Y Cyfarfod Llawn
Plenary
16/03/2022Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Dirprwy Lywydd (David Rees) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Deputy Presiding Officer (David Rees) in the Chair.
Prynhawn da. Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, hoffwn nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno trwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rheini wedi eu nodi ar yr agenda.
Byddwn yn atgoffa'r holl Aelodau i sicrhau bod eu cwestiynau'n gryno ac o fewn amser, ac i Weinidogion hefyd roi atebion cryno.
Good afternoon and welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are set out on your agenda.
I would remind all Members to ensure that their questions are succinct and within time, and for Ministers also to give succinct answers.
Yn gyntaf y prynhawn yma mae cwestiynau i’r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, ac mae cwestiwn 1 gan Mark Isherwood.
First this afternoon we have questions to the Minister for Social Justice, and the first question is from Mark Isherwood.
1. Sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael â thlodi yng Nghymru? OQ57781
1. How is the Welsh Government tackling poverty in Wales? OQ57781
Our programme for government sets out clear ambitions to deliver a more prosperous and a more equal Wales and to create better outcomes for people. I am working with Cabinet colleagues to ensure that its commitments are shaped and delivered with addressing poverty and inequality as a central driver.
Mae ein rhaglen lywodraethu'n nodi uchelgeisiau clir i sicrhau Cymru fwy llewyrchus a mwy cyfartal a chreu canlyniadau gwell i bobl. Rwy’n gweithio gyda chyd-Aelodau o'r Cabinet i sicrhau bod ymrwymiadau'r rhaglen yn cael eu llunio a’u cyflawni gyda threchu tlodi ac anghydraddoldeb yn nod canolog.
Diolch. As you will know, in December 2018, the Joseph Rowntree Foundation stated that, of the four countries of the UK, Wales has consistently had the highest poverty rate for the past 20 years. In November 2020, they said that even before coronavirus, almost a quarter of people in Wales were living in poverty. And last May, the UK End Child Poverty coalition stated that Wales had the worst child poverty rate of all UK nations. What consideration will you therefore give to last November's 'Poverty Trapped' report by John Penrose MP, which argues that Britain as a whole has failed to abolish poverty because of the focus on treating the symptoms rather than structural causes and that, quote:
'a better alternative is to improve opportunity for everyone, equipping them with the skills and attitudes to take the opportunities when they appear so you can have more control over your path in life.'
It is a report that has secured many heavyweight endorsements, including the professor of social mobility at Exeter University, who stated that,
'This is a serious report on a topic that should be a central motivation for anyone who goes into politics: how do we create a society in which all can pursue opportunity irrespective of their background?'
Diolch. Fel y gwyddoch, ym mis Rhagfyr 2018, nododd Sefydliad Joseph Rowntree mai Cymru, o bedair gwlad y DU, sydd wedi bod â'r gyfradd tlodi uchaf yn gyson dros yr 20 mlynedd diwethaf. Roeddent yn dweud ym mis Tachwedd 2020 fod bron i chwarter y bobl yng Nghymru yn byw mewn tlodi cyn y coronafeirws hyd yn oed. A fis Mai diwethaf, dywedodd cynghrair Dileu Tlodi Plant y DU mai Cymru sydd â’r gyfradd waethaf o dlodi plant o bob gwlad yn y DU. Pa ystyriaeth y byddwch yn ei rhoi, felly, i'r adroddiad 'Poverty Trapped' fis Tachwedd diwethaf gan John Penrose AS, sy’n dadlau bod Prydain gyfan wedi methu trechu tlodi oherwydd y ffocws ar drin y symptomau yn hytrach na'r achosion strwythurol ac mai
'ateb gwell fyddai gwella cyfleoedd i bawb, gan eu harfogi â'r sgiliau a'r agweddau i achub ar gyfleoedd pan fyddant yn codi fel y gallwch gael mwy o reolaeth dros eich llwybr mewn bywyd.'
Mae’n adroddiad sydd wedi cael cefnogaeth nifer o arbenigwyr, gan gynnwys yr athro symudedd cymdeithasol ym Mhrifysgol Caerwysg, a ddywedodd:
'Mae hwn yn adroddiad difrifol ar bwnc a ddylai fod yn gymhelliant canolog i unrhyw un sy'n ymhél â gwleidyddiaeth: sut y mae creu cymdeithas lle y gall pawb achub ar gyfleoedd, beth bynnag fo'u cefndir?'
Thank you, Mark Isherwood. Well, you know that the key levers for tackling poverty are powers over the tax and welfare system that sit with the UK Government, but we're doing everything we can to reduce the impact of poverty and support those living in poverty. And you will be well aware of our winter fuel support scheme for 2022, offering a £200 payment, which supported families to cover their energy costs and keep their homes warm, and also of the cost-of-living summit that I chaired on 17 February, with a range of stakeholders for us to not just address the short, immediate crisis as a result of, particularly, cuts to welfare and increases in tax, as a result of your Government's actions, but to look at the way forward in terms of medium and longer term needs and policies to tackle poverty, and clearly looking at the findings of our child poverty review in considering them alongside evidence about what works, in tackling poverty, for Wales.
Diolch, Mark Isherwood. Wel, fe wyddoch mai'r ysgogiadau allweddol ar gyfer trechu tlodi yw'r pwerau dros y system dreth a lles sydd gan Lywodraeth y DU, ond rydym yn gwneud popeth a allwn i leihau effeithiau tlodi a chefnogi'r rheini sy'n byw mewn tlodi. Ac fe fyddwch yn ymwybodol iawn o'n cynllun cymorth tanwydd y gaeaf ar gyfer 2022, gyda'r taliad o £200, a gynorthwyodd deuluoedd i dalu eu costau ynni a chadw eu cartrefi’n gynnes, yn ogystal â'r uwchgynhadledd costau byw a gadeiriais ar 17 Chwefror, gydag amryw o randdeiliaid, fel y gallem nid yn unig fynd i'r afael â'r argyfwng byrdymor, uniongyrchol yn sgil toriadau lles yn arbennig, a chodi trethi o ganlyniad i weithredoedd eich Llywodraeth, ond i edrych hefyd ar y ffordd ymlaen mewn perthynas ag anghenion a pholisïau tymor canolig a mwy hirdymor i drechu tlodi, ac edrych yn ofalus ar ganfyddiadau ein hadolygiad tlodi plant wrth eu hystyried ochr yn ochr â thystiolaeth ynglŷn â'r hyn sy’n gweithio i Gymru mewn perthynas â threchu tlodi.
The major cause of poverty is low pay and irregular hours. Does the Minister agree with me that we need the cruel cut to universal credit reversed and an end to exploitative contracts—fire and rehire—and for everyone to be paid at least the real living wage?
Prif achos tlodi yw cyflogau isel ac oriau afreolaidd. A yw’r Gweinidog yn cytuno â mi fod angen gwrthdroi’r toriad creulon i'r credyd cynhwysol a rhoi diwedd ar gontractau ecsbloetiol—diswyddo ac ailgyflogi—a bod pawb yn cael y cyflog byw gwirioneddol fan lleiaf?
Thank you very much, Mike Hedges. Last October, the UK Government's decision to end the £20 a week universal credit uplift payment condemned thousands of households across Wales to life on the poverty line. Also, with inflation forecast to hit 7 per cent, the motion to approve the uprating in welfare benefits payments from April by only 3.1 per cent was passed in the House of Commons, and, I have to say, with the full support of the Conservative MPs. But it is true what you say in terms of also ensuring that we work to improve levels of pay and deal with exploitative contracts. It is crucial that we are leading by example as a real-living-wage accredited employer, and also ensuring that, through our fair work and our social partnership, we're tackling those exploitative contracts as well.
Diolch yn fawr iawn, Mike Hedges. Fis Hydref diwethaf, gwnaeth penderfyniad Llywodraeth y DU i ddod â'r codiad o £20 yr wythnos i'r credyd cynhwysol i ben orfodi miloedd o aelwydydd ledled Cymru i fywyd mewn tlodi. Hefyd, gyda rhagolygon y bydd chwyddiant yn cyrraedd 7 y cant, cafodd y cynnig i gymeradwyo’r cynnydd o 3.1 y cant yn unig mewn taliadau budd-daliadau lles o fis Ebrill ymlaen ei basio yn Nhŷ’r Cyffredin, a chyda chefnogaeth lawn yr ASau Ceidwadol mae'n rhaid imi ddweud. Ond mae'r hyn a ddywedwch yn wir ynglŷn â sicrhau hefyd ein bod yn gweithio i wella lefelau cyflog ac yn mynd i'r afael â chontractau ecsbloetiol. Mae'n hanfodol ein bod yn arwain drwy esiampl fel cyflogwr cyflog byw gwirioneddol achrededig, ac yn sicrhau hefyd, drwy ein gwaith teg a'n partneriaeth gymdeithasol, ein bod yn mynd i'r afael â'r contractau ecsbloetiol hynny hefyd.
2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am fentrau Llywodraeth Cymru i gynorthwyo aelwydydd gyda'r cynnydd parhaus mewn costau byw? OQ57805
2. Will the Minister make a statement on Welsh Government initiatives to assist households with ongoing increases in the cost of living? OQ57805
On 16 November, I announced a £51 million package of support for low-income households. Additionally, on 14 February, we announced a package of support worth more than £330 million, to fund a range of initiatives that will help Welsh households manage the cost-of-living crisis.
Ar 16 Tachwedd, cyhoeddais becyn cymorth gwerth £51 miliwn ar gyfer aelwydydd incwm isel. Yn ogystal, ar 14 Chwefror, gwnaethom gyhoeddi pecyn cymorth gwerth mwy na £330 miliwn, i ariannu amrywiaeth o fentrau a fydd yn cynorthwyo aelwydydd Cymru i ymdopi â'r argyfwng costau byw.
I'm grateful to you, Minister. I asked you about the cost of living; of course, what I should have asked you about was the Tory cost-of-living crisis. This isn't an accident, it isn't an act of God; it's the consequence of a deliberate policy to create more poverty amongst the most vulnerable in this country. We've had a decade of austerity, which failed to meet every objective set for it, and we now have a cost-of-living crisis made in Downing Street. We know that there's going to be a crisis for the most vulnerable, we know there are going to be increases, not just in the heating costs we're seeing at the moment, and the fuel costs we're seeing at the moment, but we also know there are going to be real increases in terms of food as we go through into the spring and the summer. Minister, can you continue to do the work that the Welsh Government is leading to provide support for and protection for the most vulnerable people, to continue to work to reverse the cuts in universal credit, and to ensure that family budgets and the most hard-pressed families in this country have the support that they need to get through these times?
Diolch, Weinidog. Gofynnais i chi am y costau byw; wrth gwrs, yr hyn y dylwn fod wedi gofyn i chi yn ei gylch oedd yr argyfwng costau byw Torïaidd. Nid damwain yw hyn, nid gweithred gan Dduw, ond canlyniad polisi bwriadol i greu rhagor o dlodi ymhlith y rhai mwyaf agored i niwed yn y wlad hon. Cawsom ddegawd o gyni, a fethodd gyflawni pob amcan a osodwyd ar ei gyfer, ac mae gennym bellach argyfwng costau byw a grëwyd yn Stryd Downing. Gwyddom y bydd argyfwng i’r rhai mwyaf agored i niwed, gwyddom y bydd codiadau, nid yn unig yn y costau gwresogi a welwn ar hyn o bryd, a’r costau tanwydd a welwn ar hyn o bryd, ond gwyddom hefyd y bydd codiadau gwirioneddol yng nghost bwyd wrth inni fynd i mewn i’r gwanwyn a’r haf. Weinidog, a allwch barhau i wneud y gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei arwain, i ddarparu cymorth a diogelwch i’r bobl fwyaf agored i niwed, i barhau i weithio i wrthdroi’r toriadau i'r credyd cynhwysol, ac i sicrhau bod cyllidebau teuluoedd a'r teuluoedd dan fwyaf o bwysau yn y wlad hon yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt i'w cael drwy'r amseroedd hyn?
Thank you very much, Alun Davies. And it is, indeed, as a result of a decade of austerity, made in Downing Street, that people, households are facing this cost-of-living crisis. It is a Tory cost-of-living crisis, and it's being fuelled by rising energy prices, but also, pressures on household budgets, changes to universal credit, mean that three-quarters of households on universal credit will be worse off in April than they were a year ago. People have lost more than £1,000 as a result, and, also, recipients who do not work at all will lose the entire COVID uplift, amounting to over £1,000 a year. So, it is important that we have our £330 million package of support to help households. But it isn't just in terms of tackling fuel poverty. I mentioned our winter fuel support, but we've got £1.1 million going to support and bolster food banks, community food partnerships, community hubs; £60,000 to continue to raise awareness of affordable credit, with our credit unions; £250,000 to pilot a public transport assistance scheme for asylum seekers; and £1.3 million—relevant to you, of course, Alun Davies—to make it easier for people in Valleys communities, and those without access to digital technology, to benefit from new and improved public transport. So, these are all ways in which the Welsh Government is responding to this Tory cost-of-living crisis.
Diolch yn fawr iawn, Alun Davies. Ac yn wir, canlyniad degawd o gyni a grëwyd yn Stryd Downing, yw bod pobl, aelwydydd yn wynebu'r argyfwng costau byw hwn. Mae’n argyfwng costau byw Torïaidd, ac mae’n cael ei achosi gan brisiau ynni cynyddol, ond hefyd, mae pwysau ar gyllidebau aelwydydd, newidiadau i'r credyd cynhwysol, yn golygu y bydd tri chwarter yr aelwydydd ar gredyd cynhwysol yn waeth eu byd ym mis Ebrill nag a oeddent flwyddyn yn ôl. Mae pobl wedi colli mwy na £1,000 o ganlyniad, a hefyd, bydd derbynwyr nad ydynt yn gweithio o gwbl yn colli’r codiad COVID cyfan, sy'n cyfateb i dros £1,000 y flwyddyn. Felly, mae'n bwysig fod gennym ein pecyn cymorth gwerth £330 miliwn i gynorthwyo aelwydydd. Ond nid oes a wnelo hyn â threchu tlodi tanwydd yn unig. Soniais am ein cymorth tanwydd y gaeaf, ond mae gennym £1.1 miliwn yn mynd i gefnogi a hybu banciau bwyd, partneriaethau bwyd cymunedol, hybiau cymunedol; £60,000 i barhau i godi ymwybyddiaeth o gredyd fforddiadwy, gyda'n hundebau credyd; £250,000 i dreialu cynllun cymorth trafnidiaeth gyhoeddus ar gyfer ceiswyr lloches; a hefyd, £1.3 miliwn—sy'n berthnasol i chi, wrth gwrs, Alun Davies—i'w gwneud yn haws i bobl yng nghymunedau'r Cymoedd, a'r rheini nad oes ganddynt fynediad at dechnoleg ddigidol, fanteisio ar drafnidiaeth gyhoeddus newydd a gwell. Felly, mae’r rhain oll yn ffyrdd y mae Llywodraeth Cymru yn ymateb i’r argyfwng costau byw Torïaidd hwn.
The Older People's Commissioner for Wales, the chief executive of Age Cymru, the director of the Bevan Foundation, the director of Citizens Advice Cymru, the chief executive of Care and Repair Cymru, the head of National Energy Action Cymru, and the head of Oxfam Cymru have issued themselves a joint statement, highlighting that the eligibility for the winter fuel support scheme should be expanded to include older people claiming pension credit. Now, the Welsh Government's 2022-23 budget notes that the criteria will be widened to pensioners eligible for pension credit. Whilst I would be grateful if you could confirm that individuals claiming pension credit will become eligible from the start of the next financial year, Minister, would you please explain the rationale behind excluding them in this financial year and if any retrospective support can be provided to assist with their fuel poverty? It is not fair to lay this blame for the cost-of-living crisis at the door of the Conservatives in the UK Government. There are things that you can do in the Welsh Government, so why is that support not there for them for this year? Diolch.
Mae Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru, prif weithredwr Age Cymru, cyfarwyddwr Sefydliad Bevan, cyfarwyddwr Cyngor ar Bopeth Cymru, prif weithredwr Gofal a Thrwsio Cymru, pennaeth National Energy Action Cymru, a phennaeth Oxfam Cymru wedi cyhoeddi datganiad ar y cyd sy’n nodi y dylid ehangu cymhwystra ar gyfer cynllun cymorth tanwydd y gaeaf i gynnwys pobl hŷn sy’n hawlio credyd pensiwn. Nawr, mae cyllideb Llywodraeth Cymru ar gyfer 2022-23 yn nodi y bydd y meini prawf yn cael eu hehangu i bensiynwyr sy’n gymwys i gael credyd pensiwn. Er y byddwn yn ddiolchgar pe gallech gadarnhau y bydd unigolion sy’n hawlio credyd pensiwn yn dod yn gymwys o ddechrau’r flwyddyn ariannol nesaf, Weinidog, a wnewch chi egluro’r rhesymeg dros eu heithrio yn y flwyddyn ariannol hon ac a ellir darparu unrhyw gymorth ôl-weithredol i'w cynorthwyo gyda'u tlodi tanwydd? Nid yw’n deg rhoi'r bai am yr argyfwng costau byw ar y Ceidwadwyr yn Llywodraeth y DU. Mae pethau y gallwch eu gwneud yn Llywodraeth Cymru, felly pam nad yw’r cymorth hwnnw ar gael iddynt ar gyfer eleni? Diolch.
Well, for the benefit, Janet Finch-Saunders, of those who have already benefited from our unique, bespoke winter fuel support scheme, it's really important to see the fact that that scheme has reached out, particularly reaching those households who are in receipt of working-age, means-tested benefits to help them with essential housing costs, and recognising that many of those were the ones who lost out on universal credit—that cut by your Tory Government. And it's very important to know that local authorities have recorded nearly 200,000 applications since the scheme opened at the end of December.
We will repeat this scheme. This is a Wales-only scheme. Actually, it's been recognised that we have been more generous than other parts of the UK. Clearly, nothing coming from the UK Government as far as this kind of support is concerned. So, at our cost-of-living summit, we did discuss this with partners. We did say that we would look to widen the eligibility, double the money to £200, and looking at particularly those households who have been made more vulnerable as a result of austerity, and as a result of the cut to universal credit, and the fact that, from April, not only in terms of rising fuel costs, rising inflation, but also that 3.1 per cent uplift on benefits—7 per cent in terms of inflation—. Where are those people on benefits going to turn? They'll have to turn to the Welsh Government, but they should be turning to the UK Government for a much better deal for those households.
Wel, Janet Finch-Saunders, er budd y bobl sydd eisoes wedi elwa o'n cynllun cymorth tanwydd y gaeaf unigryw a phwrpasol, mae’n wirioneddol bwysig gweld y ffaith bod y cynllun hwnnw wedi estyn allan, yn enwedig at yr aelwydydd sy’n cael budd-daliadau oedran gweithio sy'n dibynnu ar brawf modd i’w cynorthwyo gyda chostau tai hanfodol, a chydnabod bod llawer ohonynt wedi colli credyd cynhwysol—y toriad hwnnw gan eich Llywodraeth Dorïaidd. Ac mae'n bwysig iawn gwybod bod awdurdodau lleol wedi cael bron i 200,000 o geisiadau ers i'r cynllun agor ddiwedd mis Rhagfyr.
Byddwn yn ailadrodd y cynllun hwn. Mae hwn yn gynllun ar gyfer Cymru'n unig. A dweud y gwir, cydnabyddir ein bod wedi bod yn fwy hael na rhannau eraill o'r DU. Yn amlwg, nid oes unrhyw beth yn dod gan Lywodraeth y DU o ran y math hwn o gymorth. Felly, yn ein huwchgynhadledd costau byw, gwnaethom drafod hyn gyda phartneriaid. Dywedasom y byddem yn ystyried ehangu’r cymhwystra, yn dyblu'r arian i £200, ac yn edrych yn arbennig ar yr aelwydydd sy'n fwy agored i niwed o ganlyniad i gyni, ac o ganlyniad i’r toriad i'r credyd cynhwysol, a'r ffaith, o fis Ebrill, nid yn unig o ran costau tanwydd cynyddol, chwyddiant cynyddol, ond hefyd, y cynnydd o 3.1 y cant i fudd-daliadau—a 7 y cant o ran chwyddiant—. At bwy y mae'r bobl ar fudd-daliadau'n mynd i droi? Bydd yn rhaid iddynt droi at Lywodraeth Cymru, ond dylent fod yn troi at Lywodraeth y DU am fargen well o lawer i’r aelwydydd hynny.
Hoffwn gysylltu fy hun efo'r sylwadau gafodd eu gwneud gan Alun Davies a'r Gweinidog. Yn sicr, mae hyn yn ddewis gwleidyddol, a fedrwn ni ddim osgoi'r ffaith, ac mae'n rhaid i chi gymryd cyfrifoldeb os ydych chi'n gwneud penderfyniadau gwleidyddol sydd yn amharu ar yr argyfwng costau byw.
Fis diwethaf, trefnais uwchgynhadledd costau byw ar gyfer rhanbarth Canol De Cymru yn Nhrefforest, gan ddod â sefydliadau trydydd sector a gwirfoddol ynghyd i drafod yr heriau rydym yn eu gweld yn ein cymunedau, a thrafod sut y gallwn sicrhau bod y gefnogaeth ar gael i'r rhai sydd yn cael eu heffeithio gan yr argyfwng costau byw. Tra'n ddiolchgar am waith caled pawb fynychodd, yn cefnogi unigolion a theuluoedd, roedd pawb yn pryderu bod hwythau dan bwysau o ran medru ateb y galw. Mae o'n warthus bod ni'n gweld mwy o angen ar fanciau bwyd, a bod nhw'n cael eu gweld fel y norm o fewn cymdeithas yn lle bod ni'n uno i stopio'r angen iddyn nhw fodoli. Pa gefnogaeth, felly, sydd yn cael ei roi nid yn unig yn uniongyrchol i aelwydydd, ond hefyd i'r trydydd sector a'r sector gwirfoddol i sicrhau bod modd cydlynu'r gefnogaeth sydd ar gael, a sicrhau bod pawb sydd angen cymorth yn derbyn y cymorth sydd ar gael?
I would like to endorse the comments made by Alun Davies and the Minister. Certainly, this is a political choice, and we can't avoid that fact, and you have to take responsibility if you make political decisions that do have an impact on the cost-of-living crisis.
Last month, I organised a cost-of-living summit in Treforest for my region, bringing third sector organisations and voluntary organisations together to discuss the challenges that we are seeing in our communities, and discuss how we can ensure that the support is available for those affected by the cost-of-living crisis. Whilst I'm grateful for the hard work of everyone who attended, in supporting individuals and families, they were all concerned that they, too, were under pressure in terms of meeting the demand. It is disgraceful that we are seeing more demand for food banks and that they are now seen as the norm within society rather than coming together to actually make them unnecessary. So, what support is being provided not only directly to homes, but also to the third sector and the voluntary sector in order to ensure that we can co-ordinate the support available, and to ensure that everyone who needs support receives the support that is available?
Diolch yn fawr, Heledd Fychan. And it is really welcome that you also held that local summit in terms of looking at the cost-of-living crisis. We had over 140 partners at the all-Wales summit, including the Welsh Local Government Association, who are critical at local authority level for co-ordinating, as well as the voluntary sector in terms of meeting that demand. I think we just have to say again that this is a cost-of-living crisis that has been created as a result of the policies of the UK Government, and we are offering that £200 household support. But, also, we are funding our third sector, and particularly important to your question is the support we're giving to the single advice fund, Citizens Advice, working alongside the Trussell Trust, the food banks, all of the compassionate, caring community groups in our areas who are working to address this crisis.
But I would say just one more thing. I'm sure that you would join us in saying that the Chancellor has got to do something in the spring statement to bring forward a budget that will actually show that the UK Government takes some responsibility for this cost-of-living crisis, in terms of tax and welfare. It's their responsibility, and we back those calls for a windfall tax on North sea oil and gas producers. That is a way that they could get the funding and to bring that funding to support those vulnerable households.
Diolch yn fawr, Heledd Fychan. Ac mae'n galonogol iawn eich bod wedi cynnal yr uwchgynhadledd leol honno hefyd a edrychai ar yr argyfwng costau byw. Cawsom dros 140 o bartneriaid yn yr uwchgynhadledd ar gyfer Cymru gyfan, gan gynnwys Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, sy’n hollbwysig ar lefel yr awdurdodau lleol ar gyfer cydgysylltu, yn ogystal â’r sector gwirfoddol i ateb y galw hwnnw. Credaf fod yn rhaid inni ddweud eto fod hwn yn argyfwng costau byw sydd wedi’i greu o ganlyniad i bolisïau Llywodraeth y DU, ac rydym yn cynnig y cymorth o £200 i aelwydydd. Ond hefyd, rydym yn ariannu ein trydydd sector, ac yn arbennig o bwysig i'ch cwestiwn, mae'r cymorth a roddwn i'r gronfa gynghori sengl, Cyngor ar Bopeth, gan weithio ochr yn ochr ag Ymddiriedolaeth Trussell, y banciau bwyd, yr holl grwpiau tosturiol a gofalgar yn ein hardaloedd sy’n gweithio i fynd i’r afael â’r argyfwng hwn.
Ond hoffwn ddweud un peth arall. Rwy’n siŵr y byddech yn ymuno â ni i ddweud bod yn rhaid i’r Canghellor wneud rhywbeth yn natganiad y gwanwyn i gyflwyno cyllideb a fydd yn dangos mewn gwirionedd fod Llywodraeth y DU yn ysgwyddo rhywfaint o gyfrifoldeb am yr argyfwng costau byw hwn, o ran treth a lles. Eu cyfrifoldeb hwy ydyw, ac rydym yn cefnogi'r galwadau am dreth ffawdelw ar gynhyrchwyr olew a nwy môr y Gogledd. Mae honno'n un ffordd y gallent sicrhau'r cyllid a defnyddio'r cyllid hwnnw i gefnogi aelwydydd bregus.
I do associate myself with the comments of Alun Davies and Heledd Fychan as well. And I'll keep saying, until the Welsh Conservatives might take the message back to their colleagues in Parliament, that they should reinstate the £20 universal credit cut. It is shameful—it is absolutely shameful that they are not doing that, and I really hope that they'll just pause and consider—[Interruption.]
Rwy'n cysylltu fy hun â sylwadau Alun Davies a Heledd Fychan. Ac rwy'n parhau i ddweud, hyd nes bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn cyfleu'r neges i'w cyd-Aelodau yn Senedd y Deyrnas Unedig, y dylent adfer y toriad o £20 i'r credyd cynhwysol. Mae'n gywilyddus—mae'n gwbl gywilyddus nad ydynt yn gwneud hynny, ac rwy'n mawr obeithio y byddant yn oedi ac yn ystyried—[Torri ar draws.]
I would like to hear the question from the Member, so please give her a chance to speak.
Hoffwn glywed y cwestiwn gan yr Aelod, felly rhowch gyfle iddi siarad.
—pause and consider the effect that you're having on very poor families.
I'd like to raise the issue of those families that are affected by fuel increases, particularly those in rural regions, like myself, and I know my colleague Joyce Watson has raised this as well. Those that are off grid, reliant on solid fuel, oil and electric, face significant rises in their fuel and energy costs. In Mid and West Wales, 27 per cent of properties are actually off grid, with Powys and Ceredigion being amongst the highest. May I ask, Minister, what steps you might consider to support people in this situation and perhaps consider a one-off payment to those households affected? Diolch yn fawr iawn.
—oedi ac yn ystyried yr effaith yr ydych yn ei chael ar deuluoedd tlawd iawn.
Hoffwn grybwyll y teuluoedd y mae cynnydd mewn prisiau tanwydd yn effeithio arnynt, yn enwedig mewn rhanbarthau gwledig, fel fi, a gwn fod fy nghyd-Aelod, Joyce Watson, wedi codi hyn hefyd. Mae'r bobl nad ydynt ar y grid, sy'n dibynnu ar danwydd solet, olew a thrydan, yn wynebu cynnydd sylweddol yn eu costau tanwydd ac ynni. Yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru, mae 27 y cant o'r eiddo heb fod ar y grid, gyda Phowys a Cheredigion ymhlith yr uchaf. A gaf fi ofyn, Weinidog, pa gamau y gallech eu hystyried i gefnogi pobl yn y sefyllfa hon ac efallai ystyried taliad untro i’r aelwydydd yr effeithir arnynt? Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr iawn, Jane Dodds. Of course, the cost-of-living crisis will see many more households struggling financially in Wales, including those in rural areas. We have focused our support, with the finance Minister, on those households that are most vulnerable and we've actually published analysis showing the distribution and effects of our immediate response, which I'm sure you will welcome, to see where we're targeting this effectively.
As well as the £150 cost-of-living payment for all households in properties in council tax bands A to D, and also the £200 payment, I will just say on the rural areas that, for off-grid homes, funding for the discretionary assistance fund is crucial. It was increased. We forwarded it to support the introduction of winter support for off-grid fuel clients. And, of course, we know in rural areas, in your areas, as you said, one in three households receive some or all of their energy supply from off-grid sources. So, reintroducing that, the final budget went through, further funding available to make sure that we reach this. And it is true that we need to reach those. And, just to give you some examples, we helped 494 applicants in Carmarthenshire, Ceredigion, Pembrokeshire and Powys as a result of that bespoke discretionary assistance fund. So, it's the whole of Wales. The rural areas have particular issues in terms of off-grid fuel and energy sources, but we're responding to it through our discretionary assistance fund, which we've kept going and we've kept the flexibilities that were called for in the Equality and Social Justice Committee report, and that is going to make a difference.
Diolch yn fawr iawn, Jane Dodds. Wrth gwrs, bydd yr argyfwng costau byw yn arwain at drafferthion ariannol i lawer mwy o aelwydydd yng Nghymru, gan gynnwys y rheini mewn ardaloedd gwledig. Rydym wedi canolbwyntio ein cymorth, gyda'r Gweinidog cyllid, ar yr aelwydydd mwyaf agored i niwed ac rydym wedi cyhoeddi dadansoddiad sy'n dangos dosbarthiad ac effeithiau ein hymateb uniongyrchol, y byddwch yn ei groesawu, rwy'n siŵr, i weld lle'r ydym yn targedu hyn yn effeithiol.
Yn ogystal â’r taliad costau byw o £150 ar gyfer pob aelwyd mewn eiddo ym mandiau A i D y dreth gyngor, yn ogystal â'r taliad o £200, hoffwn ddweud, i'r ardaloedd gwledig, i gartrefi nad ydynt ar y grid, fod cyllid ar gyfer y gronfa cymorth dewisol yn hollbwysig. Cafodd ei gynyddu. Gwnaethom ei ddwyn ymlaen i gefnogi'r gwaith o gyflwyno cymorth dros y gaeaf i gleientiaid tanwydd nad ydynt ar y grid. Ac wrth gwrs, fe wyddom, mewn ardaloedd gwledig, yn eich ardaloedd chi, fel y dywedoch chi, fod un o bob tair aelwyd yn cael rhywfaint o'u cyflenwad ynni neu'r cyflenwad cyfan o ffynonellau nad ydynt ar y grid. Felly, gan ailgyflwyno hynny, cyflwynwyd y gyllideb derfynol, gyda chyllid pellach ar gael i sicrhau ein bod yn cyflawni hyn. Ac mae'n wir fod angen inni gyrraedd y rheini. Ac i roi rhai enghreifftiau i chi, fe wnaethom helpu 494 o ymgeiswyr yn sir Gaerfyrddin, Ceredigion, sir Benfro a Phowys o ganlyniad i'r gronfa cymorth dewisol bwrpasol honno. Felly, Cymru gyfan. Mae gan yr ardaloedd gwledig broblemau penodol o ran ffynonellau ynni a thanwydd nad ydynt ar y grid, ond rydym yn ymateb i hynny drwy'r gronfa cymorth dewisol a gadwyd ar agor gennym, ac rydym wedi cadw’r hyblygrwydd y galwyd amdano yn adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, ac mae hynny'n mynd i wneud gwahaniaeth.
Galwaf nawr ar lefarwyr y pleidiau, a llefarydd y Ceidwadwyr, yn gyntaf. Mark Isherwood.
I will now call the party spokespeople. The Conservative spokesperson first of all. Mark Isherwood.
Diolch. As you know from correspondence, Gypsy, Roma and Traveller communities in north Wales have expressed serious concern that local authority Gypsy/Traveller accommodation assessments have not engaged with them, and, therefore, fail to identify their accommodation needs. An advocate for them wrote to your department, stating that they're continuing to campaign for new sites, even if politicians of all parties and professional officers resolutely ignore them, and that the present law and guidance in Wales—Welsh Government law and guidance—does not ensure local authorities build new sites, residential or transit, or enable planning permission for private sites. In terms of your own responsibilities in Wales, your communities division's response only states, 'We strongly recommend local authorities to closely follow the guidance, along with any studies currently under way.' How do you, therefore, respond to the Gypsies in north Wales themselves who stated, 'Having meetings about sites without a Gypsy there is racism. Very shortly, we will have no transit sites in north Wales and south Wales. I feel we've been completely let down by people who I wanted to trust, and please tell them not to complain when the families who need transit and permanent sites, not included in council plans, pull up on fields et cetera'?
Diolch. Fel y gwyddoch o ohebiaeth, mae cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr yng ngogledd Cymru wedi mynegi pryderon difrifol nad yw asesiadau llety Sipsiwn/Teithwyr awdurdodau lleol wedi ymgysylltu â hwy, ac felly, mae'r asesiadau hynny wedi methu nodi eu hanghenion llety. Ysgrifennodd eiriolwr ar eu rhan at eich adran, gan nodi eu bod yn parhau i ymgyrchu am safleoedd newydd, hyd yn oed os yw gwleidyddion o bob plaid a swyddogion proffesiynol yn eu hanwybyddu’n llwyr, ac nad yw'r gyfraith a’r canllawiau presennol yng Nghymru—cyfraith a chanllawiau Llywodraeth Cymru—yn sicrhau bod awdurdodau lleol yn adeiladu safleoedd preswyl neu safleoedd tramwy newydd, nac yn rhoi caniatâd cynllunio ar gyfer safleoedd preifat. O ran eich cyfrifoldebau eich hun yng Nghymru, nid yw ymateb eich is-adran cymunedau ond yn datgan, 'Rydym yn argymell yn gryf fod awdurdodau lleol yn dilyn y canllawiau'n agos, ynghyd ag unrhyw astudiaethau sydd ar y gweill ar hyn o bryd.' Sut rydych chi, felly, yn ymateb i'r Sipsiwn yng ngogledd Cymru sydd wedi dweud, 'Hiliaeth yw cael cyfarfodydd am safleoedd heb fod Sipsiwn yno. Cyn bo hir, ni fydd gennym unrhyw safleoedd tramwy yng ngogledd Cymru na de Cymru. Rwy'n teimlo bod y bobl yr oeddwn am ymddiried ynddynt wedi gwneud tro gwael â ni, a dywedwch wrthynt am beidio â chwyno pan fydd y teuluoedd sydd angen safleoedd tramwy a safleoedd parhaol, nad ydynt wedi'u cynnwys yng nghynlluniau'r cyngor, yn mynd i mewn i gaeau ac ati'?
Thank you, Mark Isherwood, for very important questions in relation to the delivery of our commitments to Gypsy, Roma and Travellers to ensure that local authorities do fulfil their statutory duties to provide adequate and appropriate sites where there is need. And we recreated this duty—the Welsh Government and the Senedd here—to identify and meet the need for appropriate accommodation. That's within—and you were here—the Housing (Wales) Act 2014, and, in fact, we have seen well over 200 new pitches created or refurbished, mainly on smaller sites, and that is compared with what happened before that, which was just a handful, and we're also funding local authorities to build new pitches and refurbish many more.
It's crucial that Gypsy/Roma/Travellers are engaged in the process with their local authorities. It is a local authority responsibility and we're working with local authorities to identify and remove barriers to meeting needs. We fund Travelling Ahead, as you will be aware, of course, through TGP Cymru to deliver advice and advocacy to support Gypsy, Roma and Traveller communities, and that funding is continuing as well. But it is true—I think, Mark, you're right—the fact that we now have a chance again to review, as a result of the accommodation assessments—the deadline's passed—for Gypsy and Travellers, and we need to look at this in terms of compliance, guidance, quality of engagement and calculation of needs.
Diolch, Mark Isherwood, am gwestiynau pwysig iawn mewn perthynas â chyflawni ein hymrwymiadau i Sipsiwn, Roma a Theithwyr er mwyn sicrhau bod awdurdodau lleol yn cyflawni eu dyletswyddau statudol i ddarparu safleoedd digonol a phriodol lle bo angen. Ac fe wnaethom ail-greu'r ddyletswydd hon—Llywodraeth Cymru a'r Senedd yma—i nodi a diwallu'r angen am lety priodol. Mae hynny o fewn—ac roeddech chi yma—Deddf Tai (Cymru) 2014, ac mewn gwirionedd, rydym wedi gweld ymhell dros 200 o leiniau newydd yn cael eu creu neu eu hadnewyddu, yn bennaf ar safleoedd llai, a hynny o'i gymharu â'r hyn a oedd ar gael cyn hynny, sef llond llaw yn unig, ac rydym hefyd yn ariannu awdurdodau lleol i adeiladu lleiniau newydd ac adnewyddu llawer mwy.
Mae'n hanfodol fod Sipsiwn/Roma/Teithwyr yn cymryd rhan yn y broses gyda'u hawdurdodau lleol. Cyfrifoldeb yr awdurdodau lleol yw hyn ac rydym yn gweithio gydag awdurdodau lleol i nodi a chael gwared ar rwystrau i ddiwallu anghenion. Rydym yn ariannu Teithio Ymlaen, fel y gwyddoch wrth gwrs, drwy TGP Cymru i ddarparu cyngor ac eiriolaeth i gefnogi cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr, ac mae’r cyllid hwnnw’n parhau hefyd. Ond mae'n wir—rwy'n credu eich bod yn iawn, Mark—y ffaith bod gennym gyfle eto yn awr i adolygu, o ganlyniad i'r asesiadau llety—mae'r dyddiad cau wedi bod—ar gyfer Sipsiwn a Theithwyr, ac mae angen inni edrych ar hyn o safbwynt cydymffurfiaeth, canllawiau, ansawdd yr ymgysylltu a chyfrifo anghenion.
You and I attended in 2005 the launch of the report on accommodation needs of Gypsies and Travellers in Llandrindod Wells, if I remember correctly, and the legislation followed. But the point here is that the members of the community themselves are saying that their voice has not been heard in the assessment that's been submitted to you, and therefore it doesn't reflect real need and sets up a time-bomb of issues for the future.
But, moving on, your equality and human rights responsibilities also include domestic abuse. Hourglass Cymru, the only charity in Wales solely focused on ending the harm and abuse of older people, has seen a 47 per cent increase in calls answered during the pandemic, with over 25 per cent coming outside normal business hours. A 2020 poll by Hourglass showed that there were over 443,000 older victims of abuse in Wales, and their freephone national helpline provides support and advice to these victims and anyone with concerns about the abuse and neglect of older people. And today, Hourglass Cymru have launched a 24/7 service supporting older people and their families, the first service of its kind in Wales with a specialism around elder abuse. The UK Home Office—
Roeddech chi a minnau’n bresennol yn 2005 yn lansiad yr adroddiad ar anghenion llety Sipsiwn a Theithwyr yn Llandrindod, os cofiaf yn iawn, a dilynwyd hynny gan y ddeddfwriaeth. Ond y pwynt yma yw bod aelodau’r gymuned eu hunain yn dweud nad yw eu llais wedi’i glywed yn yr asesiad a gyflwynwyd i chi, ac felly nad yw’n adlewyrchu gwir angen ac mae’n creu bom amser o broblemau ar gyfer y dyfodol.
Ond i symud ymlaen, mae eich cyfrifoldebau cydraddoldeb a hawliau dynol hefyd yn cynnwys cam-drin domestig. Mae Hourglass Cymru, yr unig elusen yng Nghymru sy’n canolbwyntio’n gyfan gwbl ar roi diwedd ar niweidio a cham-drin pobl hŷn, wedi gweld cynnydd o 47 y cant yn y galwadau a atebwyd yn ystod y pandemig, gyda dros 25 y cant yn dod y tu allan i oriau gwaith arferol. Dangosodd arolwg barn yn 2020 gan Hourglass fod dros 443,000 o ddioddefwyr cam-drin hŷn yng Nghymru, ac mae eu llinell gymorth rhadffôn genedlaethol yn darparu cymorth a chyngor i’r dioddefwyr hyn ac unrhyw un sydd â phryderon yn ymwneud â cham-drin ac esgeuluso pobl hŷn. A heddiw, mae Hourglass Cymru wedi lansio gwasanaeth 24/7 i gefnogi pobl hŷn a’u teuluoedd, y gwasanaeth cyntaf o’i fath yng Nghymru gydag arbenigedd mewn perthynas â cham-drin pobl hŷn. Mae Swyddfa Gartref y DU—
You need to ask the question now, please.
Mae angen ichi ofyn y cwestiwn yn awr, os gwelwch yn dda.
Okay. The UK Home Office have supported this service in England, and in Wales Hourglass is using its own reserves to fund the service. What consideration have you therefore given to ensuring the same level of specialist support for older people at risk, and will you meet with Hourglass Cymru to discuss this vital service and consider providing specialist support?
Iawn. Mae Swyddfa Gartref y DU wedi cefnogi’r gwasanaeth hwn yn Lloegr, ac yng Nghymru, mae Hourglass yn defnyddio eu cronfeydd wrth gefn eu hunain i ariannu’r gwasanaeth. Pa ystyriaeth a roddwyd gennych felly i sicrhau’r un lefel o gymorth arbenigol i bobl hŷn sydd mewn perygl, ac a wnewch chi gyfarfod ag Hourglass Cymru i drafod y gwasanaeth hanfodol hwn ac ystyried darparu cymorth arbenigol?
Thank you, Mark Isherwood. Well, I'm very happy to meet with Hourglass. But also, I've met with the Older People's Commissioner for Wales on this issue, who has herself, and with her team, done research and engaged with older people in terms of identifying elder abuse. This is crucial to the next phase of our VAWDASV strategy. We've consulted on it, we're developing the next five-year national strategy, we have key partner organisations, and I will shortly be responding to that. But, it is true that we have to look at this particularly in relation to the pandemic and the impact that lockdown and the pandemic had on older people as well. So, I'm grateful to you for bringing this to our attention this afternoon.
Diolch, Mark Isherwood. Wel, rwy'n fwy na pharod i gyfarfod ag Hourglass. Ond hefyd, rwyf wedi cyfarfod â Chomisiynydd Pobl Hŷn Cymru mewn perthynas â'r mater hwn, sydd, ei hun a chyda’i thîm, wedi gwneud ymchwil ac wedi ymgysylltu â phobl hŷn i nodi achosion o gam-drin pobl oedrannus. Mae hyn yn hanfodol i gam nesaf ein strategaeth Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol. Rydym wedi ymgynghori ar y mater, rydym yn datblygu'r strategaeth genedlaethol bum mlynedd nesaf, mae gennym sefydliadau partner allweddol, a byddaf yn ymateb i hynny cyn bo hir. Ond mae’n wir fod yn rhaid inni edrych ar hyn yn enwedig mewn perthynas â’r pandemig a’r effaith a gafodd y cyfyngiadau symud a’r pandemig ar bobl hŷn hefyd. Felly, rwy’n ddiolchgar ichi am dynnu fy sylw at hyn y prynhawn yma.
They'll be glad to hear your offer to meet because, as they say, elder abuse remains an under-supported and under-reported area.
My final question. Your equality and human rights responsibilities also include the issue of period poverty. Working with their active ambassadors, Grŵp Llandrillo Menai developed the 'It Won't Stop Us' campaign. In February 2019, prior to COVID lockdown and Government restrictions, they filmed and interviewed a range of athletes from across north Wales to share their experience of managing their menstruation whilst continuing to train, and as part of that the college want to promote the importance of maintaining physical activity to highlight the benefits of reducing the symptoms of menstruation and that periods should not act as a barrier to engaging in either learning or active well-being. They've also developed free complementary exercise resources that learners can do at home and tips on period hygiene and self-care. Well, as the Minister for Social Justice, therefore, what discussion are you having with the education Minister regarding Welsh Government plans to continue to support further education and work-based learning learners who have periods, including trans learners, over the longer term?
Byddant yn falch o glywed eich cynnig i gyfarfod oherwydd, fel y dywedant, mae cam-drin pobl hŷn yn parhau i fod yn faes nad yw’n cael ei gefnogi’n ddigonol ac nad adroddir yn ei gylch yn ddigonol.
Fy nghwestiwn olaf. Mae eich cyfrifoldebau mewn perthynas â chydraddoldeb a hawliau dynol hefyd yn cynnwys tlodi mislif. Gan weithio gyda'u llysgenhadon actif, datblygodd Grŵp Llandrillo Menai ymgyrch 'Nid Yw'n Rhwystr'. Ym mis Chwefror 2019, cyn COVID a chyfyngiadau symud y Llywodraeth, gwnaethant ffilmio a chyfweld ag amryw o athletwyr o bob rhan o ogledd Cymru i rannu eu profiad o reoli eu mislif wrth barhau i hyfforddi, ac fel rhan o hynny, mae’r coleg am hyrwyddo pwysigrwydd parhau â gweithgarwch corfforol i dynnu sylw at fanteision lleihau symptomau mislif ac na ddylai'r mislif fod yn rhwystr rhag cymryd rhan mewn dysgu na gweithgarwch llesol. Maent hefyd wedi datblygu adnoddau ymarfer corff ategol am ddim y gall dysgwyr eu gwneud gartref a chynghorion ar hunanofal a hylendid mislif. Wel, fel y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, felly, pa drafodaeth yr ydych yn ei chael gyda’r Gweinidog addysg ynghylch cynlluniau Llywodraeth Cymru i barhau i gefnogi dysgwyr addysg bellach a dysgwyr mewn addysg seiliedig ar waith sy’n cael mislif, gan gynnwys dysgwyr traws, yn y tymor hwy?
I made a statement, actually, a couple of weeks ago, as you'll recall, on period dignity, again highlighting the fact that we've prioritised this in our programme for government. We've got our strategic action plan on period dignity as a result of consultation, and I do chair a round-table with external stakeholders, including those from the education, school and colleges sector. And indeed, we have provided an additional £110,000 to local authorities this year, but that's over and above the £3.3 million to local authorities and colleges every year. What's crucial is the fact that learners are engaged in that round-table. We have ambassadors, and you will have met them, and the next meeting is considering the consultation response on 22 April.
Gwneuthum ddatganiad ychydig wythnosau yn ôl, fel y byddwch yn cofio, ar urddas mislif, yn tynnu sylw unwaith eto at y ffaith ein bod wedi blaenoriaethu hyn yn ein rhaglen lywodraethu. Mae gennym ein cynllun gweithredu strategol ar urddas mislif o ganlyniad i ymgynghori, ac rwy'n cadeirio grŵp bord gron gyda rhanddeiliaid allanol, gan gynnwys y rheini o'r sector addysg, ysgolion a cholegau. Ac yn wir, rydym wedi darparu £110,000 ychwanegol i awdurdodau lleol eleni, ond mae hynny'n ychwanegol at y £3.3 miliwn i awdurdodau lleol a cholegau bob blwyddyn. Yr hyn sy'n hollbwysig yw'r ffaith bod dysgwyr yn cymryd rhan yn y grŵp bord gron. Mae gennym lysgenhadon, ac fe fyddwch wedi cyfarfod â hwy, ac mae’r cyfarfod nesaf yn ystyried yr ymatebion i’r ymgynghoriad ar 22 Ebrill.
Ar ran Plaid Cymru, Sioned Williams.
On behalf of Plaid Cymru, Sioned Williams.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Minister, 3 million refugees have now left Ukraine. The UK is requiring those refugees to apply for visas, and the UK Government has been resistant to the elimination of visa rules, although this contradicts our international obligations under the 1951 UN refugee convention, which stipulates that no-one fleeing war, no matter where they are from, should have to apply for a visa before seeking protection.
A group of refugees from Swansea, the second ever city of sanctuary in the UK, have written an open letter to the Government, calling out for more support for all people in extreme circumstances across the globe to have a safe way to get to the UK. Given the view on visas set out by the First Minister this week, contrary to the position of your Labour colleagues in Westminster, including senior Welsh Labour MPs, will you put on record today that the Welsh Government will keep pushing for the complete waiving of visa requirements for all refugees, in line with our aim of Wales becoming a supersponsor for those fleeing Ukraine and being a true nation of sanctuary?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Weinidog, mae 3 miliwn o ffoaduriaid bellach wedi gadael Wcráin. Mae’r DU yn ei gwneud yn ofynnol i’r ffoaduriaid hynny wneud cais am fisâu, ac mae Llywodraeth y DU wedi gwrthod dileu rheolau fisâu, er bod hyn yn gwrth-ddweud ein rhwymedigaethau rhyngwladol o dan gonfensiwn ffoaduriaid y Cenhedloedd Unedig 1951, sy’n nodi na ddylai unrhyw un sy'n ffoi rhag rhyfel, o ble bynnag y deuant, orfod gwneud cais am fisa cyn ceisio diogelwch.
Mae grŵp o ffoaduriaid o Abertawe, yr ail ddinas noddfa erioed yn y DU, wedi ysgrifennu llythyr agored at y Llywodraeth, yn galw am fwy o gymorth i bawb mewn amgylchiadau eithafol ledled y byd i gael ffordd ddiogel o gyrraedd y DU. O ystyried y safbwynt ar fisâu a nodwyd gan y Prif Weinidog yr wythnos hon, yn groes i safbwynt eich cyd-bleidwyr Llafur yn San Steffan, gan gynnwys ASau Llafur hŷn o Gymru, a wnewch chi ddatgan heddiw y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i bwyso am hepgor gofynion fisâu yn llwyr ar gyfer pob ffoadur, yn unol â’n nod i Gymru ddod yn uwch-noddwr i’r rheini sy’n ffoi o Wcráin ac yn genedl noddfa go iawn?
Thank you very much. Diolch yn fawr, Sioned Williams. And of course I endorse the First Minister's commitment to this. We need to ensure that there are no barriers to supporting people fleeing the war in Ukraine. We want to provide that sanctuary and safety in Wales. We want them to come here. Any checks that need to be done can be done when they get here, so I completely endorse what the First Minister said. And he said it as the First Minister of Wales, responsible for the Welsh Government's policy as far as this is concerned, but this is not devolved in terms of these powers, so what is important is that the First Minister confirmed our intention to become a supersponsor for the UK Government's Homes for Ukraine scheme.
I've just issued an update today, following the First Minister's statement on Monday, and we are working with the UK Government to finalise those details to make sure that the first matches can be made under this scheme. We're working very closely with all our local authorities. They all met yesterday with our officials. Through third sector organisations, we're now developing links with Ukrainian networks and groups across the whole of Wales, and I'm grateful for the contacts that have been shared with me from across the Chamber. And, of course, this is where we have to, ourselves, be ready with the welcome centres, the wraparound services that people arriving from a war zone may need.
Diolch yn fawr iawn. Diolch yn fawr, Sioned Williams. Ac wrth gwrs, rwy’n cymeradwyo ymrwymiad y Prif Weinidog i hyn. Mae angen inni sicrhau nad oes unrhyw rwystrau rhag cefnogi pobl sy’n ffoi rhag y rhyfel yn Wcráin. Rydym am ddarparu noddfa a diogelwch yng Nghymru. Rydym am iddynt ddod yma. Gellir gwneud unrhyw wiriadau sydd eu hangen pan fyddant wedi cyrraedd yma, felly rwy'n cymeradwyo'r hyn a ddywedodd y Prif Weinidog yn llwyr. Ac roedd yn ei ddweud fel Prif Weinidog Cymru, sy’n gyfrifol am bolisi Llywodraeth Cymru ar y mater, ond nid yw'r pwerau hynny wedi’u datganoli, felly yr hyn sy’n bwysig yw bod y Prif Weinidog wedi cadarnhau ein bwriad i ddod yn uwch-noddwr ar gyfer cynllun Cartrefi i Wcráin Llywodraeth y DU.
Rwyf newydd gyhoeddi diweddariad heddiw, yn dilyn datganiad y Prif Weinidog ddydd Llun, ac rydym yn gweithio gyda Llywodraeth y DU i gwblhau’r manylion er mwyn sicrhau y gellir gwneud y trefniadau paru cyntaf o dan y cynllun hwn. Rydym yn gweithio’n agos iawn gyda’n holl awdurdodau lleol. Cyfarfu pob un ohonynt â’n swyddogion ddoe. Drwy sefydliadau trydydd sector, rydym bellach yn datblygu cysylltiadau â rhwydweithiau a grwpiau o Wcreiniaid ledled Cymru gyfan, ac rwy'n ddiolchgar am y cysylltiadau sydd wedi'u rhannu â mi o bob rhan o'r Siambr. Ac wrth gwrs, dyma lle mae'n rhaid i ni ein hunain fod yn barod gyda'r canolfannau croeso, y gwasanaethau cofleidiol y gall fod eu hangen ar bobl sy'n cyrraedd o ardaloedd rhyfel.
Thank you for that answer, Minister, and it's good to hear that progress is being made on our response to the UK sponsorship scheme, because that scheme for Ukrainian refugees is wholly inadequate. The system is too slow, it's inconsistent, and has kept Welsh local authorities in the dark. The leader of Gwynedd Council wrote yesterday to the Prime Minister, expressing deep concern as to what they have called the inadequate and inept response of the UK Government, and highlighting how they have expressed willingness to provide sanctuary for refugees and have accommodation available now, but have had no information as to the intentions of the UK Government.
The Welsh Government's announcement about becoming a supersponsor for Ukrainian refugees is very welcome, so can you provide more information about this proposal and how you intend to work with local authorities to create a holistic and robust structure of support? I understand the UK Government have agreed to provide £10,000 for local authorities for an individual, however there is no support for charity organisations. So, what resources do you think will be available from Welsh Government for local authorities, and will any funding be available to third sector organisations to provide crucial specialist support to arrivals?
Diolch am eich ateb, Weinidog, ac mae’n dda clywed bod cynnydd yn cael ei wneud ar ein hymateb i gynllun noddi’r DU, gan fod y cynllun hwnnw ar gyfer ffoaduriaid o Wcráin yn gwbl annigonol. Mae'r system yn rhy araf, mae'n anghyson, ac mae wedi cadw awdurdodau lleol Cymru yn y tywyllwch. Ysgrifennodd arweinydd Cyngor Gwynedd ddoe at Brif Weinidog y DU, yn mynegi cryn bryder ynghylch yr hyn y maent wedi’i alw’n ymateb annigonol ac anaddas gan Lywodraeth y DU, ac yn tynnu sylw at y modd y maent wedi mynegi parodrwydd i ddarparu noddfa i ffoaduriaid a sicrhau bod llety ar gael yn awr, ond heb gael unrhyw wybodaeth am fwriadau Llywodraeth y DU.
Mae cyhoeddiad Llywodraeth Cymru ynghylch dod yn uwch-noddwr i ffoaduriaid o Wcráin i’w groesawu’n fawr, felly a wnewch chi ddarparu rhagor o wybodaeth ynglŷn â'r cynnig hwn a sut y bwriadwch weithio gydag awdurdodau lleol i greu strwythur cymorth cyfannol a chadarn? Rwy’n deall bod Llywodraeth y DU wedi cytuno i ddarparu £10,000 i awdurdodau lleol ar gyfer unigolyn, ond ni cheir unrhyw gymorth i sefydliadau elusennol. Felly, pa adnoddau y credwch y byddant ar gael gan Lywodraeth Cymru ar gyfer awdurdodau lleol, ac a fydd unrhyw gyllid ar gael i sefydliadau trydydd sector allu darparu cymorth arbenigol hanfodol i bobl sy'n cyrraedd?
Well thank you very much again for that follow-up question. We actually have worked with the Scottish Government, as you will be aware, so that the First Minister of Scotland and that of Wales, Mark Drakeford, raised this proposal for us to become supersponsors, actually based on our experience, our commitment as a nation of sanctuary, our experience as a result of the Afghan evacuation, but also for years before that, decades of our welcome to Wales, because we work as a team. Indeed, we met with all Welsh local government leaders, myself and the Minister for Finance and Local Government, as soon as we could. I will also say that, as well as the leader of Gwynedd Council raising his concerns, Councillor Andrew Morgan, the leader of the Welsh Local Government Association, also wrote immediately as things started to move, concerned about the barriers with visas. So, he wrote on behalf of the whole of the Welsh Local Government Association as well. All of the chief executives met with our officials yesterday, and we will take this forward.
We did have, as I think the First Minister reported yesterday, a letter back from Michael Gove to him and Nicola Sturgeon recognising that we would play the supersponsor role, and also giving us some more details. I'm going to be updating you probably on a daily basis, and also with those authorities. For example, they've agreed to a tariff similar to that allocated for the Afghan resettlement scheme—£10,500 per beneficiary person. For individual sponsors, we've heard, obviously, of the £350 per month, thank you, and also a tariff for education costs as well, varying depending on the age group, and primary/secondary as well. So, there's quite a lot of detail coming through. We are working, as I said, with our colleagues in the Scottish Government to ensure that, through the supersponsor route, we can provide a clear and supportive route for people to join us.
On the third sector, we're also going to be developing a 'welcome to Wales' fund that we can contribute to as a Government, but also we have got an infrastructure of third sector organisations. We've met with the Wales Council for Voluntary Action, but every authority also works very closely with their councils for voluntary service as well. But, there are many charitable trusts in Wales that want to contribute, so we will be able to then provide a fund for—. This is all being developed, so I'm speaking as we are working on this, but it will be for the voluntary groups, the community groups, the links that are being provided. So, at every level, the team Wales approach, the supersponsor route for refugees from Ukraine will be there, and I hope all colleagues will see today my latest statement giving you an update, and we will continue to do so over the coming days.
Wel, diolch yn fawr iawn unwaith eto am eich cwestiwn dilynol. Mewn gwirionedd, rydym wedi gweithio gyda Llywodraeth yr Alban, fel y gwyddoch, fel bod Prif Weinidog yr Alban a Phrif Weinidog Cymru, Mark Drakeford, wedi codi’r cynnig hwn inni ddod yn uwch-noddwyr, yn seiliedig ar ein profiad mewn gwirionedd, ein hymrwymiad fel cenedl noddfa, ein profiad o ganlyniad i’r bobl a adawodd Affganistan, ond hefyd am flynyddoedd cyn hynny, degawdau o groesawu pobl i Gymru, gan ein bod yn gweithio fel tîm. Yn wir, cyfarfuom â holl arweinwyr llywodraeth leol Cymru, y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol a minnau, cyn gynted ag y gallem. Rwyf am ddweud hefyd, yn ogystal â bod arweinydd Cyngor Gwynedd wedi mynegi ei bryderon, ysgrifennodd y Cynghorydd Andrew Morgan, arweinydd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, ar unwaith hefyd wrth i bethau ddechrau symud, am ei fod yn pryderu am y rhwystrau gyda fisâu. Felly, ysgrifennodd ar ran Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru i gyd hefyd. Cyfarfu pob un o’r prif weithredwyr â’n swyddogion ddoe, a byddwn yn bwrw ymlaen â hyn.
Fel yr adroddodd y Prif Weinidog ddoe, rwy'n credu, cawsom lythyr yn ôl gan Michael Gove ato ef a Nicola Sturgeon yn cydnabod y byddem yn chwarae rôl yr uwch-noddwr, a hefyd yn rhoi mwy o fanylion i ni. Byddaf yn rhoi diweddariad i chi bob dydd yn ôl pob tebyg, a'r awdurdodau hynny hefyd. Er enghraifft, maent wedi cytuno i dariff tebyg i'r un a ddyrannwyd ar gyfer y cynllun i adsefydlu dinasyddion Affganistan—£10,500 am bob unigolyn sy'n cael budd. I noddwyr unigol, rydym wedi clywed, yn amlwg, am y £350 y mis, diolch, a thariff ar gyfer costau addysg hefyd, yn amrywio yn dibynnu ar y grŵp oedran, ac addysg gynradd/uwchradd hefyd. Felly, mae cryn dipyn o fanylion yn cael eu darparu. Rydym yn gweithio, fel y dywedais, gyda’n cyd-Aelodau yn Llywodraeth yr Alban i sicrhau, drwy’r llwybr uwch-noddwyr, y gallwn ddarparu llwybr clir a chefnogol i bobl allu ymuno â ni.
Ar y trydydd sector, byddwn hefyd yn datblygu cronfa 'croeso i Gymru' y gallwn gyfrannu ati fel Llywodraeth, ond hefyd, mae gennym seilwaith o sefydliadau trydydd sector. Rydym wedi cyfarfod â Chyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, ond mae pob awdurdod hefyd yn gweithio'n agos iawn gyda'u cynghorau gwasanaethau gwirfoddol. Ond mae llawer o ymddiriedolaethau elusennol yng Nghymru yn awyddus i gyfrannu, felly bydd modd inni ddarparu cronfa wedyn ar gyfer—. Mae hyn oll yn cael ei ddatblygu, felly rwy’n siarad wrth inni weithio ar hyn, ond bydd ar gyfer y grwpiau gwirfoddol, y grwpiau cymunedol, y cysylltiadau sy’n cael eu darparu. Felly, ar bob lefel, bydd dull tîm Cymru, y llwybr uwch-noddwyr ar gyfer ffoaduriaid o Wcráin yno, ac rwy'n gobeithio y bydd pob cyd-Aelod yn gweld, heddiw fy natganiad diweddaraf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi, a byddwn yn parhau i wneud hynny dros y dyddiau nesaf.
3. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o effaith yr argyfwng costau byw ar blant? OQ57787
3. What assessment has the Minister made of the impact of the cost-of-living crisis on children? OQ57787
Mae gwaith dadansoddi diweddar gan sefydliadau fel Sefydliad Joseph Rowntree, Sefydliad Bevan a Plant yng Nghymru wedi dangos bod cartrefi â phlant ymysg y rhai sydd wedi eu taro waethaf gan yr argyfwng costau byw. Mae hyn wedi effeithio'n benodol ar y rhai sy'n unig rieni a'u plant.
Recent analysis by organisations such as the Joseph Rowntree Foundation, the Bevan Foundation and Children in Wales has found that households with children are amongst the hardest hit by the cost-of-living crisis. Lone parents and their children have been particularly affected.
Diolch, Weinidog. Mae un o bob tri plentyn yng Nghymru yn byw mewn tlodi, ac nid oes gan bron i bedwar o bob 10 cartref ddigon o arian i brynu dim byd y tu hwnt i eitemau bob dydd. Ac mae grwpiau gwrthdlodi yn rhybuddio, wrth gwrs, y bydd y lefelau tlodi uchel yma yn gwaethygu wrth i'r argyfwng costau byw dwysáu. Wrth i gyllid gormod o deuluoedd felly gael ei wasgu, mae'n fwy hanfodol nag erioed fod pob plentyn cynradd yn medru cael brecwast am ddim. Mae dechrau'r diwrnod ysgol gyda bwyd yn eu boliau mor allweddol ar gyfer addysg ac ar gyfer lles ac iechyd plant. Ond yn ôl ffigurau arolwg diweddar gan y Child Poverty Action Group a Parentkind, nid yw un o bob saith o deuluoedd incwm isel yng Nghymru yn gallu cyrchu brecwast am ddim i'w plant ar hyn o bryd, naill ai oherwydd nad yw eu hysgol gynradd yn cynnal clwb brecwast, neu oherwydd bod yna ddim lle i'w plant. Gyda threfniadau yn cael eu gwneud i ddarparu cinio am ddim i bob plentyn yn sgil y cytundeb cydweithio gyda Phlaid Cymru mewn ysgolion cynradd, a wnaiff y Llywodraeth hefyd ymrwymo i weithio gydag ysgolion i oresgyn unrhyw rwystrau a darparu cyllid a chefnogaeth ychwanegol iddynt i sicrhau bod clybiau brecwast am ddim ar gael i bob plentyn? Diolch.
Thank you, Minister. One in three children in Wales is living in poverty, and almost four in 10 homes do not have enough money to buy anything beyond the essentials. And anti-poverty groups say that these levels of poverty will deteriorate as the cost-of-living crisis worsens. As the budgets of too many families are under pressure, it's more important than ever before that every primary school child has a free breakfast. Starting the school day with food in their bellies is vital for education and their well-being, but according to figures by the Child Poverty Action Group and Parentkind, one in seven families on low incomes in Wales can access free breakfasts for their children, either because their primary school doesn't provide a breakfast club, or because there isn't enough space for their children. With arrangements being made to provide free school lunches to every child as a result of the co-operation agreement with Plaid Cymru in primary schools, will the Government also commit to working with schools to overcome any barriers and to provide funding and additional support to them to ensure that free breakfast clubs are available to every child? Thank you.
Diolch yn fawr. That's also a very important question, because the delivery of free school breakfasts was a proud day when we announced that so many years back now, and it was a free school breakfast scheme that was to be available in every school in Wales. I am aware of some schools that had already got their own schemes. Obviously, that has to be organised between local authorities and schools, but I will ask the education Minister to review the present take-up and availability of free school breakfasts, because my understanding is that it is very robust, and I can feed back on that. But I think it is important to recognise that that free school breakfast is the crucial free and nutritious start to the day. But can I also say that the importance of the co-operation agreement with Plaid Cymru to extend free school meals to all primary school pupils over the lifetime of the agreement is crucial to your question about how can we actually help our children and young people and households who are most vulnerable, how can we ensure that we provide a shield and support as a result of the cost of living crisis on children? We are looking at the findings of our child poverty review, and looking at ways in which we can specifically target those children and families who are most at risk. We know that they are lone parents, particularly, and we know that there are other ways in which we can support, through the school holiday enrichment programme, targeting support for children, not just in terms of free school meals, but also other initiatives to help those families.
Diolch yn fawr. Mae hwnnw hefyd yn gwestiwn pwysig iawn, oherwydd roedd yn destun balchder pan gyhoeddwyd gennym, sawl blwyddyn yn ôl bellach, y byddai brecwast am ddim yn cael ei ddarparu mewn ysgolion, ac roedd yn gynllun brecwast am ddim mewn ysgolion a oedd i fod ar gael ym mhob ysgol yng Nghymru. Rwy'n ymwybodol fod gan rai ysgolion eu cynlluniau eu hunain cyn hynny. Yn amlwg, rhaid trefnu hynny rhwng awdurdodau lleol ac ysgolion, ond fe ofynnaf i'r Gweinidog addysg adolygu argaeledd a'r nifer sy'n cael brecwastau am ddim mewn ysgolion ar hyn o bryd, oherwydd yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae'n gadarn iawn, a gallaf roi adborth ar hynny. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod bod brecwast am ddim yn yr ysgol yn ddechrau allweddol i'r diwrnod sy'n faethlon ac am ddim. Ond a gaf fi ddweud hefyd fod pwysigrwydd y cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru i ymestyn prydau ysgol am ddim i gynnwys pob disgybl ysgol gynradd dros oes y cytundeb yn allweddol i'ch cwestiwn ynglŷn â sut y gallwn helpu ein plant a'n pobl ifanc a'n cartrefi mwyaf agored i niwed, sut y gallwn sicrhau ein bod yn darparu amddiffyniad a chymorth yn sgil effaith yr argyfwng costau byw ar blant? Rydym yn edrych ar ganfyddiadau ein hadolygiad o dlodi plant, ac yn edrych ar ffyrdd y gallwn dargedu'n benodol y plant a'r teuluoedd sy'n wynebu'r perygl mwyaf. Gwyddom eu bod yn cynnwys rhieni sengl yn enwedig, a gwyddom fod ffyrdd eraill y gallwn gynorthwyo, drwy'r rhaglen gwella gwyliau'r haf, gan dargedu cymorth i blant, nid yn unig mewn perthynas â phrydau ysgol am ddim, ond drwy fentrau eraill hefyd i helpu'r teuluoedd hynny.
Thank you, Minister for your answers so far. I would like to warmly welcome the extra £100 that is being awarded to every family that is entitled to the PDG access grant. That is very much welcomed by families in Cynon Valley and I'm sure across Wales this week. Can I ask, Minister, what is being done to raise awareness of that extra fund, and in particular to support families with language barriers or without access to ICT, because the application process for that is online?
Diolch am eich atebion hyd yn hyn, Weinidog. Hoffwn groesawu'n gynnes y £100 ychwanegol a roddir i bob teulu sydd â hawl i'r grant datblygu disgyblion - mynediad. Mae'n cael croeso mawr gan deuluoedd yng Nghwm Cynon, a ledled Cymru, rwy'n siŵr, yr wythnos hon. A gaf fi ofyn, Weinidog, beth sy'n cael ei wneud i godi ymwybyddiaeth o'r gronfa ychwanegol honno, ac yn arbennig i gefnogi teuluoedd sydd â rhwystrau ieithyddol neu heb fynediad at TGCh, oherwydd mae'r broses ymgeisio ar ei chyfer yn un ar-lein?
Thank you, Vikki Howells. I'm really pleased that you have drawn attention to the latest announcement on 14 March by the Minister for Education and Welsh Language as regards the pupil development grant access grant, because this was part of our £330 million announcement. It will be raised, and I can share this now across the Chamber again, by £100 per learner—the Minister has made a statement about it—for those who are eligible for free school meals. It raises the funding for PDG access up to over £23 million for 2022-23. I know that our schools, particularly, are aware of the pressures on the families and households of their pupils. I know that local authorities as well, which responded to the cost-of-living crisis and attended our summit, will be ensuring that awareness is raised about eligibility for that funding. Can I say also, as part of the household support fund, that we put money into enabling schools to use extra funds to enable them to reach out, so that pupils will be able to take part in all activities—outings and schemes that might have required a personal family contribution? So, that's how we are seeking to support those children and families in need.
Diolch, Vikki Howells. Rwy'n falch iawn eich bod wedi tynnu sylw at y cyhoeddiad diweddaraf ar 14 Mawrth gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg ynglŷn â'r grant datblygu disgyblion - mynediad, oherwydd roedd hynny'n rhan o'n cyhoeddiad £330 miliwn. Gallaf rannu yn awr ar draws y Siambr eto y bydd yn cynyddu £100 y dysgwr—mae'r Gweinidog wedi gwneud datganiad yn ei gylch—i'r rheini sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim. Mae'n codi cyllid y grant datblygu disgyblion - mynediad i dros £23 miliwn ar gyfer 2022-23. Gwn fod ein hysgolion, yn enwedig, yn ymwybodol o'r pwysau ar deuluoedd ac aelwydydd eu disgyblion. Gwn y bydd awdurdodau lleol hefyd, a ymatebodd i'r argyfwng costau byw ac a fynychodd ein huwchgynhadledd, yn codi ymwybyddiaeth o gymhwystra i gael y cyllid hwnnw. A gaf fi ddweud hefyd, fel rhan o'r gronfa cymorth i aelwydydd, ein bod yn rhoi arian tuag at alluogi ysgolion i ddefnyddio arian ychwanegol i'w galluogi i estyn allan, fel bod disgyblion yn gallu cymryd rhan ym mhob gweithgaredd—tripiau a chynlluniau a allai fod wedi galw am gyfraniad teuluol personol? Felly, dyna sut rydym yn cefnogi plant a theuluoedd mewn angen.
Minister, thanks to the pandemic and now Putin's illegal war in Ukraine, food and fuel prices are now rising at their highest rate since the second world war, forcing more families into poverty, which, as ever, has the biggest impact on children. Minister, much has been made of the support for families on benefits, but very little has been said about help for working families. What discussions have you had with Cabinet colleagues and the UK Government about the steps that you can take to help hard-pressed families? For example, have you discussed steps that you can take around childcare and minimising school disruptions, so that hard-working parents don't have to worry about taking unpaid leave to look after their children?
Weinidog, diolch i'r pandemig, ac i ryfel anghyfreithlon Putin yn Wcráin yn awr, mae prisiau bwyd a thanwydd bellach yn codi'n gyflymach nag y gwnaethant ers yr ail ryfel byd, gan orfodi mwy o deuluoedd i fyw mewn tlodi, sydd, fel erioed, yn cael yr effaith fwyaf ar blant. Weinidog, mae llawer wedi'i wneud o'r cymorth i deuluoedd ar fudd-daliadau, ond ychydig iawn a ddywedwyd am gymorth i deuluoedd sy'n gweithio. Pa drafodaethau a gawsoch gyda'ch cyd-Weinidogion yn y Cabinet a Llywodraeth y DU ynghylch y camau y gallwch eu cymryd i helpu teuluoedd sydd dan bwysau? Er enghraifft, a ydych wedi trafod camau y gallwch eu cymryd gyda gofal plant a lleihau aflonyddu ar ysgolion, fel nad oes rhaid i rieni sy'n gweithio'n galed boeni am gymryd absenoldeb di-dâl i ofalu am eu plant?
There seems to be a denial of the causes of the cost-of-living crisis affecting so many of our children and young people and households, as a result of the many points and questions and discussions that we have had this afternoon. I am very proud that we have the most generous childcare offer scheme in the UK, and it was extended last week by the Deputy Minister for Social Services, to reach out to parents who are in education and training. Also, I am delighted, and I'm sure that this went forward this morning—. I understand that, as a result of our co-operation agreement, there was the delivering of a phased expansion of early years provision announcement, as a result of the co-operation agreement. The flagship Flying Start programme is crucial for the phased expansion of early years provision to include all two-year-olds, with a particular emphasis on strengthening Welsh-medium provision. This is where we should be focusing our funding—to ensure that we do reach those children who will benefit from Flying Start, including the 9,000 two-year-olds who already receive high-quality childcare. The expansion will be with an intention to reach a further 2,500 children under the age of 4. These are families who need that free childcare and I'm delighted that the Deputy Minister announced that as a result of the co-operation agreement with Plaid Cymru. That extension now is going to make a difference to those families' lives.
Mae'n ymddangos bod rhai'n gwadu achosion yr argyfwng costau byw sy'n effeithio ar gynifer o'n plant a'n pobl ifanc a'n haelwydydd, yn sgil y nifer mawr o bwyntiau a chwestiynau a thrafodaethau a gawsom y prynhawn yma. Rwy'n falch iawn fod gennym y cynnig gofal plant mwyaf hael yn y DU, a chafodd ei ymestyn yr wythnos diwethaf gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, er mwyn estyn llaw i rieni sydd mewn addysg a hyfforddiant. Hefyd, rwyf wrth fy modd, ac rwy'n siŵr fod hyn wedi digwydd y bore yma—. O ganlyniad i'n cytundeb cydweithio, rwy'n deall bod cyhoeddiad wedi'i wneud am ehangu darpariaeth y blynyddoedd cynnar yn raddol, o ganlyniad i'r cytundeb cydweithio. Mae rhaglen flaenllaw Dechrau'n Deg yn hanfodol er mwyn ehangu'r ddarpariaeth blynyddoedd cynnar yn raddol i gynnwys pob plentyn dwyflwydd oed, gyda phwyslais arbennig ar gryfhau'r ddarpariaeth drwy gyfrwng y Gymraeg. Dyma lle y dylem fod yn canolbwyntio ein cyllid—er mwyn sicrhau ein bod yn cyrraedd y plant a fydd yn elwa o Dechrau'n Deg, gan gynnwys y 9,000 o blant dwyflwydd oed sydd eisoes yn cael gofal plant o ansawdd uchel. Bydd yr ehangu'n digwydd gyda bwriad i gyrraedd 2,500 o blant eraill o dan 4 oed. Teuluoedd yw'r rhain sydd angen gofal plant am ddim ac rwy'n falch iawn fod y Dirprwy Weinidog wedi cyhoeddi hynny o ganlyniad i'r cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru. Mae ehangu'r cynllun yn awr yn mynd i wneud gwahaniaeth i fywydau'r teuluoedd hynny.
4. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd tuag at system les i Gymru? OQ57799
4. Will the Minister provide an update on progress towards a Welsh welfare system? OQ57799
We are co-producing with stakeholders a charter that will underpin the delivery of a coherent and compassionate Welsh benefits system. However, the immediate focus is on ensuring our existing and new financial support payments reach households across Wales whose incomes are being stretched like never before.
Rydym yn cydgynhyrchu siarter gyda rhanddeiliaid a fydd yn sail i ddarparu system fudd-daliadau gydlynol a thosturiol i Gymru. Fodd bynnag, mae'r ffocws uniongyrchol ar sicrhau bod ein taliadau cymorth ariannol presennol a newydd yn cyrraedd aelwydydd ledled Cymru y mae eu hincwm dan fwy o bwysau nag erioed o'r blaen.
Rwy'n siŵr bod y Gweinidog yn ymwybodol o'r gwaith gan Sefydliad Bevan ar y system budd-daliadau Cymreig. Eu dadansoddiad nhw o'r sefyllfa bresennol yw er bod Llywodraeth Cymru wedi cynnig lefelau digynsail o gefnogaeth, mae ymdrechion yn cael eu tanseilio gan y ffordd gymhleth y mae cymorth yn cael ei weinyddu. Mae'r sefydliad yn dadlau y byddai angen i deulu incwm isel sydd â dau o blant gyflwyno hyd at naw ffurflen gais wahanol. Gallai creu system ddiwygiedig o grantiau a lwfansau a ddarperir gan Lywodraeth Cymru, sy'n golygu eich bod yn gallu gwneud cais am yr holl gymorth y mae gennych hawl iddo mewn un lle, wella mynediad teuluoedd incwm isel at gymorth drwy ei wneud yn haws. Mae'r misoedd diwethaf wedi dangos pa mor bwysig yw hi nawr inni fwrw ymlaen â'r gwaith hwn, felly dwi'n gofyn i'r Gweinidog i gyflymu gwaith y Llywodraeth ar hyn. Mae angen arnom ni system fwy cydlynol ar waith nawr sy'n cael y gefnogaeth i bocedi'r rhai sydd ei hangen fwyaf mor fuan â phosib.
I'm sure the Minister is aware of the work by the Bevan Foundation on the Welsh benefits system. Their analysis of the current situation is that although the Welsh Government has provided unprecedented levels of support, efforts are undermined by the complex way in which support is administered. The foundation suggests that a low-income family with two children would have to present nine different application forms. Creating a reformed system of grants provided by the Welsh Government, which would mean that you could apply for all the support that you're entitled to in one place, would improve families' access to support by making it more accessible. The past few months have shown how important it is now for us to make progress on this issue, so I ask the Minister to accelerate the Government's work in this area. We need a more co-ordinated system in place now that provides support for those that need it most as soon as possible.
Diolch yn fawr, Luke Fletcher, am eich cwestiwn pwysig iawn.
Thank you very much, Luke Fletcher, for your very important question.
It's crucial that we get the funding, the benefits, to the households with the lowest incomes, and we need to move that forward, learning lessons and taking forward many of the recommendations, I would say, made by the Equality, Local Government and Communities Committee in the previous Senedd around benefit take-up. I have talked about the development of a charter for the Welsh benefit system, but also, going into the point of your question, to enable a more joined-up and simplified system so that more people can access their entitlements. We're now in discussion to ensure that we have a council tax protocol for local authorities, which is going to be crucial in terms of accessing those budgets with our charter. But I can assure you it's a top priority in terms of developing that social security system that we believe, in Wales, should be compassionate, fair in the way it treats people, and should be designed so it actually does make a positive contribution to tackling poverty. The current social security system in the UK falls far short on many counts.
Mae'n hanfodol ein bod yn cael y cyllid, y budd-daliadau, i'r aelwydydd ar yr incwm isaf, ac mae angen inni symud hynny ymlaen, gan ddysgu gwersi a bwrw ymlaen â llawer o'r argymhellion, byddwn yn dweud, a wnaed gan y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau yn y Senedd flaenorol ynghylch y nifer sy'n manteisio ar fudd-daliadau. Soniais am ddatblygu siarter ar gyfer system budd-daliadau Cymru, ond hefyd, gan fynd at graidd eich cwestiwn, i alluogi system fwy cydgysylltiedig a symlach fel y gall mwy o bobl gael yr hyn y mae ganddynt hawl i'w gael. Ar hyn o bryd, rydym yn trafod i sicrhau bod gennym brotocol treth gyngor ar gyfer awdurdodau lleol, rhywbeth a fydd yn hollbwysig er mwyn cael mynediad at y cyllidebau hynny gyda'n siarter. Ond gallaf eich sicrhau bod hyn yn brif flaenoriaeth er mwyn datblygu'r system nawdd cymdeithasol yr ydym ni yng Nghymru yn credu y dylai fod yn dosturiol, yn deg yn y ffordd y mae'n trin pobl, ac wedi ei chynllunio fel ei bod yn gwneud cyfraniad cadarnhaol tuag at drechu tlodi. Mae'r system nawdd cymdeithasol bresennol yn y DU yn syrthio'n fyr iawn o'r nod mewn sawl ffordd.
5. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael yn ddiweddar gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder ynghylch sefydlu'r ganolfan breswyl gyntaf i fenywod yng Nghymru? OQ57779
5. What recent discussions has the Minister had with the Ministry of Justice on the establishment of the first residential women’s centre in Wales? OQ57779
I recently met the Minister of State at the Ministry of Justice to discuss the residential women's centre in Wales. Work is progressing and Her Majesty's Prison and Probation Service Wales are working closely with Welsh Government, local authorities and other partners on this important initiative.
Yn ddiweddar, cyfarfûm â'r Gweinidog Gwladol yn y Weinyddiaeth Gyfiawnder i drafod y ganolfan breswyl i fenywod yng Nghymru. Mae gwaith yn mynd rhagddo ac mae Gwasanaeth Carchardai a Phrawf Ei Mawrhydi yng Nghymru yn gweithio'n agos gyda Llywodraeth Cymru, awdurdodau lleol a phartneriaid eraill ar y fenter bwysig hon.
Diolch yn fawr, Weinidog. Data just released under the Freedom of Information Act 2000 to Dr Robert Jones of the Wales Governance Centre showed that there has been an increase in the average number of Welsh women in prison between 2020 and 2021—gone up from 208 to 218. It also shows that women from north Wales are being held in the prison estate right across England, far away from their support network. Despite the announcement, nearly two years ago in early May 2020, of a residential centre in Wales, as far as I'm aware we still haven't got a site, we still haven't got an open date, and we still don't know what the legal status of that residential centre will be. In the meantime, Minister, as you well know, women are suffering in Wales, and this is not a good advertisement of partnership working between the Welsh Government and Ministry of Justice. We need to move on with this. When will the centre open, Minister? What will its status be? And how can we ensure that women across Wales, wherever they are from, will have equal status? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Weinidog. Dangosodd data a ryddhawyd o dan Ddeddf Rhyddid Gwybodaeth 2000 i Dr Robert Jones o Ganolfan Llywodraethiant Cymru fod cynnydd wedi bod yn y nifer gyfartalog o fenywod Cymru a oedd yn y carchar rhwng 2020 a 2021—fe gododd o 208 i 218. Mae hefyd yn dangos bod menywod o ogledd Cymru yn cael eu cadw mewn carchardai ledled Lloegr, ymhell iawn o'u rhwydwaith cymorth. Er gwaethaf y cyhoeddiad bron i ddwy flynedd yn ôl ar ddechrau mis Mai 2020 ynglŷn â chanolfan breswyl yng Nghymru, yn ôl yr hyn a ddeallaf, rydym yn dal i fod heb gael safle, yn dal i fod heb gael dyddiad agor, ac yn dal i fod heb gael gwybod beth fydd statws cyfreithiol y ganolfan breswyl honno. Yn y cyfamser, Weinidog, fel y gwyddoch yn iawn, mae menywod yn dioddef yng Nghymru, ac nid yw'n hysbyseb dda i waith partneriaeth rhwng Llywodraeth Cymru a'r Weinyddiaeth Gyfiawnder. Mae angen inni symud ymlaen gyda hyn. Pryd fydd y ganolfan yn agor, Weinidog? Beth fydd ei statws? A sut y gallwn sicrhau y bydd gan fenywod ledled Cymru statws cyfartal, o lle bynnag y deuant? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Rhys ab Owen. I'm as impatient as you, I can assure you. It is about partnership working with the UK Government, and the residential women's centre is going to be piloted in Wales. It's a key element of the female offending blueprint. As I said, I met with the Minister very recently. I hope we can have some news very shortly in terms of this centre, because it is crucial to tackle that injustice that women face in terms of the criminal justice system. I've visited women in English prisons. They shouldn't be there, they're separated from their families. They're often in prison because of poverty and abuse, and we want them to be supported in our women's residential centre in Wales, providing accommodation for up to 12 women to stay close to their homes and communities, and actually, then, tackle the causes, particularly relating to abuse and poverty, that meant that they were in the criminal justice system. I'm impatient, and I'm getting on with it.
Diolch yn fawr, Rhys ab Owen. Rwy'n ysu i'w gweld lawn cymaint â chi, gallaf eich sicrhau. Mae'n ymwneud â gweithio mewn partneriaeth â Llywodraeth y DU, a bydd y ganolfan breswyl i fenywod yn cael ei threialu yng Nghymru. Mae'n elfen allweddol o'r glasbrint troseddu benywaidd. Fel y dywedais, cyfarfûm â'r Gweinidog yn ddiweddar iawn. Rwy'n gobeithio y cawn newyddion yn fuan iawn ynglŷn â'r ganolfan, oherwydd mae'n hanfodol er mwyn mynd i'r afael â'r anghyfiawnder y mae menywod yn ei wynebu yn y system cyfiawnder troseddol. Rwyf wedi ymweld â menywod mewn carchardai yn Lloegr. Ni ddylent fod yno, maent wedi'u gwahanu oddi wrth eu teuluoedd. Maent yn aml yn y carchar oherwydd tlodi a chamdriniaeth, ac rydym am iddynt gael eu cefnogi yn ein canolfan breswyl i fenywod yng Nghymru, canolfan a fydd yn darparu llety i hyd at 12 o fenywod allu aros yn agos at eu cartrefi a'u cymunedau, a mynd i'r afael wedyn â'r achosion mewn gwirionedd, yn enwedig mewn perthynas â chamdriniaeth a thlodi, sydd wedi golygu eu bod yn y system cyfiawnder troseddol. Rwy'n ysu i'w gweld, ac rwy'n bwrw ymlaen â'r mater.
6. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o gynigion Llywodraeth y DU i ddisodli Deddf Hawliau Dynol 1998? OQ57783
6. What assessment has the Minister made of the UK Government's proposals to replace the Human Rights Act 1998? OQ57783
Following extensive engagement with stakeholders, our response to this consultation has been sent to the Ministry of Justice and published on our website. We've made it clear we are fundamentally opposed to the proposal to replace the current Human Rights Act with a bill of rights.
Ar ôl ymgysylltu'n helaeth â rhanddeiliaid, anfonwyd ein hymateb i'r ymgynghoriad hwn at y Weinyddiaeth Gyfiawnder a'i gyhoeddi ar ein gwefan. Rydym wedi dweud yn glir ein bod yn gwrthwynebu'n sylfaenol y cynnig i ddisodli'r Ddeddf Hawliau Dynol bresennol gan fil hawliau.
Minister, at First Minister's questions yesterday, I thanked the Welsh Government for its commitment to helping those fleeing the atrocities we're seeing in Ukraine and upholding our values that Wales is a nation of sanctuary. I stated that the kindness and generosity that we are seeing across our communities is the best of Wales, and that when people are experiencing such traumatic and devastating circumstances, we will do what we can to help them in their time of need.
I find it appalling, then, that in such a crisis, we are seeing the UK Government propose to reform the 1998 Human Rights Act and includes damaging consequences for people seeking refuge or asylum across the UK. Minister, recent events have highlighted that the consequences of war can affect any one of us and I'd remind the UK Government that damage to any group of people is a damage to all of our rights. Equality comes with no ifs and no buts. So, can the Minister therefore ensure that the Welsh Government is engaging with the UK Government to oppose any reform that will put the rights of people at risk?
Weinidog, yng nghwestiynau'r Prif Weinidog ddoe, diolchais i Lywodraeth Cymru am ei hymrwymiad i helpu'r rhai sy'n ffoi rhag yr erchyllterau a welwn yn Wcráin ac am gynnal y gwerthoedd sy'n gwneud Cymru'n cenedl noddfa. Dywedais fod y caredigrwydd a'r haelioni a welwn ledled ein cymunedau yn dangos Cymru ar ei gorau, a phan fydd pobl yn dioddef amgylchiadau mor drawmatig a dinistriol, fe wnawn yr hyn a allwn i'w helpu yn eu hawr o angen.
Mae'n warthus, felly, ein bod, mewn argyfwng o'r fath, yn gweld Llywodraeth y DU yn argymell diwygio Deddf Hawliau Dynol 1998 a chynnwys canlyniadau niweidiol i bobl sy'n ceisio noddfa neu loches ledled y DU. Weinidog, mae digwyddiadau diweddar wedi dangos y gall canlyniadau rhyfel effeithio ar unrhyw un ohonom a hoffwn atgoffa Llywodraeth y DU bod niwed i un grŵp o bobl yn niwed i hawliau pob un ohonom. Nid oes unrhyw amodau ynghlwm wrth gydraddoldeb. Felly, a wnaiff y Gweinidog sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu â Llywodraeth y DU i wrthwynebu unrhyw ddiwygio a fydd yn peryglu hawliau pobl?
I can assure the Member of that. We're calling—the Counsel General and myself; you'll see in our written statement—we're calling on the UK Government to change direction. It's still possible to do so, and the Ukrainian crisis shows it's even more important that they do so. They should abandon the current proposals, they should recommit, not just to retaining the existing Human Rights Act, but to guarantee full compliance by the UK with the obligations it's undertaken to fulfil in terms of the European convention on human rights and as a member of the Council of Europe, and we intend to have a debate on this as soon as we can, and I know colleagues will join us in supporting that intention in terms of our views.
Gallaf sicrhau'r Aelod o hynny. Rydym yn galw—y Cwnsler Cyffredinol a minnau; fe welwch yn ein datganiad ysgrifenedig—rydym yn galw ar Lywodraeth y DU i newid cyfeiriad. Mae'n dal yn bosibl gwneud hynny, ac mae argyfwng Wcráin yn dangos ei bod hyd yn oed yn bwysicach eu bod yn gwneud hynny. Dylent roi'r gorau i'r cynigion presennol, dylent ailymrwymo, nid yn unig i gadw'r Ddeddf Hawliau Dynol bresennol, ond i warantu cydymffurfiaeth lawn y DU â'r rhwymedigaethau y mae wedi ymrwymo i'w cyflawni yn rhan o'r confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol ac fel aelod o Gyngor Ewrop, a bwriadwn gael dadl ar hyn cyn gynted ag y gallwn, a gwn y bydd fy nghyd-Aelodau'n ymuno â ni i gefnogi'r bwriad hwnnw o ran ein safbwyntiau.
7. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'r Gweinidog y Gymraeg ac Addysg ynghylch mesurau i gefnogi myfyrwyr anabl i gael mynediad at addysg uwch? OQ57793
7. What discussions has the Minister had with the Minister for Education and Welsh Language about measures to support disabled students to access higher education? OQ57793
Eligible disabled students in Wales can access up to £31,831 of the non-repayable disabled students allowance grant to support them to access higher education. This amount is increasing to £32,546 for the academic year 2022/23.
Gall myfyrwyr anabl cymwys yng Nghymru gael hyd at £31,831 o'r grant lwfans i fyfyrwyr anabl nad yw'n ad-daladwy i'w cynorthwyo i gael mynediad at addysg uwch. Mae'r swm hwn yn codi i £32,546 ar gyfer y flwyddyn academaidd 2022/23.
Can I thank the Minister and can I welcome the steps that Welsh Government has taken to support disabled students to live independently whilst accessing higher education? But during a recent meeting with Citizens Advice Denbighshire, it was highlighted to me that new regulations introduced by the UK Government has made it harder for disabled students in non-advanced education to qualify for housing support through universal credit by getting rid of an exemption to the requirement to not be receiving education. And when the regulation was announced in December, Citizens Advice had to inform a client enrolled on a college course that they would be no longer able to live independently through universal credit if they wished to continue their college course. So, their options were either to withdraw from the course and live independently, or to stop living independently and continue the course, which is an awful choice to be faced with.
So, what conversations have you had with the Minister for education to investigate how the Welsh Government can support disabled people in non-advanced education to live independently through its competence over student finance, as it currently does for those in higher education? Thank you.
A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog ac a gaf fi groesawu'r camau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cymryd i gynorthwyo myfyrwyr anabl i fyw'n annibynnol pan fyddant yn derbyn addysg uwch? Ond yn ystod cyfarfod diweddar gyda Cyngor ar Bopeth sir Ddinbych, tynnwyd fy sylw at y ffaith bod rheoliadau newydd a gyflwynwyd gan Lywodraeth y DU wedi ei gwneud yn anos i fyfyrwyr anabl mewn addysg nad yw'n addysg uwch fod yn gymwys i gael cymorth tai drwy'r credyd cynhwysol drwy gael gwared ar eithriad i'r gofyniad i beidio â bod yn derbyn addysg. A phan gyhoeddwyd y rheoliad ym mis Rhagfyr, bu'n rhaid i Cyngor ar Bopeth hysbysu cleient a gofrestrwyd ar gwrs coleg na fyddent bellach yn gallu byw'n annibynnol drwy gredyd cynhwysol pe baent yn dymuno parhau â'u cwrs coleg. Felly, eu hopsiynau oedd tynnu'n ôl o'r cwrs a byw'n annibynnol, neu roi'r gorau i fyw'n annibynnol a pharhau â'r cwrs, sy'n ddewis ofnadwy i'w wynebu.
Felly, pa sgyrsiau a gawsoch gyda'r Gweinidog addysg i weld sut y gall Llywodraeth Cymru gynorthwyo pobl anabl mewn addysg nad yw'n addysg uwch i fyw'n annibynnol drwy ei chymhwysedd dros gyllid myfyrwyr, fel y mae'n ei wneud ar hyn o bryd i'r rheini sydd mewn addysg uwch? Diolch.
Thank you very much, Carolyn Thomas. Wales does provide the most generous non-repayable disabled student allowance grant support available in the UK, but you have drawn attention to an issue experienced by your constituent as a result of your consultation. We're keeping a watching brief on this in terms of these regulations, and we're also in touch with all the further education colleges' additional learning needs co-ordinators, so that they can be aware and know of the issues.
Diolch yn fawr iawn, Carolyn Thomas. Cymru sy'n darparu'r lefel fwyaf hael yn y DU o gymorth grant lwfans i fyfyrwyr anabl nad yw'n ad-daladwy, ond rydych wedi tynnu sylw at broblem a wynebodd eich etholwr o ganlyniad i'ch ymgynghoriad. Rydym yn cadw golwg ar y rheoliadau hyn, ac rydym hefyd mewn cysylltiad â holl gydlynwyr anghenion dysgu ychwanegol y colegau addysg bellach, er mwyn iddynt allu bod yn ymwybodol o'r materion sy'n codi.
8. Pa bolisïau y mae Llywodraeth Cymru yn eu dilyn i gefnogi'r rhai mwyaf agored i niwed drwy'r argyfwng costau byw? OQ57801
8. What policies is the Welsh Government following to support the most vulnerable through the cost-of-living crisis? OQ57801
We're supporting the most vulnerable people to maximise their income and build their financial resilience, and we recently announced a £330 million package of measures to help vulnerable people affected by the cost-of-living crisis.
Rydym yn cynorthwyo'r bobl fwyaf agored i niwed i wneud y gorau o incwm a datblygu eu gwytnwch ariannol, ac yn ddiweddar cyhoeddwyd pecyn gwerth £330 miliwn o fesurau gennym i helpu pobl sy'n agored i niwed yr effeithiwyd arnynt gan yr argyfwng costau byw.
Minister, as we know, the crisis is already with us, but, sadly, it's set to get considerably worse in terms of the cost of food, fuel, energy and much else besides. We know that specific steps have been taken by the Welsh Government to put schemes in place to help, and that's very welcome indeed, but, obviously, a lot of the responsibility lies with the UK Government and, for example, the benefits system. Sadly, Minister, a lot of those benefits remain unclaimed in Wales and we have a host of organisations, such as Citizens Advice, housing associations, various charities and local authorities providing help and support so that people are aware of their entitlement and claim it. But, sadly, that doesn't appear to be enough. I wonder, Minister, whether Welsh Government might take a fresh overview of the sources of information and advice available, and whether there are any gaps?
I well remember when local authorities all had welfare benefit advisors and, obviously, that isn't the case today after the years of austerity. So, I just wonder—
Weinidog, fel y gwyddom, mae'r argyfwng eisoes gyda ni, ond yn anffodus, mae'n debygol o waethygu'n sylweddol o ran costau bwyd, tanwydd, ynni a llawer o bethau eraill. Gwyddom fod Llywodraeth Cymru wedi cymryd camau penodol i roi cynlluniau ar waith i helpu, ac mae hynny i'w groesawu'n fawr, ond yn amlwg, Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am lawer o bethau, a'r system fudd-daliadau, er enghraifft. Yn anffodus, Weinidog, mae llawer o'r budd-daliadau hynny heb eu hawlio yng Nghymru o hyd ac mae gennym lu o sefydliadau, megis Cyngor ar Bopeth, cymdeithasau tai, elusennau amrywiol ac awdurdodau lleol yn darparu cymorth a chefnogaeth fel bod pobl yn ymwybodol o'r hyn y mae ganddynt hawl iddo, ac yn ei hawlio. Ond yn anffodus, nid yw hynny i'w weld yn ddigon. Weinidog, tybed a allai Llywodraeth Cymru edrych o'r newydd ar y ffynonellau gwybodaeth a chyngor sydd ar gael, a gweld a oes unrhyw fylchau?
Cofiaf yn iawn pan oedd gan bob awdurdod lleol gynghorwyr budd-daliadau lles ac yn amlwg, nid yw hynny'n wir heddiw ar ôl y blynyddoedd o gyni. Felly, tybed—
The Member needs to conclude now.
Mae angen i'r Aelod ddod i ben yn awr.
—if Welsh Government could take a fresh overview of these matters.
—a wnaiff Llywodraeth Cymru edrych o'r newydd ar y materion hyn.
Thank you very much, John Griffiths. Well, income maximisation and benefit take-up is crucially important to this, and it is worth us looking at who is helping us with our campaign, our national benefits take-up campaign, which we delivered last year. We're running another campaign—we announced this as part of our response to the cost-of-living crisis—called 'Claim what's yours' campaign, launched this year. It's also very important that we link this to our support for the single advice fund. We know, with Citizens Advice, we've approved over £11 million grant funding to be available to those single advice fund givers. And we need to have stability for that, so we've ensured that they can reach out. But it is very important that we respond to this, because this is the way in which we can get money into people's pockets, not just through the £200 fuel support scheme, the £150 in terms of those on the council tax bands, but also the discretionary assistance fund. But they should be taking up UK Government welfare benefits and crucially important, I'd say, pensioner credit, which still has a low take-up level. So, thank you for those comments.
Diolch yn fawr iawn, John Griffiths. Wel, mae gwneud y gorau o incwm a'r defnydd o fudd-daliadau yn hanfodol bwysig i hyn, ac mae'n werth inni edrych ar bwy sy'n ein helpu gyda'n hymgyrch, ein hymgyrch genedlaethol i gynyddu'r nifer sy'n manteisio ar fudd-daliadau a gynhaliwyd gennym y llynedd. Rydym yn cynnal ymgyrch arall—fe wnaethom gyhoeddi hyn fel rhan o'n hymateb i'r argyfwng costau byw—ymgyrch o'r enw 'Hawliwch yr hyn sy'n ddyledus i chi', a lansiwyd eleni. Mae hefyd yn bwysig iawn ein bod yn cysylltu hyn â'n cefnogaeth i'r gronfa gynghori sengl. Gyda Cyngor ar Bopeth, rydym wedi cymeradwyo dros £11 miliwn o gyllid grant i fod ar gael i'r rhai sy'n darparu ar gyfer y gronfa gynghori sengl. Ac mae angen inni gael sefydlogrwydd ar gyfer hynny, felly rydym wedi sicrhau y gallant estyn allan. Ond mae'n bwysig iawn ein bod yn ymateb i hyn, oherwydd dyma'r ffordd y gallwn gael arian i bocedi pobl, nid yn unig drwy'r cynllun cymorth tanwydd gwerth £200, y £150 i'r rhai ar fandiau'r dreth gyngor, ond hefyd y gronfa cymorth dewisol. Ond dylent fod yn manteisio ar fudd-daliadau lles Llywodraeth y DU, ac yn hollbwysig yn fy marn i, ar gredyd pensiynwyr, lle mae'r niferoedd sy'n ei gael yn dal i fod yn isel. Felly, diolch ichi am y sylwadau hynny.
Ac yn olaf, cwestiwn 9, Delyth Jewell.
And lastly, question 9, Delyth Jewell.
9. Pa fesurau diogelu sydd ar waith i sicrhau na wahaniaethir yn erbyn myfyrwyr rhyngwladol wrth iddynt ymgeisio am swyddi yng Nghymru? OQ57798
9. What safeguards are in place to ensure international students are not discriminated against when applying for jobs in Wales? OQ57798
Wales welcomes international students and the Welsh Government is committed to creating a fairer society where people do not face discrimination on the grounds of their race. Equality and employment law provides protections for job applicants and we will continue to pursue zero tolerance of racism via our anti-racist Wales action plan.
Mae Cymru'n croesawu myfyrwyr rhyngwladol ac mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i greu cymdeithas decach lle nad yw pobl yn wynebu gwahaniaethu ar sail eu hil. Mae cyfraith cydraddoldeb a chyflogaeth yn darparu amddiffyniadau i ymgeiswyr am swyddi a byddwn yn parhau i fynd ar drywydd polisi dim goddefgarwch tuag at hiliaeth drwy ein cynllun gweithredu Cymru wrth-hiliol.
Diolch, Weinidog, am yr ateb yna.
Thank you, Minister, for that answer.
A recent report by Charanpreet Khaira for BBC Cymru Wales raised serious questions, though, about whether international students are being treated fairly by Welsh employers. Reporting included an interview with a Nigerian woman who qualified for a band 7 NHS job after a Master's in public health in Wales, but she'd been turned away from band 2 carer jobs, despite there being demand for staff in that sector. The BAME Mental Health Support charity said they'd helped more than 40 people—20 of them were qualified doctors—to make applications, but they'd all been rejected. I know the Welsh Government is aware of this because the economy Minister did respond to the report, but I'd grateful if you, Minister, could give an assurance that you'll work with your colleagues in Government to try to ascertain the scale of this problem and to find solutions that would benefit both international students and Welsh service providers.
Fodd bynnag, roedd adroddiad diweddar gan Charanpreet Khaira i BBC Cymru Wales yn gofyn cwestiynau difrifol ynglŷn ag a yw myfyrwyr rhyngwladol yn cael eu trin yn deg gan gyflogwyr yng Nghymru. Roedd yr adroddiadau'n cynnwys cyfweliad â menyw o Nigeria a oedd yn gymwys ar gyfer swydd GIG band 7 ar ôl gradd Meistr mewn iechyd cyhoeddus yng Nghymru, ond cafodd ei gwrthod ar gyfer swyddi gofalwr band 2, er bod galw am staff yn y sector hwnnw. Dywedodd elusen Cymorth Iechyd Meddwl BAME eu bod wedi helpu mwy na 40 o bobl—roedd 20 ohonynt yn feddygon wedi cymhwyso—i wneud ceisiadau, ond cawsant i gyd eu gwrthod. Gwn fod Llywodraeth Cymru yn ymwybodol o hyn oherwydd ymatebodd Gweinidog yr economi i'r adroddiad, ond byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi, Weinidog, roi sicrwydd y byddwch yn gweithio gyda'ch cyd-Aelodau yn y Llywodraeth i geisio canfod maint y broblem hon a dod o hyd i atebion a fyddai o fudd i fyfyrwyr rhyngwladol a darparwyr gwasanaethau yng Nghymru.
Thank you. I can absolutely assure you, Delyth Jewell, that this is crucial to us delivering on our race equality action plan for an anti-racist Wales. Obviously, I'm aware of this, it's very concerning, but I would also draw your attention to the £65 million Taith programme, open for applications now, supporting students and staff from all education sectors in Wales to study and learn across the globe, and also recognising we do have a proud history of welcoming healthcare and social care professionals from all over the world. You'll see this in our plan in terms of actions and delivery as we move to publish the final race equality action plan for an anti-racist Wales.
Diolch. Gallaf eich sicrhau'n llwyr, Delyth Jewell, fod hyn yn hollbwysig wrth inni gyflawni ein cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol ar gyfer Cymru wrth-hiliol. Yn amlwg, rwy'n ymwybodol o hyn, mae'n peri pryder mawr, ond hoffwn dynnu eich sylw hefyd at y rhaglen Taith gwerth £65 miliwn, sy'n agored i geisiadau yn awr, i gynorthwyo myfyrwyr a staff o bob sector addysg yng Nghymru i astudio a dysgu ledled y byd, ac sydd hefyd yn cydnabod bod gennym hanes balch o groesawu gweithwyr gofal iechyd a gofal cymdeithasol proffesiynol o bob cwr o'r byd. Fe welwch hyn yn ein cynllun ar ffurf camau gweithredu a chyflawni wrth inni fwrw ymlaen i gyhoeddi'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol terfynol ar gyfer Cymru wrth-hiliol.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Mae cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad nesaf. Cwestiwn 1, Rhys ab Owen.
The next item is the questions to the Counsel General and Minister for the Constitution. Question 1 is from Rhys ab Owen.
1. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith y newidiadau arfaethedig i Ddeddf Hawliau Dynol 1998 ar setliad datganoli Cymru? OQ57785
1. What assessment has the Welsh Government made of the impact of the proposed changes to the Human Rights Act 1998 on the Welsh devolution settlement? OQ57785
Thank you for the question. The Welsh Government issued a response to the UK Government's Human Rights Act reform consultation on 8 March, setting out our significant concerns and opposition to the proposal to replace the Human Rights Act 1998 with a bill of rights.
Diolch am y cwestiwn. Cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ymateb i ymgynghoriad Llywodraeth y DU ar ddiwygio'r Ddeddf Hawliau Dynol ar 8 Mawrth, gan nodi ein pryderon sylweddol a'n gwrthwynebiad i'r cynnig i ddisodli Deddf Hawliau Dynol 1998 gan fil hawliau.
Diolch yn fawr, Gwnsler Cyffredinol. As you know, the Human Rights Act 1998 and the European convention on human rights is at the very heart of devolution in Wales. Conformity with convention rights is safeguarded by the Government of Wales Act 2006 and was voted twice by referenda by the Welsh people. Given that the Westminster Government claims to respect referenda, it's surprising that they're willing to potentially pull away this power from the Welsh people to hold the Welsh Government and this Senedd to account.
If the Westminster Government implements their proposed changes, meaning that UK secondary legislation no longer needs to be compatible with convention rights and can no longer be challenged by way of judicial review, Cwnsler Cyffredinol, has the Welsh Government considered what impact that would have on the status of Welsh law? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Gwnsler Cyffredinol. Fel y gwyddoch, mae Deddf Hawliau Dynol 1998 a'r confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol yn ganolog i ddatganoli yng Nghymru. Mae Deddf Llywodraeth Cymru 2006 yn diogelu cydymffurfiaeth â hawliau'r confensiwn a phleidleisiodd pobl Cymru drosti ddwywaith mewn refferenda. O gofio bod Llywodraeth San Steffan yn honni ei bod yn parchu refferenda, mae'n syndod y gallent fod yn fodlon cael gwared ar y pŵer hwn i bobl Cymru allu dwyn Llywodraeth Cymru a'r Senedd hon i gyfrif.
Os bydd Llywodraeth San Steffan yn gweithredu ei newidiadau arfaethedig, sy'n golygu na fydd angen i is-ddeddfwriaeth y DU fod yn gydnaws â hawliau'r confensiwn mwyach ac na ellir ei herio mwyach drwy adolygiad barnwrol, Gwnsler Cyffredinol, a yw Llywodraeth Cymru wedi ystyried pa effaith y byddai hynny'n ei chael ar statws cyfraith Cymru? Diolch yn fawr.
Well, thank you for the points you make. This is, indeed, a serious constitutional point because, as you've mentioned, human rights are embedded in our constitutional status. You'll know, of course, that we have serious concerns with the nature of the consultation. Although it mentions devolution, it doesn't actually deal with the devolution issues that are there, and it raises a number of areas that cause us concern when there is talk about rights inflation, i.e. that we have too many rights, apparently, and the failure of it to seek to address the issues of socioeconomic rights.
But on the particular constitutional point of if the UK Government were to proceed ahead contrary to recommendations from its previous independent reviews, then we'll have to consider what the implications are for Welsh law. We'll have to consider what the options are in terms of how we actually preserve the status of human rights law and standards within our own legislation. That is something that I am considering at the moment, and will, if necessary, report back in due course.
Wel, diolch am y pwyntiau a wnewch. Mae hwn yn bwynt cyfansoddiadol difrifol yn wir oherwydd, fel y sonioch chi, mae hawliau dynol wedi'u gwreiddio yn ein statws cyfansoddiadol. Fe fyddwch yn gwybod, wrth gwrs, fod gennym bryderon difrifol ynghylch natur yr ymgynghoriad. Er ei fod yn sôn am ddatganoli, nid yw'n ymdrin â'r materion datganoli sydd yno mewn gwirionedd, ac mae'n codi nifer o feysydd sy'n peri pryder inni pan sonnir am chwyddiant hawliau, h.y. bod gennym ormod o hawliau, mae'n debyg, a'i fethiant i fynd i'r afael â materion yn ymwneud â hawliau economaidd-gymdeithasol.
Ond ar y pwynt cyfansoddiadol penodol ynglŷn â phe bai Llywodraeth y DU yn bwrw ymlaen yn groes i argymhellion ei hadolygiadau annibynnol blaenorol, bydd yn rhaid inni ystyried wedyn beth yw'r goblygiadau i gyfraith Cymru. Bydd yn rhaid inni ystyried beth yw'r opsiynau o ran sut rydym yn gwarchod statws cyfraith a safonau hawliau dynol yn ein deddfwriaeth ein hunain. Mae hynny'n rhywbeth rwy'n ei ystyried ar hyn o bryd, ac os bydd angen, byddaf yn adrodd yn ôl maes o law.
2. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru ynghylch unrhyw gymorth y gall ei roi i ymchwiliad y Llys Troseddol Rhyngwladol i droseddau rhyfel y tybir bod lluoedd Rwsia wedi'u cyflawni yn Wcráin? OQ57802
2. What legal advice has the Counsel General provided to the Welsh Government regarding any assistance it can provide to the International Criminal Court investigation into suspected war crimes committed by Russian forces in Ukraine? OQ57802
Thank you for the question. I welcome the investigation by the prosecutor of the International Criminal Court and I'm heartened that 40 states have now referred the matter to the court for consideration. The Welsh Government stands in solidarity with Ukraine and its people, and will continue to support and assist in any way that it can.
Diolch am y cwestiwn. Rwy'n croesawu'r ymchwiliad gan erlynydd y Llys Troseddol Rhyngwladol ac rwy'n falch fod 40 o wladwriaethau bellach wedi cyfeirio'r mater at y llys i'w ystyried. Mae Llywodraeth Cymru yn sefyll mewn undod ag Wcráin a'i phobl, a bydd yn parhau i gefnogi a chynorthwyo mewn unrhyw ffordd y gall.
Thank you very much for that response, Minister. I know that Members on all sides of the Chamber have already expressed their solidarity with the people of Ukraine and will continue to reach out to people in Ukraine to express that support and solidarity throughout the coming weeks and months. And I know that Members also on all sides of this Chamber will reach out to you, Counsel General, in the way that you've spoken and the impact that that's had on you and your family.
We all want to see an end to this appalling war, and we all want to see those who are responsible for perpetrating criminal activities and war crimes held to account for that. The Welsh Government, I hope, will support the United Kingdom Government in doing so, and I hope, Minister, that you can assure us this afternoon that the Welsh Government will work alongside the UK Government to ensure that we create an international coalition of people across the world to ensure that Putin is not only defeated in Ukraine, but that when he is defeated, he and his Government are held to account for the crimes they are committing today.
Diolch yn fawr am yr ymateb hwnnw, Weinidog. Gwn fod Aelodau ar bob ochr i'r Siambr eisoes wedi mynegi eu hundod â phobl Wcráin a byddant yn parhau i estyn allan at bobl yn Wcráin i fynegi'r gefnogaeth a'r undod hwnnw drwy gydol yr wythnosau a'r misoedd nesaf. A gwn y bydd Aelodau hefyd ar bob ochr i'r Siambr hon yn estyn allan atoch chi, Gwnsler Cyffredinol, yn y ffordd yr ydych wedi siarad a'r effaith y mae wedi'i chael arnoch chi a'ch teulu.
Rydym i gyd am weld diwedd ar y rhyfel gwarthus hwn, ac rydym i gyd am weld y rhai sy'n gyfrifol am gyflawni gweithredoedd troseddol a throseddau rhyfel yn cael eu dwyn i gyfrif am hynny. Bydd Llywodraeth Cymru, gobeithio, yn cefnogi Llywodraeth y Deyrnas Unedig i wneud hynny, a gobeithio, Weinidog, y gallwch ein sicrhau y prynhawn yma y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio ochr yn ochr â Llywodraeth y DU i sicrhau ein bod yn creu cynghrair ryngwladol o bobl ledled y byd i sicrhau bod Putin nid yn unig yn cael ei drechu yn Wcráin, ond pan gaiff ei drechu, y caiff ef a'i Lywodraeth eu dwyn i gyfrif am y troseddau y maent yn eu cyflawni heddiw.
Thank you for those comments. Of course, the issue of human rights, of acts of aggression, of war crimes and of, in fact, genocide are matters that actually transcend party political differences, particularly when we see them occurring on 24-hour news, live, in front of our own eyes, in a way that probably has never happened before. What I can say to Members is this: on 1 March 2022, a number of party states, including the UK, referred the matter to the International Criminal Court, and, as I've said, that's increased to 40 now.
On 2 March, the prosecutor announced that he had opened his investigation, and the scope of the investigation encompasses past and present allegations of war crimes, crimes against humanity or genocide, committed on any part of the territory of Ukraine by any person from 21 November 2013 onwards.
And then, separately, on 7 March 2022, there was a hearing at the International Court of Justice in respect of allegations of genocide under the Convention on the Prevention and Punishment of Genocide. This related to proceedings that were brought by Ukraine against the Russian Federation. The Russian Federation decided not to participate.
We will of course be undoubtedly receiving numbers of Ukrainian refugees in due course. Some of them may be witnesses to war crimes and acts of genocide and it may be that one of the things that we could do is to actually explore the extent to which it is possible for that evidence to be secured for part of the international criminal investigation.
Diolch am y sylwadau hynny. Wrth gwrs, mae mater hawliau dynol, gweithredoedd ymosodol, troseddau rhyfel, a hil-laddiad mewn gwirionedd, yn faterion sy'n trosgynnu gwahaniaethau gwleidyddiaeth bleidiol, yn enwedig pan fyddwn yn eu gweld yn digwydd ar newyddion 24 awr, yn fyw o flaen ein llygaid ein hunain mewn ffordd nad yw erioed wedi digwydd o'r blaen, mae'n debyg. Gallaf ddweud hyn wrth yr Aelodau: ar 1 Mawrth 2022, cyfeiriodd nifer o aelod-wladwriaethau, gan gynnwys y DU, y mater at y Llys Troseddol Rhyngwladol, ac fel y dywedais, mae hynny wedi cynyddu i 40 bellach.
Ar 2 Mawrth, cyhoeddodd yr erlynydd ei fod wedi agor ei ymchwiliad, ac mae cwmpas yr ymchwiliad yn cynnwys honiadau o droseddau rhyfel yn y gorffennol a'r presennol, troseddau yn erbyn y ddynoliaeth neu hil-laddiad, a gyflawnwyd ar unrhyw ran o diriogaeth Wcráin gan unrhyw berson o 21 Tachwedd 2013 ymlaen.
Ac yna, ar wahân i hynny, ar 7 Mawrth 2022, cafwyd gwrandawiad yn y Llys Cyfiawnder Rhyngwladol mewn perthynas â honiadau o hil-laddiad o dan y Confensiwn ar Atal a Chosbi Trosedd Hil-laddiad. Roedd hyn yn ymwneud ag achos a ddygwyd ger bron gan Wcráin yn erbyn Ffederasiwn Rwsia. Penderfynodd Ffederasiwn Rwsia beidio â chymryd rhan.
Wrth gwrs, byddwn yn sicr o dderbyn nifer o ffoaduriaid o Wcráin maes o law. Mae'n bosibl y bydd rhai ohonynt wedi tystio i droseddau rhyfel ac achosion o hil-laddiad ac efallai mai un o'r pethau y gallem ei wneud yw archwilio i ba raddau y mae'n bosibl diogelu'r dystiolaeth honno ar gyfer rhan o'r ymchwiliad troseddol rhyngwladol.
Galwaf yn awr ar lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Darren Millar.
I now call the party spokespeople. Conservative spokesperson, Darren Millar.
Diolch yn fawr, and can I associate myself with the solidarity that's been shown in the Chamber today in respect of the people of Ukraine?
Minister, can you provide us with an update on the discussions you've held with the UK Government and your officials in relation to adopting the provisions of the UK Government's Elections Bill?
Diolch yn fawr, ac a gaf fi gysylltu fy hun â'r undod a ddangoswyd yn y Siambr heddiw mewn perthynas â phobl Wcráin?
Weinidog, a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am y trafodaethau a gynhaliwyd gennych gyda Llywodraeth y DU a'ch swyddogion ynglŷn â mabwysiadu darpariaethau Bil Etholiadau Llywodraeth y DU?
Yes, I can. Discussions have been ongoing. They have been very positive and constructive. They haven't yet been concluded. There are two outstanding issues of competence that are still under discussion and the issue of those and whether a legislative consent memorandum is required is under consideration at the moment.
Gallaf. Mae trafodaethau wedi bod yn mynd rhagddynt. Maent wedi bod yn gadarnhaol ac yn adeiladol iawn. Nid ydynt wedi'u cwblhau eto. Ceir dau fater yn ymwneud â chymhwysedd sy'n dal i gael eu trafod ac mae'r rheini ac a oes angen memorandwm cydsyniad deddfwriaethol dan ystyriaeth ar hyn o bryd.
I'm grateful for the update and I'm grateful for the fact that you've said that those discussions have been constructive. I know that, obviously, one of the outstanding issues that the Welsh Government has concern about is the issue of vote ID. And we on the Conservative benches here would encourage you very much indeed to adopt voter identification for all elections here in Wales so that there is some consistency when people go to the ballot box. Do you accept that not having consistency could cause significant problems for voters in terms of making matters confusing for them, particularly if elections for things such as the UK Government general election or police and crime commissioner elections are held on the same day as elections to the Senedd?
Rwy'n ddiolchgar am yr wybodaeth ddiweddaraf ac rwy'n ddiolchgar eich bod wedi dweud i'r trafodaethau fod yn adeiladol. Yn amlwg, gwn mai un o'r materion y mae Llywodraeth Cymru yn bryderus yn ei gylch yw dulliau adnabod pleidleiswyr. A byddem ni ar feinciau'r Ceidwadwyr yma yn eich annog yn gryf iawn i fabwysiadu dulliau adnabod pleidleiswyr ar gyfer pob etholiad yma yng Nghymru fel bod rhywfaint o gysondeb pan fydd pobl yn pleidleisio. A ydych yn derbyn y gallai peidio â chael cysondeb achosi problemau sylweddol i bleidleiswyr drwy wneud pethau'n ddryslyd iddynt, yn enwedig os cynhelir etholiadau ar gyfer pethau fel etholiad cyffredinol Llywodraeth y DU neu etholiadau comisiynwyr heddlu a throseddu ar yr un diwrnod ag etholiadau i'r Senedd?
Well, of course, that is an issue that has already occurred, as we had the Senedd elections at the same time as the police and crime commissioner elections, and of course there were in fact different franchises for each of those elections.
I think it's very clear that there is a level of divergence. That divergence, I think, is going to increase, and I think what is necessary is that there is an increased emphasis on the clarity of those elections and where those differences apply in respect of particular elections. We of course had put the case to the UK Government that their proposals in respect of voter ID were in fact not only likely to place hurdles in terms of people actually voting, but they were creating an unwarranted divergence. The UK Government has obviously chosen to proceed with those. We disagree with them for all the reasons that we have discussed in recent debates.
Wel, wrth gwrs, mae honno'n broblem sydd eisoes wedi codi, oherwydd cawsom etholiadau'r Senedd ar yr un pryd ag etholiadau comisiynwyr heddlu a throseddu, ac wrth gwrs roedd etholfreintiau gwahanol ar gyfer pob un o'r etholiadau hynny mewn gwirionedd.
Rwy'n credu ei bod yn amlwg iawn fod yna lefel o ymrannu. Credaf y bydd yr ymraniad hwnnw'n cynyddu, a chredaf fod angen mwy o bwyslais ar eglurder yr etholiadau hynny a lle mae'r gwahaniaethau hynny'n berthnasol mewn perthynas ag etholiadau penodol. Roeddem wedi cyflwyno'r achos i Lywodraeth y DU wrth gwrs fod eu cynigion mewn perthynas â dulliau adnabod pleidleiswyr nid yn unig yn debygol o greu rhwystrau i bobl rhag pleidleisio, ond eu bod yn creu ymrannu diangen hefyd. Mae'n amlwg fod Llywodraeth y DU wedi dewis bwrw ymlaen â'r rheini. Rydym yn anghytuno â hwy am yr holl resymau a drafodwyd gennym mewn dadleuon yn ddiweddar.
Well, as you know, our position is very clear, and that is the fact that 99 per cent of people from hard-to-reach groups have some form of photo identification that would enable them to vote in elections, and 98 per cent of the population as a whole. The remaining 2 per cent that don't can have free photographic voter ID cards. We don't see an issue with that at all. And of course, it was the Labour Government that introduced photographic voter identification in order to vote in Northern Ireland some years ago.
Do you accept that if the Welsh Government is continuing in this opposition to voter ID and that this does cause greater divergence, as you've already suggested is likely to be the case, that one of the consequences of that—and I know that you have urged this in the inter-ministerial group for elections—is that it's highly likely that you'd have to potentially hold elections on a different day than the police and crime commissioner elections, or general elections, which, hopefully, will never clash in the future, of course? What sort of cost implications might that have for the Welsh taxpayer if you were to choose to hold elections on different days, when, frankly, efficiencies in terms of costs might be an issue?
Wel, fel y gwyddoch, mae ein safbwynt yn glir iawn, sef bod gan 99 y cant o bobl o grwpiau anodd eu cyrraedd ryw fath o ddull adnabod ffotograffig a fyddai'n eu galluogi i bleidleisio mewn etholiadau, a 98 y cant o'r boblogaeth gyfan. Gall y 2 y cant sy'n weddill, nad oes ganddynt ddull adnabod ffotograffig o'r fath, gael cardiau adnabod ffotograffig am ddim. Nid ydym yn gweld problem gyda hynny o gwbl. Ac wrth gwrs, y Llywodraeth Lafur a gyflwynodd ddulliau adnabod ffotograffig i bleidleiswyr allu pleidleisio yng Ngogledd Iwerddon rai blynyddoedd yn ôl.
Os yw Llywodraeth Cymru yn parhau i wrthwynebu dulliau adnabod pleidleiswyr a bod hyn yn achosi mwy o ymrannu, fel yr awgrymoch chi eisoes sy'n debygol o ddigwydd, a ydych yn derbyn mai un o ganlyniadau hynny—a gwn eich bod wedi pwysleisio hyn yn y grŵp rhyngweinidogol ar etholiadau—yw ei bod yn debygol iawn y byddai'n rhaid ichi gynnal etholiadau ar ddiwrnod gwahanol i'r etholiadau ar gyfer comisiynwyr heddlu a throseddu, neu etholiadau cyffredinol, na fyddant, gobeithio, yn gwrthdaro yn y dyfodol wrth gwrs? Pa fath o oblygiadau a allai fod o ran costau i drethdalwyr Cymru pe baech yn dewis cynnal etholiadau ar wahanol ddyddiau pan allai arbedion effeithlonrwydd o ran y costau fod yn broblem a bod yn onest?
Well, I think the efficient management of elections is something that is always under consideration, and of course has been in the various inter-ministerial discussions. For example, the proposals that are being made by the UK Government, even in respect of just Westminster elections, will have some financial costs, and we've made the case to the UK Government that those costs, obviously, have to be covered. The response has been received, I believe, positively.
In respect of the voter ID issue itself, you know that our view and our difference on this is that we see voter ID as essentially two things: (1) it doesn't have an evidential base to justify it, but, secondly, it is more about voter suppression than it is about robustness of elections. And if that were not the case, there would be an evidential base for its introduction. That evidential base has never been produced, or in fact even solidly argued.
But I think the point you do make is this: that, in the management of elections, we obviously want to see reform in the future, and, of course, the introduction of an electoral reform Bill. We want to see digitisation of the electoral system, which will make it much easier to manage elections, much more cost-efficient to manage elections, and also much more accessible. But, in circumstances where there might be two elections taking place with different franchises, then I think the systems are alert, as they have already been, to the fact that there are those areas of divergence, and there will be different systems. But it has to be managed. It's unfortunate that it's there, but I think it's in the nature of devolution. We have a particular direction in terms of elections that is about accessibility and openness and maximisation of capacity to vote and votes to be counted. I believe the approach adopted by the UK Government is one that goes in a direction that is different.
Wel, credaf fod rheoli etholiadau'n effeithlon yn rhywbeth sydd dan ystyriaeth bob amser, ac wrth gwrs mae wedi codi yn y gwahanol drafodaethau rhyngweinidogol. Er enghraifft, bydd rhai costau ariannol ynghlwm wrth gynigion a wneir gan Lywodraeth y DU, hyd yn oed mewn perthynas ag etholiadau San Steffan yn unig, ac rydym wedi cyflwyno'r achos i Lywodraeth y DU fod yn rhaid talu'r costau hynny, yn amlwg. Rwy'n credu bod yr ymateb wedi cael ei dderbyn yn gadarnhaol.
O ran dulliau adnabod pleidleiswyr, fe wyddoch mai ein barn ni a'r gwahaniaeth rhyngom ar hyn yw ein bod ni'n gweld dulliau adnabod pleidleiswyr fel dau beth yn y bôn: (1) nid oes sylfaen dystiolaethol i'w gyfiawnhau, ond yn ail, mae'n ymwneud mwy ag atal pleidleiswyr nag y mae'n ymwneud â chadernid etholiadau. A phe na bai hynny'n wir, byddai sail dystiolaethol dros ei gyflwyno. Nid yw'r sylfaen dystiolaethol honno erioed wedi'i chynhyrchu, ac nid oes dadl gadarn wedi'i chyflwyno drosti hyd yn oed.
Ond rwy'n credu mai'r pwynt a wnewch yw hyn: ein bod, wrth reoli etholiadau, yn amlwg eisiau gweld diwygio yn y dyfodol, ac wrth gwrs, rydym eisiau gweld Bil diwygio etholiadol yn cael ei gyflwyno. Rydym eisiau digideiddio'r system etholiadol, a fydd yn ei gwneud yn llawer haws rheoli etholiadau, yn llawer mwy costeffeithlon i reoli etholiadau, a hefyd yn llawer mwy hygyrch. Ond mewn amgylchiadau lle y gallai fod dau etholiad yn digwydd gyda gwahanol etholfreintiau, credaf fod y systemau'n gallu ymdopi, fel y maent wedi gwneud eisoes, â'r ffaith bod yna feysydd lle y ceir ymraniad, ac y bydd systemau gwahanol ar waith. Ond mae'n rhaid ei reoli. Mae'n anffodus, ond rwy'n credu mai dyna yw natur datganoli. Mae gennym ni gyfeiriad penodol mewn perthynas ag etholiadau sy'n gysylltiedig â hygyrchedd a bod yn agored a chynyddu'r gallu i bleidleisio a chyfrif pleidleisiau. Credaf fod y dull a fabwysiadwyd gan Lywodraeth y DU yn un sy'n mynd i gyfeiriad gwahanol.
Llefarydd Plaid Cymru, Rhys ab Owen.
Plaid Cymru spokesperson, Rhys ab Owen.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Cwnsler Cyffredinol, you're more than aware of the concern that I and many in this Chamber—from Plaid Cymru and the Labour Party—have of the impact of the legislative consent motions on the devolution settlement and their increased use in this Senedd. The letter today from the Deputy Minister for the arts shows the chaotic nature of the LCM process; it really doesn't work. The education Minister said in the Siambr that he was seeking an amendment to the Professional Qualifications Bill, to make sure that UK Ministers could not amend that important devolution Act, the Government of Wales Act 2006—a very sensible move, you might think. But, in contrast, the health Minister has said that she wouldn't seek a similar amendment. She described the power of UK Ministers to make amendments to that important Bill as a small constitutional risk. She was satisfied with a despatch-box promise by a UK Minister, something that doesn't even bind this Government, let alone any future Government. So, which is it, Cwnsler Cyffredinol? Which conflicting approach, that of the education Minister, or the health Minister, is now the principle of Welsh Government when it comes to legislative consent motions? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Gwnsler Cyffredinol, rydych yn ymwybodol iawn o fy mhryderon i a nifer yn y Siambr hon—ym Mhlaid Cymru a'r Blaid Lafur—ynghylch effaith y cynigion cydsyniad deddfwriaethol ar y setliad datganoli a'u defnydd cynyddol yn y Senedd hon. Mae'r llythyr heddiw gan Ddirprwy Weinidog y celfyddydau yn dangos natur anhrefnus proses y cynigion cydsyniad deddfwriaethol; nid yw'n gweithio o gwbl. Dywedodd y Gweinidog addysg yn y Siambr ei fod yn ceisio gwelliant i'r Bil Cymwysterau Proffesiynol, er mwyn sicrhau na allai Gweinidogion y DU ddiwygio'r Ddeddf ddatganoli bwysig, Deddf Llywodraeth Cymru 2006—cam synhwyrol iawn, byddech yn meddwl. Ond i'r gwrthwyneb, mae'r Gweinidog iechyd wedi dweud na fyddai'n ceisio gwelliant o'r fath. Disgrifiodd bŵer Gweinidogion y DU i wneud gwelliannau i'r Bil pwysig hwnnw fel risg gyfansoddiadol fach. Roedd hi'n fodlon ag addewid a wnaed ar lawr Senedd y DU gan un o Weinidogion y DU, rhywbeth nad yw'n rhwymo'r Llywodraeth hon hyd yn oed, heb sôn am unrhyw Lywodraeth yn y dyfodol. Felly, pa un yw hi am fod, Gwnsler Cyffredinol? Pa un o'r dulliau sy'n gwrthdaro, dull y Gweinidog addysg, neu ddull y Gweinidog iechyd, yw'r egwyddor y mae Llywodraeth Cymru yn ei dilyn yn awr mewn perthynas â chynigion cydsyniad deddfwriaethol? Diolch yn fawr.
Well, of course, I don't see them as being a contradiction or a conflict in that sense, because each particular Bill has to be assessed in terms of the particular circumstances that are applicable to that. And, of course, LCMs are a constitutional requirement that we have to deal with as a result of UK Government legislation, where it changes or impacts in respect of devolution. You are certainly right in respect of the fact that it is not an appropriate vehicle in terms of ensuring that legislation has perhaps the degrees of scrutiny that you should have. And, of course, that particularly is exacerbated when UK Bills are produced late, have substantial amendments that are made to them very late in the day, with limited opportunity then for proper scrutiny. I think those are things that need to be considered constitutionally, and I'm hopeful that the inter-governmental review will provide a mechanism for at least reviewing how that actually operates.
Some of the points you raise go back to Sewel itself. You mentioned the Professional Qualifications Bill and the position there that has been taken, which is not to give consent. The point you raised with the health Minister, I think is of a different nature because it is about consequential amendments. And, of course, we could adopt the position where we would say, 'No, these minor consequential amendments that you have the power to make we would oppose', but if that's the case then you have to remember that, of course, we also make consequential amendments to UK Government legislation. So, were we to adopt that position, it would then impact on the way we conduct our own legislation where we need to make consequential amendments there as well.
Wel, wrth gwrs, nid wyf yn ystyried eu bod yn gwrthdaro nac yn anghyson yn y ffordd honno, oherwydd mae'n rhaid asesu pob Bil penodol yng ngoleuni'r amgylchiadau penodol sy'n berthnasol iddo. Ac, wrth gwrs, mae cynigion cydsyniad deddfwriaethol yn ofyniad cyfansoddiadol y mae'n rhaid inni ymdrin â hwy o ganlyniad i ddeddfwriaeth Llywodraeth y DU, lle mae'n newid neu'n effeithio ar ddatganoli. Rydych yn sicr yn gywir nad yw'n gyfrwng priodol i sicrhau bod deddfwriaeth yn destun y lefel o graffu y dylech ei wneud arni o bosibl. Ac, wrth gwrs, caiff hynny ei waethygu yn enwedig pan fo Biliau'r DU yn cael eu cynhyrchu'n hwyr, a nifer sylweddol o welliannau'n cael eu gwneud iddynt yn hwyr iawn, heb fawr o gyfleoedd i graffu'n briodol o ganlyniad i hynny. Credaf fod y rheini'n bethau y mae angen eu hystyried yn gyfansoddiadol, ac rwy'n gobeithio y bydd yr adolygiad rhynglywodraethol yn darparu mecanwaith ar gyfer adolygu o leiaf sut y mae hynny'n gweithredu mewn gwirionedd.
Mae rhai o'r pwyntiau a godwch yn mynd yn ôl at Sewel ei hun. Fe sonioch chi am y Bil Cymwysterau Proffesiynol a'r safbwynt a fabwysiadwyd yno, sef peidio â rhoi cydsyniad. Rwy'n credu bod y pwynt a godwyd gennych gyda'r Gweinidog iechyd o natur wahanol oherwydd mae'n ymwneud â diwygiadau canlyniadol. Ac wrth gwrs, gallem fabwysiadu'r safbwynt lle byddem yn dweud, 'Na, byddem yn gwrthwynebu'r mân ddiwygiadau canlyniadol hyn y mae gennych bŵer i'w gwneud', ond os felly mae'n rhaid ichi gofio ein bod ni hefyd, wrth gwrs, yn gwneud diwygiadau canlyniadol i ddeddfwriaeth Llywodraeth y DU. Felly, pe baem yn mabwysiadu'r safbwynt hwnnw, byddai'n effeithio ar y ffordd y cyflawnwn ein deddfwriaeth ein hunain lle mae angen inni wneud diwygiadau canlyniadol yno hefyd.
Diolch yn fawr, Cwnsler Cyffredinol. I look forward to hearing your statement next week about taking forward the recommendations of the Commission on Justice in Wales and the Law Commission report on Welsh tribunals. More of the justice system in fact is devolved to Wales than most people think, especially on those benches opposite me. But one strong argument to devolve the rest would be to show that the Welsh Government are running what they already have well, and it's fair to say that hasn't been the case in the past, with the Welsh tribunals often largely forgotten and neglected by the Welsh Government, and by this place also. To implement the recommendations of both reports, which is within the gift of the Welsh Government, would have positive changes for the people of Wales. It's easy for us to point fingers at the Tories all the time, and it's fun isn't it, but, sometimes, we need to take responsibility ourselves.
Please take this next comment in the good spirit it's being said, but I often struggle with Welsh Government statements. I read it and I try to work out what is it actually trying to say, and more than that, what will it actually achieve. So, please can the Counsel General give us a guarantee that the statement next week will be clear, will provide key milestones and will have accountable leadership to it? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Gwnsler Cyffredinol. Edrychaf ymlaen at glywed eich datganiad yr wythnos nesaf am fwrw ymlaen ag argymhellion y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru ac adroddiad Comisiwn y Gyfraith ar dribiwnlysoedd yng Nghymru. Mae mwy o'r system gyfiawnder wedi'i datganoli i Gymru nag y mae'r rhan fwyaf o bobl yn ei feddwl mewn gwirionedd, yn enwedig ar y meinciau gyferbyn â mi. Ond un ddadl gref dros ddatganoli'r gweddill fyddai er mwyn dangos bod Llywodraeth Cymru yn cyflawni'r hyn sydd ganddynt eisoes yn dda, ac mae'n deg dweud nad yw hynny wedi bod yn wir yn y gorffennol, gyda thribiwnlysoedd Cymru yn aml yn cael eu hanghofio a'u hesgeuluso i raddau helaeth gan Lywodraeth Cymru, a chan y lle hwn hefyd. Byddai gweithredu argymhellion y ddau adroddiad, rhywbeth y mae gan Lywodraeth Cymru bŵer i'w wneud, yn arwain at newidiadau cadarnhaol i bobl Cymru. Mae'n hawdd inni bwyntio bys at y Torïaid drwy'r amser, ac mae'n hwyl onid yw, ond weithiau, mae angen inni ysgwyddo cyfrifoldeb ein hunain.
Cymerwch fy sylw nesaf yn yr un ysbryd da ag y cafodd ei ddweud, ond rwy'n aml yn cael trafferth gyda datganiadau Llywodraeth Cymru. Rwy'n ei ddarllen ac rwy'n ceisio canfod beth y mae'n ceisio ei ddweud mewn gwirionedd, ac yn fwy na hynny, beth y bydd yn ei gyflawni mewn gwirionedd. Felly, a wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi sicrwydd i ni y bydd y datganiad yr wythnos nesaf yn glir, y bydd yn darparu cerrig milltir allweddol ac y bydd arweinyddiaeth atebol ynghlwm wrtho? Diolch yn fawr.
Well, firstly, the simple answer to that is 'yes'.
Wel, yn gyntaf, yr ateb syml i'r cwestiwn hwnnw yw 'gwnaf'.
Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr.
But I think what I should say is that, certainly with my portfolio as Counsel General and Minister of the Constitution, and with the Minister for Social Justice, what we have recognised is, of course, the Thomas Commission recommended there should be a justice Minister; well, in actual fact, we've effectively created that by the close co-operation in many ways we get, which is more advantageous in the way we're working. But, of course, the issue of justice and the technical aspects of justice, and particularly those that are within our jurisdiction, go very much hand in hand with socioeconomic justice as well. And I think that partnership has been very, very effective.
And I think what I would also say is, of course, the work that is going on in really preparing a very detailed analysis of the Thomas commission recommendations, the work that is going on in partnership with UK Government at the moment, what it has achieved and how it could achieve more, the things that we think could actually be delivered better in terms of justice by the devolution of justice, and also beginning to set the framework for justice, I think is something that will be very substantial. And I do look forward to that debate, because I think we're at the stage where Lord Thomas of Cwmgiedd's comments that the devolution of justice is not of question of if but when are beginning to come to fruition. And I see one of the important contributions to that as being the reform of the tribunals. And, as you say, they have come to us in a sort of ad hoc way, have been developed or created in that sort of environment as well. But we have the opportunity, I think, as a result of the recommendations of the Law Commission, to look at the creation of a new administrative justice system within Wales, with potentially its own appellate structure, and I think that would be a very significant step towards, I think, what is an objective that most of those working within the justice system would recognise as being a step forward.
Ond rwy'n credu mai'r hyn y dylwn ei ddweud, yn sicr gyda fy mhortffolio i fel Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad, a gyda'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, yw ein bod wedi cydnabod, wrth gwrs, fod Comisiwn Thomas wedi argymell y dylid cael Gweinidog cyfiawnder; wel, mewn gwirionedd, rydym wedi creu'r swydd honno i bob pwrpas drwy'r cydweithrediad agos a gawn mewn sawl ffordd, sy'n fwy manteisiol i'r ffordd y gweithiwn. Ond wrth gwrs, mae mater cyfiawnder ac agweddau technegol ar gyfiawnder, ac yn enwedig y rhai sydd o fewn ein hawdurdodaeth, yn mynd law yn llaw â chyfiawnder economaidd-gymdeithasol hefyd. A chredaf fod y bartneriaeth honno wedi bod yn effeithiol tu hwnt.
A chredaf y byddwn hefyd yn dweud, wrth gwrs, fod y gwaith sy'n mynd rhagddo i baratoi dadansoddiad manwl iawn o argymhellion comisiwn Thomas, y gwaith sy'n mynd rhagddo mewn partneriaeth â Llywodraeth y DU ar hyn o bryd, yr hyn y mae wedi'i gyflawni a sut y gallai gyflawni mwy, y pethau y credwn y gellid eu cyflawni'n well o safbwynt cyfiawnder drwy ddatganoli cyfiawnder, a hefyd dechrau gosod y fframwaith ar gyfer cyfiawnder, credaf y bydd y gwaith hwnnw'n sylweddol iawn. Ac edrychaf ymlaen at y ddadl honno, oherwydd credaf ein bod wedi cyrraedd pwynt lle mae sylwadau'r Arglwydd Thomas o Gwmgïedd fod datganoli cyfiawnder yn fater o 'pryd' yn hytrach nag 'os' yn dechrau dwyn ffrwyth. Ac rwy'n gweld mai un o'r cyfraniadau pwysig i hynny yw diwygio'r tribiwnlysoedd. Ac fel y dywedwch, maent wedi dod atom mewn ffordd braidd yn ad hoc, ac maent wedi'u datblygu neu eu creu yn y math hwnnw o amgylchedd hefyd. Ond mae gennym gyfle, rwy'n credu, o ganlyniad i argymhellion Comisiwn y Gyfraith, i ystyried creu system cyfiawnder gweinyddol newydd yng Nghymru, gyda'i strwythur apeliadol ei hun o bosibl, a chredaf y byddai hwnnw'n gam sylweddol iawn tuag at amcan y byddai'r rhan fwyaf o'r bobl sy'n gweithio yn y system gyfiawnder yn ei gydnabod fel cam ymlaen.
3. Pa sgyrsiau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU i sicrhau nad yw trigolion Cymru yn wynebu rhwystrau i gyfiawnder? OQ57789
3. What conversations has the Counsel General had with the UK Government to ensure Welsh residents do not face barriers to justice? OQ57789
Thank you for the question. Matters relating to access to justice for Welsh citizens are always an important part of my agenda in the regular, frequent meetings that I have with UK Government Ministers.
Diolch am y cwestiwn. Mae materion sy'n ymwneud â mynediad at gyfiawnder i ddinasyddion Cymru bob amser yn rhan bwysig o fy agenda yn y cyfarfodydd rheolaidd ac aml a gaf gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU.
Diolch, Counsel General. And you'll know—. Ensuring people in Wales have full and proper access to justice, as Members will know, is a clear passion of both of ours. And you will have heard me raise many a time in this Chamber, Counsel General, the injustices of the Post Office Horizon scandal, and the tragedies of Hillsborough and Grenfell. I applaud you and your leadership in this role, and the Minister for Social Justice, for sticking up and standing up for the people of Wales when it comes to justice, and I'm grateful for your constant advice in this area, and your commitment to work with me to see how we can use our current powers within Wales to help retip the scales of justice towards ordinary people.
Counsel General, you'll be aware of the ongoing inquiry into the Post Office Horizon scandal, and, once that inquiry comes to a conclusion, will you commit to continuing to support the families who've been affected by that scandal in whatever they need, including their fight—their ongoing fight—to access to proper justice and also a meaningful level of compensation?
Diolch, Gwnsler Cyffredinol. Ac fe fyddwch yn gwybod—. Mae'r ddau ohonom, fel y gŵyr yr Aelodau, yn teimlo'n angerddol iawn ynglŷn â sicrhau bod gan bobl yng Nghymru fynediad llawn a phriodol at gyfiawnder. Ac fe fyddwch wedi fy nghlywed sawl tro yn y Siambr hon, Gwnsler Cyffredinol, yn codi anghyfiawnderau sgandal Horizon Swyddfa'r Post, a thrychinebau Hillsborough a Grenfell. Rwy'n eich cymeradwyo chi a'ch arweinyddiaeth yn y rôl hon, a'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, am sefyll dros bobl Cymru mewn perthynas â chyfiawnder, ac rwy'n ddiolchgar am eich cyngor cyson yn y maes hwn, a'ch ymrwymiad i weithio gyda mi i weld sut y gallwn ddefnyddio ein pwerau presennol yng Nghymru i helpu i droi mantol cyfiawnder tuag at bobl gyffredin.
Gwnsler Cyffredinol, fe fyddwch yn ymwybodol o'r ymchwiliad parhaus i sgandal Horizon Swyddfa'r Post, ac ar ôl i'r ymchwiliad hwnnw ddod i ben, a wnewch chi ymrwymo i barhau i gefnogi'r teuluoedd y mae'r sgandal wedi effeithio arnynt gyda beth bynnag sydd ei angen arnynt, gan gynnwys eu brwydr—eu brwydr barhaus—i sicrhau cyfiawnder priodol yn ogystal â lefel ystyrlon o iawndal?
Well, can I thank you for that very important supplementary question? Because what you've highlighted, as you did with the Hillsborough issue, is what is one of the great injustices of the twenty-first century: the injustice of thousands of people being affected by what turned out to be a computer inadequacy with the Horizon computing system, which has resulted in large numbers of people having their lives absolutely destroyed or blighted, people who were imprisoned, their families broken up, their marriages broken up. There have been 72 appeals overturned so far; there are more to come. And often we forget that, in fact, there were something like 2,500 people who actually had allegations made against them and who repaid money to the Post Office that they never needed to repay, because they were not guilty of anything, but to avoid prosecution. So, the impact of this has been so enormous.
I'm very pleased that Sir Wyn Williams is the chair of the inquiry. It will obviously need to complete its work, but we have to ensure two things: one is that everything that can possibly be done to give those people affected justice has to be done; but, secondly, one of the things that quite often doesn't come out of inquiries is that we want to know how it happened, why it happened, how it can be avoided again in the future, and whether there are individuals within the Post Office structure who should be held accountable, because certainly some of the evidence in the inquiry so far indicates that when Post Office Ltd became aware, there was an attempt to actually brush it to one side. Now, that's not to prejudge the outcome of the inquiry and, no doubt, decisions will be made there, but it seems to me that there has to be accountability as well as compensation. I very much welcome the efforts that you have put in, and I will certainly, and I know Welsh Government will do all it can to support those Welsh citizens who've been affected in that way.
Wel, a gaf fi ddiolch ichi am y cwestiwn atodol hynod bwysig hwnnw? Oherwydd mae'r mater rydych wedi tynnu sylw ato, fel gwnaethoch gyda mater Hillsborough, yn un o anghyfiawnderau mawr yr unfed ganrif ar hugain: yr anghyfiawnder fod miloedd o bobl wedi cael eu heffeithio gan ddiffyg cyfrifiadurol yn system gyfrifiadurol Horizon, sydd wedi dinistrio neu ddifetha bywydau nifer fawr o bobl, pobl a gafodd eu carcharu, pobl y mae eu teuluoedd wedi chwalu, eu priodasau wedi chwalu. Mae 72 o apeliadau wedi'u gwrthdroi hyd yn hyn; mae mwy i ddod. Ac yn aml anghofiwn fod honiadau wedi'u gwneud yn erbyn oddeutu 2,500 o bobl mewn gwirionedd, a'u bod wedi ad-dalu arian i Swyddfa'r Post nad oedd angen o gwbl iddynt fod wedi'i ad-dalu, am nad oeddent yn euog o unrhyw beth, ond fe wnaethant hynny er mwyn osgoi erlyniad. Felly, mae effaith hyn wedi bod yn enfawr.
Rwy'n falch iawn mai Syr Wyn Williams yw cadeirydd yr ymchwiliad. Mae'n amlwg y bydd angen iddo gwblhau ei waith, ond mae'n rhaid inni sicrhau dau beth: yn gyntaf, fod yn rhaid gwneud popeth y gellir ei wneud i sicrhau cyfiawnder i'r bobl yr effeithiwyd arnynt; ond yn ail, un o'r pethau nad yw'n deillio o ymchwiliadau yn aml yw ein bod eisiau gwybod sut y digwyddodd, pam y digwyddodd, sut y gellir ei osgoi yn y dyfodol, ac a oes unigolion o fewn strwythur Swyddfa'r Post y dylid eu dwyn i gyfrif, oherwydd yn sicr mae rhywfaint o'r dystiolaeth yn yr ymchwiliad hyd yma'n dangos, pan ddaeth Swyddfa'r Post Cyf yn ymwybodol o'r mater, fod ymgais wedi bod i'w ysgubo i'r naill ochr. Nawr, nid wyf yn dweud hynny er mwyn rhagfarnu canlyniad yr ymchwiliad a diau y bydd penderfyniadau'n cael eu gwneud yno, ond mae'n ymddangos i mi fod yn rhaid cael atebolrwydd yn ogystal ag iawndal. Rwy'n croesawu'r ymdrechion rydych wedi'u gwneud, ac yn sicr, byddaf fi, a Llywodraeth Cymru hefyd, rwy'n gwybod, yn gwneud popeth yn ein gallu i gefnogi'r dinasyddion o Gymru yr effeithiwyd arnynt yn y modd hwnnw.
4. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda'r Awdurdod Rheoleiddio Cyfreithwyr a Chymdeithas y Cyfreithwyr ar y cynnig gan yr Awdurdod Rheoleiddio Cyfreithwyr i gau'r gronfa indemniad cyfreithwyr? OQ57784
4. What discussions has the Counsel General had with the Solicitors Regulation Authority and the Law Society on the proposal by the SRA to close the solicitors indemnity fund? OQ57784
Thank you for your question. We are discussing the future of the solicitors indemnity fund with the Solicitors Regulation Authority and the Law Society. I met with the SRA board chair and chief executive in November. We are meeting again later this month, I believe on 26 April, to discuss their proposed next steps following their recent consultation.
Diolch am eich cwestiwn. Rydym yn trafod dyfodol y gronfa indemniad cyfreithwyr gyda'r Awdurdod Rheoleiddio Cyfreithwyr a Chymdeithas y Cyfreithwyr. Cyfarfûm â chadeirydd a phrif weithredwr bwrdd yr Awdurdod Rheoleiddio Cyfreithwyr ym mis Tachwedd. Rydym yn cyfarfod eto yn ddiweddarach y mis hwn, ar 26 Ebrill rwy'n credu, i drafod eu camau nesaf arfaethedig yn dilyn eu hymgynghoriad diweddar.
Diolch yn fawr, Cwnsler. I know that you are more than aware of the nature of the profession in Wales, especially in rural and post-industrial areas. We do have ageing legal professionals and practitioners. In a place like Mid and West Wales, over 60 per cent are over 50 years of age practising criminal law, and a high percentage also of petitioners in these areas. Now, the solicitors indemnity fund provides real protection for consumers, for users, but also for the legal profession itself. Without a viable alternative being put into place, and there's no viable alternative being mentioned at the moment, the closure of the fund could have a huge impact on the legal profession in Wales and on the Welsh public. Could the Cwnsler Cyffredinol confirm to me that he and officials within the Welsh Government will just gently remind the Solicitors Regulation Authority that there is a legal profession outside London and the big cities? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Gwnsler. Gwn eich bod yn ymwybodol iawn o natur y proffesiwn yng Nghymru, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig ac ôl-ddiwydiannol. Mae gennym weithwyr ac ymarferwyr cyfraith proffesiynol sy'n heneiddio. Mewn ardaloedd fel Canolbarth a Gorllewin Cymru, mae dros 60 y cant o'r cyfreithwyr cyfraith droseddol sy'n weithredol dros 50 oed, a cheir canran uchel o ddeisyfyddion yn yr ardaloedd hyn hefyd. Nawr, mae'r gronfa indemniad cyfreithwyr yn darparu amddiffyniad gwirioneddol i ddefnyddwyr, ond hefyd i'r proffesiwn cyfreithiol ei hun. Heb ddewis amgen dichonadwy, ac nid oes dewis amgen dichonadwy yn cael ei grybwyll ar hyn o bryd, gallai cau'r gronfa gael effaith enfawr ar y proffesiwn cyfreithiol yng Nghymru ac ar y cyhoedd yng Nghymru. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol gadarnhau y bydd ef a swyddogion yn Llywodraeth Cymru yn atgoffa'r Awdurdod Rheoleiddio Cyfreithwyr yn garedig fod yna broffesiwn cyfreithiol y tu hwnt i Lundain a'r dinasoedd mawr? Diolch yn fawr.
I thank you for that supplementary question, and I think perhaps a little bit more than a gentle reminder is probably the case, because I think you're right—the potential impact of these changes—. These are changes where there's an indemnity fund that everyone contributes to for the post-six-year limitation period cover. So, smaller firms are very adversely affected, particularly those in the fields of things like conveyancing, wills and probate, where matters can emerge many, many years later. So, it disproportionately affects Wales, and we already struggle enough with the legal deserts that we have and the issues with regard to the sustainability of small firms within Wales. So, I've raised those concerns with the SRA and with the Law Society, who've been a strong advocate of retaining the indemnity fund. I will do so at the future meetings. I have already highlighted the fact that it is not just the legal profession that would be adversely affected, but it is also the consumers, those who depend upon legal services. And, of course, again, it erodes confidence in the legal profession. So, I thank you for those comments, and I will indeed pursue those issues.
Diolch ichi am y cwestiwn atodol hwnnw, a chredaf efallai fod angen gwneud ychydig mwy na'u hatgoffa'n garedig oherwydd credaf eich bod yn iawn—mae effaith bosibl y newidiadau hyn—. Mae'r rhain yn newidiadau lle y ceir cronfa indemniad y mae pawb yn cyfrannu ati am indemniad wedi'r cyfnod cyfyngu o chwe blynedd. Felly, effeithir yn andwyol iawn ar gwmnïau llai o faint, yn enwedig y rheini mewn meysydd fel trawsgludiadau, ewyllysiau a phrofiant, lle y gall materion ddod i'r amlwg flynyddoedd lawer yn ddiweddarach. Felly, mae'n effeithio'n anghymesur ar Gymru, ac rydym eisoes yn cael digon o drafferth gyda'r anialwch cyfreithiol sydd gennym a phroblemau gyda chynaliadwyedd cwmnïau bach yng Nghymru. Felly, rwyf wedi codi'r pryderon hynny gyda'r Awdurdod Rheoleiddio Cyfreithwyr a chyda Chymdeithas y Cyfreithwyr, sydd wedi dadlau'n gadarn dros gadw'r gronfa indemniad. Byddaf yn gwneud hynny mewn cyfarfodydd yn y dyfodol hefyd. Rwyf eisoes wedi tynnu sylw at y ffaith nad y proffesiwn cyfreithiol yn unig a fyddai'n cael ei effeithio'n andwyol, ond y defnyddwyr hefyd, y rhai sy'n dibynnu ar wasanaethau cyfreithiol. Ac wrth gwrs, unwaith eto, mae'n erydu hyder pobl yn y proffesiwn cyfreithiol. Felly, diolch ichi am y sylwadau hynny, ac fe af ar drywydd y materion hynny.
5. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru ynghylch ai Llywodraeth Cymru neu Lywodraeth y DU sydd â'r pŵer i gyhoeddi canllawiau gweithio gartref mewn perthynas â COVID-19 yng Nghymru? OQ57796
5. What legal advice has the Counsel General given to the Welsh Government about whether it is the Welsh Government or the UK Government that has the power to issue work-from-home guidance in relation to COVID-19 in Wales? OQ57796
Thank you for that question. Current guidance to employers covering working from home has been issued by the Welsh Ministers under the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No.5) (Wales) Regulations 2020. The Welsh Government has broad powers under health legislation and the Government of Wales Act 2006 to issue guidance on public health matters.
Diolch am y cwestiwn hwnnw. Mae'r canllawiau presennol i gyflogwyr mewn perthynas â gweithio gartref wedi'u cyhoeddi gan Weinidogion Cymru o dan Reoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) 2020. Mae gan Lywodraeth Cymru bwerau eang o dan ddeddfwriaeth iechyd a Deddf Llywodraeth Cymru 2006 i gyhoeddi canllawiau ar faterion iechyd cyhoeddus.
I thank you for that answer, Counsel General. The reason I'm asking it is because, last month, the Conservative MP for Aberconwy asked the Chancellor of the Duchy of Lancaster in the Commons to clarify that the UK Government civil servants working in Wales should follow the rules set by the UK Government rather than the Welsh Government when it comes to the guidance on working from home. But, as you've just said, it's the Welsh Government that sets the guidance for workers in Wales. We've also had the Secretary of State for Wales saying recently he wished that Wales were not able to set our own rules because, and I quote:
'We would have got a greater degree of public understanding'.
Do you agree with me, Counsel General, that it is in fact Conservative MPs who are deliberately and irresponsibly sowing confusion about this, especially when a recent poll by YouGov found that it's abundantly clear that the Welsh public both understand and support the COVID approach taken in Wales?
Diolch ichi am yr ateb hwnnw, Gwnsler Cyffredinol. Y rheswm rwy'n ei ofyn yw oherwydd, fis diwethaf, gofynnodd AS Ceidwadol Aberconwy i Ganghellor Dugiaeth Caerhirfryn yn Nhŷ'r Cyffredin egluro y dylai gweision sifil Llywodraeth y DU sy'n gweithio yng Nghymru ddilyn y rheolau a nodwyd gan Lywodraeth y DU yn hytrach na Llywodraeth Cymru mewn perthynas â chanllawiau ar weithio gartref. Ond fel rydych newydd ei ddweud, Llywodraeth Cymru sy'n gosod y canllawiau ar gyfer gweithwyr yng Nghymru. Hefyd, cawsom Ysgrifennydd Gwladol Cymru yn dweud yn ddiweddar y byddai'n well ganddo pe na bai Cymru wedi gallu gosod ein rheolau ein hunain oherwydd:
'Byddem wedi gweld mwy o ddealltwriaeth gyhoeddus'.
A ydych yn cytuno â mi, Gwnsler Cyffredinol, mai ASau Ceidwadol mewn gwirionedd sy'n mynd ati'n fwriadol ac yn anghyfrifol i hau dryswch ynglŷn â hyn, yn enwedig pan ganfu arolwg diweddar gan YouGov ei bod yn gwbl glir fod y cyhoedd yng Nghymru yn deall ac yn cefnogi'r dull a fabwysiadwyd yng Nghymru o fynd i'r afael â COVID?
I thank you for the supplementary question. I suppose, in terms of some of those Members of Parliament who've been making those comments, if the opinion polls are anything to go by, by the next election they won't be here any longer, so maybe that will cease to be an issue there. But the position is very clear: we determine, within our own legal responsibilities, what the appropriate measures are, and that applies in respect of the Welsh civil service and employees as well. The issue as to certain Ministers not being happy with that, well, those are points that they make. I think they're trite points. I think they're made either in ignorance of devolution or in terms of mischief. Welsh Government will always basically follow the advice that it receives medically, and it will seek to give advice and guidance that is proportionate and that protects public health and the health of our employees and our civil servants as well.
Diolch ichi am y cwestiwn atodol. O ran rhai o'r Aelodau Seneddol sydd wedi bod yn gwneud y sylwadau hynny, os yw'r arolygon barn yn dynodi unrhyw beth, mae'n debygol na fyddant yma mwyach erbyn yr etholiad nesaf, felly efallai na fydd honno'n broblem yno. Ond mae'r sefyllfa'n glir iawn: ni sy'n penderfynu, o fewn ein cyfrifoldebau cyfreithiol ein hunain, beth yw'r mesurau priodol, ac mae hynny'n berthnasol i wasanaeth sifil Cymru a gweithwyr hefyd. Ynglŷn â'r ffordd nad yw rhai Gweinidogion yn fodlon ar hynny, wel, mae'r rheini yn bwyntiau a wnânt. Rwy'n credu eu bod yn bwyntiau treuliedig. Rwy'n credu eu bod yn cael eu gwneud naill ai mewn anwybodaeth ynglŷn â datganoli neu er mwyn creu cynnen. Yn y bôn, bydd Llywodraeth Cymru bob amser yn dilyn y cyngor meddygol y mae'n ei gael, a bydd yn ceisio rhoi cyngor ac arweiniad sy'n gymesur ac sy'n diogelu iechyd y cyhoedd ac iechyd ein gweithwyr a'n gweision sifil hefyd.
6. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru ar ei phwerau mewn perthynas ag ehangu pwll glo Aberpergwm? OQ57782
6. What legal advice has the Counsel General given the Welsh Government on its powers in relation to the expansion of Aberpergwm coal mine? OQ57782
Thank you for the question. Section 26A of the Coal Industry Act 1994 requires the Welsh Ministers to approve mining authorisations issued by the Coal Authority before coming into effect. Aberpergwm colliery lawfully acquired its authorisation before the powers were introduced in 2018. Welsh Ministers were not able to intervene in the licensing process.
Diolch am y cwestiwn. Mae adran 26A o Ddeddf y Diwydiant Glo 1994 yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru gymeradwyo awdurdodiadau cloddio a gyhoeddwyd gan yr Awdurdod Glo cyn iddynt ddod yn weithredol. Cafodd pwll glo Aberpergwm ei awdurdodiad cyfreithlon cyn i'r pwerau gael eu cyflwyno yn 2018. Ni châi Gweinidogion Cymru ymyrryd yn y broses drwyddedu.
Diolch am eich ymateb.
Thank you for your response.
We all want to keep coal in the ground. The Global Energy Monitor research group estimates that this mine, one of Europe's largest sources of the carbon-heavy anthracite coal variety used to make steel, could emit an eye-watering 100 million tonnes of carbon dioxide in that time. I do understand that the Welsh Government's assessment is that, as the licence was granted under condition in 2016, this predated the powers granted to Welsh Ministers in the Wales Act 2017. Planning permission for the extension was not consolidated by Neath Port Talbot Council until September 2018, five months after the provisions in the Wales Act came into place. The Coal Authority, on 10 January this year, informed the Welsh Government that Welsh Ministers will not be making a determination in this case. And this is the critical bit: the Coal Authority said that, under the Wales Act 2017, if Welsh Ministers had directed them not to license the mine's expansion, they could not have issued a full licence to the operator. Therefore, could I ask you what advice you will now be giving Ministers about objecting to the application to expand Aberpergwm coal mine? Diolch yn fawr iawn.
Rydym i gyd eisiau cadw glo yn y ddaear. Mae grŵp ymchwil Global Energy Monitor yn amcangyfrif y gallai'r pwll glo hwn, un o ffynonellau mwyaf Ewrop o'r math o lo carreg carbon trwm a ddefnyddir i wneud dur, ryddhau 100 miliwn tunnell o garbon deuocsid dros y cyfnod hwnnw. Rwy'n deall mai asesiad Llywodraeth Cymru yw bod y drwydded wedi'i rhoi dan amod yn 2016 a bod hynny felly yn rhagflaenu'r pwerau a roddwyd i Weinidogion Cymru yn Neddf Cymru 2017. Ni chafodd caniatâd cynllunio ar gyfer yr estyniad ei gadarnhau gan Gyngor Castell-nedd Port Talbot tan fis Medi 2018, bum mis ar ôl i'r darpariaethau yn Neddf Cymru ddod i rym. Ar 10 Ionawr eleni, dywedodd yr Awdurdod Glo wrth Lywodraeth Cymru na fydd Gweinidogion Cymru yn gwneud penderfyniad yn yr achos hwn. A dyma'r darn hollbwysig: dywedodd yr Awdurdod Glo, o dan Ddeddf Cymru 2017, pe bai Gweinidogion Cymru wedi eu cyfarwyddo i beidio â thrwyddedu'r gwaith o ehangu'r pwll glo, na fyddent wedi gallu rhoi trwydded lawn i'r gweithredwr. Felly, a gaf fi ofyn i chi pa gyngor y byddwch yn ei roi i Weinidogion yn awr ynghylch gwrthwynebu'r cais i ehangu pwll glo Aberpergwm? Diolch yn fawr iawn.
Well, thank you for the supplementary question. The section 26A provision, introduced via the Wales Act 2017, does not give the Welsh Ministers full coal-licensing powers. The Coal Authority continues to be the licensing authority for the UK. Section 26A is a power to approve mining activities authorised under a licence granted by the Coal Authority. So, we do not have the powers to make a decision in this case, as the licence predates the section 26A power. And the mine operator sought only to give effect to an authorisation already granted by the Coal Authority in 2013. So, the decision to issue a notice discharging existing licence conditions was a matter for the Coal Authority to consider against the duties imposed on it by the Coal Industry Act 1994.
The fundamental issue is having a Coal Authority whose duty is to maintain a coal-mining industry in the UK. So, we've been calling on the UK Government to change this duty in the coal industry Act to reflect the climate emergency. So, though we were not able to intervene in this case, our policy is clear: we want to bring a managed end to the extraction and use of coal for thermal burning. We are committed to working with the fossil fuel extraction industry on the transition to business models that are sustainable for the long term and that support decarbonisation.
Wel, diolch am y cwestiwn atodol. Nid yw darpariaeth adran 26A, a gyflwynwyd drwy gyfrwng Deddf Cymru 2017, yn rhoi pwerau trwyddedu glo llawn i Weinidogion Cymru. Yr Awdurdod Glo yw'r awdurdod trwyddedu ar gyfer y DU o hyd. Mae adran 26A yn bŵer i gymeradwyo gweithgareddau cloddio a awdurdodwyd o dan drwydded a roddwyd gan yr Awdurdod Glo. Felly, nid oes gennym bwerau i wneud penderfyniad yn yr achos hwn, gan fod y drwydded yn rhagflaenu'r pŵer adran 26A. A dim ond gweithredu awdurdodiad a roddwyd eisoes gan yr Awdurdod Glo yn 2013 a wnaeth gweithredwr y pwll glo. Felly, roedd y penderfyniad i gyhoeddi hysbysiad yn cyflawni amodau a oedd yn y drwydded yn barod yn fater i'r Awdurdod Glo ei ystyried yn unol â'r dyletswyddau a osodwyd arno gan Ddeddf y Diwydiant Glo 1994.
Y broblem sylfaenol yw bod yna Awdurdod Glo sydd â dyletswydd i gynnal diwydiant glofaol yn y DU. Felly, rydym wedi bod yn galw ar Lywodraeth y DU i newid y ddyletswydd hon yn Neddf y diwydiant glo i adlewyrchu'r argyfwng hinsawdd. Felly, er nad oeddem yn gallu ymyrryd yn yr achos hwn, mae ein polisi'n glir: rydym eisiau rhoi diwedd mewn dull wedi'i reoli ar gloddio a defnyddio glo ar gyfer llosgi thermol. Rydym wedi ymrwymo i weithio gyda'r diwydiant cloddio am danwydd ffosil ar y newid i fodelau busnes sy'n gynaliadwy yn hirdymor ac sy'n cefnogi datgarboneiddio.
Diolch, Cwnsler Cyffredinol.
I thank the Counsel General.
Eitem 3 sydd nesaf—cwestiynau i Gomisiwn y Senedd, a chwestiwn 1 i'w ateb gan Joyce Watson. Peredur Owen Griffiths.
Item 3 is next, and that's questions to the Senedd Commission. Question 1 is to be answered by Joyce Watson. Peredur Owen Griffiths.
1. Pa gamau y mae'r Comisiwn wedi'u cymryd i sicrhau bod y Senedd yn hygyrch i bobl ddall a phobl â golwg rhannol? OQ57803
1. What steps has the Commission taken to ensure that the Senedd is accessible to blind and partially sighted people? OQ57803
Thank you for that question. The Senedd Commission is committed to being an accessible organisation that supports an inclusive Senedd. Staff across the Commission undertake equality impact assessments to ensure that everyone has access to the Senedd and can fully participate in all activities. For example, our new website was user tested by disabled people, and consideration is given to access issues when undertaking work on the estate, and reasonable adjustments are made for people who are blind or partially sighted.
The Commission will shortly be undertaking a public consultation on our diversity and inclusion strategy for the sixth Senedd. We will be reaching out to a range of stakeholders and we will welcome feedback on how we can make the Senedd more accessible for people who are blind or visually impaired.
Diolch ichi am y cwestiwn hwnnw. Mae Comisiwn y Senedd wedi ymrwymo i fod yn sefydliad hygyrch sy'n cefnogi Senedd gynhwysol. Mae staff ar draws y Comisiwn yn cynnal asesiadau o'r effaith ar gydraddoldeb i sicrhau bod pawb yn gallu cael mynediad i'r Senedd a'u bod yn gallu cymryd rhan lawn ym mhob gweithgaredd. Er enghraifft, cafodd ein gwefan newydd ei phrofi gan bobl anabl, a rhoddir ystyriaeth i faterion mynediad wrth wneud gwaith ar yr ystad, a gwneir addasiadau rhesymol i bobl sy'n ddall neu'n rhannol ddall.
Cyn bo hir, bydd y Comisiwn yn cynnal ymgynghoriad cyhoeddus ar ein strategaeth amrywiaeth a chynhwysiant ar gyfer y chweched Senedd. Byddwn yn cysylltu ag amrywiaeth o randdeiliaid a byddwn yn croesawu adborth ar sut y gallwn wneud y Senedd yn fwy hygyrch i bobl ddall neu bobl sydd â nam ar eu golwg.
Diolch am yr ateb yna. Mae colli golwg yn broblem gynyddol yn y wlad yma. Ddoe, gwnaeth RNIB Cymru gynnal digwyddiad—cyflwyniad i golled golwg—i annog Aelodau i feddwl am sut rydym ni'n cefnogi a chyfathrebu gyda'n hetholwyr dall neu â golwg rhannol. Mae RNIB Cymru yn dweud bod 13 yn fwy o bobl yn dechrau colli eu golwg bob dydd yng Nghymru. Maent hefyd yn rhagweld y bydd y niferoedd yn cynyddu'n ddramatig, gyda nifer y bobl sy'n byw gyda cholled golwg yn dyblu erbyn y flwyddyn 2050. Un o'r pethau eraill mae RNIB Cymru yn ei ddweud yw bod stad y Senedd ei hun yn arbennig o anodd i bobl ddall a rhannol ddall i symud o'i chwmpas. Mae hyn oherwydd y doreth o wydr clir, yn ogystal â llawr a grisiau lliw llechi. Gan gofio hynny, a fyddai cynrychiolwyr y Comisiwn yn barod i gyfarfod ag RNIB Cymru, gyda'r bwriad o ymrwymo i'w hegwyddorion 'visibility better' ar gyfer dylunio adeiladau cynhwysol? Diolch yn fawr.
Thank you for that response. Losing one's sight is an increasing problem in this country. Yesterday, RNIB Cymru staged an event—an introduction to sight loss—to encourage Members to consider how we would support and communicate with our blind and partially sighted constituents. RNIB Cymru says that 13 more people start to lose their vision every day in Wales. They also anticipate that the numbers will dramatically increase, with the number of people living with sight loss doubling by the year 2050. One of the other things that RNIB Cymru say is that the Senedd estate is particularly difficult for blind and partially sighted people to navigate. This is because of the abundance of clear glass, as well as slate floors and stairs. Bearing that in mind, would Commission representatives be willing to meet with RNIB Cymru, with the intention of committing to their 'visibility better' principles for the design of inclusive buildings? Thank you very much.
You can absolutely be sure that I will give my commitment to meet with RNIB Cymru and listen to the areas of concern and take them very much on board. The Senedd, and also the Senedd Members like you, really do want everyone, regardless of their ability or disability, to be able to access all the services in a way that they feel comfortable with. So, I would certainly be more than happy to do that, and if you want to be at that meeting as well, you're very welcome.
Gallwch fod yn gwbl sicr y byddaf yn ymrwymo i gyfarfod ag RNIB Cymru a gwrando ar y pethau sy'n peri pryder ac yn rhoi ystyriaeth ddifrifol iddynt. Mae'r Senedd, a hefyd Aelodau'r Senedd fel chi, yn awyddus iawn i bawb, beth bynnag fo'u gallu neu eu hanabledd, allu defnyddio'r holl wasanaethau mewn ffordd y maent yn teimlo'n gyfforddus â hi. Felly, rwy'n sicr yn fwy na pharod i wneud hynny, ac os ydych chi eisiau, mae croeso i chi ddod i'r cyfarfod hwnnw hefyd.
Cwestiwn 2 i'w ateb gan Janet Finch-Saunders. Andrew R.T. Davies.
Question 2 is to be answered by Janet Finch-Saunders. Andrew R.T. Davies.
2. A wnaiff y Comisiwn roi'r wybodaeth ddiweddaraf am fioamrywiaeth ar ystad y Senedd? OQ57786
2. Will the Commission provide an update on biodiversity on the Senedd estate? OQ57786
Thank you. Now, despite limited green space on our estate, the Commission has made significant improvements in recent years to encourage biodiversity, and in our carbon strategy we do commit to doubling the green space on the Senedd estate. That estate is largely tarmacked, but we have made improvements where we can, with a small garden strip extended last year, including a second pond, beehives, blossoming trees, bird boxes and bug hotels. We also maintain the land alongside the Senedd to encourage wild flowers, even though it is not ours. The gate between those two areas allows for some movement of insects and larger wildlife around the estate.
Diolch. Nawr, er gwaethaf y mannau gwyrdd cyfyngedig ar ein hystad, mae’r Comisiwn wedi gwneud gwelliannau sylweddol dros y blynyddoedd diwethaf i hybu bioamrywiaeth, ac yn ein strategaeth garbon, rydym yn ymrwymo i ddyblu’r mannau gwyrdd ar ystad y Senedd. Mae’r ystad honno wedi’i tharmacio i raddau helaeth, ond rydym wedi gwneud gwelliannau lle y gallwn, gyda llain o ardd fach wedi'i hymestyn y llynedd, yn cynnwys ail bwll, cychod gwenyn, coed sy'n blodeuo, blychau adar a gwestai trychfilod. Rydym hefyd yn cynnal a chadw’r tir gerllaw y Senedd i hybu blodau gwyllt, er nad yw’n eiddo i ni. Mae'r glwyd rhwng y ddwy ardal yn caniatáu i rywfaint o bryfed a bywyd gwyllt mwy o faint symud o amgylch yr ystad.
I thank the Commissioner for that response. As someone who can remember coming down the bay here when it was being redeveloped in the late 1980s and it was a quagmire of black mud, basically, I'm pleased to see that there has been improvement, not just on the Senedd estate, but across the whole bay area. But there is much more we can do. I've raised with the Welsh Government about hedgehog highways, because hedgehogs are something I show a complete—I was going to say a big interest in, or so my office tells me I show a big interest in—[Laughter.] It is important that there's a measure of the wildlife that is in the bay area, and surveys have shown that there are a greater number of hedgehogs in the bay area now, looking for habitats in particular, and I understand that the Commission are also looking at hedgehog highways and the possibility of making those hedgehog highways across the Assembly estate. But have you thought about putting habitats in place, such as hedgehog houses, so they can hibernate in those houses and people can show greater interest in the wildlife that's in the bay area? I can't believe I've asked this question, to be honest with you. [Laughter.]
Diolch i’r Comisiynydd am ei hymateb. Fel rhywun sy’n cofio dod i lawr yma i'r bae pan oedd yn cael ei ailddatblygu ar ddiwedd y 1980au ac yn gors o fwd du, yn y bôn, rwy’n falch o weld bod gwelliant wedi bod, nid yn unig ar ystad y Senedd, ond ar draws ardal gyfan y bae. Ond mae llawer mwy y gallwn ei wneud. Rwyf wedi codi priffyrdd draenogod gyda Llywodraeth Cymru, gan fod draenogod yn rhywbeth y mae gennyf ddiddordeb—roeddwn yn mynd i ddweud cryn ddiddordeb ynddynt, neu mae fy swyddfa'n dweud wrthyf fod gennyf gryn ddiddordeb ynddynt—[Chwerthin.] Mae’n bwysig mesur y bywyd gwyllt sydd yn ardal y bae, ac mae arolygon wedi dangos bod mwy o ddraenogod yn ardal y bae erbyn hyn, gan chwilio am gynefinoedd yn benodol, a deallaf fod y Comisiwn hefyd yn edrych ar briffyrdd draenogod a'r posibilrwydd o greu'r priffyrdd draenogod hynny ar draws ystad y Cynulliad. Ond a ydych wedi meddwl am osod cynefinoedd, fel tai draenogod, fel y gallant aeafgysgu yn y tai hynny a gall pobl ddangos mwy o ddiddordeb yn y bywyd gwyllt sydd yn ardal y bae? Ni allaf gredu fy mod wedi gofyn y cwestiwn hwn, a dweud y gwir wrthych. [Chwerthin.]
Well, I'm jolly glad you have asked that question. What I can tell you, as the Commissioner for sustainable development, is that I'm very proud of Nerys and Matthew and Ed, of course, our director, for the work that they're doing behind the scenes in terms of increasing our biodiversity and conservation. After I saw your question to the Minister, it dawned on me that, really, we should be looking at hedgehog highways, and it's a fact that movement of such creatures is possible, given the gate separating the estate from the wider bay area. Further measures could also be introduced to encourage these creatures; however, we have to acknowledge that a large part of the site is a car park, so it may not be the most suitable habitat for them to explore. But we are going to be looking at hedgehog highways and hedgehog houses, I can assure the Member on that, and thank you for the question. Diolch.
Wel, rwy'n falch iawn eich bod wedi gofyn y cwestiwn. Yr hyn y gallaf ddweud wrthych, fel y Comisiynydd datblygu cynaliadwy, yw fy mod yn falch iawn o Nerys a Matthew ac Ed, wrth gwrs, ein cyfarwyddwr, am y gwaith y maent yn ei wneud y tu ôl i'r llenni yn cynyddu ein bioamrywiaeth a chadwraeth. Ar ôl imi weld eich cwestiwn i’r Gweinidog, fe wawriodd arnaf y dylem fod yn edrych ar briffyrdd draenogod mewn gwirionedd, ac mae’n ffaith ei bod yn bosibl i greaduriaid o’r fath symud, o ystyried y glwyd sy’n gwahanu’r ystad oddi wrth ardal ehangach y bae. Gellid cyflwyno mesurau pellach hefyd i annog y creaduriaid hyn; fodd bynnag, mae'n rhaid inni gydnabod bod rhan helaeth o'r safle'n faes parcio, felly efallai nad dyma'r cynefin mwyaf addas iddynt ei archwilio. Ond rydym yn mynd i fod yn edrych ar briffyrdd draenogod a thai draenogod, gallaf roi sicrwydd i'r Aelod ynglŷn â hynny, a diolch i chi am y cwestiwn.
Can I also say 'thank you' for the question to the Member, because it is important that we raise these issues across the estate, but also for the people of Wales, for many, I know, who have a keen interest in animal welfare, including hedgehog welfare?
A gaf finnau ddweud 'diolch' am y cwestiwn i'r Aelod, gan ei bod yn bwysig inni godi'r materion hyn ar draws yr ystad, ond hefyd i bobl Cymru, gan y gwn fod gan lawer ohonynt ddiddordeb brwd mewn lles anifeiliaid, gan gynnwys lles draenogod?
Cwestiwn 3 i'w ateb gan Joyce Watson. Delyth Jewell.
Question 3 is to be answered by Joyce Watson. Delyth Jewell.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I really enjoyed that question.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mwynheais y cwestiwn hwnnw'n fawr.
3. Pa gefnogaeth iechyd meddwl y mae'r Comisiwn yn ei darparu i'w staff? OQ57794
3. What mental health support does the Commission provide to its staff? OQ57794
I thank the Member for the question. The Senedd Commission continues to make mental health and well-being a priority. This has been well evidenced during the challenging time of the pandemic. The Commission has a long-established on-site occupational health professional and an employee assistance programme, which can provide counselling and a range of services that can be accessed 24/7. The Commission has also an established mental health network that offers peer support and guidance, weekly contact meetings and a number of trained mental health first aiders.
All services and support provided continue to be accessible both in person and online, including a bespoke mental well-being page to assist the transition to working from home and dealing with the day-to-day anxieties brought on by the pandemic, and they're also accessible to Members and staff alike.
Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn. Mae Comisiwn y Senedd yn parhau i flaenoriaethu iechyd meddwl a llesiant. Cafwyd llawer o dystiolaeth o hyn yn ystod cyfnod heriol y pandemig. Mae gan y Comisiwn weithiwr iechyd galwedigaethol proffesiynol ar y safle ers peth amser yn ogystal â rhaglen cymorth i weithwyr, a all ddarparu gwasanaethau cwnsela ac ystod o wasanaethau y gellir cael mynediad atynt 24/7. Hefyd, mae gan y Comisiwn rwydwaith iechyd meddwl sefydledig sy'n cynnig arweiniad a chymorth gan gymheiriaid, cyfarfodydd cyswllt wythnosol a nifer o swyddogion cymorth cyntaf iechyd meddwl hyfforddedig.
Mae’r holl wasanaethau a chymorth a ddarperir yn parhau i fod ar gael wyneb yn wyneb ac ar-lein, gan gynnwys tudalen llesiant meddwl bwrpasol i gynorthwyo’r newid i weithio o gartref ac i ymdrin â’r pryderon dydd i ddydd sy'n codi yn sgil y pandemig, ac maent hwythau hefyd ar gael i Aelodau a staff.
Diolch am yr ateb cynhwysfawr yna. Rwy'n gwybod bod nifer fawr iawn o bobl yn—
Thank you for that comprehensive response. I know that many people—
Sorry, is it working?
Mae'n ddrwg gennyf, a yw'n gweithio?
Mae nifer fawr iawn o bobl sy'n gweithio yn y Comisiwn yn gweithio yn galed iawn i helpu pobl sydd angen cymorth fel hyn. Gwaetha'r modd, fel dŷch chi wedi dweud, mae'r pandemig wedi gwaethygu problemau iechyd meddwl i lawer o bobl, wedi achosi argyfwng i rai. Mae'r rhaglen cymorth i weithwyr wedi bod yn help enfawr i nifer, ond dydy'r gwasanaeth yma ddim wastad yn ddigon bob tro. Mae rhai yn ffonio'r gwasanaeth unwaith ond ddim yn dilyn i fyny, mae eraill sydd ddim yn ffonio o gwbl oherwydd eu bod nhw'n bryderus ynglŷn â siarad am bethau anodd dros y ffôn. Hoffwn i wybod, plis, os byddai modd i'r Comisiwn ystyried darparu gwasanaeth cwnsela mewnol i gyd-fynd â'r rhaglen EAP fel bod staff sydd angen cymorth arbenigol ar gyfer argyfwng iechyd meddwl, straen, gorflinder, hyd yn oed bwlio, yn gallu troi at rywun am gefnogaeth arbenigol sydd ar gael yn syth. A fyddai hyn yn rhywbeth y byddai modd i'r Comisiwn ei ystyried, os gwelwch yn dda, nid yn unig ar gyfer staff Aelodau, ond pawb sy'n gweithio yn ein Senedd?
I know that many people working for the Commission are working very hard to support people who need this support. Unfortunately, as you've said, the pandemic has exacerbated mental health problems for many people, and left some in crisis. The employee assistance programme has been a huge help for many, but the service is not always enough. Some call the service once, but don't follow up, while others don't call at all, because they're anxious about discussing difficult issues over the phone. I'd like to know whether the Commission could consider providing an internal counselling service to run alongside the EAP, so that staff who need specialist support for mental health issues, stress, fatigue, and even bullying, could seek specialist support immediately. Would this be something that the Commission could consider, please, not only for Members' support staff but for everyone working at our Senedd?
I hear clearly what you're saying, and I was there at the decision to set it up in this way. One of the reasons for it being set up externally rather than internally was because individuals were saying at that time that they would prefer an arm's-length counselling service, so that if they—. They felt more comfortable, is what we were being told at the time. But if evidence has changed and people feel that they're more comfortable having something internally, then of course we would look at it. But it's about the stigma. That was the reason that people preferred this being set up in the way that it has been set up, and also to recognise, in some cases, of course, that some of those allegations may be against colleagues and people working close to them. So, it might be a case of maybe mixing it a bit, but, of course, the occupational support that is on-site, I think, was designed to do that. But, as always, we're more than pleased to have conversations; I'm more than happy to have a conversation with you and others to see if we can improve it, because that's essentially what we want to do.
Rwy'n clywed yr hyn a ddywedwch yn glir, ac roeddwn yno pan wnaed y penderfyniad i'w sefydlu yn y ffordd hon. Un o'r rhesymau dros ei sefydlu'n allanol yn hytrach nag yn fewnol oedd am fod unigolion yn dweud bryd hynny y byddai'n well ganddynt wasanaeth cwnsela hyd braich, er mwyn sicrhau, pe baent yn—. Roeddent yn teimlo'n fwy cyfforddus, dyna'r hyn a ddywedwyd wrthym ar y pryd. Ond os yw'r dystiolaeth wedi newid a bod pobl yn teimlo y byddent yn fwy cyfforddus i gael rhywbeth yn fewnol, yna wrth gwrs, byddem yn ystyried hynny. Ond mae'n ymwneud â'r stigma. Dyna’r rheswm pam ei bod yn well gan bobl i hyn gael ei sefydlu yn y ffordd y cafodd ei sefydlu, a hefyd i gydnabod, mewn rhai achosion, wrth gwrs, y gallai rhai o’r honiadau hynny fod yn erbyn cydweithwyr a phobl sy’n gweithio’n agos atynt. Felly, efallai ei fod yn fater o gymysgu pethau i raddau, efallai, ond wrth gwrs, credaf fod y cymorth galwedigaethol sydd ar y safle wedi’i gynllunio i wneud hynny. Ond fel bob amser, rydym yn fwy na pharod i gael sgyrsiau; rwy’n fwy na pharod i gael sgwrs gyda chi ac eraill i weld a allwn ei wella, gan mai dyna rydym am ei wneud, yn y bôn.
Mae cwestiwn 4 i'w ateb gan Rhun ap Iorwerth. Jack Sargeant.
Question 4 is to be answered by Rhun ap Iorwerth. Jack Sargeant.
4. A wnaiff y Comisiwn ddatganiad ar sut mae'n annog cyfranogiad y cyhoedd ym mhwyllgorau'r Senedd? OQ57792
4. Will the Commission make a statement on how it encourages the public's participation in Senedd committees? OQ57792
Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn. Mae annog ymgysylltu efo pwyllgorau'n elfen bwysig o waith ymgysylltu'r Senedd, a hynny er mwyn sicrhau, wrth gwrs, fod barn y cyhoedd yn cael ei adlewyrchu yn ein trafodaethau. Yn ystod y pandemig, mi lwyddwyd i gyrraedd cynulleidfaoedd newydd drwy raglen ymgysylltu rithwir, yn cynnwys grwpiau ffocws a digwyddiadau ar-lein eraill, ac wrth i ni symud yn ôl i'r byd ôl-bandemig, rydyn ni'n datblygu cynlluniau i sicrhau bod ein gwaith ymgysylltu ar-lein yn ategu ein gwaith wyneb-yn-wyneb traddodiadol, ac mae gwaith yn digwydd rŵan i ddod o hyd i ffyrdd newydd o sicrhau amrywiaeth ehangach o bobl a grwpiau rydyn ni'n ymgysylltu efo nhw er mwyn sicrhau bod profiadau bywyd pobl ym mhob rhan o Gymru yn ganolog i'n gwaith ni.
Thank you very much for the question. Encouraging engagement with committees is a very important element of the Senedd's engagement work, to ensure, of course, that the public's view is reflected in our discussions. During the pandemic, we reached new audiences through a virtual engagement programme, encompassing online focus groups and other online events, and as we move back to the post-pandemic world, we are developing plans to ensure that our online engagement work complements our traditional face-to-face engagement work, and work is ongoing now to find new ways of ensuring a wider range and diversity of people and groups that we engage with to ensure that the lived experiences of people from all parts of Wales are at the heart of our work.
Diolch yn fawr, Commissioner, for that answer. I'm grateful for the work the Commission has done during the pandemic and what it continues to do. If I may, Deputy Presiding Officer, I'll declare an interest at this point as the Chair of the Senedd Petitions Committee, and as the Chair of the Petitions Committee, I want the people of Wales to see it as their committee; they shape our agendas with their petitions and their signatures, and I want everyone to know it and consider signing or submitting a petition to our Senedd.
But, to do that, they do need to understand the areas that the committee covers and what is a matter for elsewhere. I believe we can do this by promoting the success of previous petitions we've had in our Senedd, not just in this Senedd, but, of course, in previous Senedds as well. I have an idea that I think we could use to champion this, and that includes launching a petition of the year award, led by the committee and this Senedd. Will the Commission look at supporting me with this idea and see how we can work together to launch a petition of the year award in this Senedd?
Diolch yn fawr am eich ateb, Gomisiynydd. Rwy’n ddiolchgar am y gwaith y mae’r Comisiwn wedi’i wneud yn ystod y pandemig a’r hyn y mae’n parhau i’w wneud. Os caf, Ddirprwy Lywydd, hoffwn ddatgan buddiant yn y fan hon fel Cadeirydd Pwyllgor Deisebau’r Senedd, ac fel Cadeirydd y Pwyllgor Deisebau, rwyf am i bobl Cymru ei weld fel eu pwyllgor hwy; hwy sy'n llunio ein hagendâu gyda’u deisebau a’u llofnodion, ac rwyf am i bawb wybod hynny ac ystyried llofnodi neu gyflwyno deiseb i’n Senedd.
Ond er mwyn gwneud hynny, mae angen iddynt ddeall y meysydd y mae'r pwyllgor yn ymdrin â hwy a beth sy'n fater ar gyfer rhywle arall. Credaf y gallwn wneud hyn drwy hyrwyddo llwyddiant deisebau blaenorol a gawsom yn ein Senedd, nid yn unig yn y Senedd hon, ond mewn Seneddau blaenorol hefyd wrth gwrs. Mae gennyf syniad y credaf y gallem ei ddefnyddio i hyrwyddo hyn, ac mae’n cynnwys lansio gwobr deiseb y flwyddyn, dan arweiniad y pwyllgor a’r Senedd hon. A wnaiff y Comisiwn ystyried fy nghefnogi gyda’r syniad hwn a gweld sut y gallwn gydweithio i lansio gwobr deiseb y flwyddyn yn y Senedd hon?
Wel, diolch yn fawr iawn am y syniad yna. Yn sicr, mae angen i ni wastad fod yn trio arloesi yn y ffordd rydyn ni'n ymgysylltu efo pobl. Mae'r Pwyllgor Deisebau, wrth gwrs, yn bwyllgor sy'n cael ei yrru gan ymgysylltu uniongyrchol efo pobl Cymru. Dwi'n gwybod bod Jack, yn ei rôl fel Cadeirydd y Pwyllgor Deisebau, wedi bod yn ymwneud ag un ymgyrch arbennig o lwyddiannus yn ddiweddar, ac o ganlyniad i waith y tîm cyfryngau cymdeithasol efo Rhian Mannings, yn dilyn ei deiseb hi am helpu teuluoedd sy'n colli plant a phobl ifanc yn sydyn ac annisgwyl, dwi'n meddwl bod yna dros 20,000 o gysylltiadau Twitter wedi bod, dros 2,300 o gysylltiadau Facebook, a hynny'n dangos bod deiseb sy'n dal dychymyg pobl, efo gwaith ymgysylltu effeithiol o'i chwmpas hi, wir yn gallu helpu i ddylanwadu ar y broses bolisi. Felly, mae gennym ni syniad yn y fan hyn ar sut i roi hwb pellach i'r broses ddeisebau. Mae'r syniad o wobr yn un da ac yn haeddu ystyriaeth bellach. Yn sicr, mi wnaf i'n siŵr bod trafodaeth yn digwydd rhwng Jack a'r tîm ymgysylltu i weld sut mae modd mynd â syniad o'r fath yn ei flaen.
Thank you very much for that idea. Certainly, we do need always to be trying to innovate in the way that we engage with people. The Petitions Committee, of course, is a committee that is driven by that direct engagement with the people of Wales. I know that Jack, in his role as Chair of the Petitions Committee, has been involved in one particularly successful campaign recently, and as a result of the work of the social media team with Rhian Mannings, following her petition seeking assistance for families who have lost children and young people suddenly and unexpectedly, I think that there have been over 20,000 Twitter impressions, over 2,300 Facebook responses, and that shows that a petition that captures people's imaginations, with efficient and effective engagement work around it, can genuinely influence the policy-making process. So, we have an idea here of how to give a further boost to the petitions process. The idea of an award is one that deserves further consideration and is a good idea. I will ensure that there will be a conversation between Jack and the engagement team to see how we can pursue such an idea.
Cwestiwn 5 i'w ateb gan Ken Skates. Peter Fox.
Question 5 is to be answered by Ken Skates, and asked by Peter Fox.
5. Pa asesiad y mae'r Comisiwn wedi'i wneud o effaith y sancsiynau economaidd ar Rwsia ar gronfeydd pensiwn staff ac Aelodau? OQ57807
5. What assessment has the Commission made of the impact of the economic sanctions on Russia on staff and Members' pension funds? OQ57807
Dirprwy Lywydd, can I first of all thank Peter Fox for this question? Obviously, the question of where funds are invested is of very great interest to Members at this time, who, rightly, would not wish to see funds invested in any Russian entities. Now, clearly, the Commission has no means to influence the allocation of the Members' pension scheme assets. That power rests entirely with the pension board, which is independent of the Commission, and the decision on where to invest is based on advice that's received from the board's investment advisers and is agreed by the pension board as a whole. So, whilst the Commission are aware of the issues, it is not for the Commission itself to make a financial assessment—it's for the pension board.
I understand that the pension board have issued a statement very recently to Members regarding this matter. It can be viewed on the Members' intranet page. Questions about the Members' scheme's investments should be addressed to the pension board. I know that Mike Hedges, as a Member-nominated trustee, is very happy to answer any questions that Members may have.
Now, the second fund, being the support staff pension scheme, is run by Aviva, and decisions on the investments of support staff pensions rests with their specialist investment advisers and the support staff themselves. So, the Commission, again, is not involved in deciding how the assets are invested for that scheme either. The Commission's pensions team have been engaging with Aviva though, who have confirmed that they have very little holdings in Russia, and the situation is under constant review. The team have worked with Aviva to provide a communication for support staff addressing concerns that they may well have and, again, this can be viewed on the intranet pages.
Now, with regard to the third fund, that being the Commission staff—. The civil service pension scheme, which is the third fund, that's an unfunded scheme and, therefore, it has no assets to invest. Benefits are paid through that scheme from tax revenues rather than from assets.
Ddirprwy Lywydd, a gaf fi ddiolch yn gyntaf i Peter Fox am y cwestiwn hwn? Yn amlwg, mae’r cwestiwn ynglŷn â lle y caiff cronfeydd eu buddsoddi o gryn ddiddordeb i’r Aelodau ar hyn o bryd, gan na fyddent, yn gwbl briodol, yn dymuno gweld arian yn cael ei fuddsoddi mewn unrhyw endidau Rwsiaidd. Nawr, yn amlwg, nid oes gan y Comisiwn unrhyw ffordd o ddylanwadu ar ddyraniad asedau cynllun pensiwn yr Aelodau. Y bwrdd pensiwn, sy’n annibynnol ar y Comisiwn, sydd â'r pŵer hwnnw, ac mae’r penderfyniad ynglŷn â lle i fuddsoddi yn seiliedig ar gyngor a gafwyd gan gynghorwyr buddsoddi’r bwrdd a chytunir arno gan y bwrdd pensiwn yn ei gyfanrwydd. Felly, er bod y Comisiwn yn ymwybodol o'r materion sy'n codi, nid lle'r Comisiwn ei hun yw gwneud asesiad ariannol—mater i'r bwrdd pensiwn ydyw.
Deallaf fod y bwrdd pensiwn wedi cyhoeddi datganiad yn ddiweddar iawn i’r Aelodau ynglŷn â'r mater hwn. Gellir ei weld ar dudalen fewnrwyd yr Aelodau. Dylid cyfeirio cwestiynau am fuddsoddiadau cynllun yr Aelodau at y bwrdd pensiwn. Gwn fod Mike Hedges, fel ymddiriedolwr a enwebwyd gan yr Aelodau, yn fwy na pharod i ateb unrhyw gwestiynau a allai fod gan yr Aelodau.
Nawr, mae’r ail gronfa, sef cynllun pensiwn y staff cymorth, yn cael ei rhedeg gan Aviva, a’u hymgynghorwyr buddsoddi arbenigol a’r staff cymorth eu hunain sy’n gyfrifol am benderfyniadau ynghylch buddsoddiadau pensiynau staff cymorth. Felly unwaith eto, nid yw’r Comisiwn yn ymwneud â'r broses o benderfynu sut y caiff yr asedau eu buddsoddi ar gyfer y cynllun hwnnw ychwaith. Serch hynny, mae tîm pensiynau’r Comisiwn wedi bod yn ymgysylltu ag Aviva, sydd wedi cadarnhau mai ychydig iawn o ddaliannau sydd ganddynt yn Rwsia, ac mae’r sefyllfa’n cael ei hadolygu’n gyson. Mae'r tîm wedi gweithio gydag Aviva i gyfathrebu â staff cymorth er mwyn rhoi sylw i unrhyw bryderon a allai fod ganddynt, ac unwaith eto, gellir gweld hyn ar dudalennau'r fewnrwyd.
Nawr, mewn perthynas â'r drydedd gronfa, sef staff y Comisiwn—. Cynllun pensiwn y gwasanaeth sifil, sef y drydedd gronfa, mae hwnnw'n gynllun nad yw'n cael ei ariannu, ac felly, nid oes ganddo asedau i’w buddsoddi. Telir buddion drwy'r cynllun hwnnw o refeniw treth yn hytrach nag o asedau.
Thank you, Commissioner, for that response. I think that was very helpful for Members and others watching in. As we all know, there is a wide-ranging movement across the UK and the wider world to disinvest from Russia based businesses as well as stocks and shares. Of course, in normal times, it's usual practice to use things like pension schemes to invest in foreign stocks and shares, but Russia's illegal and unnecessary invasion of Ukraine has meant that it is important to ensure that public money is not inadvertently being used to support a regime that has shown that it has no respect for democracy or the rules-based international order.
Will the Commission confirm its commitment—and I think I know the answer—to working with the pension board and other stakeholders to ensure that any investments derived from staff and Members' pension schemes are disinvested from any Russia based businesses? And could you answer: how is the Commission working with stakeholders to ensure that the relevant pension policies support responsible investments?
Diolch am eich ymateb, Gomisiynydd. Rwy'n credu ei fod yn ddefnyddiol iawn i'r Aelodau ac i eraill sy'n gwylio. Fel y gŵyr pob un ohonom, mae llawer o bobl ledled y DU a'r byd yn awyddus i ddadfuddsoddi o fusnesau yn Rwsia yn ogystal â stociau a chyfranddaliadau. Wrth gwrs, ar adegau normal, mae’n arferol defnyddio pethau fel cynlluniau pensiwn i fuddsoddi mewn stociau a chyfranddaliadau tramor, ond mae ymosodiad anghyfreithlon a diangen Rwsia ar Wcráin wedi golygu ei bod yn bwysig sicrhau nad yw arian cyhoeddus yn cael ei ddefnyddio’n anfwriadol i gefnogi cyfundrefn sydd wedi dangos nad oes ganddi unrhyw barch at ddemocratiaeth na’r drefn ryngwladol sy’n seiliedig ar reolau.
A wnaiff y Comisiwn gadarnhau ei ymrwymiad—a chredaf fy mod yn gwybod beth yw'r ateb—i weithio gyda’r bwrdd pensiwn a rhanddeiliaid eraill i sicrhau bod unrhyw fuddsoddiadau sy’n deillio o gynlluniau pensiwn staff ac Aelodau yn cael eu dadfuddsoddi o unrhyw fusnesau yn Rwsia? Ac a wnewch chi ateb: sut y mae'r Comisiwn yn gweithio gyda rhanddeiliaid i sicrhau bod y polisïau pensiwn perthnasol yn cefnogi buddsoddiadau cyfrifol?
Could I thank Peter Fox and assure him that we will undertake to work with the pension board to ensure that all the investments are ethical investments? Obviously, the Welsh Government itself, through the economic contract it has with businesses, is driving a values-led economy, and we as Commissioners are also keen to make sure that, where we invest, we invest in businesses—primarily in Wales when we can, but businesses elsewhere as well—that have sound ethical foundations to them. There is a particular section on the intranet, the statement from the board, which states that,
'In March 2022, in line with the investment manager's fair value pricing policy, the decision was taken by the investment manager to mark this holding'—
that being that tiny Russian element of holdings—
'at zero.'
That indicates that the board are working very, very closely with Aviva's experts to ensure that no money can be invested in Russian entities. It would be absolutely wrong at this moment in time, as you say, to invest in any Russian businesses, and so Commissioners and the pension board are very alive to the need to make sure that all investments are carried out in an ethical way and invested in businesses that are ethical as well.
A gaf fi ddiolch i Peter Fox a rhoi sicrwydd iddo y byddwn yn ymrwymo i weithio gyda’r bwrdd pensiwn i sicrhau bod yr holl fuddsoddiadau'n fuddsoddiadau moesegol? Yn amlwg, mae Llywodraeth Cymru ei hun, drwy’r contract economaidd sydd ganddi â busnesau, yn hybu economi sy’n cael ei harwain gan werthoedd, ac rydym ni fel Comisiynwyr hefyd yn awyddus i sicrhau, lle rydym yn buddsoddi, ein bod yn buddsoddi mewn busnesau—yn bennaf yng Nghymru lle y gallwn, ond busnesau mewn mannau eraill hefyd—a chanddynt sylfeini moesegol cadarn. Mae adran benodol ar y fewnrwyd, y datganiad gan y bwrdd, sy’n nodi,
'Ym mis Mawrth 2022, yn unol â pholisi prisio gwerth teg y rheolwr buddsoddi, penderfynodd y rheolwr buddsoddi nodi’r daliant hwn—
sef yr elfen fach honno o ddaliannau Rwsiaidd—
'yn sero.'
Mae hynny'n dangos bod y bwrdd yn gweithio'n agos iawn gydag arbenigwyr Aviva i sicrhau na ellir buddsoddi unrhyw arian mewn endidau Rwsiaidd. Fel y dywedwch, byddai’n gwbl anghywir buddsoddi mewn unrhyw fusnesau Rwsiaidd ar hyn o bryd, ac felly, mae’r Comisiynwyr a’r bwrdd pensiwn yn ymwybodol iawn o’r angen i sicrhau bod yr holl fuddsoddiadau’n cael eu gwneud mewn ffordd foesegol ac yn cael eu buddsoddi mewn busnesau sy'n foesegol hefyd.
Diolch, bawb.
Thank you, all.
Nid oes unrhyw gwestiynau amserol wedi'u derbyn y prynhawn yma.
No topical questions have been accepted today.
Eitem 5, datganiadau 90 eiliad. Dim ond un heddiw, a galwaf Siân Gwenllian.
We'll move on to item 5, 90-second statements. We only have one statement today, and I call on Siân Gwenllian.
Diolch yn fawr iawn. Sefydlwyd cwrs sylfaen celf Coleg Menai yn 1981, ond dim ond eleni mae’r dathliadau 40 mlynedd yn cael eu cynnal, oherwydd y sefyllfa iechyd cyhoeddus y llynedd. Dyna ysgogodd arweinydd y cwrs, Owein Prendergast, i alw’r arddangosfa yn '40+1'. Sefydlwyd y cwrs ym Mangor gan yr arlunydd Peter Prendergast, tad Owein, a chyfoedion iddo. Mae gweithiau celf arbennig i ddathlu’r pen-blwydd yn cael eu harddangos yn oriel gelf Storiel a chanolfan Pontio ar hyn o bryd. Aeth Owein ati i guradu darnau o gelf, un ar gyfer pob blwyddyn y pen-blwydd, gwaith gan gyn-fyfyrwyr, darlithwyr, a sylfaenwyr y cwrs, ac mae’r gwaith yn tystio i gyfraniad aruthrol y cwrs dros y degawdau. Mae rhai o enwau amlycaf y sin gelfyddydol yng Nghymru wedi bwrw eu prentisiaeth yna, ond dwi ddim am ddechrau eu henwi nhw rhag i mi anghofio rhywun a phechu. Ond mae pob un yn talu teyrnged i gyfnod creadigol, arbrofol, ffurfiannol oedd yn rhoi cyfle iddyn nhw flodeuo fel unigolion yn ogystal ag fel artistiaid. Felly, pen-blwydd hapus, cwrs celf Coleg Menai, a llongyfarchiadau mawr ar gyrraedd carreg filltir bwysig. Hir y parhaed y cwrs i gyfrannu’n helaeth i gelfyddyd gweledol ein cenedl. Diolch.
Thank you very much. The art foundation course at Coleg Menai was established in 1981, but the fortieth anniversary celebrations are only taking place this year due to last year’s public health situation. This was the inspiration behind Owein Prendergast’s decision, as course leader, to give the exhibition the title '40+1'. The course was established in Bangor by the artist Peter Prendergast, Owein’s father, and his contemporaries. Special artworks have been created to celebrate the anniversary, and they are currently being exhibited at Storiel art gallery and Pontio. Owein curated artworks, one for each year being celebrated in the anniversary, and work by former students, lecturers and the course’s founders. The work is testament to the major contribution made by the course over the decades. Some of the most prominent names in the Welsh arts scene launched their fledgling careers here, but I won’t start naming them in case I forget someone and cause offence by omission. But everyone pays tribute to a creative, experimental, formative period that gave them the opportunity to blossom as individuals as well as artists. So, happy anniversary to Coleg Menai’s art course, and huge congratulations for reaching such an important milestone. Long may the course make such a profound contribution to our nation’s visual arts.
Eitem 6 y prynhawn yma yw'r ddadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod, cynllunio morol yng Nghymru. Galwaf ar Janet Finch-Saunders i wneud y cynnig.
Item 6 is a debate on a Member's legislative proposal, marine planning in Wales. I call on Janet Finch-Saunders to move the motion.
Cynnig NDM7896 Janet Finch-Saunders
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi cynnig ar gyfer Bil ar gynllunio morol yng Nghymru.
2. Yn nodi mai diben y Bil hwn fyddai:
a) gwneud darpariaethau ar gyfer polisïau a fyddai'n helpu i lywio lleoliad datblygiadau i ffwrdd o'r ardaloedd mwyaf sensitif o safbwynt ecolegol, lleihau'r effeithiau cronnol ar gynefinoedd a rhywogaethau sy'n agored i niwed, a rhoi mwy o sicrwydd i ddatblygwyr;
b) creu dyletswydd ar Lywodraeth Cymru i hwyluso'r gwaith o greu cynllun datblygu morol cenedlaethol, a'i adolygu o leiaf unwaith ym mhob Senedd;
c) sefydlu meysydd adnoddau strategol ar gyfer ynni morol;
d) cyhoeddi strategaeth ar gyfer gwrthdroi dirywiad adar môr;
e) ei gwneud yn ofynnol i ffermydd gwynt ar y môr gynnwys adfer cynefinoedd gwely'r môr; strategaeth ar gyfer cynaeafu bwyd môr cynaliadwy o fewn ardal y fferm wynt a mesurau gwella amgylcheddol.
Motion NDM7896 Janet Finch-Saunders
To propose that the Senedd:
1. Notes a proposal for a Bill on marine planning in Wales.
2. Notes that the purpose of this Bill would be to:
a) make provisions for policies that would help guide the siting of developments away from the most ecologically sensitive areas, minimise the cumulative impacts on vulnerable habitats and species, and provide greater certainty to developers;
b) create a duty for the Welsh Government to facilitate the creation of a national marine development plan, and review it at least once in every Senedd;
c) establish strategic resource areas for marine energy;
d) publish a strategy for reversing seabirds decline;
e) require that offshore wind farms include habitat restoration of the seabed; strategy for sustainable seafood harvesting from within the area of the windfarm and, environmental enhancement measures.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. The historic absence of marine spatial planning and an isolated approach to managing our seas means that we now face unco-ordinated scrambles for space and increasing delays for industry. As we urgently need to move away from Russian hydrocarbons following Putin's illegal invasion, we must have the best legislation possible, which champions marine energy projects and greater energy security whilst keeping the nature and climate crisis at heart. This proposal would do just that.
So, why should this Parliament, the Welsh Parliament, legislate on marine planning? Well, the recent Climate Change, Environment and Infrastructure Committee report on the draft budget highlighted our finding that there is concern about barriers to renewable offshore energy generation in Wales, including a paucity in the marine environmental evidence base, and complexity that bring delays in the consenting and licensing process. There are widespread concerns about NRW's ability to effectively carry out its roles and responsibilities, including monitoring and assessing the condition of marine sites while supporting marine planning, and that whilst a review to streamline the consenting process is to be welcomed, there is still a severe lack of a robust evidence base to underpin development decisions, and there are consequently inherent risks in ramping up development. This is certainly what we do not want to be hearing at a time when the UK Government has rightly set an ambitious target to deliver 40 GW of offshore wind by 2030. There are approximately 4 GW of upcoming additional offshore wind developments in north Wales, and the Crown Estate is pursuing plans for floating wind in the Celtic sea. The Welsh Government has already failed to meet the deadline to achieve or even maintain good environmental status, GES, of marine waters. Marine biodiversity is declining. In fact, according to the second 'State of Natural Resources Report', only 46 per cent of the marine protected area network features are in favourable condition. The lack of true spatial planning to guide the sustainable use of our seas hinders GES and threatens the upscaling of offshore wind.
Whilst I acknowledge the commitment in the renewable energy deep dive, and I thank the Deputy Minister for doing this, to work with NRW and key stakeholders to identify marine strategic resource areas by 2023, this was to provide guidance to signpost appropriate and inappropriate areas for development. But that is only guidance. We now need to create a legal duty to create a national marine development plan, one that is relevant to Wales, and to keep it under regular review. As the RSPB have stated, the lack of robust statutory weighted development control and spatial policies to steer developments away from environmentally sensitive areas from the outset does create uncertainty for all parties, and inevitably leads to conflict at the application stage.
Baroness Brown of Cambridge endorsed spatial planning, stating:
'I think sea bed planning in order to make sure that we can enable these activities to coexist without...urbanising the sea bed, is hugely important.'
Many Members work with the Marine Conservation Society, and they have stated that they are wary of a piecemeal approach that, when coupled with a significant ramping up of development proposals, is a recipe for unforeseen, cumulative and in-combination impacts. Strategic resource areas need to sit firmly within a holistic marine spatial plan, as is highlighted in the report on the Welsh Government's own marine policies. Environmental stakeholders called for a cross-sector statutory spatial plan that addresses the cumulative impacts of marine development. So, let's ask ourselves: how can it be right that, whilst planning on land has 'Future Wales', 'Planning Policy Wales' and local development plans to guide development, at present, there is no similar system for what happens in our seas—and, I would just add, the great expanse of our seas? This is despite Welsh territorial seas covering some 32,000 sq km.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae absenoldeb hanesyddol cynllunio gofodol morol a dull ynysig o reoli ein moroedd yn golygu ein bod bellach yn wynebu sgrialfa anhrefnus am ofod ac oedi cynyddol i ddiwydiant. Gan fod angen inni ymbellhau ar frys oddi wrth hydrocarbonau Rwsiaidd yn dilyn ymosodiad anghyfreithlon Putin, mae'n rhaid inni gael y ddeddfwriaeth orau bosibl, sy'n hyrwyddo prosiectau ynni morol a chynyddu diogelwch ffynonellau ynni gan sicrhau ar yr un pryd fod yr argyfwng natur a hinsawdd yn parhau i fod yn rhan ganolog ohoni. Byddai’r cynnig hwn yn gwneud yn union hynny.
Felly, pam y dylai’r Senedd hon, Senedd Cymru, ddeddfu ar gynllunio morol? Wel, amlygodd adroddiad diweddar y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith ar y gyllideb ddrafft ein canfyddiad fod yna bryder ynghylch rhwystrau rhag cynhyrchu ynni adnewyddadwy ar y môr yng Nghymru, gan gynnwys prinder tystiolaeth amgylcheddol forol, a chymhlethdod sy’n peri oedi yn y broses gydsynio a thrwyddedu. Mae pryderon eang ynghylch gallu CNC i gyflawni ei rolau a’i gyfrifoldebau’n effeithiol, gan gynnwys monitro ac asesu cyflwr safleoedd morol i gefnogi cynllunio morol, ac er bod adolygiad i symleiddio’r broses gydsynio i’w groesawu, ni cheir sylfaen dystiolaeth gadarn o hyd i danategu penderfyniadau datblygu, ac o ganlyniad, ceir risgiau cynhenid wrth gynyddu gwaith datblygu. Yn sicr, nid dyma rydym am ei glywed ar adeg pan fo Llywodraeth y DU, a hynny’n gwbl briodol, wedi gosod targed uchelgeisiol i gynhyrchu 40 GW o ynni gwynt ar y môr erbyn 2030. Mae oddeutu 4 GW o ddatblygiadau ynni gwynt ar y môr ychwanegol ar y ffordd yng ngogledd Cymru, ac mae Ystad y Goron yn mynd ar drywydd cynlluniau gwynt arnofiol yn y môr Celtaidd. Mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi methu'r terfyn amser i gyflawni neu hyd yn oed i gynnal statws amgylcheddol da dyfroedd morol. Mae bioamrywiaeth forol yn dirywio. Mewn gwirionedd, yn ôl yr ail 'Adroddiad o Gyflwr Adnoddau Naturiol', 46 y cant yn unig o nodweddion rhwydwaith yr ardaloedd morol gwarchodedig sydd mewn cyflwr ffafriol. Mae diffyg cynllunio gofodol go iawn i arwain defnydd cynaliadwy o'n moroedd yn atal statws amgylcheddol da ac yn bygwth y broses o gynyddu datblygiadau ynni gwynt ar y môr.
Er fy mod yn cydnabod yr ymrwymiad yn yr archwiliad dwfn ar ynni adnewyddadwy, a diolch i’r Dirprwy Weinidog am wneud hyn, i weithio gyda CNC a rhanddeiliaid allweddol i nodi ardaloedd adnoddau strategol morol erbyn 2023, roedd hyn er mwyn darparu arweiniad i gyfeirio at ardaloedd priodol ac amhriodol ar gyfer datblygu. Ond arweiniad yn unig yw hynny. Mae angen inni greu dyletswydd gyfreithiol yn awr i greu cynllun datblygu morol cenedlaethol, un sy’n berthnasol i Gymru, a’i adolygu'n rheolaidd. Fel y mae’r RSPB wedi’i nodi, mae diffyg polisïau gofodol a rheolaethau datblygu statudol cadarn wedi'u pwysoli i lywio datblygiadau oddi wrth ardaloedd amgylcheddol sensitif o’r cychwyn yn creu ansicrwydd i bawb, ac yn arwain yn anochel at wrthdaro yn ystod y cam ymgeisio.
Cefnogodd y Farwnes Brown o Gaergrawnt gynllunio gofodol, gan nodi:
'Credaf fod cynllunio gwely'r môr er mwyn sicrhau y gallwn alluogi'r gweithgareddau hyn i gydfodoli heb... drefoli gwely'r môr, yn hynod bwysig.'
Mae llawer o’r Aelodau’n gweithio gyda’r Gymdeithas Cadwraeth Forol, ac maent wedi datgan eu bod yn wyliadwrus o ddull tameidiog sydd, o’i gyfuno â chynnydd sylweddol mewn cynigion datblygu, yn rysáit ar gyfer effeithiau annisgwyl, cronnol a chyfunol. Mae angen i ardaloedd adnoddau strategol fod yn rhan o gynllun gofodol morol cyfannol, fel yr amlygir yn yr adroddiad ar bolisïau morol Llywodraeth Cymru ei hun. Mae rhanddeiliaid amgylcheddol wedi galw am gynllun gofodol statudol traws-sector sy’n mynd i’r afael ag effeithiau cronnol datblygu morol. Felly, gadewch inni ofyn i ni'n hunain: sut y gall fod yn iawn, pan fo gan gynllunio ar y tir 'Cymru’r Dyfodol', 'Polisi Cynllunio Cymru' a chynlluniau datblygu lleol i lywio datblygiad, nad oes system debyg ar gael ar hyn o bryd ar gyfer yr hyn sy'n digwydd yn ein moroedd—a hoffwn ychwanegu, yn ehangder mawr ein moroedd? A hynny er bod gan Gymru oddeutu 32,000 km sgwâr o foroedd tiriogaethol.
Janet, will you take an intervention?
Janet, a wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, of course.
Gwnaf, wrth gwrs.
I don't know which screen to look at. You're twice in front of me, Janet. Many thanks for bringing this debate; I think it's a very important one. One of the things I'm not clear on, and I wonder if you can help, or perhaps the Minister can afterwards, is whether we need new legislation or if the existing marine planning and marine and coastal legislation allows us to put a marine plan on a statutory footing without a new law. Have you got any clarity on that? If not, could you add to your contribution that request to the Minister: can we just get on with it and do it now, or do we need a new piece of law?
Nid wyf yn gwybod pa sgrin i edrych arni. Rydych o fy mlaen i ddwywaith, Janet. Diolch yn fawr am gyflwyno’r ddadl hon; credaf ei bod yn un bwysig iawn. Un o'r pethau nad wyf yn glir yn ei gylch, a tybed a allwch chi helpu, neu efallai y gall y Gweinidog wneud hynny wedyn, yw a oes angen deddfwriaeth newydd arnom, neu a yw'r ddeddfwriaeth gynllunio morol ac arfordirol bresennol yn caniatáu inni roi cynllun morol ar sail statudol heb gyfraith newydd. A allwch roi unrhyw eglurder ynglŷn â hynny? Os na allwch, a wnewch chi ychwanegu'r cais hwnnw i’r Gweinidog at eich cyfraniad: a allwn fwrw iddi i'w wneud yn awr, neu a oes angen deddfwriaeth newydd arnom?
Thank you, Huw. It's fair to say I really appreciate working with you on the committee that we're on. As for whether it needs to be a new piece of law or whether we can adapt, currently a lot of the measures are just guidance, Huw. So, consequentially, what we're looking for is to ensure that that legislation covers some of the things I've said, and there are going to be a lot more yet. It has to be covered by legislation. I don't know whether the Deputy Minister or Minister can advise us today whether that needs to be new legislation, but we definitely need this marine spatial plan to be in law, rather than just guidance.
The consequence is that, for example, the Crown Estate leads the process by way of individual rounds of sea bed lease deployments. In fact, in carbon budget 2, you more or less admit that you are letting the Crown Estate lead, stating that you are collaborating to understand spatial opportunities for offshore wind, including floating wind developments. Rather than the recent focus that's been on devolving the Crown Estate, we should be prioritising the climate and nature crisis by developing a national marine development plan, and one that is covered by legislation.
We also need to create a Welsh sea bird recovery strategy. The UK Government and Scottish Government have both committed to address the threats and pressures on sea birds, yet, again, we're still waiting here, and this is despite the fact that there has been a severe decline in Wales's breeding kittiwakes, 35 per cent since 1986. In fact, Dr Catharine Horswill stated recently:
'We need to tighten up assessments to make sure that potential impacts to already struggling wildlife, such as the kittiwake, are better understood.'
Similarly, Lisa Morgan of the Wildlife Trust of South and West Wales has stated that the location, scale and type of marine renewable energy schemes should be determined by proper environmental assessments. I honestly cannot see how anybody could argue with that. Even our fishermen and the aquaculture sector have highlighted an urgent need to take action in relation to windfarms.
Diolch, Huw. Mae'n deg dweud fy mod yn gwerthfawrogi gweithio gyda chi ar y pwyllgor rydym arno. Ynglŷn ag a oes angen deddfwriaeth newydd arnom neu a allwn addasu, canllawiau'n unig yw llawer o'r mesurau ar hyn o bryd, Huw. Felly, o ganlyniad, rydym am sicrhau bod y ddeddfwriaeth honno'n cynnwys rhai o'r pethau rwyf wedi sôn amdanynt, ac mae llawer mwy i ddod eto. Rhaid i hyn gael ei gynnwys mewn deddfwriaeth. Nid wyf yn gwybod a all y Dirprwy Weinidog neu’r Gweinidog ddweud wrthym heddiw a oes angen i honno fod yn ddeddfwriaeth newydd, ond yn sicr, mae angen i’r cynllun gofodol morol fod yn gyfraith, yn hytrach na chanllawiau'n unig.
Y canlyniad, er enghraifft, yw bod Ystad y Goron yn arwain y broses drwy rowndiau unigol o osod prydlesau gwely'r môr. A dweud y gwir, yng nghyllideb garbon 2, rydych chi fwy neu lai’n cyfaddef eich bod yn gadael i Ystad y Goron arwain, gan ddatgan eich bod yn cydweithredu er mwyn deall beth yw'r cyfleoedd gofodol ar gyfer ynni gwynt ar y môr, gan gynnwys datblygiadau gwynt arnofiol. Yn hytrach na’r ffocws diweddar sydd wedi bod ar ddatganoli Ystad y Goron, dylem fod yn blaenoriaethu’r argyfwng hinsawdd a natur drwy ddatblygu cynllun datblygu morol cenedlaethol, ac un sydd wedi'i gynnwys mewn deddfwriaeth.
Mae angen inni hefyd greu strategaeth adfer adar môr Cymru. Mae Llywodraeth y DU a Llywodraeth yr Alban ill dwy wedi ymrwymo i fynd i’r afael â’r bygythiadau a’r pwysau ar adar môr, ac unwaith eto, rydym yn dal i aros yma, a hynny er gwaethaf y dirywiad difrifol a fu yn niferoedd y gwylanod coesddu sy’n magu yng Nghymru, 35 y cant ers 1986. Mewn gwirionedd, dywedodd Dr Catharine Horswill yn ddiweddar:
'Mae angen inni dynhau asesiadau i wella dealltwriaeth o'r effeithiau posibl ar fywyd gwyllt sydd eisoes yn ei chael hi'n anodd, megis yr wylan goesddu.'
Yn yr un modd, mae Lisa Morgan o Ymddiriedolaeth Natur De a Gorllewin Cymru wedi datgan y dylai lleoliad, graddfa a math cynlluniau ynni adnewyddadwy morol gael eu pennu gan asesiadau amgylcheddol priodol. Yn wir, ni allaf weld sut y gallai unrhyw un ddadlau â hynny. Mae hyd yn oed ein pysgotwyr a’r sector dyframaethu wedi tynnu sylw at angen dybryd i weithredu mewn perthynas â ffermydd gwynt.
Janet, you've used up your time. I'm going to give you extra time as there was an intervention, but you have got very little time left to close, if you don't close the first part now.
Janet, rydych wedi defnyddio eich amser. Rwy’n mynd i roi amser ychwanegol i chi gan fod ymyriad wedi'i wneud, ond ychydig iawn o amser sydd gennych ar ôl i gloi, os na wnewch chi gloi'r rhan gyntaf nawr.
Okay. As our climate change committee recently heard, the marine plan is not fit for purpose in the context of the anticipated step change in development. I ask this Senedd to let that process of shaping our seas continue in a way that benefits the climate and our nature crisis by supporting this legislative proposal today. Thank you. Diolch.
Iawn. Fel y clywodd ein pwyllgor newid hinsawdd yn ddiweddar, nid yw’r cynllun morol yn addas at y diben yng nghyd-destun y cynnydd sylweddol a ragwelir o ran datblygu. Gofynnaf i’r Senedd adael i’r broses o ddatblygu ein moroedd barhau mewn ffordd sydd o fudd i’r hinsawdd a’n hargyfwng natur drwy gefnogi’r cynnig deddfwriaethol hwn heddiw. Diolch.
Thank you, Janet, for tabling this debate. As a Member who represents a sizeable stretch of our coastline, I like to remind people that Welsh seas are more than a third larger than the Welsh land mass. So, marine planning is critical to many policies and priorities, from climate change to biodiversity, economic development to energy security. As a member of the Senedd committee that recently reported on the Welsh Government's marine policies, I have looked at how these competing and overlapping demands are being managed and balanced.
Ever since we reported, which was last month, the scales have significantly tipped. The war in Ukraine has put energy security and curbing fossil fuel imports at the top of the agenda. The Welsh Government was, of course, already committed to decreasing carbon emissions by 95 per cent by 2050. The sanctions against Russia highlight why that is a national security as well as a climate security issue. We will hear a lot more about electricity generation from offshore wind, wave and tidal currents coming in the weeks and months ahead.
Wales, of course, is best placed—literally, geographically—to generate these sustainable forms of energy. In west Wales, we have the Pembrokeshire demonstration zone and Wave Hub. Like the other energy-generation zones, it leases its right to use the sea bed from the Crown Estate, which Janet has just mentioned. And if devolving the estate can help us meet our aspiration to be a world leader in renewable energy, we must, of course, pursue that. But we must also ensure we have a robust plan to site and develop these technologies sensitively and appropriately to mitigate and minimise impacts on marine ecosystems and blue carbon stores. I agree with Janet on that.
I mention blue carbon because as well as the ecologically sensitive areas and vulnerable habitats and species that the motion lists, we must also consider blue carbon habitats and stores, sequestration and restoration. At least 113 million tonnes of carbon are stored in Welsh marine habitats, nearly 10 years' worth of Welsh carbon emissions. So, they're critical to achieving our climate change goals. NRW is due to publish a report documenting the carbon sequestration potential for the existing marine protected areas soon, and I look forward to reading that.
Welsh Labour has a manifesto commitment to restore coastal habitat restoration. We could extend that to include both blue carbon and ecologically significant habitats in the Welsh sea area. Going forward, the overarching aim should be to protect, restore and enhance blue carbon habitats, like seagrass meadow, at every opportunity.
Diolch, Janet, am gyflwyno’r ddadl hon. Fel Aelod sy’n cynrychioli darn sylweddol o’n harfordir, hoffwn atgoffa pobl fod moroedd Cymru yn fwy na thraean yn fwy o faint na thirfas Cymru. Felly, mae cynllunio morol yn allweddol i lawer o bolisïau a blaenoriaethau, o newid hinsawdd i fioamrywiaeth, o ddatblygu economaidd i ddiogelu ffynonellau ynni. Fel aelod o bwyllgor y Senedd a gyflwynodd adroddiad yn ddiweddar ar bolisïau morol Llywodraeth Cymru, rwyf wedi edrych ar sut y mae’r galwadau hyn sy'n cystadlu â'i gilydd ac yn gorgyffwrdd yn cael eu rheoli a’u cydbwyso.
Ers inni adrodd fis diwethaf, mae'r sefyllfa wedi newid yn sylweddol. Mae'r rhyfel yn Wcráin wedi rhoi diogelwch ffynonellau ynni a lleihau mewnforion tanwydd ffosil ar frig yr agenda. Wrth gwrs, roedd Llywodraeth Cymru eisoes wedi ymrwymo i leihau allyriadau carbon 95 y cant erbyn 2050. Mae’r sancsiynau yn erbyn Rwsia yn amlygu pam fod hynny’n fater o ddiogelwch gwladol yn ogystal â diogelwch hinsawdd. Byddwn yn clywed llawer mwy am gynhyrchu trydan o ffermydd gwynt ar y môr, ynni'r tonnau a cheryntau llanw dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf.
Mae Cymru, wrth gwrs, mewn sefyllfa wych—yn llythrennol, yn ddaearyddol—i gynhyrchu’r mathau cynaliadwy hyn o ynni. Yng ngorllewin Cymru, mae gennym ardal arddangos sir Benfro a Wave Hub. Fel yr ardaloedd cynhyrchu ynni eraill, mae’n cael hawl i ddefnyddio gwely’r môr ar brydles gan Ystad y Goron, fel y mae Janet newydd ei grybwyll. Ac os gall datganoli’r ystad ein helpu i gyflawni ein dyhead i fod yn arweinydd byd-eang ym maes ynni adnewyddadwy, mae'n rhaid inni fynd ar drywydd hynny, wrth gwrs. Ond mae'n rhaid inni sicrhau hefyd fod gennym gynllun cadarn i leoli a datblygu’r technolegau hyn mewn modd sensitif a phriodol er mwyn lliniaru a lleihau’r effeithiau ar ecosystemau morol a storfeydd carbon glas. Rwy'n cytuno gyda Janet ynglŷn â hynny.
Rwy'n sôn am garbon glas oherwydd, yn ogystal â’r ardaloedd sensitif o safbwynt ecolegol a’r cynefinoedd a'r rhywogaethau dan fygythiad y mae’r cynnig yn eu rhestru, rhaid inni hefyd ystyried cynefinoedd a storfeydd carbon glas, ac atafaelu ac adfer carbon. Mae o leiaf 113 miliwn tunnell o garbon wedi'i storio yng nghynefinoedd morol Cymru, gwerth bron i 10 mlynedd o allyriadau carbon Cymru. Felly, maent yn allweddol i gyflawni ein nodau newid hinsawdd. Mae CNC i fod i gyhoeddi adroddiad cyn bo hir yn dogfennu’r potensial atafaelu carbon ar gyfer yr ardaloedd morol gwarchodedig presennol, ac edrychaf ymlaen at ei ddarllen.
Mae gan Lafur Cymru ymrwymiad maniffesto i adfer cynefinoedd arfordirol. Gallem ymestyn hynny i gynnwys cynefinoedd carbon glas a chynefinoedd o bwys ecolegol yn ardal forol Cymru. Wrth symud ymlaen, dylai achub ar bob cyfle i warchod, adfer a gwella cynefinoedd carbon glas, fel dolydd morwellt, fod yn nod trosfwaol.
I'd like to thank the Member for Aberconwy for giving me the opportunity to speak in her debate this afternoon. Fellow Members may be well aware of my affinity for the Atlantic grey seal. Indeed, the family home is even named after one. As its species champion here in the Senedd, I am incredibly grateful to represent, and be the voice of, such a magnificent creature, which calls the waters off our Welsh coast home.
For those that don't know, over half the world's populations of Atlantic grey seals can be found surfing the waves of the British isles, from the coast of Amroth and the isle of Skomer, to the Orkney islands in the far north of Scotland. It's no coincidence that these beautiful creatures also choose to reside in the most beautiful of places—of course, the coast of Carmarthen West and South Pembrokeshire being their favourite location.
However, each of these locations also offers us valuable resources in our search for cleaner, greener renewable energy. In my own constituency is the fantastic Blue Gem Wind project, an offshore floating wind farm that is developing a new generation of energy in our Celtic sea. Having had the opportunity to visit Blue Gem and learned the benefits that it can bring in terms of both renewable energy and economic prosperity, it truly is a fantastic asset to not only Pembrokeshire but Wales as a whole.
As this motion rightly highlights, our drive for marine renewables must be considered against the backdrop of all of our existing marine commitments, including fisheries, aquaculture, shipping, navigational channels and, of course, biodiversity and marine animal protection. Indeed, this is what Blue Gem has done so successfully. They developed a plan-led approach to site selection, driven by technical and environmental considerations, with the overarching objective of identifying a viable site while minimising the impact on the environment and marine life.
Before making the decision to develop the Pembrokeshire site, a host of factors were considered, including bathymetry, the measurement of the depth of water; wind resource; proximity to nature; conservation designations; sea birds; marine mammals; fisheries; shipping; and proximity to ports—a whole host of options. This is an example of how it is to be done correctly, a process that any future marine development should replicate. But, as the Member for Aberconwy rightly pointed out, this is only guidance at present, and it does need to be added to the legislative statute here in Wales. The Member also mentioned the RSPB, which has said that we have one chance to ensure that we deliver marine renewables at a pace and quantum that allows us to meet our environmental targets, both climate and nature. Indeed, the two do go hand in hand.
So, I'm grateful to the Member for Aberconwy for bringing this forward. We need to get this right. There is a duty on the Welsh Government to facilitate the creation of a national marine development plan, protecting both Wales's climate and nature for future generations. Diolch.
Hoffwn ddiolch i'r Aelod dros Aberconwy am roi cyfle imi siarad yn ei dadl y prynhawn yma. Efallai fod fy nghyd-Aelodau'n ymwybodol iawn o fy nghysylltiad â morlo llwyd yr Iwerydd. Yn wir, mae'r cartref teuluol wedi ei enwi ar ôl un. Fel ei hyrwyddwr rhywogaethau yma yn y Senedd, rwy'n hynod ddiolchgar o gynrychioli, a bod yn llais dros greadur mor wych sy'n byw yn y dyfroedd oddi ar ar arfordir Cymru.
I'r rhai nad ydynt yn gwybod, mae dros hanner poblogaeth y byd o forloi llwyd yr Iwerydd yn nofio yn y tonnau oddi ar ynysoedd Prydain, o arfordir Amroth ac ynys Sgomer, i ynysoedd Erch ym mhellafion yr Alban. Nid yw'n gyd-ddigwyddiad fod y creaduriaid hardd hyn hefyd yn dewis byw yn y lleoedd harddaf—arfordir Gorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro yw eu hoff leoliad wrth gwrs.
Fodd bynnag, mae pob un o'r lleoliadau hyn hefyd yn cynnig adnoddau gwerthfawr wrth inni chwilio am ynni adnewyddadwy glanach a gwyrddach. Yn fy etholaeth i, gwelir prosiect gwych Blue Gem Wind, fferm wynt ar y môr sy'n datblygu cynhyrchiant ynni newydd yn ein môr Celtaidd. Ar ôl cael cyfle i ymweld â Blue Gem a dysgu am y manteision y gall eu cynnig ar ffurf ynni adnewyddadwy a ffyniant economaidd, mae'n ased gwirioneddol wych nid yn unig i sir Benfro ond i Gymru gyfan.
Fel y mae'r cynnig hwn yn nodi, rhaid ystyried ein hawydd i ddatblygu ynni adnewyddadwy morol yng nghyd-destun ein holl ymrwymiadau morol presennol, gan gynnwys pysgodfeydd, dyframaeth, morgludiant, sianeli mordwyo, a bioamrywiaeth a diogelu anifeiliaid morol wrth gwrs. Yn wir, dyma beth y mae Blue Gem wedi'i wneud mor llwyddiannus. Fe wnaethant ddatblygu dull o ddethol safleoedd sy'n dilyn y cynllun, wedi'i lywio gan ystyriaethau technegol ac amgylcheddol, gyda'r amcan trosfwaol o nodi safle hyfyw gan leihau'r effaith ar yr amgylchedd a bywyd morol ar yr un pryd.
Cyn gwneud penderfyniad i ddatblygu safle sir Benfro, ystyriwyd llu o ffactorau, gan gynnwys bathymetreg, mesur dyfnder dŵr; adnoddau gwynt; agosrwydd at natur; dynodiadau cadwraeth; adar môr; mamaliaid môr; pysgodfeydd; morgludiant; ac agosrwydd at borthladdoedd—llu o opsiynau. Dyma enghraifft o sut y dylid ei wneud yn y ffordd gywir, proses y dylai unrhyw ddatblygiad morol yn y dyfodol ei hefelychu. Ond fel y nododd yr Aelod dros Aberconwy yn gywir, dim ond canllawiau ydyw ar hyn o bryd, ac mae angen ei ychwanegu at y statud deddfwriaethol yma yng Nghymru. Soniodd yr Aelod hefyd am yr RSPB, sydd wedi dweud mai un cyfle sydd gennym i sicrhau ein bod yn darparu ynni adnewyddadwy morol ar gyflymder ac i raddau sy'n ein galluogi i gyrraedd ein targedau amgylcheddol, o ran yr hinsawdd a natur. Yn wir, mae'r ddau yn mynd law yn llaw.
Felly, rwy'n ddiolchgar i'r Aelod dros Aberconwy am gyflwyno hyn. Mae angen inni wneud hyn yn iawn. Mae dyletswydd ar Lywodraeth Cymru i hwyluso'r gwaith o greu cynllun datblygu morol cenedlaethol, i ddiogelu hinsawdd a natur Cymru ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Diolch.
Diolch am y cynnig sydd o'n blaenau ni heddiw yma i'r Aelod dros Aberconwy. Dwi yn gweld gwerth ystyried sut y gellid tynnu ynghyd y gwahanol elfennau sy'n ymwneud â chynllunio mewn perthynas â'r môr mewn fframwaith deddfwriaethol newydd, er fy mod i, fel Aelod Ogwr, ddim yn hollol eglur bod angen gwneud hynny. Mae ystyried hynny a gwthio'r ffiniau ynghylch beth sy'n bosibl, dwi'n meddwl, yn rhywbeth pwysig.
Mae yna elfennau o'r cynnig sydd o'n blaenau ni dwi'n meddwl y buaswn i wedi'u cyflwyno mewn ffordd wahanol. Mae o'n sôn am adar y môr a ffermydd gwynt, lle mae beth sydd angen ydy ei osod o, o bosib, mewn ffordd dipyn ehangach na hynny. Mae yna fwy i fywyd môr nag adar. Mae yna fwy i gynlluniau ynni na ffermydd gwynt ac yn y blaen. Ond, er hynny, mae yna egwyddorion pwysig yma. Beth sydd angen, wrth gwrs, ydy cael y cydbwysedd iawn rhwng defnyddio a manteisio ar ein hadnoddau morol ni a chael lefel ddigon cadarn o warchodaeth iddyn nhw hefyd.
Mae cynllun Morlais, oddi ar arfordir fy etholaeth i, yn enghraifft dda iawn, dwi'n meddwl, o beth dŷn ni'n trio ei gyflawni—cynllun arloesol i ddatblygu technolegau ynni llif llanw, cynllun sydd â'r diben o hwyluso arbrofi yn y maes hwnnw drwy hwyluso'r broses ganiatáu i ddatblygwyr unigol, ac yn glir iawn ar yr un pryd ynglŷn â'i ddyletswyddau o ran gwarchodaeth, ac yn gwneud hynny hefyd, wrth gwrs, fel menter gymdeithasol, sy'n bwysig iawn. Ond mae hi wedi bod yn broses llawer hirach nag y dylai hi fod. Ac os gallwn ni gael deddfwriaeth sy'n helpu yn hynny o beth, wel, gadewch inni edrych ar hynny. Dwi'n gwybod bod y Llywodraeth, y Gweinidog a'i Dirprwy, yn gefnogol i'r cynllun hwnnw—dwi'n ddiolchgar iawn am hynny—ond mae angen gwneud yn gwbl glir bod prosesau Cyfoeth Naturiol Cymru, er enghraifft, yn gweithio'n adeiladol ac yn effeithiol efo cynlluniau fel cynllun Morlais, er mwyn gallu eu gwireddu nhw mewn ffordd, ie, sydd yn gydnaws â'n hamgylchedd naturiol ni.
Gaf i roi sylw i un cymal penodol yn y cynnig yma—yn cyfeirio at yr angen i fod yn ymwybodol iawn o effaith gronnol datblygiadau? Mae hynny'n gonsérn gwirioneddol i fi yng nghyd-destun datblygiadau solar yn Ynys Môn—yr egwyddor yr un fath, dwi'n meddwl, ar y tir ac yn y môr. A chwestiwn yn y fan hyn yn uniongyrchol gen i i'r Gweinidog: ydy'r Gweinidog yn cytuno y dylai penderfyniadau cynllunio ac amgylchedd Cymru rŵan edrych ar effaith gronnol y nifer uchel o geisiadau ynni solar yn Ynys Môn cyn i ni jest gyrraedd at y pwynt, yn annatod, lle y bydd yna effaith gronnol negyddol? Fel dwi'n ei ddweud, yr un fyddai'r egwyddor, pa un ai ar ddatblygiadau tir neu fôr.
Ond i gloi, dwi'n synnu bod yr Aelod dros Aberconwy yn parhau i wrthwynebu datganoli Ystad y Goron. Onid ydy hi'n amlwg y byddai hynny'n annog defnydd gwell a mwy arloesol o'r môr o'n cwmpas ni ac yn annog atebolrwydd? Ond i grynhoi, mae angen gweledigaeth, mae eisiau cynllun, mae eisiau rhaglen weithredu glir. Ac os ydy rhoi fframwaith deddfwriaethol newydd yn helpu yn hynny o beth, wel, gadewch inni edrych ar hynny.
Thank you for the motion in front of us today to the Member for Aberconwy. I see value in considering how we could draw together the different elements with regard to planning related to the marine environment, even though, like the Member for Ogmore, I'm not entirely sure that we need to take that further step for legislation. I do think that we need to consider that and see how we can press further on this, as it is important.
There are elements of the motion in front of us that I believe I would have put in a slightly different way. It talks about sea birds and wind farms and so on, but perhaps what we need to do is to set it out more widely than that. There is more to sea life than birds, and there is more to energy plans than wind farms offshore. But, despite that, there are important principles here. What we need, of course, is to strike the correct balance between use and exploiting our marine resources and having a sufficiently robust level of conservation too.
The Morlais scheme, off the coast of my constituency, is a very good example of what we're trying to achieve. It's an innovative scheme, to develop tidal energy technologies, with the aim of facilitating experimentation in that area through facilitating the consent process for individual developers, and it's very clear at the same time in terms of its conservation duties, and does that, of course, as a social enterprise, which is very important. But it has been a far longer process than it should have been. And if we can have legislation that assists in that regard, then do let us look at that. I know that the Government, the Minister and the Deputy Minister, are supportive of that scheme—and I'm grateful for that—but we need to make it clear that the processes of Natural Resources Wales, for example, work constructively and effectively with schemes such as Morlais, in order to achieve them in a way, yes, that caters for our natural environment.
May I refer to one clause in this motion—that we need to be very aware of the cumulative effect of schemes? That concerns me particularly with regard to solar developments on Anglesey—offshore and on land. And I have a direct question to the Minister: does the Minister agree that planning decisions with regard to the Welsh environment should look at the cumulative impact of the large numbers of solar applications on Môn, before we reach the point, inevitably, where there will be that negative cumulative impact? The principle, as I say, is the same, with regard to on-land or offshore developments.
To conclude, I'm surprised that the Member for Aberconwy continues to oppose the devolution of the Crown Estate. Wouldn't that encourage better use and more innovative use of the seas around us, and would encourage accountability? But to summarise, we need a vision, we need a plan, we need a clear action plan. And if a new legislative framework would help in that regard, then do let us bear that in mind.
Can I thank Janet Finch-Saunders for this debate as well? And I want to stand up, just as Samuel Kurtz did, for my species. I am the species champion for the pink sea fan—another name for it is the warty gorgonian, but I much prefer pink sea fan. They are a type of coral, and they don't have to be pink—they can be orange or they can be white. Most pink sea fans can grow to a height of around 25 cm, although some to 50 cm, and some to 1m, and it takes them a year to grow 1 cm. The pink sea fan is nationally scarce and globally vulnerable, and is protected under the Wildlife and Countryside Act 1981. It's a priority species under the UK post-2010 biodiversity framework, and a feature of conservation importance, for which the marine conservation zones can be designated.
The condition, as we've heard, of our marine areas, and the health of our marine wildlife, is deteriorating, and it is essential that we do all we can to protect and enhance marine wildlife. That, of course, has to be balanced with our plans to expand our tidal energy, and the need for that is greater now than it's ever been. So, I would actually take issue with the Conservatives in relation to the lack of funding for the Swansea tidal lagoon, because that would have given us such an opportunity to expand our tidal energy. But I do support the intention here to ensure that the necessary funding, planning, training and regulation is in place so we can protect, not only the pink sea fan, but many other species of wildlife, habitats and those other species that are at risk. Thank you. Diolch yn fawr iawn.
A gaf fi ddiolch i Janet Finch-Saunders am y ddadl hon hefyd? Ac rwyf am sefyll, yn union fel y gwnaeth Samuel Kurtz, dros fy rhywogaeth. Fi yw'r hyrwyddwr rhywogaethau ar gyfer y fôr-wyntyll binc—enw arall amdano yw gorgoniad, ond mae'n llawer gwell gennyf y fôr-wyntyll binc. Math o gwrel ydynt, ac nid oes rhaid iddynt fod yn binc—gallant fod yn oren neu gallant fod yn wyn. Gall y rhan fwyaf o fôr-wyntyllau pinc dyfu i uchder o tua 25 cm, er bod rhai'n cyrraedd 50 cm, a rhai'n 1m o uchder, ac mae'n cymryd blwyddyn iddynt dyfu 1 cm. Mae'r fôr-wyntyll binc yn brin yn genedlaethol a than fygythiad yn fyd-eang, ac fe'i diogelir o dan Ddeddf Bywyd Gwyllt a Chefn Gwlad 1981. Mae'n rhywogaeth â blaenoriaeth o dan fframwaith bioamrywiaeth y DU ar ôl 2010, ac yn nodwedd gadwraeth natur ddynodedig, y gellir dynodi parthau cadwraeth morol ar ei chyfer.
Mae cyflwr ein hardaloedd morol, fel y clywsom, ac iechyd ein bywyd gwyllt morol, yn dirywio, ac mae'n hanfodol ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i ddiogelu a gwella bywyd gwyllt y môr. Wrth gwrs, rhaid cydbwyso hynny â'n cynlluniau i ehangu ein hynni llanw, ac mae'r angen am hynny'n fwy yn awr nag y bu erioed. Felly, byddwn yn anghytuno â'r Ceidwadwyr ynglŷn â'r diffyg cyllid ar gyfer morlyn llanw Abertawe, oherwydd byddai hwnnw wedi rhoi cymaint o gyfle inni ehangu ein hynni llanw. Ond rwy'n cefnogi'r bwriad yma i sicrhau bod yr arian, y cynlluniau, yr hyfforddiant a'r rheoleiddio angenrheidiol ar waith fel y gallwn ddiogelu, nid yn unig y fôr-wyntyll binc, ond llawer o rywogaethau bywyd gwyllt a chynefinoedd eraill, a'r rhywogaethau eraill hynny sydd mewn perygl. Diolch yn fawr iawn.
Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, Lee Waters.
I call on the Deputy Minister for Climate Change, Lee Waters.
Diolch yn fawr iawn am y cyfle i ymateb i'r ddadl y prynhawn yma.
Thank you very much for the opportunity to respond to the debate this afternoon.
It's an important debate, and it's centred on the importance of planning for development, while protecting and restoring our marine environment. And the Government is very supportive of this sentiment, and, as noted by the committee, urgent action is needed to achieve net zero, while also cherishing our seas and marine biodiversity. Indeed, many of the areas with the greatest potential for exploitation of marine energy are also some of our most sensitive sites for marine life. So, we do have to strike a careful balance.
Mae'n ddadl bwysig, ac mae'n canolbwyntio ar bwysigrwydd cynllunio ar gyfer datblygu, gan ddiogelu ac adfer ein hamgylchedd morol ar yr un pryd. Ac mae'r Llywodraeth yn gefnogol iawn i'r safbwyntiau hyn, ac fel y nododd y pwyllgor, mae angen gweithredu ar frys i sicrhau sero net, gan warchod ein moroedd a bioamrywiaeth forol ar yr un pryd. Yn wir, mae llawer o'r ardaloedd sydd â'r potensial mwyaf inni allu manteisio ar ynni morol hefyd yn rhai o'n safleoedd mwyaf sensitif ar gyfer bywyd morol. Felly, rhaid inni sicrhau cydbwysedd gofalus.
And that's why we've put in place the first Welsh marine plan, which we will be reviewing in the autumn, and it will be reviewed every three years, and the Government will report on its finding to the Senedd. So, the Welsh Government already has extensive and progressive marine planning powers granted through the Marine and Coastal Access Act 2009, as Huw Irranca-Davies mentioned, and we've used these powers to introduce our marine plan. So, we don't feel that any more powers are needed. Our focus is on the implementation of the plan as we develop marine planning.
But, of course, technology has developed since the plan was introduced in 2019, and we recognise we can and must do more. And our priority is to provide greater direction for development through the marine plan, and this includes improving our understanding of opportunities for development, and environmental sensitivities must and will be taken into account. In January we published our first locational guidance, and this guidance signposts towards areas with potential for development, and helps developers understand environmental sensitivities. It's supported by interactive mapping on the marine planning portal. The motion mentions developing strategic resource areas, or SRAs, and I'm pleased to tell Members that work is already under way on SRAs. Indeed, the first stakeholder event was held yesterday. These strategic resource areas will help us understand which areas have potential for sustainable development, including for renewable energy. Now, these areas will be safeguarded through our marine planning system. So, to be clear, all development, including strategic resource areas, will have to satisfy robust environmental regulations before consent is granted.
The urgency of addressing climate change is clear, Dirprwy Lywydd, and the deep dive into renewable energy that we conducted just before Christmas reaffirmed our commitment to developing sustainable renewable energy generation and blasting through any barriers that stood in its way. We are clear that marine energy, including offshore wind, forms a vital part of our future energy mix. The motion also calls for offshore wind farms to include environmental enhancements. Not only does the marine plan require developers to consider the sensitivity of marine ecosystems, it also encourages developers to contribute to the restoration and enhancement of the marine environment. One of the actions flowing from the deep dive was an end-to-end review of the marine licensing system, which we're just beginning work on. This review aims to identity opportunities for positive outcomes for both renewable energy and marine biodiversity. But we do recognise more needs to be done to protect our sea birds and improve their status, and we are working with partners, including Natural Resources Wales and the RSPB, to produce a Welsh sea bird conservation strategy. The strategy will assess the vulnerability of sea bird species and identify actions to support their conservation.
The motion also calls for offshore wind developers to provide a strategy for sustainable seafood harvesting, and the marine plan already includes a policy requiring developers to consider opportunities to share the same area or infrastructure with other marine activities. So, again, the pattern here is, Dirprwy Lywydd, the sentiment we agree with—we don't think it requires fresh legislation. We think this can be done through an updated plan, and we want to work with Members to make the plan as strong as possible. The central argument in Janet Finch-Saunders's opening remarks, which I'm sure she'll return to, is that our guidance should be put in statute, but whenever you put guidance in statute you make it rigid, because then you have to set new statute to update the guidance. And what we know about climate change is that the science is developing rapidly, and we wouldn't want to slow down our ability to act by putting into statute something that we covered in guidance, which is underpinned by law, just as we do in all sorts of other areas where we have a framework of legislation and we have guidance that we then update to reflect the science. So, we think this is a much more flexible and more appropriate approach, rather than bogging us down with legal barriers, which is something normally the Conservatives discourage us from doing.
The marine plan also recognises the importance of sustainable seafood harvesting. It sets clear policy, supporting the sustainable diversification of our fisheries and the development of aquaculture, and we're developing sector locational guidance to understand future opportunities for aquaculture. We're also progressing work to map strategic resource areas for this sector. So, in closing, Dirprwy Lywydd, the Welsh Government is supportive of many aspects of this motion, and we're currently progressing work to address many of the issues raised—valid issues. We think we have the powers that we need, but we do wish to work together across all parties to make sure, when we update the plan, we take every opportunity to make it as effective as we can. Diolch.
A dyna pam ein bod wedi rhoi cynllun morol cyntaf Cymru ar waith, cynllun y byddwn yn ei adolygu yn yr hydref, a chaiff ei adolygu bob tair blynedd, a bydd y Llywodraeth yn adrodd ar ei ganfyddiadau i'r Senedd. Felly, mae gan Lywodraeth Cymru bwerau cynllunio morol helaeth a blaengar eisoes o dan Ddeddf y Môr a Mynediad i'r Arfordir 2009, fel y soniodd Huw Irranca-Davies, ac rydym wedi defnyddio'r pwerau hyn i gyflwyno ein cynllun morol. Felly, nid ydym yn teimlo bod angen rhagor o bwerau. Rydym yn canolbwyntio ar weithredu'r cynllun wrth i ni ddatblygu cynlluniau morol.
Ond wrth gwrs, mae technoleg wedi datblygu ers cyflwyno'r cynllun yn 2019, ac rydym yn cydnabod bod modd, a bod rhaid inni wneud rhagor. A'n blaenoriaeth yw darparu rhagor o gyfarwyddyd datblygu drwy'r cynllun morol, ac mae hyn yn cynnwys gwella ein dealltwriaeth o gyfleoedd datblygu, a bod rhaid ystyried sensitifrwydd amgylcheddol. Ym mis Ionawr, cyhoeddwyd ein canllawiau lleoliadol cyntaf, ac mae'r canllawiau hyn yn cyfeirio at ardaloedd lle y ceir potensial i ddatblygu, ac yn helpu datblygwyr i ddeall sensitifrwydd amgylcheddol. Fe'u cefnogir gan fapiau rhyngweithiol ar y porth cynllunio morol. Mae'r cynnig yn sôn am ddatblygu ardaloedd adnoddau strategol, ac rwy'n falch o ddweud wrth yr Aelodau fod gwaith eisoes ar y gweill ar ardaloedd adnoddau strategol. Yn wir, cynhaliwyd y digwyddiad cyntaf i randdeiliaid ddoe. Bydd yr ardaloedd adnoddau strategol hyn yn ein helpu i ddeall pa ardaloedd sydd â photensial ar gyfer datblygu cynaliadwy, gan gynnwys ar gyfer ynni adnewyddadwy. Nawr, caiff yr ardaloedd hyn eu diogelu drwy ein system cynllunio morol. Felly, er mwyn bod yn glir, bydd yn rhaid i bob datblygiad, gan gynnwys ardaloedd adnoddau strategol, fodloni rheoliadau amgylcheddol cadarn cyn y rhoddir caniatâd.
Mae'r brys i fynd i'r afael â newid hinsawdd yn glir, Ddirprwy Lywydd, ac roedd yr archwiliad dwfn ar ynni adnewyddadwy a gyflawnwyd gennym ychydig cyn y Nadolig yn ailddatgan ein hymrwymiad i ddatblygu cynhyrchiant ynni adnewyddadwy cynaliadwy a chwalu unrhyw rwystrau a oedd yn sefyll yn ei ffordd. Rydym yn glir fod ynni morol, gan gynnwys gwynt ar y môr, yn rhan hanfodol o'n cymysgedd ynni yn y dyfodol. Mae'r cynnig hefyd yn galw ar ffermydd gwynt ar y môr i gynnwys gwelliannau amgylcheddol. Nid yn unig y mae'r cynllun morol yn ei gwneud yn ofynnol i ddatblygwyr ystyried sensitifrwydd ecosystemau morol, mae hefyd yn annog datblygwyr i gyfrannu at adfer a gwella'r amgylchedd morol. Un o'r camau gweithredu a ddeilliodd o'r archwiliad dwfn oedd adolygiad proses gyfan o'r system trwyddedu morol, ac rydym yn dechrau gweithio ar hynny. Nod yr adolygiad yw nodi cyfleoedd i sicrhau canlyniadau cadarnhaol ar gyfer ynni adnewyddadwy a bioamrywiaeth forol. Ond rydym yn cydnabod bod angen gwneud rhagor i ddiogelu ein hadar môr a gwella eu statws, ac rydym yn gweithio gyda phartneriaid, gan gynnwys Cyfoeth Naturiol Cymru a'r RSPB, i gynhyrchu strategaeth cadwraeth adar môr Cymru. Bydd y strategaeth yn asesu maint y bygythiad y mae rhywogaethau adar môr yn ei wynebu ac yn nodi camau gweithredu i gefnogi eu gwarchod.
Mae'r cynnig hefyd yn galw ar ddatblygwyr gwynt ar y môr i ddarparu strategaeth ar gyfer cynaeafu bwyd môr yn gynaliadwy, ac mae'r cynllun morol eisoes yn cynnwys polisi sy'n ei gwneud yn ofynnol i ddatblygwyr ystyried cyfleoedd i rannu'r un ardal neu seilwaith â gweithgareddau morol eraill. Felly, unwaith eto, y patrwm yma, Ddirprwy Lywydd, yw'r safbwynt y cytunwn yn ei gylch—nid ydym yn credu bod angen deddfwriaeth newydd ar hynny. Credwn y gellir gwneud hyn drwy gynllun wedi'i ddiweddaru, ac rydym am weithio gydag Aelodau i wneud y cynllun mor gryf â phosibl. Y ddadl ganolog yn sylwadau agoriadol Janet Finch-Saunders, y bydd yn dychwelyd ati rwy'n siŵr, yw y dylid rhoi ein canllawiau mewn statud, ond pan fyddwch yn rhoi canllawiau mewn statud, rydych yn eu gwneud yn anhyblyg, oherwydd wedyn rhaid ichi osod statud newydd er mwyn diweddaru'r canllawiau. A'r hyn a wyddom am newid hinsawdd yw bod y wyddoniaeth yn datblygu'n gyflym, ac ni fyddem am arafu ein gallu i weithredu drwy roi rhywbeth mewn statud a gynhwyswyd gennym mewn canllawiau sy'n seiliedig ar y gyfraith, yn union fel y gwnawn mewn pob math o feysydd eraill lle mae gennym fframwaith o ddeddfwriaeth ac mae gennym ganllawiau yr ydym wedyn yn eu diweddaru i adlewyrchu'r wyddoniaeth. Felly, credwn ei fod yn ddull llawer mwy hyblyg a mwy priodol, yn hytrach na chael ein llethu gan rwystrau cyfreithiol, sy'n rhywbeth y mae'r Ceidwadwyr fel arfer yn ein hannog i beidio â'i wneud.
Mae'r cynllun morol hefyd yn cydnabod pwysigrwydd cynaeafu bwyd môr yn gynaliadwy. Mae'n gosod polisi clir, gan gefnogi arallgyfeirio ein pysgodfeydd yn gynaliadwy a datblygu dyframaeth, ac rydym yn datblygu canllawiau lleoliadol ar gyfer sectorau i ddeall cyfleoedd dyframaethu yn y dyfodol. Rydym hefyd yn datblygu gwaith ar fapio ardaloedd adnoddau strategol ar gyfer y sector hwn. Felly, wrth gloi, Ddirprwy Lywydd, mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi sawl agwedd ar y cynnig hwn, ac rydym wrthi'n bwrw ymlaen â gwaith i fynd i'r afael â llawer o'r materion a godwyd—materion dilys. Credwn fod gennym y pwerau sydd eu hangen arnom, ond rydym am weithio gyda'n gilydd ar draws yr holl bleidiau i sicrhau, pan fyddwn yn diweddaru'r cynllun, ein bod yn manteisio ar bob cyfle i'w wneud mor effeithiol ag y gallwn. Diolch.
Galwaf ar Janet Finch-Saunders i ymateb i'r ddadl.
I call on Janet Finch-Saunders to reply to the debate.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I thank the Members that have contributed and the Deputy Minister, despite his negativity on this, but there we go. I'd like to just reiterate Joyce Watson's comments about our Welsh seas are far much larger than our land mass, the risk and the benefits of a blue carbon sequestration, and the other merits really, and, in particular, I think, her comments about Ukraine, and the impact of the war on Ukraine and the need for us to really now look at locally produced renewable energy.
I congratulate Samuel Kurtz on being the champion for the Atlantic grey seal. I'm the champion for the harbour porpoise. But, as regards the Atlantic grey seals, we have them here in Pigeon Cove on the Great Orme, and we also have them in Penrhyn Bay. We—. Sorry. Jane Dodds mentioning the pink sea fan and about nationally scarce and vulnerable, and also the need to expand tidal energy, and I think that's a given—. Rhun makes an important contribution about the important principles and exploiting resources from our marine sea beds, whilst making sure that the conservation duties are adhered to. And I'm glad that you mentioned Morlais, Rhun, because I think that is a really innovative project.
The Deputy Minister mentioned about the Welsh marine plan, but, as we've seen, whilst we're sat here—well, I'm sat here—talking about it, these species are going in decline, we are losing biodiversity and marine conservation does need protecting. By putting this into legislation we have a chance, really, of protecting our seas and our species, whilst, at the same time, encouraging developers to come in and extract renewable energy sources from that. I firmly believe that this does need to be in law, because we've had years now of us going nowhere on this. So, I'll leave it at that for now, but thank you to everybody for listening and for everyone's contributions. Diolch.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Diolch i'r Aelodau sydd wedi cyfrannu a'r Dirprwy Weinidog, er gwaethaf ei agwedd negyddol ynglŷn â hyn, ond dyna ni. Hoffwn ailadrodd sylwadau Joyce Watson fod ein moroedd yng Nghymru yn llawer mwy na'n tirfas, risg a manteision dal a storio carbon glas, a'r rhinweddau eraill mewn gwirionedd, ac yn benodol, rwy'n credu, ei sylwadau am Wcráin, ac effaith y rhyfel ar Wcráin a'r angen inni edrych yn awr ar ynni adnewyddadwy a gynhyrchir yn lleol.
Rwy'n llongyfarch Samuel Kurtz ar fod yn hyrwyddwr morlo llwyd yr Iwerydd. Fi yw hyrwyddwr y llamhidydd. Ond mae gennym forloi llwyd yr Iwerydd yma ym Mhorth yr Helyg ar y Gogarth, ac mae gennym rai hefyd ym Mae Penrhyn. Rydym—. Mae'n ddrwg gennyf. Roedd clywed Jane Dodds yn sôn am y fôr-wyntyll binc ac am bethau sy'n brin yn genedlaethol a than fygythiad, a hefyd yr angen i ehangu ynni'r llanw, a chredaf fod hynny'n amlwg—. Mae Rhun yn gwneud cyfraniad pwysig am egwyddorion pwysig a manteisio ar adnoddau o wely'r môr, gan sicrhau ar yr un pryd y glynir wrth y dyletswyddau cadwraeth. Ac rwy'n falch eich bod wedi sôn am Morlais, Rhun, oherwydd credaf fod hwnnw'n brosiect arloesol iawn.
Soniodd y Dirprwy Weinidog am gynllun morol Cymru, ond fel y gwelsom, wrth inni eistedd yma—wel, rwy'n eistedd yma—yn siarad amdano, mae'r rhywogaethau hyn yn dirywio, rydym yn colli bioamrywiaeth ac mae angen diogelu cadwraeth forol. Drwy roi hyn mewn deddfwriaeth, mae gennym gyfle mewn gwirionedd i ddiogelu ein moroedd a'n rhywogaethau, ac annog datblygwyr ar yr un pryd i ddod i mewn a dod o hyd i ffynonellau ynni adnewyddadwy o hynny. Credaf yn gryf fod angen deddfu ar hyn, oherwydd cawsom flynyddoedd yn awr ohonom yn mynd i unman ar hyn. Felly, fe'i gadawaf ar hynny am y tro, ond diolch i bawb am wrando ac am gyfraniadau pawb. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi'r cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to note the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Yr eitem nesaf yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig, y lluoedd arfog. Galwaf ar Mark Isherwood i wneud y cynnig.
The next item is the Welsh Conservatives debate on the armed forces, and I call on Mark Isherwood to move the motion.
Cynnig NDM7955 Darren Millar
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod gwasanaeth ac aberth pobl o Gymru yn lluoedd arfog y DU.
2. Yn mynegi diolch i bersonél presennol a chyn-aelodau'r lluoedd arfog am eu cyfraniad i gymdeithas yng Nghymru.
3. Yn croesawu penodiad Cyrnol James Phillips fel Comisiynydd Cyn-filwyr cyntaf Cymru;
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda'r Comisiynydd Cyn-filwyr a Llywodraeth y DU i sicrhau bod cyfamod y lluoedd arfog yn cael ei gynnal yng Nghymru.
5. Yn credu y dylai adroddiadau blynyddol cyfamod lluoedd arfog Llywodraeth Cymru gael eu hystyried gan un o bwyllgorau priodol y Senedd.
Motion NDM7955 Darren Millar
To propose that the Senedd:
1. Recognises the service and sacrifice of people from Wales in the UK armed forces.
2. Expresses gratitude to current and former armed forces personnel for their contribution to Welsh society.
3. Welcomes the appointment of Colonel James Phillips as the first Veterans’ Commissioner for Wales.
4. Calls on the Welsh Government to work with the Veterans’ Commissioner and the UK Government to ensure that the armed forces covenant is upheld in Wales.
5. Believes that the Welsh Government’s armed forces covenant annual reports should be considered by an appropriate Senedd committee.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
One of the presents my wife gave me last Christmas was a book telling the real story of a family entwined in the second world war. This included the following lines: 'Like many returning service personnel, he struggled for years with disabilities and other repercussions that went unrecognised and untreated. Instead, they were encouraged to pick up the reins of family life, get a job, forget the past and look to the future. Even more debilitating than the constant physical pain were the nightmares, reliving the torment and terrors so vividly that he would shout and throw up his arms in an effort to defend himself and awake screaming and flailing in terror. But there was no recognition or treatment then for such mental scars. Post-traumatic stress disorder, PTSD, became officially recognised in 1992, too late for many.'
Un o'r anrhegion a roddodd fy ngwraig i mi y Nadolig diwethaf oedd llyfr yn adrodd hanes go iawn teulu a gafodd eu dal gan ddigwyddiadau'r ail ryfel byd. Roedd yn cynnwys y llinellau canlynol: 'Fel llawer o bersonél y lluoedd arfog sy'n dychwelyd, cafodd drafferth am flynyddoedd gydag anableddau ac ôl-effeithiau eraill na chafodd eu cydnabod na'u trin. Yn hytrach, cawsant eu hannog i ailymroi i fywyd teuluol, cael swydd, anghofio'r gorffennol ac edrych tua'r dyfodol. Hyd yn oed yn fwy gwanychol na'r boen gorfforol gyson oedd yr hunllefau a fyddai'n ail-greu'r artaith a'r arswyd mor fyw nes y byddai'n gweiddi ac yn codi ei freichiau mewn ymdrech i amddiffyn ei hun ac yn deffro'n sgrechian a ffustio yn ei arswyd. Ond nid oedd unrhyw gydnabyddiaeth na thriniaeth ar y pryd i greithiau meddyliol o'r fath. Cafodd anhwylder straen wedi trawma ei gydnabod yn swyddogol ym 1992, yn rhy hwyr i lawer.'
Speaking personally, I grew up amongst that stoic generation. They were our schoolteachers and shopkeepers, local businesspeople and local service providers, family friends and family members. At least they had the unspoken support and understanding of people in their local communities, most of whom had also experienced war in some way. Of course, this was not the case for the generations that followed.
Our motion today therefore calls on this Welsh Parliament to recognise the service and sacrifice of people from Wales in the UK armed forces and to express gratitude to current and former armed forces personnel for their contribution to Welsh society. The armed forces covenant refers to the mutual obligations between the UK nations and our armed forces. I led a short debate here in January 2008, supporting the Royal British Legion's Honour the Covenant campaign, concluding that this must be fought until it is won, and welcomed the publication of the armed forces covenant in May 2011, introducing a statutory duty from 2012 to lay before UK Parliament an annual report that considers the effects of service on regulars and reservists, veterans, their families and the bereaved, and to also examine areas of potential disadvantage and the need for special provision where appropriate.
The Welsh Government and all local authorities in Wales signed the covenant and subscribed to work with partner organisations to uphold its principles. However, although all 22 local authorities have in place an armed forces community covenant, requiring them to have elected member armed forces champions, more is needed. Despite the stated commitment of local authorities and the Welsh NHS to deliver as many tailored services as they can to the armed forces, my casework, and no doubt that of other Members, provides evidence that this does not go far enough.
Speaking here in December 2017, I stated:
'The UK Government's 2017 response to the Defence Select Committee report, which followed the 2016 armed forces covenant annual report, commented on progress in Wales.'
The quote continues:
'In spite of this, however, there has not yet been an independent review of progress and delivery across Wales since the establishment of the covenant.'
Speaking here in November 2018, I again noted that there had not been an independent review of progress and delivery across the whole of Wales since the covenant was established. Hence, our motion today calls on this Welsh Parliament to state that the Welsh Government's armed forces covenant annual reports should be considered by an appropriate Senedd committee, a parliamentary committee, to ensure that ex-forces personnel and their families in Wales are being properly supported.
I first led a debate here calling on the Welsh Government to establish an armed forces commissioner eight years ago. Speaking here in the November 2017 Welsh Conservative debate on the Assembly cross-party group on the armed forces and cadets inquiry into the impact of the armed forces covenant in Wales, led by Darren Hill as the—Darren Millar as the cross-party group chair—. A genuine slip up. This is a serious debate, I apologise. I called for the Welsh Government to consider the report's 23 recommendations to improve support. As I stated, the inquiry found that:
'in order to uphold the covenant, the Welsh Government should consider the appointment of an armed forces commissioner for Wales to improve the accountability of public sector organisations for the delivery of the armed forces covenant'.
Adding:
'A commissioner would support the specific needs of veterans, represent these to Welsh Government and properly scrutinise service delivery for veterans carried out by Welsh Government, NHS Wales and local authorities. As with the other recommendations in this report, this role has been supported and endorsed by the armed forces community and armed service heads.'
When I raised this again the following year, the Welsh Government told me that this would, quote,
'divert resources from practical services and support.'
Speaking here last November, I therefore welcomed the announcement in the UK autumn budget of the establishment of a veterans commissioner for Wales, who will work to improve the lives and opportunities of the Welsh veterans community, recognising their contribution to UK armed forces.
I was then delighted to welcome the UK Government appointment of Colonel James Phillips as the first Veterans' Commissioner for Wales on St David's Day this year. Colonel Phillips, who is married and lives in Pembrokeshire with four children and a boisterous Welsh springer spaniel, has just completed his own transition to civilian life after 33 years in the army. He served in Germany, Cyprus, the Netherlands, Northern Ireland, the Balkans, Afghanistan and Iraq, and has commanded soldiers, sailors and air personnel and worked in NATO, Ministry of Defence, joint and army headquarters. On his appointment, he said:
'The ex-forces community forms an important part of Welsh society and there is a long tradition of service and sacrifice. I will utilise my experience and position to improve the lives of all veterans and their families.'
A siarad yn bersonol, cefais fy magu gan y genhedlaeth stoicaidd honno. Hwy oedd ein athrawon ysgol a'n siopwyr, pobl fusnes leol a darparwyr gwasanaethau lleol, ffrindiau teuluol ac aelodau o'r teulu. O leiaf cawsant gefnogaeth a dealltwriaeth dawel y bobl yn eu cymunedau lleol, gyda'r rhan fwyaf ohonynt hwythau hefyd wedi profi rhyfel mewn rhyw ffordd. Wrth gwrs, nid oedd hyn yn wir am y cenedlaethau a ddilynodd.
Felly, mae ein cynnig heddiw yn galw ar y Senedd hon yng Nghymru i gydnabod gwasanaeth ac aberth pobl o Gymru yn lluoedd arfog y DU ac i ddiolch i bersonél presennol a blaenorol y lluoedd arfog am eu cyfraniad i gymdeithas Cymru. Mae cyfamod y lluoedd arfog yn cyfeirio at y rhwymedigaethau cydfuddiannol rhwng gwledydd y DU a'n lluoedd arfog. Arweiniais ddadl fer yma ym mis Ionawr 2008, yn cefnogi ymgyrch Anrhydeddu'r Cyfamod y Lleng Brydeinig Frenhinol, gan ddod i'r casgliad fod yn rhaid ymladd dros hyn nes iddo gael ei ennill, a chroesawais gyhoeddi cyfamod y lluoedd arfog ym mis Mai 2011 a gyflwynai ddyletswydd statudol o 2012 ymlaen i osod gerbron Senedd y DU adroddiad blynyddol sy'n ystyried effeithiau gwasanaeth ar aelodau rheolaidd ac wrth gefn o'r lluoedd arfog, cyn-filwyr, eu teuluoedd a'r rhai sydd mewn profedigaeth, a hefyd archwilio meysydd posibl lle y ceir anfantais a'r angen am ddarpariaeth arbennig lle y bo'n briodol.
Llofnododd Llywodraeth Cymru a phob awdurdod lleol yng Nghymru y cyfamod ac ymrwymo i weithio gyda sefydliadau partner i gynnal ei egwyddorion. Fodd bynnag, er bod gan bob un o'r 22 awdurdod lleol gyfamod cymunedol y lluoedd arfog sy'n ei gwneud yn ofynnol iddynt gael hyrwyddwyr lluoedd arfog o blith eu haelodau etholedig, mae angen gwneud rhagor. Er gwaethaf ymrwymiad datganedig awdurdodau lleol a GIG Cymru i ddarparu cynifer o wasanaethau wedi'u teilwra ag y gallant i'r lluoedd arfog, mae fy ngwaith achos, a gwaith achos aelodau eraill mae'n siŵr, yn darparu tystiolaeth nad yw hwn yn mynd yn ddigon pell.
Wrth siarad yma ym mis Rhagfyr 2017, dywedais:
'Roedd ymateb Llywodraeth y DU yn 2017 i adroddiad y Pwyllgor Dethol ar Amddiffyn a ddilynodd adroddiad blynyddol cyfamod y lluoedd arfog 2016 yn nodi cynnydd yng Nghymru.'
Mae'r dyfyniad yn parhau:
'Er gwaethaf hyn, fodd bynnag, hyd yn hyn ni chafwyd adolygiad annibynnol o gynnydd a darpariaeth ledled Cymru ers sefydlu'r cyfamod.'
Wrth siarad yma ym mis Tachwedd 2018, nodais unwaith eto na chafwyd adolygiad annibynnol o gynnydd a darpariaeth ledled Cymru gyfan ers sefydlu'r cyfamod. Felly, mae ein cynnig heddiw yn galw ar Senedd Cymru i ddatgan y dylai pwyllgor Senedd priodol, pwyllgor seneddol, ystyried adroddiadau blynyddol cyfamod y lluoedd arfog Llywodraeth Cymru, er mwyn sicrhau bod cyn-aelodau o'r lluoedd arfog a'u teuluoedd yng Nghymru yn cael eu cefnogi'n briodol.
Arweiniais ddadl yma gyntaf wyth mlynedd yn ôl i alw ar Lywodraeth Cymru i sefydlu comisiynydd lluoedd arfog. Wrth siarad yma yn nadl y Ceidwadwyr Cymreig ym mis Tachwedd 2017 ar ymchwiliad grŵp trawsbleidiol y Cynulliad ar y lluoedd arfog a chadetiaid i effaith cyfamod y lluoedd arfog yng Nghymru, dadl a arweiniwyd gan Darren Hill fel y—Darren Millar fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol—. Camgymeriad diffuant. Mae hon yn ddadl ddifrifol, rwy'n ymddiheuro. Gelwais ar Lywodraeth Cymru i ystyried 23 o argymhellion yr adroddiad i wella cymorth. Fel y dywedais, nododd yr ymchwiliad:
'Er mwyn cynnal y cyfamod... dylai Llywodraeth Cymru ystyried penodi comisiynydd y lluoedd arfog ar gyfer Cymru i wella atebolrwydd sefydliadau sector cyhoeddus am ddarparu cyfamod y lluoedd arfog.'
Ychwanegais:
'Byddai comisiynydd yn cefnogi anghenion penodol cyn-filwyr, yn mynegi'r rhain i Lywodraeth Cymru ac yn craffu'n briodol ar wasanaethau i gyn-filwyr a gyflawnir gan Lywodraeth Cymru, GIG Cymru ac awdurdodau lleol. Fel gydag argymhellion eraill yn yr adroddiad hwn, cafodd y rôl hon ei chefnogi gan gymuned y lluoedd arfog a phenaethiaid y lluoedd arfog.'
Pan godais hyn eto y flwyddyn ganlynol, dywedodd Llywodraeth Cymru wrthyf y byddai hyn,
'yn dargyfeirio adnoddau o wasanaethau a chymorth ymarferol.'
Wrth siarad yma fis Tachwedd diwethaf felly, croesawais y cyhoeddiad yng nghyllideb hydref y DU ynglŷn â sefydlu comisiynydd cyn-filwyr i Gymru, a fydd yn gweithio i wella bywydau a chyfleoedd cymuned y cyn-filwyr yng Nghymru, gan gydnabod eu cyfraniad i luoedd arfog y DU.
Roeddwn yn falch iawn wedyn o groesawu'r ffaith bod Llywodraeth y DU wedi penodi Cyrnol James Phillips fel Comisiynydd Cyn-filwyr cyntaf Cymru ar Ddydd Gŵyl Dewi eleni. Mae Cyrnol Phillips, sy'n briod ac yn byw yn sir Benfro, a chanddo bedwar o blant a llamgi Cymreig bywiog, newydd gwblhau ei gyfnod pontio ei hun i fywyd sifil ar ôl 33 mlynedd yn y fyddin. Bu'n gwasanaethu yn yr Almaen, Cyprus, yr Iseldiroedd, Gogledd Iwerddon, y Balcanau, Affganistan ac Irac, ac mae wedi arwain milwyr, morwyr a phersonél awyr ac wedi gweithio yn NATO, y Weinyddiaeth Amddiffyn, y cyd-bencadlys a phencadlys y fyddin. Wrth gael ei benodi, dywedodd:
'Mae cymuned cyn-filwyr y lluoedd arfog yn rhan bwysig o gymdeithas Cymru a cheir traddodiad hir o wasanaeth ac aberth. Byddaf yn defnyddio fy mhrofiad a fy swydd i wella bywydau pob cyn-filwr a'u teuluoedd.'
Daeth Joyce Watson i’r Gadair.
Joyce Watson took the Chair.
Colonel Phillips will report directly to the Secretary of State for Wales, the Chancellor of the Duchy of Lancaster and the UK Minister for Defence People and Veterans. As the Secretary of State for Wales said:
'The Armed Forces have a long and important tradition in Wales and we are exceptionally proud of our Welsh veterans. Our ex-servicemen and women and their families deserve recognition, support and respect throughout the duration of their service and beyond.'
The appointment of a Veterans' Commissioner for Wales will increase and co-ordinate the support available, and highlights the UK Government's commitment to the welfare of the men and women who serve our armed forces. I stated:
'This new role will help ensure that no veteran will be left without appropriate support, and we wish Colonel Phillips all the best in his new job and look forward to working with him',
adding it is vital that the Labour Welsh Government Ministers
'work hand-in-hand with the commissioner as many of the services our Armed Forces community rely on are devolved to Wales.'
I was therefore also pleased to read the statement by the Welsh Government Deputy Minister for Social Partnership, Hannah Blythyn—I'm pleased to see her in the Chamber—that,
'Wales provides a wide range of support for veterans...and we are committed to working with stakeholders to supporting all those who have served.'
She also said that:
'The Veterans’ Commissioner for Wales is a UK Government appointment. We look forward to working with Colonel James Phillips as part of our commitment to veterans across Wales.'
I therefore hope that the Welsh Government will support our motion today, which also asks this Welsh Parliament to welcome the appointment of Colonel James Phillips as the first Veterans' Commissioner for Wales, and to call on the Welsh Government to work with the veterans' commissioner and the UK Government to ensure that the armed forces covenant is upheld in Wales.
The Welsh Government's covenant annual report for 2020 described two main achievements: an established funding provision for Veterans' NHS Wales, which enables veterans with mental health issues to receive appropriate support, and funding the armed forces liaison officers until 2023 to embed covenant guidelines in local authorities across Wales.
Although the armed forces expert group welcomed the report, it submitted eight key priorities for the Welsh Government to address in this Senedd term, including developing a national plan to implement changes from the Armed Forces Act 2011, committing to permanently fund the supporting service children in education Wales fund, and extending housing priority to cover five years post leaving military service. The veterans' commissioner can play a key role in areas such as these.
It is almost 17 years since I first raised the need for traumatised ex-forces personnel to access mental health care and receive priority treatment. The Welsh Government did eventually launch Veterans' NHS Wales five years later, providing veterans living in Wales with non-residential assessment and psychological treatment for mental health problems, including PTSD. As Veterans' NHS Wales told me last November, they were grateful for their funding increase this financial year to keep the staff employed that Help for Heroes funded for three years. They added, however, that there were several other funding requests in their business case that Welsh Government failed to fund, including NHS-employed peer mentors and increased psychiatrist sessions—currently only one day per month. The veterans' commissioner can therefore also play a role on key issues such as these. Diolch yn fawr.
Bydd Colonel Phillips yn adrodd yn uniongyrchol i Ysgrifennydd Gwladol Cymru, Canghellor Dugiaeth Caerhirfryn a Gweinidog y DU dros Bobl Amddiffyn a Chyn-filwyr. Fel y dywedodd Ysgrifennydd Gwladol Cymru:
'Mae gan y Lluoedd Arfog draddodiad hir a phwysig yng Nghymru ac rydym yn hynod falch o'n cyn-filwyr Cymreig. Mae ein cyn-filwyr a'u teuluoedd yn haeddu cydnabyddiaeth, cefnogaeth a pharch drwy gydol eu gwasanaeth a thu hwnt.'
Bydd penodi Comisiynydd Cyn-filwyr i Gymru yn cynyddu ac yn cydlynu'r cymorth sydd ar gael, ac yn tynnu sylw at ymrwymiad Llywodraeth y DU i les y dynion a'r menywod sy'n gwasanaethu yn ein lluoedd arfog. Dywedais:
'Bydd y rôl newydd hon yn helpu i sicrhau na fydd unrhyw gyn-filwr yn cael ei adael heb gymorth priodol, a dymunwn y gorau i Colonel Phillips yn ei swydd newydd ac edrychwn ymlaen at weithio gydag ef',
gan ychwanegu ei bod yn hanfodol fod Gweinidogion Llywodraeth Lafur Cymru yn
'gweithio law yn llaw â'r comisiynydd gan fod llawer o'r gwasanaethau y mae cymuned ein Lluoedd Arfog yn dibynnu arnynt wedi'u datganoli i Gymru.'
Felly, roeddwn yn falch hefyd o ddarllen datganiad Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol Llywodraeth Cymru, Hannah Blythyn—rwy'n falch o'i gweld yn y Siambr fod
'Cymru’n darparu ystod eang o gymorth i gyn-filwyr...ac rydym wedi ymrwymo i weithio gyda rhanddeiliaid i gefnogi pawb sydd wedi gwasanaethu'.
Dywedodd hefyd:
'Mae Comisiynydd Cyn-filwyr Cymru yn benodiad Llywodraeth y DU. Edrychwn ymlaen at weithio gyda Chyrnol James Phillips fel rhan o’n hymrwymiad i gyn-filwyr ledled Cymru'.
Rwy'n gobeithio felly y bydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi ein cynnig heddiw, sydd hefyd yn gofyn i Senedd Cymru groesawu penodiad Colonel James Phillips fel Comisiynydd Cyn-filwyr cyntaf Cymru, ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda'r comisiynydd cyn-filwyr a Llywodraeth y DU i sicrhau bod cyfamod y lluoedd arfog yn cael ei gynnal yng Nghymru.
Disgrifiodd adroddiad blynyddol Llywodraeth Cymru ar y cyfamod ar gyfer 2020 ddau brif gyflawniad: darpariaeth ariannu sefydledig ar gyfer GIG Cymru i Gyn-filwyr, sy'n galluogi cyn-filwyr â phroblemau iechyd meddwl i gael cymorth priodol, ac ariannu swyddogion cyswllt y lluoedd arfog tan 2023 i ymgorffori canllawiau'r cyfamod mewn awdurdodau lleol ledled Cymru.
Er bod y grŵp arbenigol ar y lluoedd arfog wedi croesawu'r adroddiad, cyflwynodd wyth blaenoriaeth allweddol i Lywodraeth Cymru fynd i'r afael â hwy yn ystod tymor y Senedd hon, gan gynnwys datblygu cynllun cenedlaethol i weithredu newidiadau o Ddeddf y Lluoedd Arfog 2011, ymrwymo i ariannu cronfa addysg plant y lluoedd arfog yng Nghymru yn barhaol, ac ymestyn blaenoriaeth tai am bum mlynedd ar ôl gadael gwasanaeth milwrol. Gall y comisiynydd cyn-filwyr chwarae rhan allweddol mewn meysydd fel y rhain.
Mae bron i 17 mlynedd ers imi godi am y tro cyntaf yr angen i gyn-aelodau o'r lluoedd arfog sydd wedi dioddef trawma gael gofal iechyd meddwl a chael triniaeth â blaenoriaeth. Yn y diwedd, fe lansiodd Llywodraeth Cymru GIG Cymru i Gyn-filwyr bum mlynedd yn ddiweddarach, gan roi asesiadau dibreswyl a thriniaeth seicolegol i gyn-filwyr sy'n byw yng Nghymru ar gyfer problemau iechyd meddwl, gan gynnwys anhwylder straen wedi trawma. Fel y dywedodd GIG Cymru i Gyn-filwyr wrthyf fis Tachwedd diwethaf, roeddent yn ddiolchgar am y cynnydd ariannol y flwyddyn ariannol hon i gadw'r staff cyflogedig a gyllidwyd gan Help for Heroes ers tair blynedd. Fodd bynnag, roeddent yn ychwanegu bod Llywodraeth Cymru wedi methu ariannu nifer o geisiadau eraill am gyllid yn eu hachos busnes, gan gynnwys mentoriaid cymheiriaid a gyflogir gan y GIG a mwy o sesiynau seiciatrydd—un diwrnod y mis yn unig ar hyn o bryd. Felly, gall y comisiynydd cyn-filwyr hefyd chwarae rhan mewn materion allweddol fel y rhain. Diolch yn fawr.
I call on Alun Davies.
Galwaf ar Alun Davies.
I'm grateful to you, acting Presiding Officer; I'm grateful to Mark Isherwood as well for the way in which he has opened this debate. There is much of his contribution where I would agree with him. I think we all will share the same sense of service to this country and to our people. So, I think we will all recognise the sacrifices of the generation that he himself described in his opening remarks. And I think we all share that responsibility, then, to sometimes put aside some political differences in order to deliver the sorts of services that veterans need and require, and also to support existing personnel and their families.
Rwy'n ddiolchgar i chi, Lywydd dros dro; rwy'n ddiolchgar i Mark Isherwood hefyd am y ffordd y mae wedi agor y ddadl hon. Byddwn yn cytuno â llawer o'i gyfraniad. Credaf y byddwn i gyd yn rhannu'r un ymdeimlad o wasanaeth i'r wlad hon ac i'n pobl. Felly, credaf ein bod i gyd yn cydnabod aberth y genhedlaeth a ddisgrifiwyd ganddo yn ei sylwadau agoriadol. A chredaf ein bod i gyd yn rhannu'r cyfrifoldeb felly i roi rhai gwahaniaethau gwleidyddol i'r naill ochr weithiau er mwyn darparu'r mathau o wasanaethau y mae cyn-filwyr eu hangen, a hefyd i gefnogi personél presennol a'u teuluoedd.
I actually think that the Welsh Government has moved in a considerable direction over the years in order to deliver that, and I have to say, I think the Welsh Government does have, at the moment, in place significant support structures that are delivering for veterans and their families as well as serving personnel. I think there are things that the Government can do to improve its delivery and its performance, but I also think that we should recognise where the Government has got things right, and sometimes in our remarks, we don't always do that. I hope that, this afternoon, we will again be able to reach that same point of agreement across the Chamber.
Can I say I listened, smiling, listening to Mark quoting his own speeches and actually some of mine, back from the years? Because I was the Minister, of course, who rejected the proposal from Darren Millar and the cross-party group on establishing a commission, and I did it for very good reasons, and I'll outline some of those perhaps this afternoon.
The focus for me and the focus for everybody within the armed forces community in its widest sense has always been on the delivery of services and the delivery of services to people in need. Darren Millar and I, as chair and vice-chair of the cross-party group, work together to ensure that the Welsh Government continue supporting the armed forces liaison officers located in local government and accountable within local communities to ensure that services were delivered. And I was glad to see the Welsh Government, last year, delivering continued funding for that to the WLGA, so that those liaison officers can continue to work with local services, local veterans and the local armed forces community to ensure that the services are delivered in the way that they should be, and I very much welcome that.
I will welcome the appointment of the commissioner, but I don't think this is the right role; I'll be absolutely clear with Members on that. Some Members will be familiar with my contributions on other matters. I'm not convinced that the model of appointed commissioners is particularly good for democracy. I think that this place and the committees of this place have done more to hold Ministers and others to account in terms of children's services and services for older people than either of those two commissioners over the years, if I'm quite clear with Members. There is nothing to prevent a committee of this place undertaking a review and an investigation into the delivery of services to the armed forces community or for the armed forces community. So, the democracy is there and in place, and can work, and, I believe, does work. I don't believe that appointing a commissioner accountable to a Government is the way that you increase accountability. Government should be accountable to us and not the other way round. You don't create accountability by appointing somebody to hold you to account. That's not how democracy or accountability work and certainly it's not what I would ever support. I believe that accountability should happen here. It should happen here in this place, with those of us who are elected holding Ministers and others to account for the delivery of services. That's the democratic model. It's one I support and agree with.
And I have to say that, as we move forward with these matters, I think we do continue to have a very profoundly important agenda ahead of us and I pay tribute to the work of Darren Millar on these matters; he's been a little terrier, working away, leading the cross-party group, and he's ensured that these matters are constantly on the agenda of this place and of Ministers. He certainly kept chasing me when I was in Government and I appreciated and valued the work that he did.
So, I believe that we need to continue to debate these subjects. I would be interested, Minister, in your response, if you could outline how you will continue to report to us on those issues that you believe are the priorities for the delivery of services, and I hope that we will be able to invite you, Minister, again to the cross-party group where we continue to have those conversations. And I hope too that a committee of the Senedd will begin, as we go through the work of this Senedd, to ensure that Ministers here, and others, are held to account for the delivery of services that are delivered to veterans and the whole of the armed forces community in Wales.
A dweud y gwir, credaf fod Llywodraeth Cymru wedi gwneud cryn dipyn dros y blynyddoedd i gyflawni hynny, ac mae’n rhaid imi ddweud, credaf fod gan Lywodraeth Cymru strwythurau cymorth pwysig ar waith ar hyn o bryd sy’n cyflawni ar ran cyn-filwyr a'u teuluoedd yn ogystal â phersonél sy'n gwasanaethu. Credaf fod pethau y gall y Llywodraeth eu gwneud i wella ei darpariaeth a’i pherfformiad, ond credaf hefyd y dylem gydnabod lle mae’r Llywodraeth wedi gwneud pethau’n iawn, ac weithiau yn ein sylwadau, nid ydym bob amser yn gwneud hynny. Y prynhawn yma, rwy'n gobeithio unwaith eto y gallwn gyrraedd man lle y gallwn gytuno ar draws y Siambr.
A gaf fi ddweud imi wrando, gan wenu, wrth wrando ar Mark yn dyfynnu ei areithiau ei hun, a rhai o fy areithiau innau mewn gwirionedd, o'r blynyddoedd a fu? Oherwydd fi oedd y Gweinidog, wrth gwrs, a wrthododd y cynnig gan Darren Millar a’r grŵp trawsbleidiol ar sefydlu comisiwn, a gwneuthum hynny am resymau da iawn, ac fe amlinellaf rai o’r rheini y prynhawn yma o bosibl.
Mae’r ffocws i mi a’r ffocws i bawb sy'n rhan o gymuned y lluoedd arfog yn ei ystyr ehangaf bob amser wedi bod ar ddarparu gwasanaethau, a darparu gwasanaethau i bobl mewn angen. Mae Darren Millar a minnau, fel cadeirydd ac is-gadeirydd y grŵp trawsbleidiol, yn gweithio gyda’n gilydd i sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn parhau i gefnogi swyddogion cyswllt y lluoedd arfog sydd wedi’u lleoli mewn llywodraeth leol ac sy’n atebol yn y cymunedau lleol i sicrhau bod gwasanaethau’n cael eu darparu. Ac roeddwn yn falch o weld Llywodraeth Cymru, y llynedd, yn darparu cyllid parhaus ar gyfer hynny i CLlLC, fel y gall y swyddogion cyswllt hynny barhau i weithio gyda gwasanaethau lleol, cyn-filwyr lleol a chymunedau lleol y lluoedd arfog i sicrhau bod y gwasanaethau’n cael eu darparu yn y ffordd y dylent gael eu darparu, ac rwy'n croesawu hynny’n fawr.
Fe wnaf groesawu penodiad y comisiynydd, ond ni chredaf mai dyma’r rôl gywir; dywedaf hynny'n gwbl glir wrth yr Aelodau. Bydd rhai o'r Aelodau’n gyfarwydd â fy nghyfraniadau ar faterion eraill. Nid wyf yn argyhoeddedig fod y model o benodi comisiynwyr yn arbennig o dda i ddemocratiaeth. Credaf fod y lle hwn a phwyllgorau’r lle hwn wedi gwneud mwy i ddwyn Gweinidogion ac eraill i gyfrif mewn gwasanaethau plant a gwasanaethau i bobl hŷn na’r ddau gomisiynydd dros y blynyddoedd, a dweud y gwir yn blaen wrth yr Aelodau. Nid oes unrhyw beth i atal un o bwyllgorau'r lle hwn rhag cynnal adolygiad ac ymchwiliad i'r modd y darperir gwasanaethau i gymuned y lluoedd arfog nac ar gyfer cymuned y lluoedd arfog. Felly, mae’r ddemocratiaeth yno ac ar waith, ac fe all weithio, ac rwy'n credu ei bod hi'n gweithio. Nid wyf yn credu mai penodi comisiynydd sy'n atebol i Lywodraeth yw'r ffordd i gynyddu atebolrwydd. Dylai’r Llywodraeth fod yn atebol i ni ac nid y ffordd arall. Nid ydych yn creu atebolrwydd drwy benodi rhywun i'ch dwyn chi i gyfrif. Nid dyna sut y mae democratiaeth neu atebolrwydd yn gweithio ac yn sicr, nid dyna'r hyn y byddwn i'n ei gefnogi. Credaf y dylai atebolrwydd ddigwydd yma. Dylai ddigwydd yma yn y lle hwn, gyda’r rheini ohonom sy’n cael ein hethol yn dwyn Gweinidogion ac eraill i gyfrif am y modd y darperir gwasanaethau. Dyna’r model democrataidd. Mae'n un rwy'n ei gefnogi ac yn cytuno ag ef.
Ac mae'n rhaid imi ddweud, wrth inni fwrw ymlaen â'r materion hyn, credaf fod gennym agenda hynod bwysig o'n blaenau o hyd ac rwy'n talu teyrnged i waith Darren Millar ar y materion hyn; mae wedi bod wrthi fel daeargi bach, yn gweithio'n ddygn ac yn arwain y grŵp trawsbleidiol, ac mae wedi sicrhau bod y materion hyn ar agenda’r lle hwn a'r Gweinidogion yn gyson. Yn sicr, roedd ar fy ôl yn gyson pan oeddwn i yn y Llywodraeth, ac roeddwn yn gwerthfawrogi'r gwaith a wnâi.
Felly, credaf fod angen inni barhau i drafod y pynciau hyn. Weinidog, yn eich ymateb, hoffwn pe gallech amlinellu sut y byddwch yn parhau i adrodd i ni ar y materion y credwch eu bod yn flaenoriaethau ar gyfer darparu gwasanaethau, ac rwy'n gobeithio y gallwn eich gwahodd unwaith eto, Weinidog, i’r grŵp trawsbleidiol lle'r ydym yn parhau i gael y sgyrsiau hynny. Ac wrth inni fynd drwy waith y Senedd hon, rwy'n gobeithio hefyd y bydd pwyllgor Senedd yn dechrau, i sicrhau bod Gweinidogion yma, ac eraill, yn cael eu dwyn i gyfrif am ddarparu'r gwasanaethau a ddarperir i gyn-filwyr a chymuned gyfan y lluoedd arfog yng Nghymru.
Dwi'n falch iawn o gael siarad yn y ddadl hon y prynhawn yma. Mae gan Gymru hanes hir o ddarparu personél i luoedd arfog y Deyrnas Unedig. Mewn llawer o deuluoedd yng Nghymru, bydd rhywfaint o gysylltiad â'r lluoedd arfog, boed hynny drwy berthnasau neu ffrindiau, yn enwedig yn y Cymoedd yn fy rhanbarth i yn Nwyrain De Cymru.
I'm delighted to be able to participate in this debate this afternoon. Wales has a long history of providing personnel to the UK armed forces. In many Welsh families, there will be some link with the armed forces, either through relatives or friends, particularly in the Valleys in my region of South Wales East.
That is because Wales provides a disproportionately high number of personnel to the armed forces. Many leave an operational service to return to Wales every year in a bid to make the transition to civilian life. A combination of discipline, good skills and excellent work ethic mean that they are well placed to contribute to the economy. Unfortunately, many will struggle as a result of PTSD and other health issues picked up during their service in the military. Veterans may have health needs, difficulties in accessing housing, and a small number may end in the criminal justice system.
Many veterans will have seen active service over the past couple of decades due to the UK becoming more involved in longer term conflicts and wars of attrition. This has meant rest periods between active service have become shorter, and there has been an increase in stress and pressure on service personnel due to the nature of the tasks performed in those conflicts. A study of 10,000 serving armed forces personnel—23 per cent of whom were reservists—found that 4 per cent reported probable post-traumatic stress disorder, 19.7 per cent reported other common mental disorders, and 13 per cent reported alcohol misuse. Having asked service personnel to put themselves in the line of fire and, effectively, put their lives on the line, we owe it to them to make sure that they have what they need in order to return to normality when they leave the forces.
In the past, veterans were often neglected. This was something that was highlighted by the Westminster cross-party group on veterans, established by the then Plaid Cymru MP Elfyn Llwyd. They published a series of recommendations more than 10 years ago, and some of those are now in force. So, while things have improved, there is still work to be done. I look forward to seeing the positive impact that Colonel James Phillips will make as the first Veterans' Commissioner for Wales. We owe it to the men and women leaving the armed forces to support them when they come back to their communities. We owe the communities they come back to the support needed to make the most of the valuable skills armed forces personnel possess. And we owe the world a duty to pursue the path of peace at every opportunity. Diolch.
Y rheswm am hynny yw bod Cymru’n darparu nifer anghymesur o uchel o bersonél i’r lluoedd arfog. Mae llawer yn gadael gwasanaeth gweithredol i ddychwelyd i Gymru bob blwyddyn mewn ymgais i bontio i fywyd sifil. Mae cyfuniad o ddisgyblaeth, sgiliau da ac ethig gwaith ardderchog yn golygu eu bod mewn sefyllfa dda i gyfrannu at yr economi. Yn anffodus, bydd llawer yn ei chael hi'n anodd o ganlyniad i anhwylder straen wedi trawma a phroblemau iechyd eraill sy'n deillio o'u cyfnod yn gwasanaethu yn y fyddin. Mae’n bosibl y bydd gan gyn-filwyr anghenion iechyd, ac y byddant yn cael anhawster cael mynediad at dai, a bydd nifer fach yn mynd i mewn i'r system cyfiawnder troseddol yn y pen draw.
Bydd llawer o gyn-filwyr wedi bod mewn gwasanaeth gweithredol dros yr ychydig ddegawdau diwethaf gan fod y DU wedi cymryd mwy o ran mewn gwrthdaro mwy hirdymor a rhyfela athreuliol. Mae hyn wedi golygu bod cyfnodau gorffwys rhwng gwasanaeth gweithredol yn fyrrach erbyn hyn, a gwelwyd cynnydd mewn straen a phwysau ar bersonél y lluoedd arfog oherwydd natur y tasgau a gyflawnir mewn gwrthdaro o'r fath. Canfu astudiaeth o 10,000 o bersonél y lluoedd arfog sy’n gwasanaethu—23 y cant ohonynt yn filwyr wrth gefn—fod 4 y cant wedi nodi anhwylder straen wedi trawma tebygol, 19.7 y cant wedi nodi anhwylderau meddyliol cyffredin eraill, a 13 y cant wedi dweud eu bod yn camddefnyddio alcohol. Ar ôl gofyn i bersonél y lluoedd arfog sefyll ar y llinell danio a mentro eu bywydau i bob pwrpas, mae’n ddyletswydd arnom i sicrhau bod ganddynt yr hyn sydd ei angen arnynt i ddychwelyd i normalrwydd pan fyddant yn gadael y lluoedd arfog.
Yn y gorffennol, roedd cyn-filwyr yn aml yn cael eu hesgeuluso. Roedd hyn yn rhywbeth a amlygwyd gan grŵp trawsbleidiol San Steffan ar gyn-filwyr, a sefydlwyd gan AS Plaid Cymru ar y pryd, Elfyn Llwyd. Fe wnaethant gyhoeddi cyfres o argymhellion fwy na 10 mlynedd yn ôl, ac mae rhai ohonynt bellach yn weithredol. Felly, er bod pethau wedi gwella, mae gwaith i’w wneud o hyd. Edrychaf ymlaen at weld yr effaith gadarnhaol y bydd y Cyrnol James Phillips yn ei chael fel Comisiynydd Cyn-filwyr cyntaf Cymru. Mae dyletswydd arnom i gefnogi dynion a menywod sy’n gadael y lluoedd arfog pan fyddant yn dychwelyd i’w cymunedau. Mae dyletswydd arnom i roi'r cymorth angenrheidiol i'r cymunedau y byddant yn dychwelyd iddynt fel y gallant wneud y gorau o’r sgiliau gwerthfawr sydd gan bersonél y lluoedd arfog. A'n dyletswydd i'r byd yw dilyn llwybr heddwch ar bob cyfle. Diolch.
Our country has a proud military history that forms so much of our modern-day cultures and traditions. Our armed forces are the best in the world and have been involved in some of the most infamous conflicts and peace missions across the globe to protect Britain's interests at both home and abroad. I am proud of our nation's history and the role our armed forces play. I have had family and friends who served, fought and died for our country, and I'll forever be thankful for their service and everyone else who has the honour and the bravery to serve our great country.
My constituency of Brecon and Radnorshire is home to the British army in Wales, and I'm extremely proud to represent them here in the Senedd. My constituency and my residents have an honourable and proud military tradition. Our Brecon barracks was first built in 1805, and the under the Cardwell reforms, the barracks expanded to become the home of two battalions. The troops from this barracks will forever live in our nation's memory through their bravery at Rorke's Drift during the Anglo-Zulu war.
My constituency still plays a vital role as the home of the world's finest infantry battle school at Dering Lines army camp and the army camp in Sennybridge, training troops from across the globe to go into conflict zones to protect innocent people. I know that Members from across this Chamber here today recently visited the army camps to see the training that our servicemen and women undertake. It was also great to note that the Ministry of Defence has recently announced that the barracks will continue to play a vital role within our military infrastructure and will be used by the British army for decades to come.
Servicemen and women serve their country with distinction, and they experience some things that we in this Chamber just simply could not comprehend. This leaves many of them suffering from the negative effects of war. There are about 250,000 veterans in Wales, and it is estimated that 4 per cent of the veterans will suffer from some kind of mental health issue, often as a result of experiencing combat zones.
I am very thankful and pleased that both the UK and Welsh Governments have worked together and have announced a new Veterans' Commissioner for Wales, Colonel James Phillips, who is based in Pembrokeshire. I would like to pay tribute and thank the Deputy Minister for her openness in working with me to help deliver this vital post.
With that in mind, I do believe that it is now time for the UK Government to seriously look at increasing the number of servicemen and women in our armed forces. Our troop numbers are vital for global peace and helping to maintain democracy across the globe. Our armed forces are diversifying with new methods of military technology due to the changing nature of warfare, and I personally believe that the UK Government should increase spending on and investment in our military personnel and infrastructure. Global Britain has a vital role to play, and I, for one, believe that our military has a bright future ahead. We should all in this Chamber be eternally grateful for the security and peace that our military provide to our families and to our great country.
Mae gan ein gwlad hanes milwrol balch sy'n ffurfio cymaint o'n diwylliannau a'n traddodiadau modern. Ein lluoedd arfog yw'r gorau yn y byd ac maent wedi bod yn rhan o rai o'r ymgyrchoedd heddwch a'r gwrthdaro mwyaf ffiaidd ledled y byd i amddiffyn buddiannau Prydain gartref a thramor. Rwy’n falch o hanes ein cenedl a’r rôl y mae ein lluoedd arfog yn ei chwarae. Mae gennyf deulu a ffrindiau sydd wedi gwasanaethu, ymladd a marw dros ein gwlad, a byddaf yn ddiolchgar am byth am eu gwasanaeth ac i bawb arall sy'n cael yr anrhydedd ac sy'n ddigon dewr i wasanaethu dros ein gwlad wych.
Mae fy etholaeth i, Brycheiniog a Sir Faesyfed, yn gartref i fyddin Prydain yng Nghymru, ac rwy’n hynod falch o’u cynrychioli yma yn y Senedd. Mae gan fy etholaeth i a fy nhrigolion draddodiad milwrol anrhydeddus a balch. Adeiladwyd ein barics yn Aberhonddu ym 1805, ac o dan ddiwygiadau Cardwell, ehangwyd y barics i fod yn gartref i ddau fataliwn. Bydd y milwyr o'r barics hyn yn byw am byth yng nghof ein cenedl oherwydd eu dewrder yn Rorke's Drift yn ystod y rhyfel Eingl-Zulu.
Mae fy etholaeth yn dal i chwarae rhan allweddol fel cartref i ysgol frwydro milwyr traed orau’r byd yng ngwersyll y fyddin Dering Lines, a gwersyll y fyddin ym Mhontsenni, yn hyfforddi milwyr o bob rhan o’r byd i fynd i ardaloedd gwrthdaro i amddiffyn pobl ddiniwed. Gwn fod Aelodau o bob rhan o’r Siambr yma heddiw wedi ymweld â gwersylloedd y fyddin yn ddiweddar i weld yr hyfforddiant y mae ein milwyr yn ei gael. Roedd hefyd yn wych nodi bod y Weinyddiaeth Amddiffyn wedi cyhoeddi’n ddiweddar y bydd y barics yn parhau i chwarae rhan allweddol yn ein seilwaith milwrol ac y byddant yn cael eu defnyddio gan fyddin Prydain am ddegawdau i ddod.
Mae milwyr yn gwasanaethu eu gwlad yn rhagorol, ac maent yn wynebu rhai pethau na allwn ni yn y Siambr hon eu dirnad. Golyga hyn fod llawer ohonynt yn dioddef o ganlyniad i effeithiau negyddol rhyfel. Ceir oddeutu 250,000 o gyn-filwyr yng Nghymru, ac amcangyfrifir y bydd 4 y cant o’r cyn-filwyr yn dioddef rhyw fath o broblem iechyd meddwl, yn aml o ganlyniad i'w profiad o fod mewn ardaloedd ymladd .
Rwy’n ddiolchgar iawn ac yn falch fod Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru wedi gweithio gyda’i gilydd ac wedi cyhoeddi Comisiynydd Cyn-filwyr newydd i Gymru, y Cyrnol James Phillips, sydd wedi’i leoli yn sir Benfro. Hoffwn dalu teyrnged a diolch i’r Dirprwy Weinidog am fod mor agored wrth weithio gyda mi i helpu i greu'r swydd hollbwysig hon.
Gyda hynny mewn golwg, credaf ei bod bellach yn bryd i Lywodraeth y DU edrych o ddifrif ar gynyddu nifer y milwyr yn ein lluoedd arfog. Mae niferoedd ein milwyr yn allweddol i heddwch byd-eang ac yn helpu i gynnal democratiaeth ledled y byd. Mae ein lluoedd arfog yn arallgyfeirio gyda dulliau newydd o dechnoleg filwrol oherwydd natur newidiol rhyfela, ac yn bersonol, credaf y dylai Llywodraeth y DU gynyddu gwariant a buddsoddiad yn ein seilwaith a’n personél milwrol. Mae gan Brydain fyd-eang rôl hanfodol i’w chwarae, a chredaf yn bersonol fod gan ein lluoedd arfog ddyfodol disglair o’u blaenau. Dylai pob un ohonom yn y Siambr hon fod yn dragwyddol ddiolchgar am y diogelwch a’r heddwch y mae ein lluoedd arfog yn eu darparu i’n teuluoedd ac i’n gwlad wych.
I thank the Welsh Conservatives for tabling today's motion. Each day is a learning day, because I found out that Alun Davies was in Government, and I associate with the former Minister's comments earlier in his contribution with regard to scrutiny by this Senedd and the committee work it should be doing. Every day might be a learning day, but it's also different, because I find myself surprised at agreeing, mostly, with Mark Isherwood this afternoon in his opening remarks and what he said.
But this is a subject area that is at the forefront of all of our minds at the moment, as those brave women and men of the armed forces keep us safe. Acting Presiding Officer, I would like to take this opportunity to specifically highlight the role that our armed forces have played throughout the coronavirus pandemic. To say that they've gone above and beyond does not fully capture the difference they have made, and we all owe them a huge debt of gratitude.
As I said, I agree with the former Minister's comments on the role that the Senedd can play and the committee work that it needs to do, and I would wish to see that happening. But I do welcome the role of the veterans' commissioner and I would also be grateful for the opportunity to meet with Colonel James Phillips to talk about veterans in my own constituency of Alyn and Deeside and to hear his views on how this Senedd can best support them.
Acting Presiding Officer, I'm proud to be an honorary member of the Shotton and Deeside branch of the Royal Welch Fusiliers Comrades Association. Last weekend, I was pleased to speak with representatives from Labour Friends of the Forces during the Welsh Labour conference in Llandudno—an excellent conference, if I might add. And I would like to pay tribute to the Labour Friends of the Forces and the work they do to enrich that link between Labour members and our armed forces, and I will certainly be joining them as a friend and member.
Acting Presiding Officer, in closing, I just wish to conclude that, every year, on Remembrance Day, we quite rightly stop and we quite rightly pause to remember those who have sacrificed so much to preserve the freedoms we cherish. But throughout the year, as Members of this Senedd, of this Welsh Parliament, we should have those who serve and those who have served in our minds as we go about our daily responsibilities. That is a commitment I will make today. I will continue to do all I can to champion our veterans and our armed forces, like Darren Millar, like Alun Davies, like James Evans, and like everyone who has spoken in this debate. I ask colleagues from across the Chamber, each and every single one of you, to join me and make that commitment today. Diolch yn fawr.
Diolch i’r Ceidwadwyr Cymreig am gyflwyno’r cynnig heddiw. Mae pob diwrnod yn ddiwrnod dysgu, gan imi ddysgu bod Alun Davies yn arfer bod yn y Llywodraeth, ac rwy'n cytuno â sylwadau’r cyn-Weinidog yn gynharach yn ei gyfraniad ynghylch craffu gan y Senedd hon a’r gwaith pwyllgor y dylai fod yn ei wneud. Efallai fod pob diwrnod yn ddiwrnod dysgu, ond mae hefyd yn wahanol, gan imi synnu fy mod yn cytuno, at ei gilydd, gyda Mark Isherwood y prynhawn yma yn ei sylwadau agoriadol a’r hyn a ddywedodd.
Ond mae hwn yn faes sydd ar flaen meddyliau pob un ohonom ar hyn o bryd, wrth i fenywod a dynion dewr y lluoedd arfog ein cadw’n ddiogel. Lywydd dros dro, hoffwn achub ar y cyfle hwn i dynnu sylw'n benodol at y rhan y mae ein lluoedd arfog wedi’i chwarae drwy gydol y pandemig coronafeirws. Nid yw dweud eu bod wedi mynd y tu hwnt i'r galw yn gwneud cyfiawnder â'r gwahaniaeth y maent wedi'i wneud, ac rydym i gyd yn hynod ddiolchgar iddynt.
Fel y dywedais, rwy'n cytuno â sylwadau’r cyn-Weinidog ar y rôl y gall y Senedd ei chwarae a’r gwaith pwyllgor y mae angen iddi ei wneud, ac rwy'n dymuno gweld hynny’n digwydd. Ond rwy'n croesawu rôl y comisiynydd cyn-filwyr a byddwn yn falch o'r cyfle hefyd i gyfarfod â’r Cyrnol James Phillips i siarad am gyn-filwyr yn fy etholaeth i, Alun a Glannau Dyfrdwy, ac i glywed ei farn ynglŷn â'r ffordd orau y gall y Senedd hon eu cefnogi.
Lywydd dros dro, rwy’n falch o fod yn aelod anrhydeddus o gangen Shotton a Glannau Dyfrdwy o Gymdeithas Cymrodyr y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig. Y penwythnos diwethaf, cefais y pleser o siarad â chynrychiolwyr Labour Friends of the Forces yng nghynhadledd Llafur Cymru yn Llandudno—cynhadledd ragorol, os caf ddweud. A hoffwn dalu teyrnged i Labour Friends of the Forces a’r gwaith y maent yn ei wneud i gyfoethogi’r cysylltiad rhwng aelodau Llafur a’n lluoedd arfog, a byddaf yn sicr yn ymuno â hwy fel ffrind ac aelod.
Lywydd dros dro, i gloi, hoffwn ddweud, bob blwyddyn, ar Ddydd y Cofio, ein bod, yn gwbl briodol, yn oedi i gofio’r rheini a aberthodd gymaint i warchod y rhyddid a drysorwn. Ond drwy gydol y flwyddyn, fel Aelodau o’r Senedd hon, o Senedd Cymru, dylai'r rheini sy’n gwasanaethu a’r rheini sydd wedi gwasanaethu fod yn ein meddyliau wrth inni gyflawni ein cyfrifoldebau o ddydd i ddydd. Mae hwnnw’n ymrwymiad a wnaf heddiw. Byddaf yn parhau i wneud popeth a allaf i hyrwyddo achos ein cyn-filwyr a’n lluoedd arfog, fel Darren Millar, fel Alun Davies, fel James Evans, ac fel pawb sydd wedi siarad yn y ddadl hon. Gofynnaf i gyd-Aelodau o bob rhan o’r Siambr, bob un ohonoch, ymuno â mi i wneud yr ymrwymiad hwnnw heddiw. Diolch yn fawr.
It's a great honour to take part in this debate this afternoon and to give my thanks to our servicemen and women, past, present and future, for their incredible sacrifices that allow me and all of us to stand here today. Because, make no mistake, without our armed forces, there would be no democracy. We would not be debating our support for our armed forces; we'd be under the yoke of some dictator or another. You only have to turn to the news to see how fragile our democracy is. The hell Putin is unleashing on the poor people of Ukraine could possibly be our future, if not for the service of the brave men and women in our armed forces, men and women who are prepared to put their lives on the line to protect our freedoms. As Winston Churchill once said,
'Never was so much owed by so many to so few.'
That is as true today as it was back in 1940. But, sadly, we tend to forget that debt. We go on with our daily lives, ignoring the plight of our service personnel and our veterans, allowing our defence budgets to be cut to the bone, supplying our troops with inadequate equipment, because of the false belief that the world is at peace and armed forces are an anachronism of a bygone era. We ignored Putin's expansionism, stood idle as troops levelled Grozny, invaded Georgia, annexed parts of Ukraine in 2014, shot down a passenger jet, and continued killing civilians in Donbas. And now, Putin is hell-bent on restoring the USSR.
Today his sights are on Kyiv, but what about tomorrow? Is Chisinau in Moldova next? What about Tallinn? We don't know, which is why brave Welsh men and women are on the Estonian border, forming a red line against Putin's expansionism, hoping, like the rest of us, for a peaceful resolution, but prepared to put their lives on the line to protect our freedoms. We must acknowledge their service and ensure that our debt is repaid with interest. Far too often we have failed our veterans, which is why I believe the appointment of a veterans' commissioner marks a turning point. I hope the appointment of Colonel James Phillips will put a stop to the disregard of the armed forces covenant, put a stop to our veterans becoming homeless, ending up in prison or on psychiatric wards. We rely upon our service personnel in times of conflict and strife. They should be able to rely upon us when they have put down their weapons for the last time. We have to provide priority housing, education and welfare, and make their transition into civilian life as seamless and as painless as possible. We owe them this at the very least.
I hope Members will support our motion and send a clear message that this democratic institution stands firmly behind our defenders of democracy. Diolch.
Mae’n anrhydedd cymryd rhan yn y ddadl hon y prynhawn yma ac i ddiolch i’n milwyr, yn y gorffennol, y presennol a’r dyfodol, am eu haberth anhygoel sy’n caniatáu i mi a phob un ohonom sefyll yma heddiw. Oherwydd, peidied neb â chamgymryd, heb ein lluoedd arfog, ni fyddai unrhyw ddemocratiaeth. Ni fyddem yn siarad am ein cefnogaeth i’n lluoedd arfog; byddem o dan iau rhyw unben neu'i gilydd. Nid oes ond angen ichi droi at y newyddion i weld pa mor fregus yw ein democratiaeth. Mae’n bosibl mai’r uffern y mae Putin yn rhoi pobl Wcráin drwyddi fyddai ein dyfodol oni bai am wasanaeth dynion a menywod dewr ein lluoedd arfog, dynion a menywod sy’n barod i fentro eu bywydau i ddiogelu ein rhyddid. Fel y dywedodd Winston Churchill,
'Ni fu erioed ddyled mor fawr gan gynifer i gyn lleied.'
Mae hynny yr un mor wir heddiw ag yr oedd yn ôl ym 1940. Ond yn anffodus, rydym yn tueddu i anghofio’r ddyled honno. Rydym yn bwrw iddi â’n bywydau bob dydd, gan anwybyddu trafferthion ein milwyr a’n cyn-filwyr, gan ganiatáu i’n cyllidebau amddiffyn gael eu torri i’r byw, gan gyflenwi offer annigonol i’n milwyr, oherwydd y gred ffug fod yna heddwch yn y byd a bod lluoedd arfog yn bethau sy'n perthyn i oes a fu. Gwnaethom anwybyddu ymlediaeth Putin, sefyll o'r neilltu wrth i filwyr wastatáu Grozny, ymosod ar Georgia, cyfeddiannu rhannau o Wcráin yn 2014, saethu awyren deithwyr i lawr, a pharhau i ladd sifiliaid yn Donbas. Ac yn awr, mae Putin yn benderfynol o adfer yr Undeb Sofietaidd.
Heddiw, mae ei lygad ar Kyiv, ond beth am yfory? Ai Chisinau ym Moldofa sydd nesaf? Beth am Tallinn? Nid ydym yn gwybod, a dyna pam fod dynion a menywod dewr Cymru ar y ffin yn Estonia, yn ffurfio llinell goch yn erbyn ymlediaeth Putin, gan obeithio, fel y gweddill ohonom, am ateb heddychlon, ond yn barod i fentro'u bywydau i amddiffyn ein rhyddid. Mae'n rhaid inni gydnabod eu gwasanaeth a sicrhau bod ein dyled yn cael ei had-dalu gyda llog. Yn llawer rhy aml, rydym wedi gwneud cam â'n cyn-filwyr, a dyna pam y credaf fod penodi comisiynydd cyn-filwyr yn drobwynt. Rwy'n gobeithio y bydd penodi'r Cyrnol James Phillips yn rhoi diwedd ar ddiystyru cyfamod y lluoedd arfog, yn atal ein cyn-filwyr rhag bod yn ddigartref, rhag mynd i'r carchar neu i wardiau seiciatrig. Rydym yn dibynnu ar bersonél ein lluoedd arfog ar adegau o wrthdaro a chynnen. Dylent allu dibynnu arnom pan fyddant wedi rhoi eu harfau i lawr am y tro olaf. Mae'n rhaid inni ddarparu addysg, lles a thai blaenoriaethol a sicrhau eu bod yn pontio i fywyd sifil mewn modd mor ddi-dor a di-boen â phosibl. Mae arnom y ddyled hon iddynt o leiaf.
Rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau’n cefnogi ein cynnig ac yn anfon neges glir fod y sefydliad democrataidd hwn yn sefyll yn gadarn y tu ôl i’r rheini sy'n amddiffyn ein democratiaeth. Diolch.
Diolch am gael cymryd rhan yn y ddadl yma. Mae'n rhaid imi gyfaddef fy mod i yn cael trafferth efo dadleuon am gyn-aelodau o'r lluoedd arfog, nid oherwydd fy mod yn heddychwr, ond oherwydd fy mhrofiadau i efo aelodau o fy nheulu a wasanaethodd a dioddef gweld erchyllterau na fedraf i eu dirnad tra'n gwasanaethu, ond yna, ar ôl gwasanaethu, y teulu, yr aelodau yna, yn cael eu hamddifadu gan y wladwriaeth yn llwyr. Ac mae arnaf i ofn fod yr un patrwm yn cael ei weld drosodd a throsodd, ac yma heddiw. Ymddengys fod y nifer o hunanladdiadau ymhlith cyn-filwyr ar gynnydd. Mae cam-drin alcohol yn orgyffredin, ac mae'r diffyg gofal ar gyfer iechyd meddwl yn sen.
Hoffwn ganolbwyntio ar un elfen yn benodol, sef digartrefedd ymhlith cyn-filwyr. Es i i weld teulu ifanc yn fy etholaeth i yn ddiweddar. Roedd yna blant bach bywiog, hyfryd yn yr aelwyd, gydag un rhiant yn gweithio yn y sector iechyd, a rhiant arall yn gyn-filwr, wedi gwasanaethu yn Affganistan ond yn dioddef o PTSD. Roedd y teulu bach hyfryd yma yn ddigartref, yn gorfod byw efo'r nain mewn tŷ gorlawn. Yn anffodus, mae hon yn stori sy'n llawer rhy gyffredin. Mae'n gywilyddus fod gwladwriaeth yn disgwyl i bobl ifanc fynd allan i wynebau erchyllterau enbyd, ond yna yn eu hamddifadu ar ôl iddyn nhw adael y fyddin. Mae cyn-filwyr yn wynebu heriau mawr wrth ddygymod â'u profiadau, a'r peth lleiaf y gellir disgwyl ydy fod ganddyn nhw do uwch eu pen wrth iddyn nhw ddod nôl i beth mae pobl yn ei alw yn 'civvy street'. Dwi'n edrych ymlaen i weld y comisiynydd newydd, felly, yn blaenoriaethu hyn. Diolch yn fawr iawn.
Thank you for the opportunity to take part in this debate. I have to confess that I find debates on veterans and the armed forces difficult, not because I am a pacifist, but because of my own experiences with members of my family who served and who suffered horrors that I cannot comprehend whilst serving, but then, having served, those members of my family being neglected by the state entirely. And I'm afraid that the same pattern is being seen time and time again. It appears that the rates of suicide amongst veterans are increasing. Alcohol abuse is rife, and the lack of mental health support is a disgrace.
I would like to focus on one element in particular, namely homelessness amongst veterans. I visited a young family in my constituency this week. There were lively and adorable young children in the household, with one parent working in the health sector and the other parent a veteran who had served in Afghanistan and is now suffering from PTSD. This wonderful family was homeless and was having to live with the grandmother in an overcrowded home. Unfortunately, this is far too common a story. It's shameful that a state expects its young people to go out to face untold horrors, but then neglects them once they’ve left the armed forces. Veterans face huge challenges as they come to terms with their experiences, and the very least that could be expected is that they should have a roof over their heads when they return to what people call 'civvy street'. I look forward to seeing the new commissioner, therefore, making this issue a priority. Thank you very much.
My grandfather served in the first world war, and he was serving in all the worst places with the highest numbers of casualties. He was in the Royal Artillery, which was, obviously, bringing the guns up to the front with the use of horses, which illustrates how it is very important that the military has to change in line with new technology; we cannot be fighting wars with horses any longer. He never got the mental health support that he needed. He had at least two mental breakdowns during the war, and, after the war, he still didn't get the support he needed. In the end, I'm afraid to say, he committed suicide, much to the, obviously, loss of my grandmother and my mother.
I just wanted to talk about the relevance of the military today in the current situation we face with war in Europe, because there is a role that I think the military can and should be playing to assist all those countries surrounding Ukraine who are struggling to deal with so many people having fled the military war. There has been an outpouring of generosity from Welsh people to Ukrainian families; £25 million has been donated already to the Disasters Emergency Committee, which has been matched by the UK Government, and the UK Government is also providing medical supplies. But a lot of the donations in kind are coming from the voluntary sector.
It's difficult for us to comprehend that Poland is now providing a safe refuge to 1.5 million people who are absolutely destitute. They've just fled with what they can carry, and as it's geographically closer than the numbers who've taken refuge in Romania, Slovakia and Moldova, I think we need to concentrate on trying to assist the people of Poland to relieve some of the stress on them, because the mayor of Warsaw clearly has appealed to other countries to share the heavy lifting required to provide appropriate accommodation for traumatised children and families and the elderly. I really do think that it is quite shameful that we in this country have only offered 4,000 visas to enable people to come to Britain, and that's without even discussing how they're going to get here. Literally, people have left with nothing.
We know that some 7,000 households in Wales have already openly offered to host families fleeing from the war, but even when the Home Office gets round to giving them visas, how are these people supposed to get here? It isn't good enough, and I'm sure the British public doesn't want us to go on being bystanders to this tragedy. So, there really is a role for the British military to play in speeding up the process, and enabling people to arrive. It's one thing for Rhys Jones and his friends to drive from Conwy to Ukraine. These are farmers, people who know how to fix their vehicles when they break down and are perfectly competent at getting to difficult places, but most of the people in my constituency who I know have offered their homes are simply not in that situation. These are people who, if they break down in a car, would rely on emergency roadside assistance, and that simply is laughable, isn't it, in the context of going to Poland to bring back people so that they can have a place of safety here in Wales.
I think that we really do need to mobilise the logistical units of the British Army to bring these people back to Wales, because the logistics are key to a functioning military in armed conflicts. That is why the Russians have got into such difficulty, because they haven't been able to sort out how they're going to feed their troops, never mind re-equip them with ammunition. This is what enabled us to win the Falklands war 3,000 miles away—because the logistical regiments were really, really organised. There are no logistical regiments based in Wales, but we do have the 157 royal logistical regiment, which is a reserve logistical regiment, which is based in Cardiff with squadrons in Cardiff, Swansea, Carmarthen, Haverfordwest and Queensferry. These people could all be mobilised if their employers would co-operate. They've been trained on how to get people out of conflict zones and they can bring them safely by land and then by sea so that people can reach Wales more quickly. This is a really good role for the military in this current situation, so I do hope that we can pursue that with the UK Government, because, obviously, there's got to be liaison with the Polish Government to enable them to go there at all.
Gwasanaethodd fy nhad-cu yn y rhyfel byd cyntaf, a bu'n gwasanaethu yn y lleoedd gwaethaf gyda’r niferoedd uchaf o rai a anafwyd. Roedd yn un o'r Magnelwyr Brenhinol, a oedd yn cludo’r gynnau i’r ffrynt gan ddefnyddio ceffylau, sy’n dangos pa mor bwysig yw hi i'r fyddin newid gyda thechnoleg newydd; ni allwn ymladd rhyfeloedd â cheffylau mwyach. Ni chafodd y cymorth iechyd meddwl oedd ei angen arno. Cafodd o leiaf ddwy chwalfa feddyliol yn ystod y rhyfel, ac ar ôl y rhyfel, ni chafodd y cymorth oedd ei angen arno bryd hynny ychwaith. Yn y diwedd, mae arnaf ofn ei fod wedi cyflawni hunanladdiad, ac wrth gwrs, roedd y golled i fy mam-gu a fy mam yn fawr.
Hoffwn sôn am berthnasedd y fyddin heddiw yn y sefyllfa bresennol a wynebwn gyda rhyfel yn Ewrop, gan fod rôl y credaf y gallai ac y dylai'r fyddin ei chwarae i gynorthwyo'r holl wledydd o gwmpas Wcráin sy'n cael trafferth ymdopi â'r niferoedd o bobl sydd wedi ffoi rhag y rhyfel. Mae'r Cymry wedi bod yn hael iawn i deuluoedd Wcráin; eisoes, rhoddwyd £25 miliwn i’r Pwyllgor Argyfwng Trychinebau, ac mae Llywodraeth y DU wedi darparu arian cyfatebol, ac mae Llywodraeth y DU hefyd yn darparu cyflenwadau meddygol. Ond daw llawer o'r rhoddion mewn nwyddau o'r sector gwirfoddol.
Mae'n anodd inni amgyffred bod Gwlad Pwyl bellach yn darparu lloches ddiogel i 1.5 miliwn o bobl sy'n gwbl ddiymgeledd. Maent newydd ffoi gyda'r hyn y gallant ei gario, a gan eu bod yn agosach yn ddaearyddol na'r niferoedd sydd wedi cael lloches yn Rwmania, Slofacia a Moldofa, credaf fod angen inni ganolbwyntio ar geisio cynorthwyo pobl Gwlad Pwyl i leddfu rhywfaint o'r pwysau arnynt hwy, gan fod maer Warsaw wedi apelio ar wledydd eraill i rannu'r gwaith caled sydd ei angen i ddarparu llety priodol i blant a theuluoedd a henoed sydd wedi'u trawmateiddio. Rwy'n credu o ddifrif ei bod yn gywilyddus mai 4,000 o fisâu yn unig yr ydym ni yn y wlad hon wedi'u cynnig i alluogi pobl i ddod i Brydain, a hynny heb hyd yn oed drafod sut y maent yn mynd i gyrraedd yma. Yn llythrennol, mae pobl wedi'u gadael heb ddim.
Gwyddom fod oddeutu 7,000 o aelwydydd yng Nghymru eisoes wedi cynnig llety i deuluoedd sy’n ffoi rhag y rhyfel, ond hyd yn oed pan fydd y Swyddfa Gartref yn rhoi fisâu iddynt yn y pen draw, sut y mae’r bobl hyn i fod i gyrraedd yma? Nid yw'n ddigon da, ac rwy'n siŵr nad yw'r cyhoedd ym Mhrydain am inni barhau i sefyll o'r neilltu wrth i'r drasiedi hon ddatblygu. Felly, mae rôl i fyddin Prydain ei chwarae i gyflymu'r broses, a galluogi pobl i gyrraedd. Mae'n un peth i Rhys Jones a'i ffrindiau yrru o Gonwy i Wcráin. Ffermwyr yw’r rhain, pobl sy’n gwybod sut i drwsio eu cerbydau pan fyddant yn torri i lawr ac sy’n berffaith alluog i gyrraedd lleoedd anodd, ond nid yw’r rhan fwyaf o’r bobl yn fy etholaeth, y gwn eu bod wedi cynnig eu cartrefi, yn y sefyllfa honno. Pobl yw'r rhain a fyddai'n dibynnu ar gymorth brys ar ymyl y ffordd pe bai eu car yn torri i lawr, ac mae hynny’n chwerthinllyd, onid yw, yng nghyd-destun mynd i Wlad Pwyl i ddod â phobl yn ôl fel y gallant gael lle diogel yma yng Nghymru.
Credaf fod gwir angen inni gynnull unedau logistaidd Byddin Prydain i ddod â’r bobl hyn yn ôl i Gymru, gan fod logisteg yn allweddol i fyddin weithredu yn ystod gwrthdaro arfog. Dyna pam fod y Rwsiaid wedi cael y fath drafferth, am nad ydynt wedi gallu datrys sut y maent yn mynd i fwydo eu milwyr, heb sôn am eu hailarfogi. Dyma a’n galluogodd i ennill rhyfel y Falklands 3,000 o filltiroedd i ffwrdd—am fod y catrodau logistaidd yn wirioneddol drefnus. Nid oes unrhyw gatrodau logistaidd wedi’u lleoli yng Nghymru, ond mae gennym gatrawd y corfflu logisteg brenhinol 157, sef catrawd logistaidd wrth gefn, sydd wedi’i lleoli yng Nghaerdydd gyda sgwadronau yng Nghaerdydd, Abertawe, Caerfyrddin, Hwlffordd a Queensferry. Gellid cynnull yr holl bobl hyn pe bai eu cyflogwyr yn cydweithredu. Maent wedi cael eu hyfforddi ar sut i ddod â phobl allan o ardaloedd gwrthdaro a gallant ddod â hwy oddi yno'n ddiogel ar y tir ac yna ar y môr fel y gall pobl gyrraedd Cymru'n gyflymach. Mae hon yn rôl dda iawn i'r fyddin yn y sefyllfa bresennol, felly rwy'n gobeithio y gallwn fynd ar drywydd hynny gyda Llywodraeth y DU, oherwydd yn amlwg, rhaid cysylltu â Llywodraeth Gwlad Pwyl i'w galluogi i fynd yno o gwbl.
And finally, Laura Anne Jones.
Ac yn olaf, Laura Anne Jones.
Diolch, acting Presiding Officer. I'd first like to declare that I'm still a county councillor on Monmouthshire County Council. I want to thank Darren Millar for tabling today's debate. Being from a family with a history of serving in the armed forces, it's a great chance to join my colleagues and, I hope, many others across the Chamber in welcoming our first ever Veterans' Commissioner for Wales, Colonel James Phillips, and also to recognise the enormous contribution our veterans have made and continue to make in Wales.
Our new commissioner is a man who recently left the army after serving 33 years, as my colleague has outlined, including in Iraq, Afghanistan, Northern Ireland and the Balkans. With his vast experience in the armed forces, I'm sure he will bring knowledge, experience and understanding to some of the specific issues that veterans face and represent their needs to the fullest. I've been proud to serve on a council in Monmouthshire that signed up to the armed forces community covenant scheme as part of the Conservative UK Government 2011 initiative to promote a greater understanding between the military and the general public. During my time there as councillor on Monmouthshire County Council, I was honoured to be its armed forces champion. In my region of Gwent, all five local authorities have achieved gold now on the defence employer recognition scheme, and all five have offered the guaranteed interview scheme for the armed forces community, including Monmouthshire. This scheme is a great way to thank and recognise the work that the local authorities do, and for the innovative and thorough ways that they now incorporate veterans in everything that they do now going forward.
It is not just for veterans that we see much-needed support now being given, but thanks to SSCE, Supporting Service Children in Education in Wales, who work hard to co-ordinate research and compile evidence on the experiences of service children in education to ensure their needs are well understood, we see this service benefiting children of serving personnel. However, the lack of data that we have on service children in Wales is actually very worrying, and the absolute need to compound this evidence is so necessary so that we can support those families with service children far better than we do already. We need to know where they are and to pick out where their families are to give them the support that they need. So, it is vital and I hope that our new commissioner will look to address this and ensure that there is up-to-date data on PLASC going forward, which is the place that it needs to be. This will not only benefit veterans, as I've said, but also the children of serving personnel.
The liaison officers, like the incredible Lisa Rawlings in my own Gwent region, play such a vital role in Wales, and I really hope to see their contracts extended or made permanent, to work alongside the veterans' commissioner, as I think that will be an instantly productive team to get the very best for veterans where information can flow both ways. The liaison officers have been pivotal in creating hubs and doing many, many things to help veterans, as was outlined just now by the Member for Meirionnydd. The veterans hub in Caerphilly, run by Kelly Farr and Lisa Rawlings, is having evidenced positive outcomes and is truly a one-stop shop for veterans—similarly in Newport and across many other areas in Wales. Fantastically, we're now seeing one in Monmouthshire as well. These hubs are great examples of best practice that I hope the veterans' commissioner will look to roll out across Wales. There's still an awful lot more to do for our veterans, whether it be ensuring access to NHS dentists for veterans upon leaving the armed forces or for better data collection on our military children. And we must keep striving for better. And I want to thank my colleague Darren Millar for constantly banging the drum for veterans in Wales, and letting people know that, although we have come a long way, we need to do a lot more.
There's been great work, as has already been mentioned by Jack Sargeant, from the cross-party group, including other Members, cross-party, like Alun Davies, as well as those in our own party who have always been steadfast in their support for the armed forces community in Wales. Five per cent of the UK's population are serving personnel. However, in Wales this figure is doubled to 10 per cent of the Welsh population being serving personnel. And we have around 140,000 veterans living here. It is estimated that 4 per cent of service veterans will suffer some kind of mental health issue, such as loneliness, welfare or addiction problems, often as a result of experiencing combat zones. And veterans are also vulnerable to homelessness, as we know. Currently there are 6,000 homeless veterans in England and Wales.
It is due to these specific issues that still exist in our country that the appointment of a veterans' commissioner has been called for by the Welsh Conservatives since 2014. The new commissioner will act as that voice for ex-servicemen and will be working to enhance support, scrutinising and advising on Government policy. There will be no place for any Government to hide now and I hope that this support for veterans will only be enhanced going forward. I look forward to seeing how Colonel Phillips settles into his new role and I have no doubt that he will work night and day to make Wales the very best place for veterans to live, raise their families and retire, and I urge everyone in this Chamber to support our motion.
Diolch, Lywydd dros dro. Yn gyntaf, hoffwn ddatgan fy mod yn dal yn gynghorydd sir yng Nghyngor Sir Fynwy. Hoffwn ddiolch i Darren Millar am gyflwyno’r ddadl heddiw. Gan fy mod yn hanu o deulu â hanes o wasanaethu yn y lluoedd arfog, mae’n gyfle gwych i ymuno â fy nghyd-Aelodau a nifer o rai eraill ar draws y Siambr, gobeithio, i groesawu Comisiynydd Cyn-filwyr cyntaf erioed Cymru, y Cyrnol James Phillips, a hefyd i gydnabod y cyfraniad enfawr y mae ein cyn-filwyr wedi’i wneud ac yn parhau i’w wneud yng Nghymru.
Fel y dywedodd fy nghyd-Aelod, mae ein comisiynydd newydd yn ddyn sydd wedi gadael y fyddin yn ddiweddar ar ôl 33 mlynedd o wasanaeth, gan gynnwys yn Irac, Affganistan, Gogledd Iwerddon a’r Balcanau. Gyda’i brofiad helaeth yn y lluoedd arfog, rwy’n siŵr y bydd yn dod â gwybodaeth, profiad a dealltwriaeth i rai o’r materion penodol y mae cyn-filwyr yn eu hwynebu ac yn cynrychioli eu hanghenion yn llawn. Rwyf wedi bod yn falch o wasanaethu ar gyngor yn sir Fynwy a ymunodd â chynllun cyfamod cymuned y lluoedd arfog fel rhan o fenter Llywodraeth Geidwadol y DU yn 2011 i hybu gwell dealltwriaeth rhwng y fyddin a’r cyhoedd yn gyffredinol. Yn ystod fy nghyfnod fel cynghorydd yng Nghyngor Sir Fynwy, cefais y fraint o fod yn hyrwyddwr y lluoedd arfog ar ran y cyngor. Yn fy rhanbarth i yng Ngwent, mae pob un o’r pum awdurdod lleol erbyn hyn wedi cyflawni safon aur yn y cynllun cydnabod cyflogwyr amddiffyn, ac mae pob un o’r pump wedi cynnig y cynllun gwarantu cyfweliad i gymuned y lluoedd arfog, gan gynnwys sir Fynwy. Mae’r cynllun hwn yn ffordd wych o gydnabod a diolch am y gwaith y mae’r awdurdodau lleol yn ei wneud, ac am y ffyrdd arloesol a thrylwyr y maent bellach yn cynnwys cyn-filwyr ym mhopeth a wnânt wrth symud ymlaen.
Nid i gyn-filwyr yn unig y gwelwn gymorth mawr ei angen yn cael ei roi yn awr, ond diolch i Cynorthwyo Plant Milwyr yn Ysgolion Cymru sy’n gweithio’n galed i gydgysylltu ymchwil a chasglu tystiolaeth ar brofiadau plant y lluoedd arfog mewn addysg i sicrhau bod eu hanghenion yn cael eu deall yn dda, rydym yn gweld y gwasanaeth hwn yn bod o fudd i blant personél sy'n gwasanaethu. Fodd bynnag, mae’r diffyg data sydd gennym ar blant y lluoedd arfog yng Nghymru yn peri cryn bryder, ac mae’r angen i gasglu'r dystiolaeth hon mor hanfodol er mwyn inni allu cefnogi teuluoedd â phlant y lluoedd arfog yng Nghymru yn llawer gwell nag a wnawn ar hyn o bryd. Mae angen inni wybod lle maent, a gwybod lle mae eu teuluoedd er mwyn rhoi’r cymorth sydd ei angen arnynt. Felly, mae hyn yn hanfodol, ac rwy'n gobeithio y bydd ein comisiynydd newydd yn ceisio mynd i'r afael â hyn ac yn sicrhau bod data cyfredol ar gael ar y Cyfrifiad Ysgolion Blynyddol ar Lefel Disgyblion (CYBLD) yn y dyfodol, lle mae angen iddo fod. Bydd hyn o fudd i gyn-filwyr, fel y dywedais, ond hefyd i blant personél sy’n gwasanaethu.
Mae’r swyddogion cyswllt, fel yr anhygoel Lisa Rawlings yn fy rhanbarth i yng Ngwent, yn chwarae rhan mor allweddol yng Nghymru, ac rwy’n mawr obeithio gweld eu contractau’n cael eu hymestyn neu eu gwneud yn barhaol, i weithio ochr yn ochr â’r comisiynydd cyn-filwyr, gan y credaf y bydd hwnnw’n dîm cynhyrchiol ar unwaith i sicrhau'r gorau i gyn-filwyr, lle y gall gwybodaeth lifo'r ddwy ffordd. Mae’r swyddogion cyswllt wedi bod yn ganolog i'r gwaith o greu canolfannau a gwneud llawer iawn o bethau i gynorthwyo cyn-filwyr, fel yr amlinellwyd yn awr gan yr Aelod dros Feirionnydd. Mae’r ganolfan i gyn-filwyr yng Nghaerffili, sy’n cael ei rhedeg gan Kelly Farr a Lisa Rawlings, wedi dangos tystiolaeth o ganlyniadau cadarnhaol ac mae'n siop un stop go iawn ar gyfer cyn-filwyr—yn yr un modd ag yng Nghasnewydd ac mewn llawer o ardaloedd eraill yng Nghymru. Mae'n wych fod gennym un yn sir Fynwy bellach hefyd. Mae’r canolfannau hyn yn enghreifftiau gwych o arferion gorau, ac rwy'n gobeithio y bydd y comisiynydd cyn-filwyr yn ystyried eu cyflwyno ledled Cymru. Mae mwy o lawer i'w wneud o hyd ar gyfer ein cyn-filwyr, boed yn sicrhau mynediad i gyn-filwyr sy'n gadael y lluoedd arfog at ddeintyddion y GIG neu'n brosesau casglu data gwell ar blant y lluoedd arfog. Ac mae'n rhaid inni barhau i ymdrechu i wella. A hoffwn ddiolch i fy nghyd-Aelod, Darren Millar, am ddadlau achos cyn-filwyr yng Nghymru yn gyson, a rhoi gwybod i bobl, er ein bod wedi gwneud cynnydd mawr, fod angen inni wneud mwy o lawer.
Fel y soniodd Jack Sargeant eisoes, gwnaed gwaith gwych gan y grŵp trawsbleidiol, gan gynnwys Aelodau eraill, ar draws y pleidiau, fel Alun Davies, yn ogystal â’r rheini yn ein plaid ein hunain sydd bob amser wedi rhoi eu cefnogaeth gadarn i gymuned y lluoedd arfog yng Nghymru. Mae 5 y cant o boblogaeth y DU yn bersonél sy'n gwasanaethu. Fodd bynnag, mae’r ffigur yn dyblu yng Nghymru, gyda 10 y cant o boblogaeth Cymru yn bersonél sy’n gwasanaethu. Ac mae gennym oddeutu 140,000 o gyn-filwyr yn byw yma. Amcangyfrifir y bydd 4 y cant o gyn-filwyr y lluoedd arfog yn dioddef rhyw fath o broblem iechyd meddwl, megis unigrwydd, materion lles neu broblemau caethiwed, yn aml o ganlyniad i fod mewn ardal ymladd. Ac mae cyn-filwyr hefyd mewn perygl o fod yn ddigartref, fel y gwyddom. Ar hyn o bryd, ceir 6,000 o gyn-filwyr digartref yng Nghymru a Lloegr.
Oherwydd y problemau penodol hyn sy’n dal i fodoli yn ein gwlad, bu’r Ceidwadwyr Cymreig yn galw am benodi comisiynydd cyn-filwyr ers 2014. Bydd y comisiynydd newydd yn gweithredu fel llais i gyn-filwyr ac yn gweithio i wella cymorth, gan graffu a chynghori ar bolisi’r Llywodraeth. Ni fydd lle i unrhyw Lywodraeth guddio mwyach ac rwy'n gobeithio y bydd y cymorth hwn i gyn-filwyr yn gwella fwyfwy yn y dyfodol. Edrychaf ymlaen at weld sut y bydd y Cyrnol Phillips yn ymdopi â'i rôl newydd ac nid oes unrhyw amheuaeth gennyf y bydd yn gweithio ddydd a nos i sicrhau mai Cymru yw'r lle gorau i gyn-filwyr fyw, magu eu teuluoedd ac ymddeol, ac rwy'n annog pawb yn y Siambr hon i gefnogi ein cynnig.
I call on the Deputy Minister for Social Partnership, Hannah Blythyn.
Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol, Hannah Blythyn.
Diolch, acting Presiding Officer. I very much welcome the opportunity to respond to today's debate on behalf of the Welsh Government in support of those who have served and those who continue to serve.
As a Government, we are very much committed to building on our work supporting serving personnel, veterans and their families in Wales. It would be remiss of me not to start today by talking about the terrible siltation in Ukraine and to reiterate how the Welsh Government stands in support and solidarity with Ukraine and with the Ukrainian people, and is providing £4 million in financial and humanitarian aid to help provide critical support to those in desperate need.
And many of the points that Jenny Rathbone raised are, obviously, a matter for the UK Government, but I am aware from recent correspondence that there are British troops at readiness to support the humanitarian effort in and around the situation in Ukraine. I think it's also important that we recognise that the current situation may be having an adverse effect on some of our veterans with service-related conditions, arising from their time in war zones, and our Veterans NHS Wales service and a wide-range of support are available for them to access, so perhaps we will recirculate them to Members to make sure they are able to signpost constituents, should they need it.
As a Government, we are committed to supporting the armed forces community and very much recognise their sacrifices. This year, we will honour those who served in the Falklands, 40 years on from that conflict. The First Minister will lead a national commemoration service in June, and I will be supporting additional events, including a cycle ride with veterans, starting off from the national Falklands memorial in Cardiff.
The contribution of our armed forces to our nation is something we all appreciate and never forget, whether thousands of miles away or here at home. And we have all seen, and are all incredibly grateful for, the support our serving personnel have provided during the COVID pandemic, working with the NHS. They've delivered vital supplies, vaccinations, driven ambulances and epitomised the ethos of service not self.
The Welsh Government has welcomed the appointment of Colonel James Phillips as the first Veterans' Commissioner for Wales. As Members will be aware, Scotland and Northern Ireland both have established commissioner roles who work to improve the opportunities for their respective veteran populations, and we will of course support that intention here in Wales.
I actually had the opportunity to meet Colonel Phillips informally at the St David's Day dinner at the 160th (Welsh) Brigade—the dinner that James Evans tried to tell me was cancelled. I don't know what he was up to there. [Laughter.] I don't know whether they'd just told James it was cancelled. [Laughter.] But in all seriousness, whilst I was able to meet Colonel Phillips informally a couple of weeks ago, we extended an invitation to join us here in the Senedd to learn more about what we are doing in Wales, both as a devolved Government and also how we work together in this place in common cause in support of our veterans and their families.
Indeed, not only can we, I feel, reflect with pride on the part that partnership working has played in our progress in supporting veterans in Wales, but also the cross-party consensus and shared sense of purpose that persists within this place.
Welsh Government officials have already approached UK Government counterparts to arrange regular engagement opportunities where we can discuss how the veterans' commissioner's appointment will add value to the support already provided in Wales within our established structures, and the future needs of our armed forces community.
We're committed to and have a proven track record of working collaboratively to support or armed forces and veterans community in Wales, from our armed forces expert group to our now widely renowned armed forces liaison officers. We very much focus on putting our finite resources into front-line support and services, including: the continued investment in Veterans NHS Wales to make sure veterans have access to the mental health treatment they need; supporting veterans into employment, including a service leaver and veterans employment event in November last year, with the Career Transition Partnership and 160th brigade, something we're keen to build on this year and plan another event; as well as introducing the Great Place to Work for Veterans initiative in November 2020, to provide ex-service personnel with the option of joining the civil service through guaranteed-interview schemes. This is something that we'll be able to provide an update on in our annual report this year, demonstrating our firm belief that veterans have much to offer after their service.
Upholding the principles of the armed forces covenant are fundamental to our work in Wales. We recognise that working with our key partners and now the commissioner and other nations in the UK will help build on the range and scope of support provided. Our network of armed forces liaison officers are unique in the UK and, as we heard, they're embedded within our local authorities and are absolutely essential to covenant delivery across Wales. They continue to deliver key support, including running mental health and first aid courses and training, and establishing veterans hubs, like we've heard from Laura Anne Jones today, in local authorities areas, and providing that really important support on the ground where it's needed. And they also offer a mechanism to take some of those local issues and then to actually feed them to the armed forces expert group for us to be able to plug any gaps that might still exist in services and support.
As a Government, our approach is very much to develop policy in consultation, partnership and on a peer-to-peer basis. Our veterans scoping exercise, which is currently being implemented, engaged with over 1,000 veterans, families and organisations across Wales. It's a level of engagement that we would all expect from any role that represents the views of veterans, and we will obviously clearly support the commissioner to ensure he can best engage with the veteran population in all parts of Wales.
As always, there's always more work to do, and we're absolutely committed to building on this support, particularly in the area of supporting service children, and we're working, at the moment, on a priority around getting that PLASC data and improving that. It's something that we recognised in the scoping exercise, and it's very much a priority for us moving forward now.
One of the things that we do look forward to also discussing with the new commissioner, Colonel Phillips, is the support for those leaving service and returning to Wales. We remain the only country in the UK without a resettlement centre, an issue that we are actively engaged with the UK Government on at present. So, I'd obviously welcome any support for that from Members across the benches in the Chamber.
If I could just turn now to point 5 in the motion and the Welsh Government's annual report, and I'm very happy to give consideration as to whether the suggestion in the motion represents the most effective means of providing scrutiny of the report. The support available for the armed forces community is captured annually in the covenant annual report, and whilst we aren't currently mandated to, we always try to have an annual debate, and that report is laid in the Senedd and scrutinised by members of the armed forces expert group as well. Their feedback is actually included within that report to help inform our priorities moving forward. We also contribute to the UK Government's covenant annual report, which is also subject to scrutiny before the UK Parliament, and I'm very happy to take up the invitation to come along to the cross-party group again in the future.
Acting Presiding Officer, I'd like to start as I began in that collegiate fashion and say the Welsh Government is supporting this motion today and we look forward to continuing to work together with the veterans' commissioner, with all stakeholders and partners, to build on the achievements to date, and to move forward in the interests of our veterans and their families in Wales.
Diolch, Lywydd dros dro. Rwy'n croesawu'r cyfle i ymateb i'r ddadl heddiw ar ran Llywodraeth Cymru i gefnogi'r rhai sydd wedi gwasanaethu a'r rhai sy'n parhau i wasanaethu.
Fel Llywodraeth, rydym wedi ymrwymo'n gadarn i adeiladu ar ein gwaith yn cefnogi personél sy'n gwasanaethu, cyn-filwyr a'u teuluoedd yng Nghymru. Byddwn ar fai pe na bawn yn dechrau heddiw drwy sôn am y sefyllfa ofnadwy yn Wcráin ac ailadrodd sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi ac yn sefyll mewn undod ag Wcráin a chyda phobl Wcráin, ac mae'n darparu £4 miliwn mewn cymorth ariannol a dyngarol i helpu i ddarparu cymorth hanfodol i'r rhai sydd mewn angen dybryd.
Ac mae llawer o'r pwyntiau a godwyd gan Jenny Rathbone, yn amlwg, yn fater i Lywodraeth y DU, ond rwy'n ymwybodol o ohebiaeth ddiweddar fod milwyr Prydeinig yn barod i gefnogi'r ymdrech ddyngarol yn gysylltiedig â'r sefyllfa yn Wcráin. Credaf ei bod hefyd yn bwysig ein bod yn cydnabod y gallai'r sefyllfa bresennol gael effaith niweidiol ar rai o'n cyn-filwyr sydd â chyflyrau sy'n gysylltiedig â gwasanaethu yn deillio o'u hamser mewn ardaloedd rhyfel, ac mae ein gwasanaeth GIG Cymru i Gyn-filwyr ac ystod eang o gymorth ar gael iddynt ei ddefnyddio, felly efallai y gallwn ddosbarthu manylion amdanynt i'r Aelodau eto i sicrhau eu bod yn gallu cyfeirio etholwyr, os bydd angen.
Fel Llywodraeth, rydym wedi ymrwymo i gefnogi cymuned y lluoedd arfog ac yn cydnabod eu haberth yn fawr. Eleni, byddwn yn anrhydeddu'r rhai a wasanaethodd yn y Falklands, 40 mlynedd ar ôl y gwrthdaro hwnnw. Bydd y Prif Weinidog yn arwain gwasanaeth coffa cenedlaethol ym mis Mehefin, a byddaf yn cefnogi digwyddiadau ychwanegol, gan gynnwys taith feicio gyda chyn-filwyr, gan ddechrau wrth gofeb genedlaethol y Falklands yng Nghaerdydd.
Mae cyfraniad ein lluoedd arfog i'n gwlad yn rhywbeth yr ydym i gyd yn ei werthfawrogi, ac ni fyddwn byth yn ei anghofio, boed hynny filoedd o filltiroedd i ffwrdd neu yma gartref. Ac rydym i gyd wedi gweld, ac yn hynod ddiolchgar am y gefnogaeth y mae ein personél sy'n gwasanaethu wedi'i rhoi yn ystod y pandemig COVID, gan weithio gyda'r GIG. Maent wedi darparu cyflenwadau hanfodol, brechiadau, wedi gyrru ambiwlansys ac wedi ymgorffori'r ethos o roi eraill yn gyntaf.
Mae Llywodraeth Cymru wedi croesawu penodiad y Cyrnol James Phillips fel Comisiynydd Cyn-filwyr cyntaf Cymru. Fel y gŵyr yr Aelodau, mae'r Alban a Gogledd Iwerddon wedi sefydlu rolau comisiynwyr sy'n gweithio i wella'r cyfleoedd ar gyfer eu poblogaethau cyn-filwyr, a byddwn ninnau wrth gwrs yn cefnogi'r bwriad hwnnw yma yng Nghymru.
Cefais gyfle i gwrdd â'r Cyrnol Phillips yn anffurfiol yng nghinio Dydd Gŵyl Dewi Brigâd 160 (Cymru)—y cinio y ceisiodd James Evans ddweud wrthyf ei fod wedi'i ganslo. Nid wyf yn gwybod beth oedd ei fwriad. [Chwerthin.] Nid wyf yn gwbod a oeddent wedi dweud wrth James ei fod wedi'i ganslo. [Chwerthin.] Ond o ddifrif, er fy mod wedi gallu cwrdd â'r Cyrnol Phillips yn anffurfiol wythnos neu ddwy yn ôl, rydym wedi estyn gwahoddiad iddo ymuno â ni yma yn y Senedd i ddysgu mwy am yr hyn a wnawn yng Nghymru, fel Llywodraeth ddatganoledig a hefyd sut rydym yn gweithio gyda'n gilydd yn y lle hwn gyda'r un nod o gefnogi ein cyn-filwyr a'u teuluoedd.
Yn wir, teimlaf y gallwn ymfalchïo nid yn unig yn y rhan y mae gweithio mewn partneriaeth wedi'i chwarae yn ein cynnydd wrth inni gefnogi cyn-filwyr yng Nghymru, ond hefyd yn y consensws trawsbleidiol a'r ymdeimlad cyffredin o bwrpas sy'n parhau yn y lle hwn.
Mae swyddogion Llywodraeth Cymru eisoes wedi cysylltu â swyddogion cyfatebol yn Llywodraeth y DU i drefnu cyfleoedd ymgysylltu rheolaidd lle y gallwn drafod sut y bydd penodiad y comisiynydd cyn-filwyr yn ychwanegu gwerth at y cymorth a ddarperir eisoes yng Nghymru o fewn ein strwythurau sefydledig, ac anghenion cymuned ein lluoedd arfog yn y dyfodol.
Rydym wedi ymrwymo i gydweithio, ac mae gennym hanes o wneud hynny, i gefnogi cymuned ein lluoedd arfog a chyn-filwyr yng Nghymru, o'n grŵp arbenigol ar y lluoedd arfog i'n swyddogion cyswllt y lluoedd arfog sydd bellach yn adnabyddus. Rydym yn canolbwyntio'n gadarn ar roi ein hadnoddau cyfyngedig tuag at gymorth a gwasanaethau rheng flaen, yn cynnwys: y buddsoddiad parhaus yn GIG Cymru i Gyn-filwyr i sicrhau bod cyn-filwyr yn gallu cael y driniaeth iechyd meddwl sydd ei hangen arnynt; cefnogi cyn-filwyr i ddod o hyd i waith, gan gynnwys digwyddiad cyflogaeth i rai sy'n gadael gwasanaeth a chyn-filwyr ym mis Tachwedd y llynedd, gyda'r Bartneriaeth Pontio Gyrfa a'r 160 Brigâd, rhywbeth yr ydym yn awyddus i adeiladu arno eleni a chynllunio digwyddiad arall; yn ogystal â chyflwyno menter Gweithle Gwych i Gyn-aelodau'r Lluoedd Arfog ym mis Tachwedd 2020, i roi'r dewis i gyn-aelodau'r lluoedd arfog ymuno â'r gwasanaeth sifil drwy gynlluniau gwarantu cyfweliad. Mae hyn yn rhywbeth y byddwn yn gallu darparu'r wybodaeth ddiweddaraf yn ei gylch yn ein hadroddiad blynyddol eleni, gan ddangos ein cred gadarn fod gan gyn-filwyr lawer i'w gynnig ar ôl gorffen eu gwasanaeth.
Mae cynnal egwyddorion cyfamod y lluoedd arfog yn hanfodol i'n gwaith yng Nghymru. Rydym yn cydnabod y bydd gweithio gyda'n partneriaid allweddol, a'r comisiynydd yn awr, a gwledydd eraill y DU yn helpu i adeiladu ar ystod a chwmpas y cymorth a ddarperir. Mae ein rhwydwaith o swyddogion cyswllt y lluoedd arfog yn unigryw yn y DU ac fel y clywsom, maent wedi ymsefydlu yn ein hawdurdodau lleol ac maent yn gwbl hanfodol i gyflawni'r cyfamod ledled Cymru. Maent yn parhau i ddarparu cymorth allweddol, gan gynnwys cynnal cyrsiau a hyfforddiant iechyd meddwl a chymorth cyntaf, a sefydlu canolfannau i gyn-filwyr, fel y clywsom gan Laura Anne Jones heddiw, yn ardaloedd yr awdurdodau lleol, a darparu cymorth pwysig iawn ar lawr gwlad lle mae ei angen. Ac maent hefyd yn cynnig mecanwaith i godi rhai o'r materion lleol hynny gyda'r grŵp arbenigol ar y lluoedd arfog er mwyn inni allu llenwi unrhyw fylchau a allai fod yn dal i fodoli o ran gwasanaethau a chymorth.
Fel Llywodraeth, ein dull gweithredu yw datblygu polisi drwy ymgynghori, mewn partneriaeth a rhwng cymheiriaid. Ymgysylltodd ein hymarfer cwmpasu ar gyn-filwyr, sydd ar y gweill ar hyn o bryd, â thros 1,000 o gyn-filwyr, teuluoedd a sefydliadau ledled Cymru. Mae'n lefel o ymgysylltiad y byddem i gyd yn ei disgwyl gan unrhyw rôl sy'n cynrychioli barn cyn-filwyr, ac yn amlwg, byddwn yn cynorthwyo'r comisiynydd i sicrhau y gall ymgysylltu yn y ffordd orau â'r boblogaeth cyn-filwyr ym mhob rhan o Gymru.
Mae mwy o waith i'w wneud bob amser, ac rydym wedi ymrwymo'n llwyr i adeiladu ar y cymorth hwn, yn enwedig ym maes cefnogi plant y lluoedd arfog, ac ar hyn o bryd rydym yn gweithio ar flaenoriaeth i gael y data CYBLD hwnnw a gwella hynny. Mae'n rhywbeth y gwnaethom ei gydnabod yn yr ymarfer cwmpasu, ac mae'n flaenoriaeth i ni wrth symud ymlaen yn awr.
Un o'r pethau yr ydym yn edrych ymlaen at ei drafod gyda'r comisiynydd newydd hefyd, y Cyrnol Phillips, yw'r cymorth i'r rhai sy'n gadael y gwasanaeth ac yn dychwelyd i Gymru. Ni yw'r unig wlad yn y DU sydd heb ganolfan adsefydlu, ac rydym yn ymgysylltu'n weithredol â Llywodraeth y DU ar hynny ar hyn o bryd. Felly, byddwn yn amlwg yn croesawu unrhyw gefnogaeth i hynny gan Aelodau ar draws y meinciau yn y Siambr.
Os caf droi yn awr at bwynt 5 yn y cynnig ac adroddiad blynyddol Llywodraeth Cymru, ac rwy'n hapus iawn i ystyried ai'r awgrym yn y cynnig yw'r ffordd fwyaf effeithiol o graffu ar yr adroddiad. Mae'r cymorth sydd ar gael i gymuned y lluoedd arfog yn cael ei gynnwys yn flynyddol yn adroddiad blynyddol y cyfamod, ac er nad ydym yn gorfod gwneud hynny ar hyn o bryd, rydym bob amser yn ceisio cael dadl flynyddol, a chaiff yr adroddiad ei osod yn y Senedd a'i graffu hefyd gan aelodau o'r grŵp arbenigol ar y lluoedd arfog. Mewn gwirionedd, mae eu hadborth wedi'i gynnwys yn yr adroddiad i helpu i lywio ein blaenoriaethau wrth symud ymlaen. Rydym hefyd yn cyfrannu at adroddiad blynyddol cyfamod Llywodraeth y DU, sydd hefyd yn destun craffu gerbron Senedd y DU, ac rwy'n falch iawn o dderbyn y gwahoddiad i ddod i'r grŵp trawsbleidiol eto yn y dyfodol.
Lywydd dros dro, hoffwn orffen fel y dechreuais, yn y modd colegol hwnnw, a dweud bod Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r cynnig hwn heddiw ac edrychwn ymlaen at barhau i gydweithio â'r comisiynydd cyn-filwyr, gyda'r holl randdeiliaid a phartneriaid, i adeiladu ar yr hyn a gyflawnwyd hyd yma, ac i symud ymlaen er budd ein cyn-filwyr a'u teuluoedd yng Nghymru.
I call on Darren Millar to reply to the debate.
Galwaf ar Darren Millar i ymateb i'r ddadl.
Thank you, Presiding Officer for the time being. Can I just thank the Minister for her generous response to the debate and to all those who've contributed so eloquently to this discussion? I'm very pleased to hear that the Minister will be considering our proposal. I hope that by that she means that the Government will be supporting our motion. I think it is to our credit as an institution in this Senedd and here in Wales that we've worked together on a cross-party basis over many years to try to support the lot of our veterans here in Wales, and we must never forget some of the statistics that have been bandied about, which is that Wales makes a much bigger contribution to the armed forces than any of the other constituent parts of the United Kingdom. I think that's why they are the best in the world, frankly, because there are many Welsh men and women who serve so excellently in them.
I also want to congratulate Colonel James Phillips on his appointment. I think he's an excellent choice as our very first Veterans' Commissioner for Wales. This is something that we've campaigned for on the Conservative benches, not just since 2014, but actually 2011—it was in our manifesto back in 2011 for the then Assembly elections. And we've been persistently shaking the tree, and I'm really pleased now that the UK Government, working with the Welsh Government, has identified this fine candidate to fulfil the role. I think his recent experience will no doubt be invaluable in ensuring that the needs of veterans are represented very, very well indeed.
And we can see the sort of impact that our veterans have even here in the Senedd, can't we? Because we've got people who have served in the armed forces who now work even within some of our teams. My colleague Joel James has a young lady called Hannah Jarvis, formerly serving in the armed forces—she was recently on the Ukrainian border, taking medical supplies there, using her experience, her knowledge of logistics, to be able to fulfil that role. I want to pay credit to her and others who are continuing to have that public service attitude that Hannah and others have. [Interruption.] Yes.
Diolch yn fawr, Lywydd dros dro. A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei hymateb hael i'r ddadl ac i bawb sydd wedi cyfrannu mor huawdl at y drafodaeth hon? Rwy'n falch iawn o glywed y bydd y Gweinidog yn ystyried ein cynnig. Rwy'n gobeithio, wrth hynny, ei bod yn golygu y bydd y Llywodraeth yn cefnogi ein cynnig. Credaf ein bod ni fel sefydliad yn y Senedd hon ac yma yng Nghymru yn haeddu clod am ein bod wedi gweithio gyda'n gilydd ar sail drawsbleidiol dros flynyddoedd lawer i geisio cefnogi ein cyn-filwyr yma yng Nghymru, a rhaid inni beidio ag anghofio rhai o'r ystadegau y soniwyd amdanynt, sef bod Cymru'n gwneud cyfraniad llawer mwy i'r lluoedd arfog nag unrhyw un o rannau eraill Y Deyrnas Unedig. Credaf mai dyna pam mai hwy yw'r gorau yn y byd, a dweud y gwir, am fod llawer o Gymry'n gwasanaethu mor rhagorol ynddynt.
Rwyf hefyd eisiau llongyfarch y Cyrnol James Phillips ar ei benodiad. Rwy'n credu ei fod yn ddewis rhagorol fel ein comisiynydd cyn-filwyr cyntaf yng Nghymru. Mae hyn yn rhywbeth y buom yn ymgyrchu drosto ar feinciau'r Ceidwadwyr, nid yn unig ers 2014, ond ers 2011 mewn gwirionedd—roedd i'w weld yn ein maniffesto yn ôl yn 2011 ar gyfer etholiadau'r Cynulliad ar y pryd. Ac rydym wedi bod yn ysgwyd y goeden yn gyson, ac rwy'n falch iawn bellach fod Llywodraeth y DU, gan weithio gyda Llywodraeth Cymru, wedi nodi'r ymgeisydd gwych hwn i gyflawni'r rôl. Credaf yn sicr y bydd ei brofiad diweddar yn amhrisiadwy wrth sicrhau bod anghenion cyn-filwyr yn cael eu cynrychioli'n dda iawn yn wir.
A gallwn weld y math o effaith y mae ein cyn-filwyr yn ei chael hyd yn oed yma yn y Senedd, oni allwn? Oherwydd mae gennym bobl sydd wedi gwasanaethu yn y lluoedd arfog sydd bellach yn gweithio gyda rhai o'n timau. Mae gan fy nghyd-Aelod, Joel James, wraig ifanc o'r enw Hannah Jarvis, a oedd yn arfer gwasanaethu yn y lluoedd arfog—roedd ar ffin Wcráin yn ddiweddar, yn cludo cyflenwadau meddygol yno, gan ddefnyddio ei phrofiad, ei gwybodaeth am logisteg, i allu cyflawni'r rôl honno. Hoffwn roi clod iddi hi ac i eraill sy'n parhau i arddangos yr ymrwymiad sydd ganddi i wasanaethu'r cyhoedd. [Torri ar draws.] Ie.
That's particularly interesting to know, and do you therefore think that there really is an important role for logistical regiments to play in assisting the Polish people and others, to get our part played by bringing people from Ukraine as soon as possible?
Mae hynny'n arbennig o ddiddorol i'w glywed, ac a ydych chi felly'n credu bod gan gatrodau logistaidd rôl bwysig i'w chwarae yn cynorthwyo pobl Gwlad Pwyl ac eraill, a chwarae ein rhan drwy ddod â phobl o Wcráin cyn gynted â phosibl?
I certainly do, Jenny, and I was very struck by your contribution to today's debate, and fully endorse your calls on that front. I was also struck by your personal story, your family story, of just how not having the right support in place can be so costly for our veteran community and their loved ones. Thank you for sharing that. I know it must have been difficult for you.
Mabon ap Gwynfor, of course, referred to some of his family's experiences too, and this is why we've got to make sure that the armed forces covenant is honoured. It's been pleasing that we've made progress in recent years. I think it's 12 years ago now that Veterans NHS Wales was established. It's great that we've put more fuel into the tank for that organisation to be able to meet the demands that have been placed upon it, and of course we've made other strides as well, with the excellent armed forces liaison officers that people like Laura Anne Jones referenced in Gwent and elsewhere across the country. We've got things like the defence employer recognition scheme, and I must declare an interest in that respect, because I'm a board member of the Reserve Forces' and Cadets' Association for Wales, which actually runs that scheme. But it is really excellent. We should be encouraging all public sector employers in Wales to be able to adopt the scheme and go for those bronze, silver and gold awards. I hope there's going to be a platinum award at some point in the future.
Can I thank the Minister also for the continued work that she's been doing with the expert group? It's been a pleasure to be able to participate in the expert group, and I think this again shows the way that we're working collaboratively on a cross-party basis for the benefit of our armed forces community and veterans here in Wales. Because that is not normal—it's not normal to invite people from opposition parties into groups like that, but you've continued to allow me to sit on there to bring appropriate challenge in those meetings, and I welcome it very much indeed.
Jack Sargeant made reference to the fact that a former Minister, Alun Davies, had contributed to today's debate. Of course, your own father, Jack, was a very fine Minister for the armed forces during his tenure. He was a great champion of people in the armed forces, and indeed our veterans community, so I want to pay tribute to him. And we must not forget either that there are many third sector organisations doing incredible work to support our armed forces, not just the Royal British Legion and SSAFA, but other smaller organisations like Woody's Lodge, Change Step in my own constituency, and indeed we've got a growing number of veterans' sheds around Wales, something that started, actually—. That movement started in my own constituency in Clwyd West. So, these are things that we've got to be very proud of, but there's always going to be more work to do. We want to stand shoulder to shoulder with you, Minister, and the Welsh Government to make sure that we deliver for our armed forces here in Wales, and on that basis I'm delighted that you're supporting our motion. We will all work, I'm sure, closely with the new commissioner to make sure that our veterans in Wales get a better deal.
Ydw, yn sicr, Jenny, ac fe wnaeth eich cyfraniad i'r ddadl heddiw argraff fawr arnaf, ac rwy'n llwyr gefnogi eich galwadau yn hynny o beth. Fe wnaeth eich stori bersonol argraff arnaf hefyd, stori eich teulu, a ddangosai sut y mae methu cael y cymorth cywir yn gallu bod mor gostus i'n cyn-filwyr a'u hanwyliaid. Diolch ichi am rannu hynny. Rwy'n siŵr nad oedd yn hawdd i chi.
Cyfeiriodd Mabon ap Gwynfor, wrth gwrs, at rai o brofiadau ei deulu yntau hefyd, a dyna pam y mae'n rhaid inni sicrhau bod cyfamod y lluoedd arfog yn cael ei anrhydeddu. Rwy'n falch ein bod wedi gwneud cynnydd yn y blynyddoedd diwethaf. Rwy'n credu bod 12 mlynedd bellach ers sefydlu GIG Cymru i Gyn-filwyr. Mae'n wych ein bod wedi rhoi mwy o danwydd yn y tanc i'r sefydliad hwnnw allu ateb y galw am ei wasanaethau, ac wrth gwrs rydym wedi gwneud cynnydd mawr mewn ffyrdd eraill hefyd, gyda swyddogion cyswllt rhagorol y lluoedd arfog y cyfeiriodd pobl fel Laura Anne Jones atynt yng Ngwent ac mewn mannau eraill ledled y wlad. Mae gennym bethau fel y cynllun cydnabod cyflogwyr amddiffyn, ac mae'n rhaid imi ddatgan buddiant yn hynny o beth, oherwydd rwy'n aelod o fwrdd Cymdeithas Lluoedd Wrth Gefn a Chadetiaid Cymru, sy'n gweithredu'r cynllun hwnnw mewn gwirionedd. Ond mae'n ardderchog iawn. Dylem fod yn annog pob cyflogwr yn y sector cyhoeddus yng Nghymru i allu mabwysiadu'r cynllun a cheisio am y gwobrau efydd, arian ac aur hynny. Rwy'n gobeithio y bydd gwobr platinwm ar ryw adeg yn y dyfodol.
A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog hefyd am y gwaith parhaus y mae wedi bod yn ei wneud gyda'r grŵp arbenigol? Mae wedi bod yn bleser gallu cymryd rhan yn y grŵp arbenigol, a chredaf fod hyn eto'n dangos y ffordd yr ydym yn cydweithio ar sail drawsbleidiol er budd cymuned ein lluoedd arfog a chyn-filwyr yma yng Nghymru. Gan nad yw hynny'n arferol—nid yw'n arferol gwahodd pobl o'r gwrthbleidiau i grwpiau fel hynny, ond rydych wedi parhau i ganiatáu imi eistedd yno i ddod â her briodol i'r cyfarfodydd hynny, ac rwy'n croesawu hynny'n fawr iawn.
Cyfeiriodd Jack Sargeant at y ffaith bod cyn-Weinidog, Alun Davies, wedi cyfrannu at y ddadl heddiw. Wrth gwrs, roedd eich tad eich hun, Jack, yn Weinidog da iawn dros y lluoedd arfog pan oedd yn y swydd. Roedd yn dadlau'n frwd dros bobl yn y lluoedd arfog, a chymuned y cyn-filwyr yn wir, felly hoffwn dalu teyrnged iddo. Ac mae'n rhaid inni beidio ag anghofio ychwaith fod llawer o sefydliadau'r trydydd sector yn gwneud gwaith anhygoel yn cefnogi ein lluoedd arfog, nid dim ond y Lleng Brydeinig Frenhinol a Chymdeithas y Milwyr, Morwyr, Awyrenwyr a'u Teuluoedd, ond sefydliadau eraill llai fel Woody's Lodge, Change Step yn fy etholaeth fy hun, ac yn wir mae gennym nifer cynyddol o siediau cyn-filwyr ledled Cymru, rhywbeth a ddechreuodd, mewn gwirionedd—. Dechreuodd y mudiad hwnnw yn fy etholaeth i yng Ngorllewin Clwyd. Felly, mae'r rhain yn bethau y mae'n rhaid inni fod yn falch iawn ohonynt, ond bydd mwy o waith i'w wneud bob amser. Rydym eisiau sefyll ochr yn ochr â chi, Weinidog, a Llywodraeth Cymru i sicrhau ein bod yn cyflawni dros ein lluoedd arfog yma yng Nghymru, ac ar y sail honno rwy'n falch iawn eich bod yn cefnogi ein cynnig. Bydd pob un ohonom yn gweithio'n agos gyda'r comisiynydd newydd, rwy'n siŵr, i sicrhau bod ein cyn-filwyr yng Nghymru yn well eu byd.
Right, the motion, therefore—. Let's start at the beginning. The proposal is to agree the motion without amendment. Does anybody object? The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Iawn, y cynnig, felly—. Gadewch inni ddechrau yn y dechrau. Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw un yn gwrthwynebu? Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Darren Millar.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Darren Millar.
We move on now to item 8, Plaid Cymru debate, the cost-of-living crisis—the effect on schools and children. I call on Sioned Williams to move the motion.
Symudwn ymlaen yn awr at eitem 8, dadl Plaid Cymru, yr argyfwng costau byw—yr effaith ar ysgolion a phlant. Galwaf ar Sioned Williams i gyflwyno'r cynnig.
Cynnig NDM7954 Siân Gwenllian
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi bod yr argyfwng costau byw yn cael effaith benodol ar ysgolion a phlant.
2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gynyddu'r ymdrechion i sicrhau bod mesurau i gefnogi plant o gefndiroedd difreintiedig mewn ysgolion yn cael eu gweithredu mor effeithiol â phosibl drwy:
a) adolygu effeithiolrwydd canllawiau statudol ar bolisïau gwisg ysgol er mwyn sicrhau fforddiadwyedd cyson ledled Cymru;
b) cymryd camau brys i sicrhau nad yw dyled prydau ysgol yn cael effaith negyddol ar ddisgyblion;
c) gwella sut y cyfeirir at y grant datblygu disgyblion—mynediad;
d) gweithio tuag at gofrestru pobl ar gyfer yr holl bethau y gallant hawlio amdanynt yn awtomatig i gynyddu'r nifer sy'n manteisio arnynt a sicrhau eu bod yn gwneud y gorau o incwm;
e) darparu cymorth pellach i ysgolion i ddarparu teithiau a gweithgareddau cynhwysol i bawb a sicrhau arferion cyson ledled Cymru.
Motion NDM7954 Siân Gwenllian
To propose that the Senedd:
1. Notes that the cost-of-living crisis has a particular effect on schools and children.
2. Calls on the Welsh Government to increase efforts to ensure measures to support children from disadvantaged backgrounds in schools are implemented as effectively as possible by:
a) reviewing the effectiveness of statutory guidance on school uniform policies to ensure consistent affordability across Wales;
b) taking urgent steps to ensure school meal debt does not negatively affect pupils;
c) improving signposting of the pupil development grant—access;
d) working towards automatic registration of all entitlements to support uptake and income maximisation;
e) providing further support to schools to provide inclusive trips and activities for all and ensure consistent practice across Wales.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd dros dro.
Thank you, acting Deputy Presiding Officer.
I move the motion, and I'm glad to open this important and timely debate before the Senedd.
Education is considered to be, in that famous phrase, the greatest of equalisers. However, despite the best efforts of our teachers and support staff, poverty is an insidious creature. It creeps into settings where everyone should be treated equally, hampering attempts at levelling the playing field, leaving a damaging trail of inequity, exclusivity and stigma, stifling opportunity, harming the well-being of our youngest citizens. And as child poverty exists in every part of Wales, it is therefore present in every state school. There isn't a single council ward with a child poverty rate below 12 per cent.
For the three-year period up to 2019, 28 per cent of children in Wales were living in households below the poverty line, roughly 195,000 children. By 2021, this figure had risen to 31 per cent. The cost-of-living crisis is set to make these shocking statistics even worse. The cut to universal credit and working tax credits has reduced the incomes of 40 per cent of households with children by over £1,000 a year. Even before the COVID crisis hit, with its detrimental and disproportionate effect on our most socioeconomically deprived communities, these children were at a higher risk of being in ill health, and less likely to achieve the top grades in their school than their peers from higher income households. We must seek solutions. The Child Poverty Action Group report on reducing the cost of the school day in Wales, published last month, gives voice to those who are made to feel excluded, unhappy or different because of their economic circumstances. We need concerted action to raise family incomes and reduce living costs, and a focus on changing practices that currently reinforce stigma and treat people in poverty in less favourable ways.
Today's debate is about doing this through the education system. We may believe that sending a child to school is free. However, as we will hear, it bears a daily cost. Families are routinely asked to contribute towards the costs of school uniform, trips, charity fundraising, school meals and snacks, and to provide equipment and resources for different subjects. This can expose children to the risk of stigma and shame when they're unable to afford even small charges for participation. While there is guidance for school governing bodies around many of these elements of the school day and of school life, much of it is not statutory, and its application is inconsistent. The consequences of many policies or ways of doing things are, of course, often unintentional, but that really isn't good enough. From an equalities perspective, from a human rights perspective, from a children's rights perspective, from a moral perspective, things need to change.
The motion details just some ways that the Government could address this issue. My fellow Members Luke Fletcher, Delyth Jewell and Heledd Fychan will focus on specific measures, such as the affordability of school uniform, trips and activities, and the take-up of entitlements. The introduction of free school meals for all pupils in primary school through the co-operation agreement with Plaid Cymru demonstrates that great change to the way we approach and tackle child poverty is possible. Given the current economic climate, we should now ensure that the acceleration of the roll-out of free school meals in primary school is a top priority for the Government. We should also acknowledge that the larger goal is to build on that commitment.
Rwy'n gwneud y cynnig, ac rwy'n falch o agor y ddadl bwysig ac amserol hon gerbron y Senedd.
Yn yr ymadrodd enwog hwnnw, ystyrir mai addysg yw'r cydraddolwr gorau. Fodd bynnag, er gwaethaf ymdrechion gorau ein hathrawon a'n staff cymorth, mae tlodi'n greadur llechwraidd. Mae'n treiddio i leoedd lle y dylai pawb gael ei drin yn gyfartal, gan lesteirio ymdrechion i drin pawb yn deg, a gadael trywydd o annhegwch, allgáu a stigma o'i ôl, yn mygu cyfleoedd ac yn niweidio llesiant ein dinasyddion ieuengaf. A chan fod tlodi plant yn bodoli ym mhob rhan o Gymru, mae'n bresennol ym mhob ysgol wladol. Ni cheir yr un ward cyngor sydd â chyfradd tlodi plant is na 12 y cant.
Am y cyfnod o dair blynedd hyd at 2019, roedd 28 y cant o blant Cymru yn byw ar aelwydydd islaw'r llinell dlodi, tua 195,000 o blant. Erbyn 2021, roedd y ffigur hwn wedi codi i 31 y cant. Disgwylir y bydd yr argyfwng costau byw yn gwneud yr ystadegau brawychus hyn hyd yn oed yn waeth. Mae'r toriad i gredyd cynhwysol a chredydau treth gwaith wedi gostwng incwm 40 y cant o aelwydydd â phlant dros £1,000 y flwyddyn. Hyd yn oed cyn i argyfwng COVID daro, gyda'i effaith niweidiol ac anghymesur ar ein cymunedau mwyaf difreintiedig yn economaidd-gymdeithasol, roedd y plant hyn mewn mwy o berygl o fod yn wael eu hiechyd ac yn llai tebygol o gyflawni'r graddau uchaf yn eu hysgol na'u cyfoedion o gartrefi incwm uwch. Mae'n rhaid inni ddod o hyd i atebion. Mae adroddiad y Grŵp Gweithredu ar Dlodi Plant ar leihau cost y diwrnod ysgol yng Nghymru, a gyhoeddwyd fis diwethaf, yn rhoi llais i'r rhai sy'n cael eu gwneud i deimlo eu bod wedi'u hallgáu, yn anhapus neu'n wahanol oherwydd eu hamgylchiadau economaidd. Mae arnom angen gweithredu ar y cyd i godi incwm teuluoedd a lleihau costau byw, a chanolbwyntio ar newid arferion sy'n atgyfnerthu stigma ar hyn o bryd ac yn trin pobl sy'n byw mewn tlodi mewn ffyrdd llai ffafriol.
Mae'r ddadl heddiw'n ymwneud â chyflawni hyn drwy'r system addysg. Efallai ein bod yn credu bod anfon plentyn i'r ysgol yn digwydd yn ddi-dâl. Fodd bynnag, fel y clywn, mae cost ddyddiol ynghlwm wrtho. Gofynnir i deuluoedd gyfrannu fel mater o drefn tuag at gostau gwisg ysgol, tripiau, elusennau, prydau ysgol a byrbrydau, ac i ddarparu cyfarpar ac adnoddau ar gyfer gwahanol bynciau. Gall hyn wneud plant yn agored i'r risg o stigma a chywilydd pan na allant fforddio hyd yn oed costau bach i allu cymryd rhan. Er bod canllawiau i gyrff llywodraethu ysgolion ar lawer o'r elfennau hyn o'r diwrnod ysgol a bywyd ysgol, mae llawer ohono'n anstatudol, a'r modd y caiff ei gymhwyso yn anghyson. Mae canlyniadau llawer o bolisïau neu ffyrdd o wneud pethau yn aml yn anfwriadol wrth gwrs, ond nid yw hynny'n ddigon da mewn gwirionedd. O safbwynt cydraddoldeb, o safbwynt hawliau dynol, o safbwynt hawliau plant, o safbwynt moesol, mae angen i bethau newid.
Mae'r cynnig yn manylu ar rai o'r ffyrdd y gallai'r Llywodraeth fynd i'r afael â'r mater hwn. Bydd fy nghyd-Aelodau, Luke Fletcher, Delyth Jewell a Heledd Fychan yn canolbwyntio ar fesurau penodol, megis fforddiadwyedd gwisg ysgol, tripiau a gweithgareddau, a'r niferoedd sy'n hawlio budd-daliadau y mae ganddynt hawl i'w cael. Mae cyflwyno prydau ysgol am ddim i bob disgybl yn yr ysgol gynradd drwy'r cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru yn dangos ei bod yn bosibl gwneud newidiadau mawr i'r ffordd yr ydym yn ymdrin â thlodi plant ac yn ei drechu. O ystyried yr hinsawdd economaidd sydd ohoni, dylem sicrhau yn awr fod cyflymu'r broses o gyflwyno prydau ysgol am ddim yn yr ysgol gynradd yn un o brif flaenoriaethau'r Llywodraeth. Dylem hefyd gydnabod mai'r nod yn y pen draw yw adeiladu ar yr ymrwymiad hwnnw.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
Our motion calls for ensuring that school meal debt doesn't negatively impact a pupil, be that through stress, stigma or even having to go without food, as we have heard in some cases. Consideration should always be given to why school meal debt could have accrued. The reason is never within the control of the child, the child that it affects and harms. The child should therefore never suffer the consequences of that debt. This needs to go beyond guidance. This should be put on a statutory footing, as well as the financial sustainability of school catering services ensured.
Beyond the expansion of free school meals, some helpful initiatives to help pupils are, of course, already in place. But their effectiveness is sometimes held back due to the low take-up of numbers of those entitled to that help. This is an area where the Government could really make a difference. Targeted entitlements to meet the education costs of children and young people, like the pupil deprivation grant access grant and the EMA, the education maintenance allowance, help increase income, are key to addressing poverty. But research shows that not every eligible family receives what they are entitled to, either through a lack of awareness or because of the nature of the application process. One parent's words, contained in the Child Poverty Action Group report, sums this up well:
'I wish that there was a handout listing the places that we could get help but I feel that because we both work we wouldn’t qualify for the help anyway.'
There is therefore a common misconception that children are automatically ineligible for support such as free school meals and PDGA if their parents or carers are in any form of paid employment. It is also important to note that three quarters of children in poverty already live in a household where someone is in work.
The Child Poverty Action Group estimates that around 55,000 children in poverty are not eligible for free school meals, meaning that they are unable to access PDGA as well. Especially given the cost-of-living crisis, it is crucial that all families are receiving all the benefits to which they are entitled. Measures such as the employment of advice workers at schools, or adopting automatic registration and application-free passporting of entitlements would remove barriers and ensure uptake.
In adopting the new curriculum, schools should be required to ensure that no pupil need buy materials or equipment to take part in certain subjects. We need to reduce or remove these costs for all pupils. Education should be all-inclusive. You shouldn't have to pay to learn any subject at school.
The new curriculum blends many subjects into each other, meaning that costs and charges for resources could appear in subjects that used to be more affordable. The new curriculum and the commitment to universal free school meals in primary school present a golden opportunity to create a truly inclusive education system, but only if we face up to the issues and the barriers that are currently affecting children of families on low incomes.
I look forward to hearing the contributions of Members across the Chamber on this important issue, and urge every Member to support our motion. No child or young person should feel left out because of the economic pressures on their families. We must act to reduce the impact that poverty clearly has on learning and opportunities. Diolch.
Mae ein cynnig yn galw am sicrhau nad yw dyled prydau ysgol yn cael effaith negyddol ar ddisgybl, boed hynny drwy straen, stigma neu hyd yn oed orfod mynd heb fwyd, fel y clywsom mewn rhai achosion. Dylid ystyried bob amser pam y gallai dyled prydau ysgol fod wedi cronni. Nid yw'r rheswm byth o fewn rheolaeth y plentyn y mae'n effeithio arno ac yn ei niweidio. Felly, ni ddylai'r plentyn byth ddioddef canlyniadau'r ddyled honno. Mae angen i hyn fynd y tu hwnt i ganllawiau. Mae angen rhoi'r mater ar sail statudol, yn ogystal â sicrhau cynaliadwyedd ariannol gwasanaethau arlwyo ysgolion.
Y tu hwnt i ehangu prydau ysgol am ddim, mae rhai mentrau defnyddiol i helpu disgyblion eisoes ar waith wrth gwrs. Ond weithiau caiff eu heffeithiolrwydd ei lesteirio am nad oes llawer o bobl sydd â hawl i'r cymorth yn manteisio arno. Mae hwn yn faes lle y gallai'r Llywodraeth wneud gwahaniaeth go iawn. Mae hawliau wedi'u targedu i dalu costau addysg plant a phobl ifanc, fel y grant amddifadedd disgyblion - mynediad, a'r lwfans cynhaliaeth addysg, yn helpu i gynyddu incwm ac yn allweddol i fynd i'r afael â thlodi. Ond dengys ymchwil nad yw pob teulu cymwys yn cael yr hyn y mae ganddynt hawl iddo, naill ai oherwydd diffyg ymwybyddiaeth neu oherwydd natur y broses ymgeisio. Mae geiriau un rhiant, sydd wedi'u cynnwys yn adroddiad y Grŵp Gweithredu ar Dlodi Plant, yn crynhoi hyn yn dda:
'Hoffwn pe bai yna daflen yn rhestru'r lleoedd y gallem gael cymorth ond rwy'n teimlo, oherwydd bod y ddau ohonom yn gweithio, na fyddem yn gymwys i gael y cymorth beth bynnag.'
Felly, ceir camsyniad cyffredin nad yw plant yn gymwys i gael cymorth fel prydau ysgol am ddim a'r grant datblygu disgyblion - mynediad os yw eu rhieni neu eu gofalwyr mewn unrhyw fath o gyflogaeth â thâl. Mae hefyd yn bwysig nodi bod tri chwarter y plant sy'n byw mewn tlodi eisoes yn byw ar aelwyd lle mae rhywun mewn gwaith.
Mae'r Grŵp Gweithredu ar Dlodi Plant yn amcangyfrif nad yw tua 55,000 o blant sy'n byw mewn tlodi yn gymwys i gael prydau ysgol am ddim, sy'n golygu na allant gael y grant datblygu disgyblion - mynediad chwaith. Yn enwedig o ystyried yr argyfwng costau byw, mae'n hanfodol fod pob teulu'n cael yr holl fudd-daliadau y mae ganddynt hawl iddynt. Byddai mesurau fel cyflogi gweithwyr cynghori mewn ysgolion, neu fabwysiadu proses gofrestru awtomatig a phasbortio hawliau heb orfod gwneud cais yn dileu rhwystrau ac yn sicrhau bod pawb sy'n gymwys i'w cael yn eu cael.
Wrth fabwysiadu'r cwricwlwm newydd, dylai fod yn ofynnol i ysgolion sicrhau nad oes angen i unrhyw ddisgybl brynu deunyddiau neu offer i allu cymryd rhan mewn pynciau penodol. Mae angen inni ostwng neu ddileu'r costau hyn i bob disgybl. Dylai addysg fod yn hollgynhwysol. Ni ddylech orfod talu i ddysgu unrhyw bwnc yn yr ysgol.
Mae'r cwricwlwm newydd yn cyfuno llawer o bynciau â'i gilydd, sy'n golygu y gallai costau a thaliadau am adnoddau ymddangos mewn pynciau a oedd yn arfer bod yn fwy fforddiadwy. Mae'r cwricwlwm newydd a'r ymrwymiad cyffredinol i brydau ysgol am ddim i bawb yn yr ysgol gynradd yn gyfle euraidd i greu system addysg wirioneddol gynhwysol, cyn belled â'n bod yn wynebu'r problemau a'r rhwystrau sy'n effeithio ar blant teuluoedd ar incwm isel ar hyn o bryd.
Edrychaf ymlaen at glywed cyfraniadau'r Aelodau ar draws y Siambr ar y mater pwysig hwn, ac rwy'n annog pob Aelod i gefnogi ein cynnig. Ni ddylai unrhyw blentyn na pherson ifanc deimlo eu bod wedi'u gadael allan oherwydd y pwysau economaidd ar eu teuluoedd. Mae'n rhaid inni weithredu i leihau'r effaith y mae tlodi yn amlwg yn ei chael ar ddysgu a chyfleoedd. Diolch.
Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig. Galwaf ar Laura Anne Jones i gynnig y gwelliant, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.
I have selected the amendment to the motion, and I call on Laura Anne Jones to move the amendment, tabled in the name of Darren Millar.
Gwelliant 1—Darren Millar
Ychwanegu is-bwynt newydd ar ôl is-bwynt 2(a) ac ailrifo yn unol â hynny:
'sicrhau nad yw symud i brydau ysgol am ddim cyffredinol yn cael effaith negyddol ar unrhyw blant yng Nghymru a fyddai wedi cael cyllid neu gymorth ychwanegol'.
Amendment 1—Darren Millar
Insert as new sub-point after sub-point 2(a) and renumber accordingly:
'ensuring that the move to universal free school meals does not negatively impact any children in Wales who would have received additional funding or support'.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch, Deputy Presiding Officer. I want to start by saying that I'm grateful to Plaid for bringing forward this debate today. The cost-of-living crisis is something that we're all majorly concerned about, and it'll no doubt have an impact on learners and schools in the coming months. On top of the 22 years of failure from the Welsh Government to bring children out of poverty, with 200,000 children still being in poverty in Wales, it is important that we have this debate.
We support today's motion laid before us, and I just would like to ask Plaid Cymru if they will accept and acknowledge our amendment as an addition to the original motion, as we believe that this amendment will make it stronger and reinforces the point that you're trying to make here today.
Point 1 of this motion notes that the cost-of-living crisis has had a particular effect on schools and children. We of course have had the free breakfast schemes and the free school meals available in our schools—soon to be universal—and, as was raised in the Chamber earlier, we need to not only ensure these meals continue to be nutritious, but that they are actually available to all in all schools, and ensure that children can access the support that they need above and beyond the current free-school-meal identified children.
We all know that a mix of inflation, knock-on effects of the war in Ukraine and the exit from the pandemic is bound to have a drastic effect on our economy. So, many will be affected right now, and there needs to be a focus on supporting the most vulnerable families and children in schools so no-one slips through the net. A more targeted approach, perhaps, is needed, particularly due to the move to universal school meals.
The current cost-of-living situation in Wales has increased stress and tension around family finances and significant consequences for children and young people, who are facing more mental health challenges as a result. This is only going to exacerbate the mental health crisis Welsh students are already facing, and it was only yesterday that the First Minister admitted that mental health delivery is way behind where it should be.
The cost-of-living crisis is having a significant impact upon families across Wales and the wider world, like Germany and the USA, so not just the UK, with more and more families facing hardship, being on the edge or living in poverty. In the most recent UK-wide Barnardo's practitioners' survey, published in March 2022, 68 per cent of respondents said that the top issue they were concerned about in schools was the lack of support and resources, and 59 per cent cited mental health and well-being issues.
Point 2 of the motion calls on the Welsh Government to increase efforts to ensure measures to support children from disadvantaged backgrounds in schools are implemented as effectively as possible, so I'm pleased that the Minister for education has announced that the pupil development grant access scheme will be raised for one year by £100 per learner. And this is all well and good, but there needs to be greater awareness of the scheme, as again was raised earlier in this Chamber, and also the problem about it being accessible to all, due to the fact that you have to apply online for it.
It is great to see, finally, that the Welsh Government have now followed the UK Government in giving support to households by announcing measures to counteract the cost-of-living crisis that we all face. However, in the move to universal school meals, we must ensure that the pupil development grant identifying doesn't get lost in transition, and that we have a method just as effective for identifying those in most need.
Although this is a much needed and welcome start, there is still much more that needs to be done, like improving the signposting of the pupil development grant, as pointed out in sub-note 2(c). It is crucial that the Welsh Government work hard to provide further support for schools to include money for trips and activities, as was outlined by a Plaid Member earlier, for all, and to ensure consistent practice across Wales, as sub-point (e) mentions.
Currently, we have an unacceptable situation, where parents have to fork out huge costs for school trips and to go and play sport in other schools, or whatever it might be, and many other things that were mentioned, and it's not a situation that can carry on, because it does highlight those children who don't have a lot of money and then have to say that they can't join in those activities. And it's something that happens now, and I've seen it through my children going to school, and I've seen their friends not being able to do things, and it's not good enough, that situation—it can't carry on. And of course now it's exacerbated by the situation we're now facing.
I, myself, have really struggled as a single mother with my first child, so I'm all too aware that this Government needs to reach those areas that we're not reaching at the moment because of the postcode lottery of a lot of schemes that are available. Also, we need to ensure that as well as free-school-meal children, we are reaching those low-income families with working parents, who are so often overlooked. It seems that we've had initiatives over the last 22 years, yet, as I said at the beginning, 200,000 children are still in poverty, and it seems that we have in fact just put sticking-plaster solutions, rather than really identifying what's going on underneath. Thank you.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddweud fy mod yn ddiolchgar i Blaid Cymru am gyflwyno'r ddadl hon heddiw. Mae'r argyfwng costau byw yn rhywbeth yr ydym i gyd yn pryderu'n fawr yn ei gylch, ac mae'n siŵr y caiff effaith ar ddysgwyr ac ysgolion yn ystod y misoedd nesaf. Ar ôl 22 mlynedd o fethiant Llywodraeth Cymru i ddileu tlodi plant, gyda 200,000 o blant yn dal i fod yn byw mewn tlodi yng Nghymru, mae'n bwysig inni gael y ddadl hon.
Rydym yn cefnogi'r cynnig a osodwyd ger ein bron heddiw, a hoffwn ofyn i Blaid Cymru dderbyn a chydnabod ein gwelliant ni fel ychwanegiad at y cynnig gwreiddiol, gan ein bod yn credu y bydd y gwelliant hwn yn ei wneud yn gryfach ac yn atgyfnerthu'r pwynt y ceisiwch ei wneud yma heddiw.
Mae pwynt 1 y cynnig yn nodi bod yr argyfwng costau byw wedi cael effaith benodol ar ysgolion a phlant. Wrth gwrs, rydym wedi cael y cynlluniau brecwast am ddim a'r prydau ysgol am ddim sydd ar gael yn ein hysgolion—darpariaeth a fydd ar gael i bawb cyn hir—ac fel y nodwyd yn y Siambr yn gynharach, mae angen inni sicrhau bod y prydau hyn yn parhau i fod yn faethlon, a hefyd eu bod ar gael i bawb ym mhob ysgol, a sicrhau bod pob plentyn yn gallu cael y cymorth y maent ei angen, nid dim ond y plant y nodwyd ar hyn o bryd eu bod yn gymwys i gael prydau ysgol am ddim.
Mae pawb ohonom yn gwybod bod y gymysgedd o chwyddiant, sgil-effeithiau'r rhyfel yn Wcráin ac effeithiau'r pandemig yn sicr o gael effaith eithafol ar ein heconomi. Felly, bydd llawer eisoes yn cael eu heffeithio, ac mae angen canolbwyntio ar gefnogi'r teuluoedd a'r plant mwyaf agored i niwed mewn ysgolion fel nad oes neb yn llithro drwy'r rhwyd. Efallai fod angen dull gweithredu wedi'i dargedu'n well, yn enwedig yn sgil symud tuag at brydau ysgol i bawb.
Mae'r sefyllfa bresennol yng Nghymru gyda chostau byw wedi cynyddu'r straen a'r tensiwn sy'n gysylltiedig â chyllid teuluol a chanlyniadau sylweddol i blant a phobl ifanc, sy'n wynebu mwy o heriau iechyd meddwl o ganlyniad. Bydd hyn yn gwaethygu'r argyfwng iechyd meddwl y mae disgyblion Cymru eisoes yn ei wynebu, a ddoe yn unig y cyfaddefodd y Prif Weinidog fod y ddarpariaeth iechyd meddwl ymhell ar ei hôl hi.
Mae'r argyfwng costau byw yn cael effaith sylweddol ar deuluoedd ledled Cymru a'r byd ehangach, fel yr Almaen ac UDA, felly nid y DU yn unig, gyda mwy a mwy o deuluoedd yn wynebu caledi, yn agos at fod yn dlawd neu'n byw mewn tlodi. Yn yr arolwg diweddaraf o ymarferwyr Barnardo's yn y DU a gyhoeddwyd ym mis Mawrth 2022, dywedodd 68 y cant o'r ymatebwyr mai'r prif beth yr oeddent yn pryderu yn ei gylch mewn ysgolion oedd y diffyg cymorth ac adnoddau, a nododd 59 y cant ohonynt broblemau iechyd meddwl a llesiant.
Mae pwynt 2 yn galw ar Lywodraeth Cymru i gynyddu'r ymdrechion i sicrhau bod mesurau i gefnogi plant o gefndiroedd difreintiedig mewn ysgolion yn cael eu gweithredu mor effeithiol â phosibl, felly rwy'n falch fod y Gweinidog addysg wedi cyhoeddi y bydd y cynllun datblygu disgyblion - mynediad yn codi £100 y dysgwr am flwyddyn. Ac mae hyn yn beth da, ond mae angen mwy o ymwybyddiaeth o'r cynllun, fel y nodwyd yn gynharach yn y Siambr, a hefyd y broblem nad yw'n hygyrch i bawb am fod rhaid ichi wneud cais ar-lein amdano.
Mae'n wych gweld o'r diwedd fod Llywodraeth Cymru bellach wedi dilyn Llywodraeth y DU a rhoi cymorth i aelwydydd drwy gyhoeddi mesurau i wrthsefyll yr argyfwng costau byw yr ydym i gyd yn ei wynebu. Fodd bynnag, wrth symud at brydau ysgol i bawb, mae'n rhaid inni sicrhau nad yw nodi pwy sy'n gymwys ar gyfer y grant datblygu disgyblion yn mynd ar goll yn ystod y broses bontio, a bod gennym ddull yr un mor effeithiol ar gyfer nodi'r rhai sydd â'r angen mwyaf.
Er bod gwir angen y camau cychwynnol hyn, ac er eu bod i'w croesawu, mae'n dal i fod angen gwneud llawer rhagor, fel gwella sut y cyfeirir at y grant datblygu disgyblion, fel y nodir yn is-nodyn 2(c). Mae'n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn gweithio'n galed i ddarparu cymorth pellach i ysgolion i gynnwys arian ar gyfer teithiau a gweithgareddau, fel yr amlinellwyd gan Aelod o Blaid Cymru yn gynharach, i bawb, ac i sicrhau arferion cyson ledled Cymru, fel y mae is-bwynt (e) yn ei ddweud.
Ar hyn o bryd, mae'r sefyllfa'n annerbyniol, lle mae'n rhaid i rieni dalu costau enfawr ar gyfer tripiau ysgol ac i fynd i gymryd rhan mewn chwaraeon mewn ysgolion eraill, neu beth bynnag y bo, a llawer o bethau eraill a grybwyllwyd, ac nid yw'n sefyllfa a all barhau, oherwydd mae'n tynnu sylw at y plant nad oes ganddynt lawer o arian ac sydd wedyn yn gorfod dweud na allant gymryd rhan yn y gweithgareddau hynny. Ac mae'n rhywbeth sy'n digwydd yn awr, ac rwyf wedi'i weld wrth i fy mhlant fynd i'r ysgol, ac rwyf wedi gweld eu ffrindiau'n methu gwneud pethau, ac nid yw'n ddigon da, y sefyllfa honno—ni all barhau. Ac wrth gwrs caiff y broblem ei gwaethygu gan y sefyllfa a wynebwn yn awr.
Yn bersonol, fe'i cefais hi'n anodd fel mam sengl gyda fy mhlentyn cyntaf, felly rwy'n ymwybodol iawn fod angen i'r Llywodraeth hon gyrraedd y mannau nad ydym yn eu cyrraedd ar hyn o bryd oherwydd loteri cod post llawer o'r cynlluniau sydd ar gael. Hefyd, yn ogystal â'r plant sy'n cael prydau ysgol am ddim, mae angen inni sicrhau ein bod yn cyrraedd teuluoedd incwm isel sydd â rhieni'n gweithio, sydd mor aml yn cael eu hanwybyddu. Mae'n ymddangos ein bod wedi cael cynlluniau dros y 22 mlynedd diwethaf, ac eto, fel y dywedais ar y dechrau, mae 200,000 o blant yn dal i fyw mewn tlodi, ac mae'n ymddangos ein bod wedi bod yn plastro dros y craciau mewn gwirionedd, yn hytrach na nodi'n iawn yr hyn sy'n digwydd o dan yr wyneb. Diolch.
I, again, also very much welcome this debate. Firstly, I want to address the problems faced by schools. The local government settlement is a good one, but one year's increase cannot negate over 10 years of austerity. While school budget allocations in most councils are yet to be finalised, the expectation is they will go up in line with council expenditure. This is different to the increase in council support from the Welsh Government. Whilst the Welsh Government payment is a major part of council income, it is augmented by council tax fees and charges. With the expectation of low council tax increases, low fee increases and low increases in charges, it means council expenditure will increase by less—quite often substantially less—than the amount of money that has been given by the Senedd to the council.
And looking at school budgets, the vast majority of school budget expenditure is staff costs, including teaching staff and support staff. School budgets are affected by pay awards, leading to an increase in salaries for staff and increased pension costs. Schools will also be affected by increasing energy costs. In one of the schools where I chair the governors, the gas and electric cost this year was slightly less than £15,000. The expectation is it'll be over £30,000 in the coming year. It's a medium-sized primary school. It's an increase of just under 2 per cent of the total school budget. While school budgets will appear to rise substantially, the pressures mentioned will mean that there will not be as much for additional support for pupils, and I think that's one of the things we're looking at: the money is going in to support pupils. Schools exist for pupils; they exist to help them attain the best they can.
I support reviewing the effectiveness of the statutory guidance on school uniform policy to ensure consistent affordability across Wales. A number of parents have contacted me regarding school uniform, and the need to buy from either expensive suppliers or via the school, as opposed to lower cost stores. Even when it's exactly the same colour, when it's exactly the same everything else, the school ask you to pay what can be substantially more. Yes, I paid it; I was a college lecturer, I could afford to pay it. There were others who had children in my daughter's class who weren't college lecturers, who weren't well paid, who had difficulty paying it.
Perhaps the Minister can explain to me, when schoolteachers refuse to teach pupils because they're wearing the wrong clothing—and in one case I dealt with, the wrong colour black—how the school is not breaking the law, and why the Welsh Government is not using PLASC to cut funding to schools who exclude pupils on grounds of uniform is something I would like to see addressed. Children are being penalised. The child doesn't decide. A nine, 10, 11, 12-year-old child does not decide what colour coat they wear; they don't decide what colour jumper they wear; in fact, they don't even decide at the age of eight or nine what colour clothes they have. That is done by their parents. Punishing children for the activities of their parents is morally wrong and should be stopped.
I'm sure the Member tabling the debate will join me in condemning Gwynedd Council and the decision by the strategic head of Ysgol Dyffryn Nantlle who warned parents and carers in a letter that their children would not be given school meals if their debts were not cleared. Punishing children for the activities of their parents; that is wrong. The letter suggested pupils would not be fed if they were more than a penny in debt. Fortunately after the furore and Welsh Government intervention that threat was withdrawn. How can someone think not feeding children was a good idea?
Rwyf finnau hefyd yn croesawu'r ddadl hon yn fawr. Yn gyntaf, rwyf eisiau rhoi sylw i'r problemau y mae ysgolion yn eu hwynebu. Mae'r setliad llywodraeth leol yn un da, ond ni all blwyddyn o gynnydd wneud iawn am dros 10 mlynedd o gyni. Er nad yw dyraniadau cyllidebau ysgolion yn y rhan fwyaf o gynghorau wedi'u cwblhau eto, disgwylir y byddant yn codi yn unol â gwariant y cyngor. Mae hyn yn wahanol i'r cynnydd yn y cymorth i'r cyngor gan Lywodraeth Cymru. Er bod taliad Llywodraeth Cymru yn rhan fawr o incwm cynghorau, caiff ei chwyddo gan ffioedd a thaliadau'r dreth gyngor. Gyda'r disgwyliad mai cynnydd bach a welir yn y dreth gyngor, cynnydd bach i ffioedd a chynnydd bach i daliadau, mae'n golygu y bydd gwariant y cyngor yn cynyddu llai—gryn dipyn yn llai yn aml—na'r swm o arian a roddwyd gan y Senedd i'r cyngor.
Ac wrth edrych ar gyllidebau ysgolion, costau staff yw'r rhan fwyaf o wariant cyllidebau ysgolion, yn cynnwys staff addysgu a staff cymorth. Mae dyfarniadau cyflog yn effeithio ar gyllidebau ysgolion, gan arwain at godi cyflogau staff a chostau pensiwn uwch. Bydd costau ynni cynyddol hefyd yn effeithio ar ysgolion. Yn un o'r ysgolion lle rwy'n gadeirydd y llywodraethwyr, roedd cost nwy a thrydan eleni ychydig yn llai na £15,000. Disgwylir y bydd dros £30,000 yn y flwyddyn i ddod. Mae'n ysgol gynradd o faint canolig. Mae'n gynnydd o ychydig o dan 2 y cant o gyfanswm cyllideb yr ysgol. Er ei bod yn ymddangos y bydd cyllidebau ysgolion yn codi'n sylweddol, bydd y pwysau a grybwyllwyd yn golygu na fydd cymaint ar gyfer cymorth ychwanegol i ddisgyblion, a chredaf mai dyna un o'r pethau yr ydym yn edrych arnynt: mae'r arian yn mynd tuag at gefnogi disgyblion. Mae ysgolion yn bodoli ar gyfer disgyblion; maent yn bodoli i'w helpu i gyflawni eu potensial yn y ffordd orau y gallant.
Rwy'n cefnogi adolygu effeithiolrwydd y canllawiau statudol ar bolisi gwisg ysgol er mwyn sicrhau fforddiadwyedd cyson ledled Cymru. Mae nifer o rieni wedi cysylltu â mi ynglŷn â gwisg ysgol, a'r angen i brynu naill ai gan gyflenwyr drud neu drwy'r ysgol, yn hytrach na siopau rhatach. Hyd yn oed pan fydd yr un lliw yn union, pan fydd yn union yr un peth fel arall, mae'r ysgol yn gofyn i chi dalu swm a all fod yn llawer mwy. Do, fe'i talais; roeddwn yn ddarlithydd coleg, gallwn fforddio ei dalu. Roedd eraill a oedd â phlant yn nosbarth fy merch, pobl nad oeddent yn ddarlithwyr coleg, pobl nad oeddent ar gyflog da, yn ei chael hi'n anodd ei dalu.
Efallai y gall y Gweinidog esbonio i mi, pan fydd athrawon ysgol yn gwrthod dysgu disgyblion am eu bod yn gwisgo'r dillad anghywir—ac mewn un achos yr ymdriniais ag ef, y lliw du anghywir—sut nad yw'r ysgol yn torri'r gyfraith, a pham nad yw Llywodraeth Cymru yn defnyddio CYBLD i dorri cyllid i ysgolion sy'n gwahardd disgyblion ar sail gwisg ysgol, mae hwnnw'n fater yr hoffwn ei weld yn cael sylw. Mae plant yn cael eu cosbi. Nid yw y plentyn sy'n penderfynu. Nid yw plentyn naw, 10, 11, 12 oed yn penderfynu pa liw côt y maent yn ei gwisgo; nid ydynt yn penderfynu pa liw siwmper y maent yn ei gwisgo; mewn gwirionedd, nid ydynt hyd yn oed yn penderfynu pa liw dillad sydd ganddynt yn wyth neu naw oed. Eu rhieni sy'n gwneud hynny. Mae cosbi plant am yr hyn y mae eu rhieni'n ei wneud yn foesol anghywir a dylid ei atal.
Rwy'n siŵr y bydd yr Aelod sy'n cyflwyno'r ddadl yn ymuno â mi i gondemnio Cyngor Gwynedd a phenderfyniad pennaeth strategol Ysgol Dyffryn Nantlle a rybuddiodd rieni a gofalwyr mewn llythyr na fyddai eu plant yn cael prydau ysgol os na fyddai eu dyledion yn cael eu talu. Cosbi plant am yr hyn y mae eu rhieni'n ei wneud; mae hynny'n anghywir. Roedd y llythyr yn awgrymu na fyddai disgyblion yn cael eu bwydo pe baent mewn dyled o fwy na cheiniog. Yn ffodus ar ôl y sylw a gafodd a'r ymyrraeth gan Lywodraeth Cymru, cafodd y bygythiad ei dynnu'n ôl. Sut y gall rhywun feddwl bod peidio â bwydo plant yn syniad da?
Sut y gallai rhywun feddwl nad oedd bwydo plant yn syniad da?
How could one think that not feeding children was a good idea?
I obviously support free school meals to all children in state primary schools, and await the plan to extend to secondary schools. The increase in energy costs and food costs will have a devastating effect on children living in low-income families. It is inevitable that some children will be cold and hungry during the next year. Spending a night in a cold bedroom, not being adequately fed and having to do your homework in the same room as the rest of the family, who will be watching entertainment on the television or listening to music, will adversely affect attainment. Many just-managing families today will become not-managing as prices increase and wages do not keep pace. It's at times like this that the loss of Communities First is felt, and the ability it had to provide a place for children to meet and do their homework. We're living in difficult times; we must do all we can to ensure that children are not the ones paying the price.
Just a bit of personal experience, coming from a relatively poor family: you do not bring home the notes given to you about trips; you do not take home notes about the things that are happening in the school; you don't take home notes about musical instruments available to be taught. All it does is upset your parents because they don't have the ability to pay it. You do not go to school on the no-uniform days, because you don't want to ask your parents for a pound in order to not have to wear a uniform. That's what life is like. And that is what life shouldn't be like. I speak from personal experience on this; I don't want other children to go through it.
Rwy'n amlwg yn cefnogi prydau ysgol am ddim i bob plentyn mewn ysgolion cynradd gwladol, ac yn aros i weld y cynllun yn ymestyn i gynnwys ysgolion uwchradd. Bydd y cynnydd mewn costau ynni a chostau bwyd yn cael effaith ddinistriol ar blant sy'n byw mewn teuluoedd incwm isel. Mae'n anochel y bydd rhai plant yn oer ac yn llwglyd yn ystod y flwyddyn nesaf. Bydd treulio noson mewn ystafell wely oer, heb gael digon o fwyd, a gorfod gwneud eich gwaith cartref yn yr un ystafell â gweddill y teulu a fydd yn gwylio adloniant ar y teledu neu'n gwrando ar gerddoriaeth, yn cael effaith andwyol ar gyrhaeddiad. Bydd llawer o deuluoedd sydd ond yn llwyddo i ymdopi o drwch blewyn heddiw yn troi'n deuluoedd nad ydynt yn ymdopi wrth i brisiau godi heb i gyflogau godi ar yr un cyflymder. Ar adegau fel hyn y teimlir colli Cymunedau yn Gyntaf, a'r gallu a oedd ganddo i ddarparu lle i blant gyfarfod a gwneud eu gwaith cartref. Rydym yn byw mewn cyfnod anodd; rhaid inni wneud popeth yn ein gallu i sicrhau nad plant yw'r rhai sy'n talu'r pris.
Os caf roi ychydig o brofiad personol, gan fy mod yn dod o deulu cymharol dlawd: nid ydych yn dod â nodiadau adref a roddwyd i chi am deithiau ysgol; nid ydych yn dod â nodiadau adref am y pethau sy'n digwydd yn yr ysgol; nid ydych yn dod â nodiadau adref am offerynnau cerdd sydd ar gael i ddysgu sut i'w chwarae. Y cyfan y mae hynny'n ei wneud yw peri gofid i'ch rhieni am allant fforddio talu amdanynt. Nid ydych yn mynd i'r ysgol ar y diwrnodau gwisgo dillad eich hun am nad ydych am ofyn i'ch rhieni am bunt er mwyn peidio â gorfod gwisgo gwisg ysgol. Dyna sut beth yw bywyd. Ac nid dyna sut y dylai bywyd fod. Rwy'n siarad o brofiad personol ar hyn; nid wyf eisiau i blant eraill orfod mynd drwyddo.
We've talked in this Chamber about education being an equaliser; with a great education, no matter your background, in theory, you can and will achieve whatever you set your mind to. Now, there's a lot to say on this statement, not least on the specific topic that we're debating today.
Schools are assumed to be places of equity, where the potential of all is nurtured equally. And I don't think anyone would argue that this isn't the intention of schools, but barriers still exist, especially for children from low-income families. We've already heard of the issues surrounding access to entitlements; it's one of the reasons I believe in the principle of universality. We've heard about the importance of free schools meals—something I can attest to as being a lifeline for many families. But there are other factors to consider.
One of which is the provision of EMA—again, a provision that I know from personal experience is a lifeline for many, and something that I've campaigned on since my election to this place. It is time the Government reviewed EMA, specifically the amount that's paid to students and the process of applying. Currently, the amount paid to learners is the same amount now as it was when I was in receipt of it. It's the same amount now as it was when it was first introduced in 2004: £30 a week. This means that we haven't seen an increase in just shy of 20 years, so it hasn't accounted for inflation at all. And the Bevan Foundation estimates that we would need to increase the payment to £45 for it to be the same value as it was in the mid-2000s.
On the process of applying, as we know, EMA is means tested and, as my colleague Sioned Williams has already established, entitlement take-up problems persist, caused by complex forms and the difficulties of understanding the process of applying. In Bridgend College, for example, on average, there are between 700 and 800 full-time further education learners who claim EMA, but there are very clear concerns expressed by staff at Bridgend College that, in reality, there are many more students who need access. EMA is a lifeline for students from disadvantaged backgrounds. We generally accept that education is the best route out of poverty, and retaining students post 16 will have that desired effect of giving further opportunities and skills to those from disadvantaged backgrounds, but they need that support to keep going.
Another area that I'd like to touch upon in this debate is the issue of transport, and how parents are often confronted with a choice of cost over their child's safety. This choice is crystallised for me by the amount of correspondence I get on a regular basis from parents in the Llynfi valley. In Caerau, a community that has consistency ranked highly on the index of deprivation, and often is in the top five in Wales, there are pupils who face a walk of 45 minutes to an hour to get to school along busy roads and in all weathers. The reality for many working parents is that often they don't have the luxury of being able to prioritise lifts, especially if they're commuting and especially if money is tight. This leaves no choice: either rely on public transport, which can set households back £15 a week per child, or rely on that child to walk if public transport isn't affordable, or it may even be unavailable in some places. With fuel costs going up, this cost is likely to increase, which demonstrates how things like reviewing EMA would make all the difference. And finally, if I may, Dirprwy Lywydd, speaking from my own personal experiences of growing up, this support is vital.
The reality is, if you'd have told me when I was primary school that I would be in the Senedd giving speeches like this, my first reaction would have probably been, 'Why on earth would I be doing that? Politics is boring.' But, I would not have believed it either way. When I came into comp, when I was in chweched Llanhari, although I was interested in politics, I still wouldn't have believed that I'd be here now. But that support that had been given to me from a young age through free school meals, through EMA, I maintain is one of the reasons why I'm here right now.
But today, that support, although improving through universal free school meals, for example, is still lacking. That is something that sits at the forefront of my mind, not since being elected, but since I left school. Rather than pull the ladder up or ignore the fact it's becoming tattered with a couple of those steps snapped here and there, I want to strengthen it. I want to make it easier for those students from similar backgrounds to mine, those who are me when I was their age, to make it in life. But it starts with all of us here. And I hope that all of us can look back one day on our time here and say that we prioritised the right things—this being one of them.
So, to end, Dirprwy Lywydd, from Luke in the mid-2000s, who was a couple of stone lighter and didn't have a beard: thank you, wholeheartedly, for that support. But from me, now, in the present, we must prioritise tackling the cost of the school day. It will change the lives of children from low-income families for the better.
Rydym wedi siarad yn y Siambr hon am addysg fel cydraddolwr; gydag addysg wych, beth bynnag yw eich cefndir, yn ddamcaniaethol, gallwch gyflawni beth bynnag y penderfynwch chi ei gyflawni. Nawr, mae llawer i'w ddweud am y datganiad hwn, yn enwedig ar y pwnc penodol yr ydym yn ei drafod heddiw.
Tybir bod ysgolion yn fannau teg, lle mae potensial pawb yn cael ei feithrin yn gyfartal. Ac nid wyf yn credu y byddai unrhyw un yn dadlau nad dyna yw bwriad ysgolion, ond mae rhwystrau'n dal i fodoli, yn enwedig i blant o deuluoedd incwm isel. Rydym eisoes wedi clywed am y problemau gyda mynediad at yr hyn y mae gan bobl hawl i'w gael; mae'n un o'r rhesymau pam rwy'n credu yn egwyddor cyffredinioliaeth. Rydym wedi clywed am bwysigrwydd prydau ysgol am ddim—rhywbeth y gallaf dystio ei fod yn achubiaeth i lawer o deuluoedd. Ond mae ffactorau eraill i'w hystyried.
Un ohonynt yw darpariaeth lwfans cynhaliaeth addysg—unwaith eto, darpariaeth y gwn o brofiad personol ei bod yn achubiaeth i lawer, ac yn rhywbeth rwyf wedi ymgyrchu drosto ers imi gael fy ethol i'r lle hwn. Mae'n bryd i'r Llywodraeth adolygu'r lwfans cynhaliaeth addysg, ac yn benodol, y swm a delir i fyfyrwyr a'r broses o wneud cais. Ar hyn o bryd, mae'r swm a delir i ddysgwyr yr un faint yn awr â'r hyn ydoedd pan oeddwn i'n ei gael. Mae'r swm yr un faint yn awr â phan gafodd ei gyflwyno gyntaf yn 2004: £30 yr wythnos. Mae hyn yn golygu nad ydym wedi gweld cynnydd mewn ychydig o dan 20 mlynedd, felly nid yw wedi codi gyda chwyddiant o gwbl. Ac mae Sefydliad Bevan yn amcangyfrif y byddai angen inni godi'r taliad i £45 er mwyn iddo fod yn gyfwerth â'r hyn ydoedd yng nghanol y 2000au.
Ar y broses o wneud cais, fel y gwyddom, mae'r lwfans cynhaliaeth addysg yn seiliedig ar brawf modd ac fel y dangosodd fy nghyd-Aelod, Sioned Williams, eisoes, mae problemau'n parhau o ran y nifer nad ydynt yn hawlio'r lwfans er eu bod yn gymwys, problem a achosir gan ffurflenni cymhleth ac anhawster i ddeall y broses o wneud cais. Yng Ngholeg Penybont, er enghraifft, ar gyfartaledd, mae rhwng 700 ac 800 o ddysgwyr addysg bellach llawn amser yn hawlio lwfans cynhaliaeth addysg, ond mynegwyd pryderon clir iawn gan staff yng Ngholeg Penybont fod llawer mwy o fyfyrwyr ei angen mewn gwirionedd. Mae'r lwfans cynhaliaeth addysg yn achubiaeth i fyfyrwyr o gefndiroedd difreintiedig. Rydym yn derbyn yn gyffredinol mai addysg yw'r llwybr gorau allan o dlodi, a bydd cadw myfyrwyr ôl-16 yn arwain at yr effaith ddymunol o roi cyfleoedd a sgiliau pellach i'r rhai o gefndiroedd difreintiedig, ond mae angen y cymorth hwnnw arnynt i barhau.
Maes arall yr hoffwn gyffwrdd arno yn y ddadl hon yw trafnidiaeth, a sut y mae rhieni'n aml yn wynebu dewis rhwng cost a diogelwch eu plentyn. Caiff y dewis hwn ei grisialu i mi gan faint o ohebiaeth a gaf yn rheolaidd gan rieni yng nghwm Llynfi. Yng Nghaerau, cymuned sy'n uchel ar y mynegai amddifadedd yn gyson, ac sy'n aml ymhlith y pump uchaf yng Nghymru, ceir disgyblion sy'n wynebu taith o 45 munud i awr i gerdded i'r ysgol ar hyd ffyrdd prysur ac ym mhob tywydd. Yn aml, y realiti i lawer o rieni sy'n gweithio yw nad oes ganddynt y moethusrwydd o allu blaenoriaethu lifftiau, yn enwedig os ydynt yn cymudo ac yn enwedig os yw arian yn brin. Nid yw'n gadael unrhyw ddewis: naill ai dibynnu ar drafnidiaeth gyhoeddus, sy'n gallu costio £15 yr wythnos y plentyn i aelwydydd, neu ddibynnu ar adael i'r plentyn gerdded os nad yw trafnidiaeth gyhoeddus yn fforddiadwy, neu efallai na fydd ar gael o gwbl mewn rhai mannau hyd yn oed. Gyda chostau tanwydd yn codi, mae'r gost hon yn debygol o godi, sy'n dangos sut y byddai pethau fel adolygu'r lwfans cynhaliaeth addysg yn gwneud gwahaniaeth. Ac yn olaf, os caf, Ddirprwy Lywydd, gan siarad ar sail fy mhrofiadau fy hun wrth imi dyfu i fyny, mae'r gefnogaeth hon yn hanfodol.
Pe byddech wedi dweud wrthyf pan oeddwn yn yr ysgol gynradd y byddwn yn y Senedd yn rhoi areithiau fel hyn, y gwir amdani mae'n debyg yw mai fy ymateb cyntaf fyddai, 'Pam ar y ddaear y byddwn yn gwneud hynny? Mae gwleidyddiaeth yn ddiflas.' Ond ni fyddwn wedi ei gredu beth bynnag. Pan euthum i'r ysgol uwchradd, pan oeddwn yn y chweched yn Llanhari, er bod gennyf ddiddordeb mewn gwleidyddiaeth, ni fyddwn wedi credu y byddwn i yma yn awr. Ond rwy'n sicr mai'r gefnogaeth a roddwyd i mi pan oeddwn yn ifanc drwy brydau ysgol am ddim, drwy'r lwfans cynhaliaeth addysg yw un o'r rhesymau pam fy mod i yma yn awr.
Ond heddiw, er ei bod yn gwella drwy brydau ysgol am ddim i bawb er enghraifft, mae'r gefnogaeth honno'n dal i fod yn ddiffygiol. Mae hynny'n rhywbeth sydd ar flaen fy meddwl, nid ers cael fy ethol, ond ers imi adael yr ysgol. Yn hytrach na chodi'r ysgol ar fy ôl neu anwybyddu'r ffaith ei bod yn dechrau dangos ôl traul, gydag un neu ddwy o'r grisiau arni wedi torri yma ac acw, rwyf am ei chryfhau. Rwyf am ei gwneud yn haws i fyfyrwyr o gefndiroedd tebyg i fy un i, y rhai sy'n fi pan oeddwn i eu hoedran hwy, i allu camu ymlaen mewn bywyd. Ond mae'n dechrau gyda phob un ohonom yma. Ac rwy'n gobeithio y gall pob un ohonom edrych yn ôl un diwrnod ar ein hamser yma a dweud ein bod wedi blaenoriaethu'r pethau cywir—gyda hyn yn un ohonynt.
Felly, i gloi, Ddirprwy Lywydd, gan Luke yng nghanol y 2000au, a oedd stôn neu ddwy'n ysgafnach ac yn ddi-farf: diolch o waelod calon am y gefnogaeth honno. Ond gennyf fi, yn awr, yn y presennol, rhaid inni roi blaenoriaeth i fynd i'r afael â chost y diwrnod ysgol. Bydd yn newid bywydau plant o deuluoedd incwm isel er gwell.
It's good to follow that contribution from Luke. Dirprwy Lywydd, we do face a crisis, as we all know, a crisis in the cost of living. And sadly, as we also all know, it's likely to get worse and considerably worse; the cost of food, of fuel, of energy and many other things, it's a tremendous strain on the household budgets of those least able to withstand the impact. And particularly, it impacts on families and single parents, so, those children in school from those families are facing a tremendous struggle.
One thing I'd like to concentrate on, Dirprwy Lywydd, is that wider education enrichment experience that comes from young people having a full opportunity to recognise, discover and develop their talents, whether it's sport and physical activity, whether it's culture, arts and music, as well as academic and vocational. All our young people should have a full opportunity to develop that range of talents, but sadly, as we all know, that simply isn't the case. And lots of our young people, thankfully, do get a very wide experience in that way, whether it's mum's taxi, dad's taxi, or, indeed, grandparents' taxi, they are taken around to various classes and groups and sometimes every day of the week, they're going to activities that are helping them to develop and grow. As well as developing the particular skills involved, they also benefit from the social experience, team working and so on, and it's wonderful to watch that process taking place.
But for those children particularly from the more deprived communities, the cost of those activities is a real difficulty and sometimes parents, for whatever reason, are not going to take them around and neither is anybody else in the family, to have that experience. And that's why I believe that community-focused schools are so very, very important, because if those enriching experiences, wider experiences are available in school, in the lunch time or at the end of school, then, very often, those children will have that experience, and it's the only way that they will have that experience. And if those schools are also linked with outside organisations to provide opportunities, that, again, may be the only way that those children will have those particular advantages.
So, with that sort of background, I'm very pleased that the Welsh Government is prioritising community-focused schools, but I think that the frustration remains that it's far from consistent across Wales; it's good in some schools within local authority areas, but perhaps not across the local authority area. Some local authorities are very good, but others are not so good, and we really need that to be a consistent quality offer that provides those wonderful opportunities for all of our children, the length and breadth of Wales. So, now that we have this cost-of-living crisis, which is bringing these matters into even starker relief because of the cost of the activities involved as well as the difficulties for some families in taking their children to groups and classes, I hope that we do see a renewed sense of urgency from Welsh Government, our local authorities and our schools now, Dirpwy Lywydd, to drive forward progress and make sure that absolutely every school in Wales is truly and properly community focused.
Mae'n dda dilyn y cyfraniad hwnnw gan Luke. Ddirprwy Lywydd, rydym yn wynebu argyfwng, fel y gwyddom i gyd, argyfwng costau byw. Ac yn anffodus, fel y gwyddom i gyd hefyd, mae'n debygol o waethygu a gwaethygu'n sylweddol; cost bwyd, tanwydd, ynni a llawer o bethau eraill, mae'n straen aruthrol ar gyllidebau aelwydydd y rhai lleiaf abl i wrthsefyll yr effaith. Ac yn arbennig, mae'n effeithio ar deuluoedd a rhieni sengl, felly, mae'r plant yn yr ysgol o'r teuluoedd hynny'n wynebu brwydr aruthrol.
Un peth yr hoffwn ganolbwyntio arno, Ddirprwy Lywydd, yw'r profiad cyfoethogi addysg ehangach sy'n dod i bobl ifanc o gael cyfle llawn i adnabod, darganfod a datblygu eu doniau, boed mewn chwaraeon a gweithgarwch corfforol, boed yn ddiwylliant, y celfyddydau a cherddoriaeth, yn ogystal â meysydd academaidd a galwedigaethol. Dylai pob un o'n pobl ifanc gael cyfle llawn i ddatblygu'r ystod honno o ddoniau, ond yn anffodus, fel y gwyddom i gyd, nid yw hynny'n wir. Ac mae llawer o'n pobl ifanc, diolch byth, yn cael profiad eang iawn yn y ffordd honno, boed drwy dacsi mam, tacsi dad, neu dacsi mam-gu a thad-cu yn wir, cânt eu cludo o gwmpas i wahanol ddosbarthiadau a grwpiau a bob dydd o'r wythnos weithiau, maent yn mynd i weithgareddau sy'n eu helpu i ddatblygu a thyfu. Yn ogystal â datblygu'r sgiliau penodol, maent hefyd yn elwa o'r profiad cymdeithasol, gweithio mewn tîm ac yn y blaen, ac mae'n wych gwylio'r broses honno'n digwydd.
Ond i'r plant sy'n dod o gymunedau mwy difreintiedig yn enwedig, mae cost y gweithgareddau hynny'n anhawster gwirioneddol ac weithiau nid yw rhieni, am ba reswm bynnag, yn mynd i'w cludo o gwmpas, na neb arall yn y teulu ychwaith, i gael y profiad hwnnw. A dyna pam y credaf fod ysgolion â ffocws cymunedol mor hynod o bwysig, oherwydd os yw'r profiadau cyfoethogi hynny, profiadau ehangach, ar gael yn yr ysgol, yn ystod amser cinio neu ar ddiwedd yr ysgol, yn aml iawn bydd y plant yn cael y profiad hwnnw, a dyna'r unig ffordd y byddant yn ei gael. Ac os yw'r ysgolion hynny hefyd yn gysylltiedig â sefydliadau allanol i ddarparu cyfleoedd, efallai mai dyna'r unig ffordd, unwaith eto, y bydd y plant yn cael y manteision penodol hynny.
Felly, gyda'r math hwnnw o gefndir, rwy'n falch iawn fod Llywodraeth Cymru yn blaenoriaethu ysgolion â ffocws cymunedol, ond credaf fod y rhwystredigaeth yn parhau ein bod ymhell o weld cysondeb ledled Cymru; mae'n dda mewn rhai ysgolion yn ardaloedd yr awdurdodau lleol, ond efallai nad yw cystal ar draws ardal yr awdurdod lleol. Mae rhai awdurdodau lleol yn dda iawn, ond nid yw eraill cystal, ac mae gwir angen hynny i fod yn gynnig o ansawdd cyson sy'n darparu cyfleoedd gwych i'n holl blant ar hyd a lled Cymru. Felly, gan fod gennym argyfwng costau byw yn awr, sy'n amlygu'r materion hyn yn fwy nag erioed oherwydd cost y gweithgareddau dan sylw yn ogystal â'r anawsterau y mae rhai teuluoedd yn eu hwynebu wrth fynd â'u plant i grwpiau a dosbarthiadau, rwy'n gobeithio y gwelwn ymdeimlad newydd o frys ar ran Llywodraeth Cymru, ein hawdurdodau lleol a'n hysgolion yn awr, Ddirprwy Lywydd, i ysgogi cynnydd a sicrhau bod gan bob ysgol yng Nghymru ffocws cymunedol gwirioneddol a phriodol.
The school day can contain many stresses. I'm not just talking about maths tests or rushing to finish homework on the school steps, I'm talking about children who go to school hungry and can't afford a snack at morning break, children who feel dread going through the gates because they're worried that someone might notice that they're not wearing the right shoes or carrying the right bag, who feel ashamed when it comes to discussing school trips, because they know they'll never be able to join in. Because, Dirprwy Lywydd, as night follows day, the scourge of poverty follows children into the yard and into classrooms. It means they don't have the right kit for gym or flashy pencil cases in lessons, and that badge of difference that hangs over their heads leads all too easily to bullying.
Over 3,000 children took part in a report by the Children’s Commissioner for Wales in 2015 about bullying. The report, called 'Sam's Story', showed the perceived difference is identified by children themselves as key in driving bullying. And whilst that difference can be linked to appearance, ethnicity or disability, poverty plays a horribly prominent role. The report writers asked children to draw an imaginary character called Sam who's experiencing bullying. I'll show the Chamber one of those images. You'll see that Sam has holes in his clothes and the clothes look either old or unwashed. He is displaying stereotypical manifestations of poverty. The commissioner's 'A Charter for Change' report found that those who've experienced persistent poverty are more than three times as likely to fall out with friends most days, over twice as likely to be frequently bullied, more likely to play alone, less likely to have good friends, to be liked by other children and less likely to talk to their friends about their worries. Poverty isolates children. It locks them in this isolated experience of feeling set apart. And, Dirprwy Lywydd, there are specific ways about how schools are run that compound that isolation and that lead to bullying.
Let's talk again about school uniforms. As we've heard, too many schools have an exclusive supplier, which restricts choice and means that the price can be extortionate. Many schools, as we've heard, enforce uniform policy so strictly, they don't allow a cheaper alternative skirt or trouser that is the same colour, for example. That can embarrass children, which is why we're calling for a review into statutory guidance on school uniform policies. There is something horrid in the thought that children are walking around wearing their embarrassment, so that they can be taunted about it by others. And school trips and own-clothes days, as we've heard, can make children feel excluded and different too. Support from the pupil development grant varies across different schools, not all of them are making the most of being able to do subsidised trips, and that means that the poorest children again get left out. And when all of their friends spend break time and after school chatting about what they'll do on the trips, planning outfits, those who can't afford to go feel like school isn't a place where they belong. It's meant to be a leveller, where everyone has equal opportunity. The word for 'school' in Welsh means 'ladder', but for so many children, that ladder is kicked away before they've even had the chance to start to climb it.
Just to close, analysis by the Wales Governance Centre shows the situation will only get worse, as we've been hearing. The average household will see energy bills go up by £693 a year in April, an increase equivalent to 12 per cent of disposable income for Welsh households in the poorest decile. And this is before taking into account the fact that inflation is expected to reach a 30-year high of 7 per cent in the spring. What will be the most likely things to go, even for families not in dire straits? Things seen as little luxuries will drop away: sports kits, pocket money, music lessons, trips. But these shouldn't be luxuries. They're the things that can open doors and enrich children's lives and that mean that just because you've come from a poorer background, your life can be every bit as glorious and joyful as those of your peers. I really hope that this debate will lead to change, because every child should feel able to be welcome and happy in school.
Gall y diwrnod ysgol gynnwys llawer o straen. Nid sôn am brofion mathemateg yn unig ydw i neu ruthro i orffen gwaith cartref ar risiau'r ysgol, rwy'n siarad am blant sy'n mynd i'r ysgol yn llwglyd ac yn methu fforddio byrbryd yn ystod egwyl y bore, plant sy'n ofni mynd drwy'r giatiau oherwydd eu bod yn poeni y gallai rhywun sylwi nad ydynt yn gwisgo'r esgidiau cywir neu'n cario'r bag cywir, plant sy'n teimlo cywilydd pan gaiff tripiau ysgol eu trafod am eu bod yn gwybod na fyddant byth yn gallu ymuno yn y sgwrs. Oherwydd, Ddirprwy Lywydd, fel y mae'r nos yn dilyn y dydd, mae malltod tlodi yn dilyn plant i fuarth yr ysgol ac i mewn i ystafelloedd dosbarth. Mae'n golygu nad oes ganddynt ddillad cywir ar gyfer ymarfer corff neu gas pensiliau crand mewn gwersi, ac mae'r arwyddion hynny o wahaniaeth sy'n hofran uwch eu pennau yn arwain yn rhy hawdd at fwlio.
Yn 2015, cymerodd dros 3,000 o blant ran mewn adroddiad gan Gomisiynydd Plant Cymru ar fwlio. Dangosodd yr adroddiad, o'r enw 'Stori Sam', fod y gwahaniaeth canfyddedig yn cael ei nodi gan y plant eu hunain fel rhywbeth sy'n allweddol i ysgogi bwlio. Ac er y gellir cysylltu'r gwahaniaeth hwnnw ag ymddangosiad, ethnigrwydd neu anabledd, mae tlodi'n chwarae rhan ofnadwy o amlwg. Gofynnodd awduron yr adroddiad i'r plant dynnu llun cymeriad dychmygol o'r enw Sam sy'n cael ei fwlio. Fe ddangosaf un o'r lluniau hynny i'r Siambr. Fe welwch fod gan Sam dyllau yn ei ddillad ac mae'r dillad yn edrych naill ai'n hen neu heb eu golchi. Mae'n arddangos arwyddion ystrydebol o dlodi. Canfu adroddiad y comisiynydd, 'Siarter ar gyfer Newid' fod rhai sydd wedi profi tlodi parhaus fwy na thair gwaith yn fwy tebygol o gweryla gyda ffrindiau ar y rhan fwyaf o ddyddiau, dros ddwywaith yn fwy tebygol o gael eu bwlio'n aml, yn fwy tebygol o chwarae ar eu pen eu hunain, yn llai tebygol o fod â ffrindiau da, o gael eu hoffi gan blant eraill ac yn llai tebygol o siarad â'u ffrindiau am eu pryderon. Mae tlodi'n ynysu plant. Mae'n eu cloi yn y profiad ynysig o deimlo ar wahân. A Ddirprwy Lywydd, mae pethau penodol yn y ffordd y caiff ysgolion eu rhedeg sy'n dwysáu'r unigedd hwnnw ac sy'n arwain at fwlio.
Gadewch inni siarad eto am wisgoedd ysgol. Fel y clywsom, mae gan ormod o ysgolion gyflenwr penodol, sy'n cyfyngu ar ddewis ac yn golygu y gall y pris fod yn rhy uchel. Mae llawer o ysgolion, fel y clywsom, yn gorfodi polisi gwisg ysgol mor llym fel nad ydynt yn caniatáu sgert neu drowsus arall rhatach sydd yr un lliw, er enghraifft. Gall hynny godi cywilydd ar blant, a dyna pam ein bod yn galw am adolygu canllawiau statudol ar bolisïau gwisg ysgol. Mae rhywbeth yn arswydus yn y syniad fod plant yn cerdded o gwmpas yn gwisgo eu hembaras, fel y gall eraill dynnu arnynt o'i herwydd. Ac mae tripiau ysgol a diwrnodau gwisgo dillad eich hun, fel y clywsom, yn gallu gwneud i blant deimlo ar wahân ac yn wahanol hefyd. Mae cymorth y grant datblygu disgyblion yn amrywio ar draws gwahanol ysgolion, nid yw pob un ohonynt yn gwneud y gorau o allu gwneud teithiau â chymhorthdal, ac mae hynny'n golygu bod y plant tlotaf yn cael eu hamddifadu unwaith eto. A phan fydd eu ffrindiau i gyd yn treulio amser egwyl ac ar ôl ysgol yn sgwrsio am yr hyn y byddant yn ei wneud ar y tripiau, yn cynllunio beth i'w wisgo, nid yw'r rhai nad ydynt yn gallu fforddio mynd yn teimlo bod yr ysgol yn rhywle y maent yn perthyn iddo. Mae i fod yn gydraddolwr, gyda chyfle cyfartal i bawb. Mae dau ystyr i'r gair Cymraeg 'ysgol', ond i gynifer o blant, caiff yr ysgol ei chicio ymaith cyn iddynt gael cyfle i ddechrau ei dringo hyd yn oed.
I gloi, mae dadansoddiad gan Ganolfan Llywodraethiant Cymru yn dangos mai gwaethygu a wnaiff y sefyllfa, fel y clywsom. Bydd biliau ynni'r cartref yn codi £693 y flwyddyn ar gyfartaledd ym mis Ebrill, cynnydd sy'n cyfateb i 12 y cant o incwm gwario aelwydydd Cymru yn y dengradd tlotaf. A hynny cyn ystyried y ffaith bod disgwyl i chwyddiant gyrraedd y lefel uchaf ers 30 mlynedd yn y gwanwyn, sef 7 y cant. Beth fydd y pethau mwyaf tebygol i fynd, hyd yn oed i deuluoedd nad ydynt mewn trafferthion enbyd? Bydd pethau yr ystyrir eu bod yn foethusrwydd bach yn diflannu: dillad chwaraeon, arian poced, gwersi cerddoriaeth, tripiau. Ond ni ddylai'r rhain fod yn foethusrwydd. Dyma'r pethau sy'n gallu agor drysau a chyfoethogi bywydau plant ac sy'n golygu, er eich bod yn dod o gefndir tlotach, y gall eich bywyd fod yr un mor ogoneddus a llawen â bywyd eich cyfoedion. Rwy'n gobeithio'n fawr y bydd y ddadl hon yn arwain at newid, oherwydd dylai pob plentyn deimlo'n hapus a theimlo bod croeso iddo yn yr ysgol.
Galwaf ar Weinidog y Gymraeg ac Addysg, Jeremy Miles.
I call on the Minister for Education and Welsh Language, Jeremy Miles.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf i agor drwy ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno'r cynnig heddiw? Mae'r camau sydd wedi cael eu nodi yn rhai rydyn ni fel Llywodraeth yn eu cymryd. Felly, rydyn ni'n hapus i gefnogi'r cynnig a symudwyd gan Sioned Williams yn ogystal â'r gwelliant a symudwyd gan Laura Jones.
Rydyn ni'n gwybod bod tlodi yn gallu tanseilio gallu plant i ddysgu, yn gallu cyfyngu ar eu cyfleoedd nhw mewn bywyd, yn gallu eu rhwystro rhag manteisio yn llawn ar addysg. Fel Llywodraeth rŷn ni'n gwbl ymroddedig i wneud ein gorau glas i fynd i'r afael ag effaith tlodi ar gyrhaeddiad addysgol. Mae ein hymrwymiad ni yn y cytundeb cydweithio i ymestyn y garfan sy'n cael prydau ysgol am ddim i gynnwys holl ddisgyblion ysgol gynradd yn gyfraniad pwysig yn hyn o beth. Mae ein record ni o ran darparu prydau ysgol am ddim i ddisgyblion yng Nghymru yn destun rŷn ni'n falch ohono fel Llywodraeth, ac rydyn ni wedi gweld hyn fel rhywbeth hollbwysig er mwyn sicrhau safonau uchel i bawb.
Fel rhan o'r pecyn cymorth ehangach i helpu teuluoedd sy'n ei chael hi'n anodd ymdopi â'r argyfwng costau byw, rŷn ni am ofalu bod bwyd iach a maethlon ar gael i blant a phobl ifainc. Mae £21.4 miliwn ychwanegol wedi cael ei ddarparu yn 2022-23 i helpu gyda chost prydau bwyd i ddisgyblion cymwys yn ystod gwyliau'r Pasg, hanner tymor yr haf a'r gwyliau haf eleni. Mesur yw hwn mewn ymateb i'r pandemig ac i'r argyfwng costau byw. Gan mai bod yn gymwys am brydau ysgol am ddim yw'r sail i nifer o hawliau a chynigion cymorth lleol a chenedlaethol, rŷn ni'n cymryd nifer o gamau i ymateb i'r impact ar y rhain yn sgil y newidiadau yn y ddarpariaeth prydau ysgol am ddim. Ond dwi eisiau bod yn glir, Ddirprwy Lywydd, y bydd pob plentyn a pherson ifanc sy'n gymwys i gael budd-daliadau eraill ar hyn o bryd, er enghraifft y grant datblygu disgyblion mynediad, yn dal i fod yn gymwys fel yr oedden nhw o dan y trefniadau blaenorol. Fe fydd hyn yn cael ei esbonio'n glir i deuluoedd, fel y gallan nhw barhau i gael y cymorth y mae gyda nhw hawl i'w gael er mwyn gwneud yn siŵr nad yw dechrau cynnig prydau ysgol am ddim i bawb yn effeithio'n negyddol ar y plant a fyddai wedi cael arian neu help ychwanegol.
Rŷn ni'n cydnabod bod y costau sydd ynghlwm wrth y diwrnod ysgol, er enghraifft gwisg ysgol, yn gallu bod yn faich ariannol. Rŷn ni'n glir y dylai gwisg ysgol fod yn rhywbeth y mae teuluoedd yn gallu ei fforddio.
Thank you, Dirprwy Lywydd. May I begin by thanking Plaid Cymru for putting forward this motion today? The steps that have been outlined are ones that we as a Government are already taking. So, we are happy to support the motion moved by Sioned Williams as well as the amendment moved by Laura Jones.
We know that poverty can undermine the ability of children to learn, it can limit their opportunities in life, can prevent them from fully benefiting from education. As a Government, we are entirely committed to do our level best to get to grips with the impact of poverty on educational attainment. Our commitment in the co-operation agreement to extend the cohort receiving free school meals to include all primary school pupils is an important contribution in this regard. Our record in terms of providing free school meals to pupils in Wales is something that we are very proud of as a Government, and we've seen this as a vital component of ensuring high standards for everyone.
As part of the wider package of support to assist pupils who are struggling to cope with the cost-of-living crisis, we want to ensure that nutritious, healthy food is available to children and young people. An additional £21.4 million has been allocated in 2022-23 to help with the cost of school meals for eligible pupils during the Easter holiday, the summer half term and summer break this year. This is a measure in response to the pandemic and to the cost-of-living crisis. As being eligible for free school meals is the basis for a number of rights and to support offered nationally and locally, we are taking a number of steps to respond to the impact on these pupils as a result of the changes to the free school meal provision. But I want to be clear, Dirprwy Lywydd, that every child and young person who is eligible to receive other benefits at the moment, for example the PDG access, will continue to be eligible as they were under the previous arrangements, and this will be explained clearly to families so that they continue to receive the support that they have the right to receive to ensure that starting to provide free school meals to everyone will not have a negative impact on the pupils who'd have received additional support.
We acknowledge that the costs related to the school day, such as a school uniform, can, of course, be a financial burden. We are clear that school uniforms should be something that families should be able to afford.
In 2019, Dirprwy Lywydd, we became the first Government in the United Kingdom to make uniform guidance statutory to better support governing bodies in making their decisions on school uniform policies in respect of access, affordability and flexibility. We will continue to work with schools and governing bodies to ensure the guidance is effective in supporting affordability for families across Wales.
We agree that children and young people should not be disadvantaged by school meal debt.
Yn 2019, Ddirprwy Lywydd, ni oedd y Llywodraeth gyntaf yn y Deyrnas Unedig i wneud canllawiau ar wisg ysgol yn statudol i gynorthwyo cyrff llywodraethu yn well wrth iddynt wneud eu penderfyniadau ar bolisïau gwisg ysgol o ran mynediad, fforddiadwyedd a hyblygrwydd. Byddwn yn parhau i weithio gydag ysgolion a chyrff llywodraethu i sicrhau bod y canllawiau'n cefnogi fforddiadwyedd i deuluoedd ledled Cymru yn effeithiol.
Cytunwn na ddylai plant a phobl ifanc fod o dan anfantais oherwydd dyled prydau ysgol.
Would you ask schools just to set the colours that they want children to wear, rather than making it complicated?
A wnewch chi ofyn i ysgolion bennu'r lliwiau y maent am i blant eu gwisgo yn unig, yn hytrach na'i wneud yn gymhleth?
I thank Mike Hedges for that suggestion. We are reviewing our guidance at the moment, and I'll make sure that point is fully taken into account in that review. I recognise the points he made in his contribution to the debate earlier on that subject.
We agree that children and young people should not be disadvantaged by school meal debt, and we have already taken action. In November, we wrote to all headteachers setting out our clear expectation that local authorities and schools should work in partnership with families when they're experiencing difficulties to find a solution to ensure that all children get a healthy lunch. Importantly, local authorities and schools were also reminded of their ability to use their discretion to implement variable pricing structures to better support children and families on low incomes who are not eligible for free school meals.
The PDG access grant is the most generous scheme of its sort in the UK, and I was glad to announce recently that the grant will now be available to every single school year group. Working with my colleague the finance and local government Minister, Members will have seen the written statement this week announcing an additional one-off payment of £100 per eligible people. The motion calls for improved signposting for the grant. We ran a successful, I think, national campaign to raise awareness of the scheme over the winter months to help families who may be new to benefits and not aware of the scheme. Local authorities also run their own communications campaigns to maximise take-up, and I remain committed to expanding on this good work.
The motion also calls for working today towards automatic registration. This is a goal I think we would all share. However, due to the interaction with the UK Government's tax and benefits system, this is complex and not something that is unfortunately able to happen immediately. But, as part of the income maximisation action plan, and working with local authorities, we've developed and published a best practice toolkit. This collates what works in helping to simplify and streamline the application process for devolved benefits, making them more accessible to people in need of this support. We will continue to work with local authorities to explore further ways to simplify and streamline the application process for Welsh benefits and identify options for increasing take-up.
We will continue to improve the awareness of Welsh benefits through delivering initiatives for both potential applicants and the front-line staff that support applicants, helping more people to access the support they're entitled to. We've published guidance for governing bodies on charging for school activities. The Education Act 1996 sets out the law regarding what charges can and cannot be made for activities. School trips linked to the curriculum are not chargeable. Welsh Government guidance on charging states that families in receipt of free school meals should not be charged for school trips. We'll provide continued support to schools on ensuring all trips and activities are inclusive.
Dirprwy Lywydd, these are just some of the actions we are taking in this area, alongside other wider initiatives, such as investment in the discretionary assistance fund and a further winter fuel support scheme, all to support families struggling with the cost-of-living crisis. This Government has and always will put children and children's rights at the heart of everything it does, and I'd like to thank Plaid Cymru for the opportunity to consider these important issues in the Chamber today.
Diolch i Mike Hedges am yr awgrym hwnnw. Rydym yn adolygu ein canllawiau ar hyn o bryd, a byddaf yn sicrhau bod y pwynt hwnnw'n cael ei ystyried yn llawn yn yr adolygiad. Rwy'n cydnabod y pwyntiau a wnaeth yn ei gyfraniad i'r ddadl yn gynharach ar y pwnc hwnnw.
Cytunwn na ddylai plant a phobl ifanc fod o dan anfantais oherwydd dyled prydau ysgol, ac rydym eisoes wedi gweithredu. Ym mis Tachwedd, fe wnaethom ysgrifennu at bob pennaeth yn nodi ein disgwyliad clir y dylai awdurdodau lleol ac ysgolion weithio mewn partneriaeth â theuluoedd pan fyddant yn cael anawsterau i ddod o hyd i ateb i sicrhau bod pob plentyn yn cael cinio iach. Yn bwysig, atgoffwyd awdurdodau lleol ac ysgolion hefyd o'u gallu i ddefnyddio eu disgresiwn i weithredu strwythurau prisio amrywiadwy i roi gwell cymorth i blant a theuluoedd ar incwm isel nad ydynt yn gymwys i gael prydau ysgol am ddim.
Y grant datblygu disgyblion - mynediad yw'r cynllun mwyaf hael o'i fath yn y DU, ac roeddwn yn falch o gyhoeddi yn ddiweddar y bydd y grant ar gael yn awr i bob grŵp blwyddyn ysgol. Gan weithio gyda fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog cyllid a llywodraeth leol, bydd yr Aelodau wedi gweld y datganiad ysgrifenedig yr wythnos hon yn cyhoeddi taliad untro ychwanegol o £100 i bawb sy'n gymwys. Mae'r cynnig yn galw am wella'r modd y cyfeirir at y grant. Fe wnaethon gynnal ymgyrch genedlaethol lwyddiannus, yn fy marn i, i godi ymwybyddiaeth o'r cynllun dros fisoedd y gaeaf i helpu teuluoedd a allai fod yn newydd i fudd-daliadau a heb fod yn ymwybodol o'r cynllun. Mae awdurdodau lleol hefyd yn cynnal eu hymgyrchoedd cyfathrebu eu hunain i gynyddu'r nifer sy'n manteisio arno, ac rwy'n dal i fod yn ymrwymedig i ehangu'r gwaith da hwn.
Mae'r cynnig hefyd yn galw am weithio heddiw tuag at gofrestru awtomatig. Mae hwn yn nod y credaf y byddem i gyd yn ei rannu. Fodd bynnag, oherwydd y rhyngweithio â system dreth a budd-daliadau Llywodraeth y DU, mae'n gymhleth ac nid yw'n rhywbeth a all ddigwydd ar unwaith, yn anffodus. Ond fel rhan o'r cynllun gweithredu pwyslais ar incwm, a gweithio gydag awdurdodau lleol, rydym wedi datblygu a chyhoeddi pecyn cymorth arferion gorau. Mae'n coladu'r hyn sy'n gweithio i helpu i symleiddio'r broses ymgeisio am fudd-daliadau datganoledig, gan eu gwneud yn fwy hygyrch i bobl sydd angen y cymorth hwn. Byddwn yn parhau i weithio gydag awdurdodau lleol i archwilio ffyrdd pellach o symleiddio'r broses ymgeisio am fudd-daliadau Cymru a nodi opsiynau ar gyfer cynyddu'r nifer sy'n eu cael.
Byddwn yn parhau i wella ymwybyddiaeth o fudd-daliadau Cymru drwy gyflwyno cynlluniau ar gyfer darpar ymgeiswyr a'r staff rheng flaen sy'n cefnogi ymgeiswyr, gan helpu mwy o bobl i fanteisio ar y cymorth y mae ganddynt hawl iddo. Rydym wedi cyhoeddi canllawiau i gyrff llywodraethu ar godi tâl am weithgareddau ysgol. Mae Deddf Addysg 1996 yn nodi'r gyfraith ynghylch pa daliadau y gellir ac na ellir eu codi am weithgareddau. Ni cheir codi tâl am deithiau ysgol sy'n gysylltiedig â'r cwricwlwm. Mae canllawiau Llywodraeth Cymru ar godi tâl yn nodi na ddylai teuluoedd sy'n cael prydau ysgol am ddim orfod talu am dripiau ysgol. Byddwn yn darparu cymorth parhaus i ysgolion ar sicrhau bod pob taith a gweithgaredd yn gynhwysol.
Ddirprwy Lywydd, dyma rai yn unig o'r camau yr ydym yn eu cymryd yn y maes hwn, ochr yn ochr â mentrau eraill ehangach, megis buddsoddi yn y gronfa cymorth dewisol a chynllun cymorth tanwydd y gaeaf pellach, y cyfan er mwyn cefnogi teuluoedd sy'n cael trafferth ymdopi â'r argyfwng costau byw. Mae'r Llywodraeth hon wedi, a bob amser yn mynd i roi plant a hawliau plant wrth wraidd popeth y mae'n ei wneud, a hoffwn ddiolch i Blaid Cymru am y cyfle i ystyried y materion pwysig hyn yn y Siambr heddiw.
Galwaf ar Heledd Fychan i ymateb i'r ddadl.
I call on Heledd Fychan to reply to the debate.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Why are we here as Senedd Members if not to get this right? After all, politicians have been here before. I'm sure many of us remember that target of eradicating child poverty by 2020—something that was at the core of the 1997 election campaign for the Labour Government, and that was reinforced then by Tony Blair in 2002 and adopted also by this Senedd as a target. I remember in 2008, when I was working for a Welsh Government sponsored body, that that was a focus and priority of our work, and yet here we are, with a situation that is worsening. This is not about point scoring, but if we are to do anything in this Senedd term, then let's work together to ensure that these are not empty words and that they are repeated again in a decade, as the statistics continue to fail children, generation after generation.
I would like to thank everyone that contributed to the debate and shared some deeply personal stories as well. I think it's very easy sometimes for people to look at us as elected representatives and assume that we have a certain background. So, thank you, Luke, and Mike as well, for sharing your own personal experiences, because it is important that this Senedd also reflects the diversity of Wales, and we know that people are not able to have that fair start in life and have equity of access to all the opportunities at present.
Sioned Williams, in her opening remarks—. It was very emotional listening to the things that you were saying. I think one of the things that resonated with me was the key one—that the reason is never within the control of the child, and yet, too often, the repeated instances we had throughout this debate were about making that child feel that responsibility. Mike, when you spoke about not taking those notes in, of not putting your parents in that position—. Because often it's perceived as poverty being a choice or that people are at blame, but they're not, and I think we need to be realistic here about the fact that it is a political choice. We do have levers. I know we're frustrated here in Wales at times that we don't have all the levers to change this, but we can change things if we are determined to make those changes.
In terms of Laura Anne Jones's contribution—a reference again that a cost-of-living crisis in other countries exists. That may be the case, but we have amongst the worst child poverty rates in Europe, and I think just to say that there's a cost-of-living crisis elsewhere doesn't make right the fact that it exists here, and I think we need to do everything within our power, not just accept that there is a cost-of-living crisis, but accept responsibility for political decisions that lead to that. Because, after all, we have the statistics, we know the impact of not having that £20-a-week uplift maintained, and I think we need to be clear as well that even if that had been maintained, it doesn't mean that people wouldn't be living in a crisis. It would have made things a bit better, as it did during the pandemic, but it wouldn't have solved people from getting into debt, or from child poverty worsening, but not having it is making the situation even worse. So, we do need to be clear here, just because other countries may have a cost-of-living crisis does not negate the fact that there is a responsibility on the UK Government, and there are things we could change. The fact that the universal credit is not rising in line with inflation even—those are political decisions.
In terms of the inconsistency, that's something that's come through clearly in the debate—the inconsistency in terms of costs, in terms of how the guidance is implemented by schools. And I think, Mike, you mentioned in terms of it being morally wrong to shame any child. Of course it is, and it's incomprehensible that anybody would think that is acceptable. But yet, it is happening, time and time again. And I would like to echo the calls of my colleague Luke Fletcher in terms of the EMA—the fact that it hasn't changed since 2004. And yet, you ask anybody, transport costs have increased, the cost of textbooks—everything has increased, and I think that is something we need to look into as a matter of urgency. I think the fact that you're able to say, Luke, in terms of that impact personally there—it's right, we do need to think about making that opportunity available for everybody.
John Griffiths mentioned the cost of activities and experiences, and the fact of community-focused schools, and also mentioning the inconsistency across Wales and even within local authorities in terms of that equity of access to participation. And, Delyth, incredibly moving to have that portrait of Sam showing stereotypical manifestations of poverty. That's just heartbreaking, and the fact if that doesn't move us into acting together on this, what will? Because you're right, we need to ensure that everybody has that equity of opportunity and people aren't made to feel different. I remember my own school, seeing some of my friends being in a separate line for lunch because of having free schools, and immediately, the fact that that still can happen now, that differentiation, is just despicable.
In terms of the Government response, I am grateful to the Minister for outlining the support of the Government on this. Obviously, we do have a number of things in the co-operation agreement between both Plaid Cymru and the Welsh Government that will make a real difference, including free-school-meal provision. But as I mentioned right at the beginning, if we are serious about eradicating child poverty and giving everybody a fair start in life, it does require each of us committing to that. Empty words have been said before. We are a new Senedd here, there's a renewed commitment. Let's take that responsibility, let's make sure that we're not saying the same thing in a decade and letting down another generation of children. Diolch.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Pam ein bod ni yma fel Aelodau'r Senedd os nad ydym yn gwneud hyn yn iawn? Wedi'r cyfan, mae gwleidyddion wedi bod yma o'r blaen. Rwy'n siŵr fod llawer ohonom yn cofio'r targed i ddileu tlodi plant erbyn 2020—rhywbeth a oedd wrth wraidd ymgyrch etholiadol 1997 i'r Llywodraeth Lafur, ac a gadarnhawyd bryd hynny gan Tony Blair yn 2002 a'i fabwysiadu gan y Senedd hon hefyd fel targed. Cofiaf yn 2008, pan oeddwn yn gweithio i gorff a noddir gan Lywodraeth Cymru, fod hynny'n ffocws ac yn flaenoriaeth i'n gwaith, ac eto dyma ni, mewn sefyllfa sy'n gwaethygu. Nid sgorio pwyntiau yw hyn, ond os ydym am wneud unrhyw beth yn nhymor y Senedd hon, gadewch inni weithio gyda'n gilydd i sicrhau nad yw'r rhain yn eiriau gwag a ailadroddir eto mewn degawd, wrth i'r ystadegau barhau i wneud cam ag un genhedlaeth ar ôl y llall o blant.
Hoffwn ddiolch i bawb a gyfrannodd at y ddadl ac a rannodd straeon personol iawn hefyd. Rwy'n credu ei bod yn hawdd iawn weithiau i bobl edrych arnom fel cynrychiolwyr etholedig a chymryd yn ganiataol ein bod yn dod o gefndir penodol. Felly, diolch, Luke, a Mike hefyd, am rannu eich profiadau personol eich hunain, oherwydd mae'n bwysig fod y Senedd hon hefyd yn adlewyrchu amrywiaeth Cymru, a gwyddom nad yw pobl yn gallu cael dechrau teg mewn bywyd a mynediad cyfartal at yr holl gyfleoedd ar hyn o bryd.
Sioned Williams, yn ei sylwadau agoriadol—. Roedd yn emosiynol iawn gwrando ar y pethau yr oeddech yn eu dweud. Credaf mai un o'r pethau a wnaeth argraff arnaf oedd yr un allweddol—nad yw'r rheswm byth o fewn rheolaeth y plentyn, ac eto, yn rhy aml, cawsom enghreifftiau mynych drwy gydol y ddadl hon o'r plentyn yn teimlo'r cyfrifoldeb hwnnw. Mike, pan sonioch chi am beidio â mynd â nodiadau adref, am beidio â rhoi eich rhieni yn y sefyllfa honno—. Oherwydd yn aml, y canfyddiad yw bod tlodi yn ddewis neu fod pobl ar fai, ond nid yw hynny'n wir, a chredaf fod angen inni fod yn realistig yma ynglŷn â'r ffaith ei fod yn ddewis gwleidyddol. Mae gennym ddulliau at ein defnydd. Rwy'n gwybod ein bod yn teimlo'n rhwystredig yma yng Nghymru ar adegau nad oes gennym yr holl ddulliau i newid hyn at ein defnydd, ond fe allwn newid pethau os ydym yn benderfynol o wneud y newidiadau hynny.
Ar gyfraniad Laura Anne Jones—cyfeiriad eto at argyfwng costau byw fel rywbeth sy'n bodoli mewn gwledydd eraill. Efallai fod hynny'n wir, ond mae gennym gyfraddau tlodi plant sydd ymhlith y gwaethaf yn Ewrop, a chredaf nad yw dweud bod argyfwng costau byw mewn mannau eraill yn golygu ei bod hi'n iawn ei fod yn bodoli yma, a chredaf fod angen inni wneud popeth yn ein gallu, nid yn unig i dderbyn bod yna argyfwng costau byw, ond i dderbyn cyfrifoldeb am benderfyniadau gwleidyddol sy'n arwain at hynny. Oherwydd, wedi'r cyfan, mae gennym yr ystadegau, gwyddom am effaith peidio â chadw'r ychwanegiad o £20 yr wythnos, a chredaf fod angen inni fod yn glir hefyd, hyd yn oed pe bai wedi'i gadw, nad yw'n golygu na fyddai pobl yn byw mewn argyfwng. Byddai wedi gwneud pethau ychydig yn well, fel y gwnaeth yn ystod y pandemig, ond ni fyddai wedi cadw pobl rhag mynd i ddyled, neu dlodi plant rhag gwaethygu, ond mae peidio â'i gael yn gwneud y sefyllfa'n waeth byth. Felly, mae angen inni fod yn glir yma, nid yw'r ffaith bod gwledydd eraill o bosibl yn wynebu argyfwng costau byw yn dileu cyfrifoldeb Llywodraeth y DU, ac mae yna bethau y gallem eu newid. Y ffaith nad yw'r credyd cynhwysol yn codi gyda chwyddiant hyd yn oed—penderfyniadau gwleidyddol yw'r rheini.
Mae'r anghysondeb yn rhywbeth a ddaeth yn amlwg yn y ddadl—anghysondeb o ran y costau, o ran y modd y caiff y canllawiau eu gweithredu gan ysgolion. A Mike, rwy'n credu ichi sôn ei bod yn foesol anghywir i achosi cywilydd i unrhyw blentyn. Wrth gwrs ei bod, ac ni ellir dirnad sut y byddai unrhyw un yn meddwl bod hynny'n dderbyniol. Ond eto, mae'n digwydd, dro ar ôl tro. A hoffwn adleisio galwadau fy nghyd-Aelod, Luke Fletcher, mewn perthynas â'r lwfans cynhaliaeth addysg—y ffaith nad yw wedi newid ers 2004. Ac eto, gofynnwch i unrhyw un, mae costau trafnidiaeth wedi codi, cost gwerslyfrau—mae popeth wedi codi, a chredaf fod hynny'n rhywbeth y mae angen inni edrych arno ar fyrder. Credaf fod y ffaith eich bod yn gallu dweud, Luke, ynglŷn â'r effaith honno'n bersonol—mae hynny'n gywir, mae angen inni feddwl am sicrhau bod y cyfle hwnnw ar gael i bawb.
Soniodd John Griffiths am gost gweithgareddau a phrofiadau, ac ysgolion â ffocws cymunedol, gan sôn hefyd am yr anghysondeb ledled Cymru a hyd yn oed o fewn awdurdodau lleol o ran mynediad cyfartal at gyfranogiad. A Delyth, roedd y portread o Sam yn dangos arwyddion ystrydebol o dlodi yn drawiadol iawn. Mae hynny'n dorcalonnus, ac os nad yw hynny'n ein hysgogi i weithredu gyda'n gilydd ar hyn, beth arall a all wneud hynny? Oherwydd rydych chi'n iawn, mae angen inni sicrhau bod pawb yn cael cyfle cyfartal ac nad yw pobl yn cael eu gwneud i deimlo'n wahanol. Cofiaf fy nyddiau ysgol fy hun, a gweld rhai o fy ffrindiau yn aros mewn rhes ar wahân am eu cinio am eu bod yn cael prydau ysgol am ddim, ac ar unwaith, mae'r ffaith y gall hynny barhau i ddigwydd yn awr, gwahaniaethu o'r fath yn ffiaidd.
Ar ymateb y Llywodraeth, rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am amlinellu cefnogaeth y Llywodraeth i hyn. Yn amlwg, mae gennym nifer o bethau yn y cytundeb cydweithio rhwng Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru a fydd yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol, gan gynnwys darparu prydau ysgol am ddim. Ond fel y soniais ar y dechrau, os ydym o ddifrif ynglŷn â dileu tlodi plant a rhoi dechrau teg mewn bywyd i bawb, mae gofyn i bob un ohonom ymrwymo i hynny. Siaradwyd geiriau gwag o'r blaen. Rydym yn Senedd newydd yma, mae yna ymrwymiad o'r newydd. Gadewch inni ysgwyddo'r cyfrifoldeb hwnnw, gadewch inni sicrhau nad ydym yn dweud yr un peth ymhen degawd ac yn siomi cenhedlaeth arall o blant. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
That changes my pattern.
Dyna newid fy mhatrwm.
Symudaf yn awr i ddadl fer heddiw, a galwaf ar Gareth Davies i siarad am y pwnc y dewiswyd ganddo.
We'll move now to today's short debate, and I call on Gareth Davies to speak on the topic he has chosen.
If you're leaving the Chamber, please do so quietly so the Member can actually make his contribution.
Os ydych yn gadael y Siambr, gwnewch hynny'n dawel er mwyn i'r Aelod allu gwneud ei gyfraniad.
Thank you very much, Llywydd. I've agreed to give a minute of my time to Janet Finch-Saunders, Tom Giffard and Darren Millar.
Deputy Llywydd, I'd like to thank you for the opportunity to debate this topic, which is close to my heart. Our seaside towns need help. We have presided over their decline for far too long. Many of our seaside towns were formed during the nineteenth century, and enjoyed their heyday during the reign of Queen Victoria, right through to the 1970s and the 1980s. That certainly is the case for the biggest such town in my constituency, which is Rhyl.
My connection to the town is a long one. Not only did I grow up in Rhyl, but my family lived there from before it was a town. Williams Street off Vale Road is named after my great-great-grandmother's family, who occupied that area in the 1800s. Their cottages formed the row that later became Williams Street. My grandfather was born in a terraced house on Vale Road in 1927. My family have owned and operated numerous businesses in the town, and have been active members of the community.
I'm still a proud member of Rhyl rotary club, which upholds a proud tradition as one of the oldest rotary clubs in Wales, having been granted its charter in 1926. It's safe to say my family have witnessed the birth, life and, sadly, the decline of Rhyl. But I won't sit idly by and watch the death of a town that is part of my blood, my heritage—Rhyl, or should I say, 'sunny Rhyl', as the brochures describe the town, quite rightly. It's believed to be named after the manor house, Tŷ'n Rhyl, on Vale Road, which in turn derived from Tŷ'n yr Haul, or 'house of sunshine'—hence 'sunny Rhyl'. It's probably a lot of belief, but that's what I choose to believe, anyway.
The town grew in the 1800s thanks to its 3 miles of sandy beaches and the Victorian belief in the curative properties of sea air. In fact, it was this belief that saw the famous Victorian poet, Gerard Manley Hopkins, sent to Rhyl for five days for the good of his health. Hopkins, who was also a Jesuit priest, had spent three years at St Beuno's College in Tremeirchion during the late 1870s. It was during his sojourn in Rhyl that he penned the poem 'The Sea and the Skylark'.
It was the arrival of the railway in 1848 that accelerated the town's popularity and growth. It became home to Wales's first seaside pier in 1867, a magnificent structure that cost £15,000 to build at the time. It was 2,335 ft long and stood 11 ft above high tide. It initially included a pier railway and offered steamer excursions to other Welsh resorts and to Liverpool.
Other attractions, which included restaurants, tea rooms, a bandstand, shops and private baths, proved to be quite a draw for Victorian holidaymakers from, mostly, the north-west of England. Tragically, the pier was beset by a series of disasters. In December 1883, the schooner, Lady Stuart, caused extensive damage, which resulted in 183 ft of the pier being lost. In 1891, 50 people had to be rescued when the steamer Fawn collided with the pier. In 1901, a fire destroyed the pavilion and part of the structure was closed. A succession of storms in 1909 caused the collapse of a further section of the pier. By 1913, the pier had become unsafe and was closed, unfortunately. It remained derelict until Rhyl council acquired it in the 1920s. The seaward end was demolished but the shoreward end was redeveloped and included the building of an amphitheatre. The pier reopened in 1930 and remained so until 1966, when it was again closed on safety grounds. By then it measured a mere 330 ft. Sadly, the pier was demolished on safety grounds long before I was born, and the fate of the pier was seen as symbolic of the decline of the town, alongside the demolition of the original Pavilion Theatre in 1974.
Cheaper foreign travel is believed to have contributed to declining visitor numbers, which accelerated during the 1970s and the 1980s. Declining visitors resulted in a decline in fortunes for the town. Many local businesses, my family's included, ceased trading. Since 2007, the number of vacant units in Rhyl town centre has doubled, and the town has lost a number of major retailers. It's little wonder, then, that Rhyl is now home to some of the poorest wards in Wales, if not the UK, but Rhyl is still a popular holiday destination despite this, attracting visitors from across the UK. But we cannot compete with cheap foreign holidays. Benidorm might not have Rhyl's charm or excellent scenery, but it does have the advantage of near-constant sunshine and warm waters. It doesn't hurt that you can get a return flight from Manchester to Alicante cheaper than you can get a train to Rhyl. Transport for Wales might need to answer that problem. With more and more budget airlines springing up offering flights to far-flung destinations for peanuts, how can our seaside towns possibly hope to compete?
The decline I've witnessed in Rhyl has also been echoed in other towns across the Welsh coastline, and, unfortunately, Governments at all levels have not taken sufficient action to halt this decline. The title of this debate poses a question: is restoring our seaside towns to their former glory a necessary task or an impossible ask? I don't believe it's impossible. It certainly won't be easy, but if we all work together—local government, Welsh Government and the UK Government, alongside the leisure and travel industry—then we can compete with foreign travel. We can put seaside towns like Rhyl back on the destinations map. We just need to think creatively, work collectively and collaboratively to sell the benefits of our seaside towns worldwide, and work to help to create a year-round offer and work to innovate and diversify our seaside towns.
Our seaside towns are on the shores of some of the world's best scenery. Rhyl, for example, is just a stone's throw away from the Clwydian range, which, as we speak, are seeking to become an international dark sky park. We can attract visitors from across the globe to not only marvel at our beaches, our hillsides, our rivers and valleys, but also our unrivalled views of the heavens. We have some of the best natural beauty in the world. We are a nation steeped in history, abound with fantastic folklore and deep mythology, but we're absolutely terrible at selling it, and that's the problem. Our own citizens are not aware of the treasures on their doorstep, so how can we expect people from further afield to be clued up?
We might not be able to recreate the Victorian demand for the seaside air—I'm not deluded and time does move on—but we can and must sell the benefits of our seaside towns. We have to integrate and innovate our leisure and tourism markets, promote our outstanding food and drink. We can't do cheaper but we can do better. [Interruption.] And the Denbigh plum while we're at it—why not? It did come as a disappointment to some Members that I didn't mention that in the speech, so there we go. I hope this Welsh Government will take leadership on this, and help rejuvenate and revitalise our seaside towns, from Rhyl to Rhoose, Porthcawl to Prestatyn. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Rwyf wedi cytuno i roi munud o fy amser i Janet Finch-Saunders, Tom Giffard a Darren Millar.
Ddirprwy Lywydd, hoffwn ddiolch i chi am y cyfle i drafod y pwnc hwn, sy'n agos at fy nghalon. Mae angen help ar ein trefi glan môr. Rydym wedi goruchwylio eu dirywiad yn rhy hir o lawer. Ffurfiwyd llawer o'n trefi glan môr yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg, ac roeddent ar eu hanterth yn ystod teyrnasiad y Frenhines Victoria, a hyd at y 1970au a'r 1980au. Mae hynny'n sicr yn wir am y dref fwyaf o'r fath yn fy etholaeth i, sef y Rhyl.
Mae fy nghysylltiad â'r dref yn un hir. Cefais fy magu yn y Rhyl, ond roedd fy nheulu'n byw yno o'r adeg cyn iddi fod yn dref. Enwyd Stryd Williams oddi ar Ffordd y Dyffryn ar ôl teulu fy hen hen fam-gu, a oedd yn byw yn yr ardal honno yn y 1800au. Ffurfiai eu bythynnod y rhes a ddaeth yn Stryd Williams yn ddiweddarach. Ganed fy nhad-cu mewn tŷ teras ar Ffordd y Dyffryn ym 1927. Mae fy nheulu wedi bod yn berchnogion nifer o fusnesau yn y dref, ac wedi bod yn aelodau gweithgar o'r gymuned.
Rwy'n dal i fod yn aelod balch o glwb rotari'r Rhyl, sy'n cynnal traddodiad balch fel un o'r clybiau rotari hynaf yng Nghymru, ar ôl cael ei siarter ym 1926. Mae'n ddiogel dweud bod fy nheulu wedi bod yn dyst i enedigaeth a threigl bywyd y Rhyl, ac yn anffodus, maent wedi bod yn dyst i'w dirywiad hefyd. Ond nid wyf am eistedd yn segur a gwylio tranc y dref sydd yn fy ngwaed, yn rhan o fy nhreftadaeth—y Rhyl, neu dylwn ddweud 'sunny Rhyl', fel y mae'r taflenni gwyliau'n disgrifio'r dref, a hynny'n gwbl briodol. Credir iddi gael ei henwi ar ôl y maenordy, Tŷ'n Rhyl, ar Ffordd y Dyffryn, a ddeilliodd yn ei dro o Tŷ'n yr Haul—felly 'sunny Rhyl'. Mae'n debyg mai cred yw llawer o hynny, ond dyna rwy'n dewis ei gredu, beth bynnag.
Tyfodd y dref yn y 1800au diolch i'w 3 milltir o draethau tywod a'r gred Fictoraidd yn rhinweddau iachusol awyr y môr. Yn wir, y gred hon a ddenodd y bardd Fictoraidd enwog, Gerard Manley Hopkins, i'r Rhyl am bum niwrnod er lles ei iechyd. Roedd Hopkins, a oedd hefyd yn offeiriad Jeswitaidd, wedi treulio tair blynedd yng Ngholeg Sant Beuno yn Nhremeirchion ar ddiwedd y 1870au. Yn ystod ei arhosiad yn y Rhyl yr ysgrifennodd y gerdd 'The Sea and the Skylark'.
Dyfodiad y rheilffordd ym 1848 a gyflymodd boblogrwydd a thwf y dref. Daeth yn gartref i bier glan môr cyntaf Cymru ym 1867, creadigaeth wych a gostiodd £15,000 i'w hadeiladu ar y pryd. Roedd yn 2,335 troedfedd o hyd ac yn 11 troedfedd uwchben y llanw uchel. Yn wreiddiol, roedd yn cynnwys rheilffordd pier ac yn cynnig gwibdeithiau llongau ager i gyrchfannau eraill yng Nghymru ac i Lerpwl.
Profodd atyniadau eraill, yn cynnwys bwytai, ystafelloedd te, safle seindorf, siopau a baddonau preifat, yn dipyn o atyniad i bobl ar eu gwyliau yn ystod Oes Victoria, o ogledd-orllewin Lloegr yn bennaf. Yn drasig, dioddefodd y pier gyfres o drychinebau. Ym mis Rhagfyr 1883, achosodd sgwner y Lady Stuart ddifrod helaeth iddo, a arweiniodd at golli 183 troedfedd o'r pier. Ym 1891, bu'n rhaid achub 50 o bobl pan darodd llong ager o'r enw Fawn y pier. Ym 1901, dinistriwyd y pafiliwn gan dân a chaewyd rhan o'r pier. Achosodd cyfres o stormydd ym 1909 i ran arall o'r pier gwympo. Erbyn 1913 roedd y pier yn anniogel a chafodd ei gau, yn anffodus. Bu'n adfail nes i gyngor y Rhyl ei gaffael yn y 1920au. Dymchwelwyd y pen pellaf ond ailddatblygwyd y pen ger y lan gan gynnwys adeiladu amffitheatr. Ailagorodd y pier ym 1930 ac arhosodd felly tan 1966, pan gafodd ei gau eto am resymau diogelwch. Erbyn hynny prin 330 troedfedd oedd ei hyd. Yn anffodus, dymchwelwyd y pier ar sail diogelwch ymhell cyn i mi gael fy ngeni, a gwelwyd tynged y pier fel rhywbeth a oedd yn symbol o ddirywiad y dref, ochr yn ochr â dymchwel adeilad gwreiddiol Theatr y Pafiliwn ym 1974.
Credir bod teithio tramor rhatach wedi cyfrannu at ostyngiad yn nifer yr ymwelwyr, gostyngiad a gyflymodd yn ystod y 1970au a'r 1980au. Arweiniodd y gostyngiad at ddirywiad yn ffyniant y dref. Rhoddodd llawer o fusnesau lleol y gorau i fasnachu, gan gynnwys busnesau fy nheulu i. Ers 2007, mae nifer yr unedau gwag yng nghanol tref y Rhyl wedi dyblu, ac mae'r dref wedi colli nifer o siopau mawr. Nid yw'n fawr o syndod felly fod y Rhyl bellach yn gartref i rai o'r wardiau tlotaf yng Nghymru, os nad y DU, ond er hynny, mae'n dal i fod yn gyrchfan gwyliau poblogaidd sy'n denu ymwelwyr o bob rhan o'r DU. Ond ni allwn gystadlu â gwyliau tramor rhad. Efallai nad yw Benidorm yn meddu ar yr un swyn â'r Rhyl na'i golygfeydd ardderchog, ond gall fanteisio ar heulwen a dyfroedd cynnes bron iawn drwy'r amser. Nid yw'n brifo eich bod yn gallu cael awyren o Fanceinion i Alicante ac yn ôl yn rhatach nag y gallwch gael trên i'r Rhyl. Efallai fod angen i Trafnidiaeth Cymru ateb y broblem honno. Gyda mwy a mwy o gwmnïau hedfan rhad yn ymddangos sy'n cynnig teithiau hedfan i gyrchfannau pell am y nesaf peth i ddim, sut y gall ein trefi glan môr obeithio cystadlu?
Mae'r dirywiad a welais yn y Rhyl i'w weld hefyd mewn trefi eraill ar hyd arfordir Cymru, ac yn anffodus, nid yw Llywodraethau ar bob lefel wedi cymryd camau digonol i atal y dirywiad hwn. Mae teitl y ddadl hon yn codi cwestiwn: a yw adfer ein trefi glan môr i'w hen ogoniant yn dasg angenrheidiol neu amhosibl? Nid wyf yn credu ei bod yn dasg amhosibl. Yn sicr, ni fydd yn hawdd, ond os gallwn i gyd weithio gyda'n gilydd—llywodraeth leol, Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU, ochr yn ochr â'r diwydiant hamdden a theithio—gallwn gystadlu â theithio tramor. Gallwn roi trefi glan môr fel y Rhyl yn ôl ar y map cyrchfannau. Mae angen inni feddwl yn greadigol, gweithio gyda'n gilydd ac yn gydweithredol i werthu manteision ein trefi glan môr i bob cwr o'r byd, a gweithio i helpu i greu cynnig drwy gydol y flwyddyn a gweithio i arloesi ac arallgyfeirio ein trefi glan môr.
Mae ein trefi glan môr ar gyrion rhai o olygfeydd gorau'r byd. Mae'r Rhyl, er enghraifft, dafliad carreg oddi wrth fryniau Clwyd, sydd, wrth inni siarad, yn ceisio dod yn barc awyr dywyll rhyngwladol. Gallwn ddenu ymwelwyr o bob cwr o'r byd nid yn unig i ryfeddu at ein traethau, ein bryniau, ein hafonydd a'n cymoedd, ond hefyd ein golygfeydd heb eu hail o'r ffurfafen. Mae gennym beth o'r harddwch naturiol gorau yn y byd. Rydym yn genedl sydd wedi ein trwytho mewn hanes, yn llawn o lên gwerin wych a mytholeg ddofn, ond rydym yn echrydus am ei werthu, a dyna'r broblem. Nid yw ein dinasyddion ein hunain yn ymwybodol o'r trysorau ar garreg eu drws, felly sut y gallwn ddisgwyl i bobl o fannau pellach wybod amdanynt?
Efallai na allwn ail-greu'r galw Fictoraidd am awyr glan y môr—nid wyf yn twyllo fy hun ac mae amser yn symud yn ei flaen—ond fe allwn ac mae'n rhaid inni werthu manteision ein trefi glan môr. Rhaid inni integreiddio ac adnewyddu ein marchnadoedd hamdden a thwristiaeth, hyrwyddo ein bwyd a'n diod rhagorol. Ni allwn ei wneud yn rhatach ond gallwn ei wneud yn well. [Torri ar draws.] Ac eirin Dinbych tra byddwn wrthi—pam lai? Roedd yn siom i rai o'r Aelodau na soniais am hynny yn yr araith, felly dyna ni. Rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn arwain ar hyn, ac yn helpu i adfywio ac ailfywiogi ein trefi glan môr, o'r Rhyl i'r Rhws, o Borthcawl i Brestatyn. Diolch yn fawr.
Now, I'm very proud to represent a constituency with a number of seaside towns—Llanfairfechan, Penmaenmawr, Conwy, Deganwy, Llandudno and Penrhyn Bay—and Llandudno is known across Wales as the queen of Welsh resorts, and I put this down to our fantastic tourism and hospitality businesses. We've managed, as a town, to keep our Victorian qualities, thanks to the help and preservation by Mostyn Estates. But I've been amazed by the determination throughout the pandemic of our businesses and their investment in our town. The historic Llandudno pier, the longest in Wales, has seen an explosion of new businesses, activities and colour, with a nation-crossing Ferris wheel being installed. And they've also had a very successful series on ITV Wales that's gone national.
Many hotels now have their fronts repainted, ready to welcome the new season of holidaymakers, and we've now got national chains like Travelodge and Premier Inn that have also established venues in the town. Our high street is welcoming new shops, pubs and restaurants. This incredible investment by the private sector highlights that they are already working to restore our seaside towns to their former glory, having gone through all that they've gone through with the pandemic. So, my question to you, Deputy Minister: what will you be doing as a Welsh Government to support them in this mission? Diolch.
Nawr, rwy'n falch iawn o gynrychioli etholaeth sydd â nifer o drefi glan môr—Llanfairfechan, Penmaenmawr, Conwy, Deganwy, Llandudno a Bae Penrhyn—ac mae Llandudno'n enwog ledled Cymru fel brenhines y cyrchfannau Cymreig, a'r rheswm am hynny yn fy marn i yw ein busnesau twristiaeth a lletygarwch gwych. Rydym wedi llwyddo, fel tref, i gadw ein rhinweddau Fictoraidd, diolch i gymorth a chadwraeth Ystadau Mostyn. Ond trwy gydol y pandemig, cefais fy syfrdanu gan benderfyniad ein busnesau a'u buddsoddiad yn ein tref. Mae pier hanesyddol Llandudno, yr hiraf yng Nghymru, wedi gweld ffrwydrad o fusnesau newydd, gweithgareddau a lliw, gydag olwyn Ferris o ben arall y wlad yn cael ei gosod. Ac maent hefyd wedi cael cyfres lwyddiannus iawn ar ITV Wales a ddarlledwyd yn genedlaethol.
Mae blaen sawl gwesty wedi'u hailbeintio yn barod i groesawu'r tymor newydd o bobl ar eu gwyliau, ac mae gennym bellach gadwyni cenedlaethol fel Travelodge a Premier Inn sydd hefyd wedi ymsefydlu yn y dref. Mae ein stryd fawr yn croesawu siopau, tafarndai a bwytai newydd. Mae'r buddsoddiad anhygoel hwn gan y sector preifat yn dangos eu bod eisoes yn gweithio i adfer ein trefi glan môr i'w hen ogoniant, ar ôl mynd drwy bopeth y maent wedi mynd drwyddo gyda'r pandemig. Felly, fy nghwestiwn i chi, Ddirprwy Weinidog: beth fyddwch chi'n ei wneud fel Llywodraeth Cymru i'w cefnogi yn y genhadaeth hon? Diolch.
I thank Gareth Davies for bringing forward this really important short debate, and I'm not sure that our coastal communities always get the attention that they deserve. So, thank you for bringing this debate forward today. One minute is simply not enough time, I think, to reflect on the great diversity of our coastal communities across my region of South Wales West. But, as the shadow Minister for the Welsh Conservatives for tourism, I feel that it would be remiss of me not to mention the single clearest threat to these communities in my region—
Diolch i Gareth Davies am gyflwyno'r ddadl fer bwysig hon, ac nid wyf yn siŵr a yw ein cymunedau arfordirol bob amser yn cael y sylw y maent yn ei haeddu. Felly, diolch i chi am gyflwyno'r ddadl hon heddiw. Nid wyf yn credu bod munud yn ddigon o amser i fyfyrio ar amrywiaeth eang ein cymunedau arfordirol ar draws fy rhanbarth i, sef Gorllewin De Cymru. Ond fel Gweinidog yr wrthblaid ar ran y Ceidwadwyr Cymreig dros dwristiaeth, teimlaf y byddwn ar fai pe na bawn yn sôn am y bygythiad cliriaf i'r cymunedau hyn yn fy rhanbarth—
The Welsh Government [Laughter.]
Llywodraeth Cymru [Chwerthin.]
The Welsh Government's tourism tax would be simply devastating for the tourism offer in communities like Gower, Mumbles and Porthcawl in my region. After an incredibly difficult few years, instead of encouraging more visitors to come to our coastal communities, the Welsh Government's priority seems to be to tax them instead.
After I raised this issue in First Minister's questions yesterday, it's clear from the First Minister's answer now that, because of the limitations of that tax, these same communities could be burdened with taxing their visitors and then not see any additional money being spent in that community at all. The usual Labour-Plaid attack line of, 'It works for Venice so why wouldn't it work for Porthcawl?' now has a really clear answer, Dirprwy Lywydd: Venice sees a financial benefit from their tourism tax; Porthcawl might not.
Byddai treth twristiaeth Llywodraeth Cymru yn gwbl ddinistriol i'r cynnig twristiaeth mewn cymunedau fel Gŵyr, y Mwmbwls a Phorthcawl yn fy rhanbarth i. Ar ôl ychydig flynyddoedd eithriadol o anodd, yn hytrach nag annog mwy o ymwelwyr i ddod i'n cymunedau arfordirol, ymddengys mai blaenoriaeth Llywodraeth Cymru yw eu trethu yn lle hynny.
Ar ôl imi godi'r mater hwn yng nghwestiynau'r Prif Weinidog ddoe, mae'n amlwg o ateb y Prif Weinidog yn awr, oherwydd cyfyngiadau'r dreth honno, y gallai'r union gymunedau hyn orfod ysgwyddo'r baich o drethu eu hymwelwyr a pheidio â gweld unrhyw arian ychwanegol yn cael ei wario wedyn yn y gymuned honno o gwbl. Mae dadl arferol Llafur a Phlaid Cymru, 'Mae'n gweithio i Fenis felly pam na fyddai'n gweithio i Borthcawl?' wedi ei hateb yn glir iawn bellach, Ddirprwy Lywydd: mae Fenis yn gweld budd ariannol o'u treth dwristiaeth; efallai na fydd Porthcawl.
I thank Gareth Davies for introducing this debate. He's taken us already on an excursion to Rhyl, and we've been also on an excursion to Aberconwy and the wonderful resorts there. But I want to take you to visit places in my own constituency: Colwyn Bay, Rhos-on-Sea, Towyn and Kinmel Bay—wonderful resorts, many of them competitors to Rhyl and Prestatyn down the road.
But all of these resorts, as has already been said, have their fortunes closely aligned with the tourism industry, and those price-sensitive tourists who come to get their kiss-me-quick experience in Towyn and Kinmel Bay will be choosing to go elsewhere, frankly, if there's a price differential between the beautiful places on the north Wales coast that people can visit versus elsewhere. So, we must do what we can to overturn this dreadful proposal for a tourism tax here in Wales.
Just one other point: I think the fortunes of our seaside towns can be revived and reversed. We already heard from Janet Finch-Saunders about her experience in Llandudno. Well, Colwyn Bay has turned a corner as well. It has seen some significant investment from the Welsh Government in terms of its coastal defences, which has improved the coast a great deal and created a new beach. But, on top of that, it has reinvented itself in recent years. It has had a renaissance as the events and sporting capital of north Wales. And it's because it has hung its hat on that particular idea that I believe it has been a success. All of the tourism towns, the seaside resorts, that we have spoken of today, can only really turn their fortunes around by looking for a niche that they can hang their hat on. So, I wish Rhyl, Prestatyn and all of those other seaside towns that we've mentioned today every success in following the success of Colwyn Bay.
Diolch i Gareth Davies am gyflwyno'r ddadl hon. Mae eisoes wedi mynd â ni ar daith i'r Rhyl, ac rydym hefyd wedi bod ar daith i Aberconwy a'r cyrchfannau gwych yno. Ond hoffwn fynd â chi i ymweld â lleoedd yn fy etholaeth fy hun: Bae Colwyn, Llandrillo-yn-Rhos, Towyn a Bae Cinmel—cyrchfannau gwych, a nifer ohonynt yn cystadlu â Rhyl a Phrestatyn i lawr y lôn.
Ond mae tynged pob un o'r cyrchfannau hyn, fel y dywedwyd eisoes, yn dibynnu llawer iawn ar y diwydiant twristiaeth, ac a bod yn onest, bydd y twristiaid sensitif i brisiau sy'n dod i fwynhau atyniadau glan môr rhad Towyn a Bae Cinmel yn dewis mynd i rywle arall os oes gwahaniaeth yn y prisiau rhwng y lleoedd hardd ar arfordir y gogledd y gall pobl ymweld â hwy a mannau eraill. Felly, rhaid inni wneud yr hyn a allwn i wrthsefyll yr argymhelliad erchyll ar gyfer treth dwristiaeth yma yng Nghymru.
Un pwynt bach arall: rwyf o'r farn y gellir gwrthdroi dirywiad ein trefi glan môr a'u hadfywio. Clywsom eisoes gan Janet Finch-Saunders am ei phrofiad yn Llandudno. Wel, mae Bae Colwyn wedi troi cornel hefyd. Mae wedi gweld buddsoddiad sylweddol gan Lywodraeth Cymru yn ei hamddiffynfeydd arfordirol, sydd wedi gwella'r arfordir yn fawr ac wedi creu traeth newydd. Ond ar ben hynny, mae wedi ailddyfeisio ei hun yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Mae wedi profi dadeni fel canolbwynt digwyddiadau a chwaraeon gogledd Cymru. A chredaf mai oherwydd ei bod wedi bwrw iddi i ddatblygu'r syniad hwnnw y bu'n llwyddiant. Dim ond drwy edrych am fwlch yn y galw a mynd ati i'w lenwi y gall y trefi twristiaeth, y cyrchfannau glan môr y buom yn sôn amdanynt heddiw, wella eu ffyniant. Felly, rwy'n dymuno pob llwyddiant i'r Rhyl, Prestatyn a'r holl drefi glan môr eraill y buom yn sôn amdanynt heddiw wrth iddynt geisio dilyn llwyddiant Bae Colwyn.
Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd i ymateb i'r ddadl—Lee Waters.
I call on the Deputy Minister for Climate Change to reply to the debate—Lee Waters.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'm sorry I'm not in the Chamber with you; you sound like you're all having a very jolly time there.
The way that we use towns and our reasons to visit them have changed and our town centres are adapting to a new set of demands. Past reliance on retail has been undermined by the growth of online shopping. The trends were clear even pre pandemic, and COVID has accelerated that movement. We know that we need better jobs and services in town centres, where people can access them without needing to get in the car. We need to think differently about our towns. We need to focus on them as places where we meet, work and spend leisure time. If we can diversify what is offered in town centres, we will attract people back into them. So, the focus must be on rejuvenating, place-building and reinvention. And, of course, these challenges are especially difficult in some of our coastal towns, playing the dual role of the local centre alongside a dependence on tourism. Coastal locations rely heavily on tourism for jobs. In Conwy, Pembrokeshire and Anglesey around 22 per cent of employment is in tourism. Seasonality of work reduces the effect of local spend, resulting in under-employment, poverty and a lack of social well-being.
Research has shown how the pandemic is having a negative impact on the economies of coastal towns. Gareth Davies mentioned in an offhand way, in Darren Millar's phrase, 'the price-sensitive tourists', about the effect of pricing and flying to Alicante from Manchester versus catching a train to Rhyl. The way that we have allowed the price of public transport to go up relative to other forms of transport is a real problem, but that is a problem that lies at the door of successive UK Governments who've not sufficiently invested in public transport, and, as we noted in the debate last week, Wales is underfunded by £5 billion from the HS2 intervention, and, if we were to have our £5 billion, we could make a significant impact on both the price and reliability of train services across the north Wales coast, and I repeat again my plea that we work together to try and get the UK Government to change its mind on that.
We also need to maximise the potential of our natural coastline assets, whilst protecting local housing markets, local services, communities and the Welsh language. Dirprwy Lywydd, the UK Government stopped the coastal communities fund, but here in Wales we have continued specific support for coastal towns, investing a further £6 million last March, supporting 27 projects focused on job creation, protection, and high-street rejuvenation in coastal town centres. Our Transforming Towns programme provides a package of support for town centres worth £136 million, and this investment in supporting our town centres, delivering major capital projects to repurpose empty properties and land in town centres across Wales, is fundamentally based around enabling places to evolve and diversify. A great project I visited last September myself is Costigan's co-working space in Rhyl, where we have supported the transformation of a semi-derelict pub near the town's railway station, a prominent spot in the town, now into a high-quality business space for co-working—a great project.
Our 'town centre first' principle, embedded in Wales's national development plan, 'Future Wales', ensures that town and city centres should be the first consideration for all decisions on the location of workplaces and services, and we've recently published a set of reports looking at the future of our town centres: one by Audit Wales and another I commissioned from Manchester University's Professor Karel Williams, 'Small Towns, Big Issues'. Both reports highlight the need to work with communities to turn things around in town centres and to end car dependency. And we're doing just that. I've set up a group of external stakeholders to provide input and challenge and work through what is needed to enable change, incentivising town-centre development, but also disincentivising any out-of-town development that is inconsistent with that aim. So, I welcome this debate as an opportunity to look at ways to support and revitalise our towns and cities, understanding that the challenges and opportunities are dynamic and complex, and this includes our coastal communities. Diolch.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae'n ddrwg gennyf nad wyf yn y Siambr gyda chi; rydych chi'n swnio fel pe baech chi i gyd yn cael amser hwyliog iawn yno.
Mae'r ffordd y defnyddiwn drefi a'n rhesymau dros ymweld â hwy wedi newid ac mae canol ein trefi'n addasu i set newydd o alwadau. Mae dibyniaeth y gorffennol ar fanwerthu wedi'i thanseilio gan dwf siopa ar-lein. Roedd y tueddiadau'n glir hyd yn oed cyn y pandemig, ac mae COVID wedi cyflymu'r newid. Gwyddom fod arnom angen gwell swyddi a gwasanaethau yng nghanol trefi, lle y gall pobl gael gafael arnynt heb orfod mynd i mewn i'r car. Mae angen inni feddwl yn wahanol am ein trefi. Mae angen inni ganolbwyntio arnynt fel mannau lle'r ydym yn cyfarfod, yn gweithio ac yn treulio amser hamdden. Os gallwn arallgyfeirio'r hyn sy'n cael ei gynnig yng nghanol trefi, byddwn yn denu pobl yn ôl iddynt. Felly, rhaid canolbwyntio ar adfywio, adeiladu lleoedd ac ailddyfeisio. Ac wrth gwrs, mae'r heriau hyn yn arbennig o anodd yn rhai o'n trefi arfordirol, sy'n chwarae rôl ddeuol y ganolfan leol ochr yn ochr â dibyniaeth ar dwristiaeth. Mae lleoliadau arfordirol yn dibynnu'n helaeth ar dwristiaeth ar gyfer swyddi. Yng Nghonwy, sir Benfro ac Ynys Môn mae tua 22 y cant o gyflogaeth yn y sector twristiaeth. Mae natur dymhorol gwaith yn lleihau effaith gwariant lleol, gan arwain at dangyflogaeth, tlodi a diffyg llesiant cymdeithasol.
Mae ymchwil wedi dangos sut y mae'r pandemig yn cael effaith negyddol ar economïau trefi arfordirol. Soniodd Gareth Davies mewn ffordd ffwrdd-â-hi am y twristiaid sydd, yn ymadrodd Darren Millar, yn sensitif i brisiau, am effaith prisiau a hedfan i Alicante o Fanceinion yn hytrach na dal trên i'r Rhyl. Mae'r ffordd yr ydym wedi caniatáu i bris trafnidiaeth gyhoeddus godi o'i gymharu â mathau eraill o drafnidiaeth yn broblem wirioneddol, ond mae honno'n broblem a achoswyd gan Lywodraethau olynol yn y DU nad ydynt wedi buddsoddi'n ddigonol mewn trafnidiaeth gyhoeddus, ac fel y nodwyd gennym yn y ddadl yr wythnos diwethaf, mae Cymru'n wynebu £5 biliwn o danariannu yn sgil ymyrraeth HS2, a phe baem yn cael ein £5 biliwn, gallem effeithio'n sylweddol ar bris a dibynadwyedd gwasanaethau trên ar draws arfordir gogledd Cymru, ac rwy'n ailadrodd eto fy apêl i ni weithio gyda'n gilydd i geisio cael Llywodraeth y DU i newid ei meddwl ar hynny.
Mae angen inni fanteisio i'r eithaf hefyd ar botensial ein hasedau arfordirol naturiol, gan ddiogelu marchnadoedd tai lleol, gwasanaethau lleol, cymunedau a'r iaith Gymraeg at yr un pryd. Ddirprwy Lywydd, rhoddodd Llywodraeth y DU y gorau i gronfa cymunedau'r arfordir, ond yma yng Nghymru rydym wedi parhau i roi cymorth penodol i drefi arfordirol, gan fuddsoddi £6 miliwn arall fis Mawrth diwethaf i gefnogi 27 o brosiectau sy'n canolbwyntio ar greu a diogelu swyddi ac adfywio'r stryd fawr yng nghanol trefi arfordirol. Mae ein rhaglen Trawsnewid Trefi yn darparu pecyn cymorth gwerth £136 miliwn i ganol trefi, ac mae'r buddsoddiad hwn i gefnogi canol ein trefi, gan gyflawni prosiectau cyfalaf mawr i addasu eiddo gwag a thir yng nghanol trefi ledled Cymru at ddibenion gwahanol, wedi'i seilio yn y bôn ar alluogi lleoedd i esblygu ac arallgyfeirio. Un prosiect gwych yr ymwelais ag ef fis Medi diwethaf yw gofod cydweithio Costigan yn y Rhyl, lle'r ydym wedi cefnogi'r gwaith o drawsnewid tafarn led-adfeiliedig ger gorsaf drenau'r dref, man amlwg yn y dref, yn ofod busnes o ansawdd uchel ar gyfer cydweithio—prosiect gwych.
Mae ein hegwyddor 'canol y dref yn gyntaf', sydd wedi'i hymgorffori yng nghynllun datblygu cenedlaethol Cymru, 'Cymru'r Dyfodol', yn sicrhau mai canol trefi a dinasoedd a ddylai fod yn ystyriaeth gyntaf ar gyfer pob penderfyniad ynghylch lleoli gweithleoedd a gwasanaethau, ac yn ddiweddar rydym wedi cyhoeddi cyfres o adroddiadau yn edrych ar ddyfodol canol ein trefi: un gan Archwilio Cymru ac un arall a gomisiynais gan yr Athro Karel Williams o Brifysgol Manceinion, 'Small Towns, Big Issues'. Mae'r ddau adroddiad yn tynnu sylw at yr angen i weithio gyda chymunedau i newid pethau yng nghanol trefi ac i roi diwedd ar ddibyniaeth ar geir. Ac rydym yn gwneud hynny. Rwyf wedi sefydlu grŵp o randdeiliaid allanol i ddarparu mewnbwn a her ac i weithio drwy'r hyn sydd ei angen i alluogi newid, gan gymell datblygiadau yng nghanol y dref, ond gan ddatgymell unrhyw ddatblygiad y tu allan i'r dref sy'n anghyson â'r nod hwnnw hefyd. Felly, rwy'n croesawu'r ddadl hon fel cyfle i edrych ar ffyrdd o gefnogi ac adfywio ein trefi a'n dinasoedd, gan ddeall bod yr heriau a'r cyfleoedd yn ddeinamig ac yn gymhleth, ac mae hyn yn cynnwys ein cymunedau arfordirol. Diolch.
Diolch, Dirprwy Weinidog. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben.
Thank you, Deputy Minister. That brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 17:53.
The meeting ended at 17:53.