychan drwy ddweud ei bod hi'n hen bryd i Gymru gynnal yr Eurovision. Hollol gywir. Clywsom gan nifer o gyfranwyr am y rôl y byddai Wcráin yn ei chwarae, ac rwy'n ddiolchgar hefyd i'r Dirprwy Weinidog am dynnu sylw at uchelgais barhaus Wcráin i fod eisiau cynnal Eurovision os yw hynny'n bosibl, ond yn amlwg, mae'r Undeb Darlledu Ewropeaidd wedi gwneud y penderfyniad y dylai'r DU gamu i mewn os nad yw hynny'n bosibl, ac rydym yn teimlo'n gryf iawn mai Cymru a Chaerdydd ddylai fod y lle ar gyfer ei gynnal.

Soniodd Gareth Davies am y modd y mae hon wedi bod yn wlad groesawgar i Wcreiniaid sydd wedi dianc yma, ac os nad yw'n bosibl ei chynnal yn eu cartref, dylem ei chynnal yng Nghymru, sydd bellach wedi dod yn gartref dros dro i nifer o Wcreiniaid hefyd.

Siaradodd Dawn Bowden, y Gweinidog, ar y diwedd yno am y gefnogaeth ddiwylliannol dros y pandemig, ond ni chlywais ei chefnogaeth lawn i'r gallu i gynnal Eurovision. Deallaf fod dadansoddiad cost a budd i'w wneud, ond hoffwn pe bai'r Dirprwy Weinidog yn dangos 'Ooh Aah... Just a Little Bit' mwy o uchelgais. [Chwerthin.]

A gaf fi sôn yn fyr am welliant Plaid Cymru—[Chwerthin.] Fe symudaf ymlaen. A gaf fi sôn yn fyr am gyfraniad Heledd Fychan a gwelliant Plaid Cymru? Ac fel y clywsom, rwy'n deall uchelgais barhaus Plaid Cymru i weld Cymru'n cystadlu fel cenedl annibynnol yn yr Eurovision—rwy'n deall hynny—ond fel y clywsom gan y Dirprwy Weinidog a chan Andrew R.T. Davies, nid yw hynny'n bosibl. Ac fel y dywedodd y Dirprwy Weinidog, byddai'n rhaid i'r BBC dynnu'n ôl fel darlledwr ar gyfer y digwyddiad. Yn anffodus, mae Plaid Cymru yn defnyddio'r ddadl hon i wthio eu rhaniad ymwahanol arferol rhwng yr hyn y maent hwy yn ei feddwl a'r hyn y mae'r cyhoedd yng Nghymru yn ei deimlo mewn gwirionedd.

17:45

Would you be happy to take an intervention?

A fyddech chi'n fodlon derbyn ymyriad?

I didn't catch your description of the Welsh football team as 'separatism'.

Ni wneuthum eich clywed yn galw tîm pêl-droed Cymru yn 'ymwahanol'.

Well, we’ve got a wonderful debate coming up next—I’m sure you’ll stay behind—on Welsh football. But Plaid Cymru’s short-sighted suggestion may be one of the Conchita Wurst suggestions I’ve heard in this Chamber. No, that one didn’t land. Okay. [Laughter.]

I just wanted to finish by saying I saw little bit of nonsense on social media earlier today asking why we were using some time today to debate this idea, that we should be talking about bigger issues that are facing Wales, and discussing it was a waste of time. And for all the reasons we’ve heard today from across the Chamber, whether that be that huge economic impact, an unparalleled opportunity to bring people into stadiums in Wales, put eyeballs onto our country, or even just growing our national identity and who we are as a people, establishing that Senedd-wide consensus that the Welsh Government should work with the BBC and the EBU to bring a major event like Eurovision to Wales isn’t a waste of anybody’s time. So, I ask all Members from across the Chamber to back our motion today. Thank you.

Wel, mae gennym ddadl wych i ddod nesaf—rwy'n siŵr y gwnewch chi aros amdani—ar bêl-droed yng Nghymru. Ond efallai mai awgrym unllygeidiog Plaid Cymru yw un o'r awgrymiadau gwaethaf—Conchita Wurst—a glywais yn y Siambr. Na, ni weithiodd y jôc. O'r gorau. [Chwerthin.

Roeddwn am orffen drwy ddweud imi weld ychydig o nonsens ar y cyfryngau cymdeithasol yn gynharach heddiw yn gofyn pam ein bod yn defnyddio amser heddiw i drafod y syniad hwn, y dylem fod yn sôn am faterion mwy sy'n wynebu Cymru, a bod ei drafod yn wastraff amser. Ac am yr holl resymau a glywsom heddiw o bob rhan o'r Siambr, boed yn effaith economaidd enfawr, yn gyfle digyffelyb i ddod â phobl i mewn i stadia yng Nghymru, i dynnu sylw at ein gwlad, neu hyd yn oed er mwyn tyfu ein hunaniaeth genedlaethol a phwy ydym ni fel pobl, nid yw sefydlu consensws ar draws y Senedd y dylai Llywodraeth Cymru weithio gyda'r BBC a'r Undeb Darlledu Ewropeaidd i ddod â digwyddiad mawr fel Eurovision i Gymru yn wastraff ar amser neb. Felly, gofynnaf i bob Aelod o bob rhan o'r Siambr gefnogi ein cynnig heddiw. Diolch.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, ac felly byddwn ni yn gohirio'r bleidlais ar yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. Therefore, we'll defer voting on this item until voting time. 

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Dyma ni'n cyrraedd nawr yr amser i bleidleisio. Mi fyddwn ni'n cymryd toriad byr i baratoi ar gyfer y bleidlais.

We've now reached voting time. We'll take a short break to prepare for the vote.

17:50

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 17:48.

Ailymgynullodd y Senedd am 17:51, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

Plenary was suspended at 17:48.

The Senedd reconvened at 17:51, with the Llywydd in the Chair.

10. Cyfnod Pleidleisio
10. Voting Time

Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Eitem 8 fydd y bleidlais gyntaf, sef dadl y Ceidwadwyr ar ddiabetes. Mae'r bleidlais ar y cynni a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 14, 10 yn ymatal, 26 yn erbyn. Mae'r cynnig wedi'i wrthod.

That brings us to voting time. The first vote is on item 8, the Welsh Conservatives' debate on diabetes. I call for a vote on the motion tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 14, 10 abstentions, 26 against. And therefore the motion is not agreed. 

Eitem 8 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Diabetes. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 14, Yn erbyn: 26, Ymatal: 10

Gwrthodwyd y cynnig

Item 8 - Welsh Conservatives Debate - Diabetes. Motion without amendment: For: 14, Against: 26, Abstain: 10

Motion has been rejected

Gwelliant 1 fydd nesaf, ac os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Galwaf am bleidlais ar welliant 1, felly, yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, 14 yn ymatal, 10 yn erbyn. Ac felly mae gwelliant 1 wedi'i gymeradwyo.

We'll move now to amendment 1. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, therefore, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 26, 14 abstentions, 10 against. And therefore amendment 1 is agreed. 

Eitem 8 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Diabetes. Gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 26, Yn erbyn: 10, Ymatal: 14

Derbyniwyd y gwelliant

Item 8 - Welsh Conservatives Debate - Diabetes. Amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 26, Against: 10, Abstain: 14

Amendment has been agreed

Mae gwelliant 2, felly, wedi'i ddad-dethol.

Amendment 2 is therefore deselected.

Cafodd gwelliant 2 ei ddad-dethol.

Amendment 2 deselected.

Gwelliant 3 yw'r bleidlais nesaf—gwelliant 3—a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. [Anghlywadwy.]—25 o blaid, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Ac felly dwi'n arddel fy mhleidlais fwrw i bleidleisio yn erbyn y gwelliant. Ac felly canlyniad y bleidlais yw bod 25 o blaid, neb yn ymatal, 26 yn erbyn. Ac felly mae'r gwelliant wedi'i wrthod.

We'll move now to amendment 3—amendment 3—tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. [Inaudible.]—of the vote is that there were 25 in favour, no abstentions and 25 against. And therefore I exercise my casting vote against the amendment. And therefore the final result is that there were 25 in favour, no abstentions and 26 against. And therefore the amendment is not agreed.

Eitem 8 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Diabetes. Gwelliant 3, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian: O blaid: 25, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0

Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).

Gwrthodwyd y gwelliant

Item 8 - Welsh Conservatives Debate - Diabetes. Amendment 3, tabled in the name of Siân Gwenllian: For: 25, Against: 25, Abstain: 0

As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).

Amendment has been rejected

Gwelliant 4 fydd nesaf—gwelliant 4—a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Canlyniad y bleidlais, felly, yw bod 25 o blaid, neb yn ymatal a 25 yn erbyn. Felly, dwi'n defnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 4. Canlyniad y bleidlais, felly, yn derfynol, yw bod 25 o blaid, neb yn ymatal a 26 yn erbyn, ac felly mae gwelliant 4 wedi'i wrthod.

Amendment 4 is next, tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. The result of the vote, therefore, is that there were 25 in favour, no abstentions and 25 against. Therefore, I exercise my casting vote against amendment 4. So, the result of the vote is that there were 25 in favour, no abstentions and 26 against, and therefore amendment 4 is not agreed.

17:55

Eitem 8 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Diabetes. Gwelliant 4, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian: O blaid: 25, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0

Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).

Gwrthodwyd y gwelliant

Item 8 - Welsh Conservatives Debate - Diabetes. Amendment 4, tabled in the name of Siân Gwenllian: For: 25, Against: 25, Abstain: 0

As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).

Amendment has been rejected

Dwi'n galw nawr am bleidlais ar y cynnig wedi'i ddiwygio gan welliant 1.

I now call for a vote on the motion as amended by amendment 1.

Cynnig NDM8041 fel y'i diwygiwyd:

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi bod dros 209,015 o bobl yng Nghymru yn byw gyda diabetes a bod gan Gymru'r nifer fwyaf o achosion o ddiabetes yng ngwledydd y DU.

2. Yn mynegi pryder am y cynnydd cyflym yn y diagnosis o ddiabetes dros yr 20 mlynedd diwethaf.

3. Yn cydnabod bod gwaith ar y gweill i adfer gwasanaethau arferol i bobl â diabetes yn dilyn effaith y pandemig.

4. Yn cydnabod yr ymrwymiad sy'n bodoli o fewn y GIG yng Nghymru i:

a) sicrhau bod pobl yn cael eu cefnogi i wneud dewisiadau iach sy'n lleihau’r tebygolrwydd y byddant yn datblygu diabetes math 2;

b) gwneud cynnydd tuag at gynnig cyfle i'r rhai sydd wedi cael diagnosis o ddiabetes math 2 yn ystod y chwe blynedd diwethaf gael mynediad at wasanaeth lleddfu diabetes; ac

c) sicrhau gofal hygyrch sy'n canolbwyntio ar y claf i bobl â diabetes, yn ogystal â defnyddio technoleg ac addysg i'w helpu i reoli eu cyflwr yn well.

5. Yn nodi bod gwaith ar y gweill gyda rhanddeiliaid i ddatblygu datganiad ansawdd diabetes i'w gyhoeddi yn yr hydref.

Motion NDM8041 as amended:

To propose that the Senedd:

1. Notes that over 209,015 people in Wales live with diabetes and that Wales has the highest prevalence of diabetes of the UK nations.

2. Expresses concern about the rapid increase in the diagnosis of diabetes over the last 20 years.

3. Recognises that work is underway to recover routine services for people with diabetes following the impact of the pandemic.

4. Recognises the commitment that exists within the NHS in Wales to:

a) ensure that people are supported to make healthy choices which reduce their likelihood of developing type-2 diabetes;

b) make progress towards offering those diagnosed with type-2 diabetes in the last six years the opportunity to access a remission service;

c) ensure accessible and patient-centred care for people with diabetes, as well as the use of technology and education to help them better manage their condition.

5. Notes that work is underway with stakeholders to develop a diabetes quality statement for publication in the autumn.

Felly, agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, 14 yn ymatal a 10 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi'i ddiwygio wedi ei gymeradwyo.

So, open the vote. Close the vote. In favour 26, 14 abstentions and 10 against. Therefore, the motion as amended is agreed.

Eitem 8 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig. Diabetes. Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 26, Yn erbyn: 10, Ymatal: 14

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

Item 8 - Welsh Conservatives Debate - Diabetes. Motion as amended: For: 26, Against: 10, Abstain: 14

Motion as amended has been agreed

Mae'r bleidlais nesaf ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar Gystadleuaeth Cân Eurovision 2023. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 40, 10 yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi'i gymeradwyo.

The next vote is on the Welsh Conservatives debate on the 2023 Eurovision Song Contest. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 40, 10 abstentions, none against. Therefore, the motion is agreed.

Eitem 9 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cystadleuaeth Cân Eurovision 2023. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 40, Yn erbyn: 0, Ymatal: 10

Derbyniwyd y cynnig

Item 9 - Welsh Conservatives Debate - 2023 Eurovision Song Contest. Motion without amendment: For: 40, Against: 0, Abstain: 10

Motion has been agreed

Dyna ddiwedd ar ein cyfnod pleidleisio.

That concludes voting time.

11. Dadl Fer: Ein Cymru ni: Creu cenedl bêl-droed flaenllaw
11. Short Debate: Our Cymru: Creating a leading football nation

Iawn, fe awn ni ymlaen nawr i'r ddadl fer bwysig ar bêl-droed.

We will move on now to an important short debate on football.

I'll call the Member to introduce his debate now, once some Members have left quietly.

Galwaf ar yr Aelod i gyflwyno ei ddadl yn awr, pan fydd rhai o'r Aelodau wedi gadael yn ddistaw.

Ocê, y ddadl fer, felly, a dwi'n galw ar Jack Sargeant i gyflwyno'r ddadl. Jack Sargeant.

Okay, the short debate, therefore, and I call on Jack Sargeant to move the motion. Jack Sargeant.

Diolch yn fawr, Llywydd. I'm pleased to be able to debate the matter this afternoon—our Cymru: creating a leading football nation. And if I may, Llywydd, give a minute of my own time to Samuel Kurtz, Mike Hedges, Llyr Gruffydd and Tom Giffard.

I'm sure you will agree with me, Llywydd, that I can't remember a more exciting time for Welsh football. The men's national team have played twice in consecutive European championships and have qualified for the world cup for the first time since 1958, and, of course, we all here in this Senedd wish them every success in the future competition. But it's not just the men's team who've had success; the women's national team is creating a real buzz with record attendances and striking on-field performances. Legends of the Welsh game, like Gareth Bale and Jess Fishlock, are inspiring the next generation of players.

Diolch yn fawr, Lywydd. Rwy'n falch o allu trafod y mater y prynhawn yma—ein Cymru ni: creu cenedl bêl-droed flaenllaw. A hoffwn roi munud o fy amser fy hun, Lywydd, i Samuel Kurtz, Mike Hedges, Llyr Gruffydd a Tom Giffard.

Rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno â mi, Lywydd, na allaf gofio cyfnod mwy cyffrous i bêl-droed Cymru. Mae tîm cenedlaethol y dynion wedi chwarae ddwywaith mewn pencampwriaethau Ewropeaidd yn olynol ac wedi cyrraedd rowndiau terfynol cwpan y byd am y tro cyntaf ers 1958, ac wrth gwrs, rydym i gyd yma yn y Senedd hon yn dymuno pob llwyddiant iddynt yn y gystadleuaeth yn y dyfodol. Ond nid tîm y dynion yn unig sydd wedi cael llwyddiant; mae tîm cenedlaethol y menywod yn creu bwrlwm go iawn gyda niferoedd uwch nag erioed yn mynychu gemau a pherfformiadau trawiadol ar y maes. Mae arwyr y gêm yng Nghymru, fel Gareth Bale a Jess Fishlock, yn ysbrydoli'r genhedlaeth nesaf o chwaraewyr.

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

The Football Association of Wales have an ambitious plan, an ambitious vision for Cymru to become a leading football nation at a local, a national and an international level. Now, for someone who is really passionate about football and the benefits it can bring to all those involved, this is a pretty exciting ambition. It recognises that Welsh football is far more than just the national teams. I say that, Deputy Presiding Officer, as a proud club ambassador, for the record, of the Welsh league's finest team, Connah's Quay Nomads Football Club. Now, like many of you, you will be familiar, I'm sure, with the grass-roots game in Wales, and young people, our future generations, our future footballers play football in Wales every single weekend, throughout the year, in huge numbers. I have fond memories myself of growing up playing for Connah's Quay Tigers; I also have some unfond memories of my best friend missing penalties in Welsh cup finals for Connah's Quay Tigers. But back then, facilities weren't great, and it's important to recognise that facilities are improving, but this journey does need to continue if the FAW, and if all of us as football fans, are to meet their ambition.

Significant investment in facilities has come from the Welsh Government and the Welsh Government's twenty-first century schools programme, and through the FAW and through Sport Wales. However, we must do more to support our clubs to improve their facilities directly. And an example of this is in my own constituency—Buckley Town Football Club. Now, that's a club that struggles with drainage, and we do need an all-weather pitch. There has to be some direct support to clubs to achieve their ambitions themselves, not just support to schools and investment into schools. Now, as I said, each week in Wales, thousands of young people miss out on games, and they miss out on games because the pitch is called off, the game is called off—the pitch is off because of the weather. It's often waterlogged. It rains a lot in Wales—we know that, don't we? And I would like from the Minister, in her response today, a commitment and a comment about how we can achieve this direct support for clubs.

Mae gan Gymdeithas Bêl-droed Cymru gynllun uchelgeisiol, gweledigaeth uchelgeisiol i Gymru ddod yn genedl bêl-droed flaenllaw ar lefel leol, genedlaethol a rhyngwladol. Nawr, i rywun sy'n angerddol iawn am bêl-droed a'r manteision y gall eu cynnig i bawb sy'n gysylltiedig, mae hwn yn uchelgais go gyffrous. Mae'n cydnabod bod pêl-droed Cymru yn llawer mwy na'r timau cenedlaethol yn unig. Dywedaf hynny, Ddirprwy Lywydd, fel llysgennad clwb balch i dîm gorau cynghrair Cymru, os caf gofnodi hynny, Clwb Pêl-droed Cei Connah. Nawr, fel llawer ohonoch, rwy'n siŵr, fe fyddwch yn gyfarwydd â'r gêm ar lawr gwlad yng Nghymru, ac mae niferoedd helaeth o bobl ifanc, cenedlaethau'r dyfodol, pêl-droedwyr y dyfodol, yn chwarae pêl-droed yng Nghymru bob penwythnos, drwy gydol y flwyddyn. Mae gennyf atgofion melys fy hun o dyfu i fyny yn chwarae i Tigers Cei Connah; mae gennyf hefyd atgofion heb fod mor felys o fy ffrind gorau yn methu ciciau o'r smotyn yn rowndiau terfynol cwpan Cymru dros Tigers Cei Connah. Ond yn ôl bryd hynny, nid oedd y cyfleusterau'n wych, ac mae'n bwysig cydnabod bod cyfleusterau'n gwella, ond mae angen i'r daith hon barhau os yw Cymdeithas Bêl-droed Cymru, ac os yw pob un ohonom fel cefnogwyr pêl-droed, am gyflawni eu huchelgais.

Mae Llywodraeth Cymru a rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi'n sylweddol mewn cyfleusterau, fel y mae Cymdeithas Bêl-droed Cymru a Chwaraeon Cymru. Fodd bynnag, rhaid inni wneud mwy i gynorthwyo ein clybiau i wella eu cyfleusterau yn uniongyrchol. Ac mae enghraifft o hyn yn fy etholaeth i—Clwb Pêl-droed Bwcle. Nawr, mae hwnnw'n glwb sy'n cael anawsterau gyda draenio, ac mae angen cae pob tywydd arnom. Rhaid cael cefnogaeth uniongyrchol i glybiau allu cyflawni eu huchelgeisiau eu hunain, nid dim ond cymorth i ysgolion a buddsoddi mewn ysgolion. Nawr, fel y dywedais, bob wythnos yng Nghymru, mae miloedd o bobl ifanc yn colli gemau, ac maent yn colli gemau am nad yw'r cae'n addas i chwarae arno, caiff y gêm ei chanslo—ac nid yw'r cae'n addas oherwydd y tywydd. Mae'n aml dan ddŵr. Mae'n bwrw llawer o law yng Nghymru—fe wyddom hynny, oni wyddom? A hoffwn glywed gan y Gweinidog, yn ei hymateb heddiw, ymrwymiad a sylw ynglŷn â sut y gallwn sicrhau'r gefnogaeth uniongyrchol hon i glybiau.

Deputy Presiding Officer, the Welsh league pyramid is a great way of engaging people in the Welsh game, and both our women's and men's leagues are improving dramatically; I've seen it myself as an ambassador and as a fan. And the clubs engage continuously with young people, and there are countless numbers of young people right across our country who they engage with. And I think if we want this journey to continue, the games have to be accessible, and that means being televised or live on our radios. And I shared my own ambition in the Siambr in this respect: for the women's and men's leagues to be broadcast live, with more games, more frequently, free to view, free to listen in both of our national languages. And this is essential, and it's essential if we are going to build on the increasing popularity of the women's game and the women's and men's leagues. And if we are to really and truly inspire the next generation of world-class players, this must happen.

But we know football is not just about the participants; the fans are also key. Cymru's famous red wall. And if I turn away from football a second, many of you in this Chamber now will know that I'm a particular keen campaigner on mental health issues and support, and in particular how we can reach people who don't come forward for that support. And I think football plays a particular role in this. It can help us reach people. Before the coronavirus pandemic, I worked with Wales's big five professional clubs—Cardiff City, Swansea City, Newport County, Wrexham and, of course, Connah's Quay Nomads—and we used the power of football to highlight that 84 men die a week from suicide and the support that can be offered through our football family. And I should say I pay particular tribute—and I can see Jayne Bryant on the screen there—I do want to pay particular tribute here for the ongoing support of Newport County, who support fans on a daily basis who are struggling.

Deputy Presiding Officer, football exists in Wales because of the work of an army of fans, an army of grass-roots volunteers. We should all be incredibly grateful to those who give up their free time to support the game we all love and our country, our nation, loves. Now, I'm sure, as Members of the Senedd and football fans in general, you will all agree with me that there has been a real positive change in leadership, attitude and direction in the FAW, and tribute must be paid because this has been driven by the new chief executive, Noel Mooney. But if we are to progress this even further and take a world lead in football governance, steps now need to be taken to encourage diversity within the leadership structure here in Wales and within the game here in Wales. What does this mean? Well, it means more women and more people from minority backgrounds in strategic positions at the highest level of the FAW. This can't be a token effort, friends. We need real empowerment of people from a wide range of backgrounds with a shared love and knowledge of the beautiful game. They need to be involved at the highest level. They need to have their voices heard.

Deputy Presiding Officer, as Noel Mooney said to the men's national team following their world cup qualification, 'We are all in this together.' So, we should note our thanks to every individual who makes football happen across Wales—those who play it, those who watch it, those who support it, those who facilitate it. Because it's true, isn't it, that when we are together we are stronger. And if it is going to take all of us—all of us in this Chamber, all of our football society, our society across Wales in general—it's going to take us all to come together, to be stronger together and to make a lasting legacy for Cymru and truly make Wales, truly make Cymru, a leading football nation across the globe. Diolch yn fawr. 

Ddirprwy Lywydd, mae pyramid cynghrair Cymru yn ffordd wych o gynnwys pobl yn y gêm yng Nghymru, ac mae cynghreiriau ein menywod a'n dynion yn gwella'n ddramatig; rwyf wedi'i weld fy hun fel llysgennad ac fel cefnogwr. Ac mae'r clybiau'n ymgysylltu'n barhaus â phobl ifanc, ac maent yn ymgysylltu â nifer dirifedi o bobl ifanc ledled ein gwlad. Ac os ydym eisiau i'r daith hon barhau, rwy'n credu bod rhaid i'r gemau fod yn hygyrch, ac mae hynny'n golygu cael eu darlledu ar y teledu neu'n fyw ar y radio. A rhannais fy uchelgais fy hun yn y Siambr ar hyn: i gynghreiriau menywod a dynion gael eu darlledu'n fyw, gyda mwy o gemau, yn amlach, yn rhad ac am ddim i'w gweld, yn rhad ac am ddim i'w clywed yn y ddwy iaith genedlaethol. Ac mae hyn yn hanfodol, ac mae'n hanfodol os ydym am adeiladu ar boblogrwydd cynyddol gêm y menywod a chynghreiriau'r menywod a'r dynion. Ac os ydym o ddifrif eisiau ysbrydoli'r genhedlaeth nesaf o chwaraewyr o'r radd flaenaf, rhaid i hyn ddigwydd.

Ond fe wyddom fod pêl-droed yn ymwneud â mwy na'r  rhai sy'n ei chwarae yn unig; mae'r cefnogwyr hefyd yn allweddol. Wal goch enwog Cymru. Ac os trof oddi wrth bêl-droed am eiliad, bydd llawer ohonoch yn y Siambr hon yn awr yn gwybod fy mod yn ymgyrchydd brwd dros faterion a chymorth iechyd meddwl, ac yn enwedig sut y gallwn gyrraedd pobl nad ydynt yn gofyn am y cymorth hwnnw. Ac rwy'n credu bod pêl-droed yn chwarae rhan benodol yn hyn. Gall ein helpu i gyrraedd pobl. Cyn y pandemig coronafeirws, gweithiais gyda phum clwb proffesiynol mawr Cymru—Caerdydd, Abertawe, Casnewydd, Wrecsam a Chei Connah wrth gwrs—ac fe wnaethom ddefnyddio pŵer pêl-droed i dynnu sylw at y ffaith bod 84 o ddynion yr wythnos yn cyflawni hunanladdiad a'r gefnogaeth y gellir ei chynnig drwy ein teulu pêl-droed. A dylwn ddweud fy mod yn talu teyrnged arbennig—a gallaf weld Jayne Bryant ar y sgrin yno—rwyf am dalu teyrnged arbennig yma am gefnogaeth barhaus tîm pêl-droed Casnewydd, sy'n mynd ati ar sail ddyddiol i gefnogi cefnogwyr sy'n ei chael hi'n anodd.

Ddirprwy Lywydd, mae pêl-droed yn bodoli yng Nghymru oherwydd gwaith byddin o gefnogwyr, byddin o wirfoddolwyr ar lawr gwlad. Dylem i gyd fod yn hynod ddiolchgar i'r rhai sy'n rhoi o'u hamser rhydd i gefnogi'r gêm yr ydym i gyd yn ei charu, y gêm y mae ein gwlad, ein cenedl, yn ei charu. Nawr, fel Aelodau o'r Senedd a chefnogwyr pêl-droed yn gyffredinol, rwy'n siŵr y byddwch i gyd yn cytuno â mi y bu newid gwirioneddol gadarnhaol yn arweinyddiaeth, agwedd a chyfeiriad Cymdeithas Bêl-droed Cymru, a rhaid talu teyrnged am fod hyn wedi'i yrru gan y prif weithredwr newydd, Noel Mooney. Ond os ydym am ddatblygu hyn ymhellach fyth ac arwain ym maes llywodraethu pêl-droed, mae angen cymryd camau yn awr i annog amrywiaeth o fewn y strwythur arweinyddiaeth yma yng Nghymru ac o fewn y gêm yma yng Nghymru. Beth y mae hyn yn ei olygu? Wel, mae'n golygu mwy o fenywod a mwy o bobl o gefndiroedd lleiafrifol mewn swyddi strategol ar lefel uchaf Cymdeithas Bêl-droed Cymru. Ni all hyn fod yn ymdrech symbolaidd yn unig, gyfeillion. Mae arnom angen grymuso pobl o amrywiaeth eang o gefndiroedd sy'n rhannu cariad a gwybodaeth am y gêm. Mae angen iddynt gymryd rhan ar y lefel uchaf. Mae angen clywed eu lleisiau.

Ddirprwy Lywydd, fel y dywedodd Noel Mooney wrth dîm cenedlaethol y dynion wedi iddynt lwyddo i gyrraedd rowndiau terfynol cwpan y byd, 'Rydym i gyd yn hyn gyda'n gilydd.' Felly, dylem nodi ein diolch i bob unigolyn sy'n gwneud i bêl-droed ddigwydd ledled Cymru—y rhai sy'n ei chwarae, y rhai sy'n ei wylio, y rhai sy'n ei gefnogi, y rhai sy'n ei hwyluso. Oherwydd mae'n wir, onid yw, ein bod yn gryfach pan fyddwn gyda'n gilydd. Ac mae'n mynd i gymryd pob un ohonom—pob un ohonom yn y Siambr hon, ein cymdeithas bêl-droed i gyd, ein cymdeithas ledled Cymru yn gyffredinol—bydd angen i bawb ohonom ddod at ein gilydd, i fod yn gryfach gyda'n gilydd ac i wneud gwaddol barhaol i Gymru er mwyn llwyddo go iawn i wneud Cymru'n genedl bêl-droed flaenllaw ledled y byd. Diolch yn fawr. 

18:05

I'm grateful to the Member for Alyn and Deeside for giving me a minute of his time. In making Wales a leading footballing nation, I'd like to pay tribute to the coaches, who often give up their time free of charge. And one of those coaches who got me involved with football back in the day, when I was a youngster, was Matthew 'Minty' Lamb, a former FAW community coach of the year. I was grateful to him for inviting me along to his prize-giving evening, because he has now, for the last 10 years, led Fishguard ladies, from junior girls all the way through to the senior ladies' team, giving his time, bringing in the community to support ladies' football in a part of the world that didn't traditionally have it. And I think people like Matthew Lamb, who give up their time freely to support a cause that they so very much believe in, are absolutely critical to making Wales a leading footballing nation. And I'd like to take this opportunity to pay tribute to the Matthew Lambs that are there in every club across Wales, in every corner, making sure that the people of Wales are playing football, getting active, and making sure that there are the Gareth Bales and Fishlocks of the future. Diolch. 

Rwy'n ddiolchgar i'r Aelod dros Alun a Glannau Dyfrdwy am roi munud o'i amser i mi. O ran gwneud Cymru'n genedl bêl-droed flaenllaw, hoffwn dalu teyrnged i'r hyfforddwyr, sy'n aml yn rhoi o'u hamser yn rhad ac am ddim. Ac un o'r hyfforddwyr a lwyddodd i fy nenu i i gymryd rhan mewn pêl-droed flynyddoedd yn ôl, pan oeddwn yn fachgen ifanc, oedd Matthew 'Minty' Lamb, a fu'n hyfforddwr cymunedol y flwyddyn Cymdeithas Bêl-droed Cymru ar un adeg. Roeddwn yn ddiolchgar iddo am fy ngwahodd i'w noson wobrwyo, oherwydd mae bellach, ers y 10 mlynedd diwethaf, wedi bod yn arwain menywod Abergwaun, o'r merched iau yr holl ffordd drwodd i'r tîm menywod hŷn, gan roi ei amser, a dod â'r gymuned i mewn i gefnogi pêl-droed menywod mewn rhan o'r byd lle nad oedd i'w gael yn draddodiadol. Ac rwy'n credu bod pobl fel Matthew Lamb, sy'n rhoi o'u hamser i gefnogi achos y maent yn credu cymaint ynddo, yn gwbl hanfodol i wneud Cymru'n genedl bêl-droed flaenllaw. A hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i dalu teyrnged i'r Matthew Lambs sydd yno ym mhob clwb ledled Cymru, ym mhob cornel, yn sicrhau bod pobl Cymru yn chwarae pêl-droed, yn gwneud gweithgarwch corfforol, ac yn gwneud yn siŵr bod Gareth Bales a Fishlocks ar gael ar gyfer y dyfodol. Diolch. 

Can I thank Jack Sargeant for giving me a minute in this debate? I'm very pleased to see Wales qualify for the world cup finals, but footballers start playing when they're in primary school, usually in their school and the local club. Without those teachers who freely give their time and those who coach and run junior football teams, there would not be a successful national side. Every weekend throughout Wales, there are junior football matches being played. Players have to be taken to fixtures, someone has to referee these fixtures, and someone has to act as trainer in case of injury. Many will stop playing when they reach 16 or 18, some will progress to the local leagues, and very few to professional clubs and even fewer to playing for Wales. All the players start this journey in the same place. I have previously asked for more 3G and 4G pitches to make playing football in wet weather possible. Too often, during winter, several weeks of football is lost due to pitches being unplayable. I end with a big 'thank you' to those who make junior football happen, so that the next Gareth Bale and Joe Rodon get the chance to start their journey to become international footballers. 

A gaf fi ddiolch i Jack Sargeant am roi munud imi yn y ddadl hon? Rwy'n falch iawn o weld Cymru'n cyrraedd rowndiau terfynol cwpan y byd, ond mae pêl-droedwyr yn dechrau chwarae pan fyddant yn yr ysgol gynradd, fel arfer yn eu hysgol a'r clwb lleol. Heb yr athrawon sy'n rhoi o'u hamser a'r rhai sy'n hyfforddi ac yn rhedeg timau pêl-droed iau, ni fyddai gennym dîm cenedlaethol llwyddiannus. Bob penwythnos ledled Cymru, caiff gemau pêl-droed iau eu chwarae. Rhaid cludo chwaraewyr i gemau, rhaid i rywun ddyfarnu'r gemau hyn, ac mae'n rhaid i rywun weithredu fel hyfforddwr rhag ofn y bydd anaf. Bydd llawer yn rhoi'r gorau i chwarae pan fyddant yn cyrraedd 16 neu 18 oed, bydd rhai'n symud ymlaen i chwarae yn y cynghreiriau lleol, ac ychydig iawn i glybiau proffesiynol a llai fyth i chwarae dros Gymru. Mae'r chwaraewyr i gyd yn dechrau'r daith hon yn yr un lle. Rwyf eisoes wedi gofyn am fwy o gaeau 3G a 4G i wneud chwarae pêl-droed mewn tywydd gwlyb yn bosibl. Yn rhy aml, yn ystod y gaeaf, collir sawl wythnos o bêl-droed am nad oes modd chwarae ar gaeau. Rwy'n gorffen gyda 'diolch' mawr i'r rhai sy'n gwneud i bêl-droed iau ddigwydd, fel bod y Gareth Bale a'r Joe Rodon nesaf yn cael cyfle i ddechrau ar eu taith i ddod yn bêl-droedwyr rhyngwladol. 

Gaf i ddiolch hefyd am y cyfle i gyfrannu i'r ddadl yma? Roeddwn i jest eisiau adlewyrchu ychydig ar beth mae pêl-droed Cymru a thimau pêl-droed Cymru—nid jest tîm pêl-droed Cymru, ond timau pêl-droed Cymru—yn eu cynrychioli erbyn hyn, a rhywbeth mae'r wal goch, wrth gwrs, wedi ei gofleidio. Mae'n fwy na jest pêl-droed, onid yw e? Mae'r ffenomena yma yn symbol o'r Gymru fodern, o Gymru hyderus, o Gymru lwyddiannus, ac o Gymru gynhwysol hefyd, yn ei holl amrywiaeth. Mi ddywedodd Gareth Bale, 'Y cwbl dwi angen yw'r ddraig ar fy mrest', a beth mae'r ddraig yna, yng nghyd-destun pêl-droed, yn ei chynrychioli erbyn hyn? Mae'n cynrychioli Cymru yn ei hamrywiaeth lwyr—pa bynnag iaith rydych chi'n siarad, beth bynnag yw lliw eich croen chi, beth bynnag rydych chi'n teimlo ydych chi, mewn gwirionedd. Ac nid yn unig rŷn ni'n dathlu bod tîm pêl-droed Cymru yn mynd i Qatar, ond mae'r hyn y mae'r tîm pêl-droed a phêl-droed yng Nghymru yn ei gynrychioli yn mynd i Qatar hefyd, ac mae honna'n neges bwysig ac yn neges dwi'n gobeithio y bydd y byd i gyd yn ei chlywed pan ddaw hi'n adeg inni wneud hynny ym mis Tachwedd. 

Thank you for the opportunity to contribute to this debate. I just wanted to reflect a little on what Welsh football and Welsh football teams—not just a team, but teams—represent, and what the red wall has embraced. It is more than just football. This phenomenon is a symbol of contemporary Wales, a confident Wales, a successful Wales, and of an inclusive Wales, too, in all its diversity. Gareth Bale said, 'All I need is the dragon on my chest', and what does that dragon in the football context now represent? Well, it represents Wales in all of its diversity—whatever language you speak, whatever the colour of your skin, whatever you feel you are. And not only do we celebrate that the Wales football team has qualified for Qatar, but what the football team and football in Wales more generally represent are going to Qatar, and that is an important message and a message I hope that the whole world will hear when the time comes for us to go to Qatar in November. 

Thank you, Jack Sargeant, for tabling this debate today. When I saw the name of the debate, 'creating a leading football nation', I knew I wanted to speak on it because it made me think, 'Well, what does make up a nation?' And Wales, I think, is a nation of communities and, in my opinion, nothing binds a community together quite like a local football club. As I'm sure Mike Hedges will attest, nothing binds the city of Swansea together quite like the support for the Swans—

Diolch, Jack Sargeant, am gyflwyno'r ddadl hon heddiw. Pan welais deitl y ddadl, 'creu cenedl bêl-droed flaenllaw', gwyddwn fy mod am siarad arni am ei bod yn gwneud i mi feddwl, 'Wel, beth sy'n ffurfio cenedl?' Ac rwy'n credu bod Cymru yn genedl o gymunedau ac yn fy marn i, nid oes dim yn rhwymo cymuned gyda'i gilydd yn debyg i glwb pêl-droed lleol. Fel y bydd Mike Hedges, rwy'n siŵr, yn tystio, nid oes dim yn rhwymo dinas Abertawe gyda'i gilydd yn debyg i'r gefnogaeth i'r Elyrch—

The super Swans. [Laughter.]

Y 'super Swans'. [Chwerthin.]

But, also, it teaches us important lessons and qualities for our lives, both for young people and for us older ones who perhaps need to be reminded sometimes—lessons like a team ethic, one for all, the team over individuals, and patience, sticking with the team through thick and thin, respect for the rules, discipline, and acceptance as well. And Altaf Hussain was just telling me about his seven-year-old granddaughter who is a keen footballer as well, which is fantastic to hear. 

So, I hope, when we look at Qatar and the 11 that take to the pitch when the world cup begins, that it is a reflection not just on the 11 who qualified and the 11 who took us there, but the whole network, the whole football support network that has got us there in the first place—those coaches, those volunteers, those referees have all played their part just as much as the 11 on that pitch, and I hope that that is reflected. Thank you. 

Ond hefyd, mae'n dysgu gwersi a rhinweddau pwysig i ni ar gyfer ein bywydau, i bobl ifanc ac i ni'r rhai hŷn sydd angen cael ein hatgoffa weithiau efallai—gwersi fel gwerthoedd tîm, un dros bawb, y tîm dros unigolion, ac amynedd, glynu gyda'r tîm drwy bob peth, parch at y rheolau, disgyblaeth a derbyn methiant hefyd. Ac roedd Altaf Hussain yn dweud wrthyf am ei wyres saith oed sy'n bêl-droediwr brwd, sy'n wych i'w glywed. 

Felly, pan edrychwn ar Qatar a'r 11 sy'n mynd ar y cae pan fydd pencampwriaeth cwpan y byd yn dechrau, rwy'n gobeithio y bydd yn adlewyrchu, nid yn unig ar yr 11 a gyrhaeddodd y rownd derfynol a'r 11 a aeth â ni yno, ond ar y rhwydwaith cyfan, y rhwydwaith cymorth pêl-droed cyfan sydd wedi ein cael ni yno yn y lle cyntaf—yr hyfforddwyr, y gwirfoddolwyr, y dyfarnwyr sydd i gyd wedi chwarae eu rhan lawn cymaint â'r 11 ar y cae, ac rwy'n gobeithio y caiff hynny ei adlewyrchu. Diolch. 

18:10

Galwaf ar Ddirprwy Weinidog y Celfyddydau a Chwaraeon i ymateb i'r ddadl—Dawn Bowden.

I call on the Deputy Minister for Arts and Sport to reply to the debate—Dawn Bowden.

Member
Dawn Bowden 18:10:07
Deputy Minister for Arts and Sport, and Chief Whip

Diolch, Dirprwy Lywydd. Can I thank Jack Sargeant for introducing this afternoon's short debate on a topic that I know Jack and many others know is very close to my heart too? Although it's been a few weeks since the world cup play-off final against Ukraine, it still doesn't feel quite real, does it? The euphoria around that is still with us, but the achievement of the Cymru men's senior team in reaching the finals of a FIFA World Cup for the first time in 64 years is just simply awesome, an accomplishment that has been considered an impossible dream for so long. And there have been so many near misses along the way of that painful journey since 1958, but, finally, we can put that particular heartache to rest. It's a fitting testament to the determination, the perseverance and the belief of Rob Page's players and staff. The passion, the commitment, the sportsmanship shown by the team both on and, equally important, as Llyr Gruffydd said, off the pitch has rightly been praised across the sporting world and inspired the nation. When, as a small nation, Wales does well on the sporting stage, the whole nation glows, and we can certainly feel the positive energy building from this exciting opportunity that lies ahead.

Wales reaching the world cup finals has already given a boost to the whole country, and I'm sure it will open the door for many opportunities. And to that end, we are working with the FAW and other stakeholders to consider how to maximise the opportunities that will come to Wales with participation on this international stage. Football, especially a prestigious global tournament such as the world cup, is an opportunity to reach a global audience and to tell the world about Wales, who we are and what we do. I'm certain that this success will inspire many people, boys and girls, young and old, to participate in a sport and will undoubtedly leave a very strong and positive legacy.

We should also remember, as Jack Sargeant pointed out, that the Cymru women's senior team is still well placed to qualify for the women's world cup next year as well, a reflection of how much positive progress has been made in recent years in the women's game. Like many of us, I'm looking forward to the remaining matches in their qualifying campaign in September and would like to take this opportunity to wish them all the very best too.

Now, these successes don't happen overnight, of course, and it starts by getting it right at grass roots and making sure that our young athletes have the opportunity to develop their skills and have the facilities to play. Our programme for government recognises that sport is of vital importance to both the Welsh economy and to national life. It commits the Welsh Government to harness the creativity and sporting ability of the people in Wales and ensure that the industry has the support it needs to maintain its proper place on the world stage. And that is why the Welsh Government is investing £24 million over the next three years in sporting facilities, so that sportspeople of all ages and abilities can enjoy their chosen sport and learn new skills. I'm particularly pleased that the FAW has also committed to using its world cup qualification dividend to support and develop grass-roots facilities, and I would certainly encourage Buckley Town and any club wanting to improve their facilities to get in touch with the FAW and Sport Wales to discuss the options open to them.

I also agree with Jack's point that there's more room for football clubs to play a role as centres for the community and to encourage and inspire people to focus on their health and well-being, and I applaud the work that Jack has done in this area. I'm also pleased that the FAW is already thinking along these lines too. Of course, I have to mention my own team, Merthyr Town, in this context, and the club is very much community orientated and fan owned and has a track record of raising and supporting issues around mental health, from the We Wear The Same Shirt campaign with Time to Change and the FAW back in 2015 to the most recent Mind Cymru's Terrace Talk campaign. I was also pleased to learn that Trefelin Boys and Girls Club in Cymru south league appointed a dedicated mental health officer earlier this year, working alongside a local charity to support their players and staff whenever needed.

Turning now to broadcasting of matches, as you know, this isn't a devolved area, so there is a limit to what the Welsh Government can do here. So, although there is good news in the short term, and partnership work with S4C has been very positive, the UK Government needs to be doing much more to make sure that the 'crown jewels' sporting list is still relevant to all countries in the UK.

Dirprwy Lywydd, it's not just about matters on the pitch that we can demonstrate our strength as a nation. We can also show leadership, and it is absolutely right that this includes diversity at all levels of the game. That leadership, soft power or public diplomacy, is also a lever for international engagement; it raises Wales's profile and enables us to tell our story on a world stage. This is particularly relevant in this world cup, as I know many Members and fans do have concerns about the host country, Qatar. As such, I believe we've got a moral responsibility to engage with countries that do not always share our values, whether that is on human rights, LGBTQ+ rights, workers' rights, or political and religious freedoms. Engaging with countries is an opportunity to develop a platform for further discussion, to raise awareness and to influence.

In conclusion, Dirprwy Lywydd, I'm grateful to Members for their contributions and the unity in this Senedd behind Cymru. It's wonderful to see us as a nation expand our reach on the world stage even further through the power of sport, and I can't wait for the world cup finals later this year. I'm sure all Members will join me in wishing the players, staff and the fans all the very, very best of luck in Qatar. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i Jack Sargeant am gyflwyno'r ddadl fer y prynhawn yma ar bwnc y gwn fod Jack a llawer o rai eraill yn gwybod ei fod yn agos iawn at fy nghalon innau hefyd? Er bod rhai wythnosau ers rownd derfynol gemau ail gyfle cwpan y byd yn erbyn Wcráin, nid yw'n teimlo'n real o hyd, oni chytunwch? Mae'r ewfforia yn ei gylch yn dal i fod gyda ni, ond mae cyflawniad uwch dîm dynion Cymru yn cyrraedd rowndiau terfynol Cwpan y Byd FIFA am y tro cyntaf ers 64 o flynyddoedd yn anhygoel, camp a gafodd ei hystyried yn freuddwyd amhosibl cyhyd. A bu cymaint o fethiannau agos ar hyd y daith boenus honno ers 1958, ond o'r diwedd gallwn gefnu ar y siom. Mae'n dyst addas i benderfyniad, dyfalbarhad a chred chwaraewyr a staff Rob Page. Mae'r angerdd, yr ymrwymiad, y sbortsmonaeth a welwyd gan y tîm ar y cae, a'r un mor bwysig, oddi ar y cae, fel y dywedodd Llyr Gruffydd, wedi cael ei ganmol yn briodol ar draws y byd chwaraeon ac wedi ysbrydoli'r genedl. Pan fydd Cymru, fel cenedl fach, yn gwneud yn dda ar y llwyfan chwaraeon, mae'r genedl gyfan yn ei gogoniant, ac yn sicr gallwn deimlo'r ynni cadarnhaol yn tyfu o'r cyfle cyffrous hwn sydd o'n blaenau.

Mae i Gymru gyrraedd rowndiau terfynol cwpan y byd eisoes wedi rhoi hwb i'r wlad gyfan, ac rwy'n siŵr y bydd yn agor y drws ar lawer o gyfleoedd. Ac i'r perwyl hwnnw, rydym yn gweithio gyda Chymdeithas Bêl-droed Cymru a rhanddeiliaid eraill i ystyried sut i fanteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd a ddaw i Gymru wrth iddi gymryd rhan ar y llwyfan rhyngwladol hwn. Mae pêl-droed, yn enwedig twrnament byd-eang o fri fel cwpan y byd, yn gyfle i gyrraedd cynulleidfa fyd-eang ac i ddweud wrth y byd am Gymru, pwy ydym ni a beth rydym yn ei wneud. Rwy'n sicr y bydd y llwyddiant hwn yn ysbrydoli llawer o bobl, bechgyn a merched, hen ac ifanc, i gymryd rhan mewn chwaraeon ac yn sicr o adael gwaddol cryf a chadarnhaol iawn.

Dylem gofio hefyd, fel y nododd Jack Sargeant, fod uwch dîm menywod Cymru mewn sefyllfa dda o hyd i gyrraedd rowndiau terfynol cwpan y byd i fenywod y flwyddyn nesaf hefyd, sy'n adlewyrchu faint o gynnydd cadarnhaol a wnaed yn ystod y blynyddoedd diwethaf yng ngêm y menywod. Fel llawer ohonom, rwy'n edrych ymlaen at y gemau sy'n weddill yn eu hymgyrch i gyrraedd y rowndiau terfynol ym mis Medi a hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ddymuno'r gorau iddynt hwythau hefyd.

Nawr, nid yw'r llwyddiannau hyn yn digwydd dros nos, wrth gwrs, ac mae'n dechrau drwy ei gael yn iawn ar lawr gwlad a sicrhau bod ein hathletwyr ifanc yn cael cyfle i ddatblygu eu sgiliau a chael cyfleusterau i chwarae. Mae ein rhaglen lywodraethu yn cydnabod bod chwaraeon yn hollbwysig i economi Cymru ac i fywyd cenedlaethol. Mae'n ymrwymo Llywodraeth Cymru i harneisio creadigrwydd a gallu chwaraeon pobl Cymru a sicrhau bod y diwydiant yn cael y cymorth sydd ei angen arno i gael lle priodol ar lwyfan y byd. A dyna pam y mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi £24 miliwn dros y tair blynedd nesaf mewn cyfleusterau chwaraeon, fel y gall rhai sy'n cymryd rhan mewn chwaraeon o bob oed a gallu fwynhau'r gamp y maent wedi'i dewis a dysgu sgiliau newydd. Rwy'n arbennig o falch fod Cymdeithas Bêl-droed Cymru hefyd wedi ymrwymo i ddefnyddio'r ffaith eu bod wedi cyrraedd rowndiau terfynol cwpan y byd i gefnogi a datblygu cyfleusterau ar lawr gwlad, a byddwn yn sicr yn annog tîm pêl-droed Bwcle ac unrhyw glwb sydd am wella eu cyfleusterau i gysylltu â Chymdeithas Bêl-droed Cymru a Chwaraeon Cymru i drafod yr opsiynau sydd ar gael iddynt.

Rwy'n cytuno hefyd â phwynt Jack fod mwy o le i glybiau pêl-droed chwarae rôl fel canolfannau i'r gymuned ac annog ac ysbrydoli pobl i ganolbwyntio ar eu hiechyd a'u llesiant, ac rwy'n cymeradwyo'r gwaith y mae Jack wedi'i wneud yn y maes hwn. Rwyf hefyd yn falch fod Cymdeithas Bêl-droed Cymru eisoes yn meddwl ar hyd y llinellau hyn hefyd. Wrth gwrs, rhaid imi sôn am fy nhîm fy hun, clwb pêl-droed Merthyr, yn y cyd-destun hwn, ac mae'r clwb yn canolbwyntio'n fawr ar y gymuned ac yn eiddo i'r cefnogwyr, ac mae ganddo hanes o godi a chefnogi materion sy'n ymwneud ag iechyd meddwl, o ymgyrch Ry'n Ni'n Gwisgo'r Un Crys gydag Amser i Newid a Chymdeithas Bêl-droed Cymru yn ôl yn 2015 i ymgyrch ddiweddaraf Mind Cymru, Terrace Talk. Roeddwn hefyd yn falch o glywed bod Clwb Bechgyn a Merched Trefelin yng nghynghrair de Cymru wedi penodi swyddog iechyd meddwl penodol yn gynharach eleni, gan weithio ochr yn ochr ag elusen leol i gefnogi eu chwaraewyr a'u staff pryd bynnag y bo angen.

Os caf droi yn awr at ddarlledu gemau, fel y gwyddoch, nid yw hwn yn faes sydd wedi'i ddatganoli, felly mae terfyn ar yr hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud yma. Felly, er bod newyddion da yn y tymor byr, a bod gwaith partneriaeth gydag S4C wedi bod yn gadarnhaol iawn, mae angen i Lywodraeth y DU wneud llawer mwy i sicrhau bod rhestr o'r digwyddiadau chwaraeon gorau yn dal yn berthnasol i bob gwlad yn y DU.

Ddirprwy Lywydd, gallwn ddangos ein cryfder fel gwlad mewn perthynas â mwy na digwyddiadau ar y cae yn unig. Gallwn ddangos arweiniad hefyd, ac mae'n gwbl briodol fod hyn yn cynnwys amrywiaeth ar bob lefel o'r gêm. Mae'r arweinyddiaeth honno, y pŵer meddal neu ddiplomyddiaeth gyhoeddus, hefyd yn gyfrwng ar gyfer ymgysylltu rhyngwladol; mae'n codi proffil Cymru ac yn ein galluogi i adrodd ein stori ar lwyfan y byd. Mae hyn yn arbennig o berthnasol yng nghwpan y byd y tro hwn, gan fy mod yn gwybod bod gan lawer o'r Aelodau a chefnogwyr bryderon am y wlad sy'n cynnal y bencampwriaeth, Qatar. O'r herwydd, credaf fod gennym gyfrifoldeb moesol i ymgysylltu â gwledydd nad ydynt bob amser yn rhannu ein gwerthoedd, boed hynny ar hawliau dynol, hawliau LGBTQ+, hawliau gweithwyr, neu ryddid gwleidyddol a chrefyddol. Mae ymgysylltu â gwledydd yn gyfle i ddatblygu llwyfan ar gyfer trafodaeth bellach, i godi ymwybyddiaeth ac i ddylanwadu.

I gloi, Ddirprwy Lywydd, rwy'n ddiolchgar i'r Aelodau am eu cyfraniadau a'r undod yn y Senedd y tu ôl i Gymru. Mae'n wych ein gweld fel cenedl yn ehangu ein cyrhaeddiad ar lwyfan y byd hyd yn oed ymhellach drwy rym chwaraeon, ac ni allaf aros am rowndiau terfynol cwpan y byd yn ddiweddarach eleni. Rwy'n siŵr y bydd pob Aelod yn ymuno â mi i ddymuno pob lwc i'r chwaraewyr, y staff a'r cefnogwyr yn Qatar. 

18:15

Diolch, bawb. Mae hynny'n dod â ni i ddiwedd busnes heddiw.

Thank you, all. That brings today's proceedings to a close.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:16.

The meeting ended at 18:16.