Y Cyfarfod Llawn
Plenary
21/06/2022Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn Siambr y Senedd ac eraill yn ymuno trwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod yma, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda.
Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are set out on the agenda.
Yr eitem gyntaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf heddiw gan Samuel Kurtz.
The first item is questions to the First Minister, and the first question today is from Samuel Kurtz.
1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella y ddarpariaeth o ofal iechyd yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro? OQ58240
1. What action is the Welsh Government taking to enhance healthcare provision in Carmarthen West and South Pembrokeshire? OQ58240
I thank the Member for that question, Llywydd. Amongst the actions taken by the Welsh Government is reform of the dental contract to enhance access to NHS care. Despite claims to the contrary, over 90 per cent of NHS-funded dentistry in the Member's constituency will now be provided by practices that have chosen to adopt the new contract.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Ymhlith y camau a gymerwyd gan Lywodraeth Cymru mae diwygio'r contract deintyddol i wella mynediad at ofal y GIG. Er gwaethaf honiadau i'r gwrthwyneb, bydd dros 90 y cant o ddeintyddiaeth a ariennir gan y GIG yn etholaeth yr Aelod yn awr yn cael ei darparu gan bractisau sydd wedi dewis mabwysiadu'r contract newydd.
Thank you, First Minister. It's actually GP surgeries that I'm going to be going in on today rather than dentistry. Yesterday evening, I had the pleasure of meeting the patient participation group of the Argyle Medical Group surgery—a collection of patients who are there to influence and advise both the staff and the wider patient community on the challenges and opportunities facing the surgery. As I've mentioned in this Siambr before, the surgery serves over 22,000 patients while employing only six registered GPs, but each one of those staff members goes above and beyond in their care for their patients. Whilst recruitment is always a welcome prospect, with possible positive news on the horizon on that front, Argyle and other rural GP surgeries will attest to the difficulties in recruiting medical practitioners to rural surgeries. Therefore, can the First Minister outline what he and his Government are doing to support rural surgeries in the recruitment and retention of GPs and other healthcare professionals, such as physiotherapists, nurse practitioners and pharmacists? And in recruiting those healthcare professionals, what work is the Welsh Government doing to educate patients that they don't always have to be seen by a GP to get fast and effective treatment? Diolch.
Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Mewn gwirionedd, meddygfeydd meddygon teulu sydd gennyf dan sylw heddiw yn hytrach na deintyddiaeth. Neithiwr, cefais y pleser o gwrdd â grŵp cyfranogiad cleifion meddygfa Grŵp Meddygol Argyle—casgliad o gleifion sydd yno i ddylanwadu a chynghori'r staff a'r gymuned gleifion ehangach ar yr heriau a'r cyfleoedd sy'n wynebu'r feddygfa. Fel yr wyf wedi sôn yn y Siambr hon o'r blaen, mae'r feddygfa'n gwasanaethu dros 22,000 o gleifion gan gyflogi dim ond chwe meddyg teulu cofrestredig, ond mae pob un o'r aelodau staff hynny'n mynd y tu hwnt i'r hyn a ddisgwylir yn eu gofal am eu cleifion. Er bod recriwtio bob amser yn bosibilrwydd i'w groesawu, gyda newyddion cadarnhaol posibl ar y gorwel yn hynny o beth, bydd Argyle a meddygfeydd meddygon teulu gwledig eraill yn tystio i'r ffaith bod anawsterau wrth recriwtio ymarferwyr meddygol i feddygfeydd gwledig. Felly a wnaiff y Prif Weinidog amlinellu yr hyn mae ef a'i Lywodraeth yn ei wneud i gefnogi meddygfeydd gwledig er mwyn recriwtio a chadw meddygon teulu a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol megis ffisiotherapyddion, ymarferwyr nyrsio a fferyllwyr? Ac wrth recriwtio'r gweithwyr gofal iechyd proffesiynol hynny, pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i addysgu cleifion nad oes rhaid iddyn nhw bob amser weld meddyg teulu i gael triniaeth gyflym ac effeithiol? Diolch.
Well, Llywydd, can I thank Sam Kurtz? I so much agree with the points he made at the end of that question. It's been a theme for me, ever since I was the health Minister, that the future of primary care in Wales has to be a team of professionals, often operating under the supervision of the GP, the person with the highest level of qualifications in that team, but where all those members, the pharmacists and others that he mentioned, are perfectly clinically capable of providing services direct to the patients, and sometimes more quickly and sometimes even more effectively than the generalist, the GP, will be able to do. So, I absolutely congratulate the GPs in the surgery that Sam Kurtz has mentioned. I congratulate them on having that patient participation group. We've debated that on the floor of the Senedd a number of times, wondering whether, on the model of our school councils, we ought to have an expectation that all GP practices should have a forum where they learn directly from the views and experiences of their patients. I think the last time we visited this the conclusion was that it works well where you've got GPs who are keen on the idea, and it's hard to generalise into places where maybe there's less enthusiasm for it. But, where it works, I think it brings a really powerful perspective to people who provide services by learning directly from those who are receiving them.
As to the question about investment in future workforce, as Members here will know, we've had a very good experience in the last couple of years in recruiting GPs into training practices here in Wales. Those numbers have exceeded the threshold that we set last year and the year before, and we are doing very well to include in those training practices additional practices in rural parts of Wales. I feel confident that the general principle there is one that stands up to examination—that if you go and train somewhere, and you spend time there, it increases the chances that that is where you will want to work permanently. And it's why, of course, we are committed to a new medical school in north Wales, which will result in not simply GPs, but that wider range of health professionals being trained directly here in Wales and able to go on doing the good work that Sam Kurtz referred to this afternoon.
Wel, Llywydd, a gaf i ddiolch i Sam Kurtz? Rwy'n cytuno'n llwyr â'r pwyntiau a wnaeth ar ddiwedd y cwestiwn yna. Mae wedi bod yn thema i mi, byth ers i mi fod yn Weinidog iechyd, fod yn rhaid i ddyfodol gofal sylfaenol yng Nghymru fod yn dîm o weithwyr proffesiynol, sy'n aml yn gweithredu o dan oruchwyliaeth y meddyg teulu, yr unigolyn â'r lefel uchaf o gymwysterau yn y tîm hwnnw, ond pryd mae'r holl aelodau hynny, y fferyllwyr ac eraill y soniodd amdanyn nhw, yn gwbl alluog yn glinigol i ddarparu gwasanaethau'n uniongyrchol i'r cleifion, ac weithiau'n gyflymach ac weithiau hyd yn oed yn fwy effeithiol na all y cyffredinolwr, y meddyg teulu, ei wneud. Felly, rwy'n llongyfarch y meddygon teulu yn llwyr yn y feddygfa y mae Sam Kurtz wedi'i chrybwyll. Rwy'n eu llongyfarch am gael y grŵp cyfranogiad cleifion hwnnw. Rydym wedi trafod hynny ar lawr y Senedd sawl gwaith, gan feddwl tybed a ddylem, ar fodel ein cynghorau ysgol, ddisgwyl y dylai pob practis meddyg teulu gael fforwm lle maen nhw'n dysgu'n uniongyrchol o safbwyntiau a phrofiadau eu cleifion. Rwy'n credu y tro diwethaf i ni ymweld â hyn y casgliad y daethpwyd iddo oedd ei fod yn gweithio'n dda pan fo gennych feddygon teulu sy'n hoffi'r syniad, ac mae'n anodd cyffredinoli ynghylch lleoedd lle mae llai o frwdfrydedd drosto efallai. Ond, lle mae'n gweithio, rwy'n credu ei fod yn dod â phersbectif pwerus iawn i bobl sy'n darparu gwasanaethau drwy ddysgu'n uniongyrchol gan y rhai sy'n eu cael.
O ran y cwestiwn am fuddsoddi mewn gweithlu yn y dyfodol, fel y gŵyr yr Aelodau yma, rydym wedi cael profiad da iawn yn ystod yr ychydig flynyddoedd diwethaf o ran recriwtio meddygon teulu i bractisau hyfforddi yma yng Nghymru. Mae'r niferoedd hynny wedi rhagori ar y trothwy a bennwyd gennym y llynedd a'r flwyddyn flaenorol, ac rydym yn gwneud yn dda iawn i gynnwys yn y practisau hyfforddi hynny bractisau ychwanegol mewn rhannau gwledig o Gymru. Rwy'n teimlo'n ffyddiog bod yr egwyddor gyffredinol yno'n un gadarn—os ewch i hyfforddi yn rhywle, a'ch bod yn treulio amser yno, mae'n cynyddu'r siawns mai dyna lle y byddwch eisiau gweithio'n barhaol. A dyna pam, wrth gwrs, yr ydym wedi ymrwymo i ysgol feddygol newydd yn y gogledd, a fydd yn arwain nid yn unig at feddygon teulu, ond yr ystod ehangach o weithwyr iechyd proffesiynol yn cael eu hyfforddi'n uniongyrchol yma yng Nghymru ac yn gallu parhau i wneud y gwaith da y cyfeiriodd Sam Kurtz ato y prynhawn yma.
2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i sicrhau bod y seilwaith angenrheidiol mewn lle i ddiwallu anghenion datblygu tai yng Nghaerdydd? OQ58213
2. What steps is the Welsh Government taking to ensure that the necessary infrastructure is in place to meet housing development needs in Cardiff? OQ58213
Llywydd, Cyngor Caerdydd sy'n gyfrifol am y materion hyn. Rhaid i'r awdurdod weithredu o fewn y fframwaith a nodir yn 'Polisi Cynllunio Cymru', fel yr adroddwyd yn flaenorol i'r Senedd hon.
Llywydd, Cardiff Council is responsible for these issues. The authority must operate within the framework noted in 'Planning Policy Wales', as has been previously reported to this Senedd.
Diolch yn fawr, Brif Weinidog. Roeddwn i'n falch iawn i ddarllen yr adroddiad ynglŷn â chreu metro rhwng Llantrisant a Chaerdydd, a dwi'n cytuno yn llwyr â chi, ac â'r Cwnsler Cyffredinol, am bwysigrwydd hynny. Y drafferth yw, wrth gwrs, ei bod hi'n mynd i gymryd 10 mlynedd i'w adeiladu, ac, fel y gwyddoch chi, mae miloedd o bobl wedi symud i dai newydd yng ngogledd y ddinas, a driveways y tai yma â nifer o geir. Dyw'r ddarpariaeth trafnidiaeth gyhoeddus ddim yn ddigonol yno o gwbl. Pryder arall sydd wedi codi'n ddiweddar gyda thrigolion yng ngogledd Caerdydd yw'r orsaf bwmpio carthion newydd ym mharc hanesyddol Hailey. Sut mae modd, Brif Weinidog, sicrhau bod darpariaethau angenrheidiol mewn lle cyn adeiladu datblygiadau mawr newydd? Diolch yn fawr.
Thank you very much, First Minister. I was very pleased to read the report on the creation of a metro between Llantrisant and Cardiff, and I agree entirely with you, and with the Counsel General, about the importance of that scheme. The difficulty of course is that it's going to take 10 years to build, and, as you know, thousands of people have moved to new homes in the north of the city, with the driveways of these homes with several cars in them. The public transport provision isn't sufficient in that part of the city. Another concern that has been raised recently by residents in north Cardiff is the new sewage pumping station in historic Hailey park. How can we ensure that vital provisions are in place before constructing new major developments, First Minister? Thank you.
Llywydd, diolch yn fawr i Rhys ab Owen am y cwestiwn ychwanegol. Mae'n rhaid i fi, Llywydd, fod yn ofalus i gadw'r bwlch rhwng pethau dwi'n eu gwneud fel Aelod lleol yng Ngorllewin Caerdydd a'r cyfrifoldebau sydd ar Weinidogion yma yng Nghymru. Jest i fod yn glir, ni fyddaf i na'r Cwnsler Cyffredinol yn cymryd rhan mewn unrhyw benderfyniadau am y posibiliad o ail-greu'r rheilffordd sy'n mynd mas o Orllewin Caerdydd i mewn i'r etholaeth ym Mhontypridd. Yn gyffredinol, mae lot o waith yn mynd ymlaen ym Mhlasdŵr, yn y meysydd bws a hefyd i gynllunio i bobl sydd eisiau mynd ar y beic o ble maen nhw'n byw i ble maen nhw'n gweithio. A dwi'n gwybod bod cynlluniau gan Gyngor Caerdydd, ac maen nhw'n ymgynghori â phobl ar hyn o bryd yn Llandaf, i ymestyn y system sydd gyda ni'n barod a chael hwnna i fynd mas i Plasdŵr, i helpu pobl i ddod i mewn i'r ddinas yn y ffordd yna. Mae dinas Caerdydd, Llywydd, yn ailwampio'r LDP sydd gyda nhw'n barod, a phan fyddan nhw'n gwneud hynny, bydd yn rhaid iddyn nhw weithio, fel y dywedais i yn yr ateb gwreiddiol, y tu fewn i'r broses statudol sydd gyda ni nawr yma yng Nghymru. Dyna beth mae'r cynllun rydym ni wedi ei roi mas i'r awdurdodau lleol yn ei ddweud.
Llywydd, thank you to Rhys ab Owen for that supplementary question. I must be careful in keeping that separation between what I do as the Member for Cardiff West and my ministerial responsibilities here in Wales. Just to be clear, neither myself nor the Counsel General will participate in any decision on the possibility of redesigning the rail line from Cardiff West to the Pontypridd constituency. Generally speaking, there is a lot of work ongoing in Plasdŵr, in terms of bus provision and also in planning for those who want to cycle from their homes to work. And I know that Cardiff Council has plans in place, and they are consulting at the moment in Llandaf, in order to extend the system that we already have, and to take that out to Plasdŵr, to help people to come in to the city in that way. The city of Cardiff, Llywydd, is redesigning their LDP, and, as they do that, they will, as I said in my original response, have to work within the statutory process that we now have here in Wales. That's what the plan that we put out to local authorities says.
It's in the development plan's manual. Infrastructure plans must be prepared that clearly set out what infrastructure is required, the broad cost and timing, as well as funding sources. Llywydd, Cardiff Council did submit a set of master plans, alongside its LDP, back in 2016. But the provision of an infrastructure plan, as part of its replacement LDP, will now be a statutory requirement, and that will help at least to respond to the points that Rhys ab Owen has raised this afternoon.
Mae yn llawlyfr y cynllun datblygu. Rhaid paratoi cynlluniau seilwaith sy'n nodi'n glir pa seilwaith sydd ei angen, y gost a'r amseriad yn fras, yn ogystal â ffynonellau ariannu. Llywydd, cyflwynodd Cyngor Caerdydd gyfres o brif gynlluniau, ochr yn ochr â'i CDLl, yn ôl yn 2016. Ond bydd darparu cynllun seilwaith, fel rhan o'i CDLl newydd, bellach yn ofyniad statudol, a bydd hynny'n helpu o leiaf i ymateb i'r pwyntiau y mae Rhys ab Owen wedi'u codi y prynhawn yma.
First Minister, on 8 January 2019, Huw Irranca-Davies asked you about what this Government was doing to ensure that the transport infrastructure is definitely in place to enable the grand plans for new housing in Cardiff and south Wales, to help create, in his words, hundreds and hundreds of happy home owners, not grumpy, gridlocked constituents. As you may recall, you responded that the Welsh Government had legislated to create the conditions in which local authorities can come together to create strategic development plans, and that you were pleased to see, last year, the Cardiff capital deal authorities coming together to develop such a plan for a wider area, and that you looked forward to seeing how, in 2019, that intention turned into practical action. Well, three years later, we can clearly see that the legislation that this Government created has helped Cardiff turn into a city with many, many grumpy, gridlocked constituents, and it's clearly not working. The infrastructure situation in and around Creigiau and Radyr is dreadful at best, and, as you will be well aware, it is exacerbated by the fact that the new housing developments do not have sufficient amenities, meaning that residents have to drive to access schools, health facilities, shops and such, which further aggravates the situation. In addition, bus services are awful. They are removing more and more services in the area—
Prif Weinidog, ar 8 Ionawr 2019, gofynnodd Huw Irranca-Davies i chi ynghylch yr hyn yr oedd y Llywodraeth hon yn ei wneud i sicrhau bod y seilwaith trafnidiaeth yn bendant ar waith i alluogi'r cynlluniau mawreddog ar gyfer tai newydd yng Nghaerdydd a'r de, i helpu i greu, yn ei eiriau ef, gannoedd a channoedd o berchnogion cartrefi hapus, nid etholwyr blin mewn tagfeydd. Fel y cofiwch efallai, gwnaethoch chi ymateb drwy ddweud bod Llywodraeth Cymru wedi deddfu i greu'r amodau pryd gall awdurdodau lleol ddod at ei gilydd i greu cynlluniau datblygu strategol, a'ch bod yn falch o weld, y llynedd, awdurdodau bargen prifddinas Caerdydd yn dod at ei gilydd i ddatblygu cynllun o'r fath ar gyfer ardal ehangach, a'ch bod yn edrych ymlaen at weld sut, yn 2019, y byddai'r bwriad hwnnw'n troi'n gamau ymarferol. Wel, dair blynedd yn ddiweddarach, gallwn weld yn glir fod y ddeddfwriaeth a grëwyd gan y Llywodraeth hon wedi helpu Caerdydd i droi'n ddinas gyda llawer o etholwyr blin mewn tagfeydd, ac mae'n amlwg nad yw'n gweithio. Mae'r sefyllfa o ran seilwaith yng Nghreigiau a Radur a'r cyffiniau yn ofnadwy ar y gorau, ac, fel y gwyddoch chi'n iawn, mae'n cael ei waethygu gan y ffaith nad oes gan y datblygiadau tai newydd ddigon o amwynderau, sy'n golygu bod yn rhaid i drigolion yrru i gael mynediad i ysgolion, cyfleusterau iechyd, siopau a thebyg, sy'n gwaethygu'r sefyllfa ymhellach. Hefyd, mae gwasanaethau bysiau'n ofnadwy. Maen nhw'n cael gwared ar fwy a mwy o wasanaethau yn yr ardal—
You're going to need to come to a question, please, Joel James.
Mae angen i chi ddod at gwestiwn, os gwelwch yn dda, Joel James.
Say that again, sorry. This isn't—[Inaudible.]
Dywedwch hynna eto, mae'n ddrwg gennyf. Nid yw hwn—[Anghlywadwy.]
You're going to need to come to a question.
Mae angen i chi ddod at gwestiwn.
No worries. First Minister, why is it this Government cannot create legislation that ensures sufficient amenities, public transport and infrastructure are put into place before house building is allowed? Thank you.
Dim problem. Prif Weinidog, pam na all y Llywodraeth hon greu deddfwriaeth sy'n sicrhau bod digon o amwynderau, trafnidiaeth gyhoeddus a seilwaith yn cael eu rhoi ar waith cyn caniatáu i dai gael eu hadeiladu? Diolch.
Well, Llywydd, I thank the Member for the interest he too takes in the Cardiff West constituency. I give him the assurance that I will report his views to the elected Member and that they'll be taken with the seriousness that they merit, including all the work that goes on to ensure that there are the amenities there that need to be provided for a population of the sort that has chosen to go and live in the Plasdŵr development. Far from being 'grumpy' citizens of Cardiff, as the Member suggests, these are people spending many thousands of pounds voluntarily to take up the opportunity that's been created for them.
Wel, Llywydd, diolch i'r Aelod am y diddordeb y mae ef hefyd yn ei gymryd yn etholaeth Gorllewin Caerdydd. Rhoddaf sicrwydd iddo y byddaf yn adrodd ei safbwyntiau i'r Aelod etholedig ac y byddan nhw'n cael eu cymryd o ddifrif fel y dylen nhw, gan gynnwys yr holl waith sy'n mynd ymlaen i sicrhau bod yr amwynderau yno y mae angen eu darparu ar gyfer poblogaeth o'r fath sydd wedi dewis mynd i fyw yn natblygiad Plasdŵr. Yn hytrach na bod yn ddinasyddion 'blin' yng Nghaerdydd, fel yr awgryma'r Aelod, mae'r rhain yn bobl sy'n gwario miloedd lawer o bunnau yn wirfoddol i fanteisio ar y cyfle sydd wedi'i greu ar eu cyfer.
I just wanted to focus on the planning infrastructure around housing developments. I was very disappointed to learn that Cardiff Council has given planning approval for 700 homes on the old Brains site, just south of Cardiff Central station—a 29-storey development—and the only contribution to social housing is £600,000 for homes to be built elsewhere. Well, that equates to about five homes. So, I just wondered what plans the Welsh Government might have to strengthen the obligation to house not just the people who can afford to buy houses, but those who are waiting on the housing waiting list.
Rwyf eisiau canolbwyntio ar y seilwaith cynllunio sy'n ymwneud â datblygiadau tai. Roeddwn yn siomedig iawn o glywed bod Cyngor Caerdydd wedi rhoi caniatâd cynllunio i 700 o gartrefi ar hen safle Brains, ychydig i'r de o orsaf Caerdydd Canolog—datblygiad 29 llawr—a'r unig gyfraniad i dai cymdeithasol yw £600,000 i adeiladu cartrefi mewn mannau eraill. Wel, mae hynny'n cyfateb i tua phum cartref. Felly, tybed pa gynlluniau a allai fod gan Lywodraeth Cymru i gryfhau'r rhwymedigaeth i gartrefu nid yn unig y bobl sy'n gallu fforddio prynu tai, ond y rhai sy'n aros ar y rhestr aros am dai.
Well, Llywydd, the decision to go ahead with housing on the old Brains site is, of course, a welcome one, because it means that housing is happening on a brownfield site and in the inner city part of Cardiff, where we know demand for housing is significant. But I do agree with what Jenny Rathbone has said: that it is for local authorities to make the maximum use they can of the arrangements that are in place there for them to ensure that developers make a significant contribution to the future housing needs not simply of people who will be able to afford to buy properties on that site, but to the general effort that needs to be made to increase the supply of affordable social housing of a good standard here in Wales. I commend Cardiff city council for everything they are doing to build council housing in the city for the first time in a very long time, but other opportunities also need to be seized.
Wel, Llywydd, mae'r penderfyniad i fwrw ymlaen â thai ar hen safle Brains, wrth gwrs, yn un i'w groesawu, oherwydd mae'n golygu bod codi tai'n digwydd ar safle tir llwyd ac yn rhan ganol dinas Caerdydd, lle gwyddom fod y galw am dai yn sylweddol. Ond rwy'n cytuno â'r hyn y mae Jenny Rathbone wedi'i ddweud: mai mater i awdurdodau lleol yw gwneud y defnydd gorau posibl o'r trefniadau sydd ar waith yno iddyn nhw sicrhau bod datblygwyr yn gwneud cyfraniad sylweddol at anghenion tai yn y dyfodol, nid dim ond pobl a fydd yn gallu fforddio prynu eiddo ar y safle hwnnw, ond at yr ymdrech gyffredinol y mae angen ei gwneud i gynyddu'r cyflenwad o dai cymdeithasol fforddiadwy o safon dda yma yng Nghymru. Rwy'n cymeradwyo cyngor dinas Caerdydd am bopeth y maen nhw'n ei wneud i adeiladu tai cyngor yn y ddinas am y tro cyntaf ers amser maith, ond mae angen manteisio ar gyfleoedd eraill hefyd.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.
Questions now from party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, the country today is gridlocked because of the rail strikes, the biggest strikes since the 1980s. Do you support the strikes, First Minister?
Diolch yn fawr, Llywydd. Prif Weinidog, mae'r wlad heddiw'n llawn tagfeydd traffig oherwydd streiciau'r rheilffyrdd, y streiciau mwyaf ers y 1980au. A ydych chi'n cefnogi'r streiciau, Prif Weinidog?
Llywydd, there are no strikes in Wales. There is no dispute between Transport for Wales and the trade union. Where I am responsible for these things, workers are not on strike, because of the way in which the Welsh Government acts on a social partnership basis to bring people round the table together to make sure that conversations take place and solutions are reached. How very different from the entirely absent UK Government, who abandon their responsibilities and mean that thousands of people are unable to travel due to the dereliction of duty that is so apparent in their approach to industrial relations.
Llywydd, nid oes streiciau yng Nghymru. Nid oes unrhyw anghydfod rhwng Trafnidiaeth Cymru a'r undeb llafur. Lle yr wyf i yn gyfrifol am y pethau hyn, nid yw gweithwyr ar streic, oherwydd y ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn gweithredu ar sail partneriaeth gymdeithasol i ddod â phobl o amgylch y bwrdd at ei gilydd i sicrhau bod sgyrsiau'n digwydd a bod atebion yn cael eu cyflawni. Pa mor wahanol iawn i Lywodraeth gwbl absennol y DU, sy'n rhoi'r gorau i'w cyfrifoldebau sy'n golygu nad yw miloedd o bobl yn gallu teithio oherwydd bod y llywodraeth honno'n esgeuluso'i dyletswydd, rhywbeth sydd mor amlwg yn eu hagwedd tuag at gysylltiadau diwydiannol.
Nothing like winding up the payroll vote to the unions is there when your own are banging their desks? I didn't hear them banging their desks when they were supposed to be standing up for their constituents who were stuck on trains that couldn't provide a service from Transport for Wales. And when you go to Cardiff Central station today, or the rail network in north Wales or mid Wales, there are no trains running, First Minister. I do note that you didn't say that you supported the strikes, which is to be welcomed, First Minister, but surely, in an era when we need the public transport system to come back to life after COVID, we need to move away from the 1950s working practices and move into the 2020s—practices that see people not sharing vans to get to the same site to work, practices that rule on not using drones for health and safety, or the ability to use apps on phones to send messages to workers who are in vulnerable locations. Surely you'll agree with me on that, First Minister—that working practices do need updating in our railways, whether that's in Wales, England, Scotland or Northern Ireland, so that we have a safe and reliable rail network.
Does dim byd tebyg i herio'r bleidlais gyflogres i'r undebau, nac oes, pan fydd eich rhai chi eich hun yn curo eu desgiau. Ni chlywais i nhw'n curo eu desgiau pan oedden nhw i fod i gefnogi eu hetholwyr a oedd yn sownd ar drenau na allen nhw ddarparu gwasanaeth gan Trafnidiaeth Cymru. A phan ewch chi i orsaf Caerdydd Canolog heddiw, neu'r rhwydwaith rheilffyrdd yn y gogledd neu'r canolbarth, nid oes trenau'n rhedeg, Prif Weinidog. Rwy'n sylwi na ddywedoch chi eich bod yn cefnogi'r streiciau, sydd i'w groesawu, Prif Weinidog, ond yn sicr, mewn oes pan fo angen i'r system trafnidiaeth gyhoeddus ddod yn ôl yn fyw ar ôl COVID, mae angen i ni symud oddi wrth arferion gwaith y 1950au a symud i'r 2020au—arferion sy'n gweld pobl yn peidio â rhannu faniau i gyrraedd yr un safle i weithio, arferion sy'n dyfarnu na ddylid defnyddio dronau oherwydd iechyd a diogelwch, neu na ddylid defnyddio apiau ar ffonau i anfon negeseuon at weithwyr mewn lleoliadau bregus. Siawns na chytunwch chi â mi ar hynny, Prif Weinidog—bod angen diweddaru arferion gwaith yn ein rheilffyrdd, boed hynny yng Nghymru, Lloegr, yr Alban neu yng Ngogledd Iwerddon, fel bod gennym rwydwaith rheilffyrdd diogel a dibynadwy.
Llywydd, let me explain to the leader of the opposition why trains aren't running in Wales: it's because his Government has created a dispute with Network Rail, and Network Rail have removed some of the staff, who could have been available to make trains run in Wales, in order to keep trains running in England. I wonder if he supports that measure, which was a decision of his Government, to deny people in Wales the opportunity to travel—where there is no dispute—by removing those workers to look after what clearly is for them a higher priority than Welsh citizens will ever be.
The trade unions—Llywydd, of course the trade unions want to negotiate and want to negotiate on safe working practices for the future, but the safe working practices. When you look at what Network Rail is currently proposing, I wouldn't want to be travelling on a train with a driver that has just worked for 16 hours in a row. I wouldn't want to be on a train where I couldn't be confident that the safety arrangements and signalling boxes are what they need to be.
Llywydd, any dispute in the end is only ever settled by negotiation. What I want to see is the UK Government using the power that it has, the convening power that it has, the muscle of the funding arrangements that it has, to get people around the table and to make sure that those talks resume and head towards an agreed conclusion. It is the absence of the UK Government and their refusal to exercise those responsibilities that is responsible for the issues that people face while trying to travel today.
Llywydd, gadewch imi egluro i arweinydd yr wrthblaid pam nad yw trenau'n rhedeg yng Nghymru: y rheswm am hynny yw bod ei Lywodraeth wedi creu anghydfod gyda Network Rail, ac mae Network Rail wedi symud rhai o'r staff, a allai fod wedi bod ar gael i redeg trenau yng Nghymru, er mwyn cadw trenau i redeg yn Lloegr. Tybed a yw'n cefnogi'r mesur hwnnw, a oedd yn benderfyniad gan ei Lywodraeth ef, i wrthod y cyfle i bobl yng Nghymru deithio—lle nad oes anghydfod—drwy symud y gweithwyr hynny i ofalu am yr hyn sy'n amlwg iddyn nhw yn fwy o flaenoriaeth nag y bydd dinasyddion Cymru byth.
Yr undebau llafur—Llywydd, wrth gwrs, mae'r undebau llafur eisiau negodi ac eisiau negodi ynghylch arferion gweithio diogel ar gyfer y dyfodol, ond yr arferion gweithio diogel. Pan edrychwch chi ar yr hyn y mae Network Rail yn ei gynnig ar hyn o bryd, ni fyddwn i eisiau teithio ar drên gyda gyrrwr sydd newydd weithio am 16 awr yn olynol. Ni fyddwn i eisiau bod ar drên lle na allwn fod yn ffyddiog bod y trefniadau diogelwch a'r bocsys signalau yr hyn y mae angen iddyn nhw fod.
Llywydd, dim ond drwy negodi y caiff unrhyw anghydfod yn y pen draw ei ddatrys. Yr hyn yr wyf i eisiau ei weld yw Llywodraeth y DU yn defnyddio'r pŵer sydd ganddi, y pŵer cynnull sydd ganddi, cyhyrau'r trefniadau ariannu sydd ganddi, i gael pobl o gwmpas y bwrdd ac i sicrhau bod y trafodaethau hynny'n ailddechrau ac yn mynd tuag at gasgliad y cytunwyd arno. Absenoldeb Llywodraeth y DU sy'n gwrthod arfer y cyfrifoldebau hynny sy'n gyfrifol am y problemau y mae pobl yn eu hwynebu wrth geisio teithio heddiw.
First Minister, you clearly haven't been keeping up to date with what the general secretary of the RMT has said, where he's said on record that he would not negotiate with a Conservative Government, which does seem odd considering they've got a mandate to govern—[Interruption.] I appreciate the payroll vote are getting quite agitated, and I'm sure that the constituency Labour parties will get the donations they deserve—[Interruption.]
Prif Weinidog, mae'n amlwg nad ydych chi wedi bod yn cael yr wybodaeth ddiweddaraf am yr hyn y mae ysgrifennydd cyffredinol yr RMT wedi'i ddweud, pan ddywedodd ar goedd na fyddai'n negodi gyda Llywodraeth Geidwadol, sy'n ymddangos yn rhyfedd o ystyried bod ganddyn nhw fandad i lywodraethu—[Torri ar draws.] Rwy'n gwerthfawrogi bod y bleidlais gyflogres yn cynhyrfu tipyn, ac rwy'n siŵr y bydd y pleidiau Llafur etholaethol yn cael y rhoddion y maen nhw'n eu haeddu—[Torri ar draws.]
Okay, okay, okay. We're clearly—. There are a lot of us back in the Chamber—only two people on Zoom today—and I'm hearing the effect of it around me. [Laughter.] But, I do also need to hear the leader of the opposition, so if we can carry on with the question.
Iawn, iawn, iawn. Rydym yn amlwg—. Mae llawer ohonom yn ôl yn y Siambr—dim ond dau berson ar Zoom heddiw—ac rwy'n clywed effaith hynny o'm cwmpas. [Chwerthin.] Ond, mae angen i mi hefyd glywed arweinydd yr wrthblaid, felly os gallwn ni barhau â'r cwestiwn.
There are nurses, there are students looking to do their exams, there are businesses who cannot get employees into their place of work, who are suffering because of this strike action. So, we might disagree on various points, First Minister, but do you agree with me on this salient point: that when strike action is called—and I respect the right to call strike action, because that's a fundamental part of democracy—that there should be minimum levels of service guaranteed on key transport infrastructure? Do you believe that is a critical part of what a modern transport system requires in the twenty-first century, rather than 1950s working practices, which you seem so able to defend?
Mae nyrsys, mae myfyrwyr sy'n awyddus i sefyll eu harholiadau, mae busnesau na allant gael gweithwyr i'w gweithle, sy'n dioddef oherwydd y streic hon. Felly, efallai y byddwn yn anghytuno ar wahanol bwyntiau, Prif Weinidog, ond a ydych chi'n cytuno â mi ar y pwynt amlwg hwn: pan elwir streic—ac rwy'n parchu'r hawl i alw streic, oherwydd mae hynny'n rhan sylfaenol o ddemocratiaeth—y dylid gwarantu lefelau gofynnol o wasanaeth ar seilwaith trafnidiaeth allweddol? A ydych chi'n credu bod hynny'n rhan hanfodol o'r hyn sydd ei angen ar system drafnidiaeth fodern yn yr unfed ganrif ar hugain, yn hytrach nag arferion gwaith y 1950au, yr ydych yn ymddangos mor abl i'w hamddiffyn?
Llywydd, this strike has been called against the extraordinary levels of consent that are required by Tory party legislation. For unions to be able to mount a strike today, they had to move through a series of hurdles that his Government has placed in their path. Now he wants to place further hurdles in the path of people. That's not part of the arrangements that his Government has put on the statute book. Let him speak to his Government. The rules that the trade unions are operating under are your rules. Now you want to change the rulebook, of course.
But, I do say this to the leader of the opposition: I have tried in my answers this afternoon to emphasise the fact that consensus is the only way in which disputes are ever resolved. He would be better adding his voice on that side of the argument, rather than echoing the deliberately provocative language that this Government in Westminster uses. It wants a fight with the unions, it provokes a fight with the unions, and that is in nobody's interest at all.
Llywydd, mae'r streic hon wedi'i galw yn erbyn y lefelau eithriadol o gydsyniad sy'n ofynnol gan ddeddfwriaeth y blaid Dorïaidd. Er mwyn i undebau allu cynnal streic heddiw, bu'n rhaid iddyn nhw symud drwy gyfres o rwystrau y mae ei Lywodraeth wedi'u gosod. Nawr mae eisiau gosod rhwystrau pellach o flaen pobl. Nid yw hynny'n rhan o'r trefniadau y mae ei Lywodraeth wedi'u rhoi ar y llyfr statud. Gadewch iddo siarad â'i Lywodraeth. Eich rheolau chi yw'r rheolau y mae'r undebau llafur yn gweithredu oddi tanyn nhw. Nawr rydych chi eisiau newid y llyfr rheolau, wrth gwrs.
Ond, fe ddywedaf i hyn wrth arweinydd yr wrthblaid: rwyf wedi ceisio yn fy atebion y prynhawn yma i bwysleisio'r ffaith mai consensws yw'r unig ffordd y caiff anghydfodau eu datrys erioed. Byddai'n well iddo ychwanegu ei lais ar yr ochr honno i'r ddadl, yn hytrach nag adleisio'r iaith bryfoclyd y mae'r Llywodraeth hon yn San Steffan yn ei defnyddio'n fwriadol. Mae eisiau brwydr gyda'r undebau, mae'n pryfocio brwydr gyda'r undebau, ac nid yw hynny o fudd i neb o gwbl.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Leader of Plaid Cymru, Adam Price.
Diolch, Llywydd. I have to say, in the week where thousands of flights have been cancelled and the railway network has ground to a halt and petrol prices have gone up yet again, the Tories deciding to go on transport in First Minister's questions and in their opposition motion this week is a very courageous choice. They say the transport network in Wales is not fit for purpose. What they omit to say is that it's failing because of their Westminster Government, and the rail strike is a perfect example of that: services are able to run from Treherbert, Aberdare and Merthyr Tydfil to Radyr, where they stop, because that's the bit of the railway infrastructure that we control ourselves here in Wales, where there is no dispute, because we in Wales believe that treating workers with decency is part and parcel of providing a decent public service. Isn't that yet another argument—? And, what you've shared just now, First Minister, about Network Rail prioritising England over Wales yet again, isn't that an argument yet again for devolving powers fully over rail to Wales?
Diolch, Llywydd. Rhaid i mi ddweud, yn yr wythnos pan fo miloedd o hediadau wedi'u canslo ac mae'r rhwydwaith rheilffyrdd wedi dod i stop ac mae prisiau petrol wedi codi eto, mae dewis y Torïaid i godi trafnidiaeth yng nghwestiynau'r Prif Weinidog ac yn eu cynnig yr wrthblaid yr wythnos hon yn ddewis dewr iawn. Maen nhw'n dweud nad yw'r rhwydwaith trafnidiaeth yng Nghymru yn addas i'r diben. Yr hyn nad ydyn nhw'n barod i'w ddweud yw ei fod yn methu oherwydd eu Llywodraeth nhw yn San Steffan, ac mae'r streic rheilffyrdd yn enghraifft berffaith o hynny: gall gwasanaethau redeg o Dreherbert, Aberdâr a Merthyr Tudful i Radur, lle maen nhw'n stopio, oherwydd dyna'r rhan o'r seilwaith rheilffyrdd yr ydym ni'n ei reoli ein hunain yma yng Nghymru, lle nad oes dadl, oherwydd ein bod ni yng Nghymru yn credu bod trin gweithwyr â chwrteisi yn rhan annatod o ddarparu gwasanaeth cyhoeddus teilwng. Onid yw honno'n ddadl arall eto—? A'r hyn yr ydych chi wedi'i rannu nawr, Prif Weinidog, sef bod Network Rail yn blaenoriaethu Lloegr dros Gymru unwaith eto, onid yw honno'n ddadl eto dros ddatganoli pwerau'n llawn dros reilffyrdd i Gymru?
Well, Llywydd, the leader of Plaid Cymru is absolutely right that the reasons that we do not have—[Interruption.] I understand that denial is the first refuge of the Welsh Conservative Party, and they're busy at it this afternoon. The reason why there are no trains south of Radyr is because of decisions being made by non-devolved bodies. The reasons why there are no trains at all in north Wales is for the same reason. It is time that the UK Government and Network Rail treated Wales with the respect that we deserve, and recognised that we don't have a dispute going on here in Wales, and yet, because of their actions, trains that could be running today are not running.
The leader of Plaid Cymru reminded us of Grant Shapps. There's a name—I see some Members here recognise it. But it is a remarkable triple whammy, isn't it, to have brought the railways to a standstill, to have brought the airports to a standstill, and, finally, after about eight weeks, I think, to have woken up to the fact that the 5p that was taken off the price of petrol hadn't been passed on to people in that part of the transport sector as well. It is a remarkable record of failure, and I'm afraid that it's people not just in Wales, but across the United Kingdom who are paying the cost of that failure today.
Wel, Llywydd, mae arweinydd Plaid Cymru yn llygad ei le wrth ddweud nad yw'r rhesymau sydd gennym—[Torri ar draws.] Rwy'n deall mai gwadu yw noddfa gyntaf Plaid Geidwadol Cymru, ac maen nhw'n brysur yn gwneud hynny y prynhawn yma. Y rheswm pam nad oes trenau i'r de o Radur yw oherwydd bod penderfyniadau'n cael eu gwneud gan gyrff nad ydyn nhw wedi'u datganoli. Mae'r rhesymau pam nad oes trenau o gwbl yn y gogledd yr un rhesymau'n union. Mae'n bryd i Lywodraeth y DU a Network Rail drin Cymru gyda'r parch yr ydym yn ei haeddu, a chydnabod nad oes gennym anghydfod yma yng Nghymru, ac eto, oherwydd eu gweithredoedd, nid yw trenau a allai fod yn rhedeg heddiw yn rhedeg.
Fe'n hatgoffwyd gan arweinydd Plaid Cymru o Grant Shapps. Dyna enw—gwelaf bod rhai Aelodau yma'n gyfarwydd ag ef. Ond mae'n ergyd driphlyg ryfeddol, onid yw hi, i ddod â'r rheilffyrdd i stop, i ddod â'r meysydd awyr i stop, ac, yn olaf, ar ôl tua wyth wythnos, rwy'n credu, ei fod wedi sylweddoli nad oedd y 5c a dynnwyd oddi ar bris petrol wedi'i drosglwyddo i bobl yn y rhan honno o'r sector trafnidiaeth ychwaith. Mae'n hanes hynod o fethiant, ac mae arnaf ofn mai pobl nid yn unig yng Nghymru, ond ar draws y Deyrnas Unedig sy'n talu cost y methiant hwnnw heddiw.
In relation to the devolution of railways, I think it is important that we have a clear position on that here in Wales, but also from the UK Labour Party as well, that have been at best ambiguous, and, in fact, supported an integrated UK railway at the last election.
Now, in Westminster's rail crisis, there seems to be a competition between politicians to see who can be the most invisible. Is it Grant Shapps refusing to sit down with the rail unions, or is it Keir Starmer banning his shadow Cabinet from the picket lines and berating them for speaking out in favour? I was at an RMT picket line this morning—proud to be there expressing my solidarity with workers fighting for jobs and decent pay and conditions. At a time when trade unions and workers are being demonised, being turned into scapegoats, being vilified to distract attention from Boris Johnson's many failures, isn't it even more important that we show them our support? So, can you confirm that Mr Starmer's prohibition does not apply to your Cabinet members, and will you yourself, First Minister, visit a picket line as a symbol of your solidarity and support?
O ran datganoli rheilffyrdd, rwy'n credu ei bod yn bwysig i ni gael safbwynt clir ar hynny yma yng Nghymru, ond hefyd gan Blaid Lafur y DU hefyd, sydd wedi bod yn amwys ar y gorau, ac, mewn gwirionedd, wedi cefnogi rheilffordd integredig yn y DU yn yr etholiad diwethaf.
Nawr, yn argyfwng rheilffyrdd San Steffan, mae'n ymddangos bod cystadleuaeth rhwng gwleidyddion i weld pwy all fod y mwyaf anweledig. Ai Grant Shapps sy'n gwrthod eistedd i lawr gyda'r undebau rheilffyrdd, ynteu Keir Starmer sy'n gwahardd ei Gabinet yr wrthblaid o'r llinellau piced a'u dwrdio rhag siarad o blaid? Roeddwn i ar linell biced RMT y bore yma—yn falch o fod yno'n mynegi fy undod â gweithwyr sy'n ymladd am swyddi a chyflogau ac amodau gweddus. Ar adeg pan fo undebau llafur a gweithwyr yn cael eu pardduo, yn cael eu troi'n fychod dihangol, yn cael eu difrïo i dynnu sylw oddi ar fethiannau niferus Boris Johnson, onid yw'n bwysicach fyth ein bod yn dangos ein cefnogaeth iddyn nhw? Felly, a wnewch chi gadarnhau nad yw gwaharddiad Mr Starmer yn berthnasol i'ch aelodau chi o'r Cabinet, ac a wnewch chi eich hun, Prif Weinidog, ymweld â llinell piced fel symbol o'ch undod a'ch cefnogaeth?
Well, Llywydd, no inhibition exists on members of my group demonstrating their support for the trade union movement. Keir Starmer is in a very different position. He knows perfectly well that if he were to sanction that, the story would never, ever be, would it, about support for the trade union movement; it would be the Tories succeeding in their wish to portray this as somehow an example of the country returning to days that have been left far behind. So, in our context, where we have a partnership approach with our trade unions, where we don't have a dispute with our trade unions, of course members of the Labour Party here in Wales are able to demonstrate their support for our trade union colleagues, but we operate in a different context and we come to different conclusions for very good reasons.
Wel, Llywydd, nid oes unrhyw rwystr yn bodoli rhag i aelodau o fy ngrŵp ddangos eu cefnogaeth i'r mudiad undebau llafur. Mae Keir Starmer mewn sefyllfa wahanol iawn. Mae'n gwybod yn iawn, pe bai'n cymeradwyo hynny, na fyddai'r stori byth, byth, yn ymwneud â chefnogi'r mudiad undebau llafur; y Torïaid fyddai'n llwyddo yn eu dymuniad i bortreadu hyn fel enghraifft rywsut o'r wlad yn dychwelyd i ddyddiau yr ydym wedi eu gadael ymhell ar ôl. Felly, yn ein cyd-destun ni, lle mae gennym ddull partneriaeth gyda'n hundebau llafur, lle nad oes gennym anghydfod gyda'n hundebau llafur, wrth gwrs gall aelodau o'r Blaid Lafur yma yng Nghymru ddangos eu cefnogaeth i'n cydweithwyr yn yr undebau llafur, ond rydym yn gweithredu mewn cyd-destun gwahanol a down i gasgliadau gwahanol am resymau da iawn.
Faced with the mounting cost-of-living crisis and a stagnating economy, the return of 1970s-style stagflation, we have a Westminster Government that thinks the appropriate response to this crisis is to cut workers' wages even further—a return to the dogma of the 1930s. It's no wonder that teachers and nurses are considering strike action. It's perhaps a sign of the times that even barristers have voted for strike action, which should ring alarm bells even with this cloth-eared Government. I think it was a strike by the Parisian order of barristers, I seem to remember, that sparked the French revolution. If England is to have its summer of discontent, can we contrast that here in Wales, within those areas that we control, with a summer of solidarity, and heed, for example, the call from the health unions for a pay deal that, at a minimum, keeps pace with soaring inflation?
Yn wyneb yr argyfwng costau byw cynyddol a diffyg twf yn yr economi, chwyddiant ar y naill law a diffyg twf ar y llaw arall ar yr un pryd fel y cafwyd yn y 1970au yn dychwelyd, mae gennym Lywodraeth yn San Steffan sy'n credu mai'r ymateb priodol i'r argyfwng hwn yw torri cyflogau gweithwyr ymhellach fyth—dychwelyd at ddogma'r 1930au. Nid yw'n syndod bod athrawon a nyrsys yn ystyried streicio. Efallai ei fod yn un o arwyddion yr oes fod hyd yn oed bargyfreithwyr wedi pleidleisio dros streicio, a dylai hynny fod yn ddigon o rybudd hyd yn oed i'r Llywodraeth fyddar hon. Rwy'n credu mai streic gan urdd bargyfreithwyr Paris, os cofiaf yn iawn, a sbardunodd y chwyldro Ffrengig. Os yw Lloegr eisiau ei haf o anfodlonrwydd, a allwn ni wrthgyferbynnu hynny yma yng Nghymru, o fewn y meysydd hynny yr ydym yn eu rheoli, gyda haf o undod, a gwrando, er enghraifft, ar yr alwad gan yr undebau iechyd am gytundeb cyflog sydd, o leiaf, ar yr un raddfa â chwyddiant cynyddol?
Well, Llywydd, let me agree with the first part of what the leader of Plaid Cymru said, because in the dispute we see in the rail industry and the ballots we see for strike action in other parts of the public services, we are reaping the whirlwind of 10 years of austerity. I think of the time and time again that Members of the Conservative benches here supported and defended that policy—that policy, which has kept wages down, which has refused to give people pay increases, and which means that, in every street here in Wales, we have families who are worse off today than when his party came into power in 2010. And when you add in rampant inflation and a Chancellor that's lost control of the economy, then there's no doubt at all that these actions are being stimulated by that compound economic failure.
The position in Wales, in relation to pay in the public sector, however, is part of the problem created by the Conservative Government. We get a fixed sum of money each year. If we are to pay some workers more than we are funded to pay them, there is nowhere for us to go. We cannot raise money ourselves to add to that. We cannot raise money ourselves—[Interruption.]
I'm very interested indeed. Llywydd, people listening will not have heard the leader of the opposition advocate putting up the taxes of people here in Wales in order to pay for people's wages because that is what he just did. He said to me that we should put up taxes in order to pay for wage increases. [Interruption.]
Wel, Llywydd, gadewch i mi gytuno â rhan gyntaf yr hyn a ddywedodd arweinydd Plaid Cymru, oherwydd yn yr anghydfod a welwn yn y diwydiant rheilffyrdd a'r pleidleisiau a welwn ar gyfer streicio mewn rhannau eraill o'r gwasanaethau cyhoeddus, rydym yn medi corwynt 10 mlynedd o gyni. Rwy'n meddwl am yr amser, dro ar ôl tro pan gefnogodd Aelodau meinciau'r Ceidwadwyr y polisi hwnnw a'i amddiffyn—y polisi hwnnw, sydd wedi cadw cyflogau i lawr, sydd wedi gwrthod rhoi codiadau cyflog i bobl, ac sy'n golygu, ym mhob stryd yma yng Nghymru, fod gennym deuluoedd sy'n waeth eu byd heddiw na phan ddaeth ei blaid i rym yn 2010. A phan ychwanegwch chwyddiant sy'n rhemp a Changhellor sydd wedi colli rheolaeth dros yr economi, yna nid oes amheuaeth o gwbl bod y camau hyn yn cael eu hysgogi gan y methiant economaidd cyfansawdd hwnnw.
Fodd bynnag, mae'r sefyllfa yng Nghymru o ran cyflogau yn y sector cyhoeddus yn rhan o'r broblem a grëwyd gan y Llywodraeth Geidwadol. Rydym yn cael swm penodol o arian bob blwyddyn. Os ydym eisiau talu mwy i rai gweithwyr nag yr ydym yn cael ein hariannu i'w talu, nid oes unman i ni fynd. Ni allwn godi arian ein hunain i ychwanegu at hynny. Ni allwn godi arian ein hunain—[Torri ar draws.]
Mae gen i ddiddordeb mawr yn wir. Llywydd, ni fydd pobl sy'n gwrando wedi clywed arweinydd yr wrthblaid yn dadlau o blaid codi trethi pobl yma yng Nghymru er mwyn talu am gyflogau pobl oherwydd dyna a wnaeth. Dywedodd wrthyf y dylem godi trethi er mwyn talu am godiadau cyflog. [Torri ar draws.]
No, no. No point of order. I also heard you say it. [Interruption.] No, no. Let's carry on and, at some point soon, we'll come to the River Wysg and that will calm everybody down. I can't remember what Wysg—.
The First Minister's finished or—?
Na na. Dim pwynt o drefn. Fe glywais innau chi yn ei ddweud e hefyd. [Torri ar draws.] Na na. Gadewch i ni barhau ac yn o fuan, fe ddown at Afon Wysg a bydd hynny'n tawelu pawb. Alla i ddim cofio, Wysg—.
Mae'r Prif Weinidog wedi gorffen neu—?
Llywydd, as I have explained, for us to put up the wages of people, as we would like to, as they deserve, we would have to take that money from some other part of the Welsh Government budget, and Members here will know just how stretched that budget is. It's worth £600 million less today than it was on the day that the Chancellor declared it back in November. The answer is that the UK Government has to come to that table, has to be prepared to fund those settlements properly, and then people who work in our public services will be able to be paid in the way that they deserve and we would wish to see.
Llywydd, fel yr wyf wedi esbonio, er mwyn i ni godi cyflogau pobl, fel yr hoffem ei wneud, fel y maen nhw'n ei haeddu, byddai'n rhaid i ni gymryd yr arian hwnnw o ryw ran arall o gyllideb Llywodraeth Cymru, a bydd Aelodau yma'n gwybod pa mor dynn yw'r gyllideb honno. Mae'n werth £600 miliwn yn llai heddiw nag yr oedd ar y diwrnod y datganodd y Canghellor y gyllideb yn ôl ym mis Tachwedd. Yr ateb yw bod yn rhaid i Lywodraeth y DU ddod at y bwrdd hwnnw, rhaid iddi fod yn barod i ariannu'r setliadau hynny'n iawn, ac yna bydd pobl sy'n gweithio yn ein gwasanaethau cyhoeddus yn gallu cael eu talu yn y ffordd y maen nhw'n ei haeddu ac y byddem ni yn dymuno.
Now we come to the question on the River Usk.
Nawr, fe ddown at y cwestiwn ar Afon Wysg.
Cwestiwn 3, Peter Fox.
Question 3, Peter Fox.
3. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella ansawdd dŵr yn nalgylch afon Wysg? OQ58199
3. What action is the Welsh Government taking to improve water quality in the River Usk catchment area? OQ58199
I thank Peter Fox for that question. Water quality in the Usk faces multiple risks ranging from climate change and industrial and agricultural pollution, to faulty septic tanks and wastewater discharges. Welsh Government provides direct investment and sets the regulatory framework, but effective improvement will depend on co-operation across a range of different organisations and individuals.
Diolch i Peter Fox am y cwestiwn yna. Mae ansawdd dŵr yn afon Wysg yn wynebu risgiau lluosog sy'n amrywio o newid hinsawdd a llygredd diwydiannol ac amaethyddol, i danciau carthion diffygiol a gollyngiadau dŵr gwastraff. Mae Llywodraeth Cymru yn darparu buddsoddiad uniongyrchol ac yn gosod y fframwaith rheoleiddio, ond bydd gwelliant effeithiol yn dibynnu ar gydweithredu ar draws ystod o wahanol sefydliadau ac unigolion.
Thank you, First Minister, for your response, and water quality is a significant issue for communities right across the country and Members in this Chamber. Only last week we were debating the Climate Change, Environment, and Infrastructure Committee's findings on the subject, and their report made for sobering reading. Tomorrow, we'll be debating the same committee's report on Natural Resources Wales, which raises questions about their progress on measures to monitor and manage water pollution. Recently, in Usk, hundreds of local residents marched in protest and made it clear that they've had enough of seeing the River Usk polluted as it currently is, and they demand action.
I acknowledge and welcome that steps are being taken by Welsh Water in particular to reduce the impact of overflows on the Usk and surrounding catchment area. The upcoming work on the Usk pumping station, as well as the planned installation of additional phosphorus strippers, are a step in the right direction, but regulation is fundamental to lasting change. First Minister, do you have confidence that the regulators have the capacity and are taking sufficient action to tackle these issues on the Usk, and, indeed, all Welsh river catchments? First Minister, what message can you give to reassure communities in the Usk catchment that the Government is on top of this situation?
Diolch, Prif Weinidog, am eich ymateb, ac mae ansawdd dŵr yn fater pwysig i gymunedau ledled y wlad ac i Aelodau yn y Siambr hon. Dim ond yr wythnos diwethaf yr oeddem ni'n trafod canfyddiadau'r Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith ar y pwnc, a'u hadroddiad yr oedd ei ddarllen yn ddigon i sobri rhywun. Yfory, byddwn yn trafod adroddiad yr un pwyllgor ar Cyfoeth Naturiol Cymru, sy'n codi cwestiynau am eu cynnydd ar fesurau i fonitro a rheoli llygredd dŵr. Yn ddiweddar, ym Mrynbuga, gorymdeithiodd cannoedd o drigolion lleol mewn protest gan ei gwneud yn glir eu bod wedi cael digon ar weld Afon Wysg yn cael ei llygru fel y mae hi ar hyn o bryd, ac maen nhw'n mynnu bod rhywun yn gweithredu.
Rwy'n cydnabod ac yn croesawu'r ffaith bod Dŵr Cymru yn cymryd camau yn arbennig i leihau effaith gorlifo ar Afon Wysg a'r dalgylch cyfagos. Mae'r gwaith sydd ar y gweill ar orsaf bwmpio Brynbuga, yn ogystal â'r bwriad i osod offer tynnu ffosfforws ychwanegol, yn gam i'r cyfeiriad cywir, ond mae rheoleiddio'n hanfodol i newid parhaol. Prif Weinidog, a ydych chi'n ffyddiog bod gan y rheolyddion y capasiti a'u bod yn cymryd camau digonol i fynd i'r afael â'r materion hyn ar Afon Wysg, ac, yn wir, holl ddalgylchoedd afonydd Cymru? Prif Weinidog, pa neges a allwch chi ei rhoi i roi sicrwydd i gymunedau yn nalgylch afon Wysg fod y Llywodraeth yn rheoli'r sefyllfa hon?
I thank Peter Fox for his recognition of the actions that are being taken by Dŵr Cymru on the Usk in response to the concerns that have been expressed by local residents. As Peter Fox will know, it's a three-phase programme of work, with £10 million to be invested. Phase 1, the work at the Usk sewer pumping station, is already under way, and due to be completed by the end of November, then with further works to continue over the next two years.
In terms of regulation, Llywydd, in preparing for today's questions, and the question that comes later on the order paper from Laura Anne Jones, I discovered—because this is not always my main source of expertise—that drainage and wastewater planning is the only area without a statutory status in the water sector. So, when it comes to the quinquennial reviews carried out by Ofwat—the price review—the risk is that drainage and wastewater planning doesn't receive the same level of priority as other aspects that do have a statutory obligation behind them. The Welsh Government has secured powers through the UK Government's Environment Act 2021 to bring regulations in front of the Senedd to put those drainage and wastewater management plans on a statutory basis here in Wales. We're currently piloting those management plans on a non-statutory basis. We'll learn as a result of doing it—this is the way that industry have asked us to proceed—and then we plan to introduce the regulations in front of the Senedd next year, in 2023. That will mean that those plans will be on a statutory basis here in Wales in time for the next Ofwat price review in 2024, which means that they will have to be taken equally seriously with the other obligations that Ofwat weighs up when it's coming to its conclusions.
I hope that that will provide some assurance to residents in the Member's constituency that, as well as the investment that is being put in place, the regulatory framework is also being strengthened here in Wales in order to tackle what I entirely agree with Peter Fox is a very serious issue that requires action across a range of organisations and individuals.
Diolch i Peter Fox am gydnabod y camau sy'n cael eu cymryd gan Dŵr Cymru ar Afon Wysg mewn ymateb i'r pryderon a fynegwyd gan drigolion lleol. Fel y gŵyr Peter Fox, mae'n rhaglen waith tri cham, gyda £10 miliwn i'w fuddsoddi. Mae cam 1, y gwaith yng ngorsaf bwmpio carthffosydd Brynbuga, eisoes ar y gweill, a disgwylir iddo gael ei gwblhau erbyn diwedd mis Tachwedd, yna gyda gwaith pellach i barhau dros y ddwy flynedd nesaf.
O ran rheoleiddio, Llywydd, wrth baratoi ar gyfer cwestiynau heddiw, a'r cwestiwn a ddaw'n ddiweddarach ar y papur trefn gan Laura Anne Jones, fe wnes i ddarganfod—oherwydd nid dyma fy mhrif ffynhonnell arbenigedd bob amser—mai cynllunio draenio a gwastraff dŵr yw'r unig faes heb statws statudol yn y sector dŵr. Felly, o ran yr adolygiadau pum mlynedd a gynhaliwyd gan Ofwat—yr adolygiad o brisiau—y perygl yw nad yw cynllunio draenio a dŵr gwastraff yn cael yr un lefel o flaenoriaeth ag agweddau eraill sydd â rhwymedigaeth statudol y tu ôl iddyn nhw. Mae Llywodraeth Cymru wedi sicrhau pwerau drwy Ddeddf yr Amgylchedd 2021 Llywodraeth y DU i ddod â rheoliadau o flaen y Senedd i roi'r cynlluniau rheoli draenio a dŵr gwastraff ar sail statudol yma yng Nghymru. Rydym ar hyn o bryd yn treialu'r cynlluniau rheoli hynny ar sail anstatudol. Byddwn yn dysgu o ganlyniad i wneud hynny—dyma'r ffordd y mae diwydiant wedi gofyn i ni fwrw ymlaen—ac yna bwriadwn gyflwyno'r rheoliadau o flaen y Senedd y flwyddyn nesaf, yn 2023. Bydd hynny'n golygu y bydd y cynlluniau hynny ar sail statudol yma yng Nghymru mewn pryd ar gyfer adolygiad nesaf Ofwat o brisiau yn 2024, sy'n golygu y bydd yn rhaid eu cymryd yr un mor ddifrifol â'r rhwymedigaethau eraill y mae Ofwat yn eu pwyso a'u mesur pan fydd yn dod i'w gasgliadau.
Rwy’n gobeithio y bydd hynny'n rhoi rhywfaint o sicrwydd i drigolion yn etholaeth yr Aelod fod y fframwaith rheoleiddio, yn ogystal â'r buddsoddiad sy'n cael ei roi ar waith, hefyd yn cael ei gryfhau yma yng Nghymru er mwyn mynd i'r afael â'r hyn yr wyf yn cytuno'n llwyr â Peter Fox sy'n fater difrifol iawn sy'n gofyn am weithredu ar draws ystod o sefydliadau ac unigolion.
Cwestiwn 4, Altaf Hussain.
Question 4, Altaf Hussain.
Let—. Ah, there you go.
Gadewch—. A, dyna chi.
Thank you, Presiding Officer. Yes, I can speak now.
Diolch yn fawr, Llywydd. Gallaf siarad nawr.
4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i ddarparu addysg ysgol o'r radd flaenaf yng Nghymru? OQ58197
4. What action is the Welsh Government taking to deliver first-class school education in Wales? OQ58197
Can I thank Altaf Hussain for that question? From September this year, this Senedd’s new curriculum will be a reality in 95 per cent of schools and nursery settings in Wales. The new curriculum represents a radical shift in delivering that first-class education that enables our learners to become informed citizens of Wales and the world.
A gaf i ddiolch i Altaf Hussain am y cwestiwn yna? O fis Medi eleni, bydd cwricwlwm newydd y Senedd hon yn realiti mewn 95 y cant o ysgolion a lleoliadau meithrin yng Nghymru. Mae'r cwricwlwm newydd yn cynrychioli newid radical o ran darparu'r addysg o'r radd flaenaf honno sy'n galluogi ein dysgwyr i ddod yn ddinasyddion gwybodus yng Nghymru a'r byd.
Thank you, First Minister. First Minister, the pandemic has shone a harsh light on inequalities in Wales, and much of this was seen through the delivery of our education system while parents struggled to be both parent and teacher for their children, and also when the welfare of children became a concern during a prolonged absence from the classroom. The crisis now with the cost of living is forcing parents to meet another challenge, and one where we might see an increase in school absences as parents attempt to find cheaper holidays during school time. What discussions has he had with colleagues in Government and across our school system to assess the impact of the cost-of-living crisis on school attendance? Thank you.
Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Prif Weinidog, mae'r pandemig wedi taflu goleuni llym ar anghydraddoldebau yng Nghymru, a gwelwyd llawer o hyn drwy'r ffordd y cyflwynwyd ein system addysg wrth i rieni ei chael yn anodd bod yn rhiant ac yn athro i'w plant, a hefyd pan ddaeth lles plant yn bryder yn ystod absenoldeb hir o'r ystafell ddosbarth. Mae'r argyfwng costau byw nawr yn gorfodi rhieni i ymateb i her arall, ac un pryd y gallem weld cynnydd yn nifer yr absenoldebau ysgol wrth i rieni geisio dod o hyd i wyliau rhatach yn ystod amser ysgol. Pa drafodaethau y mae wedi'u cael gyda chydweithwyr yn y Llywodraeth ac ar draws ein system ysgolion i asesu effaith yr argyfwng costau byw ar bresenoldeb yn yr ysgol? Diolch.
I thank the Member for that question. I commend to him the recent lecture given by the Minister for education to the Bevan Foundation, in which he grappled with exactly the sorts of issues that Dr Hussain has raised with us this afternoon. These are complex matters. I have no wish whatsoever, Llywydd, to penalise any families who are struggling with the impact of the cost-of-living crisis and face additional difficulties in making sure their children are present—as those children need to be, as children have a right to an education in Wales—in the classroom. I don't think that my tolerance would extend all the way to families who choose to take their children out of school in order to go on holiday. There is a different and a better solution to that, and that is to reform the school year. That is another measure that my colleague Jeremy Miles is working on at the moment, with our partners in the school and educational fields. By reforming the school year, we would be able to take away that perverse incentive, or impact on it, that exists for parents to do exactly as Altaf Hussain has suggested. That's not the answer to making sure that children get the education that they need and deserve in Wales.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna. Cymeradwyaf iddo'r ddarlith ddiweddar a roddwyd gan y Gweinidog addysg i Sefydliad Bevan, pan oedd yn mynd i'r afael â'r union fathau o faterion y mae Dr Hussain wedi'u codi gyda ni y prynhawn yma. Mae'r rhain yn faterion cymhleth. Nid oes gennyf unrhyw ddymuniad o gwbl, Llywydd, i gosbi unrhyw deuluoedd sy'n cael trafferthion yn sgil effaith yr argyfwng costau byw ac sy'n wynebu anawsterau ychwanegol o ran sicrhau bod eu plant yn bresennol—fel y mae angen i'r plant hynny fod, gan fod gan blant hawl i gael addysg yng Nghymru—yn yr ystafell ddosbarth. Nid wyf yn credu y byddai fy ngoddefgarwch yn ymestyn yr holl ffordd i deuluoedd sy'n dewis mynd â'u plant allan o'r ysgol er mwyn mynd ar wyliau. Mae ateb gwahanol a gwell i hynny, a hynny yw diwygio'r flwyddyn ysgol. Mae hwnnw'n fesur arall y mae fy nghyd-Aelod Jeremy Miles yn gweithio arno ar hyn o bryd, gyda'n partneriaid yn y meysydd ysgol ac addysg. Drwy ddiwygio'r flwyddyn ysgol, byddem yn gallu dileu'r cymhelliant gwrthnysig hwnnw, neu effeithio arno, sy'n bodoli i rieni wneud yn union fel y mae Altaf Hussain wedi awgrymu. Nid dyna'r ateb i sicrhau bod plant yn cael yr addysg y mae arnyn nhw ei hangen ac yn ei haeddu yng Nghymru.
First Minister, Rhigos Primary School in my constituency is celebrating after recently being awarded the title of best breakfast club in Wales. We've been providing free breakfasts for children in Wales for just under 20 years now, improving not just their health but also their concentration levels. And of course, the benefits of that universal access to good nutrition is set to be significantly expanded with the roll-out of free school meals to all primary-aged children in Wales. First Minister, will you send a message of congratulations to Mrs Mundy and her team at Rhigos primary for receiving this impressive accolade? And what best practice do you think might be taken from Rhigos and shared so that all breakfast clubs can offer our pupils a first-class addition to their school education?
Prif Weinidog, mae Ysgol Gynradd y Rhigos yn fy etholaeth i yn dathlu ar ôl ennill y teitl clwb brecwast gorau yng Nghymru yn ddiweddar. Rydym wedi bod yn darparu brecwast am ddim i blant yng Nghymru ers ychydig o dan 20 mlynedd bellach, gan wella nid yn unig eu hiechyd ond hefyd eu lefelau canolbwyntio. Ac wrth gwrs, bydd manteision y mynediad cyffredinol hwnnw at faethiad da yn cael eu hehangu'n sylweddol drwy gyflwyno prydau ysgol am ddim i bob plentyn oedran cynradd yng Nghymru. Prif Weinidog, a wnewch chi anfon neges i longyfarch Mrs Mundy a'i thîm yn ysgol gynradd Rhigos am gael y wobr drawiadol hon? A pha arfer gorau, yn eich barn chi, y gellid ei gymryd o ysgol Rhigos a'i rannu fel y gall pob clwb brecwast gynnig ychwanegiad o'r radd flaenaf at addysg ysgol ein disgyblion?
I do thank Vikki Howells for that, and absolutely want to congratulate Rhigos Primary School and the team of people who have achieved that very significant award. I'm afraid, Llywydd, I have been around long enough vividly to remember a visit to a school in Rhondda Cynon Taf, the local authority represented here, with others, by Vikki Howells. It was a visit carried out by the then First Minister, Rhodri Morgan, and he met a formidable headteacher, who said to him that if there was one thing that she would like to see the Welsh Government do, it would be to take action to prevent children in her school turning up every morning too hungry to learn. That was a very sobering moment, Llywydd. From that one visit, the whole programme that we've had now right across Wales for, as Vikki Howells said, almost the whole of devolution to provide a free breakfast in primary schools, that's where that idea came from. And it does, as Vikki Howells has said, make sure that children who come to the classroom in Wales are ready to learn and not constantly preoccupied by the fact that they haven't eaten since they were last in school.
That will be enhanced even further by our programme of free dinners, free school meals—universal free school meals—a commitment embedded in our co-operation agreement with Plaid Cymru, and where a major step forward was taken yesterday with the announcement of the move forward in September of this year. I am hugely encouraged by the fact that so many schools and so many local authorities in Wales are able to join the roll-out of universal free school meals so early in the programme, and others with very active plans to extend that offer, not just to reception-age pupils, but to year 1 and year 2 students as well. It's an idea that's been widely welcomed, for all the reasons that Vikki Howells said, and we're off to a very good start with our programme here in Wales.
Diolch i Vikki Howells am hynna, ac rwyf eisiau llongyfarch Ysgol Gynradd Rhigos a'r tîm o bobl sydd wedi ennill y wobr sylweddol iawn honno. Mae arnaf ofn, Llywydd, fy mod wedi bod o gwmpas yn ddigon hir i gofio ymweliad ag ysgol yn Rhondda Cynon Taf, yr awdurdod lleol a gynrychiolir yma, gydag eraill, gan Vikki Howells. Roedd yn ymweliad a gynhaliwyd gan y Prif Weinidog ar y pryd, Rhodri Morgan, a chyfarfu â phennaeth aruthrol, a ddywedodd wrtho, pe bai yna un peth yr hoffai weld Llywodraeth Cymru yn ei wneud, cymryd camau i atal plant yn ei hysgol rhag troi i fyny bob bore yn rhy lwglyd i ddysgu byddai hynny. Roedd honno'n foment sobreiddiol iawn, Llywydd. O'r un ymweliad hwnnw, mae'r rhaglen gyfan yr ydym wedi'i chael yn awr ledled Cymru ar gyfer datganoli, fel y dywedodd Vikki Howells, dros gyfnod cyfan datganoli bron i ddarparu brecwast am ddim mewn ysgolion cynradd, dyna o le y daeth y syniad hwnnw. Ac fel y dywedodd Vikki Howells, mae'n gwneud yn siŵr bod plant sy'n dod i'r ystafell ddosbarth yng Nghymru yn barod i ddysgu ac nad ydyn nhw'n ymgolli'n gyson yn y ffaith nad ydyn nhw wedi bwyta ers iddyn nhw fod yn yr ysgol y tro diwethaf.
Caiff hynny ei wella ymhellach fyth gan ein rhaglen o giniawau am ddim, prydau ysgol am ddim—prydau ysgol am ddim i bawb—ymrwymiad sydd wedi'i wreiddio yn ein cytundeb cydweithredu â Phlaid Cymru, a phryd y cymerwyd cam mawr ymlaen ddoe gyda'r cyhoeddiad am y symudiad ymlaen ym mis Medi eleni. Caf fy nghalonogi yn fawr gan y ffaith bod cynifer o ysgolion a chymaint o awdurdodau lleol yng Nghymru yn gallu ymuno â chyflwyno prydau ysgol am ddim i bawb mor gynnar yn y rhaglen, ac eraill sydd â chynlluniau gweithgar iawn i ymestyn y cynnig hwnnw, nid yn unig i ddisgyblion oedran derbyn, ond i fyfyrwyr blwyddyn 1 a blwyddyn 2 hefyd. Mae'n syniad sydd wedi cael croeso eang, am yr holl resymau a ddywedodd Vikki Howells, ac rydym yn dechrau'n dda iawn gyda'n rhaglen yma yng Nghymru.
5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i uwchraddio'r system garthffosydd yn nalgylchoedd afonydd Gwy ac Wysg? OQ58216
5. What steps is the Welsh Government taking to upgrade the sewer system in the Wye and Usk river catchment areas? OQ58216
I thank Laura Anne Jones for that question, Llywydd. The privatisation of the water industry by previous Conservative Governments transferred responsibility for the sewer system to water companies. Some sewer systems, such as septic tanks, remain the responsibility of private individuals.
Diolch i Laura Anne Jones am y cwestiwn yna, Llywydd. Roedd preifateiddio'r diwydiant dŵr gan Lywodraethau Ceidwadol blaenorol yn trosglwyddo'r cyfrifoldeb am y system garthffosydd i gwmnïau dŵr. Mae rhai systemau carthffosydd, fel tanciau carthion, yn parhau i fod yn gyfrifoldeb unigolion preifat.
Thank you, First Minister. It's good to see that a local MS, Peter Fox, also put a question in regarding rivers today, just reinforcing how important this issue is to our local community. First Minister, last weekend, I attended the march outlined by Peter Fox to save our river, alongside local campaigner Angela, local councillors, residents, anglers, dogs, my own family and many local children, all of whom enjoy our river, just showing the strength of feeling that there is on this issue. First Minister, I've grown up next to—playing in and fishing in—the River Usk, and now I take my children down to the river and we see more pollution, fewer fish and large amounts of green algae growing. It's desperately sad to see its rapid decline.
It was a very welcome announcement by Welsh Water, as you've outlined already, of £10 million funding that will be invested in the Usk to improve the water treatment works, and in the combined storm overflow—an investment that desperately was needed for a variety of reasons: to save biodiversity, wildlife and decreasing fish numbers. But, First Minister, you've, in part, answered my question already earlier on the river management and our regulatory framework that's in place, and, of course, I welcome, very much so, as the river management is in your jurisdiction, that you've taken this on board and listened to the UK Government and what they're doing under the new environment Bill, and replicating some of these things, and you'll now be piloting on a non-statutory basis, as you've outlined, hoping that that becomes statutory in 2024. We would welcome that. We need to get a grip on this issue before our rivers die.
First Minister, I'm sure you'll agree with me that we need to get a grip also on the sewage system. We've seen significant investment—
Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Mae'n dda gweld bod MS lleol, Peter Fox, hefyd yn gofyn cwestiwn ynghylch afonydd heddiw, gan atgyfnerthu pa mor bwysig yw'r mater hwn i'n cymuned leol. Prif Weinidog, y penwythnos diwethaf, roeddwn yn bresennol yn yr orymdaith a amlinellwyd gan Peter Fox i achub ein hafonydd, ochr yn ochr â'r ymgyrchydd lleol Angela, cynghorwyr lleol, trigolion, pysgotwyr, cŵn, fy nheulu fy hun a llawer o blant lleol, y mae pob un ohonyn nhw'n mwynhau ein hafonydd, i gyd yn dangos cryfder y teimlad sydd ar y mater hwn. Prif Weinidog, rwyf wedi tyfu i fyny wrth ymyl—chwarae a physgota yn—Afon Wysg, ac yn awr rwy'n mynd â fy mhlant i lawr i'r afon a gwelwn fwy o lygredd, llai o bysgod a llawer iawn o algâu gwyrdd yn tyfu. Mae'n drist iawn gweld ei ddirywiad cyflym.
Roedd yn gyhoeddiad i'w groesawu'n fawr gan Dŵr Cymru, fel yr ydych wedi amlinellu eisoes, o £10 miliwn o gyllid a gaiff ei fuddsoddi yn afon Wysg i wella'r gwaith trin dŵr, ac yn y gorlif stormydd cyfunol—buddsoddiad yr oedd ei angen yn ddirfawr am amrywiaeth o resymau: achub bioamrywiaeth, bywyd gwyllt a nifer llai o bysgod. Ond, Prif Weinidog, rydych, yn rhannol, wedi ateb fy nghwestiwn eisoes yn gynharach am reoli afonydd a'n fframwaith rheoleiddio sydd ar waith, ac, wrth gwrs, rwy'n croesawu hynny'n fawr iawn, gan fod rheoli afonydd yn eich awdurdodaeth, eich bod wedi ystyried hyn ac wedi gwrando ar Lywodraeth y DU a'r hyn y maen nhw yn ei wneud o dan y Bil amgylchedd newydd, ac ailadrodd rhai o'r pethau hyn, a byddwch yn awr yn treialu ar sail anstatudol, fel yr ydych chi wedi amlinellu, gan obeithio y daw hynny'n statudol yn 2024. Byddem yn croesawu hynny. Mae angen i ni fynd i'r afael â'r mater hwn cyn i'n hafonydd farw.
Prif Weinidog, rwy'n siŵr y cytunwch â mi fod angen i ni ystyried yn ofalus y system garthffosiaeth hefyd. Rydym wedi gweld buddsoddiad sylweddol—
You do need to come to your question now. You've outlined what was previously asked and answered; if you can ask your question, please.
Mae angen i chi ddod at eich cwestiwn nawr. Rydych wedi amlinellu'r hyn a ofynnwyd ac a atebwyd o'r blaen; os wnewch chi ofyn eich cwestiwn, os gwelwch yn dda.
Diolch, Presiding Officer. Do you agree with me that we need to see significant investment from this Welsh Government at some point to replace or renew the antiquated sewage system in Wales, working with those that you outlined in your previous answer, so that it's fit for purpose for future generations?
Diolch, Llywydd. A ydych chi'n cytuno â mi fod angen i ni weld buddsoddiad sylweddol gan y Llywodraeth hon yng Nghymru rywbryd i ddisodli neu adnewyddu'r system garthffosiaeth hen ffasiwn yng Nghymru, gan weithio gyda'r rhai a amlinellwyd gennych yn eich ateb blaenorol, fel ei bod yn addas i'r diben ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol?
I agree with the Member about the need for very significant investment, but the investment comes from water companies. They are responsible, not the Welsh Government. There is money that the Welsh Government invests, and we have £40 million already being spent in this field over the next three years, but the responsibility does not lie with the Welsh Government. The responsibility lies with the water companies, and we are very lucky in Wales to have a not-for-profit water company so that millions and millions of pounds are not siphoned off from bill payers into the profits. This is the irony, Llywydd, isn't it? We have a publicly owned water industry in the United Kingdom; it's just that it's owned by the French Government and the German Government, not by our own Government, where those profits would be reinvested, as they are in Wales, and we're fortunate to be in that position.
I hope that the next quinquennial review will see the sort of step change in investment in dealing with the issues. I do agree with the Member, and I agree with Peter Fox, that these are serious matters and we deserve to have a serious debate about it in Wales. And that does mean that we have to be prepared to face some challenging conversations. I will chair a summit at the Royal Welsh Show on phosphate pollution in our rivers. Yesterday, the Minister published research findings that have been carried out by independent researchers funded by Dŵr Cymru into the River Usk. It looked at daily levels of phosphorus in the river. Twenty-one per cent of those daily loads are the result of sewage treatment works. Those are elderly works without the modern levels of sophistication, and they need to be upgraded so that that can be reduced. Twelve per cent comes from what the researchers describe as other categories: septic tanks, urban run-off. One per cent comes from combined sewage outflow areas, and 67 per cent comes as a result of agricultural use of the land along the riverbanks.
That's why it is necessary to have a mature, non-blaming conversation with our farmer colleagues. I'm going to be absolutely clear about that. I'm not giving you these figures in any sense of wanting to point the finger at anybody, but it is just to illustrate the fact that if we are to have the impact on our rivers that I know the Member will want to see, and that's shared around the Chamber, you have to have a mature conversation in which all the interests that have a part to play are prepared to be part of that conversation, to recognise the actions that they can take. Cumulatively, that will lead to making the difference.
Rwy'n cytuno â'r Aelod ynglŷn â'r angen am fuddsoddiad sylweddol iawn, ond daw'r buddsoddiad gan gwmnïau dŵr. Nhw sy'n gyfrifol, nid Llywodraeth Cymru. Mae arian y mae Llywodraeth Cymru yn ei fuddsoddi, ac mae gennym £40 miliwn eisoes yn cael ei wario yn y maes hwn dros y tair blynedd nesaf, ond nid Llywodraeth Cymru sy'n gyfrifol. Y cwmnïau dŵr sy'n gyfrifol am hyn, ac rydym yn ffodus iawn yng Nghymru o gael cwmni dŵr nid-er-elw fel na chaiff miliynau a miliynau o bunnau eu tynnu oddi ar dalwyr biliau er mwyn elw. Dyma'r eironi, Llywydd, onid e? Mae gennym ddiwydiant dŵr sy'n eiddo i'r cyhoedd yn y Deyrnas Unedig; ond mae'n eiddo i Lywodraeth Ffrainc a Llywodraeth yr Almaen, nid ein Llywodraeth ni, lle byddai'r elw hwnnw'n cael ei ailfuddsoddi, fel y mae yng Nghymru, ac rydym yn ffodus o fod yn y sefyllfa honno.
Rwy'n gobeithio y bydd yr adolygiad pum mlynedd nesaf yn gweld y math o newid sylweddol mewn buddsoddiad wrth ymdrin â'r problemau. Rwy'n cytuno â'r Aelod, ac rwy'n cytuno â Peter Fox, fod y rhain yn faterion difrifol ac rydym yn haeddu cael dadl ddifrifol yn eu cylch yng Nghymru. Ac mae hynny'n golygu bod yn rhaid i ni fod yn barod i wynebu rhai sgyrsiau heriol. Byddaf yn cadeirio uwchgynhadledd yn Sioe Frenhinol Cymru ar lygredd ffosffad yn ein hafonydd. Ddoe, cyhoeddodd y Gweinidog ganfyddiadau ymchwil sydd wedi'u cynnal gan ymchwilwyr annibynnol a ariannwyd gan Dŵr Cymru i Afon Wysg. Edrychodd ar lefelau dyddiol ffosfforws yn yr afon. Mae 21 y cant o'r llwythi dyddiol hynny o ganlyniad i waith trin carthion. Mae'r rheini'n hen weithiau heb y lefelau modern o soffistigeiddrwydd, ac mae angen eu huwchraddio fel y gellir lleihau hynny. Daw deuddeg y cant o'r hyn y mae'r ymchwilwyr yn ei ddisgrifio fel categorïau eraill: tanciau carthion, dŵr ffo trefol. Daw un y cant o ardaloedd all-lif carthion cyfunol, a daw 67 y cant o ganlyniad i ddefnydd amaethyddol o'r tir ar hyd glannau'r afon.
Dyna pam mae angen cael sgwrs aeddfed, heb feio gyda'n cydweithwyr sy'n ffermwyr. Rwy'n mynd i fod yn gwbl glir am hynny. Nid wyf yn rhoi'r ffigurau hyn i chi gan fy mod yn dymuno pwyntio bys, ond dim ond i egluro'r ffaith, os ydym ni am gael yr effaith ar ein hafonydd y gwn y bydd yr Aelod eisiau ei gweld, ac mae hynny'n cael ei rannu o amgylch y Siambr, mae'n rhaid i chi gael sgwrs aeddfed pryd y mae'r holl fuddiannau sydd â rhan i'w chwarae yn barod i fod yn rhan o'r sgwrs honno, i gydnabod y camau y gallan nhw eu cymryd. Gyda'i gilydd, bydd hynny'n arwain at wneud y gwahaniaeth.
6. A wnaiff y Prif Weinidog roi diweddariad am wasanaethau i gefnogi menywod yn Arfon sy’n cael eu heffeithio gan broblemau iechyd meddwl amenedigol? OQ58234
6. Will the First Minister provide an update on services to support women in Arfon who are affected by perinatal mental health problems? OQ58234
Diolch. Llywydd, mae buddsoddiad rheolaidd o £3 miliwn wedi caniatáu'r bwrdd iechyd a byrddau iechyd ar draws Cymru i ddatblygu timau iechyd meddwl amenedigol cymunedol. Mae ataliaeth ac ymyrraeth gynnar yn sicrhau bod mwy o fenywod yn derbyn cymorth effeithiol mor agos â phosib i’r cartref. Yn Arfon, mae hynny'n cynnwys nyrs arbenigol, yn gweithio fel rhan o'r tîm iechyd meddwl amenedigol cymunedol ehangach.
Thank you. Llywydd, recurrent investment of £3 million has allowed health boards across Wales to develop community perinatal mental health teams. Prevention and early intervention ensures that more women receive effective support as close to home as possible. In Arfon, this includes a specialist nurse, working as part of the wider perinatal mental health team.
Diolch yn fawr. Wythnos nesaf, mi fyddai’n cyd-noddi digwyddiad i nodi pen-blwydd cyntaf yr uned mamau a babanod yn y de, sef Uned Gobaith. Fel dŷch chi’n gwybod, cafodd yr uned yma ei hagor yng nghanol y pandemig, a does yna ddim dwywaith ei bod hi wedi wynebu heriau oherwydd hynny, ond hefyd mae hi yn datblygu i fod yn adnodd gwerthfawr i famau sy’n datblygu problemau iechyd meddwl o gwmpas cyfnod geni plentyn.
Mae cynifer ag un o bob pedair menyw yn gallu datblygu problem o’r fath. Dwi felly’n bryderus ar ran mamau yn fy etholaeth i, ac ar draws y gogledd, nad oes yna fynediad at uned arbenigol yn agos at gartref i’r mamau rheini. A wnewch chi ymrwymo i ddatblygu cefnogaeth arbenigol mewn man addas? Rydych chi’n sôn am nyrs, ond mae eisiau lleoliad addas ar gyfer merched y gogledd. A wnewch chi roi blaenoriaeth i symud ymlaen efo creu’r ddarpariaeth yma? Mae ar y gweill ers tro. Mae angen gweld gweithredu.
Thank you very much. Next week, I will be co-sponsoring an event to mark the first anniversary of the unit for mothers and babies in the south, Uned Gobaith. As you know, this unit was opened in the middle of the pandemic, and it's faced challenges as a result of that, but, of course, it is developing to be a very valuable resource for women who experience mental health issues around the perinatal period.
One in four women can develop problems of this kind. I am therefore concerned about mothers in my constituency and across the north of Wales that there is no access to a specialist unit close to home for these mothers. Will you commit to develop specialist support in an appropriate location? You talk about a nurse, but we need an appropriate location for women in north Wales. Will you prioritise moving forward with the creation of this provision? It has been in the pipeline for some time. We need to see action.
Wel, diolch yn fawr i Siân Gwenllian, a diolch iddi am gyd-noddi’r digwyddiad yr wythnos nesaf. O bopeth dwi wedi’i glywed, mae flwyddyn gyntaf yr uned yn Ysbyty Tonna wedi bod yn un lwyddiannus, ac, wrth gwrs, rŷm ni’n trio tynnu gwersi mas o’r profiadau yna. Ac, wrth gwrs, hefyd, Lywydd, dwi’n deall y pwyntiau y mae’r Aelod yn eu gwneud am ddarpariaeth cleifion mewnol yn y gogledd. Mae llawer o waith wedi’i wneud eisoes gan y pwyllgor gwasanaethau arbenigol ar y mater hwn.
Er mwyn i uned annibynnol weithredu, byddai angen iddi fodloni’r safonau sy’n ofynnol gyda’r colegau brenhinol perthnasol. Mae hynny’n cynnwys nifer y cleifion sydd eu hangen i gynnal uned arbenigol o’r math hwn. Dyna’r peth mae pobl yn y gogledd yn ei drafod ar hyn o bryd: allwn ni sefydlu uned yn y gogledd ble bydd y colegau brenhinol yn fodlon rhoi caniatâd i honno symud yn ei blaen? Mae’r trafodaethau hynny yn parhau, a dwi’n gwybod bod pob cyfle yn cael ei gymryd i gyflymu’r broses o gytuno ar gyfres o gynigion ymarferol.
Well, thank you very much to Siân Gwenllian, and thank you to her for co-sponsoring the event next week. From everything that I've heard, the first year of the unit in Tonna Hospital has been very successful, and we're trying to draw lessons out of those experiences. Also, Llywydd, I understand the points that the Member makes about in-patient provision in north Wales, and much work has been done already by the specialist services committee on this issue.
Now, in order for an independent unit to operate, it would need to meet the standards required by the relevant royal colleges, and that includes the number of patients that would be required to sustain a specialist unit of this kind. That's what people in north Wales are currently discussing: can we establish a unit in north Wales where the royal colleges will be content to give their seal of approval for that to move forward? Those discussions are ongoing, and I know that all opportunities are being taken to accelerate the process of agreeing a range of practical proposals.
7. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i hyrwyddo mynediad at addysg yng nghefn gwlad Conwy a Sir Ddinbych? OQ58201
7. What action is the Welsh Government taking to promote access to education in rural Conwy and Denbighshire? OQ58201
I thank the Member, Llywydd, for the question. All children in Wales have a right to access education within their own areas. Local authorities are responsible for planning school places and must ensure that there are sufficient schools providing primary and secondary education in their areas.
Diolch i'r Aelod, Llywydd, am y cwestiwn. Mae gan bob plentyn yng Nghymru yr hawl i gael mynediad i addysg yn eu hardaloedd eu hunain. Mae awdurdodau lleol yn gyfrifol am gynllunio lleoedd mewn ysgolion a rhaid iddyn nhw sicrhau bod digon o ysgolion yn darparu addysg gynradd ac uwchradd yn eu hardaloedd.
Thank you for that response, First Minister. I was actually raising the question because of concerns about access to further education for some of my constituents. You'll be aware of the excellent provision that there has been over many years at Coleg Llysfasi, which is just outside Ruthin, which provides agricultural courses and animal-related courses as well, in terms of their small animal course provision.
It is a matter of great regret to me that Coleg Cambria has recently announced that it intends to change the location of those small animal courses that are available at Coleg Llysfasi. It has made that decision with no consultation with students, no consultation with staff, and no consultation with the parents of students either.
The result of the withdrawal of the animal care courses at Coleg Llysfasi means that the Welsh language provision of courses will be hampered as a result of the relocation of these courses to Northop. In addition to that, it will make access to those courses very difficult, particularly for those students who've already started some of their courses and hope to progress on to other years as well, because many will have, now, trips of up to an hour in each direction in order to access their courses. That's clearly unacceptable.
Given that FE colleges are in receipt of significant income from the Welsh Government, I would like to ask you if the Welsh Government will consider putting obligations on FE colleges to make sure that they are required to consult when they are proposing significant changes in the future to the location of courses, given the significant impact on students and staff.
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Roeddwn i mewn gwirionedd yn codi'r cwestiwn oherwydd pryderon am fynediad i addysg bellach ymhlith rhai o fy etholwyr. Byddwch yn ymwybodol o'r ddarpariaeth ragorol a fu dros nifer o flynyddoedd yng Ngholeg Llysfasi, sydd ychydig y tu allan i Ruthun, sy'n darparu cyrsiau amaethyddol a chyrsiau sy'n gysylltiedig ag anifeiliaid hefyd, o ran eu darpariaeth o gyrsiau anifeiliaid bach.
Mae'n destun gofid mawr i mi fod Coleg Cambria wedi cyhoeddi'n ddiweddar ei fod yn bwriadu newid lleoliad y cyrsiau anifeiliaid bach hynny sydd ar gael yng Ngholeg Llysfasi. Mae wedi gwneud y penderfyniad hwnnw heb ymgynghori â myfyrwyr, heb ymgynghori â staff, a heb ymgynghori â rhieni myfyrwyr ychwaith.
Mae canlyniad tynnu'r cyrsiau gofal anifeiliaid yng Ngholeg Llysfasi yn ôl yn golygu y bydd y ddarpariaeth Gymraeg o gyrsiau yn cael ei llesteirio o ganlyniad i adleoli'r cyrsiau hyn i Laneurgain. Yn ogystal â hynny, bydd yn gwneud mynediad i'r cyrsiau hynny'n anodd iawn, yn enwedig i'r myfyrwyr hynny sydd eisoes wedi dechrau rhai o'u cyrsiau ac yn gobeithio symud ymlaen i flynyddoedd eraill hefyd, oherwydd bydd gan lawer, yn awr, deithiau o hyd at awr i'r ddau gyfeiriad er mwyn cael mynediad i'w cyrsiau. Mae hynny'n amlwg yn annerbyniol.
O gofio bod colegau AB yn cael incwm sylweddol gan Lywodraeth Cymru, hoffwn ofyn i chi a fydd Llywodraeth Cymru yn ystyried rhoi rhwymedigaethau ar golegau AB i sicrhau ei bod yn ofynnol iddyn nhw ymgynghori pan fyddan nhw'n cynnig newidiadau sylweddol yn y dyfodol i leoliad cyrsiau, o ystyried yr effaith sylweddol ar fyfyrwyr a staff.
Llywydd, can I thank Darren Millar for raising that issue this afternoon? While I'm very familiar with Llysfasi and the work it does, and indeed the excellent work carried out by Coleg Cambria, that's the first I've heard of the specific issue that he's set out comprehensively this afternoon. The Minister will have heard what he has to say. I'm sure he'll be happy to look at whether there are changes to arrangements that need to be put in place, or whether it's more a matter of pursuing the individual concern that Darren Millar has raised this afternoon.
Llywydd, a gaf i ddiolch i Darren Millar am godi'r mater yna y prynhawn yma? Er fy mod yn gyfarwydd iawn â Llysfasi a'r gwaith y mae'n ei wneud, ac yn wir y gwaith rhagorol a wnaed gan Goleg Cambria, dyna'r tro cyntaf i mi glywed am y mater penodol y mae wedi'i nodi'n gynhwysfawr y prynhawn yma. Bydd y Gweinidog wedi clywed yr hyn sydd ganddo i'w ddweud. Rwy'n siŵr y bydd yn fodlon ystyried a oes newidiadau i'r trefniadau y mae angen eu rhoi ar waith, neu a yw'n fwy o fater o fynd ar drywydd y pryder unigol y mae Darren Millar wedi'i godi y prynhawn yma.
8. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r risg gynyddol i les anifeiliaid o ganlyniad i'r argyfwng costau byw? OQ58242
8. What assessment has the Welsh Government made of the increased risk to animal welfare as a result of the cost-of-living crisis? OQ58242
Llywydd, mae'r argyfwng costau byw wedi effeithio ar bob agwedd ar fywyd yng Nghymru, gan gynnwys risg gynyddol i les anifeiliaid. Rydyn ni'n asesu'r risg honno gyda'n partneriaid yn undebau'r ffermwyr, sefydliadau trydydd sector, a thrwy grŵp iechyd a lles anifeiliaid Llywodraeth Cymru.
Llywydd, the cost-of-living crisis has had an impact on all aspects of life in Wales, including increased risk to animal welfare. We assess that risk together with our partners in the farming unions, third sector organisations, and through the Welsh Government's established animal health and welfare group.
Diolch am hynny. Ces i'r fraint, wythnos diwethaf, o ymweld â'r elusen Almost Home Dog Rescue, yn ymyl yr Wyddgrug, a dwi'n gwybod bod yna Aelodau eraill wedi bod ac ar fin ymweld yn ogystal. Wrth gwrs, mi welwyd cynnydd yn nifer y bobl oedd yn cymryd anifeiliaid anwes yn ystod y pandemig, a nawr wrth gwrs, wrth i ni ddod yn ôl i ryw fath o normalrwydd, mae pobl yn sylweddoli efallai fod rhaid iddyn nhw adael yr anifeiliaid yna fynd, ond hefyd, yn sgil yr argyfwng costau byw, mae pobl jest yn methu fforddio cadw cŵn ac anifeiliaid anwes. Ar yr un pryd, wrth gwrs, mae elusennau fel hyn hefyd yn ei chael hi'n anoddach i godi arian oherwydd y costau mae pobl yn eu hwynebu. Felly, gaf i ofyn a ydy'r Llywodraeth wedi rhoi unrhyw fath o ystyriaeth o safbwynt rhoi cefnogaeth ariannol ymarferol i nifer o'r elusennau hyn, oherwydd, ar ddiwedd y dydd, rŷm ni'n mynd i weld lles anifeiliaid yn dioddef yn aruthrol os ydy nifer o'r anifeiliaid yma yn gorfod cael eu rhoi i lawr?
Thank you for that. I had the privilege, last week, of visiting the Almost Home Dog Rescue charity near Mold, and I know that other Members have been and others will do so soon. Of course, there was an increase in the number of people who took pets into their homes during the pandemic, and now, as we're returning to some kind of normality, people realise that they perhaps have to let those animals go, but also, in the wake of the cost-of-living crisis, people can't afford to keep dogs and other pets. Simultaneously, charities such as these are having more difficulty in raising funds, because of the cost-of-living crisis. So, can I ask whether the Government has given any consideration in terms of providing practical financial support for any of these charities, because, at the end of the day, we are going to see animal welfare suffering appallingly if a number of these animals have to be put down?
Wel, Llywydd, diolch i Llyr Gruffydd am y cwestiwn ychwanegol yna. Mae'n wir beth ddywedodd e. Mae rhai ffigurau yn dangos bod mwy na 3 miliwn o aelwydydd yn fwy wedi prynu anifeiliaid yn ystod y pandemig nag oedd yna erioed. So, mae rhywbeth mawr wedi digwydd yna, a nawr, gyda phroblemau costau byw, siŵr o fod, mae lot o deuluoedd yn wynebu problemau.
Dwi'n gwybod bod y Gweinidog a'r prif swyddog yn y maes yn gweithio'n agos gyda'r trydydd sector. Maen nhw'n gwneud gwaith arbennig o dda; wrth gwrs, safbwynt y Llywodraeth yw i gefnogi pobl yn y sector yna a'u helpu nhw. Dwi ddim yn siŵr os rŷn ni'n gallu ei wneud e'n ariannol ond rŷm ni yn ei wneud e mewn ffyrdd eraill i'w cefnogi nhw yn y gwaith pwysig maen nhw'n ei wneud.
Well, Llywydd, thank you to Llyr Gruffydd for that supplementary question. It's true what he said. Some figures show that over 3 million households additionally have bought pets during the pandemic than was previously the case. So, something major has happened in this area, and, with regard to the cost-of-living crisis and costs, a lot of families are facing pressures in that regard.
I know that the Minister and the chief veterinary officer are working very closely with the third sector. They do excellent work; of course, the Government's stance is to support people in that sector and to assist them. I don't know if we can do that financially, but we do do it in other ways, to support them in the important work that they do.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw. Lesley Griffiths.
The next item is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement. Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. There are no changes to this week's business. Draft business for the next three weeks is set out in the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Minister, could I please request two statements? The first is from the Minister for health on increasing the availability of GP appointments in Wales. I know my colleague Sam Kurtz touched upon this earlier, but one of the biggest concerns of people in my region is the difficulty and frustration they face in making appointments to see their GP. In a move designed to ease pressure on GPs and to leave them with more time to see the most sick patients and those with complex issues, the health Secretary, Sajid Javid, has announced that the law will be changed so that patients will no longer need to see their family doctor to be signed off work. Pharmacists, nurses, occupational therapists and physiotherapists will be given powers to issue fit notes under reforms that will free up many more GP appointments and help alleviate the pressure that GPs currently face. The move has been welcomed by patient groups and the Royal College of General Practitioners, as it will allow more patients in south-east Wales to access more GP appointments. So, may I ask for a statement from the Minister for health on how this will change how we work here in Wales, for the benefit of GPs and patients alike?
The second part, Minister, is that I'd like to request a statement from the Minister for Climate Change about the proposed deposit-return scheme. Several businesses from across my region of south-east Wales and further afield have been in touch raising their concerns about the scheme. All of the businesses that I have spoken to are conscious of their environmental responsibilities; however, they fear that they will be hit with significant trading barriers because the Welsh Government intends to include glass in the scheme and pursue a digital DRS. One brewery told me that the scheme will impose significant costs on businesses, because including glass will require multiple labels and, consequently, businesses will struggle to cover the annual registration costs, producer fees, as well as labelling requirements. They also fear only big global brands will be able to adapt to the new rules more easily than smaller independent businesses, and that many companies will simply choose not to sell their products here in Wales. So, I'd be grateful, Minister, if you could please make a statement about what the Welsh Government is doing to address the legitimate concerns of businesses across Wales. Thank you.
Gweinidog, a gaf i ofyn am ddau ddatganiad os gwelwch yn dda? Daw'r cyntaf gan y Gweinidog iechyd ar gynyddu faint o apwyntiadau meddygon teulu sydd ar gael yng Nghymru. Gwn fod fy nghyd-Aelod Sam Kurtz wedi crybwyll hyn yn gynharach, ond un o bryderon mwyaf pobl yn fy rhanbarth yw'r anhawster a'r rhwystredigaeth y maen nhw'n eu hwynebu wrth wneud apwyntiadau i weld eu meddyg teulu. Mewn ymgais a gynlluniwyd i leddfu'r pwysau ar feddygon teulu a'u gadael gyda mwy o amser i weld y cleifion salaf a'r rhai sydd â phroblemau cymhleth, mae'r Ysgrifennydd Iechyd, Sajid Javid, wedi cyhoeddi y bydd y gyfraith yn cael ei newid fel na fydd angen i gleifion weld eu meddyg teulu er mwyn cael caniatâd i fod i ffwrdd o'r gwaith mwyach. Bydd fferyllwyr, nyrsys, therapyddion galwedigaethol a ffisiotherapyddion yn cael pwerau i gyflwyno nodiadau ffitrwydd o dan ddiwygiadau a fydd yn rhyddhau llawer mwy o apwyntiadau meddygon teulu ac yn helpu i leddfu'r pwysau y mae meddygon teulu yn eu hwynebu ar hyn o bryd. Mae'r symudiad wedi'i groesawu gan grwpiau cleifion a Choleg Brenhinol y Meddygon Teulu, gan y bydd yn caniatáu i fwy o gleifion yn y de-ddwyrain gael mwy o apwyntiadau meddygon teulu. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd ynghylch sut y bydd hyn yn newid y ffordd yr ydym yn gweithio yma yng Nghymru, er budd meddygon teulu a chleifion fel ei gilydd?
Yr ail ran, Gweinidog, yw yr hoffwn ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd am y cynllun dychwelyd ernes arfaethedig. Mae sawl busnes o bob rhan o fy rhanbarth i yn y de-ddwyrain a thu hwnt wedi bod mewn cysylltiad yn codi eu pryderon am y cynllun. Mae'r holl fusnesau yr wyf wedi siarad â nhw yn ymwybodol o'u cyfrifoldebau amgylcheddol; fodd bynnag, maen nhw'n ofni y byddan nhw yn cael eu taro gan rwystrau masnachu sylweddol oherwydd bod Llywodraeth Cymru yn bwriadu cynnwys gwydr yn y cynllun a mynd ar drywydd cynllun dychwelyd ernes digidol. Dywedodd un bragdy wrthyf y bydd y cynllun yn gosod costau sylweddol ar fusnesau, oherwydd, wrth gynnwys gwydr bydd angen labeli lluosog, ac o ganlyniad, bydd busnesau'n ei chael yn anodd talu'r costau cofrestru blynyddol, ffioedd cynhyrchwyr, yn ogystal â gofynion labelu. Maen nhw hefyd yn ofni mai dim ond brandiau byd-eang mawr fydd yn gallu addasu i'r rheolau newydd yn haws na busnesau annibynnol llai, ac y bydd llawer o gwmnïau'n dewis peidio â gwerthu eu cynnyrch yma yng Nghymru. Felly, byddwn yn ddiolchgar, Gweinidog, pe baech yn gwneud datganiad am yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fynd i'r afael â phryderon dilys busnesau ledled Cymru. Diolch.
Thank you. With regard to your first question around increasing GP appointments through the way that you suggested—it's not just a general practitioner that does certain things—you'll be aware that the Minister has been working very closely with all primary care professionals—so, pharmacists, for instance, where we have increased the number of provisions that they do. I'm not aware that this is something the Minister for Health and Social Services is looking at. She's obviously in the Chamber and will have heard your question, but, if she has anything further to add, I will ask her to write to you.
In response to your ask for a statement around a deposit-return scheme from the Minister for Climate Change, this is a piece of work that has now been going extensively. When I was back in the portfolio a couple of years ago, the deposit-return scheme, we were working on it across the UK, along with the UK Government and the Scottish Government as well. I appreciate what some companies will have said to you. Those are certainly responses that I recognise, and legitimate concerns. However, the scheme is being worked through. We're also doing a significant amount around extended producer responsibility, and I'm sure, when the scheme has been worked through, the Minister will be happy to do a written statement.
Diolch. O ran eich cwestiwn cyntaf ynghylch cynyddu apwyntiadau meddygon teulu drwy'r ffordd a awgrymwyd gennych—nid meddyg teulu yn unig sy'n gwneud rhai pethau—byddwch yn ymwybodol bod y Gweinidog wedi bod yn gweithio'n agos iawn gyda phob gweithiwr gofal sylfaenol proffesiynol—felly, fferyllwyr, er enghraifft, yr ydym wedi cynyddu nifer y darpariaethau a wnânt. Nid wyf yn ymwybodol bod hyn yn rhywbeth y mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn edrych arno. Yn amlwg, mae hi yn y Siambr a bydd hi wedi clywed eich cwestiwn, ond, os oes ganddi unrhyw beth pellach i'w ychwanegu, fe ofynnaf iddi ysgrifennu atoch.
Mewn ymateb i'ch cais am ddatganiad ynghylch cynllun dychwelyd ernes gan y Gweinidog Newid Hinsawdd, mae hwn yn ddarn o waith sydd bellach wedi bod yn mynd rhagddo'n helaeth. Pan oeddwn yn ôl yn y portffolio ychydig flynyddoedd yn ôl, y cynllun dychwelyd ernes, roeddem yn gweithio arno ledled y DU, ynghyd â Llywodraeth y DU a Llywodraeth yr Alban hefyd. Rwy'n gwerthfawrogi'r hyn y bydd rhai cwmnïau wedi'i ddweud wrthych. Mae'r rheini'n sicr yn ymatebion yr wyf i'n eu cydnabod, a phryderon dilys. Fodd bynnag, mae'r cynllun yn cael ei weithredu. Rydym hefyd yn gwneud cryn dipyn yn ymwneud â chyfrifoldeb estynedig cynhyrchwyr, ac rwy'n siŵr, pan fydd y cynllun wedi'i gyflawni, y bydd y Gweinidog yn hapus i wneud datganiad ysgrifenedig.
Diolch, Llywydd. Trefnydd, ddoe, mi wnes i ymweld efo banc bwyd Rhondda a dwi wedi cael nifer o brifathrawon hefyd yn cysylltu efo fi, yn poeni'n ddirdynnol am deuluoedd yn y rhanbarth dwi'n ei gynrychioli, ac yn benodol yn poeni beth fydd y sefyllfa dros yr haf. Yn amlwg, mae’r Gweinidog a’r Prif Weinidog wedi cyhoeddi y bydd yna gymorth ar gael o ran prydau ysgol am ddim i deuluoedd sydd eisoes yn derbyn prydau ysgol am ddim, ond un o’r pryderon sydd wedi’i godi efo fi ydy am y rhai hynny sy’n disgyn yn y bwlch, a hefyd y rhai hynny sydd efallai ddim yn mynd i allu elwa o'r rhaglenni sy'n cael eu rhedeg yn yr ysgolion dros yr haf oherwydd costau trafnidiaeth. Mi glywsom ni dystiolaeth yr wythnos diwethaf fel pwyllgor plant a phobl ifanc o ran bod trafnidiaeth yn rhwystr rŵan i bobl ddod i’r ysgol ac yn cael effaith ar bresenoldeb, felly dim ond gwaethygu bydd hynny yn yr haf heb drafnidiaeth i ysgolion ar gael hefyd. Felly, hoffwn ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog addysg cyn yr haf inni gael deall felly beth fydd ar gael i deuluoedd, fel bod yr eglurder yna.
Gaf i hefyd dynnu eich sylw chi, os gwelwch yn dda—? Mi fyddwch yn ymwybodol ein bod yn derbyn, fel Aelodau’r Senedd, nodyn yn rhoi gwybod os yw Gweinidog yn ein hetholaeth neu ein rhanbarth. Mae’r rhain yn ddefnyddiol iawn fel ein bod ni'n gallu paratoi, neu ragrybuddio Gweinidog os ydyn ni hefyd yn bresennol, ond nid ydy'r manylion wastad yn y datganiadau hyn. Rydyn ni dim ond yn cael gwybod gan rai Gweinidogion eu bod nhw yn y rhanbarth ar ddyddiad arbennig, ond ddim efo unrhyw syniad lle. Felly, a gaf i ofyn bod yna gysondeb o ran y wybodaeth yma? Diolch.
Thank you. Trefnydd, yesterday I visited Rhondda food bank and I have had many headteachers contacting me, gravely concerned about families in the region that I represent, and specifically concerned about what the situation will be over the summer. Clearly, the Minister and the First Minister have announced that there will be support available in terms of free school meals for families that are already in receipt of free school meals, but one of the concerns that has been expressed to me is those who fall between the cracks and those who perhaps aren't going to be able to benefit from the programmes that are run in the schools over the summer because of transport costs. We heard evidence last week as a children's committee that transport is a barrier for people to attend school, and it has an impact on attendance, so that will only deteriorate further over the summer without transport to schools available too. So, I'd like to ask for a statement from the education Minister before the summer for us to understand what the situation is and what provision there will be for families, for clarity.
Can I also draw your attention, please—? You'll also be aware that we, as Members of the Senedd, receive a note letting us know if the Minister is in our constituency or region. These are very useful so that we can prepare for those visits, or let a Minister know if we will be in attendance too, but the details aren't always in these statements. We only find out from some Ministers that they are in a region on a specific date, but we don't have any idea where they'll be in the region. So, can I ask for consistency in this information, please?
Both the Minister for Education and Welsh Language and the Minister for Social Justice, I know, are doing a great deal of work to support not just schools in relation to food being provided in school holidays in place of free school meals, but also to charity schemes as well. So, I'm not sure if there's any further work to update you upon ahead of the school holidays, but I will certainly—. Both the Ministers are in the Chamber and will have heard your request.
You should certainly always receive notification—every Member should—when a Minister is in your constituency or region, and I will certainly ask for private offices to be reminded that it is really important that this information goes out, and to ensure officials are aware as well, because consistency is really important. And I think it's also nice for Members to let other Members know when they're in their constituencies also.
Mae Gweinidog y Gymraeg ac Addysg a'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, rwy'n gwybod, yn gwneud llawer iawn o waith i gefnogi nid yn unig ysgolion o ran darparu bwyd yn ystod gwyliau'r ysgol yn lle prydau ysgol am ddim, ond hefyd cynlluniau elusennol. Felly, nid wyf yn siŵr a oes unrhyw waith pellach i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi yn ei gylch cyn gwyliau'r ysgol, ond yn sicr fe wnaf hynny—. Mae'r ddau Weinidog yn y Siambr a byddan nhw wedi clywed eich cais.
Yn sicr, dylech gael eich hysbysu bob amser—dylai pob Aelod—pan fydd Gweinidog yn eich etholaeth neu'ch rhanbarth, ac fe wnaf yn sicr ofyn i swyddfeydd preifat gael eu hatgoffa ei bod yn bwysig iawn bod yr wybodaeth hon yn mynd allan, ac i sicrhau bod swyddogion yn ymwybodol hefyd, oherwydd mae cysondeb yn bwysig iawn. Ac rwy'n credu ei bod hefyd yn braf i Aelodau roi gwybod i Aelodau eraill pan fyddan nhw yn eu hetholaethau hefyd.
The Minister will be well aware of some of the issues pertaining to Bryn Group in Gelligaer in my constituency, which affects the communities of Gelligaer, Pen-y-bryn and Nelson. We had a very effective liaison committee that was established by Caerphilly County Borough Council that ended just before the pandemic began. I'm trying to get the liaison committee re-established, with the cross-party support of local councillors, and I'm finding a lot of resistance from officers of the council, for reasons I can't understand. One of the things they're saying is that a liaison committee would somehow be unlawful. I'd like a statement from the Counsel General on that, because I don't think that's the case.
Would the Trefnydd support the principle of liaison committees in these circumstances? She knows in her other brief how useful they've been, and would she make it clear that, actually, this is a very helpful way of resolving some of those issues that are affecting those communities?
Bydd y Gweinidog yn ymwybodol iawn o rai o'r materion sy'n ymwneud â Grŵp Bryn yng Ngelligaer yn fy etholaeth i, sy'n effeithio ar gymunedau Gelligaer, Pen-y-bryn a Nelson. Roedd gennym bwyllgor cyswllt effeithiol iawn a sefydlwyd gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili a ddaeth i ben ychydig cyn i'r pandemig ddechrau. Rwy'n ceisio ailsefydlu'r pwyllgor cyswllt, gyda chefnogaeth drawsbleidiol cynghorwyr lleol, ac rwy'n cael llawer o wrthwynebiad gan swyddogion y cyngor, am resymau na allaf eu deall. Un o'r pethau y maen nhw'n ei ddweud yw y byddai pwyllgor cyswllt rywsut yn anghyfreithlon. Hoffwn gael datganiad gan y Cwnsler Cyffredinol ar hynny, oherwydd nid wyf yn credu bod hynny'n wir.
A fyddai'r Trefnydd yn cefnogi egwyddor pwyllgorau cyswllt o dan yr amgylchiadau hyn? Mae'n gwybod yn ei brîff arall pa mor ddefnyddiol y maen nhw wedi bod, ac a fyddai'n ei gwneud yn glir, mewn gwirionedd, fod hon yn ffordd ddefnyddiol iawn o ddatrys rhai o'r materion hynny sy'n effeithio ar y cymunedau hynny?
Thank you. Yes, certainly, from a planning point of view, I absolutely agree such liaison committees are very useful in practice. They help de-escalate community tensions where businesses are operating very close to communities. And I certainly think, where they work well—and they do work well in many places—they certainly help with that. They're certainly not unlawful. I think it's a shame that you haven't been able to get that cross-party support, and I would urge you to continue to do so, but I'm sure there is guidance available to assist you.
Diolch. Ydw, yn sicr, o safbwynt cynllunio, rwy'n cytuno'n llwyr fod pwyllgorau cyswllt o'r fath yn ddefnyddiol iawn yn ymarferol. Maen nhw'n helpu i ddad-ddwysáu tensiynau cymunedol lle mae busnesau'n gweithredu'n agos iawn at gymunedau. Ac rwy'n sicr yn meddwl, lle maen nhw'n gweithio'n dda—ac maen nhw'n gweithio'n dda mewn llawer o leoedd—maen nhw yn sicr yn helpu gyda hynny. Yn sicr, dydyn nhw ddim yn anghyfreithlon. Rwy'n credu ei bod yn drueni nad ydych wedi gallu cael y gefnogaeth drawsbleidiol honno, a byddwn i'n eich annog i barhau i wneud hynny, ond rwy'n siŵr bod canllawiau ar gael i'ch cynorthwyo.
Minister, I would like to ask the Government to schedule a debate on bus services and the important role they play in supporting active travel, with positive impacts on the environment and connecting communities. Recently, the bus operator, Easyway, announced they will cease trading on 31 July, which comes as a huge blow to the communities in Bridgend that have relied on their bus services. We will lose three routes and, according to the council, no other company has come forward to fill the gap. We need a debate about how it is possible to reach our targets for active travel and climate change action when our bus services are so fractured. Thank you, Minister.
Gweinidog, hoffwn ofyn i'r Llywodraeth drefnu dadl ar wasanaethau bysiau a'u rôl bwysig o ran cefnogi teithio llesol, gydag effeithiau cadarnhaol ar yr amgylchedd a chysylltu cymunedau. Yn ddiweddar, cyhoeddodd y cwmni bysiau, Easyway, y byddan nhw'n rhoi'r gorau i fasnachu ar 31 Gorffennaf, sy'n ergyd enfawr i'r cymunedau ym Mhen-y-bont ar Ogwr sydd wedi dibynnu ar eu gwasanaethau bysiau. Byddwn yn colli tri llwybr ac, yn ôl y cyngor, nid oes yr un cwmni arall wedi cyflwyno ei hun i lenwi'r bwlch. Mae angen dadl arnom ynghylch sut y mae'n bosibl cyrraedd ein targedau ar gyfer gweithredu ar deithio llesol a newid hinsawdd pan fo ein gwasanaethau bysiau mor rhanedig. Diolch yn fawr, Gweinidog.
Thank you, and the Member raises a very important point. I'm sure all of us, as Members of this Senedd, receive a huge amount of correspondence regarding bus services from our constituents. As you're aware, the Welsh Government will be bringing forward some legislation around bus travel in this term of Government.
Diolch i chi, ac mae'r Aelod yn codi pwynt pwysig iawn. Rwy'n siŵr bod pob un ohonom ni, fel Aelodau o'r Senedd hon, yn cael llawer iawn o ohebiaeth am wasanaethau bysiau gan ein hetholwyr. Fel y gwyddoch chi, bydd Llywodraeth Cymru yn cyflwyno rhywfaint o ddeddfwriaeth ynghylch teithio ar fysiau yn ystod tymor y Llywodraeth hon.
I'd like to ask for a debate in Government time, please, on the strategic priorities and objectives statement to Ofwat. I understand it will be laid in front of the Senedd next week, but, in the past, there hasn't been a debate on the process, but recently, in Westminster, there was a debate. I'd like to make sure that MSs have the same opportunity to discuss and challenge the process, because it helps to determine how our water systems are regulated, how the environment will be protected, how vulnerable customers will be protected or otherwise in their water bills, if they need it. It's really serious stuff, I'm sure you'll agree, and it shouldn't just be nodded through. We've had debates recently on flooding, on storm overflow systems, and the impact of sewage in our rivers. We know that major investment work is needed to protect that and to protect against climate change, and this is really a matter of public safety and there needs to be investment now.
So, could we have a debate on this, please, because I fear that making a decision on an England-and-Wales basis won't work and it won't make sense, because Dŵr Cymru isn't a company that just sends profits to shareholders; they reinvest, they support vulnerable customers? The SPS is the only opportunity we have to make sure that the process and the final decision make sense for Wales. Diolch yn fawr iawn.
Hoffwn ofyn am ddadl yn amser y Llywodraeth, os gwelwch yn dda, ar y datganiad blaenoriaethau ac amcanion strategol i Ofwat. Rwy'n deall y bydd yn cael ei osod gerbron y Senedd yr wythnos nesaf, ond, yn y gorffennol, does dim dadl wedi bod ar y broses, ond yn ddiweddar, yn San Steffan, fe gafwyd dadl. Hoffwn sicrhau bod ASau yn cael yr un cyfle i drafod a herio'r broses, oherwydd mae'n helpu i benderfynu sut y caiff ein systemau dŵr eu rheoleiddio, sut y caiff yr amgylchedd ei ddiogelu, sut y caiff cwsmeriaid sy'n agored i niwed eu diogelu neu fel arall yn eu biliau dŵr, os oes ei angen arnyn nhw. Maen nhw'n bethau difrifol iawn, rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno, ac ni ddylid dim ond eu derbyn. Rydym wedi cael dadleuon yn ddiweddar ar lifogydd, ar systemau gorlifo stormydd, ac effaith carthion yn ein hafonydd. Gwyddom fod angen gwaith buddsoddi mawr i ddiogelu'r rheini ac i ddiogelu rhag newid hinsawdd, ac mae hyn mewn gwirionedd yn fater o ddiogelwch y cyhoedd ac mae angen buddsoddi yn awr.
Felly, a gawn ni ddadl ar hyn, os gwelwch yn dda, oherwydd rwy'n ofni na fydd gwneud penderfyniad ar sail Cymru a Lloegr yn gweithio ac na fydd yn gwneud synnwyr, oherwydd nid yw Dŵr Cymru yn gwmni sy'n anfon elw i gyfranddalwyr yn unig; maen nhw'n ailfuddsoddi, maen nhw'n cefnogi cwsmeriaid sy'n agored i niwed? Y datganiad blaenoriaethau strategol yw'r unig gyfle sydd gennym i sicrhau bod y broses a'r penderfyniad terfynol yn gwneud synnwyr i Gymru. Diolch yn fawr iawn.
Thank you. The Member raises a really important point, particularly around Dŵr Cymru. There won't be time to undertake such a statement in Government business time ahead of the summer recess, but I will certainly ask the Minister for Climate Change to consider a request for a written statement.
Diolch. Mae'r Aelod yn codi pwynt pwysig iawn, yn enwedig o ran Dŵr Cymru. Ni fydd amser i wneud datganiad o'r fath yn amser busnes y Llywodraeth cyn toriad yr haf, ond byddaf yn sicr yn gofyn i'r Gweinidog Newid Hinsawdd ystyried cais am ddatganiad ysgrifenedig.
Trefnydd, I've had an e-mail recently from a volunteer in the Cardiff office of the legal charity Support Through Court, which, for the last eight years, has been funded by the Ministry of Justice. This isn't just a Cardiff problem; these are volunteers who support people throughout Wales who are having to grapple with the civil justice system. And it would appear that the Ministry of Justice is planning on changing the way they fund the civil justice system, and they're now going to have a system of competition, which means that the small number of volunteers, supported by a very small sum of money, could simply be forced to cease their activities and close, which means that the 5,000 clients they supported last year, and the 700 face-to-face contacts they've had with individuals so far this year—that service could simply disappear. So, I wonder if we could have a statement from the Counsel General on what the implications would be of the loss of funding for Support Through Court, because this is an incredibly stressful thing for anybody to have to do, and legal aid simply doesn't cover most people. So, I think this is a really serious matter, and I wondered if we could have a statement as soon as possible.
Trefnydd, rwyf wedi cael e-bost yn ddiweddar gan wirfoddolwr yn swyddfa Caerdydd yr elusen gyfreithiol Support Through Court, sydd, am yr wyth mlynedd diwethaf, wedi cael ei ariannu gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder. Nid problem i Gaerdydd yn unig yw hon; gwirfoddolwyr yw'r rhain sy'n cefnogi pobl ledled Cymru sy'n gorfod mynd i'r afael â'r system cyfiawnder sifil. Ac mae'n ymddangos bod y Weinyddiaeth Gyfiawnder yn bwriadu newid y ffordd y maen nhw'n ariannu'r system cyfiawnder sifil, ac maen nhw yn awr yn mynd i fod â system o gystadleuaeth, sy'n golygu y gellid gorfodi'r nifer fach o wirfoddolwyr, a gefnogir gan swm bach iawn o arian, i roi'r gorau i'w gweithgareddau a chau, sy'n golygu y gallai'r 5,000 o gleientiaid a gefnogwyd ganddynt y llynedd, a'r 700 o gysylltiadau wyneb yn wyneb y maent wedi'u cael gydag unigolion hyd yn hyn eleni—gallai'r gwasanaeth hwnnw ddiflannu. Felly, tybed a allem ni gael datganiad gan y Cwnsler Cyffredinol ynghylch beth fyddai goblygiadau colli cyllid i Support Through Court, oherwydd mae hyn yn beth hynod o anodd i unrhyw un orfod ei wneud, ac nid yw cymorth cyfreithiol yn cwmpasu y rhan fwyaf o bobl. Felly, rwy'n credu bod hwn yn fater difrifol iawn, tybed a allem ni gael datganiad cyn gynted â phosibl.
Daeth Joyce Watson i’r Gadair.
Joyce Watson took the Chair.
Thank you. You've certainly raised a very important issue, and I know it's a real matter of concern to the Welsh Government that the service provided by Support Through Court in Cardiff civil justice centre does really appear to be at real risk of being withdrawn. There's no guarantee it would be replaced. I am aware that the Counsel General did raise this issue directly with the new justice Minister, Lord Bellamy, about the uncertainty of future funding, to press home how important this was. The Ministry of Justice advise that voluntary sector future grant funds for helping litigants in person understand court processes when attending court will be the subject of open competition, as you said. So, what is not clear at this stage is what it will mean for the provision of services in Wales. The Counsel General has committed to continuing to engage with the Ministry of Justice and will consider the request for a statement.
Diolch. Rydych yn sicr wedi codi mater pwysig iawn, ac rwy'n gwybod ei fod yn fater sy'n peri pryder gwirioneddol i Lywodraeth Cymru fod y gwasanaeth a ddarperir gan Support Through Court yng nghanolfan cyfiawnder sifil Caerdydd, mae'n ymddangos, mewn perygl gwirioneddol o gael ei dynnu'n ôl. Nid oes sicrwydd y byddai'n cael ei ddisodli. Rwy'n ymwybodol bod y Cwnsler Cyffredinol wedi codi'r mater hwn yn uniongyrchol gyda'r Gweinidog cyfiawnder newydd, yr Arglwydd Bellamy, am ansicrwydd cyllid yn y dyfodol, i bwyso a mesur pa mor bwysig oedd hyn. Mae'r Weinyddiaeth Gyfiawnder yn cynghori y bydd arian grant y sector gwirfoddol yn y dyfodol ar gyfer helpu ymgyfreithwyr i ddeall prosesau llysoedd drostynt eu hunain wrth fynd i'r llys yn destun cystadleuaeth agored, fel y dywedoch chi. Felly, yr hyn nad yw'n glir ar hyn o bryd yw'r hyn y bydd yn ei olygu i ddarpariaeth gwasanaethau yng Nghymru. Mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi ymrwymo i barhau i ymgysylltu â'r Weinyddiaeth Gyfiawnder a bydd yn ystyried y cais am ddatganiad.
In mid May, James Evans asked a topical question about the Government's purchase of Gilestone Farm in his constituency. In response, the economy Minister stressed the importance of protecting the Green Man brand, and emphasised that the purchase was to do with keeping the Green Man festival in Wales. The Minister underscored the importance of the brand and the festival. However, in his response a week later, the First Minister said that it was about developing other elements within the Green Man business, and not the festival. So, I and many others have been wondering which is it: is the proposal to lease it to the company for festival purposes, or is it to lease it to the company for other purposes, and what are those other purposes? Finally, I note that the Minister said at the time that the Government didn't pay above market value for Gilestone, and the amount paid was £4.25 million. However, this sales brochure here shows it for sale for £3.25 million—£1 million less than what the Government paid for it. So, can I ask that the economy Minister brings an update to the Senedd regarding the business plan for Gilestone, and also clarifies what the Government did to verify that the property value was correct?
Ganol mis Mai, gofynnodd James Evans gwestiwn amserol am y ffaith bod y Llywodraeth wedi prynu Fferm Gilestone yn ei etholaeth. Mewn ymateb, pwysleisiodd Gweinidog yr economi bwysigrwydd diogelu brand y Dyn Gwyrdd, a phwysleisiodd fod a wnelo'r pryniant â chadw gŵyl y Dyn Gwyrdd yng Nghymru. Tanlinellodd y Gweinidog bwysigrwydd y brand a'r ŵyl. Fodd bynnag, yn ei ymateb wythnos yn ddiweddarach, dywedodd y Prif Weinidog ei fod yn ymwneud â datblygu elfennau eraill ym musnes y Dyn Gwyrdd, ac nid yr ŵyl. Felly, rwyf i a llawer o bobl eraill wedi bod yn pendroni pa un ydyw: ai'r cynnig yw ei brydlesu i'r cwmni at ddibenion yr ŵyl, neu ei brydlesu i'r cwmni at ddibenion eraill, a beth yw'r dibenion eraill hynny? Yn olaf, rwy'n sylwi bod y Gweinidog wedi dweud ar y pryd nad oedd y Llywodraeth yn talu mwy na gwerth y farchnad am Gilestone, a'r swm a dalwyd oedd £4.25 miliwn. Fodd bynnag, mae'r llyfryn gwerthu hwn yn y fan hyn yn dangos ei fod ar werth am £3.25 miliwn—£1 filiwn yn llai na'r hyn y talodd y Llywodraeth amdano. Felly, a gaf i ofyn i Weinidog yr economi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am y cynllun busnes ar gyfer Gilestone, a hefyd egluro'r hyn a wnaeth y Llywodraeth i gadarnhau bod gwerth yr eiddo'n gywir?
Thank you. So, the Welsh Government is still awaiting the business plan, and what the Welsh Government will require and expects from that business plan is for Green Man to set out the activities to be undertaken throughout the year on the site. And that will include also how the land will continue to be farmed. So, as I say, we are still waiting for that business plan.
Diolch. Felly, mae Llywodraeth Cymru yn dal i aros am y cynllun busnes, a'r hyn y bydd Llywodraeth Cymru yn gofyn amdano ac yn ei ddisgwyl o'r cynllun busnes hwnnw yw i'r Dyn Gwyrdd nodi'r gweithgareddau sydd i'w cynnal drwy gydol y flwyddyn ar y safle. A bydd hynny'n cynnwys hefyd sut y bydd y tir yn parhau i gael ei ffermio. Felly, fel yr wyf yn ei ddweud, rydym yn dal i aros am y cynllun busnes hwnnw.
As everybody heads out for the summer to make the best of the great outdoors that we have here in Wales, could we have a statement on Welsh Government support, past and going forward, for Adventure Smart Cymru? It's a brilliant website, platform, social media presence that seeks to promote safe, healthy outdoor activities—hill walking, mountain biking, paddle boarding, canoeing, boating, open-water swimming, and more—by providing people with safe, up-to-date, reliable information about how to make the most of the outdoors, but to do it safely and to minimise, I have to say, the impact on mountain rescue or the coastguard service, or anybody else, not getting themselves into trouble as well.
Could we also have a statement on the extended review of the learner travel policy in Wales? It's been extended, for good reasons, to take in more thoughts on a slightly extended remit as well. I met with parents last night in my own constituency, keen to feed in their views around the 3-mile criteria for secondary schools and how this has to relate to safe routes to schools as well. I'm keen to say that, in their thoughts, 2 miles would be more appropriate, particularly for some of the younger children. So, an update on that and when we'll hear back from that review would be very, very helpful.
Wrth i bawb fynd allan am yr haf i wneud y gorau o'r awyr agored sydd gennym yma yng Nghymru, a allem ni gael datganiad am gefnogaeth Llywodraeth Cymru, yn y gorffennol ac yn y dyfodol, i Adventure Smart Cymru? Mae'n wefan wych, yn llwyfan, yn bresenoldeb ar y cyfryngau cymdeithasol sy'n ceisio hyrwyddo gweithgareddau awyr agored diogel ac iach—cerdded bryniau, beicio mynydd, padlfyrddio, canŵio, cychod, nofio dŵr agored, a mwy—drwy roi gwybodaeth ddibynadwy a chyfoes am ddiogelwch i bobl ynghylch sut i wneud y gorau o'r awyr agored, ond i wneud hynny'n ddiogel ac i leihau cymaint â phosibl, mae'n rhaid imi ddweud, yr effaith ar griwiau achub mynydd neu wasanaeth gwylwyr y glannau, neu unrhyw un arall, drwy beidio â chael eu hunain i drafferthion hefyd.
A allem ni hefyd gael datganiad am yr adolygiad estynedig o'r polisi teithio gan ddysgwyr yng Nghymru? Mae wedi'i ymestyn, am resymau da, i gymryd mwy o syniadau ar gylch gwaith wedi'i ymestyn ychydig. Fe wnes i gwrdd â rhieni neithiwr yn fy etholaeth i fy hun, a oedd yn awyddus i fynegi eu barn am y meini prawf 3 milltir ar gyfer ysgolion uwchradd a sut y mae'n rhaid i hyn fod yn gysylltiedig â llwybrau diogel i ysgolion hefyd. Rwy'n awyddus i ddweud y byddai 2 filltir, yn eu barn nhw, yn fwy priodol, yn enwedig i rai o'r plant iau. Felly, byddai'r wybodaeth ddiweddaraf am hynny a phryd y byddwn yn clywed yn ôl o'r adolygiad hwnnw yn ddefnyddiol iawn.
Thank you. I think you've just reminded us that, despite many benefits to individuals, and of course to Wales, we should be very keenly aware of the potential risks associated with outdoor recreation, and informing and educating visitors on enjoying the outdoors safely is a really important aspect of what we do to promote the great outdoors here in Wales. Welsh Government have supported NRW in the development and promotion of the countryside code and a series of activity-specific codes, as well as funding campaigns promoting responsible recreation, such as Visit Wales's Addo campaign.
In relation to learner travel policy, as you mentioned, an initial review of the Measure took place back in 2020-21, and that concluded at the end of the previous Government term, a year ago. So, from the initial review it was very clear, I think, that a more detailed and more thorough review of the Measure was required. So, I know officials are presently putting in place a comprehensive engagement programme that will ensure all relevant stakeholders to the wider learner travel Wales review do have that opportunity to fully input and be engaged. So, stakeholders will shortly be invited to a range of engagement events that will look in greater detail at the Learner Travel (Wales) Measure 2008 in its form currently, and I think it's really important that we have constituents—if they too want to put into that review, it would be very welcome.
Diolch. Rwy'n credu eich bod newydd ein hatgoffa ni, er gwaethaf llawer o fanteision i unigolion, ac wrth gwrs i Gymru, y dylem ni fod yn ymwybodol iawn o'r risgiau posibl sy'n gysylltiedig â hamdden awyr agored, ac mae hysbysu ac addysgu ymwelwyr ynghylch mwynhau'r awyr agored yn ddiogel yn agwedd bwysig iawn ar yr hyn a wnawn i hyrwyddo'r awyr agored yma yng Nghymru. Mae Llywodraeth Cymru wedi cefnogi Cyfoeth Naturiol Cymru i ddatblygu a hyrwyddo'r cod cefn gwlad a chyfres o godau sy'n benodol i weithgareddau, yn ogystal ag ymgyrchoedd ariannu sy'n hyrwyddo hamdden gyfrifol, fel ymgyrch Addo Croeso Cymru.
O ran polisi teithio gan ddysgwyr, fel y gwnaethoch chi sôn, cynhaliwyd adolygiad cychwynnol o'r Mesur yn ôl yn 2020-21, a daeth hynny i ben ar ddiwedd tymor blaenorol y Llywodraeth, flwyddyn yn ôl. Felly, o'r adolygiad cychwynnol, roedd yn glir iawn, rwy'n credu, fod angen adolygiad manylach a mwy trylwyr o'r Mesur. Felly, rwy'n gwybod bod swyddogion ar hyn o bryd yn sefydlu rhaglen ymgysylltu gynhwysfawr a fydd yn sicrhau bod yr holl randdeiliaid perthnasol i'r adolygiad ehangach o deithio gan ddysgwyr yng Nghymru yn cael y cyfle hwnnw i gyfrannu'n llawn a chael eu cynnwys. Felly, bydd rhanddeiliaid yn cael eu gwahodd yn fuan i amrywiaeth o ddigwyddiadau ymgysylltu a fydd yn edrych yn fanylach ar y Mesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru) 2008 ar ei ffurf ar hyn o bryd, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn bod gennym etholwyr—os ydyn nhw hefyd eisiau cyfrannau at yr adolygiad hwnnw, byddai croeso mawr i hynny.
We now move on to item 3, a statement by the Minister for Social Justice: Refugee Week 2022: Healing. I call on the Minister for Social Justice, Jane Hutt.
Rydym ni am symud ymlaen yn awr at eitem 3, sef datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol: Wythnos Ffoaduriaid 2022: Iacháu. Galwaf ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, Jane Hutt.
Diolch. Mae'n Wythnos Ffoaduriaid yr wythnos hon. Dyma gyfle i ddathlu cyfraniad gwerth chweil ceiswyr noddfa i Gymru. Bydd y dathliadau yn dod â phobl o bob cefndir ynghyd i helpu cymunedau ddeall ei gilydd yn well a'u helpu i integreiddio.
Thank you. This week we mark Refugee Week. This is an opportunity to celebrate the wonderful contributions sanctuary seekers bring to Wales. The celebrations will bring together people from all backgrounds to help create better understanding between communities and promote integration.
Since we celebrated Refugee Week last year, the plight of those who are forced to leave their country to flee war or persecution has been highlighted more than ever, with the evacuation of Afghanistan and war in Ukraine to name just two of many world events affecting so many people. I've delivered several statements in relation to our support for people from Ukraine recently, and will continue to do so. However, I want to focus on our broader support for our sanctuary seekers today.
We are privileged to offer sanctuary to those who arrive in Wales, to take a compassionate approach to integration, understanding the trauma they have faced. Wales has enjoyed a long history of welcoming refugees, and we continue to value and benefit from their skills, entrepreneurial spirit and the sharing of their cultures. In this Refugee Week we reiterate our ambition to make Wales a nation of sanctuary. I've been truly heartened to see how this has come to life over the past three years, since I launched our nation of sanctuary plan in January 2019—a plan that does not belong solely to the Welsh Government, but to all the people and institutions who make up our country and want to give what they can for a humanitarian purpose. We have seen this through an inspiring response to the COVID pandemic, the evacuation of Afghanistan and recently the Ukraine war: members of the public, local authorities, charities, faith leaders and organisations across Wales coming forward to support those who need help. This kindness embodies what we mean by being a nation of sanctuary.
Our unique approach in Wales, often referred to as 'team Wales' has led to many innovative ways of working. I am particularly grateful to Urdd Gobaith Cymru for genuinely embodying their long humanitarian response and purpose by stepping up and offering temporary accommodation to those desperately in need, first from Afghanistan and now from Ukraine. I have visited two of our welcome centres for Ukrainian refugees, including the Urdd yesterday, with the First Minister, witnessing the warm welcome they provide for Ukrainian refugees and the wraparound support with the local authority, health board staff and volunteers. Many families will remember their stay with the Urdd, and many have gone on to learn Welsh as part of their resettlement journey. The Urdd are, therefore, deserved winners of the First Minister’s special award at this year’s St David’s awards.
Once again, a fitting theme has been chosen for this year’s Refugee Week: healing. Whilst every sanctuary seeker will have their own personal story, all would share a common goal of surviving and the courage to rebuild their lives. And we know that part of the healing process for many is about restarting their lives and integrating with their community. We want this to start from day one of their arrival. The nation of sanctuary plan sets out the actions we are undertaking to ensure inequalities experienced by these communities are reduced, access to opportunities increased, and relations between these communities and wider society improved.
Our successful ReStart project, which ended on 31 March 2022, delivered support to 853 refugees over the three years. We have continued to fund ESOL hubs in Wales to ensure sanctuary seekers and refugees can access classes in Wales to improve and enhance their language skills. We are working to encourage businesses to consider recruiting refugees to make their workplaces inclusive of their needs.
Schools are starting to achieve schools of sanctuary status, providing a welcoming place of safety for all, making children feel part of the school's community, helping with the healing process. In March, I was delighted to join St Cyres School in Penarth, to present their award in becoming a school of sanctuary.
We have continued to provide funding to the Welsh Refugee Council and its partners to deliver our Wales sanctuary service and move-on services. We've also funded Asylum Justice to continue to provide legal advice and Housing Justice Cymru to expand hosting capacity across Wales. We've provided free access to internet at all asylum accommodation across Wales throughout the COVID-19 pandemic, and continue to do so, which has meant people have been able to connect with their family members, keep studying, and continue to access vital health information and updates. We provided free transport to refugees to allow them to integrate with Welsh communities, and we are currently reviewing the next stage of those schemes.
Every individual action—some of which I have outlined in this statement—brings us closer to becoming a nation of sanctuary and reaffirms the welcoming and caring reputation of our country. We stand with refugees from across the world, regardless of how they arrived. The UK Government policy to send people to Rwanda and the Nationality and Borders Act 2022 will be detrimental to the healing process and divisive. It is our moral duty to enable people to seek safety and find an inclusive welcome here in Wales.
Focus should be on improving the asylum system, not finding new ways to make the system more challenging and prolonged for people seeking safety. The decision by the Home Office to use electronic tagging is abhorrent and completely against our position as a nation of sanctuary. Those vulnerable people who come to our country seeking safety and sanctuary should be treated with dignity and respect, not tagged and criminalised. Safe and legal routes must be developed for asylum seekers to claim asylum from outside the UK, negating the need for perilous journeys and disrupting the business model of people smugglers.
Men, women and children arrive in the UK because of existing family or kinship ties, their ability to speak English, or as a consequence of cultural connections often linked to former British colonialism. We stand with refugees from across the world, regardless of how they have arrived. We celebrate how they enrich our communities in Wales, how their own healing journey turns to success, and how we benefit from this as a nation of sanctuary.
Ers i ni ddathlu Wythnos Ffoaduriaid y llynedd, fe ddaeth helyntion y rhai sy'n cael eu gorfodi i adael eu gwlad er mwyn ffoi rhag rhyfel neu erledigaeth yn fwy i'r amlwg nag erioed o'r blaen, gyda'r mudo o Affganistan a'r rhyfel yn Wcráin i enwi dim ond dau ymysg llawer o ddigwyddiadau ledled y byd sy'n effeithio ar gynifer o bobl. Rwyf i wedi rhoi sawl datganiad ar ein cefnogaeth i bobl o Wcráin yn ddiweddar, ac rwyf am barhau i wneud hynny. Serch hynny, hoffwn i ganolbwyntio heddiw ar ein cefnogaeth ehangach ar gyfer ein ceiswyr noddfa yma.
Mae hi'n fraint i ni gynnig noddfa i'r rhai sy'n dod i Gymru, a mabwysiadu dull caredig o integreiddio, gan ystyried yr enbydrwydd y maen nhw wedi'i wynebu. Mae gan Gymru enw da o ran croesawu ffoaduriaid ers amser maith, a byddwn yn parhau i werthfawrogi ac elwa ar eu sgiliau, ac edmygu eu hysbryd entrepreneuraidd a rhannu eu traddodiadau. Yn ystod yr Wythnos Ffoaduriaid hon rydym yn datgan unwaith eto ein huchelgais i wneud Cymru yn genedl noddfa. Rwyf wedi fy nghalonogi yn fawr iawn wrth weld sut y mae hyn wedi ei wireddu dros y tair blynedd diwethaf, ers i mi lansio ein cynllun cenedl noddfa ym mis Ionawr 2019—cynllun nad yw'n eiddo i Lywodraeth Cymru yn unig, ond i'r holl bobl a sefydliadau sy'n rhan o'n cenedl ac sy'n awyddus i roi yr hyn a allan nhw i gyflawni bwriad dyngarol. Rydym wedi gweld hyn drwy ymateb ysbrydoledig i bandemig COVID, yr allfudo o Affganistan ac yn ddiweddar yn y rhyfel yn Wcráin: aelodau'r cyhoedd, awdurdodau lleol, elusennau, arweinwyr ffydd a sefydliadau ledled Cymru yn dod i'r adwy i gefnogi'r rhai y mae angen cymorth arnyn nhw. Mae'r caredigrwydd hwn yn ymgorffori ystyr bod yn genedl noddfa.
Mae ein dull unigryw ni yng Nghymru, y cyfeirir ato'n aml yn ddull 'tîm Cymru' wedi arwain at lawer o ffyrdd arloesol o weithio. Rwy'n arbennig o ddiolchgar i Urdd Gobaith Cymru am ymgorffori eu hymateb a'u hamcanion dyngarol hir sefydlog drwy gamu i'r adwy a chynnig llety dros dro i'r rhai sydd mewn angen dybryd, o Affganistan yn gyntaf ac o Wcráin yn awr. Rwyf i wedi ymweld â dwy o'n canolfannau croeso ar gyfer ffoaduriaid o Wcráin, gan gynnwys un yr Urdd ddoe, gyda'r Prif Weinidog, gan dystio i'r croeso cynnes y maen nhw'n ei ddarparu i ffoaduriaid o Wcráin a'r gefnogaeth hollgynhwysol gan yr awdurdod lleol, staff y bwrdd iechyd a gwirfoddolwyr. Bydd llawer o deuluoedd yn cofio eu harhosiad gyda'r Urdd, ac mae llawer wedi mynd ymlaen i ddysgu Cymraeg yn rhan o'u taith ailsefydlu nhw. Mae'r Urdd, felly, yn deilwng iawn o ennill gwobr arbennig y Prif Weinidog yng ngwobrau Dewi Sant eleni.
Unwaith eto, dewiswyd thema addas ar gyfer Wythnos Ffoaduriaid eleni: iacháu. Er y bydd gan bob ceisiwr noddfa ei stori bersonol ei hun, mae gan bob un ohonyn nhw nod cyffredin sef goroesi a bod â'r dewrder i ailadeiladu eu bywydau. Ac rydym yn gwybod bod rhan o'r broses iacháu i lawer ohonyn nhw yn ymwneud â'r gallu i ailgychwyn eu bywydau ac integreiddio yn eu cymuned. Rydym yn awyddus i hynny ddechrau o'r diwrnod cyntaf y byddan nhw'n cyrraedd yma. Mae'r cynllun cenedl noddfa yn nodi'r camau yr ydym yn eu cymryd i sicrhau bod yr anghydraddoldebau y mae'r cymunedau hyn yn destun iddyn nhw yn cael eu lleihau, a bod y gallu i fanteisio ar gyfleoedd yn cynyddu, a bod y berthynas rhwng y cymunedau hyn a'r gymdeithas ehangach yn cryfhau.
Rhoddodd ein prosiect AilGychwyn llwyddiannus, a ddaeth i ben ar 31 Mawrth 2022, gymorth i 853 o ffoaduriaid dros y tair blynedd. Rydym wedi parhau i ariannu canolfannau Saesneg ar gyfer Siaradwyr Ieithoedd Eraill yng Nghymru i sicrhau bod ceiswyr noddfa a ffoaduriaid yn gallu mynd i ddosbarthiadau yng Nghymru i wella a mireinio eu sgiliau iaith. Rydym yn gweithio i annog busnesau i ystyried recriwtio ffoaduriaid i wneud eu gweithleoedd yn rhai cynhwysol i'w hanghenion.
Mae ysgolion yn dechrau ymgeisio am statws ysgol noddfa, drwy ddarparu man diogel a chroesawgar i bawb, gan wneud i blant deimlo eu bod nhw'n rhan o gymuned yr ysgol, gan helpu gyda'r broses iacháu. Ym mis Mawrth, roeddwn i wrth fy modd yn ymuno ag Ysgol St Cyres ym Mhenarth, i gyflwyno eu gwobr iddyn nhw wrth ddod yn ysgol noddfa.
Rydym wedi parhau i ddarparu cyllid i Gyngor Ffoaduriaid Cymru a'i bartneriaid i ddarparu ein gwasanaeth noddfa Cymru a gwasanaethau symud ymlaen. Rydym wedi ariannu Cyfiawnder Lloches hefyd er mwyn parhau i ddarparu cyngor cyfreithiol a Chyfiawnder Tai Cymru er mwyn ehangu capasiti cynnal ledled Cymru. Rydym wedi rhoi cysylltiad i'r rhyngrwyd am ddim ym mhob llety lloches ledled Cymru drwy gydol pandemig COVID-19, ac rydym yn parhau i wneud hynny, sydd wedi golygu bod pobl wedi gallu cysylltu ag aelodau eu teulu, a pharhau â'u hastudiaethau, a pharhau i gael gafael ar wybodaeth a'r newyddion diweddaraf hanfodol o ran iechyd. Fe wnaethom ddarparu cludiant am ddim i ffoaduriaid i'w galluogi i integreiddio â chymunedau Cymru, ac rydym yn adolygu cam nesaf y cynlluniau hynny ar hyn o bryd.
Mae pob cam gweithredu unigol—rwyf wedi amlinellu rhai ohonyn nhw yn y datganiad hwn—yn dod â ni'n nes at fod yn genedl noddfa ac yn ailgadarnhau enw da ein gwlad am fod yn groesawgar a gofalgar. Rydym yn sefyll gyda ffoaduriaid o bob cwr o'r byd, ni waeth sut y gwnaethon nhw gyrraedd yma. Bydd polisi Llywodraeth y DU i anfon pobl i Rwanda a Deddf Cenedligrwydd a Ffiniau 2022 yn niweidiol i'r broses iacháu ac yn achosi ymraniad. Ein dyletswydd foesol ni yw galluogi pobl i geisio diogelwch a chael croeso cynhwysol yma yng Nghymru.
Dylid canolbwyntio ar wella'r system lloches, ac nid ar ddarganfod ffyrdd newydd o wneud y system yn fwy heriol a hirwyntog i bobl sy'n chwilio am ddiogelwch. Mae penderfyniad y Swyddfa Gartref i ddefnyddio tagio electronig yn wrthun ac yn gwbl groes i'n safbwynt ni yn genedl noddfa. Dylai'r bobl hyn sy'n agored i niwed sy'n dod i'n gwlad ni i chwilio am ddiogelwch a noddfa gael eu trin ag urddas a pharch, nid eu tagio a'u gwneud yn droseddwyr. Mae'n rhaid datblygu llwybrau diogel a chyfreithiol i geiswyr lloches allu hawlio lloches o'r tu allan i'r DU, gan ddiddymu'r angen am deithiau peryglus ac amharu ar fodel busnes y rhai sy'n smyglo pobl.
Mae dynion, menywod a phlant yn cyrraedd y DU oherwydd cysylltiadau teuluol neu berthnasau presennol, eu gallu i siarad Saesneg, neu o ganlyniad i gysylltiadau diwylliannol sy'n aml yn gysylltiedig â hen wladychiaeth Brydeinig. Rydym yn cydsefyll â ffoaduriaid o bob cwr o'r byd, ni waeth sut y maen nhw wedi cyrraedd yma. Rydym yn dathlu'r ffordd y maen nhw'n cyfoethogi ein cymunedau yng Nghymru, yn ogystal â'r ffordd y mae eu hiachâd eu hunain yn troi'n llwyddiant, a sut rydym ni yn elwa ar hyn o fod yn genedl noddfa.
Thank you, Minister, for your statement today and I believe that everyone here is going to agree wholeheartedly with most of your sentiments. I would like to start by saying that recognising the plight of refugees is a fundamental part of our humanity and it is right for us to take action to help those fleeing conflict and persecution, and Refugee Week is a time for us to reflect on our own actions as to how we have helped those who have come in need and have asked for our help.
It is overwhelming to think that the number of forcibly displaced people around the world now stands at more than 100 million, and I would like to pay tribute to all those who work tirelessly to help refugees across the world. There are still so many who will be unknown to us who have given so much to help others. Refugee Week is a fantastic opportunity to bring communities together and encourage better understanding, and there is no better way than through art, culture and educational events to celebrate the contribution of refugees to the United Kingdom.
With this in mind, this year's theme of 'healing' is rather poignant. When we look at the Ukraine conflict, as with so many other conflicts, although the immediate concern is to get people to safety, we have to be aware of the long-term questions of how we deal with repairing and rebuilding the lives of refugees, and how we heal the impact of conflict without masking the suffering or forgetting the trauma. The process, ultimately, comes down to forgiveness, but this is much easier to say than to do, especially when so much pain, suffering and hurt has been caused.
We must be well aware that the healing process should not only extend to the psychological trauma of fleeing your country or being separated from family or losing loved ones, but also to the loss of community, to the potential loss of identity, and to the loss of home, and that all these issues affect people in different ways. We must also be mindful that the manifestation of many of these issues will be hidden. Depression, suicide, family breakdown, PTSD and health problems may well eclipse people's lives as they try to heal from their experiences.
Every nation in the world that deals with refugees faces similar problems, in that refugees rarely look for asylum in small numbers. Refugees are often fleeing for their lives in thousands and, as we have seen from the Ukraine and Russian conflict, in the millions. This creates problems with how responding countries deal with the overwhelming numbers. Whilst we are all horror struck at the plight of refugees, we need to be aware that Governments have the unenviable task to try and deal with refugees as best as they can, in light of the situation they're in, which is often extremely complex. And they have to do so objectively, which, unfortunately, often sees them accused of lacking empathy and emotion, but we have to be mindful that when the correct processes are in place, they achieve much more, and even though the systems may not always work at first, there is always an opportunity to evaluate, reflect and improve. And this, Minister, brings me to my first question.
In 2017, you wrote a letter to Kevin Foster, the Minister for Future Borders and Immigration, urging the UK Government to amend its legislation to provide a right for asylum seekers to work in any occupation in the UK if their application had taken more than six months after the full evidence had been submitted, and I would very much like to know if there is any update on asylum right to work. Secondly, I would like to know what intentions does the Welsh Government have to extend the free transport scheme, and do you have any plans to expand the scope of the scheme for asylum seekers? Thirdly, I wonder, Minister, given that voluntary jobs are one of the best ways to learn, understand and integrate into a new country, whether more voluntary opportunities for asylum seekers and refugees can be made available. And finally, Minister, would you be able to update us on the progress of the nation of sanctuary commitment to essential skills development and digital literacy? Thank you.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad heddiw ac rwy'n credu y bydd pawb yn y fan hon yn cytuno yn llwyr â'r rhan fwyaf o'ch safbwyntiau. Hoffwn i ddechrau drwy ddweud bod cydnabod sefyllfa ffoaduriaid yn rhan sylfaenol o'n dynoliaeth ac mae'n iawn i ni gymryd camau i helpu'r rhai sy'n ffoi rhag gwrthdaro ac erledigaeth, ac mae Wythnos Ffoaduriaid yn amser i ni fyfyrio ar ein gweithredoedd ein hunain o ran sut yr ydym wedi helpu'r rhai hynny sydd wedi cyrraedd mewn angen ac wedi gofyn am ein cymorth.
Mae hi'n llethol meddwl bod nifer y bobl sydd wedi eu dadleoli drwy rym yn fyd-eang yn fwy na 100 miliwn erbyn hyn, a hoffwn i dalu teyrnged i bawb sy'n gweithio yn ddiflino i helpu ffoaduriaid ledled y byd. Mae yna gymaint ohonyn nhw o hyd na fyddwn ni byth yn gwybod amdanyn nhw sydd wedi rhoi cymaint i helpu eraill. Mae Wythnos Ffoaduriaid yn gyfle gwych i ddod â chymunedau at ei gilydd ac annog gwell dealltwriaeth, ac nid oes ffordd well na thrwy ddigwyddiadau celfyddyd, diwylliant ac addysgol i ddathlu cyfraniad ffoaduriaid i'r Deyrnas Unedig.
Gyda hyn mewn golwg, mae'r thema 'iacháu' eleni yn eithaf trawiadol. Pan edrychwn ni ar y gwrthdaro yn Wcráin, fel gyda chymaint o wrthdaro arall, er mai'r pryder uniongyrchol yw cael pobl i ddiogelwch, mae'n rhaid i ni fod yn ymwybodol o'r cwestiynau hirdymor ynghylch sut yr ydym yn ymdrin ag adfer ac ailadeiladu bywydau ffoaduriaid, a sut yr ydym yn lliniaru effeithiau'r gwrthdaro heb guddio'r dioddefaint nac anghofio'r trawma. Mae'r broses hon, yn y pen draw, yn ymwneud â maddeuant, ond mae hyn yn llawer haws ei ddweud na'i wneud, yn enwedig pan fo cymaint o boen, dioddefaint a niwed wedi ei achosi.
Mae'n rhaid i ni fod yn ymwybodol iawn y dylai'r broses iacháu ymestyn nid yn unig i'r trawma seicolegol o ffoi o'ch gwlad neu gael eich gwahanu oddi wrth deulu neu golli anwyliaid, ond hefyd i golli cymuned, a'r posibilrwydd o golli hunaniaeth, a cholli cartref, a bod yr holl faterion hyn yn effeithio ar bobl mewn gwahanol ffyrdd. Mae'n rhaid i ni gofio hefyd y bydd effeithiau llawer o'r materion hyn yn gudd. Mae'n ddigon posibl y bydd iselder, hunanladdiad, teuluoedd yn chwalu, Anhwylder Straen Wedi Trawma a phroblemau iechyd yn bwrw cysgod ar fywydau pobl wrth iddyn nhw geisio gwella o'u profiadau.
Mae pob cenedl yn y byd sy'n ymdrin â ffoaduriaid yn wynebu problemau tebyg, gan mai anaml y bydd ffoaduriaid yn chwilio am loches mewn niferoedd bychain. Yn aml, mae ffoaduriaid yn dianc am eu bywydau yn eu miloedd ac, fel yr ydym wedi ei weld o'r gwrthdaro rhwng Wcráin a Rwsia, yn eu miliynau. Mae hyn yn creu problemau o ran sut y mae gwledydd sy'n ymateb yn ymdrin â'r niferoedd llethol. Er ein bod ni i gyd yn cael ein taro gan drafferthion arswydus y ffoaduriaid, mae angen i ni fod yn ymwybodol bod gan Lywodraethau y dasg annymunol o geisio ymdrin â ffoaduriaid gorau y gallan nhw, yng ngoleuni'r sefyllfa y maen nhw ynddi, sy'n aml yn gymhleth iawn. Ac mae'n rhaid iddyn nhw wneud hynny'n wrthrychol, sydd, yn anffodus, yn arwain at eu cyhuddo o ddiffyg cydymdeimlad a charedigrwydd yn aml, ond mae'n rhaid i ni gofio, pan fydd y prosesau cywir ar waith, eu bod nhw'n cyflawni llawer mwy, ac er nad yw'r systemau bob amser yn gweithio ar y dechrau, mae yna gyfle bob amser i werthuso, myfyrio a gwella. Ac mae hyn, Gweinidog, yn dod â mi at fy nghwestiwn cyntaf.
Yn 2017, fe wnaethoch chi ysgrifennu at Kevin Foster, Gweinidog Ffiniau'r Dyfodol a Mewnfudo, yn annog Llywodraeth y DU i ddiwygio ei deddfwriaeth i roi hawl i geiswyr lloches weithio mewn unrhyw alwedigaeth yn y DU pe bai eu cais wedi cymryd mwy na chwe mis ar ôl i'r dystiolaeth lawn gael ei chyflwyno, a hoffwn i'n fawr gael gwybod a fu yna unrhyw ddiweddariad o ran hawl ceiswyr lloches i weithio. Yn ail, hoffwn i wybod pa fwriadau sydd gan Lywodraeth Cymru i ymestyn y cynllun trafnidiaeth am ddim, ac a oes unrhyw gynlluniau gennych chi i ehangu cwmpas y cynllun ar gyfer ceiswyr lloches? Yn drydydd, tybed, Gweinidog, o gofio mai swyddi gwirfoddol yw un o'r ffyrdd gorau o ddysgu, deall ac integreiddio i wlad newydd, a ellir cynnig mwy o gyfleoedd gwirfoddoli i geiswyr lloches a ffoaduriaid. Ac yn olaf, Gweinidog, a fyddech chi'n gallu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am gynnydd o ran ymrwymiad y genedl noddfa i ddatblygu sgiliau hanfodol a llythrennedd digidol? Diolch i chi.
Diolch yn fawr, Joel James. And thank you for your support, in principle, for the statement, and for us being a nation of sanctuary. Thank you for acknowledging Refugee Week, and also, I'm sure, implicit in many of your comments, about the fact that for Refugee Week the theme is healing, and that is particularly important in terms of the trauma that so many refugees and asylum seekers are facing when they come and we welcome them to this country.
I think, in the past year, we were not anticipating, but we fully responded, as a country, in terms of the Afghan refugees and their arrival here, working on a Team Wales basis, which actually included some of the armed forces who had been involved in the ARAP scheme, where there were interpreters who they'd worked with, with those who are based in Wales, to ensure that we could provide the best possible support to Afghan refugees. We've welcomed approximately 700 people from Afghanistan and many of them, the majority of them, are now resettled across Wales. And also, now, of course, we are supporting our Ukrainian refugees as well.
What is important, and it goes to answer some of your questions, is that our vision is about making Wales not just welcoming to migrants, but harnessing the opportunities that migration brings to help our economy and communities to thrive. Actually, it's about a nation of sanctuary and being able to help those who are dispersed or resettled in Wales to make sure that they access those services and that they can integrate with communities from day one. And that means, of course, access to information on their rights and entitlements, including sections on health, education and employment, and much of that has been made available on our website.
You ask about the asylum rights programme. The Welsh Refugee Council has recently been awarded funding for the Wales sanctuary service, which replaces the asylum rights programme, which is in place from 1 April 2022 for at least three years. I think that's important to demonstrate that we're moving forward, learning from the lessons of how we've funded the services up until that point, but ensuring that it is the Wales sanctuary service that is embedded in the work that they're doing.
In my statement, I did comment on the fact that we've taken forward our free transport scheme, and it is important to recognise that that's something that was a pilot, which is now being evaluated, which we're taking forward in terms of recognising that this has been very important for our refugees, particularly those coming from Ukraine, alongside all our refugees in Wales. I think that it is important, just in terms of evaluating the transport scheme, that we look at the pilot. The Welsh Refugee Council ran a pilot of free transport for asylum seekers from January to March. Surveys were undertaken with those who were using the pilot to understand the benefits and the impact of having free transport for asylum seekers, funding was identified and taken forward for further access to free transport, but also it was about making sure that we could look to our transport colleagues as well, because this is something that they have got to embed into their policies and their schemes. Initial feedback has concluded that access to free transport has helped asylum seekers to access opportunities that are not achievable in their weekly budget. And it's about access to visiting places of interest, healthcare appointments, ESOL classes, visiting friends—all of which are important in terms of integration and well-being.
I think that that also responds to your question about voluntary opportunities, because certainly, this is something, as the Wales sanctuary service and many of the organisations that are working across Wales, including local authorities and the third sector, are encouraging refugees and asylum seekers to volunteer. Going back to the very successful resettlement of Syrian families and refugees who came to Wales, and I recall even in my own constituency, the importance of the local authority offering voluntary opportunities to Syrian refugees who were there themselves, wanting to engage and offer that kind of support. And also, we've seen that very recently with many of the Ukrainian refugees who've come to Wales who, themselves, are wanting to contribute, obviously, and seeking to work and be independent, but also to volunteer as well. And we certainly found many who were offering to be volunteers, particularly with things like interpretation and translation, but also supporting each other, the children and families, in our welcome centres.
So, we're moving forward on all of the points that you've made, but recognising, which I hope you do, that this is against the context of a very challenging time when we need to ensure that our values as a nation of sanctuary, which I certainly share whenever I can with UK Government Ministers—that they're actually taken seriously and that the hostile environment is totally against, and those policies from the UK Government, I've mentioned, are totally against our nation of sanctuary spirit and delivery.
Diolch yn fawr, Joel James. A diolch i chi am eich cefnogaeth, mewn egwyddor, i'r datganiad, ac i ni fod yn genedl noddfa. Diolch i chi am gydnabod Wythnos Ffoaduriaid, a hefyd, rwy'n siŵr, yn ymhlyg yn llawer o'ch sylwadau, am y ffaith mai 'iacháu' yw'r thema ar gyfer Wythnos Ffoaduriaid, ac mae hynny'n arbennig o bwysig o ran y trawma y mae cynifer o ffoaduriaid a cheiswyr lloches yn ei wynebu pan fyddan nhw'n dod yma wrth i ni eu croesawu i'r wlad hon.
Rwy'n credu, yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, nad oeddem yn rhagweld, ond fe wnaethom ymateb yn llawn, fel gwlad, i ffoaduriaid o Affganistan a'u dyfodiad yma, gan weithio ar sail Tîm Cymru, a oedd yn cynnwys rhai o'r lluoedd arfog mewn gwirionedd a fu'n rhan o'r cynllun i adsefydlu dinasyddion o Affganistan, lle'r oedd cyfieithwyr a oedd wedi bod yn gweithio gyda nhw, gyda'r rhai a leolwyd yng Nghymru, i sicrhau ein bod yn gallu darparu'r cymorth gorau posibl i ffoaduriaid o Affganistan. Rydym wedi croesawu tua 700 o bobl o Affganistan ac mae llawer ohonyn nhw, y rhan fwyaf ohonyn nhw, wedi ymsefydlu ledled Cymru erbyn hyn. Ac yn ogystal â hynny, erbyn hyn, wrth gwrs, rydym yn cefnogi ffoaduriaid o Wcráin hefyd.
Yr hyn sy'n bwysig, a bydd hynny'n ateb rhai o'ch cwestiynau, yw mai ystyr ein gweledigaeth yw bod Cymru nid yn unig yn groesawgar i fudwyr, ond ein bod hefyd yn manteisio ar y cyfleoedd a ddaw yn sgil mudo i helpu gyda ffyniant ein heconomi a'n cymunedau ni. Mewn gwirionedd, ystyr hyn yw bod yn genedl noddfa a bod â'r gallu i helpu'r rhai sydd ar wasgar neu sydd wedi ailsefydlu yng Nghymru i sicrhau eu bod nhw'n cael manteisio ar y gwasanaethau hynny ac y gallan nhw integreiddio i gymunedau o'r diwrnod cyntaf un. Ac mae hynny'n golygu, wrth gwrs, bod yr wybodaeth ar gael iddyn nhw am eu hawliau a'r hyn sy'n ddyledus iddyn nhw, gan gynnwys adrannau ar iechyd, addysg a chyflogaeth, ac mae llawer o hynny ar gael ar ein gwefan.
Rydych chi'n gofyn am y rhaglen hawliau lloches. Dyfarnwyd cyllid i Gyngor Ffoaduriaid Cymru yn ddiweddar ar gyfer gwasanaeth noddfa Cymru, sy'n disodli'r rhaglen hawliau lloches, sydd ar waith o 1 Ebrill 2022 am o leiaf dair blynedd. Rwyf i o'r farn ei bod hi'n bwysig dangos ein bod ni'n symud ymlaen, gan ddysgu gwersi o ran sut rydym wedi ariannu'r gwasanaethau hyd hynny, ond gan sicrhau hefyd mai gwasanaeth noddfa Cymru yw hanfod y gwaith y maen nhw'n ei wneud.
Yn fy natganiad, fe wnes i sylw am y ffaith ein bod ni wedi bwrw ymlaen â'n cynllun trafnidiaeth am ddim ni, ac mae'n bwysig cydnabod mai cynllun treialu oedd hwnnw, sy'n cael ei werthuso ar hyn o bryd, ac rydym yn ei ddatblygu o ran cydnabod y bu'n bwysig iawn i'n ffoaduriaid, yn enwedig y rhai sy'n dod o Wcráin, ochr yn ochr â'n holl ffoaduriaid sydd yng Nghymru. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig, dim ond o ran gwerthuso'r cynllun trafnidiaeth, ein bod ni'n edrych ar y cynllun treialu. Cynhaliodd Cyngor Ffoaduriaid Cymru gynllun treialu trafnidiaeth am ddim i geiswyr lloches o fis Ionawr hyd fis Mawrth. Cynhaliwyd arolygon gyda'r rhai hynny a oedd yn defnyddio'r cynllun treialu i amgyffred manteision ac effaith cael cludiant am ddim i geiswyr lloches, nodwyd cyllid a chafodd ei ymestyn i roi rhagor o drafnidiaeth am ddim i bobl, ond roedd hyn hefyd yn ymwneud â sicrhau y gallem ni drafod â'n cydweithwyr ym maes trafnidiaeth, oherwydd bod hyn yn rhywbeth y mae'n rhaid iddyn nhw ei ymgorffori yn eu polisïau a'u cynlluniau. Mae'r adborth cychwynnol wedi dod i'r casgliad bod trafnidiaeth am ddim wedi helpu ceiswyr lloches i fanteisio ar gyfleoedd nad ydyn nhw'n bosibl ar eu cyllideb wythnosol. Ac mae'n ymwneud â gallu ymweld â mannau o ddiddordeb, cadw apwyntiadau gofal iechyd, dosbarthiadau Saesneg ar gyfer Siaradwyr Ieithoedd Eraill, ac ymweld â ffrindiau—a'r cyfan yn bwysig o ran integreiddio a lles.
Rwy'n credu bod hynny hefyd yn ateb eich cwestiwn ynglŷn â chyfleoedd gwirfoddoli, oherwydd yn sicr, mae hyn yn rhywbeth, mae gwasanaeth noddfa Cymru a llawer o'r sefydliadau sy'n gweithio ledled Cymru, gan gynnwys awdurdodau lleol a'r trydydd sector, yn annog ffoaduriaid a cheiswyr lloches i wirfoddoli. Gan fynd yn ôl at waith adsefydlu llwyddiannus iawn y teuluoedd a'r ffoaduriaid a ddaeth i Gymru o Syria, ac rwy'n cofio yn fy etholaeth i fy hun hyd yn oed, pa mor bwysig oedd hi fod yr awdurdod lleol yn cynnig cyfleoedd gwirfoddoli i ffoaduriaid o Syria a oedd yno eu hunain, yn awyddus i ymgysylltu a chynnig cefnogaeth yn y ffordd honno. A hefyd, rydym ni wedi gweld hynny yn ddiweddar iawn gyda llawer o'r ffoaduriaid o Wcráin sydd wedi dod i Gymru sydd eu hunain yn awyddus i gyfrannu, yn amlwg, ac yn chwilio am waith ac i fod yn annibynnol, ond hefyd i wirfoddoli. Ac yn sicr fe welsom ni lawer a oedd yn cynnig bod yn wirfoddolwyr, yn enwedig gyda phethau fel cyfieithu a chyfieithu ar y pryd, ond hefyd yn cefnogi ei gilydd, y plant a'r teuluoedd, yn ein canolfannau croeso.
Felly, rydym yn symud ymlaen ar bob un o'r pwyntiau a wnaethoch chi, ond gan gydnabod, ac rwy'n gobeithio eich bod chithau'n gwneud hynny hefyd, fod hyn yng nghyd-destun cyfnod heriol iawn pan fo angen i ni sicrhau bod ein gwerthoedd o fod yn genedl noddfa, yr wyf i'n sicr yn eu rhannu â Gweinidogion Llywodraeth y DU ar bob cyfle posibl—eu bod nhw'n cael eu cymryd o ddifrif a bod yr amgylchedd gelyniaethus yn gwbl groes i hynny, a bod y polisïau hynny gan Lywodraeth y DU, yr wyf i wedi sôn amdanyn nhw, yn gwbl wrthun i'n hysbryd a'n cyflawniad ni o fod yn genedl noddfa.
Diolch am y datganiad, Weinidog, i nodi Wythnos y Ffoaduriaid.
Thank you for the statement, Minister, to mark Refugee Week.
I'm looking forward to attending the Home Away From Home exhibition in the National Waterfront Museum in Swansea later this week, which is a celebration of the people and organisations who've been involved in making Swansea a city of sanctuary for over 10 years.
Getting to a safe place, of course, is only the first step—an often perilous and exhausting step—on a long journey for refugees, both literally and figuratively, which, as we've seen in recent weeks, is made even harder by Governments like those in power in Westminster, which dehumanise refugees, which devalue and deny human rights to those who've often experienced violence and persecution while on that journey towards sanctuary and normality, a journey that most of us can't even begin to imagine. After surviving that, after coping with that, then there is the incredibly difficult but key task of making a new life in a new country, the first step to healing, and being unable to do so is what too many refugees find frustratingly and impossibly challenging.
We have now seen how Wales has welcomed the chance to provide aid and sanctuary to those fleeing Ukraine and other nations, such as Afghanistan and Syria in the past. The response from ordinary people in Wales has been so heartening, but we heard from the Minister last week about some of the difficulties around other parts of the journey towards a new life. A few weeks ago, I asked you, Minister, about the provision of mental health support available to refugees arriving in Wales. Specifically, I wanted you to provide figures on waiting times and lists for those trying to access those support services, after it was revealed that, on a UK level, some refugees are waiting up to two years to access trauma support. I was therefore wondering if you could be able, today, to provide figures or estimates as to the situation on this in Wales. In your response also, you noted that the Welsh Government were exploring options to provide additional mental health and well-being support at the welcome centres, so I was wondering if any progress has been made with this and what the timescale will be on that.
I want to take this opportunity to put on record Plaid Cymru's thanks to the campaigners, organisations and human rights lawyers who succeeded in challenging and stopping the first flight due to take those seeking asylum from the UK to Rwanda under a despicable, immoral policy, which we know would've had devastating and dangerous consequences for those who are our brothers and sisters. Doctors Without Borders conducted mental health sessions with refugees and asylum seekers who'd been forcibly removed from Australia by way of a similar policy, to indefinite detention centres on Nauru island. Doctors Without Borders found some of the worst mental health suffering they had encountered in 50 years of experience of supporting refugees. Children as young as nine were having suicidal thoughts, committing acts of self-harm or even attempting suicide. If the Tory Westminster Government continues to play political games with the lives of those seeking our help and protection, we are putting these people at risk of a horrifying mental health collapse, like we saw in Australia.
The tagging pilot announced last week, which you've referenced, is equally shocking. The UN Refugee Agency has said that a clear majority of people arriving in the UK by small boat are refugees fleeing conflict or persecution and not, as the Westminster Government argues, in contrary to its own data, economic migrants. So, what is the Welsh Government doing to ensure that our aspiration to be a nation of sanctuary is achievable in the light of such barbarous policies? How is the Government going to ensure it's able to protect all people seeking safety equally in Wales?
Finally, I've been contacted by a constituent who is hosting a Ukrainian refugee. She has been trying for weeks to arrange an appointment at the nearest biometric residence permit centre in Cardiff, as is required to obtain leave to stay and access services beyond the first six months. She told me, 'As far as I'm aware, Cardiff is the only place in Wales where you can get a BRP, and, to date, it's impossible to get an appointment. The nearest centre offering appointments is Barnstable library, which, as the crow flies, and as the computer said, is approximately 50 miles away.' But, of course, in reality, it's closer to 150 miles and a six-hour round trip. My constituent also told me that there are no places available on an English for speakers of other languages course until September where she lives in Port Talbot for the Ukrainian woman she is hosting, which is also hampering her efforts to settle in her new home. So, what can the Welsh Government do to ensure people are able to access the visa appointments and support they need and that the stress of trying to make a new life for themselves is alleviated as much as possible? Diolch.
Rwy'n edrych ymlaen at ymweld ag arddangosfa Cartref oddi Cartref Amgueddfa Genedlaethol y Glannau yn Abertawe yn ddiweddarach yr wythnos hon, sy'n dathlu'r bobl a'r sefydliadau sydd wedi bod â rhan o'r gwaith o wneud Abertawe yn ddinas noddfa ers dros 10 mlynedd.
Y cam cyntaf yn unig yw cyrraedd man diogel, wrth gwrs—cam peryglus a blinderus yn aml—ar siwrnai faith i ffoaduriaid, yn llythrennol ac yn ffigurol, sydd, fel yr ydym wedi'i weld yn ystod yr wythnosau diwethaf, yn cael ei gwneud hyd yn oed yn galetach gan Lywodraethau fel y rhai hynny sydd mewn grym yn San Steffan, sy'n annyneiddio ffoaduriaid, yn eu dibrisio ac yn gwadu hawliau dynol y rhai sydd yn aml wedi bod yn destun trais ac erledigaeth ar y daith honno at noddfa a normalrwydd, taith na all y rhan fwyaf ohonom hyd yn oed ddechrau ei hamgyffred. Ar ôl byw trwy hynny, ar ôl ymdopi â hynny, yna fe geir y dasg anhygoel o anodd ond allweddol o wneud bywyd newydd mewn gwlad newydd, y cam cyntaf i iacháu, a'r hyn sy'n peri rhwystredigaeth ac yn amhosibl heriol lawer gormod o ffoaduriaid yw methu â gwneud hynny.
Rydym wedi gweld erbyn hyn sut y mae Cymru wedi croesawu'r cyfle i ddarparu cymorth a noddfa i'r rhai hynny sy'n ffoi o Wcráin a gwledydd eraill, fel Affganistan a Syria yn y gorffennol. Mae'r ymateb gan bobl gyffredin yng Nghymru wedi bod mor galonogol, ond clywsom gan y Gweinidog yr wythnos diwethaf am rai o'r anawsterau ynglŷn â rhannau eraill o'r daith tuag at fywyd newydd. Ychydig wythnosau yn ôl, gofynnais i chi, Gweinidog, am y cymorth sydd ar gael i ffoaduriaid sy'n dod i Gymru o ran iechyd meddwl. Yn benodol, roeddwn i'n awyddus i chi rannu ffigurau o ran amseroedd a rhestrau aros ar gyfer rhai hynny sy'n ceisio manteisio ar gymorth y gwasanaethau hynny, ar ôl y cyhoeddiad bod rhai ffoaduriaid, ar lefel y DU, yn aros hyd at ddwy flynedd i gael cymorth trawma. Felly, roeddwn i'n meddwl tybed a wnewch chi rannu ffigurau neu amcangyfrifon â ni heddiw ynglŷn â'r sefyllfa ar hyn o bryd yng Nghymru. Yn eich ymateb hefyd, fe wnaethoch chi sôn bod Llywodraeth Cymru yn ystyried opsiynau i ddarparu cymorth iechyd meddwl a lles ychwanegol yn y canolfannau croeso, felly roeddwn i'n meddwl tybed a fu unrhyw gynnydd yn hyn o beth a beth fydd yr amserlen ar gyfer hynny.
Hoffwn i achub ar y cyfle hwn i fynegi diolch Plaid Cymru i'r ymgyrchwyr, y sefydliadau a'r cyfreithwyr hawliau dynol a lwyddodd i herio ac atal yr awyren gyntaf a oedd am fynd â'r ceisiwyr lloches hynny o'r DU i Rwanda o dan bolisi ffiaidd, anfoesol, yr ydym yn gwybod y byddai wedi bod â chanlyniadau dinistriol a pheryglus i'r rhai hynny sy'n frodyr ac yn chwiorydd i ni. Cynhaliodd Meddygon Heb Ffiniau sesiynau iechyd meddwl gyda ffoaduriaid a cheiswyr lloches a oedd wedi eu trawsforio drwy rym o Awstralia oherwydd polisi tebyg, i ganolfannau cadw amhenodol ar ynys Nauru. Canfu'r Meddygon Heb Ffiniau rai o'r achosion mwyaf enbyd o ddioddefaint iechyd meddwl mewn 50 mlynedd o brofiad o gefnogi ffoaduriaid. Roedd plant mor ifanc â naw oed yn ystyried hunanladdiad, yn hunan-niweidio neu hyd yn oed yn ymgeisio hunanladdiad. Os bydd Llywodraeth Dorïaidd San Steffan yn parhau i chwarae gemau gwleidyddol gyda bywydau'r rhai sy'n ceisio ein cymorth a'n hamddiffyniad, byddwn yn rhoi'r bobl hyn mewn perygl o chwalfa ddychrynllyd o ran eu hiechyd meddwl, fel gwelsom ni yn Awstralia.
Mae'r cynllun treialu tagio a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf, yr ydych wedi cyfeirio ato, yr un mor frawychus. Mae Asiantaeth Ffoaduriaid y Cenhedloedd Unedig wedi dweud bod mwyafrif clir y bobl sy'n cyrraedd y DU ar gychod bychain yn ffoaduriaid sy'n dianc rhag gwrthdaro neu erledigaeth ac nid, fel y mae Llywodraeth San Steffan yn ei ddadlau, yn groes i'w data ei hun, ymfudwyr economaidd. Felly, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod modd cyflawni ein dyhead i fod yn genedl noddfa yng ngoleuni polisïau mor farbaraidd? Sut mae'r Llywodraeth am sicrhau ei bod yn gallu amddiffyn pawb sy'n ceisio diogelwch mewn ffordd gyfartal yng Nghymru?
Yn olaf, mae etholwr sy'n lletya ffoadur o Wcráin wedi cysylltu â mi. Mae hi wedi bod yn ceisio trefnu apwyntiad yn y ganolfan drwydded breswylio fiometrig agosaf yng Nghaerdydd ers wythnosau, fel sy'n ofynnol er mwyn cael caniatâd i aros a pharhau i fod â hawl i gael gwasanaethau ar ôl y chwe mis cyntaf. Dywedodd wrthyf, 'Hyd y gwn i, Caerdydd yw'r unig le yng Nghymru y gallwch chi gael cerdyn preswylio biometrig, a hyd yma, mae hi'n amhosibl gwneud apwyntiad. Y ganolfan agosaf sy'n cynnig apwyntiadau yw llyfrgell Barnstable, sydd, fel y mae'r frân yn hedfan, yn ôl y cyfrifiadur, tua 50 milltir i ffwrdd.' Ond, wrth gwrs, mewn gwirionedd, mae hynny'n nes at 150 milltir ac yn daith chwe awr yno ac yn ôl. Dywedodd fy etholwr wrthyf hefyd nad oes lleoedd ar gael ar gwrs Saesneg i siaradwyr ieithoedd eraill tan fis Medi lle mae hi'n byw ym Mhort Talbot ar gyfer y fenyw o Wcráin sy'n aros gyda hi, ac mae hynny hefyd yn atal ei hymdrechion i ymgartrefu yn ei chartref newydd. Felly, beth all Llywodraeth Cymru ei wneud i sicrhau bod pobl yn gallu trefnu'r apwyntiadau ar gyfer fisa a'r cymorth sydd ei angen arnyn nhw a bod y straen o geisio gwneud bywyd newydd i'w hunain yn cael ei ysgafnu gymaint â phosibl? Diolch.
Diolch yn fawr, Sioned Williams. Swansea is a remarkable city of sanctuary. I remember visiting both universities and Gower College and the work that they've done. I think Julie James was involved as well, probably in her constituency capacity. It's absolutely thriving, and I'm sure that exhibition will be vivid and powerful. In fact, Joel James mentioned the ways in which during Refugee Week we often do celebrate the cultural and artistic contributions from our refugees, and we do that in recognition of their skill, talent and the cultural lessons and learning from that.
Your questions are key to how we can call ourselves a nation of sanctuary, aren't they? In terms of support, particularly for those, as you say, who've come here with perilous journeys and trauma—of course, yesterday, the First Minister and I met many at the Urdd welcome centre, and the Counsel General and I visited another welcome centre—and also leaving behind, for the Ukrainians, their husbands and partners who are fighting in the war, the journeys that they've taken, the new life in our country has to be powerful in terms of the support that we give. Actually, a strong word that was coming from many of the refugees yesterday was that they felt that the experience that they had at the Urdd was 'healing'. They didn't know that this was necessarily the word that has been the theme. They felt it was healing—the environment, the care and the compassion.
Diolch yn fawr, Sioned Williams. Dinas noddfa ryfeddol yw Abertawe. Rwy'n cofio ymweld â'r ddwy brifysgol a Choleg Gŵyr a'r gwaith maen nhw wedi ei wneud. Rwy'n credu bod Julie James wedi cymryd rhan hefyd, yn rhinwedd ei hetholaeth hi mae'n debyg. Mae'r ffynnu yno yn wirioneddol, ac rwy'n siŵr y bydd yr arddangosfa yn un fywiog a grymus. Yn wir, fe soniodd Joel James am y ffyrdd yr ydym ni yn dathlu cyfraniadau diwylliannol a chelfyddydol ein ffoaduriaid yn ystod Wythnos Ffoaduriaid yn aml, ac rydym yn gwneud hynny i gydnabod eu sgiliau, eu talent, a'r gwersi diwylliannol a'r hyn a ddysgwn o hynny.
Mae eich cwestiynau yn allweddol o ran y ffordd y gallwn ni ein galw ein hunain yn genedl noddfa, onid ydyn nhw? O ran cefnogaeth, yn enwedig i'r rhai hynny, fel yr ydych yn sôn, sydd wedi bod ar deithiau peryglus ac wedi dioddef trawma wrth ddod yma—wrth gwrs, ddoe, fe wnaeth y Prif Weinidog a minnau gwrdd â llawer yng nghanolfan groeso'r Urdd, ac fe ymwelodd y Cwnsler Cyffredinol a minnau â chanolfan groeso arall—gan adael hefyd, o ran yr Wcrainiaid, eu gwŷr a'u partneriaid sy'n ymladd yn y rhyfel ar ôl, y teithiau y buon nhw arnyn nhw, mae'n rhaid i'r bywyd newydd yn ein gwlad ni fod yn bwerus o ran y gefnogaeth yr ydym yn ei rhoi. Mewn gwirionedd, gair cryf a oedd yn dod o enau lawer o'r ffoaduriaid ddoe oedd eu bod nhw'n teimlo bod eu profiad yn yr Urdd yn eu 'hiacháu' nhw. Nid oedden nhw'n gwybod o reidrwydd mai'r gair hwn fu'r thema. Roedden nhw'n teimlo ei fod yn eu hiacháu—yr amgylchedd, y gofal a'r tosturi.
There has to be access to mental health support. In the welcome centres, in both the ones I visited, I met with nurses from the community mental health teams, and also in terms of other needs—health checks for those who are attending the welcome centres. There's no waiting when you go to a welcome centre, you see the teams. And, of course, they're registering with GPs. But the nurses were saying how privileged they felt to be able to offer this kind of support at this time. That's the expression of a nation of sanctuary by the professionals.
For those who are staying with sponsor families, I will look into this further in terms of access to mental health services, because clearly, in terms of the welcome that we're seeking to give—the health board, the local authorities—it's crucial that we can be held to account as to what it is that's been provided, but also give you reassurance on that. I certainly have found in my feedback that that access has been able to be delivered.
I'll just go on to some of the other points that you made about services once people come to Wales. Clearly, on the biometric centre and the fact that there was no chance of an appointment and there's only one in Cardiff, that is a UK Government responsibility. I will raise that with the Minister for Refugees, Lord Harrington. I meet with him and my Scottish colleague weekly or fortnightly, and I will raise this with them. But also, it's unacceptable that there's that delay, because those who are coming and are refugees want to work, they want to get on with their lives.
As far as ESOL classes are concerned—the education Minister has joined us as well—I know that universities, local authorities and the third sector are offering support, so I'll get an update on what's happening over the summer holidays. I'll certainly be doing another statement before the end of this term, I hope—if not oral, then written, an update—because ESOL is crucial for integration.
I want to finally thank you for your comments about the cruel, cruel policies that this UK Government is enacting to try to send asylum seekers to Rwanda, a cruel and inhumane response to those who seek sanctuary in the UK, and diametrically opposite to our nation of sanctuary approach here in Wales. The UN Refugee Agency is clear that the measures in the Nationality and Borders Act, the offshoring, are at odds with the refugee convention. The UK is a signatory to that. But also, again, there's the tagging as well. Numbers crossing the channel via small boats may be high recently, but the overall number of asylum seekers arriving in the UK is down on previous years, despite the rhetoric—and it is rhetoric—suggesting otherwise. Those who arrive here to seek sanctuary are seeking it because they're vulnerable, and they should be treated with dignity and respect, not treated like a criminal. I do welcome those statement and comments widely condemning this, including from the church. I was very pleased to read the statement from the Bishop of Llandaff, the Right Rev June Osborne. She said:
'Refugee Week offers us all, as schools, churches and communities, the perfect opportunity to come together and celebrate the incredible contribution these refugees and migrants make to our society, whilst also reflecting on the resilience of those who have experienced untold suffering.... This year has been impaired by new legislation that has criminalised many seeking safety, and just this week we’ve witnessed the first shameful attempt to deport asylum seekers to Rwanda',
which, as the First Minister, of course, said, was a dark day. But we hope, as you say, those who have campaigned and enabled us to use their skills and legal support as well—. Of course, it's so important that this is part of our commitment to the European convention on human rights.
Mae'n rhaid i gymorth iechyd meddwl fod ar gael. Yn y canolfannau croeso, yn y ddau yr wyf i wedi ymweld â nhw, fe wnes i gyfarfod â nyrsys o'r timau iechyd meddwl cymunedol, a hefyd o ran anghenion eraill—archwiliadau iechyd i'r rhai sy'n mynychu'r canolfannau croeso. Nid oes unrhyw aros pan fyddwch chi'n mynd i ganolfan groeso, rydych chi'n cael gweld y timau. Ac, wrth gwrs, maen nhw'n cofrestru gyda meddygon teulu. Ond roedd y nyrsys yn dweud cymaint o fraint yr oedden nhw'n ei theimlo i allu cynnig y math hwn o gefnogaeth ar yr amser hwn. Dyna fynegiant o genedl noddfa gan weithwyr proffesiynol.
I'r rhai sy'n aros gyda theuluoedd noddi, byddaf yn ymchwilio ymhellach i hyn o ran y gwasanaethau iechyd meddwl sydd ar gael, oherwydd yn amlwg, o ran y croeso yr ydym yn ceisio ei roi—y bwrdd iechyd, yr awdurdodau lleol—mae'n hanfodol ein bod ni'n gallu cael ein dwyn i gyfrif am yr hyn sy'n cael ei ddarparu, ond hefyd i roi sicrwydd i chi o hynny. Rwyf i'n sicr wedi canfod o fy adborth fod y gwasanaethau wedi gallu cael eu darparu.
Rwyf i am symud ymlaen i rai o'r pwyntiau eraill a wnaethoch chi ynglŷn â gwasanaethau pan fydd pobl yn cyrraedd yng Nghymru. Yn amlwg, o ran y ganolfan fiometrig a'r ffaith nad oedd gobaith cael apwyntiad a dim ond un sydd i'w chael yng Nghaerdydd, cyfrifoldeb Llywodraeth y DU yw hwnnw. Byddaf yn codi hynny gyda'r Gweinidog Ffoaduriaid, Arglwydd Harrington. Rwy'n cyfarfod ag ef a fy nghymar yn yr Alban bob wythnos neu bob pythefnos, a byddaf yn codi hyn gyda nhw. Ond hefyd, mae'n annerbyniol bod yr oedi hwn, oherwydd bod y rhai sy'n dod ac sy'n ffoaduriaid yn awyddus i weithio, maen nhw eisiau bwrw ymlaen â'u bywydau.
O ran dosbarthiadau Saesneg ar gyfer siaradwyr ieithoedd eraill—mae'r Gweinidog addysg wedi ymuno â ni hefyd—rwy'n gwybod bod prifysgolion, awdurdodau lleol a'r trydydd sector yn cynnig cymorth, felly byddaf yn cael yr wybodaeth ddiweddaraf am yr hyn a fydd yn digwydd dros wyliau'r haf. Byddaf yn sicr yn gwneud datganiad arall cyn diwedd y tymor hwn, rwy'n gobeithio—os nad ar lafar, yna'n ysgrifenedig, diweddariad—oherwydd bod Saesneg ar gyfer Siaradwyr Ieithoedd Eraill yn hanfodol ar gyfer integreiddio.
Yn olaf, hoffwn i ddiolch i chi am eich sylwadau ynglŷn â'r polisïau creulon tu hwnt y mae'r Llywodraeth hon yn y DU yn eu gweithredu wrth geisio anfon ceiswyr lloches i Rwanda, sy'n ymateb creulon ac annynol i'r rhai hynny sy'n ceisio noddfa yn y DU, ac yn gwbl groes i'n dull ni o fod yn genedl noddfa yng Nghymru. Mae Asiantaeth Ffoaduriaid y Cenhedloedd Unedig yn eglur bod y mesurau yn Neddf Cenedligrwydd a Ffiniau, y trawsforio, yn groes i'r confensiwn ffoaduriaid. Mae'r DU wedi arwyddo hynny. Ond yn ogystal â hynny, unwaith eto, y tagio hefyd. Efallai fod y niferoedd sy'n croesi'r sianel mewn cychod bach wedi bod yn uchel yn ddiweddar, ond mae nifer cyffredinol y ceiswyr lloches sy'n cyrraedd y DU wedi gostwng o'i gymharu â blynyddoedd blaenorol, er gwaethaf y rhethreg—a rethreg yw hi—sy'n awgrymu fel arall. Mae'r rhai hynny sy'n cyrraedd yma i geisio noddfa yn chwilio amdani oherwydd eu bod nhw'n agored i niwed, a dylid eu trin nhw ag urddas a pharch, a pheidio â'u trin nhw fel troseddwr. Rwyf yn croesawu'r datganiad a'r sylwadau hynny sydd wedi condemnio hyn yn gyffredinol, gan gynnwys gan yr eglwys. Roeddwn i'n falch iawn o ddarllen y datganiad gan Esgob Llandaf, y Gwir Barchedig June Osborne. Dywedodd:
'Mae Wythnos Ffoaduriaid yn cynnig cyfle perffaith i ni i gyd, yn ysgolion, eglwysi a chymunedau, ddod at ein gilydd a dathlu'r cyfraniad anhygoel y mae'r ffoaduriaid a'r mudwyr hyn yn ei wneud i'n cymdeithas, gan fyfyrio hefyd ar gryfder y rhai sydd wedi profi dioddefaint di-ben-draw.... Mae deddfwriaeth newydd sydd wedi gwneud llawer sy'n ceisio diogelwch yn droseddwyr wedi amharu ar eleni, a'r wythnos hon rydym ni wedi gweld yr ymgais gywilyddus gyntaf i drawsforio ceiswyr lloches i Rwanda',
a oedd, fel dywedodd y Prif Weinidog, wrth gwrs, yn ddiwrnod tywyll. Ond rydym yn gobeithio, fel yr ydych chi'n ei ddweud, fod y rhai sydd wedi ymgyrchu a'n galluogi ni i ddefnyddio eu sgiliau a'u cymorth cyfreithiol hefyd—. Wrth gwrs, mae hi mor bwysig bod hyn yn rhan o'n hymrwymiad i'r confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol.
John Griffiths. If I could have short questions and short answers, please, because we've got a long day ahead. Thank you.
John Griffiths. A gaf i gwestiynau byr ac atebion byr, os gwelwch chi'n dda, oherwydd bod gennym ni ddiwrnod hir o'n blaenau? Diolch.
Indeed. Thank you very much, Minister, for your statement and your work. I think Wales has made great strides in the way that we welcome asylum seekers and refugees here and look after them and provide the necessary services when they are in our country. It's very good to see, and I think the nation of sanctuary provides a very good framework and focus for that sort of work.
Minister, Newport East is diverse. I was very interested to bump into a young woman, a Ukrainian refugee, at a local parkrun in Newport. She was there with the woman that she is placed with, as it were, and they obviously got on very well and the household were enjoying Ukrainian potato pancakes, which apparently are very tasty. The young woman is a doctor and she's improving her English and very much looking forward to contributing within the Welsh national health service. It was a very positive picture indeed, and it was very good to see. I know we've seen similar positive stories around refugees from Afghanistan, for example. It's absolutely right that these people are having that level of service and welcome, but it's not the same for refugees and asylum seekers from all parts of the world and we have to make sure that it is consistently of that quality. In that respect, Minister, I'd very much echo the comments made about ESOL, because I think that is absolutely vital and we have to make sure that the provision is consistently good right across Wales.
I also think that around Refugee Week we can do more and perhaps we could have more of a campaign to get the right messages across in terms of asylum seekers and refugees, perhaps working with the local press and others, because there are lots of misconceptions, misinformation, and that undermines the sort of welcome that we want to see in our communities. Positive stories about the contributions that asylum seekers and refugees make can be very powerful and help shape perceptions in the right way, Minister, but I think it does need to be co-ordinated and led, and I think that is a role for Welsh Government.
Yn wir. Diolch yn fawr iawn, Gweinidog, am eich datganiad ac am eich gwaith. Rwyf i o'r farn bod Cymru wedi cymryd camau breision ar y ffordd yr ydym yn croesawu ceiswyr lloches a ffoaduriaid yma ac yn gofalu amdanyn nhw ac yn darparu'r gwasanaethau angenrheidiol iddyn nhw pan fyddan nhw yn ein gwlad. Mae'n dda iawn gweld hynny, ac rwy'n credu bod y genedl noddfa yn darparu fframwaith a phwyslais da iawn i'r math hwn o waith.
Gweinidog, mae Dwyrain Casnewydd yn ardal amrywiol. Roedd hi'n ddiddorol iawn i mi gyfarfod â menyw ifanc, ffoadur o Wcráin, yn y parkrun lleol yng Nghasnewydd. Roedd hi yno gyda'r fenyw sy'n ei lletya, fel petai, ac mae hi'n amlwg eu bod nhw'n tynnu ymlaen yn dda iawn ac roedd yr aelwyd yn mwynhau crempogau tatws Wcrainaidd, sy'n flasus iawn yn ôl pob tebyg. Meddyg yw'r fenyw ifanc ac mae hi'n gwella ei Saesneg ac yn edrych ymlaen yn fawr at wneud ei chyfraniad i wasanaeth iechyd gwladol Cymru. Roedd yn ddarlun cadarnhaol iawn yn wir, a da iawn oedd gweld hynny. Rwy'n gwybod ein bod ni wedi clywed straeon cadarnhaol tebyg am ffoaduriaid o Affganistan, er enghraifft. Mae hi'n gwbl briodol bod y bobl hyn yn cael y lefel honno o wasanaeth a chroeso, ond nid yw'r un peth yn wir ar gyfer ffoaduriaid a cheiswyr lloches o bob rhan o'r byd ac mae'n rhaid i ni sicrhau bod cysondeb o ran yr ansawdd hwnnw. Yn hynny o beth, Gweinidog, hoffwn i adleisio'r sylwadau a wnaed am Saesneg ar gyfer Siaradwyr Ieithoedd Eraill yn fawr iawn, gan fy mod i'n credu bod hynny'n gwbl hanfodol ac mae'n rhaid i ni sicrhau bod y ddarpariaeth yn gyson dda ledled Cymru gyfan.
Rwy'n credu hefyd y gallwn ni wneud mwy ynglŷn ag Wythnos Ffoaduriaid ac efallai y gallem ni sefydlu ymgyrch ehangach i gyfleu'r negeseuon priodol o ran ceiswyr lloches a ffoaduriaid, gan weithio gyda'r wasg leol ac eraill efallai, oherwydd bod llawer o gamsyniadau, camwybodaeth, ac mae hynny'n tanseilio'r math o groeso yr ydym ni'n dymuno ei weld yn ein cymunedau. Gall straeon cadarnhaol am y cyfraniadau y mae ceiswyr lloches a ffoaduriaid yn eu gwneud fod yn rymus iawn o ran helpu i lunio canfyddiadau yn y ffordd briodol, Gweinidog, ond rwy'n credu bod angen cydlynu ac arwain hynny, ac rwy'n credu mai swyddogaeth i Lywodraeth Cymru yw honno.
Thank you very much. I don't think I need to answer. They weren't questions; it was a very, very important statement. I think it just shows that the fact that I'm doing a statement here today on Welsh Refugee Week is important, and that, actually, we've had strong cross-party recognition of what it means to be a nation of sanctuary.
There's just one point that I would say. It's great that you had this refugee doctor from Ukraine in your constituency. I actually met a dentist who was also in a welcome centre in your area. They could work in our NHS, couldn't they, so they're already being put in touch with the organisation Displaced People in Action, who have supported refugee doctors over the last 22 years, because I helped set that up when I was health Minister all those years ago. So, many of those refugee doctors are now working in the NHS. But, for the contribution that refugees want to make, are desperate to make, often there are barriers. We've got to break down those barriers. We'll look at ESOL and the consistency of the offer across Wales. Sadly, in the funding that we're getting from the UK Government for the Ukrainian refugees, there is no funding for ESOL. There was for Afghan refugees; there's no funding for Ukrainian refugees. So, again, we're having to find that money.
Diolch yn fawr iawn. Nid wyf i'n credu bod angen i mi roi ateb. Nid cwestiynau oedden nhw; roedd yn ddatganiad pwysig tu hwnt. Rwy'n credu bod hynny'n amlygu pwysigrwydd y ffaith fy mod i'n gwneud datganiad yma heddiw ynglŷn ag Wythnos Ffoaduriaid Cymru, a'n bod ni, mewn gwirionedd, wedi cael cydnabyddiaeth drawsbleidiol gref o ystyr bod yn genedl noddfa.
Dim ond un pwynt y byddwn i'n ei wneud. Ardderchog o beth yw eich bod chi wedi cael y meddyg o Wcráin yn ffoadur yn eich etholaeth chi. Fe wnes i gyfarfod â deintydd a oedd mewn canolfan groeso yn eich ardal chi hefyd mewn gwirionedd. Fe allen nhw weithio yn ein GIG, oni allen nhw, felly mae cysylltiadau eisoes yn cael eu trefnu rhyngddyn nhw a'r sefydliad Displaced People in Action, sydd wedi cefnogi meddygon sy'n ffoaduriaid dros y 22 mlynedd diwethaf, oherwydd fe wnes i helpu i sefydlu hwnnw pan oeddwn i'n Weinidog iechyd flynyddoedd lawer yn ôl. Felly, mae llawer o'r meddygon hynny sy'n ffoaduriaid yn gweithio yn y GIG erbyn hyn. Ond, yn aml mae yna rwystrau i'r cyfraniad y mae ffoaduriaid yn awyddus i'w wneud, yn dymuno'n daer i'w wneud. Mae'n rhaid i ni chwalu'r rhwystrau hynny. Byddwn yn edrych ar Saesneg ar gyfer Siaradwyr Ieithoedd Eraill a chysondeb y cynnig hwnnw ledled Cymru. Yn anffodus, o ran y cyllid yr ydym yn ei gael oddi wrth Lywodraeth y DU ar gyfer ffoaduriaid o Wcráin, nid oes cyllid ar gyfer Saesneg ar gyfer Siaradwyr Ieithoedd Eraill. Roedd i'w gael ar gyfer ffoaduriaid o Affganistan; ond nid oes cyllid ar gyfer ffoaduriaid o Wcráin. Felly, unwaith eto, mae'n rhaid i ni ddod o hyd i'r arian hwnnw.
Thank you.
Diolch i chi.
I move on now to item 4, a statement by the Deputy Minister for Social Partnership on Pride and progress on the LGBTQ+ action plan. Hannah Blythyn.
Rwy'n symud ymlaen yn awr at eitem 4, datganiad gan y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol ar Pride, a'r cynnydd o ran y Cynllun Gweithredu LHDTC+. Hannah Blythyn.
Diolch. Pride Month this year marks 50 years since the first UK Pride; 50 years since Saturday 1 July 1972 when people came together to take that first step and bring Pride to the streets of London. Five decades on, we can be proud of how far we've come on LGBTQ+ rights thanks to the activists and allies that came before us. But, we cannot be complacent, with LGBTQ+ communities under attack and our hard-fought-for rights at risk of being rolled back around the world, including, shamefully, here in the UK.
Diolch. Mae Mis Pride eleni'n nodi 50 mlynedd ers Pride cyntaf y DU; 50 mlynedd ers dydd Sadwrn, 1 Gorffennaf 1972 pan ddaeth pobl ynghyd i gymryd y cam cyntaf hwnnw i ddod â Pride i strydoedd Llundain. Bum degawd yn ddiweddarach, fe allwn ni ymfalchïo yn ein cynnydd ni o ran hawliau LHDTC+ gan ddiolch i'r brwydrwyr a'r cynghreiriad a ddaeth o'n blaenau ni. Ond, ni allwn fod yn hunanfodlon, pan fo ymosodiadau ar gymunedau LHDTC+ a pherygl o gwtogi ar yr hawliau y brwydrwyd mor galed amdanyn nhw ledled y byd, gan gynnwys, yn gywilyddus, yma yn y DU.
Pride was born out of the need and the will to protest, to fight for equal rights, to be seen, to be ourselves, to be respected, to stand together as a community and to demand an end to discrimination. There is still more to do, and so we have a responsibility to redouble our commitment to continue to change history for the better, here and abroad, and to create a future where we recognise and realise Wales as the most LGBTQ+ friendly nation in Europe.
As a Government, we stand with our LGBTQ+ communities. That's why LGBTQ+ rights are embedded in our programme for government, are a key component of the co-operation agreement with Plaid Cymru, and why we are developing our bold action plan. This plan strengthens protections for LGBTQ+ people, promotes equality for all, and helps co-ordinate actions across Government, communities and the country.
Our aim is to publish the action plan this autumn, and we are making progress not just on the plan itself but, importantly, putting commitments into practice. We are fulfilling our commitments to support Pride organisations in Wales. Our support for Pride Cymru continues and, for the first time, we have provided funding to grass-roots Pride events across Wales. We have already given support to Swansea Pride and North Wales Pride, and discussions are under way with Pride in the Port in Newport.
We are enabling more inclusive education, with Welsh Government providing national guidance for schools by the end of this year to help them fully support transgender pupils. This is being done as part of the whole-school approach to relationships and sexuality education, and we want to make it clear that Welsh Government has not endorsed any third party guidance in this area. Recently, our support has enabled Stonewall Cymru and Peniarth to translate into Welsh two books on LGBTQ+ families. The books, distributed to primary schools, will ensure classrooms have access to inclusive literature reflecting the diversity of Wales.
Progress has also been made in sexual health through the HIV action plan for Wales, published for consultation last week. The plan aims to reach the target of zero new HIV transmissions by 2030, to tackle stigma and improve the quality of life of people living with HIV.
Forty years ago, gay people were subject to hateful slurs and prejudiced attacks. Trans people today are being subjected to a similar barrage of hate-fuelled tirades. Extending rights for one group does not mean eroding rights from another. We do not believe improving rights for trans women will damage rights for cisgender women and girls. Our trans communities are hurting, they're afraid, and they're experiencing harm. As a society, we can and must do better than this.
So, we continue to develop our gender service in Wales, which reports shorter waiting times for first assessment than comparable NHS gender services in England and is committed to reducing waiting times further. We are also committed to improving the pathway for transgender young people in Wales. The Welsh Health Specialised Services Committee, responsible for the service, will look at available evidence to further define the clinical service model for the future, and community voices will be front and centre to this work.
In line with our co-operation agreement commitment, we will also seek to devolve additional powers to improve lives and protect transgender people. Our commitment to support LGBTQ+ people seeking sanctuary in Wales and meet our international duty to show leadership on equality has never been more important. We have written to UK Government expressing our horror at their plans to send asylum seekers to Rwanda. This would be devastating for LGBTQ+ people, placing them at risk of ill treatment, discrimination, arbitrary arrest, and detention.
So, LGBTQ+ issues beyond our borders remain crucial to us and, whilst Wales's qualification for the World Cup is to be celebrated, the host country's appalling stance on LGBTQ+ rights cannot be overlooked. Many will not feel safe to travel, or will choose not to in support of Qatar's own LGBTQ+ communities, who cannot live openly and freely as themselves. We will look to use our platform to engage and influence on these important matters.
We are committed to leaving no stone unturned when it comes to banning conversion practices for LGBTQ+ people. We will not abandon our trans communities, as UK Government has done, nor will we just talk the talk when it comes to action. Working with Plaid Cymru, we are undertaking complex work, including seeking legal advice to determine all the levers we have for a ban in Wales, developing our campaign to raise awareness of support services and the horrors of conversion practices, and our plans to establish a working group of experts are under way.
During my recent visit to meet with the Digon group from Ysgol Plasmawr in Cardiff, I asked the students what message they would want me to share in a statement here to mark Pride Month. The message was clear: 'I don't just want to be tolerated, I want to be celebrated.' This Pride Month, and every month, the greatest tribute we can pay to the pioneers that paved the way is to continue to speak up, stand up and play our own part in achieving a fairer future where we feel safe, are supported, with our rights secured, and celebrated.
Ganed Pride o'r angen a'r ewyllys i brotestio, i ymladd dros hawliau cyfartal, i gael ein gweld, i fod yn ni'n hunain, i gael ein parchu, i sefyll gyda'n gilydd fel cymuned ac i fynnu diwedd ar wahaniaethu. Mae mwy i'w wneud o hyd, ac felly mae cyfrifoldeb arnom i ddyblu ein hymrwymiad i barhau i newid hanes er gwell, yma a thramor, ac i greu dyfodol lle yr ydym yn cydnabod ac yn gwireddu Cymru fel y genedl fwyaf cyfeillgar i LHDTC+ yn Ewrop.
Fel Llywodraeth, rydym yn sefyll gyda'n cymunedau LGBTQ+. Dyna pam mae hawliau LHDTC+ yn rhan annatod o'n rhaglen lywodraethu, yn elfen allweddol o'r cytundeb cydweithredu â Phlaid Cymru, a pham yr ydym yn datblygu ein cynllun gweithredu beiddgar. Mae'r cynllun hwn yn cryfhau amddiffyniadau i bobl LHDTC+, yn hyrwyddo cydraddoldeb i bawb, ac yn helpu i gydlynu camau gweithredu ar draws y Llywodraeth, cymunedau a'r wlad.
Ein nod yw cyhoeddi'r cynllun gweithredu yr hydref hwn, ac rydym yn gwneud cynnydd nid yn unig ar y cynllun ei hun ond, yn bwysig, ar roi ymrwymiadau ar waith. Rydym yn cyflawni ein hymrwymiadau i gefnogi sefydliadau Pride yng Nghymru. Mae ein cefnogaeth i Pride Cymru yn parhau ac, am y tro cyntaf, rydym wedi darparu cyllid i ddigwyddiadau Pride ar lawr gwlad ledled Cymru. Rydym eisoes wedi rhoi cefnogaeth i Pride Abertawe a Pride Gogledd Cymru, ac mae trafodaethau ar y gweill gyda Pride in the Port yng Nghasnewydd.
Rydym yn galluogi addysg fwy cynhwysol, wrth i Lywodraeth Cymru ddarparu canllawiau cenedlaethol i ysgolion erbyn diwedd eleni i'w helpu i gefnogi disgyblion trawsryweddol yn llawn. Mae hyn yn cael ei wneud fel rhan o'r dull ysgol gyfan o ymdrin ag addysg cydberthynas a rhywioldeb, ac rydym ni eisiau ei gwneud yn glir nad yw Llywodraeth Cymru wedi cymeradwyo unrhyw ganllawiau trydydd parti yn y maes hwn. Yn ddiweddar, mae ein cefnogaeth wedi galluogi Stonewall Cymru a Peniarth i gyfieithu dau lyfr am deuluoedd LHDTC+ i'r Gymraeg. Bydd y llyfrau, sydd wedi eu dosbarthu i ysgolion cynradd, yn sicrhau bod gan ystafelloedd dosbarth fynediad at lenyddiaeth gynhwysol sy'n adlewyrchu amrywiaeth Cymru.
Gwnaed cynnydd hefyd ym maes iechyd rhywiol drwy'r cynllun gweithredu HIV i Gymru, a gyhoeddwyd ar gyfer ymgynghoriad yr wythnos diwethaf. Nod y cynllun yw cyrraedd y targed o ddim trosglwyddiadau HIV newydd erbyn 2030, mynd i'r afael â stigma a gwella ansawdd bywyd pobl sy'n byw â HIV.
Deugain mlynedd yn ôl, roedd pobl hoyw yn dioddef anfri cas ac ymosodiadau rhagfarnllyd. Heddiw, mae pobl draws yn destun llif tebyg o ymosodiadau wedi eu hysgogi gan gasineb. Nid yw ymestyn hawliau i un grŵp yn golygu erydu hawliau o un arall. Nid ydym yn credu y bydd gwella hawliau i fenywod traws yn niweidio hawliau i fenywod a merched cisryweddol. Mae ein cymunedau traws yn brifo, mae ofn arnyn nhw, ac maen nhw'n dioddef niwed. Fel cymdeithas, gallwn ni ac mae'n rhaid i ni wneud yn well na hyn.
Felly, rydym yn parhau i ddatblygu ein gwasanaeth rhyw yng Nghymru, sy'n adrodd am amseroedd aros byrrach ar gyfer asesiad cyntaf na gwasanaethau rhyw tebyg y GIG yn Lloegr ac sydd wedi ymrwymo i leihau amseroedd aros ymhellach. Rydym hefyd wedi ymrwymo i wella'r llwybr ar gyfer pobl ifanc drawsryweddol yng Nghymru. Bydd Pwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru, sy'n gyfrifol am y gwasanaeth, yn edrych ar y dystiolaeth sydd ar gael i ddiffinio'r model gwasanaeth clinigol ymhellach ar gyfer y dyfodol, a bydd lleisiau cymunedol yn flaenllaw ac yn ganolog i'r gwaith hwn.
Yn unol â'n hymrwymiad i'r cytundeb cydweithredu, byddwn hefyd yn ceisio datganoli pwerau ychwanegol i wella bywydau ac amddiffyn pobl drawsryweddol. Ni fu ein hymrwymiad i gefnogi pobl LHDTC+ sy'n ceisio noddfa yng Nghymru a chyflawni ein dyletswydd ryngwladol i ddangos arweiniad ar gydraddoldeb erioed yn bwysicach. Rydym wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU yn mynegi ein harswyd ynghylch eu cynlluniau i anfon ceiswyr lloches i Rwanda. Byddai hyn yn ddinistriol i bobl LHDTC+, gan eu rhoi mewn perygl o gael eu trin yn wael, gwahaniaethu, arestio mympwyol, a'u cadw yn y ddalfa.
Felly, mae materion LHDTC+ y tu hwnt i'n ffiniau yn parhau i fod yn hollbwysig i ni ac, er bod Cymru'n ennill ei lle yng Nghwpan y Byd yn destun dathlu, ni ellir anwybyddu safbwynt gwarthus y wlad sy'n cynnal y bencampwriaeth ar hawliau LHDTC+. Bydd llawer yno na fyddan nhw'n teimlo'n ddiogel i deithio, neu a fydd yn dewis peidio â chefnogi cymunedau LHDTC+ Qatar ei hun, sy'n methu â byw yn agored ac yn rhydd fel eu hunain. Byddwn yn ceisio defnyddio ein platfform i ymgysylltu a dylanwadu ar y materion pwysig hyn.
Rydym wedi ymrwymo i beidio â gadael yr un garreg heb ei throi o ran gwahardd arferion trosi ar gyfer pobl LHDTC+. Ni fyddwn yn troi cefn ar ein cymunedau traws, fel y mae Llywodraeth y DU wedi ei wneud, ac ni fyddwn ychwaith dim ond yn siarad pan ddaw'n fater o weithredu. Gan weithio gyda Phlaid Cymru, rydym yn gwneud gwaith cymhleth, gan gynnwys ceisio cyngor cyfreithiol i bennu'r holl ysgogiadau sydd gennym ar gyfer gwaharddiad yng Nghymru, datblygu ein hymgyrch i godi ymwybyddiaeth o wasanaethau cymorth ac erchyllterau arferion trosi, ac mae ein cynlluniau i sefydlu gweithgor o arbenigwyr ar y gweill.
Yn ystod fy ymweliad diweddar i gwrdd â'r grŵp Digon o Ysgol Plasmawr yng Nghaerdydd, gofynnais i'r myfyrwyr pa neges y bydden nhw'n dymuno i mi ei rhannu mewn datganiad yma i nodi Mis Pride. Roedd y neges yn glir: 'Dydw i ddim eisiau cael fy ngoddef yn unig, rwy'n dymuno cael fy nathlu.' Yn ystod y Mis Pride hwn, a phob mis arall, y deyrnged fwyaf y gallwn ei thalu i'r arloeswyr a baratôdd y ffordd yw parhau i siarad, sefyll a chwarae ein rhan ein hunain i sicrhau dyfodol tecach lle rydym yn teimlo'n ddiogel, yn cael ein cefnogi a'n dathlu, gyda'n hawliau wedi eu sicrhau.
Thank you, Deputy Minister, for your statement, and can I offer my sincere thanks to all those who have worked so hard in producing the action plan so far? I have a few brief questions, if I may, regarding some of the actions. Minister, you will know that suicide is the biggest killer of young people under the age of 35 in the UK, and it disproportionately affects members of the LGBTQ+ community. Moreover, we know that, on average, over five young people take their lives each day, over 200 schoolchildren are lost to suicide every year, and that research has shown that, with the appropriate early intervention and support, suicide by young people can be prevented. It is mentioned in the proposed action plan that there is to be an undertaking of targeted public health work to combat issues for LGBTQ+ people who are disproportionately at risk, including on substance misuse, sexual health and mental health. We're also aware that there are those who are part of the LGBTQ+ community who live in fear of being outed by engaging with any project or being seen to be involved with initiatives, and I'm wondering what specific actions this Government is looking to take to tackle the mental health issues of those who are hidden within the LGBTQ+ community in order to help combat this.
Secondly, I want to understand better what is meant by creating
'a more homogenised approach to private workplace training resources'
so that workplaces can become more LGBTQ+ inclusive. What do you actually mean by a 'homogenised approach'? Why have you decided this is the best course of action? I ask this because I've always taken the view that a one-size-fits-all approach does not allow for the flexibility that is needed, and a fixed model of training will not necessarily suit all the different industries and work cultures that we have. As you have said, discrimination in the workplace remains widespread, which, as we know, is driven by the fear of the unknown, and fear of something different. So, how will this training specifically aim to educate people and change discriminatory behaviour?
Finally, Minister, I wanted to add my words to your positive statement regarding Pride. Pride themes change not only year to year, but from place to place, to reflect and celebrate the community. However, the overreaching message is always the same—whilst we are different, we are also all the same. Although we like and are good at different things and we love different people, we are all human, and we should never be persecuted or judged or treated differently because of those differences. Instead, we should celebrate what makes us unique and what makes us individuals, because, if we do, we can achieve amazing things by including everyone and making the most of our diversity for humankind. Thank you, Minister.
Diolch, Dirprwy Weinidog, am eich datganiad, ac a gaf i ddiolch yn ddiffuant i bawb sydd wedi gweithio mor galed i lunio'r cynllun gweithredu hyd yn hyn? Mae gen i ychydig o gwestiynau byr, os caf i, ynglŷn â rhai o'r camau gweithredu. Gweinidog, byddwch yn gwybod mai hunanladdiad yw'r lladdwr mwyaf ymhlith pobl ifanc o dan 35 oed yn y DU, ac mae'n effeithio'n anghymesur ar aelodau o'r gymuned LHDTC+. At hynny, rydym yn gwybod bod dros bump o bobl ifanc, ar gyfartaledd, yn cymryd eu bywydau bob dydd, bod dros 200 o blant ysgol yn cael eu colli i hunanladdiad bob blwyddyn, a bod ymchwil wedi dangos, gyda'r ymyrraeth a'r gefnogaeth gynnar briodol, y gellir atal hunanladdiad ymhlith pobl ifanc. Sonnir yn y cynllun gweithredu arfaethedig y bydd gwaith iechyd cyhoeddus wedi'i dargedu yn cael ei wneud i fynd i'r afael â materion ar gyfer pobl LHDTC+ sydd mewn perygl anghymesur, gan gynnwys camddefnyddio sylweddau, iechyd rhywiol ac iechyd meddwl. Rydym hefyd yn ymwybodol bod yna rai sy'n rhan o'r gymuned LHDTC+ sy'n byw mewn ofn o gael eu hadnabod yn LHDTC+ drwy ymgysylltu ag unrhyw brosiect neu gael eu gweld yn ymwneud â mentrau, ac rwy'n meddwl tybed pa gamau penodol y mae'r Llywodraeth hon yn bwriadu eu cymryd i fynd i'r afael â materion iechyd meddwl y rhai hynny sydd wedi eu cuddio o fewn y gymuned LHDTC+ er mwyn helpu i fynd i'r afael â hyn.
Yn ail, hoffwn i ddeall yn well yr hyn a olygir wrth greu
'dull mwy cyfannol o lunio adnoddau hyfforddiant i weithleoedd preifat'
fel y gall gweithleoedd fod yn fwy cynhwysol i LHDTC+. Beth ydych chi'n ei olygu mewn gwirionedd gan 'ddull cyfannol'? Pam ydych chi wedi penderfynu mai dyma'r ffordd orau o weithredu? Rwy'n gofyn hyn gan fy mod i wedi bod o'r farn erioed nad yw un dull gweithredu sy'n addas i bawb yn caniatáu ar gyfer yr hyblygrwydd sydd ei angen, ac ni fydd model hyfforddi sefydlog o reidrwydd yn gweddu i'r holl wahanol ddiwydiannau a diwylliannau gwaith sydd gennym. Fel yr ydych chi wedi ei ddweud, mae gwahaniaethu yn y gweithle yn parhau i fod yn gyffredin, sydd, fel y gwyddom, wedi ei yrru gan ofn yr anhysbys, ac ofn rhywbeth gwahanol. Felly, sut y bydd yr hyfforddiant hwn yn ceisio'n benodol i addysgu pobl a newid ymddygiad gwahaniaethol?
Yn olaf, Gweinidog, roeddwn i eisiau ychwanegu fy ngeiriau fy hun at eich datganiad cadarnhaol ynglŷn â Pride. Mae themâu Pride yn newid nid yn unig o flwyddyn i flwyddyn, ond o le i le, i adlewyrchu a dathlu'r gymuned. Fodd bynnag, mae'r neges sy'n gorgyffwrdd bob amser yr un fath—er ein bod yn wahanol, rydym ni i gyd yr un fath hefyd. Er ein bod yn hoffi ac yn dda am wahanol bethau ac yn caru gwahanol bobl, rydym i gyd yn ddynol, ac ni ddylem ni byth gael ein herlyn na'n barnu na'n trin yn wahanol oherwydd y gwahaniaethau hynny. Yn hytrach, dylem ddathlu'r hyn sy'n ein gwneud yn unigryw a'r hyn sy'n ein gwneud yn unigolion, oherwydd, os gwnawn ni hynny, gallwn gyflawni pethau rhyfeddol drwy gynnwys pawb a gwneud y gorau o'n hamrywiaeth ar gyfer y ddynoliaeth. Diolch yn fawr, Gweinidog.
Can I thank the Member for those warm words of support for Pride at the end of his contribution there, and also very much welcome the supportive comments around what we're trying to do in the LGBTQ+ action plan? I'd be more than happy, as we develop the plan, to discuss certain elements that the Member might have a specific interest in. As we do that over the coming weeks and months, I'm more than happy to do that, and I think it's really important that, in this place here, in this Chamber, we do take a very different tone and a very different approach than perhaps elsewhere in terms of standing together to do the right thing.
If I just touch on a couple of specific points you made, Altaf, in that contribution, you're right to highlight the very real challenges that the LGBTQ+ community face in terms of challenges with mental health, isolation. It can stem from a variety of things. We know that it has been exacerbated, perhaps, during the pandemic for people who may have had to remain living with people who they were maybe not out to, who they were not able to be themselves with, or perhaps in an environment that was less than friendly towards them. So, we have done—. As well as what's outlined in the action plan, there is a piece of work that we've been doing to look at the impact of COVID-19 on the LGBTQ+ community particularly. So, it's hoped that can feed into the broader work of the action plan. But I think you make a really valid point, which I'm sure our officials and our experts are already taking forward, in terms of actually making sure people know where the support and resources are and that, if they don't feel able to, they don't have to put their hand up and declare who they are if they don't feel comfortable at that point in life in doing it to be able to access certain services. So, I think there's a really, really important and valid point there.
On LGBTQ+ friendly and inclusive workplaces, I think, absolutely, we spend so much of our time and our life at work, in a workplace, and I know from my own personal experience that, at the point when I was able to be out and be myself at work, I suddenly was not just happier at work, but I was probably more productive; I wanted to be there. And I think when you're in that situation sometimes where you don't feel that you can be yourself, you expend so much energy on that, rather than energy on more positive things, things that you could focus on. So, that's a really important strand of what we're doing. You talk about a homogenous approach, and I recognise what you say, that one size doesn't fit all, but I think it's about having that parity and equality of support and resource for workplaces, whether they be in the public or private sector—and the voluntary sector, of course. And we know that there are really good examples of best practice. We see it in those major organisations, businesses, in Wales who are recognised for their networks and their inclusivity. And we also know that, within the trade union movement, there are a lot of good equality courses there and support for members, and that's another way to facilitate and to disseminate that information within the workplace.
So, I think what we mean is making sure that we get that better practice and make sure that it's shared and everybody has the opportunity to access that support and to have that support at work as well. And, of course, it's central—when we talk about being a nation of fair work, of course, equality in the workplace and being able to be yourself at work is a key part of that in terms of your well-being at work as well.
A gaf i ddiolch i'r Aelod am y geiriau cynnes hynny o gefnogaeth i Pride ar ddiwedd ei gyfraniad yn y fan yna, a hefyd croesawu'n fawr y sylwadau cefnogol am yr hyn yr ydym yn ceisio'i wneud yn y cynllun gweithredu LHDTC+? Byddwn yn fwy na bodlon, wrth i ni ddatblygu'r cynllun, i drafod elfennau penodol y gallai fod gan yr Aelod ddiddordeb penodol ynddyn nhw. Wrth i ni wneud hynny dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf, rwyf yn fwy na pharod i wneud hynny, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn, yn y lle hwn yn y fan yma, yn y Siambr hon, ein bod ni yn defnyddio naws wahanol iawn ac ymagwedd wahanol iawn nag mewn mannau eraill efallai o ran sefyll gyda'n gilydd i wneud y peth iawn.
Gwnaf i sôn rhywfaint am rai o'r pwyntiau penodol a wnaethoch, Altaf, yn y cyfraniad hwnnw. Rydych chi'n iawn i dynnu sylw at yr heriau gwirioneddol y mae'r gymuned LHDTC+ yn eu hwynebu o ran heriau iechyd meddwl, unigedd. Gall ddeillio o amrywiaeth o bethau. Rydym yn gwybod ei fod wedi ei waethygu, efallai, yn ystod y pandemig i bobl a allai fod wedi gorfod parhau i fyw gyda phobl nad oedden nhw efallai wedi dod allan iddyn nhw, nad oedden nhw'n gallu bod yn nhw eu hunain gyda nhw, neu efallai mewn amgylchedd a oedd yn llai na chyfeillgar tuag atyn nhw. Felly, rydym ni wedi gwneud—. Yn ogystal â'r hyn sydd wedi ei amlinellu yn y cynllun gweithredu, mae darn o waith rydym wedi bod yn ei wneud i edrych ar effaith COVID-19 ar y gymuned LHDTC+ yn arbennig. Felly, y gobaith yw y gall hynny fwydo i mewn i waith ehangach y cynllun gweithredu. Ond rwy'n credu eich bod yn gwneud pwynt dilys iawn, ac rwy'n siŵr bod ein swyddogion a'n harbenigwyr eisoes yn bwrw ymlaen, o ran sicrhau mewn gwirionedd fod pobl yn gwybod ble mae'r cymorth a'r adnoddau ac, os nad ydyn nhw'n teimlo eu bod yn gallu gwneud hynny, nid oes rhaid iddyn nhw roi eu llaw i fyny a datgan pwy ydyn nhw os nad ydyn nhw'n teimlo'n gyfforddus ar yr adeg honno yn eu bywyd i wneud hynny i allu cael mynediad at wasanaethau penodol. Felly, rwy'n credu bod pwynt gwirioneddol bwysig a dilys yno.
O ran gweithleoedd cyfeillgar a chynhwysol i bobl LHDTC+, rwy'n meddwl, yn hollol, ein bod yn treulio cymaint o'n hamser a'n bywyd yn y gwaith, mewn gweithle, ac rwy'n gwybod o fy mhrofiad personol fy hun, ar yr adeg pan oeddwn i'n gallu bod allan a bod fy hun yn y gwaith, nad oeddwn i ddim ond yn hapusach yn y gwaith yn sydyn, ond mae'n debyg fy mod i'n fwy cynhyrchiol; roeddwn i eisiau bod yno. Ac rwy'n meddwl pan fyddwch chi yn y sefyllfa honno weithiau pan nad ydych chi'n teimlo y gallwch chi fod eich hun, rydych chi'n gwario cymaint o egni ar hynny, yn hytrach nag egni ar bethau mwy cadarnhaol, pethau y gallech chi ganolbwyntio arnyn nhw. Felly, mae hynny'n elfen bwysig iawn o'r hyn yr ydym yn ei wneud. Rydych chi'n sôn am ddull gweithredu homogenaidd, ac rwy'n cydnabod yr hyn yr ydych yn ei ddweud, nad yw un ateb yn addas i bawb, ond rwy'n credu ei fod yn ymwneud â chael y tegwch hwnnw a chefnogaeth ac adnoddau cyfartal i weithleoedd, boed yn y sector cyhoeddus neu'r sector preifat—a'r sector gwirfoddol, wrth gwrs. Ac rydym yn gwybod bod enghreifftiau da iawn o arfer gorau. Rydym yn eu gweld yn y sefydliadau, busnesau mawr hynny yng Nghymru sy'n cael eu cydnabod am eu rhwydweithiau a'u cynwysoldeb. Ac rydym yn gwybod hefyd, o fewn y mudiad undebau llafur, fod llawer o gyrsiau cydraddoldeb da ar gael a chefnogaeth i aelodau, ac mae hynny'n ffordd arall o hwyluso a lledaenu'r wybodaeth honno yn y gweithle.
Felly, rwy'n credu mai'r hyn yr ydym yn ei olygu yw sicrhau ein bod yn cael yr arfer gwell hwnnw a sicrhau ei fod yn cael ei rannu a bod pawb yn cael cyfle i gael gafael ar y cymorth hwnnw a chael y cymorth hwnnw yn y gwaith hefyd. Ac, wrth gwrs, mae'n ganolog—pan fyddwn yn sôn am fod yn genedl o waith teg, wrth gwrs, mae cydraddoldeb yn y gweithle a gallu bod eich hun yn y gwaith yn rhan allweddol o hynny o ran eich lles yn y gwaith hefyd.
Diolch am y datganiad, Dirprwy Weinidog.
Thank you very much for the statement, Deputy Minister.
I'm proud that the co-operation agreement with Plaid Cymru commits the Welsh Government to making Wales the most LGBTQ+ friendly nation in Europe and to calling for the powers to legislate to improve the lives and protect the safety of trans people in Wales to be devolved. It's clear how crucial those commitments are, given how hate crimes against people based on sexual orientation have risen every year in England and Wales since 2016. And figures from Gwent Police, North Wales Police and South Wales Police retrieved by an FOI by BBC Wales have also shown this trend of increasing sexual orientation and transphobic hate crimes in the last year.
I'm glad the Deputy Minister made specific reference in her statement to the way trans people are being made subject to rising intolerance and hate. We must have powers to better protect trans people here in Wales, and I look forward to further progress on this. I also believe that trans women are women and that the way that trans women are being excluded by sporting bodies, whether you agree with it as a method of ensuring fairness or not, is emboldening those who are using sport as a cover for their transphobia and prejudice. When considered together with the mental health issues and suicide rates for trans people, and the tiny proportion of trans athletes who compete in elite sports, it seems that decisions to ban transgender athletes are, in the words of one of America's foremost sports journalists, Dan Wolken, a solution in search of a problem. Sport has such a key role in promoting an inclusive, diverse reflection of our world's citizens, including transgender athletes. So, how are we in Wales, as so rightly put by the students of Ysgol Gyfun Plasmawr's Digon group, going to celebrate our trans citizens who are athletes? I would like to know therefore, Deputy Minister, what conversations you have had with sports organisations and bodies in Wales about the ramifications of the decision taken by FINA and the statements made by Nadine Dorries, that she will encourage UK sporting bodies to follow FINA's lead.
And staying with sport, I was also glad to hear the Deputy Minister reference our responsibility as a nation to call out prejudice and persecution beyond Wales, and the need to ensure our concerns about Qatar's awful record on LGBTQ+ rights are clearly voiced when our national team, and their supporting staff, and Welsh fans, travel there for the World Cup.
So, could the Deputy Minister please outline exactly what conversations she's had with other Governments, the FAW, and other stakeholders regarding this issue? How will we engage with and try to influence a state that can prevent LGBT people from entering their country, or deport LGBT people from Qatar on the grounds of their sexual orientation and gender identity? How is the Government going to ensure that LGBTQ+ fans, those associated with the teams, members of Welsh companies and organisations, are able to play a full part in Wales's World Cup campaign without fear of persecution?
Lastly, I would like to turn to your comments on how Wales is a nation of sanctuary for all—it's so apt that we do that in Refugee Week, and following the debate we've just had—and how Welsh Government has expressed its horror at the Westminster Government's plans to send refugees and asylum seekers to Rwanda. And Plaid Cymru supports your strong words, and shares your concerns on the consequences for LGBTQ+ refugees and the potential risks they would face. The Nationalities and Borders Act 2022 makes it even harder for LGBTQ+ people who are seeking asylum to be recognised and protected. The shameful treatment of some of the world's most vulnerable refugees is one of the reasons the UK has plummeted down the rankings for LGBTQ+ rights across Europe for the third year running. What is the Welsh Government going to do specifically to support LGBTQ+ refugees, and does the Deputy Minister agree with me that if we are to fully protect LGBTQ+ people who wish to make Wales their home, then we need, desperately, a Welsh bill of rights to help us incorporate the international legal protections that they deserve? Diolch.
Rwy'n falch bod y cytundeb cydweithredu gyda Phlaid Cymru yn ymrwymo Llywodraeth Cymru i wneud Cymru y genedl fwyaf cyfeillgar i bobl LHDTC+ yn Ewrop ac i alw am ddatganoli'r pwerau i ddeddfu i wella bywydau a diogelu diogelwch pobl draws yng Nghymru. Mae'n amlwg pa mor hanfodol yw'r ymrwymiadau hynny, o ystyried sut mae troseddau casineb yn erbyn pobl ar sail eu cyfeiriadedd rhywiol wedi codi bob blwyddyn yng Nghymru a Lloegr ers 2016. Ac mae ffigurau gan Heddlu Gwent, Heddlu Gogledd Cymru a Heddlu De Cymru a gafwyd drwy gais rhyddid gwybodaeth gan BBC Cymru hefyd wedi dangos y duedd hon o gynnydd i droseddau casineb trawsffobig ac ar sail cyfeiriadedd rhywiol yn ystod y flwyddyn ddiwethaf.
Rwy'n falch bod y Dirprwy Weinidog wedi cyfeirio'n benodol yn ei datganiad at y ffordd y mae pobl draws yn cael eu gwneud yn destun anoddefgarwch a chasineb cynyddol. Mae'n rhaid i ni gael pwerau i ddiogelu pobl draws yma yng Nghymru yn well, ac rwy'n edrych ymlaen at waith pellach ar hyn. Rwy'n credu hefyd fod menywod traws yn fenywod a bod y ffordd y mae menywod traws yn cael eu heithrio gan gyrff chwaraeon, p'un a ydych yn cytuno ag ef fel dull o sicrhau tegwch ai peidio, yn ymwroli'r rhai sy'n defnyddio chwaraeon i guddio eu trawsffobia a'u rhagfarn. O'i ystyried ynghyd â'r materion iechyd meddwl a chyfraddau hunanladdiad ymhlith pobl draws, a'r gyfran fach iawn o athletwyr traws sy'n cystadlu mewn chwaraeon elitaidd, mae'n ymddangos bod penderfyniadau i wahardd athletwyr trawsryweddol, yng ngeiriau un o newyddiadurwyr chwaraeon mwyaf blaenllaw America, Dan Wolken, yn ateb sy'n chwilio am broblem. Mae gan chwaraeon ran mor allweddol wrth hyrwyddo darlun cynhwysol ac amrywiol o ddinasyddion ein byd, gan gynnwys athletwyr trawsryweddol. Felly, sut ydym ni yng Nghymru, fel y'i mynegwyd yn gwbl briodol gan fyfyrwyr grŵp Digon Ysgol Gyfun Plasmawr, yn mynd i ddathlu ein dinasyddion traws sy'n athletwyr? Hoffwn i wybod felly, Dirprwy Weinidog, pa sgyrsiau yr ydych wedi'u cael gyda sefydliadau a chyrff chwaraeon yng Nghymru am oblygiadau'r penderfyniad a wnaed gan FINA a'r datganiadau a wnaed gan Nadine Dorries, y bydd yn annog cyrff chwaraeon y DU i ddilyn arweiniad FINA.
Ac i aros gyda chwaraeon, roeddwn i hefyd yn falch o glywed y Dirprwy Weinidog yn cyfeirio at ein cyfrifoldeb fel cenedl i dynnu sylw at ragfarn ac erledigaeth y tu hwnt i Gymru, a'r angen i sicrhau bod ein pryderon am record ofnadwy Qatar ar hawliau LHDTC+ yn cael eu lleisio'n glir pan fydd ein tîm cenedlaethol, a'u staff ategol, a chefnogwyr Cymru, yn teithio yno ar gyfer Cwpan y Byd.
Felly, a wnaiff y Dirprwy Weinidog amlinellu'n union pa sgyrsiau y mae wedi'u cael gyda Llywodraethau eraill, Cymdeithas Bêl-droed Cymru, a rhanddeiliaid eraill ynghylch y mater hwn? Sut byddwn yn ymgysylltu â gwladwriaeth a all atal pobl LHDT rhag dod i mewn i'w gwlad, neu alltudio pobl LHDT o Qatar ar sail eu cyfeiriadedd rhywiol a'u hunaniaeth o ran rhywedd, a cheisio dylanwadu arni? Sut mae'r Llywodraeth yn mynd i sicrhau bod cefnogwyr LHDTC+, y rhai sy'n gysylltiedig â'r timau, aelodau o gwmnïau a sefydliadau Cymru, yn gallu chwarae rhan lawn yn ymgyrch Cwpan y Byd Cymru heb fod ofn erledigaeth?
Yn olaf, hoffwn i droi at eich sylwadau ar sut y mae Cymru'n genedl noddfa i bawb—mae mor addas ein bod yn gwneud hynny yn ystod Wythnos Ffoaduriaid, ac yn dilyn y ddadl yr ydym newydd ei chael—a sut y mae Llywodraeth Cymru wedi mynegi ei harswyd tuag at gynlluniau Llywodraeth San Steffan i anfon ffoaduriaid a cheiswyr lloches i Rwanda. Ac mae Plaid Cymru yn cefnogi eich geiriau cryf, ac yn rhannu eich pryderon am y canlyniadau i ffoaduriaid LHDTC+ a'r risgiau posibl y bydden nhw'n eu hwynebu. Mae Deddf Cenedligrwydd a Ffiniau 2022 yn ei gwneud yn anoddach byth i bobl LHDTC+ sy'n ceisio lloches gael eu cydnabod a'u diogelu. Mae triniaeth gywilyddus rhai o ffoaduriaid mwyaf agored i niwed y byd yn un o'r rhesymau pam mae'r DU wedi plymio yn y safleoedd ar gyfer hawliau LHDTC+ ledled Ewrop am y drydedd flwyddyn yn olynol. Beth mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'w wneud yn benodol i gefnogi ffoaduriaid LHDTC+, ac a yw'r Dirprwy Weinidog yn cytuno â mi, os ydym am ddiogelu pobl LHDTC+ sy'n dymuno gwneud Cymru'n gartref yn llawn, yna mae angen daer am fil hawliau Cymru arnom i'n helpu i ymgorffori'r amddiffyniadau cyfreithiol rhyngwladol y maen nhw'n eu haeddu? Diolch.
Diolch, Sioned, am eich cefnogaeth.
Thank you, Sioned, for the support.
I think it really is well appreciated, and I think being able to stand and speak in solidarity on issues and matters that make such a difference to people—we're talking about people's lives aren't we—and being able to—. We talk about taking action, but you can't underestimate people speaking up and challenging and taking the right position on these things. There's very little for me to disagree with on anything you said there, particularly around supporting a nation of sanctuary and what we can do on that, and I wholeheartedly agree with your comments.
If I touch first perhaps on what you said around transgender people in sport, and that is something that seems to have—. Like you say, I actually happily missed Nadine Dorries's comments, but I will go and look at that and see what she said once again. But, I think, one of the things you have to say is, we know, as we've said before, the transgender community appears to be one of the most ostracised and unprotected, and failure to recognise and address that, whether that's in sport or in other areas, is a failure in our duty and our mission to secure equality and inclusion. If we're saying our position is clear that LGBTQ+ rights, including trans rights, are human rights, then sport needs to be a place where everyone can take part, and everyone is treated with kindness, dignity and respect. And I think it has to start from a position of—. I could hear murmurs of support in this place here. Sport, in its very essence, is an opportunity to be inclusive and to include people in different communities. And we're not just talking about elite sport; we're talking right across the board as well.
And, I think, very much, we have to start from a position of compassion, fairness and transparency. Those kinds of conversations have already taken place with some of those sporting bodies, and I'm going to be working very closely with my colleague Dawn Bowden from that perspective. It's something that I certainly am going to take forward and move forward now, in terms of actually how we can make sure things are done in this way. I was at a PinkNews event—well, a Parliament reception, which wasn't in Parliament—last week, and I actually met with the cyclist Emily Bridges there, and I've actually invited Emily to come and visit us here to share her experiences, so that we can learn from that and better support and use people's lived experiences too. It's incredibly important that I'm an ally of that community, but I'm not of that community, and I think it's really important, like with anything we do, they are shaping our work and our way forward as well.
If I could just touch on the points you made around hate crime and the rise in hate crime, I think some of it is two-fold, that people are more willing to report it, but unfortunately there is an increase in hate crime. I think we've spoken in this Chamber before about raising awareness, through our Hate Hurts Wales campaigns and the work that we do, that hate crime takes many different forms. At it's extreme and horrific end, it is violent, and, as we've seen, it can lead to really devastating consequences, here in our own capital city. But it's also people thinking that they can say whatever they want to people, and I know I've spoken to things that I've experienced before, here. I find it very difficult at the moment that my wife is a target because of me. I know that she's had a phone call to her work number in this place by somebody who, essentially, was speaking in tongues, told her she was going to burn in hell. Our police forces are trying hard, and we're working very closely with them, but I do think there's more work to do in terms of actually how they handle and treat things like that, because it really wasn't dealt with adequately. And I think these things do need to be improved.
I think that support needs to be there in place for people to actually feel they can report things, because we're not going to change things unless people feel they have that support. And I think there are different ways of doing it—going through the process, from reporting to making it being registered as a hate crime, but actually what's done about it in the future. Also, it goes back to what we're trying to do around education as well. And I keep reading over and over, too often, about other people that are experiencing similar things. It goes back to what we were saying about calling things out. I think there is a challenge for all of us in this place, within our own communities, within our own organisations, within our own political parties, to have a difficult conversation—it can be, sometimes—to take the right approach, and to call this out and actually say, 'This is the impact some of the words, some of the so-called "debate" that people have, can lead to, and the impact and the harm and hurt that it can cause for individual people and whole communities.'
Rwy'n credu ei bod yn cael ei gwerthfawrogi'n fawr, ac rwy'n credu bod gallu sefyll a siarad mewn undod am broblemau a materion sy'n gwneud cymaint o wahaniaeth i bobl—rydym yn sôn am fywydau pobl onid ydym ni—a gallu—. Rydym yn sôn am weithredu, ond ni allwch danbrisio pobl yn siarad ac yn herio ac yn cymryd y safbwynt cywir ar y pethau hyn. Nid oes fawr ddim i mi anghytuno ag ef ar unrhyw beth y gwnaethoch ei ddweud, yn enwedig ynghylch cefnogi cenedl noddfa a'r hyn y gallwn ei wneud ynghylch hynny, ac rwy'n cytuno'n llwyr â'ch sylwadau.
Os cyfeiriaf yn gyntaf efallai at yr hyn y gwnaethoch ei ddweud am bobl drawsryweddol mewn chwaraeon, ac mae hynny'n rhywbeth y mae'n ymddangos ei fod wedi ei—. Fel yr ydych chi'n ei ddweud, rwy'n hapus iawn am fod wedi colli sylwadau Nadine Dorries, ond af i edrych ar hynny a gweld yr hyn a ddywedodd unwaith eto. Ond, rwy'n meddwl, un o'r pethau y mae'n rhaid i chi ei ddweud yw, fel yr ydym wedi ei ddweud o'r blaen, mae'n ymddangos bod y gymuned drawsryweddol yn un o'r rhai sydd wedi'i halltudio fwyaf a'i diogelu lleiaf, ac mae methu â chydnabod a mynd i'r afael â hynny, boed hynny ym maes chwaraeon neu mewn meysydd eraill, yn fethiant yn ein dyletswydd a'n cenhadaeth i sicrhau cydraddoldeb a chynhwysiant. Os ydym yn dweud bod ein safbwynt yn glir bod hawliau LHDTC+, gan gynnwys hawliau traws, yn hawliau dynol, yna mae angen i chwaraeon fod yn fan lle gall pawb gymryd rhan, ac mae pawb yn cael eu trin â charedigrwydd, urddas a pharch. Ac rwy'n credu bod yn rhaid iddo ddechrau o safbwynt—. Roeddwn i'n gallu clywed murmur cefnogaeth yn y lle hwn. Mae chwaraeon, yn ei hanfod, yn gyfle i fod yn gynhwysol ac i gynnwys pobl mewn gwahanol gymunedau. Ac nid sôn am chwaraeon elitaidd yn unig ydym ni; rydym yn siarad yn gyffredinol hefyd.
Ac, rwy'n credu, yn fawr iawn, bod yn rhaid i ni ddechrau o safbwynt tosturi, tegwch a thryloywder. Mae'r mathau hynny o sgyrsiau eisoes wedi eu cynnal gyda rhai o'r cyrff chwaraeon hynny, a byddaf yn gweithio'n agos iawn gyda fy nghyd-Aelod Dawn Bowden o'r safbwynt hwnnw. Mae'n rhywbeth yr wyf yn sicr yn mynd i'w ddatblygu a'i symud ymlaen yn awr, o ran sut y gallwn sicrhau bod pethau'n cael eu gwneud fel hyn. Roeddwn i mewn digwyddiad PinkNews—wel, derbyniad gan y Senedd, nad oedd yn y Senedd—yr wythnos diwethaf, ac fe wnes i gyfarfod mewn gwirionedd â'r beiciwr Emily Bridges yno, ac rwyf i wedi gwahodd Emily i ddod i ymweld â ni yma i rannu ei phrofiadau, fel y gallwn ddysgu o hynny a gwella cefnogaeth a defnyddio profiadau byw pobl hefyd. Mae'n hynod bwysig fy mod i'n ffrind i'r gymuned honno, ond nid wyf yn dod o'r gymuned honno, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn, fel gydag unrhyw beth a wnawn, eu bod yn llunio ein gwaith a'n ffordd ymlaen hefyd.
I sôn am y pwyntiau a wnaethoch ynghylch troseddau casineb a'r cynnydd mewn troseddau casineb, rwy'n credu bod rhywfaint ohono'n ddeublyg, bod pobl yn fwy parod i roi gwybod amdano, ond yn anffodus mae cynnydd mewn troseddau casineb. Rwy'n credu ein bod ni wedi siarad yn y Siambr hon o'r blaen am godi ymwybyddiaeth, drwy ein hymgyrchoedd Mae Casineb yn Brifo Cymru a'r gwaith yr ydym yn ei wneud, fod troseddau casineb ar sawl ffurf wahanol. Ar ei ben eithafol ac erchyll, mae'n dreisgar, ac, fel yr ydym wedi'i weld, gall arwain at ganlyniadau gwirioneddol ddinistriol, yma yn ein prifddinas ein hunain. Ond mae hefyd yn bobl sy'n meddwl y gallan nhw ddweud beth bynnag maen nhw'n ei ddymuno wrth bobl, ac rwy'n gwybod fy mod i wedi siarad am bethau o fy mhrofiad i o'r blaen, yma. Rwy'n ei chael yn anodd iawn ar hyn o bryd fod fy ngwraig yn darged oherwydd fi. Rwy'n gwybod ei bod wedi cael galwad ffôn i'w rhif gwaith yn y lle hwn gan rywun a oedd, yn ei hanfod, yn siarad mewn tafodau, wedi dweud wrthi ei bod yn mynd i losgi yn uffern. Mae ein heddluoedd yn ymdrechu'n galed, ac rydym yn gweithio'n agos iawn gyda nhw, ond rwyf i yn credu bod mwy o waith i'w wneud o ran sut yn union maen nhw'n trin ac yn ymdrin â phethau fel hynny, oherwydd ni chafodd ei drin yn ddigonol mewn gwirionedd. Ac rwy'n credu bod angen gwella'r pethau hyn.
Rwy'n credu bod angen i gymorth fod ar gael i bobl deimlo y gallan nhw adrodd am bethau, oherwydd nid ydym yn mynd i newid pethau oni bai fod pobl yn teimlo bod ganddyn nhw'r gefnogaeth honno. Ac rwy'n credu bod gwahanol ffyrdd o'i wneud—mynd drwy'r broses, o adrodd i'w gofrestru fel trosedd casineb, ond mewn gwirionedd beth sy'n cael ei wneud yn ei gylch yn y dyfodol. Hefyd, mae'n mynd yn ôl at yr hyn yr ydym yn ceisio'i wneud o ran addysg hefyd. Ac rwy'n dal i ddarllen drosodd a throsodd, yn rhy aml, am bobl eraill sy'n cael profiadau tebyg. Mae'n mynd yn ôl at yr hyn yr oeddem yn ei ddweud am dynnu sylw at bethau. Rwy'n credu bod her i bob un ohonom yn y lle hwn, yn ein cymunedau ein hunain, yn ein sefydliadau ein hunain, yn ein pleidiau gwleidyddol ein hunain, i gael sgwrs anodd—gall fod, weithiau—i wneud y peth iawn, ac i amlygu hyn a dweud mewn gwirionedd, 'Dyma'r effaith y gall rhai o'r geiriau, y gall rhai o'r "ddadl" honedig y mae pobl yn ei chael, arwain ati, a'r effaith a'r niwed a'r dolur y gall ei achosi i bobl unigol a chymunedau cyfan.'
Minister, thank you very much for your statement today. I just wanted to say a little bit about local authorities in Wales and the important role that they have, and ask if you would agree with me that Newport City Council are actually doing a lot of good things at the moment and making real progress on these issues. I know they're fully committed to supporting the Welsh Government's LGBTQ+ action plan, and they have very strong links with communities across the city of Newport, and they have a Pride staff network within the authority, which I think is really delivering results in terms of their internal organisation, but also linking out then to the community.
They've been working with Pride in the Port, and I was pleased that you mentioned them earlier. There will be a march in Newport in September, the first Pride march organised by Pride in the Port, with the local authority in support. There are lots of activities now throughout the local community, the raising of the Progress Pride flag by the council leader and Pride in the Port to celebrate Pride Month. There's an awful lot actually going on at the moment, including an event and a safe space at the Riverfront Theatre, which was created, again, to take forward these activities—to send the right messages. Obviously, you want to work closely with local authorities in Wales, Minister, and I wonder if you would confirm what I hope is the case, that Newport City Council is showing a good example at the moment and doing lots of promising things.
Gweinidog, diolch yn fawr am eich datganiad heddiw. Roeddwn i eisiau dweud ychydig am awdurdodau lleol yng Nghymru a'r rhan bwysig sydd ganddyn nhw, a gofyn a fyddech yn cytuno â mi fod Cyngor Dinas Casnewydd mewn gwirionedd yn gwneud llawer o bethau da ar hyn o bryd ac yn gwneud cynnydd gwirioneddol ar y materion hyn. Rwy'n gwybod eu bod wedi ymrwymo'n llwyr i gefnogi cynllun gweithredu LHDTC+ Llywodraeth Cymru, ac mae ganddyn nhw gysylltiadau cryf iawn â chymunedau ledled dinas Casnewydd, ac mae ganddyn nhw rwydwaith staff Pride yn yr awdurdod, sydd, yn fy marn i, yn sicrhau canlyniadau yn wirioneddol o ran eu sefydliad mewnol, ond hefyd yn cysylltu wedyn â'r gymuned.
Maen nhw wedi bod yn gweithio gyda Balchder yn y Porthladd, ac roeddwn i'n falch eich bod wedi sôn amdanyn nhw yn gynharach. Bydd gorymdaith yng Nghasnewydd ym mis Medi, yr orymdaith Pride gyntaf wedi'i threfnu gan Balchder yn y Porthladd, ac mae'r awdurdod lleol yn cefnogi hynny. Mae llawer o weithgareddau ar draws y gymuned leol erbyn hyn, gan godi baner Cynnydd Pride gan arweinydd y cyngor a Balchder yn y Porthladd i ddathlu Mis Pride. Mae llawer iawn yn digwydd ar hyn o bryd, gan gynnwys digwyddiad a lle diogel yn Theatr Glan yr Afon, a grëwyd, unwaith eto, i fwrw ymlaen â'r gweithgareddau hyn—i anfon y negeseuon cywir. Yn amlwg, rydych yn dymuno gweithio'n agos gydag awdurdodau lleol yng Nghymru, Gweinidog, a tybed a fyddech yn cadarnhau yr hyn rwy'n gobeithio sy'n wir, sef bod Cyngor Dinas Casnewydd yn dangos esiampl dda ar hyn o bryd ac yn gwneud llawer o bethau addawol.
Can I thank John Griffiths for that contribution? I think he's right to shine a light on the role, not just of Newport City Council, but actually the significant part that local authorities can play in our communities, in terms of not just supporting Pride events, but then going back to what Altaf said in terms of their own networks, how they support their own staff, and actually how they create inclusive spaces and opportunities for people in communities—it could be in a city, or whether that's in more urban, more rural communities as well. So, yes, I would very much like to join with you in congratulating Newport City Council, and Jane Hutt—Jane Mudd, sorry. Jane Hutt shows leadership on this as well. [Laughter.] Congratulations to Jane Mudd, as leader of Newport City Council. I was actually talking to Jane at the Wales Armed Forces Day in Wrexham on Saturday, because the baton's being handed over to Newport for next year. And we were talking very excitedly and animatedly about the potential Pride in the Port has, because, as I've said before in this place, and I'll say over and over again, those kinds of landmark Pride events, such as the one in our capital city, are important. We can't underestimate the value of events in communities and cities right across the country. So, Pride in the Port I know is 3 September. I hope to be there myself, and I know Jayne Bryant has actually been in touch with me to get that on my agenda, to make sure I can try and get it in the diary. And I would invite Members to join us on as many Pride marches as we can across the summer, as, actually, we are able to come together in this way as a community once again after the coronavirus pandemic.
A gaf i ddiolch i John Griffiths am y cyfraniad yna? Rwy'n credu ei fod yn iawn i dynnu sylw at rôl, nid yn unig i Gyngor Dinas Casnewydd, ond y rhan sylweddol y gall awdurdodau lleol ei chwarae yn ein cymunedau mewn gwirionedd, nid yn unig o ran cefnogi digwyddiadau Pride, ond hefyd wedyn gan fynd yn ôl at yr hyn a ddywedodd Altaf o ran eu rhwydweithiau eu hunain, sut maen nhw'n cefnogi eu staff eu hunain, a sut maen nhw'n creu mannau a chyfleoedd cynhwysol i bobl mewn cymunedau—gallai fod mewn dinas, neu p'un a yw hynny mewn cymunedau mwy trefol, mwy gwledig hefyd. Felly, yn wir, hoffwn i yn fawr iawn ymuno â chi i longyfarch Cyngor Dinas Casnewydd, a Jane Hutt—Jane Mudd, mae'n ddrwg gen i. Mae Jane Hutt yn dangos arweiniad ar hyn hefyd. [Chwerthin.] Llongyfarchiadau i Jane Mudd, fel arweinydd Cyngor Dinas Casnewydd. Roeddwn i mewn gwirionedd yn siarad â Jane ar Ddiwrnod Lluoedd Arfog Cymru yn Wrecsam ddydd Sadwrn, oherwydd bod y baton yn cael ei drosglwyddo i Gasnewydd ar gyfer y flwyddyn nesaf. Ac roeddem yn siarad yn llawn cyffro a brwdfrydedd am y potensial sydd gan Balchder yn y Porthladd, oherwydd, fel yr wyf wedi ei ddweud o'r blaen yn y lle hwn, a byddaf yn ei ddweud dro ar ôl tro, mae'r mathau hynny o ddigwyddiadau Pride nodedig, fel yr un yn ein prifddinas, yn bwysig. Ni allwn danbrisio gwerth digwyddiadau mewn cymunedau a dinasoedd ledled y wlad. Felly, rwy'n gwybod bod Balchder yn y Porthladd ar 3 Medi. Rwy'n gobeithio bod yno fy hun, ac rwy'n gwybod bod Jayne Bryant wedi bod mewn cysylltiad â mi i roi hynny ar fy agenda, i sicrhau y gallaf geisio ei roi yn y dyddiadur. A byddwn i'n gwahodd yr Aelodau i ymuno â ni ar gynifer o orymdeithiau Pride ag y gallwn dros yr haf, oherwydd, mewn gwirionedd, gallwn ddod at ein gilydd fel hyn fel cymuned unwaith eto ar ôl pandemig y coronafeirws.
Thank you, Deputy Minister, for this statement on the action plan today. Last week, we celebrated, as you said, what would have been the birthday of Welshman, Terrence Higgins, and remembered his passing 40 years ago from an AIDS-related illness. Terry was named as the first person in the UK to die from AIDS, but the crisis caused gay and bisexual men to face horrific homophobia and stigma. This undoubtedly contributed to many more lives being lost.
And, whilst we have come a long way in acknowledging this homophobia associated with the HIV and AIDS crisis of the 1980s, it was alarming to see the tropes in the media and public discourse with the reporting of the monkey pox virus recently. The othering, the framing of queer people as a threat, the stereotypes, the negative connotations were reproduced in our mainstream media, as if the lessons from the last 40 years had never happened. And that's why we need governments to be active in tackling homophobia in all its forms, and that is why I welcome this update on the Welsh Government's LGBT action plan today. As you've said, it is about having a place of inclusion and solidarity, as opposed to division and alienation. Whether it is the systemic prejudice in our establishments, those holding public positions or online hate, we still have a long way to go to stamp this out, as we've seen.
So, Minister, will you agree with me, in endorsing the statement, to say to all people who may be struggling, facing discrimination or prejudice, 'There is nothing wrong with you; there is a lot wrong with the world in which we live'? Also, it's about emphasising and really coming out and saying to those people who are making those comments about the monkey pox virus that it's ignorant, it's absurd, it's dangerous, it's insulting, and to put the blame for that on the LGBTQ+ community is absolutely unacceptable.
Diolch, Dirprwy Weinidog, am y datganiad hwn am y cynllun gweithredu heddiw. Yr wythnos diwethaf, buom yn dathlu, fel y gwnaethoch ei ddweud, beth fyddai wedi bod yn ben-blwydd y Cymro, Terrence Higgins, ac yn cofio iddo farw 40 mlynedd yn ôl o salwch sy'n gysylltiedig ag AIDS. Enwyd Terry fel y person cyntaf yn y DU i farw o AIDS, ond arweiniodd yr argyfwng at ddynion hoyw a deurywiol yn wynebu homoffobia a stigma erchyll. Heb os, cyfrannodd hyn at golli llawer mwy o fywydau.
Ac, er ein bod ni wedi dod yn bell iawn wrth gydnabod yr homoffobia hwn a oedd yn gysylltiedig ag argyfwng HIV ac AIDS y 1980au, roedd yn frawychus gweld y troellau yn y cyfryngau a'r drafodaeth gyhoeddus wrth adrodd am feirws y frech mwnci yn ddiweddar. Cafodd yr eithrio, mynegi pobl queer fel bygythiad, yr ystrydebu, yr awgrymiadau negyddol yn ein cyfryngau prif ffrwd, i gyd eu hatgynhyrchu fel pe na bai'r gwersi o'r 40 mlynedd diwethaf erioed wedi digwydd. A dyna pam mae angen i lywodraethau fod yn weithgar wrth fynd i'r afael â homoffobia o bob math, a dyna pam rwy'n croesawu'r diweddariad hwn ar gynllun gweithredu LHDT Llywodraeth Cymru heddiw. Fel yr ydych wedi ei ddweud, mae'n ymwneud â chyrraedd man o gynhwysiant ac undod, yn hytrach na rhannu ac ymddieithrio. P'un a yw'n rhagfarn systemig yn ein sefydliadau, y rhai mewn swyddi cyhoeddus neu gasineb ar-lein, mae gennym lawer i'w wneud o hyd i ddileu hyn, fel yr ydym wedi ei weld.
Felly, Gweinidog, a wnewch chi gytuno â mi, wrth gymeradwyo'r datganiad, i ddweud wrth bawb a allai fod yn ei chael hi'n anodd, yn wynebu gwahaniaethu neu ragfarn, 'Nid oes dim o'i le arnoch chi; mae llawer o'i le ar y byd yr ydym yn byw ynddo'? Hefyd, mae'n ymwneud â phwysleisio a dod allan a dweud wrth y bobl hynny sy'n gwneud y sylwadau hynny am feirws y frech mwnci ei fod yn anwybodus, yn hurt, yn beryglus, yn sarhaus, ac mae rhoi'r bai am hynny ar y gymuned LHDTC+ yn gwbl annerbyniol.
Thank you, Sarah, for those very well-said comments there in terms of calling out the risk of history repeating itself in terms of ignorance. Do you know what? I don't actually think it's ignorance half the time, unfortunately; it's intentional. And that kind of othering and the homophobia, that kind of low level, almost, sometimes—. It's inferred homophobia that is latent in some of these things. I'm really pleased that 40 years after the AIDS crisis—. Also, you talked about Terrence Higgins, and I know my colleague Jeremy Miles sponsored an event in this place last week, to launch the Welsh Government's new HIV action plan. That demonstrates how far we've come, but also recognises that we still have a road to travel in terms of tackling stigma and homophobia. I very much would join in with you in what you said, and a message to all LGBTQ+ people in Wales and beyond that you are amazing, you are valued, you are loved for who you are.
Diolch, Sarah, am y sylwadau yna a oedd wedi eu mynegi yn dda iawn o ran amlygu'r risg y bydd hanes yn ailadrodd ei hun o ran anwybodaeth. Wyddoch chi beth? Nid wyf i'n credu mai anwybodaeth yw hi hanner yr amser, yn anffodus; mae'n fwriadol. A'r math hwnnw o eithrio a homoffobia, y math hwnnw o lefel isel, bron iawn, weithiau—. Mae'n homoffobia awgrymedig sy'n gudd mewn rhai o'r pethau hyn. Rwy'n falch iawn 40 mlynedd ar ôl yr argyfwng AIDS fod—. Hefyd, fe wnaethoch chi sôn am Terrence Higgins, ac rwy'n gwybod bod fy nghyd-Aelod Jeremy Miles wedi noddi digwyddiad yn y lle hwn yr wythnos diwethaf, i lansio cynllun gweithredu HIV newydd Llywodraeth Cymru. Mae hynny'n dangos pa mor bell yr ydym wedi dod, ond mae hefyd yn cydnabod bod gennym ffordd i deithio o hyd o ran mynd i'r afael â stigma a homoffobia. Yn sicr, rwy'n ymuno â chi yn yr hyn y gwnaethoch ei ddweud, a neges i bob person LHDTC+ yng Nghymru a thu hwnt eich bod chi'n anhygoel, rydych chi'n cael eich gwerthfawrogi, rydych chi'n cael eich caru am bwy ydych chi.
Thank you. Before we move to the Stage 3 debate on the Tertiary Education and Research (Wales) Bill, I will suspend proceedings for 10 minutes, in accordance with Standing Order 12.18. The bell will be rung five minutes before reconvening. Please, could all Members ensure they return promptly, so that voting preparations can take place?
Diolch. Cyn i ni symud i ddadl Cyfnod 3 ar y Bil Addysg Drydyddol ac Ymchwil (Cymru), byddaf yn gohirio'r trafodion am 10 munud, yn unol â Rheol Sefydlog 12.18. Bydd y gloch yn cael ei chanu bum munud cyn ailymgynnull. Os gwelwch yn dda, a wnaiff bob Aelod sicrhau ei fod yn dychwelyd yn brydlon, fel y gellir gwneud paratoadau pleidleisio?
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:43.
Plenary was suspended at 15:43.
Ailymgynullodd y Senedd am 15:59, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 15:59, with the Llywydd in the Chair.
Dyma ni'n cyrraedd nawr yr eitem ar Gyfnod 3 y Bil Addysg Trydyddol ac Ymchwil (Cymru).
That brings us to the Stage 3 debate on the Tertiary Education and Research (Wales) Bill.
Fe fyddwn ni yn trafod y grŵp cyntaf o welliannau yn gyntaf, sy'n ymwneud â sefydlu'r comisiwn, penodi ei aelodau a thelerau’r aelodau. Gwelliant 120 yw'r prif welliant yn y grŵp yma, a dwi'n galw ar Laura Anne Jones i gynnig y prif welliant ac i siarad i welliannau eraill yn y grŵp. Laura Anne Jones.
We will now discuss the first group of amendments, which relate to the establishment of the commission, and appointment and terms of its members. The lead amendment in the group is amendment 120, and I call on Laura Anne Jones to move the lead amendment and to speak to other amendments in the group. Laura Anne Jones.
Cynigiwyd gwelliant 20 (Laura Anne Jones).
Amendment 20 (Laura Anne Jones) moved.
Diolch, Llywydd, for this opportunity to contribute to the Tertiary Education and Research (Wales) Bill. I will speak to my amendments 119 to 160. This group of amendments serves to ensure proper communication between the Welsh Ministers and the commission surrounding the terms of remit.
With such a substantial budget to be at the disposal of the commission, it is only right that annual letters of remit are utilised to ensure that an arm's-length body can run efficiently, particularly when the likes of the Higher Education Funding Council for Wales still believe there is a real risk of this single body not being able to achieve its strategic outcomes. We want to avoid the danger of allowing the Welsh Government to take action at operational level, as it would clearly create unclear governance arrangements, which in turn would cause delay and confusion. Crucially, these amendments will serve to make the appointment of the members of the commission, as well as the chair and members of the research and innovation committee, subject to a Senedd appointment process, as in previous amendments tabled in relation to the Health and Social Care (Quality and Engagement) (Wales) Act 2020. While I am disappointed that we find ourselves having to resubmit these amendments, my group and I's determination to ensure maximum independence for the commission compels me to table these amendments and stress their importance yet again.
On amendment 161, I'm seeking to omit the lines in the Bill that provide powers for the commission for tertiary education and research to restructure sixth form education. These are not powers that belong within the remit of the commission, and there is no reason to believe, even for a moment, that sixth form education across Wales would stand to benefit from interference of this nature.
Finally, on amendment 119, I am resubmitting this amendment as I still firmly believe in extending the time of the application of the Bill. It's important to allow for further consideration of the United Kingdom Internal Market Act 2021. We need real reassurance that the Bill's application will not be impacted by any of the legal proceedings between the Welsh Government and the UK Government.
Turning to the Minister's amendments, I don't think they entirely address concerns set out in Stage 2 about the modification of strategic plans, as they are still allowed that power. Yes, it's been diluted a little, but only a little. I'd like to have seen that the Minister had adapted these plans to ensure that the commission will truly be an arm's-length body through his amendments tabled today. Thank you.
Diolch, Lywydd, am y cyfle hwn i gyfrannu at y Bil Addysg Drydyddol ac Ymchwil (Cymru). Siaradaf am welliannau 119 i 160 a gyflwynais. Mae'r grŵp hwn o welliannau yn sicrhau cyfathrebu priodol rhwng Gweinidogion Cymru a'r comisiwn ynghylch y cylch gorchwyl.
Gan fod cyllideb mor sylweddol ar gael i'r comisiwn, mae'n gwbl briodol bod llythyrau cylch gwaith blynyddol yn cael eu defnyddio i sicrhau y gall corff hyd braich redeg yn effeithlon, yn enwedig pan fo Cyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru yn dal i gredu bod perygl gwirioneddol na fydd y corff sengl hwn yn gallu cyflawni ei ganlyniadau strategol. Mae arnom ni eisiau osgoi'r perygl o ganiatáu i Lywodraeth Cymru weithredu ar lefel weithredol, gan y byddai'n amlwg yn creu trefniadau llywodraethu aneglur, a fyddai yn ei dro yn achosi oedi a dryswch. Yn hollbwysig, bydd y gwelliannau hyn yn golygu penodi aelodau'r comisiwn, yn ogystal â chadeirydd ac aelodau'r pwyllgor ymchwil ac arloesi, yn amodol ar broses benodi yn y Senedd, fel mewn gwelliannau blaenorol a gyflwynwyd mewn perthynas â Deddf Iechyd a Gofal Cymdeithasol (Ansawdd ac Ymgysylltu) (Cymru) 2020. Er fy mod yn siomedig ein bod yn gorfod ailgyflwyno'r gwelliannau hyn, mae penderfyniad fy ngrŵp a minnau i sicrhau'r annibyniaeth fwyaf posibl i'r comisiwn yn fy ngymell i gyflwyno'r gwelliannau hyn a phwysleisio eu pwysigrwydd unwaith eto.
O ran gwelliant 161, fy mwriad yw hepgor y llinellau yn y Bil sy'n rhoi pwerau i'r comisiwn ar gyfer addysg drydyddol ac ymchwil ailstrwythuro addysg chweched dosbarth. Nid pwerau sy'n perthyn i gylch gwaith y comisiwn yw'r rhain, ac nid oes rheswm dros gredu, hyd yn oed am eiliad, y byddai addysg chweched dosbarth ledled Cymru yn elwa o ymyrraeth o'r math hwn.
Yn olaf, o ran gwelliant 119, rwy'n ailgyflwyno'r gwelliant hwn gan fy mod yn dal i gredu'n gryf mewn ymestyn amser cymhwyso'r Bil. Mae'n bwysig caniatáu ystyriaeth bellach o Ddeddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2021. Mae arnom ni angen sicrwydd gwirioneddol na fydd unrhyw un o'r achosion cyfreithiol rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn effeithio ar sut y cymhwysir y Bil.
Gan droi at welliannau'r Gweinidog, nid wyf yn credu eu bod yn mynd i'r afael yn llwyr â phryderon a nodir yng Nghyfnod 2 ynghylch addasu cynlluniau strategol, gan y caniateir y pŵer hwnnw iddyn nhw o hyd. Ydy, mae wedi'i wanhau ychydig, ond dim ond ychydig. Hoffwn weld bod y Gweinidog wedi addasu'r cynlluniau hyn i sicrhau y bydd y comisiwn yn gorff hyd braich mewn gwirionedd drwy ei welliannau a gyflwynwyd heddiw. Diolch.
Nid oes gyda fi ddim siaradwyr. Y Gweinidog i ymateb i'r grŵp yma o welliannau.
I have no speakers. I call on the Minister to respond to this group of amendments.
Diolch, Llywydd. Rwy'n croesawu'r cyfle i gysidro'r gwelliannau i'r Bil Addysg Drydyddol ac Ymchwil (Cymru) heddiw.
Thank you, Llywydd. I welcome this opportunity to consider the amendments to the Tertiary Education and Research (Wales) Bill today.
Before I speak to the amendments in this group, I'd like to place on record my thanks to the committees and all the Members for their scrutiny of this Bill, and particularly to those Members who've tabled amendments to the Bill today. Whilst it has not been possible to agree all amendments, may I place on record my assurance to Members that I have considered carefully each and every amendment tabled?
Turning to the amendments in this group, as I indicated when this was tabled at Stage 2, I reject amendment 119, which delays the affected provisions being brought into force until 1 January 2024. This will prevent the making of any commencement Orders, including in respect of those powers necessary to make preparatory arrangements to support the implementation of the commission in a manner that ensures continuity of provision for the sector and supports a smooth transition to the commission. In establishing the new commission, the Bill will bring together for the first time the funding, oversight and regulation of tertiary education and research in Wales, putting learners at its heart. As I've previously stated, the change is overdue, and it's essential it can happen as soon as practicable, whilst ensuring the implementation is robust and that stakeholders are not overburdened. In respect of the internal market Act, which I think is the reference the Member was making, I can confirm I don't consider there are any implications for this Bill, and I don't consider it warrants a significant delay to the implementation.
I also reject amendment 120, which requires Welsh Ministers to issue guidance to the commission with respect to the manner in which it should exercise its functions and also review that guidance annually. When speaking to the amendment, Laura Anne Jones referred to it providing for an annual remit letter, in effect, and I don't consider that this amendment would actually provide for that, and in general terms we want to move to a longer term horizon, rather than the annual arrangements currently in place. Critically, I don't consider the amendment supports the principle of the commission being an arm's-length body. Instead, it provides for a bureaucratic and onerous process that risks significantly affecting the commission's ability to take the long-term strategic view that we wish it to take.
I am confident that our approach of the commission operating at arm's length from the Government, within a strategic planning and funding framework, is the correct way forward to meet our ambitions. This approach would not, however, prevent us from providing the commission with an annual remit letter, where necessary and appropriate, as that option remains part of the standard relationship between the Welsh Government and a sponsored body. In addition, section 20 of the Bill requires the commission to have regard to any guidance the Welsh Ministers may issue in respect of its functions under the Bill, the difference here being that guidance can be issued if needed as opposed to a duty to issue guidance on all of the commission's functions immediately, regardless of whether a need for such guidance has arisen. It is not my intention to issue guidance to the commission on all of their functions. As the national steward for tertiary education in Wales, I intend the commission to be provided with the autonomy to operate as an arm's-length body.
I also reject the remaining amendments in this group, which undermine the long-standing practice of ministerial appointments to public bodies. As I have confirmed during the previous stages, Llywydd, the chair and deputy chair and the chief executive will appear in front of the relevant Senedd committee for introductory hearings. In light of that, I call on Members to reject all the amendments in this group.
Cyn imi siarad am y gwelliannau yn y grŵp hwn, hoffwn ddiolch ar goedd i'r pwyllgorau a'r holl Aelodau am graffu ar y Bil hwn, ac yn enwedig i'r Aelodau hynny sydd wedi cyflwyno gwelliannau i'r Bil heddiw. Er na fu'n bosibl cytuno ar bob gwelliant, a gaf i ddweud ar goedd yr hoffwn sicrhau'r Aelodau fy mod wedi ystyried pob gwelliant a gyflwynwyd yn ofalus?
Gan droi at y gwelliannau yn y grŵp hwn, fel y nodais pan gyflwynwyd hyn yng Nghyfnod 2, gwrthodaf welliant 119, sy'n gohirio'r darpariaethau yr effeithir arnynt fel na ddônt i rym tan 1 Ionawr 2024. Bydd hyn yn atal gwneud unrhyw Orchmynion, gan gynnwys mewn perthynas â'r pwerau hynny sy'n angenrheidiol i wneud trefniadau paratoadol i gefnogi gweithredu'r comisiwn mewn modd sy'n sicrhau parhad y ddarpariaeth ar gyfer y sector ac yn cefnogi pontio didrafferth i'r comisiwn. Wrth sefydlu'r comisiwn newydd, bydd y Bil yn dwyn ynghyd am y tro cyntaf y trefniadau o ran ariannu, goruchwylio a rheoleiddio addysg drydyddol ac ymchwil yng Nghymru, gan roi dysgwyr wrth ei wraidd. Fel y dywedais i o'r blaen, mae'n hen bryd gweld y newid hwn, ac mae'n hanfodol bod hynny'n digwydd cyn gynted ag y bo'n ymarferol, gan sicrhau ar yr un pryd bod y gweithredu'n gadarn ac nad yw rhanddeiliaid yn cael eu gorlwytho. O ran Deddf y farchnad fewnol, sef y cyfeiriad y credaf fod yr Aelod yn ei wneud, gallaf gadarnhau nad wyf yn ystyried bod unrhyw oblygiadau i'r Bil hwn, ac nid wyf o'r farn ei fod yn gwarantu oedi sylweddol i'r gweithredu.
Gwrthodaf hefyd welliant 120, sy'n ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru gyhoeddi canllawiau i'r comisiwn mewn perthynas â'r modd y dylai arfer ei swyddogaethau a hefyd adolygu'r canllawiau hynny'n flynyddol. Wrth sôn am y gwelliant, cyfeiriodd Laura Anne Jones ato'n darparu ar gyfer llythyr cylch gwaith blynyddol, i bob pwrpas, ac nid wyf o'r farn y byddai'r gwelliant hwn yn darparu ar gyfer hynny mewn gwirionedd, ac yn gyffredinol mae arnom ni eisiau edrych yn fwy hir dymor, yn hytrach na'r trefniadau blynyddol sydd ar waith ar hyn o bryd. Yn allweddol, nid wyf yn ystyried bod y gwelliant yn cefnogi'r egwyddor bod y comisiwn yn gorff hyd braich. Yn hytrach, mae'n darparu ar gyfer proses fiwrocrataidd a beichus sy'n peryglu gallu'r comisiwn i ystyried y safbwynt strategol hirdymor fel yr hoffem iddo ei wneud.
Rwy'n ffyddiog mai ein dull o'r comisiwn yn gweithredu hyd braich oddi wrth y Llywodraeth, o fewn fframwaith cynllunio ac ariannu strategol, yw'r ffordd gywir ymlaen i gyflawni ein huchelgeisiau. Fodd bynnag, ni fyddai'r dull hwn yn ein hatal rhag darparu llythyr cylch gwaith blynyddol i'r comisiwn, pan fo angen hynny a phan fo'n briodol, gan fod y dewis hwnnw'n parhau i fod yn rhan o'r berthynas safonol rhwng Llywodraeth Cymru a chorff a noddir ganddi. Yn ogystal, mae adran 20 o'r Bil yn ei gwneud hi'n ofynnol i'r comisiwn roi sylw i unrhyw ganllawiau a gyhoeddir gan Weinidogion Cymru o ran ei swyddogaethau o dan y Bil, y gwahaniaeth yma yw y gellir cyhoeddi canllawiau os oes angen yn hytrach na dyletswydd i gyhoeddi canllawiau ar holl swyddogaethau'r comisiwn ar unwaith, p'un a oes angen canllawiau o'r fath ai peidio. Nid yw'n fwriad gennyf gyhoeddi canllawiau i'r comisiwn ar eu holl swyddogaethau. Fel y stiward cenedlaethol ar gyfer addysg drydyddol yng Nghymru, bwriadaf i'r comisiwn gael yr ymreolaeth i weithredu fel corff hyd braich.
Rwyf hefyd yn gwrthod y gwelliannau sy'n weddill yn y grŵp hwn, sy'n tanseilio'r arfer hirsefydlog o benodi Gweinidogion i gyrff cyhoeddus. Fel yr wyf wedi cadarnhau yn ystod y camau blaenorol, bydd y Llywydd, y cadeirydd a'r dirprwy gadeirydd a'r prif weithredwr yn ymddangos o flaen pwyllgor perthnasol y Senedd ar gyfer gwrandawiadau rhagarweiniol. Yng ngoleuni hynny, galwaf ar Aelodau i wrthod yr holl welliannau yn y grŵp hwn.
Laura Anne Jones to respond.
Laura Anne Jones i ymateb.
Diolch, Llywydd. Thank you for your response, Minister. I'm disappointed, yet not surprised, that the Minister has rejected my amendments, but I would like to stress the importance yet again of ensuring proper communication between the Welsh Ministers and the commission concerning its remit. I also feel we must emphasise the absolute necessity of an efficient arm's-length approach being guaranteed, and the value that extending the time of the application of the Bill would bring. It's imperative to the success of the commission that it has autonomy and independence to truly feel able to make decisions deemed necessary without the undue influence of Welsh Government Ministers.
I know what the Minister has said previously about the public appointments process, as we've heard it before in a previous health Minister's arguments on the citizen voice body during the passage of the Health and Social Care (Quality and Engagement) (Wales) Act 2020, and most recently, at Stage 2 of this Bill. While of course we don't want to be overprescriptive about the commission's structure, I and my group have become increasingly concerned that certain appointments are closer to the Welsh Government than being truly independent. Granted, we have a small pool to work with in Wales, but I think there is a case to be made that Members of the commission should have been questioned and evaluated by the committee. I'm not sure if the Minister's response in the committee has allayed my own concerns about the separation of Welsh Government and the commission, especially as he didn't consider any provision needed to be placed on the face of the Bill. I move our amendments.
Diolch, Llywydd. Diolch am eich ymateb, Gweinidog. Rwy'n siomedig, ond heb fy synnu, fod y Gweinidog wedi gwrthod fy ngwelliannau, ond hoffwn bwysleisio pwysigrwydd sicrhau cyfathrebu priodol eto rhwng Gweinidogion Cymru a'r comisiwn ynghylch ei gylch gwaith. Teimlaf hefyd fod yn rhaid i ni bwysleisio'r rheidrwydd llwyr i warantu dull gweithredu hyd braich effeithlon, a'r gwerth a fyddai'n dod yn sgil ymestyn amser cymhwyso'r Bil. Mae'n hanfodol i lwyddiant y comisiwn fod ganddo ymreolaeth ac annibyniaeth i deimlo mewn difrif calon y gall wneud penderfyniadau y bernir eu bod yn angenrheidiol heb ddylanwad gormodol Gweinidogion Llywodraeth Cymru.
Rwy'n gwybod beth mae'r Gweinidog wedi'i ddweud o'r blaen am y broses penodiadau cyhoeddus, fel yr ydym ni wedi'i glywed o'r blaen mewn dadleuon blaenorol gan y Gweinidog iechyd ar y corff llais dinasyddion yn ystod hynt Deddf Iechyd a Gofal Cymdeithasol (Ansawdd ac Ymgysylltu) (Cymru) 2020, ac yn fwyaf diweddar, yng Nghyfnod 2 o'r Bil hwn. Er nad oes arnom ni, wrth gwrs, eisiau bod yn rhy haearnaidd am strwythur y comisiwn, rwyf i a fy ngrŵp wedi dod yn fwyfwy pryderus bod rhai penodiadau'n agosach at Lywodraeth Cymru na bod yn wirioneddol annibynnol. Yn naturiol, hyn a hyn yw'r niferoedd sydd genym ni yng Nghymru, ond credaf fod achos i'w wneud y dylai Aelodau'r comisiwn fod wedi cael eu holi a'u gwerthuso gan y pwyllgor. Nid wyf yn siŵr a yw ymateb y Gweinidog yn y pwyllgor wedi lleddfu'r pryderon sydd gen i yn bersonol ynghylch gwahanu Llywodraeth Cymru a'r comisiwn, yn enwedig gan nad oedd yn ystyried bod angen gosod unrhyw ddarpariaeth ar wyneb y Bil. Cynigiaf ein gwelliannau.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 120? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae gwrthwynebiad. Felly symudwn ni i bleidlais ar welliant 120. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Ac felly mae'r gwelliant wedi ei wrthod.
The question is that amendment 120 be agreed. Does any Member object? [Objection.] There is objection. We will therefore proceed to a vote on amendment 120. Open the vote. Close the vote. In favour 15, no abstentions, 38 against. Therefore, the amendment is not agreed.
Gwelliant 120: O blaid: 15, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 120: For: 15, Against: 38, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Amendment 121, is it being moved? Laura Anne Jones.
Gwelliant 121, a yw'n cael ei gynnig? Laura Anne Jones.
Cynigiwyd gwelliant 121 (Laura Anne Jones).
Amendment 121 (Laura Anne Jones) moved.
Moved.
Yn cynnig.
Gwelliant 121. A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly fe gymrwn ni bleidlais ar welliant 121. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Mae gwelliant 121 wedi ei wrthod.
Amendment 121. Is there any objection to the amendment? [Objection.] Yes, there is objection. Therefore we will move to a vote on amendment 121. Open the vote. Close the vote. In favour 15, no abstentions, 38 against. Therefore, amendment 121 is not agreed.
Gwelliant 121: O blaid: 15, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 121: For: 15, Against: 38, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Laura Anne Jones, amendment 122. Is it being moved?
Laura Anne Jones, gwelliant 122. A yw'n cael ei gynnig?
Cynigiwyd gwelliant 122 (Laura Anne Jones).
Amendment 122 (Laura Anne Jones) moved.
Moved.
Yn cynnig.
Gwelliant 122. A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, gymrwn ni bleidlais ar welliant 122.
Amendment 122. Is there any objection to the amendment? [Objection.] Yes, there is. We'll therefore move to vote on amendment 122.
Amendment 122 in the name of Laura Anne Jones.
Gwelliant 122 yn enw Laura Anne Jones.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 122 wedi'i wrthod.
Open the vote. Close the vote. In favour 15, no abstentions, 38 against. And therefore amendment 122 is not agreed.
Gwelliant 122: O blaid: 15, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 122: For: 15, Against: 38, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Amendment 123, Laura Anne Jones.
Gwelliant 123, Laura Anne Jones.
Cynigiwyd gwelliant 123 (Laura Anne Jones).
Amendment 123 (Laura Anne Jones) moved.
Move.
Yn cynnig.
It's moved.
Mae wedi ei gynnig.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 123? A oes gwrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Symudwn ni i bleidlais. Agor y bleidlais ar welliant 123.
The question that amendment 123 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is an objection. We will move to a vote. Open the vote on amendment 123.
Amendment 123, in the name of Laura Jones.
Gwelliant 123, yn enw Laura Jones.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Mae gwelliant 123 wedi'i wrthod.
Open the vote. Close the vote. In favour 15, no abstentions, 38 against. Therefore, amendment 123 is not agreed.
Gwelliant 123: O blaid: 15, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 123: For: 15, Against: 38, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Amendment 124, Laura Jones.
Gwelliant 124, Laura Jones.
Cynigiwyd gwelliant 124 (Laura Anne Jones).
Amendment 124 (Laura Anne Jones) moved.
Move.
Yn cynnig.
It's moved.
Mae wedi ei gynnig.
A ddylid derbyn gwelliant 124? Oes gwrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae gwrthwynebiad. Ac felly, symudwn i bleidlais. Agor y bleidlais ar welliant 124.
The question is that amendment 124 be agreed. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. Therefore, we will move to a vote. Open the vote on amendment 124.
Amendment 124, in the name of Laura Jones.
Gwelliant 124, yn enw Laura Jones.
Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Mae gwelliant 124 wedi'i wrthod.
Close the vote. In favour 15, no abstentions, 38 against. Therefore, amendment 124 is not agreed.
Gwelliant 124: O blaid: 15, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 124: For: 15, Against: 38, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Amendment 125, Laura Jones.
Gwelliant 125, Laura Jones.
Cynigiwyd gwelliant 125 (Laura Anne Jones).
Amendment 125 (Laura Anne Jones) moved.
Move.
Yn cynnig.
It's moved.
Mae wedi ei gynnig.
A oes gwrthwynebiad i welliant 125? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, cymrwn ni bleidlais ar welliant 125. Agor y bleidlais.
Are there objections to amendment 125? [Objection.] There are. Therefore, we will move to a vote on amendment 125. Open the vote.
Amendment 125, in the name of Laura Jones.
Gwelliant 125, yn enw Laura Jones.
Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Mae gwelliant 125 wedi'i wrthod.
Close the vote. In favour 15, no abstentions, 38 against. Therefore, amendment 125 is not agreed.
Gwelliant 125: O blaid: 15, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 125: For: 15, Against: 38, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Gwelliant 126.
Amendment 126.
Amendment 126, Laura Jones.
Gwelliant 126, Laura Jones.
Cynigiwyd gwelliant 126 (Laura Anne Jones).
Amendment 126 (Laura Anne Jones) moved.
Move.
Yn cynnig.
It's moved. Is there an objection? [Objection.] Yes, there is, to gwelliant 126. We'll move to a vote on amendment 126, in the name of Laura Jones.
Mae wedi ei gynnig. A oes gwrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae, i welliant 126. Symudwn i bleidlais ar welliant 126, yn enw Laura Jones.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 126 wedi'i wrthod.
Open the vote. Close the vote. In favour 15, no abstentions, 38 against. And therefore amendment 126 is not agreed.
Gwelliant 126: O blaid: 15, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 126: For: 15, Against: 38, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Amendment 127, Laura Jones.
Gwelliant 127, Laura Jones.
Cynigiwyd gwelliant 127 (Laura Anne Jones).
Amendment 127 (Laura Anne Jones) moved.
Move.
Yn cynnig.
It's moved.
Mae wedi ei gynnig.
A oes gwrthwynebiad i welliant 127? [Gwrthwynebiad.] Oes. Ac felly symudwn i'r bleidlais. Agor y bleidlais ar welliant 127.
Are there any objections to amendment 127? [Objection.] There are. We'll therefore move to a vote. Open the vote on amendment 127.
Amendment 127, in the name of Laura Jones.
Gwelliant 127, yn enw Laura Jones.
Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Mae gwelliant 127 wedi'i wrthod.
Close the vote. In favour 15, no abstentions, 38 against. Amendment 127 is therefore not agreed.
Gwelliant 127: O blaid: 15, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 127: For: 15, Against: 38, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Amendment 128, Laura Jones.
Gwelliant 128, Laura Jones.
Cynigiwyd gwelliant 128 (Laura Anne Jones).
Amendment 128 (Laura Anne Jones) moved.
Move.
Yn cynnig.
It's moved.
Mae wedi ei gynnig.
A oes gwrthwynebiad i welliant 128? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, fe gawn ni bleidlais. Agor y bleidlais ar welliant 128.
Is there any objection to amendment 128? [Objection.] There is an objection. Therefore, we will move to a vote. Open the vote on amendment 128.
It's amendment 128, in the name of Laura Jones.
Gwelliant 128, yn enw Laura Jones.
Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Mae gwelliant 128 wedi'i wrthod.
Close the vote. In favour 15, no abstentions, 38 against. Therefore, amendment 128 is not agreed.
Gwelliant 128: O blaid: 15, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 128: For: 15, Against: 38, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Amendment 129, Laura Jones.
Gwelliant 129, Laura Jones.
Cynigiwyd gwelliant 129 (Laura Anne Jones).
Amendment 129 (Laura Anne Jones) moved.
Move.
Yn cynnig.
129 is moved.
129 wedi ei gynnig.
A oes gwrthwynebiad i welliant 129? [Gwrthwynebiad.] Oes. Ac felly fe gymerwn ni bleidlais ar welliant 129. Agor y bleidlais.
Are there any objections to amendment 129? [Objection.] There are. Therefore, we will move to a vote on amendment 129. Open the vote.
Amendment 129, in the name of Laura Jones.
Gwelliant 129, yn enw Laura Jones.
O blaid 15, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Mae gwelliant 129 wedi'i wrthod.
In favour 15, no abstentions, 38 against. Therefore, amendment 129 is not agreed.
Gwelliant 129: O blaid: 15, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 129: For: 15, Against: 38, Abstain: 0
Amendment has