National Assembly for Wales

Good afternoon and welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are set out on your agenda.

Before we begin our work today, we will spend a few moments reflecting on the sad and unexpected news that came through yesterday of the death of former Member, and friend to many, Aled Roberts, who was a Member representing north Wales here between 2011 and 2016. It's fair to say that some Members can make a huge impression in a relatively brief period, and Aled was one of those. An instinctive parliamentarian who worked across parties, just as effective in collaborating as he was in scrutinising and challenging, and doing that collaboration and scrutiny with courtesy and a smile. Aled Roberts was full of hope on the future of his nation and his language. His was an excellent appointment as Welsh Language Commissioner. His dear Rhosllannerchrugog, his language and his country are poorer today without him, but we all thank him for everything he achieved, and are thinking of his family in their cruel loss. 

I will now invite each party to contribute to the tributes to Aled Roberts. I'll start by inviting the First Minister, Mark Drakeford, to share a few comments. Mark Drakeford. 

Thank you very much, Llywydd. It was very sad to hear of the death of Aled Roberts. As you said, Llywydd, Aled, as a former Member, was a friend to many of us in the Senedd. Be it as leader of Wrexham council, a Member of the Senedd or as Welsh Language Commissioner, Aled stood strongly for the principle of social justice. Throughout his professional career, Aled strove for what was important to him, and was willing to fight for fair play and equality.

When he was appointed Welsh Language Commissioner, he brought new energy to the role. He was a people person, and he was a commissioner who was open to listening to people and to providing constructive support to them. He was a sincere, warm man who was full of humour. We are greatly indebted to him for his unstinting service and for his friendship. His passion and commitment to the Welsh language could not have been beaten, as a chapel organist or as the chair of governors at Ysgol Morgan Llwyd. His local community in Rhos was so very important to him, and, despite his busy schedule, he always supported that community. 

We sympathise greatly with his family in these very difficult circumstances as we commemorate him in the Chamber today. 

The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies. 

Diolch, Llywydd. Dyma'r mathau o adegau nad ydych chi byth yn dymuno y bydd yn rhaid i chi eu gwneud, neu os byddwch chi'n eu gwneud, mae rhywun wedi cael bywyd da, llawn a gweithgar ac wedi byw i oedran da. Fe wnaeth Aled fyw bywyd da a gweithgar iawn, ond mae wedi cael ei gymryd oddi wrthym ni yn llawer rhy fuan yn 59 mlwydd oed. Mae'n wir bod Aled yn hwylusydd mewn bywyd, boed y proffesiwn cyfreithiol iddo hyfforddi i ymuno ag ef o Brifysgol Aberystwyth neu'r wleidyddiaeth yr oedd yn ei harddel. A doedden ni ddim ar yr un ochr i'r eil, ond roedd yn sicr yn rhywun a fyddai'n estyn allan ar draws yr eil honno i ddod i gonsensws ac adeiladu Cymru well. A pha un a oedd hynny pan oedd yn gynghorydd yn Wrecsam, yn arweinydd y cyngor, neu yn wir yma fel AS ar gyfer tymor 2011 i 2016, yn sicr gweithiodd yn drawsbleidiol i wneud yn siŵr y gallem ni ddod i'r consensws hwnnw i adeiladu Cymru well a chryfach. 

Ac yn benodol, cyrhaeddodd y gwaith a wnaeth pan adawodd y lle hwn a chael ei benodi yn Gomisiynydd y Gymraeg gymunedau ar hyd a lled Cymru i gynyddu'r nifer sy'n defnyddio'r iaith. Ac fel y dywedais yn fy sylwadau agoriadol, mae wedi cael ei gymryd oddi wrthym ni yn llawer rhy ifanc yn 59 oed, ond mae cael eich cymryd oddi wrth eich teulu ar yr oedran hwnnw yn ergyd fwy creulon fyth. Ac rwy'n siŵr ein bod ni i gyd yn myfyrio ar y trawma y mae hynny wedi ei greu a'r galar y mae hynny wedi ei greu i Llinos a'r plant, a'r teulu ehangach, ac anfonwn ein parch a'n cydymdeimlad mwyaf gwresog atyn nhw ar yr adeg anodd dros ben hon. Rwy'n gobeithio y gallan nhw lapio eu hunain ym mlanced y llwyddiannau a gafodd pan oedd yma, ac yn Wrecsam, ac yn ei fywyd busnes fel cyfreithiwr, yn gwasanaethu ei etholwyr ac yn gwasanaethu ei gleientiaid yn y gogledd.

And on behalf of Plaid Cymru, Llyr Gruffydd.

Thank you, Llywydd. Well, the appallingly sad news of the loss of Aled came as a huge shock to many of us, of course. I was aware that he hadn't been in the best of health over the past 12 months, but when the news broke yesterday, we were all shaken by the loss of a sincere, warm, humorous, and very passionate man. But it was a gentle passion that Aled had—he was one who was always willing to work across party boundaries for the benefit of his community and his nation. And that was clear, of course, from his days as leader of Wrexham council, when his door was always open for one and all. And, of course, he gave clear leadership in terms of the Welsh language during that time, opening new Welsh-medium schools in the county and ensuring that the Welsh language was a corporate priority for the council at that time. And having the opportunity to carry that through at a national level, in his role as Welsh Language Commissioner, was something that I know Aled was extremely proud of.

I had the privilege, like many of us in this Senedd, to work very closely with him in the fourth Senedd—both of us elected on the same day in 2011, and both of us representing the North Wales region. We spent hours putting the world to rights on those lengthy train journeys from Wrexham to Cardiff and back, and the conversations varied from discussing the detail of parliamentary legislation to the performance of Wrexham football club on the weekend. Of course, he was a huge fan of his local football club, but also a huge supporter of his community more broadly. He was chair of the Stiwt in Rhos—a building that he played a central part in its reopening. He sang in local choirs, he was an organist at his chapel and a governor of local schools. He was very much the man of his people.

Therefore, the loss of Aled is a huge blow in many ways, and, of course, our thoughts are with Llinos, the boys, and his whole family at this difficult time. I and everyone in Plaid Cymru want to extend our sympathies to them. But I also want to express our thanks—our thanks for all the work that he did, and to give thanks that he was able to achieve so much in a life that was cut short far too soon.

And to conclude the tributes, the leader of Aled Roberts's party, Jane Dodds.

Thank you, Llywydd. First of all, may I send the party's condolences, and all of our condolences, to Llinos and the family? It's a great shock to all of us—here and in the Liberal Democrat family. Aled was one of the kindest, friendliest and most hard-working people that I and others ever met. Aled made a major contribution to the political life of Wales, and to the communities that he served. Rhosllanerchrugog ran through him like a stick of rock. And while we're all familiar with Aled's political career—in the Ponciau ward, a mayor and leader of Wrexham council, or as a Member of the Senedd for North Wales—it was the community of Rhosllanerchrugog, and his family, that came first every time.

Aled was eager as a councillor and as a Member of the Assembly—as it was at the time—to do the little things for his community, through setting solar panels on a housing estate in Llay, investing in public transport infrastructure and community health, or through investing in the schools of Wrexham. And I know how much of a privilege it was for him to work on behalf of the Welsh language as the Welsh Language Commissioner, and to ensure that every child in Wales had the opportunity to receive their education through the medium of Welsh. As somebody from Wrexham, I know that Wrexham isn't usually an area where the language flourishes. And that's what was so special—that Aled was the language commissioner: he was from Wrexham, and had served his community, his nation, and his language with a great deal of dignity, as an example to us all. Thank you, Aled.

I thank you all for wonderful tributes to Aled Roberts, the man of 'gentle passion', in the words of one of our contributors. Thank you very much, and I will ensure that your words are shared with Aled Roberts' family on behalf of us all as a Senedd. 

We'll move on to questions to the First Minister, and the first question is from Gareth Davies. 

Llywydd, roedd Llywodraeth y DU yn eglur iawn nad oedd yn gweld unrhyw swyddogaeth o gwbl i Lywodraeth Cymru yng nghynlluniau treialu y gronfa ffyniant gyffredin y llynedd, nid yn nylunio'r cynlluniau treialu hynny na'r penderfyniadau a wnaed ynddyn nhw. Gobeithiaf am wahanol ddull gweithredu pan fydd y cynigion ar gyfer y gronfa yn cael eu cyhoeddi yn y pen draw.

Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Mae fy etholwyr eisoes wedi elwa ar agenda codi'r gwastad Llywodraeth y DU. Cafodd prosiectau yn y fro gyfran o bron i £3 miliwn yn ystod y flwyddyn ddiwethaf trwy ragflaenydd y gronfa ffyniant gyffredin. Mae'r gronfa adnewyddu cymunedol wedi dod ag arian y mae mawr ei angen ar gyfer prosiectau ar draws fy ardal i, o brosiectau ieuenctid i gynlluniau cyflogaeth a phopeth yn y canol. Felly, Prif Weinidog, os yw Dyffryn Clwyd yn mynd i elwa ar y cynllun ffyniant cyffredin, mae angen i'r ddwy Lywodraeth ar y naill ochr a'r llall i'r M4 weithio law yn llaw. A wnaiff eich Llywodraeth ymrwymo i sicrhau bod yr agenda codi'r gwastad yn llwyddiant llwyr, gan weithio gyda Llywodraeth y DU yn hytrach na dim ond beirniadu o'r cyrion? 

Wel, Llywydd, rwy'n cytuno, os yw'r gronfa ffyniant gyffredin yn mynd i lwyddo, yna dylai fod yn ymdrech ar y cyd rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru. Dyna fu ein safbwynt ni ers misoedd lawer iawn. Nid Llywodraeth Cymru yn dymuno chwarae rhan yw'r anhawster; dim ond bod Llywodraeth y DU yn eglur—wedi bod hyd yn hyn, o leiaf—nad oes unrhyw ran o gwbl i ni ei chwarae. Nawr, adroddodd Tŷ'r Arglwyddi—ei bwyllgor dethol cyfansoddiad—ar y mater hwn wythnos neu ddwy yn unig yn ôl. Ymchwiliodd i hanes y gronfa ffyniant gyffredin, a dyma a ddywedodd: diffyg ymgysylltiad Llywodraeth y DU â gweinyddiaethau datganoledig sy'n annefnyddiol ac sydd wedi tanseilio ymddiriedaeth. Dylai fod gan y gweinyddiaethau datganoledig swyddogaeth fwy adeiladol o ran llywodraethu'r gronfa ffyniant gyffredin. Dylai hyn gynnwys penderfyniadau am flaenoriaethau lleol a dyrannu cyllid. Nawr, os yw Llywodraeth y DU yn barod i gymryd cyngor pwyllgor dethol Tŷ'r Arglwyddi, yna bydd gennym ni ddull ar y cyd o wneud penderfyniadau o dan y gronfa. Os yw Llywodraeth y DU yn barod i gynnig hynny, yna bydd Llywodraeth Cymru yn bartner parod. 

Prif Weinidog, sut ydych chi'n credu y bydd trigolion Dyffryn Clwyd yn ymateb o wybod y bydd Cymru £1 biliwn yn waeth ei byd dros y tair blynedd nesaf o ganlyniad i addewid a dorrwyd gan y Ceidwadwyr na fyddem ni geiniog yn waeth ein byd? 

Wel, Llywydd, diolch i Carolyn Thomas am hynna. Roeddwn i'n meddwl bod gan yr holwr gwreiddiol farn ryfedd dros ben am yr hyn a oedd o fudd pennaf i'w etholwyr ei hun. Mae'n gofyn iddyn nhw ddathlu'r £47 miliwn a gafwyd yng Nghymru o'r gronfa adnewyddu cymunedol heb dynnu sylw at y £375 miliwn y mae Cymru wedi ei golli yn y flwyddyn honno. Nawr, o dan y cyllid blaenorol a ddaeth i Gymru, roedd Dyffryn Clwyd a gogledd Cymru gyfan yn elwa llawer iawn mwy nag unrhyw ddiferu bach o arian o gronfa adnewyddu cymunedol y llynedd: £28.5 miliwn ar gyfer ynni adnewyddadwy, ynni'r môr yn unig, ar draws y gogledd; £7 miliwn ar gyfer prosiectau adfywio mawr, gan gynnwys Adeiladau'r Frenhines yn y Rhyl ac £1 filiwn i uwchraddio gorsaf y Rhyl; a buddsoddiadau mawr yn y gogledd mewn sgiliau ac mewn ymchwil, Llywydd. Rwy'n credu ei bod hi'n annhebygol iawn y bydd trigolion Dyffryn Clwyd yn dathlu eu bod nhw wedi cael cynnig chwe cheiniog pan ydyn nhw wedi colli punt. 

Nodwyd y camau hyn gan fy nghyd-Weinidog, Gweinidog yr Economi yr wythnos diwethaf pan ymrwymodd i Lywodraeth Cymru fuddsoddi £366 miliwn dros y tair blynedd nesaf i ddarparu nifer fwy o 125,000 o brentisiaethau pob oed ledled Cymru, gan gynnwys, wrth gwrs, yn Islwyn.

Diolch, Prif Weinidog. Mae'r ymrwymiad a addawyd gan Lywodraeth Lafur Cymru i sicrhau y bydd o leiaf 90 y cant o bobl ifanc 16 i 24 oed mewn addysg, cyflogaeth neu hyfforddiant erbyn 2050 yn arwydd o agenda flaengar y Llywodraeth Lafur sosialaidd hon yng Nghymru. Prif Weinidog, pan fyddaf i'n siarad gyda fy etholwyr, pa un a ydyn nhw'n fam-gu yng Nghrymlyn, yn dad yng Nghwmcarn neu'n berson ifanc yn Crosskeys, yn ddieithriad un o'u pryderon pwysicaf yw'r gyflogaeth, yr hyfforddiant a'r prentisiaethau sydd ar gael yng nghymunedau Islwyn ar gyfer y genhedlaeth nesaf o weithwyr Cymru. Prif Weinidog, gydag £1 biliwn—£1 biliwn—mewn cronfeydd a addawyd ar ôl yr Undeb Ewropeaidd ar goll o'r gyllideb hon yng Nghymru ac y gellir ei briodoli yn uniongyrchol i addewidion a dorrwyd gan Lywodraeth Dorïaidd y DU, pa fesurau lliniaru all Llywodraeth Cymru eu cymryd i sicrhau bod y nod sylfaenol hwn o ail-lunio'r farchnad Lafur yng Nghymru yn cael ei gyflawni? A Prif Weinidog, pa neges sydd gennych chi hefyd i gyflogwyr yn Islwyn am werth prentisiaethau i ddyfodol eu cwmnïau?

Diolch i Rhianon Passmore am y cwestiwn yna. Mae hi yn llygad ei lle i dynnu sylw at y ffaith bod Llywodraeth y DU wedi torri yn gynhwysfawr a chefnu ar y sicrwydd pendant hwnnw a gynigiwyd i ni ar lawr y Senedd yn ogystal ag ym mhobman arall—na fyddai Cymru geiniog yn waeth ei byd o ganlyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd. Ni fydd yr arian sydd ar gael i Gymru yn cyrraedd y lefel a fyddai wedi bod ar gael tra'r oeddem ni'n aelodau o'r Undeb Ewropeaidd yn nim un flwyddyn o'r cyfnod o dair blynedd a gwmpesir gan yr adolygiad cynhwysfawr o wariant. Byddai tua £375 miliwn y flwyddyn wedi bod ar gael i Gymru. Byddwn ni'n cael £92 miliwn y flwyddyn nesaf, £161 miliwn yn y flwyddyn wedyn, a hyd yn oed yn nhrydedd flwyddyn yr adolygiad cynhwysfawr o wariant, rydym ni'n cael £345 miliwn yn y pen draw. 

Gadewch i mi fod yn eglur, Llywydd, nad yw hwn yn fater syml—[Anghlywadwy.]—rydym ni'n cael ein twyllo o'r hyn a ddywedodd y Llywodraeth yn ei maniffesto ar gyfer etholiad cyffredinol 2019, a'r hyn a ddywedodd y Canghellor yn yr adolygiad cynhwysfawr o wariant ychydig fisoedd byr yn unig yn ôl. Ni fyddwn byth, o dan gynlluniau'r Ceidwadwyr, yn dychwelyd i'r sefyllfa yr oeddem ni ynddi, heb sôn, fel yr addawyd ganddyn nhw, o leiaf—a dyna'r ymadrodd a ddefnyddiwyd ganddyn nhw, Llywydd, 'o leiaf'—na fyddem ni byth geiniog yn waeth ein byd mewn unrhyw flwyddyn unigol. Nid yw'n wir, ac wrth gwrs mae'n cael effaith ar allu Llywodraeth Cymru i fuddsoddi yn y mathau o raglenni sgiliau sy'n hanfodol o ran prentisiaethau.

Mae Rhianon Passmore yn gofyn i mi pa neges y byddwn i'n ei rhoi i gyflogwyr yn Islwyn. Fy neges gyntaf fyddai diolch iddyn nhw—diolch iddyn nhw am y ffordd y maen nhw eu hunain yn chwarae eu rhan wrth gynnig y cyfleoedd a ddaw yn sgil prentisiaethau i bobl ifanc. Rwyf i wedi edrych yn ddiweddar ar yr amrywiaeth o gyfleoedd sydd ar gael i bobl ifanc yn Islwyn sydd eisiau dilyn y llwybr prentisiaeth, ac mae prentisiaethau ar gael yn y bwrdd iechyd lleol, yn yr awdurdod lleol, mewn ysgolion lleol ac yn y sector preifat—ym meysydd manwerthu, teithio a ffitrwydd. Daw'r nifer fwyaf o gyfleoedd prentisiaeth sydd ar gael yn Islwyn yn y sector gofal, Llywydd—20 cyfle neu fwy ar gael i bobl sy'n barod i fynd i'r diwydiant economi sylfaenol hanfodol y dyfodol hwnnw. 

Fy neges i gyflogwyr, fel y dywedais i, yw diolch iddyn nhw am yr ymrwymiad y maen nhw'n ei ddangos eisoes i gynorthwyo gyda'r rhaglen brentisiaethau. Mae'n cyflawni ar gyfer pobl ifanc ond mae'n cyflawni ar eu cyfer nhw hefyd. Mae'n eu helpu i greu gweithlu medrus ac ymroddedig y dyfodol hwnnw. Rydym ni angen mwy o gyflogwyr yn Islwyn a mannau eraill i ddod ymlaen i fod yn rhan o'r buddsoddiad hanfodol hwnnw yn nyfodol Cymru.

Prif Weinidog, rwy'n croesawu ymrwymiad eich Llywodraeth i ddarparu 125,000 o brentisiaethau pob oed yng Nghymru dros y tair blynedd nesaf. Fodd bynnag, rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â mi bod angen i ni sicrhau ansawdd yn ogystal â niferoedd. Mae'n hanfodol bod y prentisiaethau hyn yn hwyluso'r broses o drosglwyddo gweithwyr iau o'r ysgol i'r gwaith ac yn cefnogi'r broses o drosglwyddo gweithwyr presennol i swyddi uwch medrus iawn. Prif Weinidog, a wnewch chi ymrwymo i bennu cyfres o nodau eglur ar gyfer eich rhaglen brentisiaethau fel y gellir mesur cynnydd i sicrhau ei fod yn diwallu anghenion cyflogwyr a hyfforddeion, ac yn darparu'r gweithlu medrus sydd ei angen ar economi Cymru heddiw ac yn y dyfodol hefyd? Diolch.

Rwy'n cytuno yn fawr â syniadau cyffredinol cwestiwn yr Aelod. Wrth gwrs, mae'n rhaid i ni ganolbwyntio ar ansawdd y cyfleoedd a ddaw yn sgil y rhaglen brentisiaethau. Fel y dywedodd, nid ar gyfer pobl ifanc yn unig y mae; mae'r rhain yn brentisiaethau pob oed—yn aml iawn, pobl sy'n chwilio am ail ddechrau mewn bywyd, cyfle i ailhyfforddi a rhoi eu hunain mewn gwahanol ran o'r farchnad lafur. Dyna pam mae'r rhaglen prentisiaethau modern yng Nghymru yn adlewyrchu'r amrywiaeth eang honno o anghenion.

Rwy'n credu, Llywydd, mai dim ond wythnos neu ddwy yn ôl yr oeddwn i'n trafod gydag Alun Davies y llwyddiant a gafwyd ym Mlaenau Gwent yn y rhaglen rhannu prentisiaeth, lle mae nifer o fusnesau bach yn gallu dod at ei gilydd, unrhyw un ohonyn nhw ar ei ben ei hun yn methu â chefnogi prentisiaeth lawn, ond gyda'i gilydd yn gallu creu'r cyfleoedd hynny ac i elwa arnyn nhw drwy ddod â rhywun i mewn i'r gweithle a rhannu eu dysgu, a rhannu, wedyn, eu sgiliau datblygol rhyngddyn nhw. Dyna pam rydym ni wedi rhoi cymaint o bwyslais ar brentisiaethau lefel graddedig. Gwn y bydd yr Aelod yn ymwybodol o'r ffordd y mae ein buddsoddiad yn y cyfleoedd lefel gradd hynny wedi gwneud cymaint o wahaniaeth, er enghraifft, yn y clwstwr seiberddiogelwch—y clwstwr seiberddiogelwch mwyaf yn unman yn y Deyrnas Unedig, sydd gennym ni bellach yn ne-ddwyrain Cymru.

Mae'r ystod honno o gyfleoedd yn golygu ein bod ni'n gallu cyfateb anghenion yr unigolyn gyda'r math o brofiad a fydd yn gwneud y mwyaf i'w helpu i wneud y cynnydd y mae'n chwilio amdano yn ei fywyd ei hun. Ac, wrth gwrs, rydym ni'n mesur yr holl gyfleoedd hynny. Rydym ni'n eu mesur nhw ar sail niferoedd ond rydym ni'n eu mesur nhw hefyd, fel yr awgrymodd yr Aelod, ar sail ansawdd y profiadau sydd ar gael, yn y cymwysterau sy'n cael eu hennill a'r manteision a ddaw yn sgil hynny i'r economi ehangach.

Questions now from party leaders. Leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Prif Weinidog, a gaf i anfon fy nymuniadau gorau atoch chi? Mae'n dda eich gweld chi yn edrych yn dda a gobeithio y byddwch chi'n dod allan o'ch caethiwed cyn gynted â phosibl. Mae'n dda eich gweld chi ar y sgrin heddiw yn edrych mor dda.

Prif Weinidog, mae mewnfuddsoddiad yn mynd i fod yn hanfodol i adeiladu economi gref a gwydn ar ôl COVID. Beth sydd gan Lywodraeth Cymru o ran cynlluniau i ddenu cyfran fwy o fewnfuddsoddiad i'r Deyrnas Unedig?

A gaf i ddiolch i Andrew R.T. Davies am yr hyn a ddywedodd yn ei sylwadau agoriadol? Rwyf innau hefyd yn edrych ymlaen yn fawr iawn at gael fy rhyddhau o gaethiwed ac at fod yn ôl yn y Siambr eto.

Rwy'n cytuno ag ef bod gan fewnfuddsoddiad ran bwysig i'w chwarae yn nyfodol economi Cymru, ochr yn ochr â—nid yn hytrach na, ond ochr yn ochr â'r—buddsoddiad y mae angen i ni ei wneud yn y cwmnïau llwyddiannus hynny sydd eisoes yn gynhenid yma yng Nghymru i'w helpu i dyfu, i'w helpu i barhau i fod wedi'u gwreiddio yma yng nghymunedau Cymru. Rydym ni'n cymryd ystod eang o gamau i annog mewnfuddsoddiad. Mae gan ein swyddfeydd cysylltiadau rhyngwladol mewn gwahanol rannau o Ewrop a thu hwnt i gyd, fel eu prif ddiben, nodi cyfleoedd mewnfuddsoddi, a hefyd cyfleoedd allforio i fusnesau Cymru sydd â'r nod o greu marchnadoedd newydd mewn mannau eraill yn y byd. Mae gen i fy hun gyfres o gyfleoedd yn yr wythnosau nesaf i gyfarfod â llysgenhadon o wahanol rannau o'r byd. Rydym ni bob amser yn canolbwyntio ar y mewnfuddsoddiad sydd gennym ni yma yng Nghymru o'r rhannau eraill hynny o'r byd, i wneud yn siŵr, lle mae cyfleoedd yn bodoli i ychwanegu at hynny, ein bod ni fel Llywodraeth Cymru yn weithgar o ran hyrwyddo'r cyfleoedd hynny ac o ran helpu cwmnïau sy'n dymuno dod i Gymru i lunio'r pecynnau sydd eu hangen arnyn nhw i sicrhau y gallan nhw wneud y trosglwyddiad hwnnw yn llwyddiannus, ac, o feddwl am y cwestiynau rydym ni newydd eu cael, i wneud yn siŵr bod cyflenwad o bobl sydd â'r sgiliau angenrheidiol i fanteisio ar y cyfleoedd hynny.

Mae'n ddiddorol eich bod chi'n dweud hynna, Prif Weinidog, am lunio'r pecynnau, oherwydd yn 2020, dywedodd Britishvolt eu bod nhw eisiau sefydlu gigaffatri celloedd batri yn Sain Tathan ym Mro Morgannwg, gan greu 3,000 o swyddi a 4,000 o swyddi cysylltiedig—cyfanswm o 7,000 o swyddi, yr ail brosiect buddsoddi diwydiannol mwyaf yn y Deyrnas Unedig. Mae hynny'n werth ei ailadrodd: yr ail brosiect diwydiannol mwyaf yn hanes y DU. Dyma'r union fath o brosiect y dylem ni fod yn ceisio ei ddenu yma yng Nghymru a sicrhau ei sylfeini yma yng Nghymru. Mae Britishvolt wedi sicrhau cefnogaeth ariannol a bydd yn agor ei gigaffatri yn Northumberland. Mae'n ymddangos bod y prosiect wedi llithro drwy eich bysedd. Beth aeth o'i le, Prif Weinidog?

Roedd Llywodraeth Cymru mewn sgyrsiau gyda Britishvolt. Safle Sain Tathan oedd yn un o'r prif safleoedd yr a ystyriwyd ganddyn nhw. Yn y pen draw, fe wnaethon nhw benderfynu y byddai eu buddsoddiad cyntaf yn rhywle arall. Nid yw hynny'n golygu nad ydym ni wedi cael sgyrsiau pellach gyda nhw. Fel cwmni, maen nhw'n uchelgeisiol i wneud mwy ym maes datblygu batris. Rydym ni'n parhau i fod mewn sgyrsiau â nhw ac os yw'n bosibl dod â'r datblygiad hwnnw i dde Cymru, wrth gwrs mae gan Lywodraeth Cymru ddiddordeb gweithredol o hyd ac yn cymryd rhan weithredol yn hynny, ochr yn ochr â llawer o gyfleoedd eraill.

Prif Weinidog, dywedodd eich datganiad i'r wasg ar y cyd a aeth allan pan wnaed y cyhoeddiad nad oedden nhw'n manteisio ar y cynnig o gyfleuster Sain Tathan mai'r rheswm am hynny oedd, a dyma'r dyfyniad o'r datganiad i'r wasg ar y cyd, 'nid oedd modd cyflawni'r amserlenni uchelgeisiol yr oedd y cwmni yn gweithio yn unol â nhw'. Hyd y gwn i, nid yw amserlenni cynllunio ac adeiladu yn gyflymach yng ngogledd-ddwyrain Lloegr nag y maen nhw yma yng Nghymru. Ac eto, mae'r prosiect hwn dal wedi dianc o Gymru ac ar gost enfawr i'n heconomi. Yn ôl adroddiadau yn y cyfryngau gyda phobl sy'n gysylltiedig â'r prosiect, roedd penderfyniad Llywodraeth Cymru, a dweud y lleiaf, yn dangos diffyg brwdfrydedd ac nid oedd byth yn brif flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Mae arolygwr diwydiannol blaenllaw, Chris Sutton, wedi bod yn cynnal adolygiad ar ran Llywodraeth Cymru o'r modd yr ymdriniwyd â'r prosiect.FootnoteLink A wnewch chi ymrwymo i sicrhau bod yr adolygiad hwnnw ar gael i ni i gyd ei weld, ac a allwch gadarnhau heddiw y cynnydd o ran cwblhau'r adolygiad hwnnw?

Nid wyf i'n cytuno o gwbl â'r hyn a ddywedodd arweinydd yr wrthblaid. Roedd Llywodraeth Cymru yn cymryd rhan agos iawn mwn trafodaethau gyda'r cwmni ac aeth y trafodaethau hynny ymlaen i'r camau terfynol un. Os oedd yn ymdrech â diffyg brwdfrydedd, gwnaeth yn rhyfeddol o dda i fod yn y rownd derfynol ar gyfer lleoliad y busnes hwnnw ar gyfer y ffatri gyntaf, fel y dywedais, y mae'n bwriadu ei chreu. Mae sgyrsiau am fuddsoddiadau posibl pellach yn Sain Tathan, neu, yn wir, mewn mannau eraill, yn parhau i fod yn rhan o'r hyn y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i fwrw ymlaen ag ef. Wrth gwrs, mae'n bwysig, wrth wneud hynny, ein bod ni'n myfyrio ar brofiad ein trafodaethau cychwynnol gyda'r cwmni hwnnw. Dyna pam rydym ni wedi gofyn i ddarn o waith gael ei wneud, ac nid y tu mewn i Lywodraeth Cymru, ond gyda chymorth llygaid allanol hefyd. Oherwydd, i ddychwelyd at fy ateb cyntaf i arweinydd yr wrthblaid, rydym ni eisiau gwneud yn siŵr, pan fydd cyfleoedd gwirioneddol a all ein helpu ni i adeiladu economi Cymru, y byddwn ni bob amser yn cymryd rhan weithredol ac yn awyddus i'r rheini ddwyn ffrwyth. Byddaf yn gwneud yn siŵr, wrth i'r gwaith hwnnw fynd rhagddo, ei fod yn cael ei adrodd yn briodol i Aelodau eraill y Senedd.

Leader of Plaid Cymru, Adam Price.

Bydd llawer o bobl wedi gweld Andy Davies o ffilm sobreiddiol Channel 4 o'i ymweliad â Phenrhys yr wythnos diwethaf—cymuned sydd eisoes yn ei chael hi'n anodd sydd ar fin mynd i dlodi nad ydym yn sicr wedi gweld ei debyg ers y 1980au. Yr wythnos diwethaf, pleidleisiodd Tŷ'r Cyffredin o blaid treth ffawdelw ar gwmnïau ynni. Mae Llywodraeth y DU wedi dweud y bydd yn anwybyddu'r Senedd honno yn yr un modd ag y mae'n anwybyddu hon. Mae Sbaen wedi torri TAW ar ynni, ond ni wnaiff Llywodraeth y DU hynny, er gwaethaf addewid Johnson a Gove i wneud hynny ar ôl Brexit. Mae Ffrainc wedi capio'r cynnydd i filiau ynni i 4 y cant, ac yn y DU byddan nhw'n codi 54 y cant ym mis Ebrill. A ydych chi'n credu y dylai'r pwerau i drethu a rheoleiddio'r sector ynni, i bennu treth ffawdelw, i dorri TAW, i bennu cap ar brisiau, ac, os oes angen, i adfer perchnogaeth gyhoeddus, fod yma yng Nghymru lle y gallwn ni eu defnyddio, neu yn San Steffan lle na fyddant?

Wel, Llywydd, i mi, nid dyna'r cwestiwn canolog. Rwy'n cytuno yn fawr iawn â'r hyn a ddywedodd arweinydd Plaid Cymru yn rhan gyntaf ei gwestiwn, fod yna ystod eang o gamau y dylai Llywodraeth bresennol y DU eu cymryd i ddelio ag argyfwng costau byw'r Torïaid. Polisi fy mhlaid i yw y dylid bod treth ffawdelw ar yr elw gros sy'n cael ei wneud gan gwmnïau ynni sy'n elwa ar y cynnydd mewn prisiau, yn union fel y mae pobl ym Mhenrhys a rhannau eraill o Gymru yn dioddef ohonyn nhw.

Ysgrifennodd fy nghyd-Aelod Julie James at y Gweinidog yn yr Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol yn ôl ym mis Ionawr, gan nodi pum cam ymarferol ar wahân y gellid eu cymryd er mwyn lliniaru effaith y cynnydd ym mhris tanwydd a phethau eraill ar aelwydydd yng Nghymru. Roedd hynny'n cynnwys gostyngiadau mewn TAW, roedd yn cynnwys cap gwahaniaethol ar gynnydd mewn prisiau i ddiogelu'r aelwydydd incwm isaf, soniodd am newidiadau i'r cymorth sydd ar gael drwy Lywodraeth San Steffan, gwnaeth awgrymiadau ynghylch y ffordd y gallai pobl sydd eisoes â dyled gyda chwmnïau tanwydd ymdrin â'r dyledion hynny. I mi, nid yw'n ddewis rhwng a ddylai'r pŵer fod yng Nghymru a'i arfer yma, mae'n fater syml bod arnom angen Llywodraeth yn San Steffan sy'n barod i wneud y peth iawn.

Er bod croeso i'r arian newydd yr ydych chi fel Llywodraeth Cymru wedi'i gyhoeddi heddiw, yn sicr, a allwch chi ddeall y beirniadaethau a geir gan ymgyrchwyr gwrth-dlodi ynghylch dull ad-dalu'r dreth gyngor, ei fod yn lledaenu'r arian yn rhy denau ac yn methu â thargedu'r bobl sy'n cael eu taro galetaf? Os yw'r sefydliadau yn yr uwchgynhadledd argyfwng costau byw yr ydych wedi'i chynnull ddydd Iau yn cynnig gwell dewisiadau amgen a wnaed yng Nghymru, a ydych chi'n barod i ailystyried, gwella'r cynlluniau yr ydych chi eisoes wedi'u cyhoeddi? A wnewch chi hefyd roi sylwadau ar sut y byddwch chi'n ymdrin â grwpiau fel myfyrwyr, er enghraifft, sydd hefyd yn wynebu costau cynyddol ond sydd wedi'u heithrio i raddau helaeth o'r dreth gyngor, felly ni fyddan nhw'n cael yr ad-daliad? Ac yn achos y gronfa cymorth dewisol, a wnewch chi gytuno i godi'r cap ar nifer y ceisiadau y gall pobl eu gwneud, o bump i saith, fel y mae Cyngres yr Undebau Llafur wedi bod yn galw amdano, fel na fydd gennym filoedd o bobl mewn angen dybryd yn cael eu troi i ffwrdd?

Diolch i Adam Price am y pwyntiau ychwanegol yna. Wel, yn gyntaf oll, wrth gwrs, y pwynt o gael bwrdd crwn yw casglu syniadau newydd a phrofi syniadau yr ydym eisoes wedi'u mabwysiadu gydag ystod eang o bobl o bob cwr o Gymru. Felly, byddwn ni yn sicr yn gwneud hynny ddydd Iau yr wythnos hon. Nid wyf yn credu bod beirniadaeth o'r ad-daliad treth gyngor yng Nghymru yn gwbl deg, oherwydd nid yw yr un dull ag a gymerwyd yn Lloegr. Yn Lloegr bydd yr arian yn cael ei ledaenu'n fwy tenau; yma, byddwn ni'n darparu'r £150 nid yn unig i aelwydydd sy'n talu'r dreth gyngor, ond byddwn hefyd yn darparu'r arian hwnnw i'r 220,000 o aelwydydd sydd wedi'u heithrio o'r dreth gyngor oherwydd ein bod wedi cadw'r system budd-daliadau treth gyngor yma yng Nghymru. Mae hynny'n costio £244 miliwn ar ei ben ei hun, sy'n fwy nag unrhyw swm canlyniadol y gallem ni fod wedi'i gael gan Lywodraeth y DU o ganlyniad i'w chynllun treth gyngor yn Lloegr. Felly, ar ben yr holl gymorth hwnnw, bydd y teuluoedd hynny yn awr yn cael £150 yn ychwanegol i helpu gyda'r argyfwng costau byw. Ac rwy'n credu bod hynny'n effeithlon iawn, ond rwy'n credu ei fod hefyd yn ffordd flaengar iawn o sicrhau bod gennym gyffredinoli cynyddol. Bydd pob cartref ym mandiau A i D yn cael rhywfaint o help, ond bydd yr aelwydydd hynny sydd angen y cymorth mwyaf yn cael cymorth ychwanegol yma yng Nghymru na fydden nhw yn ei gael mewn mannau eraill.

O ran y gronfa cymorth dewisol, dyma gronfa arall a gadwyd yng Nghymru a'i dileu mewn mannau eraill. Rydym yn dod o hyd i swm sylweddol iawn o arian, sy'n fwy, yn llawer mwy nag unrhyw arian a ddaeth atom pan ddilëwyd y gronfa gymdeithasol yn Lloegr. Mae'r gallu i wneud pum cais ar wahân i'r gronfa yn ddau yn fwy nag a oedd yn bosibl pan sefydlwyd y gronfa'n wreiddiol, ac fe wnaethom gynyddu'r nifer o dri i bump i ystyried amodau yn ystod y pandemig. Rydym ni'n mynd i gynnal y nifer uwch hwnnw i'r flwyddyn nesaf er mwyn ystyried yr argyfwng costau byw hefyd, ac rwy'n credu bod hynny, ar ei ben ei hun, yn dangos ein hymrwymiad i roi cymaint o arian ag y gallwn yn uniongyrchol i bocedi'r teuluoedd hynny a fydd yn dioddef fwyaf o'r costau ychwanegol y bydd yn rhaid iddyn nhw eu hysgwyddo nawr. 

Mae'r golygfeydd yr wythnos diwethaf yn Abertawe sef ciw am gynllun rhannu bwyd, ceginau cawl ein dydd, mewn dinas lle mae'r galw am barseli bwyd brys, yn ôl yr adroddiadau, wedi dyblu mewn wythnos yn unig, yn ddelweddau o dlodi torfol nad ydym wedi'i weld ers y 1930au llwglyd. Un o'r sefydliadau mwyaf blaenllaw fydd yn yr uwchgynhadledd ddydd Iau fydd Sefydliad Bevan. Maen nhw ac eraill wedi hyrwyddo'r rôl y gall prydau ysgol am ddim ei chwarae wrth fynd i'r afael â thlodi. A gawn ni ystyried y syniadau y mae'r sefydliad ac eraill yn eu hawgrymu, p'un a yw'n cyflymu cyflwyno prydau ysgol am ddim i bawb mewn ysgolion cynradd, cynyddu'r lefel lwfans prydau ysgol am ddim ar hyn o bryd ar gyfer disgyblion oedran uwchradd neu ymestyn y cymorth prydau ysgol am ddim a ddarparwyd yn ystod y pandemig dros wyliau'r haf eto eleni? Bydd y newidiadau bach hyn yn gwneud gwahaniaeth enfawr i lawer iawn o deuluoedd sy'n byw bywyd ar yr ymyl ar hyn o bryd.

Wel, Llywydd, rwy'n falch iawn y bydd Sefydliad Bevan yn rhan o'r bwrdd crwn ddydd Iau ac yn croesawu'n fawr y gwaith a wnânt yma yng Nghymru. Mae'r cyhoeddiad heddiw yn cynnwys £22.5 miliwn i ymestyn prydau ysgol am ddim yn ystod gwyliau'r ysgol, drwy wyliau'r Pasg a hyd at ddiwedd gwyliau'r haf eleni hefyd. Mae hynny, unwaith eto, yn arian sy'n mynd yn uniongyrchol i'r teuluoedd hynny a fydd yn ei chael hi anoddaf yn wyneb yr argyfwng costau byw.

Y peth gwirioneddol anodd am y cyfan, Llywydd, yw, fel y dywedodd Adam Price—. Edrychwch ar y frwydr y mae teuluoedd yng Nghymru yn ei hwynebu heddiw cyn i'r prisiau godi ym mis Ebrill, cyn y bydd cyfraniadau yswiriant gwladol yn codi, cyn rhewi trothwyon treth, gan dynnu nifer anghymesur fwy o deuluoedd yng Nghymru i drethiant nag mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig. Felly, edrychaf ymlaen yn fawr at weithio gydag ef fel rhan o'r cytundeb cydweithredu ar ein hymrwymiad ar y cyd i sicrhau, yn ystod tymor y Senedd hon, y bydd pob plentyn oed cynradd yn cael pryd am ddim fel rhan o'i addysg ddyddiol. Mae'n gam mawr ymlaen yma yng Nghymru, ac edrychaf ymlaen at weithio gydag ef i weld beth y gallwn ni ei wneud i gyflymu'r gyfradd y gallwn ni gyflawni'r uchelgais honno arni, yn enwedig yn wyneb y mathau o olygfeydd a ddisgrifiodd yn ei gwestiwn olaf. 

Diolch i Laura Anne Jones am y cwestiwn, Llywydd. Mae adroddiadau ymchwil yn tynnu sylw'n gyson at yr ymrwymiad, y cymhelliant a'r cynnydd cryf y mae ysgolion yn eu gwneud yn y broses o ddiwygio'r cwricwlwm mwyaf radical ers cenhedlaeth. Rydym ni'n gweithio'n agos gyda phartneriaid rhanbarthol a lleol i sicrhau bod pob ysgol yn cael y cymorth sydd ei angen wrth iddyn nhw fwrw ymlaen i weithredu'r cwricwlwm ym mis Medi eleni.

Prif Weinidog, wrth i'w ddyddiad gweithredu ddod yn nes, nid oes yr un ohonom ni eisiau gweld y cwricwlwm newydd yn methu, felly sut ydych chi'n mynd i fynd i'r afael â'r ymchwil a gomisiynwyd gan eich Llywodraeth eich hun sy'n awgrymu mai dim ond 53 y cant o ymarferwyr addysg sydd o'r farn eu bod mewn sefyllfa dda i gynllunio eu cwricwlwm eu hunain yn barod ar gyfer mis Medi 2022, a 67 y cant ohonyn nhw'n credu bod angen cymorth ychwanegol ar eu hysgol? Prif Weinidog, er bod hyblygrwydd i'w groesawu'n fawr ac yn elfen allweddol o'r cwricwlwm newydd, oni chytunwch chi fod angen rhyw fath o raglen ddysgu broffesiynol wirioneddol genedlaethol arnom ni sy'n darparu cysondeb a chefnogaeth i bawb, gan ganiatáu'r hyblygrwydd hwnnw, o ran sut i gynllunio a chyflwyno'r cynnwys cywir sydd ei angen ar gyfer arholiadau—arholiadau nad ydym yn gwybod o hyd sut beth fyddan nhw? Prif Weinidog, mae addysg wedi'i heffeithio'n enbyd yn ystod y pandemig, fel y gwyddoch chi. A ydych chi'n cytuno â mi fod angen y cymorth fframwaith hwn ar athrawon yn awr i sicrhau llwyddiant y cwricwlwm newydd?

Rwy'n cytuno ei bod yn bwysig iawn mynd ati i gefnogi athrawon a phenaethiaid wrth iddyn nhw weithio tuag at weithredu'r cwricwlwm newydd, ond rwy'n credu bod llawer iawn o gymorth o'r math hwnnw wedi'i ddarparu ers i'r ymchwil honno gael ei chynnal, fel y gŵyr yr Aelod, yn ôl ym mis Gorffennaf y llynedd. Cyflwynodd y Gweinidog hyblygrwydd newydd wrth gyflwyno'r cwricwlwm newydd, ac, ar yr un pryd, ataliwyd nifer fawr o ddyletswyddau eraill y mae'n rhaid i ysgolion ymgymryd â nhw er mwyn creu lle i ysgolion ddatblygu eu cynlluniau gweithredu eu hunain ar gyfer y cwricwlwm. Ym mis Medi dilynwyd hynny gyda fframwaith cenedlaethol—yn union y math o fesur yr oedd yr Aelod yn gofyn amdano—fframwaith cenedlaethol gyda chanllawiau ychwanegol ar gyfer cyflwyno'r cwricwlwm, rhwydwaith cenedlaethol newydd wedi'i sefydlu, rhwydwaith proffesiynol. Cynhaliodd 60 o sesiynau ledled Cymru yn nhymor yr hydref, ac mae mwy i ddilyn—y sesiynau hynny'n canolbwyntio ar ddylunio'r cwricwlwm ac yn wir ar gymwysterau. Yna, ym mis Rhagfyr y llynedd, yn ein cyllideb ddrafft, gwnaethom nodi buddsoddiad sylweddol dros y cyfnod tair blynedd cyfan yn benodol i gefnogi ysgolion i weithredu'r cwricwlwm newydd, a dilyn hynny gyda chanllawiau cenedlaethol pellach a gyhoeddwyd ym mis Ionawr eleni.

Rwy'n credu bod Llywodraeth Cymru, gan weithio gydag awdurdodau lleol, consortia rhanbarthol, a gydag arweinwyr rhaglenni yn ogystal ag Estyn yn gwneud popeth o fewn ein gallu i sicrhau bod y brwdfrydedd sydd ar gael ar gyfer y cwricwlwm newydd ar lefel ysgolion lleol yn cael ei gefnogi gan fframweithiau cenedlaethol, canllawiau sydd ar gael yn genedlaethol, cyllid sydd ar gael yn genedlaethol ym mhob rhan o Gymru. A dydd Iau yr wythnos hon, yn ogystal â chyfarfod bord gron ar argyfwng costau byw'r Ceidwadwyr, bydd Jeremy Miles, y Gweinidog addysg, yn cwrdd â phob pennaeth yng Nghymru i drafod ffyrdd eraill o gefnogi eu hymdrechion. 

Prif Weinidog, a minnau'n gyn-athro, rwy'n ymfalchïo yn fy nghysylltiadau agos ag ysgolion yn fy etholaeth, pob un ohonyn nhw'n adrodd yn ffafriol iawn wrthyf ar gyflymder cyflwyno'r cwricwlwm newydd. Yn wir, ychydig wythnosau'n ôl, mwynheais ymweliad rhithwir ag Ysgol Gynradd yr Eglwys yng Nghymru Tref Aberdâr lle'r oedd disgyblion blwyddyn 6 yn awyddus i ddangos eu gwaith gwych i mi ar Cynefin, un o egwyddorion canolog y cwricwlwm newydd. Mae'n amlwg bod arfer rhagorol eisoes yn bodoli. Felly, yn ogystal â'r sylwadau yr ydych chi eisoes wedi'u gwneud am hyfforddiant a rhwydweithiau, pa sicrwydd y gallwch chi ei roi i ni fod yr arfer rhagorol hwnnw'n cael ei gipio a'i rannu?

Wel, Llywydd, diolch i Vikki Howells am hynna. Mae'n adroddiad go iawn gan rywun sy'n gwybod yn union beth yw bod ar y rheng flaen yn ein gwasanaeth addysg. A'r union beth y mae Vikki Howells wedi'i adrodd y prynhawn yma, Llywydd, yw fy mhrofiad i fy hun o siarad â phenaethiaid ac arweinwyr ysgolion ar lefel pwnc hefyd. Rwy'n deall, wrth gwrs, gyda phopeth y mae ysgolion wedi gorfod ymdopi ag ef yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf, bod gweithio ar ddiwygio'r cwricwlwm yn her, ond mae'n her y mae ein hysgolion yn ei chyflawni'n frwdfrydig iawn. Maen nhw'n gweld y posibiliadau enfawr y mae'r cwricwlwm newydd yn eu darparu. Rwy'n credu eu bod yn gwerthfawrogi'n wirioneddol y ffordd y mae'r gwaith o'i gyflwyno yn cael ei ddatblygu ochr yn ochr â'r proffesiwn a gyda llais annatod y proffesiwn yn y ffordd y mae'n cael ei ddatblygu. Ac am y rheswm hwnnw, mae dysgu proffesiynol a sicrhau bod y gwaith sy'n cael ei wneud mewn un rhan o Gymru yn cael ei rannu ag ysgolion mewn mannau eraill yn gwbl ganolog i'r ffordd yr ydym yn credu y bydd y cwricwlwm hwn yn llwyddo. Soniais am y rhwydwaith cenedlaethol yn fy ateb blaenorol, Llywydd, ond mae'n enghraifft dda iawn o'r ffordd y mae hwn yn gwricwlwm nad yw wedi'i wneud ym Mharc Cathays, ond sy'n cael ei wneud bob dydd mewn ystafelloedd dosbarth ar hyd a lled Cymru gan staff ysgol ymroddedig ac ymrwymedig sydd eisiau ei wneud yn llwyddiant.

Llywydd, our support measures are those set out in the co-operation agreement and the programme for government.

Thank you, First Minister. Tomorrow will mark two years since devastating floods hit nearly 1,500 houses and businesses in my region as a result of storm Dennis. I'm sure you can understand the ongoing trauma and fear they feel every time it rains heavily, as it is this week, especially as most of the reports into those floods are not yet published, and very little has changed in terms of defences.

The National Flood Forum—an organisation based in England—has existed since 2002 to ensure that communities and individuals feel supported and empowered to reduce their flood risk. It has only received modest funding to date to operate in Wales. The Scottish Government supported the establishment of the Scottish Flood Forum in 2009, a charity that has gone from strength to strength, receiving a grant of £200,000 per annum to work across Scotland with communities at risk of flooding to develop community flood action groups, as well as providing immediate support when individuals and communities experience flooding. Has the Welsh Government considered the benefits of supporting the establishment of a Welsh flood forum to similarly empower at risk communities in Wales? And if not, is this something that the First Minister would be happy to discuss further?

Well, Llywydd, I'd like to thank Heledd Fychan for that supplementary question, and I agree with her—I'm sure that when it does rain heavily and people see the weather forecast for the week to come, those people who have suffered as a result of flooding are sure to be very concerned and anxious. Now, a lot of work has been done over the past two years at a local level with funding provided by the Government here in Wales in order to help local communities to feel more resilient when these events do take place. We have an independent committee here in Wales already. It's an independent committee representing communities across Wales and which consults with Government. If there are further ideas as to how we can better hear the voice of local people in the work of the committee that we already have, then we're open to any ideas as to how we can move in that direction.

Llywydd, y bore yma, cyhoeddwyd pecyn cymorth gwerth £330 miliwn i helpu aelwydydd Cymru, gan gynnwys y rhai hynny ym Mhen-y-bont ar Ogwr, i reoli'r argyfwng costau byw. Mae'r mesurau hyn yn canolbwyntio ar y camau hynny sy'n rhoi arian yn uniongyrchol ym mhocedi'r rhai yr effeithir arnyn nhw fwyaf ganddo. 

Diolch, Prif Weinidog, ac rwy'n croesawu'r pecyn cymorth y mae mawr ei angen a roddwyd ar waith gan Lywodraeth Lafur Cymru, oherwydd yr wythnos diwethaf ymwelais â Splice Child and Family yn y Pîl, sy'n rhedeg banc babanod, a phantri cymunedol Baobab ym Mracla. Tra oeddwn yno, rhannodd y gwirfoddolwyr stori dorcalonnus gyda mi am fam a oedd wedi ymweld yn ddiweddar, yn gyndyn, yn gofyn am gefnogaeth. Mae'r fam honno'n bwyta unwaith bob tri diwrnod i sicrhau ei bod yn gallu bwydo ei phlant, ac, yn drist, mae'r sefyllfa hon yn rhy gyffredin i lawer o bobl yng Nghymru.

Prif Weinidog, mae pobl allan yna sy'n teimlo pryder a chywilydd ynghylch bod angen help llaw arnyn nhw, ac ni ddylai hyn fod yn digwydd. Nid eu bai nhw yw hi fod prisiau bwyd yn cynyddu. Nid eu bai nhw yw hi fod y gost o wresogi eu cartref yn codi, ac nid y nhw a benderfynodd dorri credyd cynhwysol. Nid eu bai nhw yw dim o hyn. Mae hwn yn argyfwng costau byw a grëwyd gan y Torïaid. A ydych chi'n cytuno â mi fod angen i Lywodraeth Dorïaidd y DU gamu ymlaen i fynd i'r afael â'r argyfwng costau byw hwn?

Rwy'n cytuno'n llwyr â Sarah Murphy. Roedd honno'n stori ofnadwy yr oedd yn ei hadrodd yn dilyn ymweliad ganddi, ond ni fydd yn un, yn drist iawn, sy'n anghyfarwydd i lawer o Aelodau'r Senedd. Bydd llawer ohonom, yn ein hetholaeth ein hunain, wedi gorfod helpu teuluoedd sy'n cael eu hunain yn yr union sefyllfa honno, ac fel y dengys y stori honno, menywod sy'n ysgwyddo baich tlodi yn ein cymunedau, ac rwyf innau hefyd wedi cwrdd â mamau sy'n dweud wrthych fod yn rhaid iddyn nhw wneud heb er mwyn sicrhau eu bod yn gallu rhoi bwyd ar y bwrdd i'w teuluoedd.

Dyma fu'r stori, Llywydd, yn awr am y 10 mlynedd diwethaf. Mae hwn yn argyfwng costau byw nad yw wedi'i greu yn ystod yr wythnosau diwethaf. Mae hon yn stori sydd wedi'i datblygu yn y degawd hwnnw o gyni, degawd lle mae anghydraddoldeb, flwyddyn ar ôl blwyddyn, wedi tyfu, ac mae'r baich a osodwyd ar y rhai lleiaf abl i'w ysgwyddo wedi cynyddu.

Nawr, cyfeiriodd Sarah Murphy at y gostyngiad o £20 bob wythnos mewn arian sydd ar gael i'r aelwydydd lleiaf cefnog yng Nghymru gyfan. Ni allaf feddwl am benderfyniad mwy creulon, oherwydd roedd yn benderfyniad bwriadol. Roedd yn benderfyniad pan oedd y Llywodraeth yn gwybod cyn iddyn nhw wneud hynny y byddai hyn yn golygu y byddai plant, plant ar aelwydydd ar hyd a lled Cymru, yn gorfod gwneud heb o ganlyniad i'r hyn a wnaethon nhw.

Felly, yr wyf, wrth gwrs, yn cytuno â'r hyn a ddywedodd yr Aelod dros Ben-y-bont ar Ogwr. Ar ben yr holl bethau yr ydym ni fel Llywodraeth yn ceisio'u gwneud, ac rwy'n falch iawn o'r pecyn yr ydym wedi gallu ei gyhoeddi heddiw, rwy'n ddiolchgar iawn am gymorth ein cydweithwyr yn yr awdurdod lleol i ddarparu'r cymorth hwnnw i'r teuluoedd hynny. Ym Mhen-y-bont ar Ogwr, Llywydd, er enghraifft, yn yr hyn yr ydym ni'n ei wneud eisoes i helpu teuluoedd gyda thaliad cymorth tanwydd gaeaf, mae cyngor Pen-y-bont ar Ogwr wedi talu bron i 7,000 o deuluoedd, yn y ffigurau diweddaraf yr wyf wedi'u gweld, ac wedi ymateb i dros 90 y cant o'r holl geisiadau a wnaed. Os gall Llywodraeth Cymru wneud hynny, ac os gall awdurdodau lleol Cymru wneud hynny yng Nghymru, siawns na allai'r Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan gamu ymlaen a chwarae eu rhan hefyd.

Llywydd, darparwyd lefelau digynsail o gymorth ariannol i fusnesau lletygarwch a thwristiaeth drwy gydol y pandemig, ond mae'r gefnogaeth fwyaf wedi dod drwy'r mesurau a gymerwyd i gadw staff a chwsmeriaid yn ddiogel yn wyneb argyfwng byd-eang.

Cysylltodd nifer o etholwyr pryderus yn y gogledd â mi sy'n rhedeg busnesau llety hunanarlwyo dilys ynghylch grant cymorth busnes Llywodraeth Cymru, a lansiwyd yn dilyn cyflwyno cyfyngiadau lefel rhybudd 2 ym mis Rhagfyr. Er enghraifft, dywedodd un, 'Mae ein bythynnod fferm yn cysgu 22 mewn clos. Dim ond ar gyfer 30 neu fwy o westeion y mae'r grant ar gael. Collais fy holl archebion dros y Nadolig a'r flwyddyn newydd wrth i westeion ddewis Lloegr dros Gymru ar gyfer eu gwyliau Nadolig. Dywedodd un arall, 'Mae ein busnes gwyliau bythynnod yn fusnes gwyliau dilys gyda chyfrifon i'w gefnogi, yn darparu mentergarwch, cyflogaeth a gwerth i ardal Dyffryn Dyfrdwy.' Dywedodd un arall, 'Mae fy unig incwm yn dod o'n busnes hunanarlwyo. Mae gostyngiad o 100 y cant yn nifer yr archebion o fis Rhagfyr i fis Chwefror wedi effeithio arnom ni. Rydym yn teimlo bod yna wahaniaethu yn ein herbyn ni.' Pan gyfeiriais i hyn at eich Gweinidog yr economi, atebodd, 'Nid oes cyfyngiadau ar waith ar gyfer cymysgu aelwydydd dan do. Felly nid yw llety hunanarlwyo yn gymwys', ac i hynny atebodd busnesau, 'Fe wnaethom golli archebion oherwydd penderfyniad Llywodraeth Cymru ac oherwydd y cyfyngiadau a roddwyd ar waith ar dafarndai a bwytai. Dewisodd fy ngwesteion dreulio cyfnod yr ŵyl mewn rhannau o'r DU lle nad oedd cyfyngiadau'—hynny yw nid Cymru—'A wnewch chi ofyn i'r Llywodraeth ddychwelyd yr arian a gollwyd gan fusnesau Cymru?' Felly, nid yw hwn yn gwestiwn am y cyfyngiadau yr ydych yn eu rhoi ar waith, mae hyn yn ymwneud â'r gefnogaeth i'r busnesau yr effeithiwyd arnyn nhw. Felly, sut ydych chi'n ymateb i'r nifer fawr o fusnesau Cymreig dilys yn y gogledd sydd wedi ysgrifennu ataf i am hyn?

Wel, fe wnaf ymateb yn yr union ffordd y mae'r Aelod eisoes wedi clywed gan Weinidog yr economi: yr oedd y busnesau hynny'n gallu gweithredu. Nid oedd unrhyw gyfyngiadau ar eu gallu i weithredu. Nid yw'n dderbyniol disgwyl i'r trethdalwr gamu i mewn o dan yr amgylchiadau hynny. 

Llywydd, gwnaeth adolygiad tai fforddiadwy 2019 gynnig diwygiadau arfaethedig i asesiadau o anghenion tai lleol, gan gynnwys pwerau adolygu a chymeradwyo newydd i Lywodraeth Cymru. Bydd manylion y dull newydd hwn yn cael eu cyhoeddi fis nesaf.

Diolch, Prif Weinidog. Mae Deddf Tai (Cymru) 2014 yn gosod rhwymedigaeth gyfreithiol a dyletswydd statudol ar awdurdodau lleol yng Nghymru i asesu a darparu ar gyfer darpariaeth breswyl a darpariaeth dros dro ar gyfer cymunedau Sipsiwn a Theithwyr, ac eto bron i wyth mlynedd yn ddiweddarach nid oes gan nifer o awdurdodau lleol safleoedd parhaol neu mae ganddyn nhw safleoedd annigonol ar gyfer cymunedau Sipsiwn a Theithwyr, neu fannau aros teithio annigonol pan fyddant ar eu taith. Felly, flwyddyn ar ôl blwyddyn, mae awdurdodau lleol wedi cael cyllid wedi'i glustnodi gan Lywodraeth Cymru i'w galluogi i wneud darpariaeth briodol, ac eto flwyddyn ar ôl blwyddyn, mae'r arian hwn wedi'i adael yn gorwedd ar y bwrdd. Felly, pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod awdurdodau lleol yn camu i'r adwy o ran eu cyfrifoldebau i'r cymunedau Sipsiwn a Theithwyr, gan y bydd y Bil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a'r Llysoedd, os caiff ei basio, yn troseddoli unrhyw un sy'n stopio ar safle anawdurdodedig?

Wel, Llywydd, roeddwn yn falch iawn bod y Senedd wedi pleidleisio yn unol â chyngor Llywodraeth Cymru ac wedi dewis atal cydsyniad deddfwriaethol ar y cymalau hynny yn y Bil hwnnw sy'n torri hawliau cymunedau Sipsiwn a Theithwyr. Rwyf yn rhannu'r rhwystredigaeth a fynegwyd gan Jenny Rathbone, Llywydd. Roedd yn Ddeddf a hyrwyddwyd gan Lywodraeth Cymru, gan Lywodraeth Lafur, a arweiniodd yn 2014 at yr asesiadau hynny o angen. Felly, mae'r ddeddfwriaeth yno, a, phob blwyddyn, mae Llywodraeth Cymru yn darparu arian i gynorthwyo awdurdodau lleol i gydymffurfio â'u dyletswyddau o fewn Rhan 3 o Ddeddf Tai (Cymru) 2014, ac mae'n siomedig felly nad oes cynnydd wedi'i wneud ym mhob rhan o Gymru. Pan oeddwn i'n Weinidog cyllid, Llywydd, rwy'n cofio cael cyngor, oherwydd nad oedd yr arian yn cael ei ddefnyddio, y dylid lleihau'r arian a ddyrannwyd gan Lywodraeth Cymru a'i ddefnyddio at ddibenion eraill. Gwrthodais ddilyn y cyngor hwnnw, oherwydd roeddwn eisiau bod yn siŵr na fyddai'r rhwystr i ddarparu darpariaeth oherwydd nad oedd yr arian ar gael. 

Nawr, yn y mis hwn, byddwn ni'n gweld canlyniadau'r asesiadau llety Sipsiwn/Teithwyr y bu'n rhaid i ni eu gohirio y llynedd oherwydd y pandemig. Rydym yn disgwyl eu gweld yn awr erbyn diwedd y mis hwn. A thrwy'r cynigion yn y cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol, byddwn yn symud i adolygu cydymffurfiaeth pob awdurdod lleol â'r dyletswyddau hynny drwy'r hyn a fydd yn awr yn adolygiad blynyddol. Bydd yr adolygiad hwnnw'n mabwysiadu dull cyson a chadarn o fonitro cydymffurfiaeth, a bydd yn ein helpu i weithredu'r argymhellion, fel y dywedais i, o adolygiad 2019 sy'n cynnig pwerau ychwanegol i Lywodraeth Cymru wrth oruchwylio'r cynlluniau y mae'n rhaid i awdurdodau lleol eu darparu. 

Good afternoon, First Minister. 

Llywydd, mae ein cynllun Cymru Sero Net yn seiliedig ar sicrhau pontio cyfiawn ledled Cymru, gan gynnwys mewn cymunedau gwledig. Mae'r cynllun yn cynnwys 123 o bolisïau a chynigion, ac mae'n defnyddio llawer o enghreifftiau byw o gymunedau gwledig Cymru.

Thank you, First Minister. I'd like to raise the matter of the commitment of the Welsh Government to plant 86 million trees by the end of this decade as part of the plan to reach net zero by 2050. According to the Farmers Union of Wales, only 25 per cent of the plans to plant more than 50 hectares of woodland, which is equivalent to 93 football pitches—.

Mae undebau'r amaethwyr yn cefnogi agenda hinsawdd a di-garbon y Llywodraeth yn llwyr, ond mae pryder, Prif Weinidog, fod gan bolisïau sy'n ysgogi plannu coed, yn enwedig lle mae cyllid yn fwy na lefel y cymorth sydd ar gael ar gyfer tir amaethyddol, y potensial i effeithio ar ffermio gan denantiaid wedi'i gategoreiddio gan denantiaethau tymor byr. Mae Glastir wedi helpu llawer o ffermwyr i arallgyfeirio, fel y gwyddom ni, felly mae llawer i'w ddysgu, ond rhaid i ni fod yn ymwybodol o ganlyniadau anfwriadol.

Rwy'n edrych ymlaen atoch chi'n ymuno â mi ar ymweliad â ffermwr yn fy rhanbarth i yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru, rwy'n ymwybodol mai un o'r materion y byddan nhw eisiau'i drafod gyda chi yw plannu coed. A tybed a allwch chi ddweud wrthyf i sut y mae'r Llywodraeth yn mynd i sicrhau nad yw baich datgarboneiddio yn disgyn yn anghyfartal ar gymunedau gwledig. Diolch yn fawr iawn. 

Well, Llywydd, I'd like to thank Jane Dodds for that question. And, of course, it is true to say that we do have an ambitious target for tree planting in Wales, and that is important because that's the advice that we've had from the committee advising us. To help us to reach net zero here in Wales, we will have to plant many more trees, and in so doing, there are great opportunities for farmers in Wales to do things that are important to us as a nation, but where they can also receive funding to do things that are important to us all.

Wrth gwrs, rwy'n cydnabod bod plannu coed yn golygu'r goeden iawn yn y lle iawn, ac mae hynny'n rhan annatod o'r cynllun sydd gennym ni. Nid yw'n ymwneud â phlannu unrhyw fath o goeden yn unrhyw le yn unig. Mae'n ymwneud â defnyddio tir nad yw ar gael ar gyfer gweithgareddau eraill y gall ffermwyr eu cyflawni yng Nghymru, ac sydd â gwerth masnachol, ond i ddefnyddio tir nad oes modd ei ddefnyddio fel hynny i dyfu cnwd a fydd o fudd i bob un ohonom ni wrth i ni wynebu newid hinsawdd. 

Rwy'n cydnabod y pwynt y mae Jane Dodds yn ei wneud. Mae plannu coed yn gynnig tymor hir, ac os ydych chi'n denant tymor byr, yna mae'n rhaid i chi allu cysoni'r ddau beth hynny. Rydym ni'n ymwybodol o hynny, wrth gwrs, ac yn gweithio gydag undebau'r amaethwyr ac eraill arno. Rwy'n edrych ymlaen yn fawr at yr ymweliad yr ydym ni'n bwriadu ei wneud gyda'n gilydd, gan y bydd yn haws, yr ydym ni'n gobeithio, i gynnal ymweliadau o'r fath yng Nghymru, ac rwy'n edrych ymlaen at drafod gydag undebau'r amaethwyr yng Nghymru y ffordd y gallan nhw gynorthwyo eu haelodau i fanteisio ar yr hyn sydd, yn fy marn i, yn gyfle pwysig i'r Gymru wledig chwarae ei rhan, fel y gwn i ei bod eisiau'i wneud, wrth fynd i'r afael â'r argyfwng mawr hwnnw ein hoes ni sef newid hinsawdd, a'i wneud mewn ffordd sy'n eu gwobrwyo am y cyfraniad y byddan nhw'n ei wneud.

I thank the First Minister, and I very much hope that you make a full and swift recovery from COVID. Best wishes to you.

The business statement and announcement is next, and I call on the Trefnydd to make that statement. Lesley Griffiths. 

Diolch, Llywydd. Nid oes gennyf i unrhyw newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos eistedd nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.

Diolch, Trefnydd, am eich datganiad. A gaf i alw am ddau ddatganiad yr wythnos hon? Daw'r cyntaf gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ynglŷn â chynllun cydnabyddiaeth ariannol gofal cymdeithasol, yn amlwg, mae'n rhywbeth yr ydym ni'n ei groesawu'n fawr i'r bobl hynny sydd wedi gweithio ar y rheng flaen ym maes gofal cymdeithasol ledled Cymru, yn enwedig yn ystod y pandemig. Ond mae etholwr wedi codi pryderon gyda mi nad yw pobl eraill a oedd yn gweithio, yn enwedig mewn cartrefi gofal, ym maes arlwyo a glanhau, yn gymwys ar gyfer y taliadau hyn, ac wrth gwrs, maen nhw hefyd wedi bod yn gwneud gwaith ar y rheng flaen, yr wyf i'n teimlo ei fod yn haeddu cael ei gydnabod mewn rhyw ffordd. Felly, hoffwn i Lywodraeth Cymru ystyried hyn a chyflwyno datganiad—naill ai gan y Dirprwy neu'r Gweinidog—i drafod a fyddai modd ymestyn hynny.

Yn ail, a gaf i hefyd ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd o ran y targedau ffosffad newydd a gafodd eu gosod gan Cyfoeth Naturiol Cymru ar ddechrau 2021? Byddwch chi'n ymwybodol bod awdurdodau lleol Cymru yn dal i aros am arweiniad clir gan Lywodraeth Cymru o ran sut i ddehongli'r penderfyniadau cynllunio a'r ceisiadau sy'n cael eu cyflwyno, yn erbyn y targedau newydd hynny. Ac mae'n achosi oedi cyn penderfynu ar lawer o geisiadau, gan gynnwys yn fy ardal awdurdod lleol fy hun. Felly, rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth y mae angen mynd i'r afael ag ef, mae angen rhywfaint o eglurder arnom ni, a byddai datganiad i'w groesawu'n fawr.

Diolch. Rwy'n credu eich bod chi wedi cyfeirio at ddau fater y mae llawer ohonom ni wedi cael sylwadau arnyn nhw gan ein hetholwyr ein hunain. Roedd y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol yn y Siambr a chlywodd hi eich cwestiwn chi a bydd hi'n cyflwyno rhagor o wybodaeth, naill ai ar ffurf datganiad ysgrifenedig neu'n ysgrifennu at yr Aelod, ac rwy'n siŵr y bydd llythyr yn cael ei roi yn y Llyfrgell.

O ran eich ail bwynt, rwy'n deall y bydd canllawiau'n cael eu cyhoeddi yn y dyfodol agos iawn.

Mae Caerdydd wedi cael ei disgrifio, Trefnydd, fel prifddinas tlodi tanwydd y DU, gyda chwarter ein trigolion yma yn y brifddinas yn dioddef tlodi tanwydd—yn uwch nag unrhyw ddinas neu dref arall yn y Deyrnas Unedig. Dyna 91,000 o bobl yn dioddef. A gawn ni ddadl yn amser y Llywodraeth ar dlodi tanwydd a'r argyfwng costau byw? Mae Plaid Cymru yn croesawu'r cyhoeddiad heddiw am gefnogaeth ychwanegol, ond mae llawer eto i'w wneud. Rwy'n siŵr bod y Trefnydd yn wrandäwr brwd ar Radio Wales, a chafodd y taliad ei drafod y bore yma ar raglen ffonio Jason Mohammad. Ymhlith y materion a gafodd sylw oedd twf banciau bwyd yn Nhrelái, ac roedd eraill yn nodi, er eu bod yn croesawu'r taliad, eu bod yn pwysleisio y bydd llawer yn dal i gael trafferth.

Y mathau hyn o bwyntiau yw'r rhai y gellid eu gwneud mewn dadl yn amser y Llywodraeth, a gallem ni hefyd nodi rhai o'r materion sy'n ymwneud ag ymateb Llywodraeth y DU. Byddwn ni i gyd yn cofio Llywodraeth Geidwadol y DU yn datgan mai oherwydd ein haelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd yr oedd yn rhaid i ni dalu treth ar werth ar brisiau ynni. Gwnaethon nhw addo i ni y byddai prisiau ynni'n gostwng unwaith yr oeddem ni allan o'r Undeb Ewropeaidd. Wel, mae Brexit nawr wedi'i wneud, Trefnydd; pam y mae TAW yn dal i gael ei godi ar ein Biliau?

Felly, dyma'r mathau o bethau y gallem ni eu trafod, Gweinidog. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael o ran Llywodraeth y DU yn dileu'r TAW o 5 y cant? Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael ar y benthyciad annigonol o £200 sydd wedi cael ei gynnig gan Lywodraeth y DU? A beth arall y gallwn ni fel Senedd ei wneud i helpu pobl Trelái, i helpu pobl Caerdydd a ledled Cymru, sy'n dioddef cymaint ar hyn o bryd? Diolch yn fawr.

Diolch. Fel y gwyddoch chi, am 12 p.m. heddiw, cafodd datganiad ysgrifenedig ei gyflwyno gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol, a, ddydd Iau, bydd y Gweinidog yr wyf i newydd gyfeirio ato, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, a'r Gweinidog Newid Hinsawdd, yn cynnal uwchgynhadledd costau byw. Dim ond hyn a hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud. Mae hyn wedi cael ei wneud yn Llundain, gan Lywodraeth Dorïaidd y DU. Rydych chi'n hollol gywir: maen nhw wedi cyflawni Brexit—rwy'n credu mai dyna oedd eu slogan—ond yr hyn y mae angen iddyn ei wneud yw sicrhau bod Brexit yn gweithio i'r DU. Gwnaethon nhw addo prisiau ynni is pe baem yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, ac yr oeddwn i'n darllen rhywfaint o ymchwil yr wythnos diwethaf a ddangosodd yr amrywiaeth o wledydd ledled Ewrop lle'r oedd cost ynni, mewn rhai ardaloedd, 50 y cant yn is nag yn y DU.

Mae fy etholwr, Evelyn, a'i mam, Jacqui, wedi cysylltu â mi, ar ôl cael sioc a bod yn hynod siomedig o ddarganfod y bydd Undeb Rygbi Cymru, o fis Medi 2022, yn atal merched rhag chwarae rygbi cymysg dan 12 oed a dan 13 oed. Mae Evelyn yn chwaraewr rhagorol, ac yn gapten chwaraeon dan 12 oed Pen-y-bont ar Ogwr, yn ogystal â chwarae i Ysgol Gyfun Brynteg. Gwnes i gyfarfod ag Undeb Rygbi Cymru i ofyn pam a sut y cafodd y penderfyniad hwn i wahardd merched o rygbi cymysg ei wneud. Hyd yma, nid yw Undeb Rygbi Cymru wedi darparu unrhyw dystiolaeth bod ymgynghoriad teg wedi'i gynnal a oedd yn cynnwys gofyn i'r merched yr effeithiwyd arnyn nhw a'u ffrindiau tîm ynghylch eu barn, na bod asesiad o'r effaith ar gydraddoldeb wedi'i gynnal. Fy mhryder i yw nad yw merched wedi cael eu holi ynghylch pam eu bod yn rhoi'r gorau i chwarae rygbi ar ôl cael eu gwahardd rhag chwarae'n gymysg mwyach, nac am eu syniadau ynghylch cynyddu eu cyfranogiad, yn hytrach na'u gwahardd yn unig. Rwyf i wedi codi hyn gyda'r Gweinidog chwaraeon a diwylliant, ac rwy'n aros am atebion i fy nghwestiynau gan Undeb Rygbi Cymru, ond, yn y cyfamser, a wnaiff y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ddarparu datganiad ar gyfranogiad merched mewn chwaraeon ledled Cymru?

Diolch. Rwy'n ymwybodol bod Undeb Rygbi Cymru wedi cynnal ymgynghoriad, fel y gwnaethoch chi gyfeirio ato. Rwy'n credu mai yn ôl yn 2019 ydoedd, ac yna cafodd ei ohirio oherwydd pandemig COVID, ac ni chafodd ei gyflwyno tan eleni. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n gwrando ar yr hyn y mae pobl ifanc yn ei ddweud ynghylch y rhwystrau y maen nhw'n teimlo eu bod yn eu hwynebu. Fel yr ydych chi'n ei ddweud, rydych chi wedi cyflwyno sylwadau i'r Dirprwy Weinidog chwaraeon a diwylliant, ac rwy'n siŵr y bydd hi'n ymateb i chi pan fydd ganddi ragor o wybodaeth gan Undeb Rygbi Cymru.

Ar 28 Medi y llynedd, gofynnais i am ddadl yn y Siambr ar y mater o deithio'n fwy diogel i farchogion ceffylau yng Nghymru, ac efallai y byddwch chi'n cofio mai eich ymateb chi oedd y byddai dadl o'r fath yn gynamserol, o ystyried y newidiadau i Rheolau'r Ffordd Fawr oedd ar y gweill. Gan fod y newidiadau i Rheolau'r Ffordd Fawr nawr wedi'u cyhoeddi, hoffwn i ofyn eto am ddadl yn y Siambr ar deithio mwy diogel i farchogion yng Nghymru. Rwy'n gofyn am y ddadl hon oherwydd rwy'n credu bod llawer mwy y byddai modd ei wneud i ddarparu llwybrau mwy diogel i farchogion a gyrwyr cerbydau, fel gwell defnydd o arwyddion a chyflwyno'r ymgyrch diogelwch Araf Iawn yn genedlaethol. Rwy'n credu hefyd fod angen gwneud mwy i dynnu sylw at y newidiadau newydd i Rheolau'r Ffordd Fawr er budd pob defnyddiwr ffordd. Yn anffodus, dim ond 22 y cant o lwybrau hygyrch i'r cyhoedd yng Nghymru sy'n agored i farchogion, ac mae llawer o'r llwybrau hyn wedi'u harwynebu i ddarparu ar gyfer beicwyr o dan y ddeddfwriaeth teithio llesol, gan eu gwneud yn gwbl amhriodol i geffylau. Mae llawer mwy o lwybrau hefyd yn mynd yn anhygyrch i farchogion oherwydd y ffensys a'r rhwystrau y mae awdurdodau lleol yn eu codi i atal cerbydau modur rhag cael mynediad atyn nhw. Gyda hyn mewn golwg, rwy'n credu ei bod yn hanfodol bod gan y gymuned farchogaeth fwy o gyfle i ddweud eu dweud ynghylch cynllunio a gweithredu'r cynllun teithio llesol, nad yw, ar hyn o bryd, yn diwallu eu hanghenion, a gobeithio y bydd modd mynd i'r afael ag ef a'i amlygu yn y ddadl hon. Diolch.

Diolch. Nid wyf i'n ymwybodol a gafodd hyn sylw yn y newidiadau a gafodd eu cyflwyno o ran y newidiadau i Rheolau'r Ffordd Fawr, ond byddaf i'n sicr yn gofyn i'r Gweinidog ystyried eich cais.FootnoteLink 

Mae gennyf i ddau ddatganiad yr hoffwn i alw amdanyn nhw. Yn gyntaf, mae'r argyfwng costau byw yn taro pawb yn galed, ac ar ymweliad diweddar â fferm deuluol Anthony yn Abercynffig dysgais i faint mae'r argyfwng yn taro ffermwyr. Gwnaethon nhw fanylu ar sut mae chwyddiant wedi cynyddu pris gwrtaith, er enghraifft, o £8,000 i £18,000 y flwyddyn, gyda thueddiadau tebyg ar hyd a lled llawer o'r cyfleustodau a'r offer sydd eu hangen arnyn nhw i gynnal eu fferm. Felly, byddwn i'n gwerthfawrogi datganiad ar ba gymorth sydd wedi'i ddarparu i'r gymuned ffermio, nid yn unig ym Mhen-y-bont ar Ogwr, ond ledled Cymru, fel y gallan nhw fforddio parhau i weithredu a chyflenwi bwyd o ansawdd uchel i'r farchnad ddomestig yn ystod yr argyfwng costau byw hwn. Rwy'n credu ei bod yn gwbl glir i'r gymuned ffermio nad yw'r gefnogaeth honno'n dod gan y Torïaid yn San Steffan. 

Yn ail, hoffwn i ymuno â fy nghyd-Aelod Sarah Murphy i ofyn am ddatganiad ar yr hyn y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ymdrin â'r gostyngiad anochel yn nifer y merched sy'n chwarae rygbi o ganlyniad i benderfyniad Undeb Rygbi Cymru i roi'r gorau i ariannu timau cymysg ar ôl 11 oed. O'r sgyrsiau y mae Sarah a minnau wedi'u cael, mae'n ymddangos bod Undeb Rygbi Cymru yn beio merched am beidio â bod eisiau chwarae rygbi neu'n wfftio'r gostyngiad mewn merched sy'n chwarae rygbi fel digwyddiad naturiol. Pa ffordd bynnag yr ydych chi'n dewis edrych arno, mae'n gam yn ôl ac mae wedi achosi pryder mawr. Rwy'n credu yn sylfaenol, os ydym ni eisiau newid y diwylliant yn ein cymdeithas, na allwn i ddod o hyd i well le i ddechrau na'n timau rygbi, yn enwedig mewn cymunedau fel fy un i a Sarah, lle mae'r clwb rygbi, yn amlach na pheidio, yn ganolog i'r gymuned. Wedi'r cyfan, mae rygbi ar gyfer pawb. 

Diolch. Felly, mewn ymateb i'ch ail gwestiwn, nid wyf i'n credu bod gennyf i ddim arall i'w ychwanegu at yr hyn y dywedais i yn fy ateb i Sarah Murphy, dim ond i ddweud fy mod i'n credu ei bod yn bwysig iawn bod Undeb Rygbi Cymru efallai'n mynd yn ôl ac yn edrych ar yr ymatebion i'r ymgynghoriad, gweld a oes unrhyw beth arall y gallan nhw ei dynnu allan ohono, neu ewch i'r clybiau rygbi a chael y sgyrsiau hynny os oes angen. Ac rwy'n siŵr y bydd y Dirprwy Weinidog diwylliant a chwaraeon, os nad ydych chi wedi ysgrifennu ati, wedi fy nghlywed yn dweud fy mod yn siŵr y bydd hi'n ymateb i Sarah yn y dyfodol agos iawn, ond efallai y byddai'n ddoeth i chi ysgrifennu ati hi hefyd.

O ran yr argyfwng costau byw, byddwch chi'n ymwybodol o'r datganiad ysgrifenedig heddiw o'r gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i rhoi i bawb, ac mae hynny'n amlwg yn cynnwys y gymuned ffermio hefyd. Gwnaethoch chi sôn yn benodol am brisiau gwrtaith, ac yr oedd hyn yn rhywbeth y trafodais i gyda fy nghymheiriaid o bob rhan o'r DU yng nghyfarfod grŵp rhyng-weinidogol diwethaf DEFRA y gwnaethom ni ei gynnal, oherwydd mae'n amlwg nad mater i Gymru yn unig yw hwn; mae hyn ledled y DU. Nid ydym ni'n ystyried unrhyw gymorth ychwanegol penodol, ond mae'n rhywbeth yr ydym ni'n ei fonitro'n agos. Ond rwy'n gobeithio y gall pawb sy'n gymwys gael gafael ar y cyllid ychwanegol. Rwy'n mynd yn ôl at yr hyn a ddywedais i wrth Rhys ab Owen: dim ond hyn a hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud; mae hyn yn rhywbeth y mae angen i Lywodraeth y DU ymdrin ag ef.

Mae gennyf i gais am ddau ddatganiad gan y Llywodraeth. Yn gyntaf, rwy'n gofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar ddarparu caeau chwaraeon 3G a 4G a chynlluniau i gynyddu'r nifer ledled Cymru. Ni allaf i bwysleisio gormod pa mor bwysig y mae caeau 3G a 4G, sy'n eich galluogi i chwarae am gyfnodau hir ar gae yn hytrach na chael dim ond dwy gêm mewn diwrnod, ac sydd hefyd yn caniatáu iddyn nhw gael eu defnyddio ar adegau pan fo'r caeau arferol, neu'r caeau glaswellt, yn llawn dŵr. 

Fy ail gais yw datganiad gan Lywodraeth Cymru ar y posibilrwydd y bydd Cymru'n rhan o gais ar y cyd ar gyfer twrnamaint Ewro 2028 a'r gefnogaeth sydd ar gael gan Lywodraeth Cymru. Dywedodd datganiad ar y cyd gan y pum cymdeithas bêl-droed,

'Yn dilyn astudiaeth ddichonoldeb helaeth, a oedd yn asesu'r cyfleoedd posibl mewn pêl-droed rhyngwladol, mae cymdeithasau pêl-droed Lloegr, Gogledd Iwerddon, yr Alban, Cymru a Gweriniaeth Iwerddon wedi cytuno i ganolbwyntio ar gais i gynnal... EWRO 2028'. 

Byddwn i'n falch iawn o weld rhai o gemau Ewro 2028 yn cael eu chwarae yng Nghymru, felly beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud o ran ceisio rhoi cymaint o gefnogaeth ag y gallan nhw i Gymdeithas Bêl-droed Cymru?

Diolch. Mae buddsoddi yn ein cyfleusterau chwaraeon yn rhan allweddol o'n rhaglen lywodraethu, ac mae'n bwysig iawn, os ydym ni eisiau annog cyfranogiad ychwanegol a chefnogi iechyd a llesiant ein cenedl, ein bod ni wir yn ystyried lle yr ydym ni'n buddsoddi yn ein cyfleusterau chwaraeon. Rydym ni wedi cyhoeddi £4.5 miliwn ychwanegol o gyllid cyfalaf ar gyfer eleni, gan ddod â chyfanswm ein buddsoddiad ar gyfer eleni i fwy na £13.2 miliwn i gefnogi ein hymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu. Rydym ni hefyd wedi dyrannu £24 miliwn o gyllid cyfalaf i gefnogi Cymru yn ystod y tair blynedd nesaf, ac y bydd cyllid yn cefnogi nid yn unig gwella'r cyfleusterau presennol sydd gennym ni, ond hefyd yn datblygu cyfleusterau newydd, ac mae hynny'n cynnwys caeau 3G. 

O ran eich ail gais, fel y gwnaethoch chi sôn, mae'r pum Llywodraeth a'r pum cymdeithas bêl-droed o bob rhan o'r DU ac Iwerddon wedi cytuno ar y cyd i gwmpasu dichonoldeb cais FIFA yng Nghwpan y Byd 2030, ac rwy'n credu i'r Cymdeithasau Pêl-droed ddod i'r casgliad yn eithaf cyflym na fyddai cais am gwpan y byd yn llwyddiannus—roedd yn annhebygol y byddai'n llwyddiannus ar hyn o bryd—ac maen nhw nawr wedi nodi eu bwriad i ddatblygu cais ar y cyd rhwng y DU ac Iwerddon i gynnal pencampwriaethau Ewropeaidd UEFA yn 2028. Felly, mae'n amlwg y bydd y Gweinidog, ac ar draws y Llywodraeth, yn parhau i ymgysylltu'n agos iawn â Chymdeithas Bêl-droed Cymru a'r Llywodraethau a'r Cymdeithasau Pêl-droed eraill i allu gwerthuso'r costau ac, wrth gwrs, manteision cynnal twrnamaint o'r fath. 

Trefnydd, hoffwn i gael datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar y gwasanaeth sy'n cael ei ddarparu gan Penderfyniadau Cynllunio ac Amgylchedd Cymru—sef PEDW. Fel y gwyddoch chi efallai, dechreuodd y gwasanaeth newydd hwn ar 1 Hydref 2021. Nawr, er iddyn nhw gael rhybudd ymlaen llaw o 14 mis gan Neil Hemington, y gyfarwyddiaeth gynllunio, ar 11 Hydref, rwyf i wedi gorfod anfon llythyr at y Gweinidog Newid Hinsawdd yn tynnu sylw at bryderon nad oedd gan swyddogion yr adran unrhyw fynediad llawn i'r system gwaith achos a dogfennau newydd, ac felly nid ydyn nhw nawr yn gallu darparu gwybodaeth hanfodol am apeliadau cynllunio byw. Bum mis ers gweithredu PEDW, mae problemau difrifol yn dal i gael eu hwynebu, ac mae wedi'i godi gyda mi yn fy etholaeth, ac, yn wir, mae Owen Hughes, golygydd busnes uchel ei barch y Daily Post, wedi adrodd bod oedi wrth apelio cynllunio nawr yn oedi buddsoddiadau busnes yng Nghymru. Felly, byddwn i'n falch pe bai'r Gweinidog Newid Hinsawdd yn gwneud datganiad yn egluro sut y bydd yn sicrhau bod PEDW yn dechrau gweithredu'n effeithiol ac, wrth gwrs, i fynd i'r afael â'r ôl-groniad o apeliadau ar frys. Diolch.

Diolch. Fel y dywedwch chi, dim ond ychydig fisoedd sydd ers i'r gwasanaeth newydd hwn ddechrau. Rydych wedi ysgrifennu at y Gweinidog Newid Hinsawdd, ac yr wyf i'n siŵr y bydd hi'n ymateb i chi yn y dyfodol agos. 

Hoffwn i gael datganiad, os gwelwch yn dda, ar ganoli gwasanaethau iechyd yn Nwyrain De Cymru—hynny yw, y ffaith bod pobl nawr yn gorfod teithio i wahanol ysbytai er mwyn cael triniaethau gwahanol. Mae etholwr wedi cysylltu â mi ynglŷn â'r ffaith mai dim ond yn Ysbyty Ystrad Fawr yn Ystrad Mynach y bydd yr holl weithdrefnau diagnostig ar y fron yn cael eu cynnal, a bydd hynny'n golygu y bydd angen i etholwyr fynd ar deithiau hir ar drafnidiaeth gyhoeddus os nad oes ganddyn nhw gar. Felly, i rywun o Gilwern, er enghraifft, ond hefyd pentrefi a threfi ar draws y rhanbarth, gallai hyn olygu teithiau a fydd yn gymhleth, yn hir ac yn cynnwys nifer o newidiadau. Yn aml bydd yn rhaid i gleifion aros yn yr oerfel i fws arall ddod. Mae fy etholwr wedi tynnu sylw at y ffaith y bydd angen amrywiaeth o apwyntiadau diagnostig ar bobl sydd angen triniaeth canser ac felly bydden nhw'n dioddef fwy nag unwaith. Ac mae'r gwasanaeth cludo cleifion hefyd yn golygu amseroedd aros hir. Pan agorodd Ysbyty Athrofaol y Faenor, dywedwyd wrth bobl ar draws y de-ddwyrain y byddai'n golygu gwell gwasanaethau, ond yr wyf i'n pryderu neu'n rhannu pryder trigolion ein bod ni nawr yn gweld llai o fynediad uniongyrchol at ofal. Mae staff y bwrdd iechyd yn gwneud gwaith aruthrol—mae angen eu canmol—ond hoffwn i gael datganiad, os gwelwch yn dda, yn amlinellu sut y bydd y Llywodraeth yn mynd i'r afael â'r materion sy'n ymwneud â mynediad i wahanol ysbytai gan fod gwahanol wasanaethau'n cael eu darparu mewn lleoliadau gwahanol, oherwydd y peth olaf y mae pobl sy'n sâl ei angen yw straen ychwanegol.   

Rwy'n cytuno'n llwyr â'ch pwynt olaf. Yn amlwg, mater i'r bwrdd iechyd yw darparu gwasanaethau, ac mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn monitro'r materion hyn yn agos iawn ac, rwy'n gwybod, ei bod hi'n cyfarfod â chadeirydd a phrif weithredwr y bwrdd iechyd yn rheolaidd. Rydym ni'n gweld gwasanaethau arbenigol—wrth gwrs ein bod ni—ac nid ydym ni eisiau i gleifion orfod teithio i lawer o ysbytai i drin yr un cyflwr, ond, wrth gwrs, mae'n anghenraid weithiau os oes gennych chi gyflwr penodol ac efallai y bydd yn rhaid i chi deithio ychydig ymhellach. Ond, fel y dywedais i, mater i'r bwrdd iechyd yw hwn. 

Rwy'n credu bod trafnidiaeth gyhoeddus hefyd yn rhywbeth sy'n bwysig iawn. Gwnaethoch chi gyfeirio at Ysbyty Athrofaol y Faenor, ac yr wyf i wedi clywed llawer o Aelodau'n cyfeirio at broblemau etholwyr ynghylch hynny, a gwn i, unwaith eto, fod y Gweinidog yn gweithio'n agos iawn gyda'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd mewn cysylltiad â hyn. 

Gweinidog, hoffwn i ofyn am ddadl yn amser y Llywodraeth ar bolisi'r Llywodraeth ar gyfer y Cymoedd. Byddwch chi'n ymwybodol, ers yr etholiad y llynedd, mai ychydig iawn o gyfleoedd sydd wedi bod i drafod y ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i ddatblygu polisi, a pholisi economaidd yn arbennig, ar gyfer Cymoedd y De. Hoffwn i'r ddadl honno gael ei llywio gan ddau ddatganiad, gydag adroddiad, yn gyntaf oll, ar waith tasglu'r Cymoedd. Rhoddodd nifer o Weinidogion nifer o ymrwymiadau, gan gynnwys fi fy hun, yn y Senedd ddiwethaf ar uchelgeisiau Llywodraeth Cymru, ond nid oes adroddiad wedi bod ar alldro'r hyn yr oedd tasglu'r Cymoedd wedi'i gyflawni yn y cyfnod hwnnw a p'un a oedd wedi ymdrin â'i dargedau a'u cyflawni ai peidio. Felly, hoffwn i weld adroddiad ar waith tasglu'r Cymoedd yn cael ei gyhoeddi cyn gynted â phosibl. 

Ac mae'r ail ddatganiad yr hoffwn i ofyn amdano ar raglen y Cymoedd Technoleg. Rhaglen fuddsoddi gwerth £100 miliwn yw hon, sy'n canolbwyntio ar fy etholaeth i fy hun ym Mlaenau Gwent. Ar hyn o bryd mae'n cyrraedd y pwynt hanner ffordd, a byddai'n amser da, rwy'n credu, i ni edrych yn ôl ar yr hyn y mae wedi'i gyflawni yn ystod y pum mlynedd diwethaf a beth yw'r cynlluniau ar gyfer cyflawni yn ystod y pum mlynedd nesaf.  

Diolch. Gofynnaf i Weinidog yr Economi gyhoeddi dau ddatganiad ysgrifenedig ar y ddau fater hynny—tasglu'r Cymoedd a'r Cymoedd Technoleg. 

Hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar ansawdd dŵr yn Afon Gwy. Yr wythnos diwethaf, gwnes i gyfarfod â Gweinidog Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am ansawdd dŵr, Rebecca Pow, ac mae hi eisiau gweithio'n adeiladol gyda Llywodraeth Cymru i wella ansawdd dŵr yn Afon Gwy a ledled Cymru. Cafodd y Gweinidog Newid Hinsawdd ei gwahodd i'r cyfarfod hwnnw ac mae'n drueni na allai hi fod yn bresennol. Felly, a wnaiff y Trefnydd ofyn i'r Gweinidog ddod i'r Siambr i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd ynghylch pa gyfarfodydd rhynglywodraethol sydd wedi'u cynnal ar ansawdd dŵr, a sut y mae'n bwriadu gweithio'n adeiladol gyda Llywodraeth y DU i wella ein dyfrffyrdd mewndirol yng Nghymru? Diolch, Llywydd. 

Gwelais i'r llythyr yn gwahodd y Gweinidog Newid Hinsawdd i gyfarfod â Gweinidog Llywodraeth y DU. Yn anffodus, fel y gallwch chi ddychmygu, mae ein dyddiaduron yn llawn iawn; mae angen ychydig mwy o rybudd arnom ni na thri neu bedwar diwrnod. Mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd yn gweithio'n adeiladol iawn—fel y gwnes i pan oeddwn i yn y portffolio hwnnw—gyda Llywodraeth y DU, ac, yn amlwg, mae ein rhaglen lywodraethu ni'n ein hymrwymo ni i wella ansawdd dŵr. Yn amlwg, mae llygredd Afon Gwy yn rhywbeth sydd wedi bod yn y cyfryngau ac yn sicr yn ein bagiau post. Dangosodd asesiad cychwynnol CNC o lefelau P yn ardaloedd cadwraeth arbennig ein hafonydd, a oedd yn cynnwys Afon Gwy, mai'r rheswm bod cyrff dŵr yn methu targedau P yn dod o amrywiaeth eang o ffynonellau. Mae'r achosion yn gymhleth iawn, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n parhau i weithio gyda CNC, ein bod ni'n parhau i weithio gyda Dŵr Cymru, a'n bod ni'n parhau i weithio gyda Llywodraeth y DU.

I'd like to ask for a statement from the Trefnydd in her role as Minister for rural affairs and agriculture. The Australian High Commissioner to the UK will be visiting Anglesey this week. I always enjoy welcoming visitors to the island, of course, but George Brandis will be meeting with farmers who will be very eager, I'm sure, to raise their concerns about the impact of a trade deal between the UK and Australia post Brexit.

Farmers tell me regularly that they are concerned about this. The agricultural unions say that they have difficulty finding anything in the trade agreement that could help Welsh farmers, and that, indeed, more than anything, they see it as something that benefits those in Australia who would be in competition with Welsh farmers . So, can I have a statement from the Minister on the steps that are being taken to try and safeguard Welsh farmers from the threat that this trade deal between the UK and Australia represents to them?

Diolch i chi. Rydych chi'n codi pwynt pwysig iawn. Fe geir y cytundeb masnach ag Awstralia. Fe geir y cytundeb masnach â Seland Newydd. Os nad ydym ni'n ofalus, fe fyddwn ni'n gweld effaith gronnol y bargeinion masnach, a allai ddifrodi llawer iawn ar ein cymuned ffermio ni yma yng Nghymru. Yn amlwg, un pwnc sy'n peri pryder gwirioneddol i mi yw safonau. Mae hi'n bwysig iawn nad ydym ni'n gweld ein marchnad ni'n cael ei gorlenwi â mewnforion o wledydd nad ydyn nhw'n cadw at ein safonau uchel iawn ni o ran iechyd a lles anifeiliaid, na'n safonau amgylcheddol uchel iawn ni ychwaith.

Dyma rywbeth y mae Gweinidog yr Economi yn arwain arno—cytundebau masnach. Rwy'n gweithio yn agos iawn gydag ef yn hyn o beth. Mae'n rhywbeth yr ydym ni'n ei drafod yn Grŵp Rhyngweinidogol DEFRA fel yr oeddwn i'n sôn gynnau. Pan fydd gennyf i ragor o wybodaeth ynglŷn ag ystyriaeth o'r effaith gronnol, fe fyddaf i'n hapus iawn i wneud datganiad.

I thank the Trefnydd.

The next statement is the statement by the Minister for Health and Social Services—an update on COVID-19. I call on the Minister to make her statement—Eluned Morgan.

Diolch yn fawr, Llywydd, am y cyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ynglŷn â'r sefyllfa gyfredol o ran iechyd y cyhoedd a chanlyniad yr adolygiad diweddaraf o reoliadau coronafeirws, a gynhaliwyd yr wythnos diwethaf.

Mae Cymru ar lefel rhybudd 0 ar hyn o bryd. Rydym ni wedi mynd heibio i benllanw omicron dros gyfnod y Nadolig a'r flwyddyn newydd, ac rydym ni'n gynyddol ffyddiog bod niferoedd yr achosion yn prinhau. Mae heintiadau yn y gymuned yn prinhau. Mae nifer y bobl sy'n cael eu derbyn i'r ysbyty gyda COVID-19 yn lleihau, a nifer y bobl mewn gofal critigol gyda COVID-19 yn ddiweddar yw'r lleiaf ers mis Gorffennaf 2021. Mae'r rhain i gyd, wrth gwrs, yn newyddion cadarnhaol iawn.

Wrth gwrs, fe geir rhai rhesymau i ni ddal ati i fod yn ofalus. Mae hi'n amlwg nad yw'r pandemig ar ben eto. Mae COVID, yn anffodus, yn parhau i fod gyda ni. Y gyfradd o achosion, ar sail profion PCR cadarnhaol, yw 326 o achosion fesul 100,000. Mae hon yn gyfradd uchel iawn o hyd, er nad yw hi mor uchel â'r cyfraddau eithriadol a welsom ni yn anterth y don omicron.

Rydym ni'n cadw llygad barcud hefyd ar achosion o is-amrywiolyn omicron, o'r enw BA.2. Mae honno'n ffurf fwy trosglwyddadwy fyth o'r feirws na'r un yr ydym ni wedi dod i arfer â hi. Daeth bron i 250 o achosion i'r golwg yng Nghymru hyd yn hyn. Fe fu yna rywfaint o ddyfalu mai dyna'r hyn sy'n gyrru'r gyfradd uchel o achosion yng Ngogledd Iwerddon ar hyn o bryd.

Llywydd, cyn i mi droi at ganlyniad yr adolygiad 21 diwrnod, fe hoffwn i fyfyrio am eiliad ar y cynnydd a'r gwahaniaeth aruthrol a wnaeth ein rhaglen frechu wych ni. Wrth i ni nesáu at ddwy flynedd ers yr achos cyntaf o ddiagnosis coronafeirws yng Nghymru, fe weinyddwyd dros 6.8 miliwn dos o'r brechlyn COVID-19. Mae mwy na naw o bob 10 o bobl wedi cael un dos, mae 86 y cant wedi cael dau ddos, ac mae 67 y cant wedi cael dos atgyfnerthu. Mae brechu wedi helpu i newid cwrs y pandemig hwn, gan wanhau'r cyswllt rhwng y feirws â salwch difrifol, mynediad i ysbyty, a marwolaeth i gymaint ohonom ni. Mae brechu wedi achub bywydau di-rif, ac mae cyflymder ein rhaglen atgyfnerthu ni wedi ein helpu ni wrth dawelu storm omicron, heb os nac oni bai.

Rwy'n falch fod ein system ar-lein ni ar gyfer aildrefnu apwyntiadau bellach yn fyw ac yn cael ei chyflwyno a'i hintegreiddio yn raddol i gynlluniau cyflenwi brechlyn COVID-19 y byrddau iechyd. Dyma offeryn arall i fyrddau iechyd allu darparu dulliau ychwanegol i bobl ar gyfer cysylltu i aildrefnu eu hapwyntiadau nhw os nad yw'r un a roddwyd iddyn nhw'n gyfleus. Fe fydd byrddau iechyd yn parhau i fod â llinellau ffôn ar gael i bobl nad ydyn nhw'n cael y neges testun ar gyfer aildrefnu neu sy'n methu â mynd trwodd i'r gwasanaeth aildrefnu ar-lein. Nid yw hi fyth yn rhy hwyr i gael eich brechu yng Nghymru, ac fe fyddwn i'n annog unrhyw un nad yw wedi cael ei frechu eto, neu nad yw wedi gorffen ei gwrs brechlyn, i ddod i gael ei bigiadau.

Er na chafodd hyn ei gyhoeddi yn swyddogol eto gan y Cyd-bwyllgor ar Frechu ac Imiwneiddio, rwyf i wedi cael cyngor gan y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu ynghylch brechu pob plentyn pump i 11 oed. Rwyf i wedi cytuno i'w gynnig, ac rydym ni'n gweithio gyda byrddau iechyd i weithredu'r cynnig hwn. Rydym ni'n aros am gyngor o ran a ddylai'r carfannau mwyaf agored i niwed gael brechiad atgyfnerthu arall i'w diogelu nhw dros fisoedd y gwanwyn a'r haf. Rydym ni'n gweithio gyda'r byrddau iechyd i gynllunio ar gyfer sefyllfaoedd amrywiol i sicrhau ein bod ni'n hyblyg ac yn barod i roi unrhyw gyngor ar waith wedi i mi ystyried hyn yn ofalus.

Llywydd, I will turn now to the review. This was the first three-week review of all the protective measures we have at alert level 0. As the health situation is generally improving, the Cabinet has decided that we will stay at alert level 0. We can also begin to relax some of the protections we have in place. We will do this carefully and in a phased way.

From this Friday 18 February onwards, we will remove the requirement to show a COVID pass to enter large indoor and outdoor events, and to enter nightclubs, cinemas, theatres and concert halls. From 28 February onwards, we will remove the requirement for face coverings to be worn in some indoor public places. But they will continue to be a legal requirement in all retail settings, on public transport, and in health and care settings. If the public health situation continues to improve, we hope to be able to remove the requirement to wear face coverings entirely by the end of March.

We are working closely with schools to support them with planning a return to operating in line with the local decisions framework, which will happen immediately after half term. Face coverings will no longer be routinely required in classrooms after that date, but they should continue to be worn in communal areas in secondary schools. The rules in regard to self-isolation will remain in place in Wales. These are an important way of breaking the chain of transmission of the virus and preventing more people from becoming infected.

Following the next review, we intend to publish a transition plan for living with coronavirus. This will be a plan for the time when all legal restrictions made under the emergency health protection legislation are removed. We are now able to move forward and begin this cautious lifting of protections, while leaving others in place. For those people who have followed the rules and the measures to keep them and their loved ones safe, we thank them for that. We thank everyone for playing their part. We also thank, of course, our NHS and social care staff for continuing to work tirelessly through these difficult times.

COVID-19 hasn't gone away. As we continue to lift these restrictions, we will continue to monitor the public health situation, but the picture is improving. That gives us the hope that we can plan for a brighter future. Thank you.

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad heddiw, ac am y briff yn gynharach hefyd a oedd ar gael i aelodau'r pwyllgor iechyd? Gwerthfawrogwyd hynny'n fawr iawn. Gweinidog, rwy'n hapus iawn gyda rhai o'r manylion yn eich datganiad chi. Rydych chi'n sôn am ostyngiad yng nghyfraddau ysbytai a'r rhai mewn gofal critigol gyda COVID-19 ar eu lefelau isaf ers mis Gorffennaf 2021. Rydych chi'n dweud bod hynny'n gadarnhaol iawn, ac rwyf i'n cytuno â chi'n llwyr. Mae hon yn sefyllfa gadarnhaol dda iawn i fod ynddi hi. Fe ewch chi ymlaen i ddweud bod coronafeirws yn parhau i fod gyda ni, yn anffodus. Ond fe fydd hwnnw gyda ni am byth; yn ôl yr hyn yr wyf i'n ei ddeall a dyna ddywed gweithwyr iechyd proffesiynol wrthym ni. Felly, mae'n rhaid i ni ddysgu byw gyda coronafeirws. Fe fyddwn i'n ddiolchgar pe byddech chi'n amlinellu a ydych chi'n cytuno â'r safbwynt hwn.

Ar ôl 19 wythnos, rydym ni, o'r diwedd, wedi penderfynu cael gwared ar y pasbortau brechu. Wrth gwrs, mae hynny'n fy mhlesio i'n fawr iawn, am eu bod nhw'n aneffeithiol, ac yn gostus i fusnesau, heb unrhyw dystiolaeth eu bod nhw'n gwneud unrhyw beth gwirioneddol i rwystro ymlediad coronafeirws na chynyddu cyfraddau brechu. Yn fy marn i, ni ddylai Llywodraeth Lafur Cymru fod wedi dod â'r penderfyniad ger ein bron i fod â phasbortau COVID yn y lle cyntaf un. Roeddech chi'n dweud y gall busnesau barhau i fod â phasbortau brechu yn wirfoddol; a ydych chi wedi cael unrhyw arwydd gan fusnesau eu bod nhw'n awyddus i wneud felly, ac os ydych chi, o ba sectorau arbennig y daeth hynny? Fe fyddai hi'n ddefnyddiol i ni gael gwybod hynny.

Rwyf i wedi gofyn i chi ar sawl achlysur am dystiolaeth o ran y pasbortau COVID, ac rydych chi naill ai wedi dweud wrthyf i eich bod chi wedi defnyddio tystiolaeth ryngwladol ynglŷn â phasbortau brechu o wledydd lle nad yw'r niferoedd sydd wedi manteisio ar frechlynnau yn fawr iawn—wrth gwrs, yng Nghymru, nid yn y sefyllfa honno yr ydym ni; rydym ni mewn sefyllfa lawer gwell, lle mae 86 y cant, fel roeddech chi'n dweud yn eich datganiad chi heddiw, wedi cael yr ail ddos ac mae 67 y cant wedi cael y brechiad atgyfnerthu—neu rydych chi wedi dweud bod y dystiolaeth sy'n dangos pa mor effeithiol ydyn nhw wedi cael ei chyhoeddi eisoes. Ond fe hoffwn i eich cyfeirio chi at eich cell cyngor technegol chi ddoe. Pan oedden nhw'n cyhoeddi gwybodaeth, roedden nhw'n dweud y ceir llawer o ansicrwydd o hyd ynghylch effeithiolrwydd y pàs COVID o ran rhwystro heintiadau, o gofio nad oes yna werthusiad sylweddol wedi bod o'r ymyriadau hyn. Rydych chi'n dweud yn aml mai un mesur ymhlith llawer yw hwn, ond mae'r gell yn mynd ymlaen i ddweud, er bod potensial i hwnnw leihau heintiadau ynghyd â'r mesurau eraill, mai parhau i fod yn brin y mae'r dystiolaeth a adolygwyd gan gymheiriaid i ddangos hynny. Felly, rwyf i am ofyn i chi unwaith eto am y dystiolaeth honno. A gafodd y dystiolaeth honno ei chasglu yng Nghymru, a phryd y caiff y dystiolaeth honno ei chyhoeddi? Mae angen i ni werthuso effeithiolrwydd pasys COVID, oherwydd fe geir y posibilrwydd eu bod nhw wedi peri niwed mawr i economi'r nos, heb fod o fawr ddim lles i iechyd y cyhoedd.

Gweinidog, rwyf i am ofyn i chi am y cynnydd o ran ôl-groniad y rhestrau aros. Wrth gwrs, fe wyddom ni ein bod ni mewn sefyllfa yma yng Nghymru lle mae un o bob pump o boblogaeth Cymru yn dal i fod ar restr aros ac mae un o bob pedwar wedi bod yn aros am dros flwyddyn, ac mae hynny'n cyfateb i un o bob 19 yn Lloegr ac un o bob 13 yn yr Alban. Yr wythnos diwethaf, fe gyhoeddodd GIG Lloegr, wrth gwrs, ei gynllun i ymdrin â'r ôl-groniad, ac rwy'n credu, yn y pwyllgor iechyd yr wythnos diwethaf, Gweinidog, i chi ddweud y byddech chi'n edrych ar y cynllun hwnnw gyda diddordeb. Felly, fe hoffwn i gael unrhyw asesiad cynnar a wnaethoch chi o'r cynllun yn Lloegr. Pa agweddau yn y cynllun hwnnw, yn eich barn chi, sy'n briodol i'w trosglwyddo i'ch cynllun chi pan fyddwch chi'n ei gyhoeddi ef ym mis Ebrill?

Gweinidog, yn eich datganiad chi heddiw, rydych chi'n sôn am gyngor y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu ynghylch brechlyn i bob plentyn pump i 11 oed, felly efallai y gwnewch chi roi rhyw syniad i ni o ba ystyriaethau y gwnaethoch chi eu rhoi i fanylion cyflwyno'r cynllun hwnnw ar gyfer y grŵp oedran penodol hwn.

Ar y cyfan, Gweinidog, rwy'n croesawu'r cyhoeddiad ddydd Gwener diwethaf am lacio cyfyngiadau COVID ymhellach. Fe hoffwn i eich holi chi ynglŷn ag ynysu gorfodol, o ystyried cymaint o drafod a fu ar y mater hwn. Rydych chi a'ch cyd-Aelodau wedi mynegi syndod a siom ynghylch dod â hynny i derfyn yn Lloegr, ac mae eich Llywodraeth chi'n dweud yr hoffech chi weld y dystiolaeth i gefnogi'r cam hwn. Felly, fy nghwestiwn i yw: pa dystiolaeth a hoffech chi ei gweld yn hynny o beth? Ac yn ail, mae Gweinidog yr economi, Vaughan Gething, wedi dweud y gellid terfynu hynny yng Nghymru cyn diwedd y mis nesaf. Felly, pa dystiolaeth sydd wedi llywio'r datganiad hwnnw, os, fel yr ydych chi'n dweud, nad oedd yna unrhyw dystiolaeth i gyfiawnhau penderfyniad Llywodraeth y DU ynglŷn â hynny? Ac yn drydydd, mae eich cyd-Aelodau chi yn y Llywodraeth wedi honni na roddodd Llywodraeth y DU rybudd i chi am eu penderfyniad nhw. Fe allai hynny fod, wrth gwrs, am eu bod nhw'n awyddus i wneud y cyhoeddiad yn Nhŷ'r Cyffredin i ddechrau, yn hytrach na'i drosglwyddo i newyddiadurwyr yn gyntaf i gyd. Ond rwyf i am ofyn i chi: pa mor aml ydych chi'n rhybuddio Gweinidogion Llywodraeth y DU am eich penderfyniadau chi yn y fan hon?

Diolch yn fawr iawn, Russell. Wrth gwrs, fe fydd yn rhaid i ni ddysgu byw gyda COVID. Ni fydd yn marw o'r tir, ni fydd yn diflannu, a dyna pam, yn yr adolygiad tair wythnos nesaf, y gwelwch chi ni'n datblygu strategaeth tymor hwy ar gyfer ein dull ni o ymdrin â hynny.

Rwyf i am neidio, os nad oes ots gennych chi, at eich pwynt olaf, sef ynysu gorfodol, oherwydd mae cyswllt yn hyn o beth, yn fy marn i. Yr anhawster yw bod Llywodraeth y DU yn gweithredu fel pe bai'r cyfan drosodd, a'r gwir amdani yw, os ydych chi'n darllen cyngor y Grŵp Cynghori Gwyddonol ar Argyfyngau, mewn gwirionedd, mae hi'n sobri dyn i feddwl beth arall a allai fod rownd y gornel. Ar hyn o bryd, rydym ni'n gwneud yn dda, ond ni wyddom ni ddim beth allai ddod nesaf.

Gadewch i mi roi rhai amcanion i chi am yr hyn a allai ddod nesaf. Maen nhw'n dweud ei bod hi bron yn sicr y daw amrywiad genetig o'r feirws a fydd yn gwneud brechlynnau cyfredol yn aneffeithiol. Nid fy ngeiriau i yw'r rhain, SAGE sy'n dweud hynny. Maen nhw'n dweud, o ran y clefyd llai difrifol gyda omicron—felly, y bu'n llai difrifol o'i gymharu â'r hyn a welsom ni'n flaenorol—nid ydym ni'n debygol o weld hynny eto; mae'n fwy tebygol o fod yn debycach i delta. Unwaith eto, nid fi sy'n dweud felly, gwyddonwyr sy'n dweud felly. Mae'r cyngor yn dweud wrthym ni hefyd ein bod ni'n debygol o weld tonnau newydd o amrywiolion. Felly, gadewch i ni fod yn ymwybodol ein bod ni, wrth gwrs, mewn sefyllfa well ar hyn o bryd, ond mae'n debyg nad yw datgymalu'r amddiffynfeydd i gyd yn syniad synhwyrol. Yn amlwg, mae gennym ni lawer o waith meddwl, ac mae'n rhaid i ni ddeall bod perthynas agos iawn—yn wir, dibyniaeth, i raddau—gyda'r hyn sy'n digwydd yn Lloegr, ac felly, fe fydd yr hyn y maen nhw'n ei benderfynu yn effeithio ar yr hyn y gallwn ninnau ei benderfynu yma. Felly, mae hi'n bwysig, pan fyddwn ni'n sôn am ddysgu byw gyda COVID, ein bod yn deall nad ystyr hyn yn unig yw'r hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd, ond yr hyn a allai fod yn dod tuag atom neu beidio yn y dyfodol.

O ran pasbortau brechu, fe wyddom ni, yn achos delta, er enghraifft, fod y brechiad wedi helpu i leihau trosglwyddiad. Felly, pe byddech chi'n dod i gysylltiad â rhywun, roeddech chi'n llai tebygol o'i drosglwyddo ymhellach, ac mae hynny'n gwneud gwahaniaeth pan ydych chi'n mynd i le caeedig dan do. Fe geir tystiolaeth ryngwladol hefyd sy'n awgrymu eu bod nhw'n cynyddu'r niferoedd sy'n derbyn y brechlynnau. Felly, mae'r dystiolaeth honno'n bodoli, ac, wrth gwrs, dim ond un mesur ydyw hwnnw mewn cyfres o fesurau eraill. Rydych chi'n gofyn am dystiolaeth trwy'r amser; ble mae eich tystiolaeth chi sy'n awgrymu eu bod nhw wedi difrodi economi'r nos? Nid wyf i'n siŵr a oes yna lawer o dystiolaeth i awgrymu bod y pasys COVID, mewn gwirionedd—[Torri ar draws.] Rwy'n deall, os ydych chi'n cau clwb nos ac nad ydyn nhw'n gallu agor eu drysau, mae hynny'n wahanol. Nid sôn am hynny'r oeddech chi. Sôn yr oeddech chi am basys COVID, ac fe fyddai hi'n ddefnyddiol iawn i ni gael gwybod o ble daw eich tystiolaeth chi am hynny, oherwydd rhai o'r awgrymiadau a gefais oedd bod mwy o bobl, mewn gwirionedd, yn teimlo yn hyderus wrth fynd allan gyda'r wybodaeth bod pobl eraill o'u cwmpas nhw wedi cael eu brechu.

O ran rhestrau aros, rydym ni mewn sefyllfa anodd iawn, ac nid yn unig yma yng Nghymru, ond ledled y DU ac, yn wir, yn fyd-eang. Fe fu'n rhaid i ni gymryd camau i ddiogelu'r cyhoedd. Fe geir canlyniadau yn sgil hynny ac, wrth gwrs, fe fydd gennym ni waith enfawr wrth fynd i'r afael â'r ôl-groniad hwnnw. Dyna pam y byddwn ni'n cyhoeddi ein cynllun ni ym mis Ebrill. Mae gennym ni broses integredig i'r cynllun tymor canolig. Mae gennym ni system nawr lle yr ydym ni'n aros am y byrddau iechyd i gyflwyno eu cynlluniau nhw. Fe fyddwn ni'n asesu'r cynlluniau hynny ac fe welwn ni a ydyn nhw'n briodol o ran ein cyfeiriad a'n huchelgais ni yn Llywodraeth Cymru. Mae gennym ni ddigon o bethau, rwy'n credu, yr hoffem ni eu dysgu o ardaloedd eraill. Rwy'n gwybod eich bod chi'n awyddus iawn i weld dulliau rhanbarthol. Fe hoffwn innau weld hynny hefyd. Ond rwyf i o'r farn fod angen i ni roi ystyriaeth i bethau fel hyn.

O ran brechu plant, nid yw'r Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu wedi cyhoeddi ei adroddiad eto, er bod llawer o arwyddion yn y papur The Guardian ac mewn mannau eraill sy'n awgrymu bod rhai wedi bod yn gollwng cyfrinachau. Mae hi'n drueni ac mae hi'n anodd deall pam nad yw hwnnw fyth wedi cael ei gyhoeddi. Ond rwyf i wedi gweld copi o'r cyngor hwnnw ac fe fyddwn ni'n dechrau cyflwyno brechiadau ar gyfer plant pump i 11 oed. Wrth gwrs, mae hwn yn debygol o fod yn benderfyniad anodd iawn i'r Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu, oherwydd yn gyffredinol, nid yw plant yn dioddef salwch mor ddifrifol ac mae llai ohonyn nhw'n mynd i ysbytai, ond, wrth gwrs, mae'n rhaid i'r Cyd-bwyllgor gydbwyso hynny â'r posibilrwydd o golli ysgol. Felly, mae'n rhaid i ni ystyried materion amrywiol iawn o ran brechu plant mor ifanc â phum mlwydd oed, wrth gwrs, felly rydym ni am fod mewn sefyllfa lle byddwn ni'n disgwyl i'r plant hynny fod yng nghwmni oedolyn. Fe fydd angen caniatâd deallus, ond fe fydd cyfle i frodyr a chwiorydd, er enghraifft, gael eu hapwyntiadau ar yr un amser. Fe wneir y rhan fwyaf o'r gwaith hwn—mewn gwirionedd, fe wneir y cyfan mewn canolfannau iechyd yn hytrach nag mewn ysgolion, felly rwy'n gobeithio y bydd hynny'n ddefnyddiol i chi.

May I thank the Minister for her statement? I am pleased to hear that confidence is increasing, that cases are reducing and that the number requiring hospital treatment is also reducing. I am content with the phased approach and the cautious timetable as we lift the few remaining measures still in place. There are few direct restrictions in terms of its effect on our daily lives.

In terms of COVID passes, I was discussing with the Member for South Wales East about one major cultural event that has decided that, 'No, COVID passes don't have to be used, but we're going to continue to do so, because it gives us confidence in arranging our events.' So, I do think that there are still people who want to put measures in place in order to allay people's fears, because I agree with the Minister's assessment that, although I am urging her to move forward as purposefully as possible in terms of the transition plan for moving to the next phase—. I agree with the assessment that the pandemic is not over, and am shocked that the UK Government is willing to claim that the pandemic is virtually over and that we need to remove all restrictions. And while I, as the Minister I'm sure is, eager to move to living with COVID, we shouldn't forget the pandemic or forget COVID. That's not what we mean by that.

In terms of the BA.2 sub-variant, I wonder whether there is any additional information on any patterns of transmission or where that sub-variant emerged from, so that scientists can focus on that and learn more about it. That is my first question. Secondly, vaccination of children from five to 11 years old: I would appreciate more details on the next steps. I am aware of calls from parents, from staff in education, from health professionals and care workers to push this option of vaccination forward as soon as possible, because of concern that the virus is spreading most among children and the impact that that has on family members who are unable to work and the impact that remains in terms of children's education, where they do lose large amounts of school time. And perhaps you could put that in the context of the decision to remove the requirement to wear face coverings in schools too, because there is concern, as I say, that we need to take all possible steps to try to prevent transmission within schools.

One final issue, as a third point. I have had further contact with the RNIB, following a written response that I received from the Minister on the last day of January, that was answering a question where I had asked about support for blind or partially sighted people in using tests. There are still concerns among that community who do have difficulty in taking these tests because of visual impairment. So, may I ask the Minister whether she is willing to have further discussion with the RNIB in terms of what can be done to assist those, particularly those who, for whatever reason, can't use digital platforms to seek assistance? Because the testing system is still an important part of our response to the pandemic, and it's important that it's a system that everyone is comfortable using.

Thank you very much, Rhun, and I'm pleased that you agree with the purposeful attitude that we have taken. And as you say, there are very few restrictions left in place. And I agree that some will continue to wish to use the COVID passes in some occasions. We're all eager for this pandemic to be over, but that isn't the way that COVID works. COVID has a mind of its own and behaves in its own way, and it's not us who will decide what the next chapter will be.

In terms of BA.2, there is a great deal of evidence in Denmark—that's where we're seeing a great deal of BA.2 prevalence. A great deal of research has been undertaken on that, to learn more about the sub-variant. One thing we do know is that it spreads far swifter than omicron. So, we are more likely to see that swift transmission of BA.2. And I know that many believe that that will become the most dominant variant that we see in our communities.

In terms of vaccinations for children between five and 11 years of age, we are already implementing a plan to ensure that this happens. We're not going to do that as a matter of urgency, as we did over the Christmas period. That's partly because the risk isn't as great to that cohort. And we're also waiting to hear from the JCVI to see whether there will be a need for a booster on top of the booster for older age groups in the spring. So, we certainly would want to consider which of those has to be prioritised. So, we just need to consider and weigh up amongst all of the other things that we need to consider, when it comes to making a decision on vaccination and what we need to do in that regard. So, I'm sure I'll receive a great deal more advice on that.

In terms of the RNIB, I'm sorry to hear that some people are still having difficulties to access tests—I'm more than happy to have a discussion on that. So, I can follow up on that later on.

Gweinidog, diolch i chi am eich datganiad chi ynglŷn â COVID-19 y prynhawn yma, ac rwyf fi, fel fy nghyd-Aelodau i yn y fan hon, yn croesawu'r llacio ar y cyfyngiadau ledled Cymru. Gweinidog, fel gwyddoch chi, fe roddodd COVID-19 bwysau enfawr ar ein hadrannau damweiniau ac achosion brys ni, ac ar nos Sul roedd tua 17 o ambiwlansys yn sefyll y tu allan i Ysbyty Treforys, yn aros i gleifion gael eu derbyn a'u gweld. Mewn adran damweiniau ac achosion brys dros y penwythnos, fe glywais i gan barafeddyg rheng flaen bod trigolion Brycheiniog a Maesyfed yn aros wyth awr fel rheol am ymateb ambiwlans categori 1. A thros y penwythnos, bu'n rhaid i wraig â phoenau yn ei brest aros dros bum awr am ambiwlans, ac nid oedd unrhyw ambiwlans o gwbl ar gael yn fy etholaeth i. Gweinidog, rwyf i wedi codi hyn droeon, rydym ni wedi trafod hyn lawer gwaith yn y fan hon, ond fe hoffwn i wybod pa fesurau newydd y gwnaethoch chi, a gwasanaeth ambiwlans Cymru, eu rhoi ar waith i geisio rheoli amseroedd aros am ambiwlansys. Oherwydd nid yw pobl yn aros wyth awr a mwy yn sefyllfa foddhaol ac rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno â mi yn hynny o beth. Diolch, Llywydd.

Diolch yn fawr iawn, James, ac rwyf innau'n bryderus iawn am y sefyllfa ynglŷn ag ambiwlansys, a dyna pam yr wyf i wedi cyfarfod â phrif weithredwr y gwasanaeth ambiwlans y bore yma, dim ond ar gyfer ystyried yr hyn y gallwn ni ei wneud i wella'r sefyllfa. Rydym ni wedi recriwtio 127 o bobl ychwanegol eisoes ar gyfer y gwasanaeth ambiwlans—fe ddigwyddodd hynny dros y misoedd diwethaf. Y peth arall i'w gofio, wrth gwrs, yw bod y lluoedd arfog yn ein cefnogi ni ar hyn o bryd, felly mae hwnnw'n rhywbeth arall a welsom ni sydd wedi bod o gymorth hefyd. Rydym ni wedi gweld nifer ychwanegol o bobl yn ein helpu ni gyda galwadau 111 a galwadau 999, ac rwy'n falch o ddweud bod hynny wedi helpu i atal tua 11 i 15 y cant rhag cael eu cludo, felly mae 11 i 15 y cant yn llai o bobl yn cael eu cludo i ysbytai, yn sgil y gwasanaeth hwnnw.

Rydym ni wedi gweld sefyllfa arbennig o ddifrifol mewn adrannau damweiniau ac achosion brys ym mis Ionawr, lle gwelwyd cyfnod trosglwyddo anodd iawn—llawer o ambiwlansys, fel yr ydych chi'n ei awgrymu, yn aros y tu allan i adrannau damweiniau ac achosion brys. Cynhaliwyd uwchgynhadledd y bore yma i asesu'r sefyllfa o ran risg, a chafwyd uwchgynhadledd risg i asesu beth yw'r gwir niwed a achosir yma, oherwydd, yn amlwg, mae hyn yn rhywbeth sy'n digwydd ar haenau o bob math. Felly, nid ydym ni'n gallu cael pobl o'r ysbyty oherwydd bod y gwasanaeth gofal mor fregus, ac fe fyddwch chi'n clywed mwy am yr hyn yr ydym ni'n bwriadu ei wneud yn y maes hwnnw gan fy nghyd-Aelod yn y man. Mae hi'n amlwg ein bod ni wedi rhoi cyllid ychwanegol sy'n sylweddol i'r GIG. Rydym ni'n edrych hefyd ar adolygiad o'r rhestr ddyletswyddau yn dilyn yr adolygiad o'r galw a'r capasiti a gynhaliwyd yn gynharach y llynedd. Felly, mae'r sefyllfa yn un anodd, ac, wrth gwrs, fe geir cyfraddau gweddol fawr o salwch hefyd y mae angen i chi eu hystyried nhw.

Felly, mae'r pethau hyn i gyd yn creu'r storm berffaith hon, ond rydych chi, fel finnau, yn awyddus i gael gwybod am yr atebion yn hytrach na'r problemau. Dyna pam yr ydym ni'n dal ati i wyntyllu a cheisio meddwl am syniadau newydd, ac mae hi'n amlwg eu bod nhw wedi lliniaru'r sefyllfa, ond mae'r gofynion yn parhau i fod yn aruthrol o fawr, felly mae gennym ni gynllun chwe phwynt gofal argyfwng a brys yr ydym ni'n ei ddilyn hefyd. Rhywbeth i'r tymor hwy yw hwnnw, ond, yn amlwg, mae'r sefyllfa yr ydym ni'n ceisio mynd i'r afael â hi ar hyn o bryd yn un ddyrys.

Rwy'n croesawu safbwynt Llywodraeth Cymru o ran mabwysiadu dull synhwyrol o lacio cyfyngiadau COVID ar sail y dystiolaeth, oherwydd, fel dywedodd y Gweinidog eisoes, nid yw COVID wedi diflannu ac mae hi'n dal i fod yn anodd iawn rhagweld ei gwrs. Rwy'n arbennig o ddiolchgar i fod yng Nghymru, fel llawer un arall, drwy gydol y pandemig, lle mae'r rheolau hunanynysu yn parhau. A yw'r Gweinidog yn cytuno â mi ei bod hi'n llawer mwy synhwyrol i ni lacio'r rheolau o dipyn i beth yn hytrach nag ymagweddu fel Llywodraeth Boris Johnson yn San Steffan, sydd, i bob golwg, yn cael ei harwain nid gan y wyddoniaeth ond gan y polau piniwn? Ac a gaf i ofyn hefyd a oes gan Lywodraeth Cymru amserlen ar gyfer brechu plant pump i 11 oed? Fe wn i fod hwnnw'n rhywbeth y mae fy etholwyr i ym Mhen-y-bont ar Ogwr yn awyddus iawn i gael mwy o wybodaeth amdano. Diolch.

Diolch yn fawr iawn, Sarah. Rwy'n falch o ddweud ein bod ni, drwy gydol y pandemig hwn, wedi ceisio dilyn y dull hwnnw sy'n seiliedig ar dystiolaeth, a dyna pam y cawsom ni ein syfrdanu ryw gymaint gan gyhoeddiad Llywodraeth y DU nad oedden nhw wedi, yn amlwg, ei drafod gyda neb, bron â bod, o ran terfynu hunanynysu. Felly, mae hi'n drueni ein bod ni'n cyrraedd sefyllfa fel hon, ac mae hi'n weddol amlwg mai dyfais yw hon i dynnu sylw oddi wrth y sefyllfa wleidyddol anodd iawn y mae Johnson yn ei chael ei hun ynddi hi ar hyn o bryd.

O ran yr amserlen ar gyfer plant pump i 11 oed, rydym ni'n amlwg yn aros am y cyngor ffurfiol hwnnw gan y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu. Nid wyf i'n hollol siŵr beth yw achos yr oedi. Fe wyddom ni ei fod ar gael, ac mae hi'n bwysig ein bod ni'n gallu bwrw ymlaen â'n cynlluniau ni. Yn amlwg, roeddem ni'n credu y gallai'r cyngor fod ar ei ffordd, felly fe wnaethpwyd llawer iawn o waith paratoi eisoes, ond ni allwn ni fwrw'r maen i'r wal yn derfynol yn hyn o beth nes bod y cyhoeddiad terfynol hwnnw gennym ni oddi wrth y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu yr ydym ni'n gobeithio ei weld yn fuan iawn.

Felly, fe symudwn ni ymlaen nawr at eitem 4, sef datganiad gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol: y Cyflog Byw Gwirioneddol ar gyfer Gweithwyr Gofal Cymdeithasol. Ac rwy'n galw ar Julie Morgan. 

Diolch. Rwy'n falch iawn o allu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau'r Senedd am y cynnydd aruthrol a wnaethom ni o ran talu'r cyflog byw gwirioneddol i weithwyr gofal cymdeithasol yng Nghymru, un o'n blaenoriaethau allweddol ni yn y rhaglen lywodraethu. Ym mis Mehefin, fe wnes i ddatganiad ar y dull y byddwn ni'n ei ddefnyddio i weithredu'r ymrwymiad hwn ac fe eglurais i y byddwn ni'n gofyn i'r fforwm gwaith teg gofal cymdeithasol am ei gyngor ynglŷn â'r ffordd orau o'i ddatblygu.

Fe wnaeth y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol a minnau gwrdd â'r fforwm ym mis Gorffennaf i ofyn yn bersonol am ei gefnogaeth yn ogystal â thrafod yr heriau posibl. Fe wnaethom ni ofyn i'r fforwm ystyried a rhoi cyngor ynglŷn â rhai materion cymhleth, gan gynnwys: pwy ddylai gael eu cynnwys yn y codiad; gwahaniaethau cyflog, cysgu i mewn, ac amser teithio; sut y gallem ni wneud yn fawr o effaith cyllid a pha heriau y gallem ni eu rhagweld wrth roi hyn ar waith i sicrhau bod y broses o'i gyflwyno yn un lwyddiannus. Fe weithiodd y fforwm yn gyflym iawn i baratoi ei gyngor erbyn diwedd mis Hydref, ac rwy'n hynod ddiolchgar am waith y fforwm am ei gyflawni yn ôl amserlenni mor heriol, ac mae ei gyngor ef wedi ein helpu ni'n fawr wrth lywio ein penderfyniadau ni.

Ym mis Rhagfyr, fe wnes i gyhoeddi y byddem ni'n talu'r cyflog byw gwirioneddol o £9.90 yr awr i weithwyr gofal cymdeithasol cofrestredig mewn cartrefi gofal a gofal cartref, yn y gwasanaethau i oedolion a'r gwasanaethau i blant, a chynorthwywyr personol a ariennir drwy daliadau uniongyrchol.

Mae canolbwyntio ar y gweithwyr hyn yn cydnabod ein huchelgais ehangach ni i wella ansawdd gwasanaethau ac ymdrechu i sicrhau parch cydradd â gwasanaethau iechyd cyhoeddus allweddol eraill drwy eu proffesiynoli. Mae cynnwys cynorthwywyr personol sy'n cael eu talu drwy daliadau uniongyrchol yn adlewyrchu bod y swyddi hyn yn aml yn debyg iawn i swydd gweithiwr gofal cartref, ac rydym ni'n awyddus i barhau i ddiogelu llais a rheolaeth defnyddwyr y gwasanaethau o ran sut y caiff y cymorth sy'n angenrheidiol ei ddarparu ar eu cyfer nhw, sef yr egwyddor allweddol yn Neddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014. Fe wyddom ni y bydd galwadau i fynd ymhellach, ond mae hi'n hanfodol ein bod ni'n cyflawni'r ymrwymiad hwn mewn ffordd ystyriol sy'n ein galluogi ni i sicrhau bod hynny'n gynaliadwy ac yn fforddiadwy. Yn ogystal â hynny, er mai ein hymrwymiad gwreiddiol ni oedd cyflwyno'r cyflog byw gwirioneddol yn ystod tymor y Senedd hon, mae ein dull gweithredu ni'n caniatáu i ni ei gyflwyno nawr o fis Ebrill ymlaen, gan helpu'r sector i wynebu ei heriau cyfredol o ran recriwtio a chadw yn gynt na'r disgwyl.

Rydym ni wedi cyhoeddi y bydd £43 miliwn ar gael i awdurdodau lleol a byrddau iechyd i gynnig y cyflog byw gwirioneddol o fis Ebrill ymlaen. Mae hyn hefyd yn cynnwys cyfraniad tuag at y gost o gynnal gwahaniaethau ar ben isaf y graddfeydd cyflog. Fe fydd hyn yn helpu i roi rhywfaint o hyblygrwydd yn y cyllid. Mae hyn yn bwysig ar gyfer helpu i osgoi ansefydlogrwydd yn y bandiau cyflog is hyn. Mae swyddogion yn gweithio yn agos gyda chyfarwyddwyr y gwasanaethau cymdeithasol a rhanddeiliaid o bob rhan o'r sector gofal cymdeithasol i ddatblygu canllawiau gweithredu i gefnogi'r broses o'i gyflwyno'n llwyddiannus o fis Ebrill ymlaen.

Fe fyddwn ni hefyd yn comisiynu gwerthusiad annibynnol a deinamig o'r gweithredu i fonitro effaith, gan gynnwys sicrhau bod y cyllid yn nwylo'r gweithwyr y bwriedir iddyn nhw elwa arno mewn da bryd, a bod y canllawiau ar gyfer gweithredu yn effeithiol o ran cefnogi comisiynwyr a chyflogwyr. Fe fydd hyn yn ein helpu ni hefyd i ystyried beth arall y gallwn ni ei wneud yn y dyfodol, a llywio amcangyfrifon o ran ariannu i'r blynyddoedd i ddod.

Rydym ni'n deall yr heriau y mae cyflogwyr yn eu hwynebu wrth i staff edrych ar sectorau eraill sydd â thelerau ac amodau sy'n ymddangos yn fwy deniadol. Felly fe fyddwn ni hefyd yn gwneud taliad ychwanegol o £1,498 i'r gweithwyr gofal cymdeithasol hynny y byddwn ni'n talu'r cyflog byw gwirioneddol iddyn nhw. Fe fydd staff gofal uwch a rheolwyr mewn cartrefi gofal a gofal cartref yn cael y taliad hwn hefyd am ei fod yn amlygu ein hymrwymiad ni i godi statws, a gwella telerau ac amodau ein gweithlu gofal cymdeithasol proffesiynol ni. Fe fydd y taliad hwn yn golygu y bydd gweithwyr gofal cymdeithasol ar y gyfradd dreth sylfaenol yn cael un taliad ychwanegol o £1,000 yn eu pecyn cyflog nhw. Fe fydd manylion y cynllun hwn yn cael eu cyhoeddi maes o law.

Rydym ni'n awyddus i weld mwy o bobl yn ymuno â'r sector gofal cymdeithasol ac yn dilyn gyrfa hir sy'n rhoi boddhad. Rydym ni'n disgwyl y bydd y taliad ychwanegol a'r cyflog byw gwirioneddol yn cael eu prosesu yng nghyflog pobl o fis Ebrill i fis Mehefin, oherwydd cymhlethdod y sector gofal a'r nifer fawr o gyflogwyr dan sylw. Er nad ydym ni'n disgwyl i'r codiad cyflog byw gwirioneddol, na'r taliad ychwanegol, ddatrys problemau'r sector i gyd o ran recriwtio a chadw staff, rydym ni o'r farn eu bod nhw'n gam cyntaf gwerthfawr a hanfodol, yn enwedig o ran helpu i gadw gweithwyr drwy'r cyfnod anodd iawn hwn.

Fe fyddwn ni'n parhau i weithio mewn partneriaeth gymdeithasol â'r fforwm gwaith teg gofal cymdeithasol ynglŷn â'r camau priodol i'w cymryd i wella telerau ac amodau gweithwyr gofal cymdeithasol yn fwy eang, fel sut y dylid cymhwyso'r diffiniad o 'waith teg' ar gyfer gweithwyr gofal cymdeithasol yng Nghymru, a nodi beth y dylai ffurf arferion gwaith da fod mewn gofal cymdeithasol. Rydym ni'n dal i fod wedi ymrwymo i greu gweithlu mwy cadarn sy'n ennill cyflogau gwell ym maes gofal cymdeithasol, a chefnogi'r sector drwy'r cyfnod heriol hwn i ddarparu gwasanaethau gofal cymdeithasol o safon y gall pobl ddibynnu arnyn nhw.

Rwy'n edrych ymlaen at weithio gydag Aelod dynodedig Plaid Cymru ynglŷn â'n hymrwymiad ni i gytundeb cydweithredu o ran dyfodol gofal cymdeithasol. Mae hynny'n cynnwys sefydlu grŵp arbenigol i gefnogi ein huchelgais cyffredin ni i lunio gwasanaeth gofal cenedlaethol, sy'n rhad ac am ddim lle bod angen. Fe fyddwn ni hefyd yn parhau i integreiddio iechyd a gofal yn well, ac yn gweithio tuag at gydnabyddiaeth a gwobr hafal i weithwyr iechyd a gofal. Diolch.

Diolch i chi. Fe hoffwn i alw nawr ar Gareth Davies i siarad.

Diolch yn fawr iawn, Comisiynydd, a diolch i chi am eich datganiad y prynhawn yma, Dirprwy Weinidog. Ac mae hi'n siomedig iawn eich bod chi'n parhau i anwybyddu cyngor pawb sy'n ymwneud â gofal cymdeithasol. Ni fydd y cyflog truenus sy'n cael ei gynnig yn denu pobl i'r sector gofal, ac ni fydd y bonws o £1,000 a ddadorchuddiwyd gennych chi, gyda chryn sbloet, yn gwneud hynny ychwaith. Gyda biliau'r aelwyd fel maen nhw ar hyn o bryd, ni all gweithwyr gofal fforddio byw ar y cyflog pitw a gynigir. Ni ddylech chi gymryd mantais ar garedigrwydd nac ymroddiad gweithwyr gofal. Mae'r bobl anhygoel hyn yn estyn gofal hanfodol i'r rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas ni, ac fe ddylid eu gwobrwyo nhw am hynny. Fel y mae hi, nid yw gyrfa ym maes gofal cymdeithasol yn ddewis deniadol, ac oni bai eich bod chi'n gwasgu'r danadl ac yn derbyn nad ydyw £9.90 yr awr yn ddigonol, ac oni bai ein bod ni'n talu cyflog teilwng i weithwyr gofal, fe fydd yr argyfwng yn y sector yn mynd yn drychineb. Nid yn unig y bydd gennym ni broblem recriwtio, ond fe fydd cadw staff yn broblem hefyd.

Mae angen i ofal cymdeithasol fod yn yrfa sy'n rhoi boddhad, ac ni all y gwobrau fod yn rhai ysbrydol yn unig, mae'n rhaid iddyn nhw fod yn faterol hefyd. Ac nid yw taliadau untro, er eu bod nhw i'w croesawu, yn ddigonol. Nid yw talu llai na'r sector manwerthu yn ddigonol. Felly, pam ydych chi'n parhau â'r polisi cyflog byw gwirioneddol, pan fo'r sector a'r undebau yn dweud nad ydyw hwnnw'n ddigonol? A ydych chi wir yn credu y bydd talu'r cyflog byw gwirioneddol yn gwneud unrhyw beth i fynd i'r afael â'r problemau o ran recriwtio a chadw staff y mae'r sector yn eu hwynebu? Dirprwy Weinidog, un o'r dewisiadau y gwnaethoch chi eu cyflwyno oedd alinio gofal cymdeithasol â graddfeydd cyflog y GIG, a fyddai'n costio tua £54 miliwn yn ôl eich amcangyfrifon chi. Pam nad aethoch chi ar hyd y trywydd hwnnw? Ai dim ond ar sail y gost yr oedd hynny? Ac a fyddech chi'n ymuno â mi i groesawu cyhoeddiad Cyngor Sir Fynwy, sy'n cael ei redeg gan y Ceidwadwyr Cymreig, y byddan nhw'n talu £10.85 yr awr i'w staff gofal nhw? A ydych chi'n disgwyl y bydd awdurdodau lleol eraill yn dilyn esiampl ragorol sir Fynwy?

Ac roeddech chi'n dweud yn eich datganiad chi fod eich dull mesuredig chi'n un cynaliadwy. Sut all hwnnw fod yn gynaliadwy os nad yw'n gwneud fawr ddim i fynd i'r afael â'r argyfwng recriwtio ar hyn o bryd? Pam wnaethoch chi ddewis bonws untro eleni, yn hytrach na defnyddio'r £96 miliwn ychwanegol i dalu cyflog gwell i'r staff cyfan? Ni all staff ddibynnu ar fonysau, ac ni ellir eu cyfrif nhw tuag at bethau fel morgeisi. Pa asesiad a wnaethpwyd o effaith y polisi hwn wrth helpu i gadw staff? Ac yn olaf, Dirprwy Weinidog, rwy'n croesawu eich nod chi o weld mwy o bobl yn ymuno â'r sector gofal ac yn dechrau gyrfa hir a gwerth chweil, fel dylai hi fod. I wneud gofal cymdeithasol yn yrfa werth chweil, mae'n rhaid i ni sicrhau mwy na phecyn cyflog gwerth chweil, mae'n rhaid i ni sicrhau telerau ac amodau gwerth chweil hefyd. Pa gamau yr ydych chi'n eu cymryd yn hynny o beth, neu a oes yn rhaid i'r sector aros wrth i chi â Phlaid Cymru drin a thrafod eich cynlluniau chi ar gyfer gwasanaeth gofal cenedlaethol? Diolch i chi.

Wel, rwy'n diolch i Gareth Davies am y sylwadau yna, ac rwy'n rhyfeddu i ryw raddau at ei agwedd ef tuag at y cyhoeddiad hwn. Mae hwn yn sicr yn gam cyntaf tuag at wella bywydau gweithwyr gofal cymdeithasol, ac fe'i croesawyd yn eang, yn ogystal â'r taliad o £1,000. Felly, rwy'n synnu'n fawr at ei agwedd ef at y datganiad hwn heddiw. Pam ydym ni wedi talu £9.90? Dyna oedd yr ymrwymiad yn ein rhaglen lywodraethu ni; roedd hwnnw'n ymrwymiad maniffesto hefyd. Dyma'r swm sy'n cael ei gynghori gan Sefydliad Resolution. Fe gaiff ei fonitro gan y Comisiwn Gwaith Teg, ac yn flynyddol, maen nhw'n argymell codiad. Ac felly rydym ni'n dilyn cyfarwyddiadau'r comisiwn hwnnw. Ac fel rwyf i'n dweud, dyma'r hyn yr oeddem ni wedi ymrwymo iddo.

Roeddem ni'n falch iawn o gael y cyfle i dalu'r £1,000, ar ben hynny, sy'n gysylltiedig â thalu'r cyflog byw gwirioneddol, oherwydd rydym ni'n ceisio proffesiynoli'r sector. Fe wnaethom ni sefydlu'r fforwm gwaith teg gofal cymdeithasol. Fe'n cynghorwyd ni ynglŷn â'r dull o gyflwyno'r cyflog byw gwirioneddol, ac maen nhw'n edrych ar y telerau ac amodau yr ydym ni'n cytuno eu bod nhw mor bwysig. Ac rwy'n credu i mi ddweud yn fy natganiad na fydd hyn yn ddigon ar ei ben ei hun. Cam cyntaf yw hwn, a'r hyn yr ydym ni'n bwriadu ei wneud yw gweithio yn agos iawn gyda'r fforwm gwaith teg, sydd wedi bod o gymorth aruthrol wrth roi cyngor i ni, ac edrych wedyn ar y telerau ac amodau a gweld sut y gallwn ni feithrin y gweithlu gofal cymdeithasol er mwyn cydnabod mai proffesiwn ydyw, ac fe fyddan nhw'n gallu cyflawni eu dyletswyddau nhw yn y wybodaeth eu bod nhw'n cael eu talu, a bod hwnnw'n dâl rhesymol gyda thelerau ac amodau rhesymol. Felly, rwy'n falch iawn o glywed bod rhai awdurdodau lleol yn talu mwy na'r cyflog byw gwirioneddol. Rwy'n gobeithio y bydd llawer o bobl yn talu dros ben hynny, a mater i'r cyflogwyr yn unig yw penderfynu a ydyn nhw'n dymuno talu mwy. Ond rwyf i o'r farn fod angen i ni gydnabod bod hwn yn gam tuag at hyrwyddo'r sector gofal cymdeithasol ac fe roddwyd croeso cyffredinol iddo. 

Rwy'n galw yn awr ar Peredur Owen Griffiths. 

Thank you, Chair, and thank you, Deputy Minister, for your statement. 

Rwy'n croesawu'r datganiad heddiw yn fras, gyda'r cynnydd tuag at gyflog byw gwirioneddol i bob gweithiwr gofal cymdeithasol. Mae Plaid Cymru wedi galw ers tro am gynnydd sylweddol mewn cyflogau yn y sector hwn. Gall swyddi gofal cymdeithasol roi boddhad, ond maen nhw'n swyddi heriol a chyfrifol iawn. Dylid gwobrwyo'r swyddi hyn yn unol â hynny. Mae Plaid Cymru am gael cydraddoldeb cyflog a pharch cyfartal rhwng staff iechyd a gofal cymdeithasol. Byddai cyflawni hyn yn mynd gryn ffordd tuag at atal y llif o weithwyr gofal yn gadael y sector. Er bod y cyhoeddiad yr wythnos diwethaf am daliad bonws o £1,000 i weithwyr gofal i'w groesawu, rwy'n poeni mai dim ond papuro dros y craciau, sy'n rhai dwfn ac wedi hen sefydlu mewn gofal cymdeithasol, y bydd hyn. Rwy'n ofni na fydd hyn yn gwneud fawr ddim i ddenu neb i'r sector, ac rwy'n amau y bydd yn dwyn perswâd ar unrhyw un sy'n ystyried gadael i aros.

Fel y dywedais i yn gynharach, mae'r datganiad hwn heddiw yn gam ymlaen tuag at gyflawni cyflog byw gwirioneddol. Byddwn i'n llawer hapusach pe bai'r cyhoeddiad hwn yn ymwneud â darparu cyflog byw i bob gweithiwr gofal ar unwaith. Ni fydd y cyhoeddiad heddiw o fawr o gysur i weithwyr gofal sydd hyd yn hyn heb gael y cyflog byw, ac efallai y byddant yn aros am ddwy flynedd arall cyn ei gael, yn unol ag ymrwymiad y Llywodraeth. Mae'r argyfwng costau byw eisoes yma, ac mae'n mynd i waethygu'n fawr. Mae gweithwyr gofal yn ei chael hi'n anodd talu eu biliau fel y mae pethau; mae arnyn nhw angen y codiad cyflog hwnnw gorau po gyntaf. A wnaiff y Dirprwy Weinidog felly egluro cyflymder cyflwyno'r cyflog byw i weithwyr gofal? Pryd mae'n disgwyl i 50 y cant o weithwyr gofal fod yn ennill y cyflog byw? Neu pryd y mae'n disgwyl iddo fod yn 75 y cant neu 90 y cant o'r staff? Am resymau a grybwyllwyd eisoes, a oes unrhyw bosibilrwydd o gyflwyno'ch ymrwymiad yn gynt fel bod pob gweithiwr gofal yn cael yr isafswm cyflog cyn eich dyddiad yn 2024 ar gyfer cyflawni'r ymrwymiad hwn?

Er bod y datganiad hwn yn ymwneud â gweithwyr gofal cymdeithasol, rwyf eisiau sôn am y rhan allweddol y mae gofalwyr di-dâl yn ei chwarae mewn cymdeithas. Ni allwn anghofio eu cyfraniad aruthrol. Rwy'n ategu galwadau'r Ymddiriedolaeth Gofalwyr i sicrhau bod gofalwyr di-dâl yn cael eu hamddiffyn rhag caledi ariannol gan Lywodraeth Cymru. Gallwch wneud hyn drwy gynyddu'r gwaith o lobïo Llywodraeth y DU i ddiwygio lwfans gofalwr i'w godi i'r un lefel o leiaf â lwfans ceisio gwaith. Dyma un o'r adegau hefyd pan all unrhyw un sy'n gwerthfawrogi tegwch a pholisïau blaengar fwrw llygad eiddigeddus dros drafodion yn yr Alban. Yno, mae ganddyn nhw atodiad lwfans gofalwr, sy'n cael ei dalu ddwywaith y flwyddyn gan Social Security Scotland. Mae hyn yn tanlinellu'r angen am system fudd-daliadau ar wahân i Gymru fel y gallwn lunio system budd-daliadau mwy tosturiol yma yng Nghymru sy'n debyg i'r un yn yr Alban. Dirprwy Weinidog, ble ydych chi'n sefyll ar y mater hwn? A fyddwch chi'n lobïo am y pwerau i allu gwneud hyn? Diolch yn fawr.  

Diolch yn fawr am y sylwadau cadarnhaol iawn yna ac am groesawu hyn fel cam tuag at—cam i'r cyfeiriad cywir, ddywedwn ni? Rwy'n llwyr gefnogi'r sylwadau y mae'r Aelod wedi'u gwneud. Rydym eisiau cyrraedd cydraddoldeb cyflog a pharch. Gwyddom fod gweithwyr gofal yn gwneud gwaith hynod gyfrifol a gwelwn hwn, unwaith eto, fel y dywedaf, fel y cam cyntaf ar y daith honno.

O ran cyflymder cyflwyno'r cynllun, dywedais yn fy natganiad pwy fyddai'n ei gael mewn gwirionedd, sef yr holl weithwyr gofal sy'n darparu gofal yn uniongyrchol ac sy'n gweithio mewn cartrefi gofal, y rhai sy'n darparu gofal yng nghartrefi pobl, y gweithlu gofal cartref, a chynorthwywyr personol sy'n cael taliadau uniongyrchol. Felly, bydd yr holl grwpiau hynny'n dechrau cael y cyflog byw o fis Ebrill ymlaen. Gwelwn y flwyddyn gyntaf fel blwyddyn bontio, ond bwriadwn i'r holl bobl hynny gael yr arian yn ystod y flwyddyn ariannol nesaf hon. Oherwydd cymhlethdod y sector, oherwydd y nifer fawr o gyflogwyr—. Gan fod 80 y cant o hyn yn y sector preifat, bydd hyn yn golygu y gallai gymryd peth amser i weithio allan, ond gobeithiwn y dylen nhw ei gael rhwng mis Ebrill a mis Mehefin, ac mae'r un peth yn wir am y taliad o £1,000.

Ei bwynt olaf am ofalwyr di-dâl, ni allwn i gytuno mwy. Rwy'n credu bod gofalwyr di-dâl wedi ysgwyddo llawer o'r baich yn ystod y pandemig hwn, ac rwy'n cytuno'n llwyr eu bod wedi dioddef caledi ariannol. Gwyddom hynny, ac rydym wedi gweld, o'r holl arolygon gofalwyr sydd wedi'u cynnal, y straen y maen nhw wedi'i ddioddef. Rwy'n gresynu at y ffaith nad ydym yn rheoli lwfans gofalwr yma yng Nghymru, ac rwy'n ymwybodol iawn o'r galwadau gan y sector y dylid cynyddu lwfans gofalwr.

Dirprwy Weinidog, diolch am eich datganiad y prynhawn yma, ac rwyf innau hefyd yn cydnabod rhai o'r pryderon a godwyd gan fy nghyd-Aelod Gareth Davies, ond rwy'n cael fy nghalonogi wrth weld bod Llywodraeth Cymru yn dod ymlaen i roi'r cyflog byw gwirioneddol i'n gweithwyr gofal cymdeithasol yng Nghymru a chydnabod y gwaith hanfodol pwysig y maen nhw'n ei wneud yn gofalu am y bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas. Gadewch i ni obeithio bod mwy y gallwn ni ei wneud wrth symud ymlaen i wella cyflogau gweithwyr gofal ar draws y sector. 

Gweinidog, tynnais sylw yn y datganiad busnes yr wythnos diwethaf at y sefyllfa ym Mhowys lle mae pecynnau gofal yn cael eu trosglwyddo'n ôl i'r awdurdod lleol oherwydd y prinder mawr o staff gofal. Gweinidog, gwn fod y bwrdd partneriaeth rhanbarthol yn bwriadu sefydlu academi iechyd a gofal ym Mhowys, ond, Dirprwy Weinidog, pa ymyraethau eraill y gall Llywodraeth Cymru eu gwneud i sicrhau bod gennym ddigon o staff gofal yn y sector hwn wrth symud ymlaen, ar ben y cyhoeddiad i'w groesawu a wnaethoch chi heddiw?

Diolch yn fawr iawn, James, am groesawu'r cyhoeddiad a'r sylwadau yr ydych wedi'u gwneud. Rwy'n credu ei bod yn gwbl hanfodol ein bod yn gwneud popeth o fewn ein gallu i ddenu mwy o bobl i'r system. Rwy'n ymwybodol bod pecynnau gofal yn cael eu rhoi yn ôl oherwydd prinder staff. Rydym wedi bod yn gweithio'n galed iawn i geisio denu mwy o weithwyr gofal. Rydym wedi cael ymgyrch hysbysebu enfawr, y bydd llawer o bobl wedi'i gweld. Mae Gofal Cymdeithasol Cymru wedi gwario—. Rydym wedi rhoi arian i Gofal Cymdeithasol Cymru i hysbysebu'r swyddi gwag yn y sector hwn a hefyd i hyrwyddo pa mor werthfawr yw'r swydd honno. Rwy'n credu, fel y mae pob un ohonoch yn cydnabod, na allech wneud gwaith llawer mwy gwerthfawr na gofalu am bobl sy'n agored i niwed. Hefyd, rydym wedi bod yn cynnig hyfforddiant am ddim i bobl sydd eisiau dod i mewn i'r sector, ac rwy'n croesawu'r cynnig ar gyfer yr academi iechyd a gofal. Rwy'n credu mai'r mater allweddol yw bod yn rhaid i ni sicrhau bod iechyd a gofal cymdeithasol yn gweithio'n agosach o lawer gyda'i gilydd, a bydd hynny'n datrys llawer o'r problemau hyn. Dyna pam y mae'r Gweinidog iechyd a minnau wedi bod yn gweithio mor agos gyda'n gilydd ac yn cyfarfod bob wythnos gyda chynrychiolwyr o'r byrddau iechyd a'r awdurdodau lleol yn y pwyllgor gweithredu gofal. Ond rwy'n credu mai cydweithio fydd yn ein galluogi ni i symud ymlaen.

Rwy'n croesawu'r datganiad a'r cyhoeddiad yn fawr iawn. Rwy'n dechrau o'r gred y dylai pawb yng Nghymru gael eu talu o leiaf y cyflog byw gwirioneddol, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y mae angen i ni fod yn ei wthio ym mhob ffordd bosibl. Yr ail beth yr hoffwn i ei ddweud yw fy mod yn croesawu'r ymrwymiad gwreiddiol i gyflwyno'r cyflog byw gwirioneddol yn nhymor y Senedd hon, ac rwy'n falch y caiff ei gyflwyno o fis Ebrill ymlaen, gan helpu i ariannu gwasanaethau gofal sy'n wynebu problemau recriwtio a chadw. Ond, mae angen parch a chyflog cyfartal arnom rhwng y sector iechyd a gofal. Pa mor aml y gwelwn ni bobl sy'n gweithio mewn gofal yn mynd i weithio ym maes iechyd oherwydd y gallan nhw gael mwy o dâl yn gwneud yr un swydd fwy neu lai?

Mae gen i ddau gwestiwn. A yw'r £43 miliwn, a fydd ar gael i awdurdodau lleol a byrddau iechyd i gyflawni'r cyflog byw gwirioneddol o fis Ebrill ymlaen, yn ddigonol i ariannu'r cynnydd? Ac, a yw'r £1,498 ar gyfer gweithwyr gofal cymdeithasol, a fydd yn cael y cyflog byw gwirioneddol, yn cynnwys cogyddion a darparwyr gofal eraill nad ydyn nhw'n ddarparwyr uniongyrchol? Yn olaf, a gaf i atgoffa'r Aelodau sut y mae'r Scottish National Party yn yr Alban wedi cynyddu tlodi?

Diolch yn fawr iawn, Mike, a diolch yn fawr am eich croeso i'r cynigion hyn. Rwy'n cytuno yn llwyr fod angen talu'r cyflog byw gwirioneddol i bawb yng Nghymru, ond yr hyn yr ydym yn mynd i'r afael ag ef yma yw'r bobl sy'n darparu gofal cymdeithasol yn uniongyrchol. A'r rhai sy'n ei gyflawni'n anuniongyrchol, wrth gwrs, rwy'n credu y dylid talu'r cyflog byw gwirioneddol iddyn nhw hefyd, ond yr hyn yr ydym ni'n ceisio'i wneud yw rhoi hwb i'r proffesiwn gofal cymdeithasol i symud tuag at gydraddoldeb â'r hyn a geir yn y GIG. 

Mae'r £43 miliwn, yn ein barn ni, yn ddigonol. Rydym wedi penderfynu ar y ffigur hwnnw drwy weithio'n agos iawn gyda'r ADSS—Cymdeithas Cyfarwyddwyr Gwasanaethau Cymdeithasol—ac mae'r £43 miliwn hwn yn cynnwys £6.7 miliwn a fydd yn dod o'r byrddau iechyd, a fydd yn dod o'r gyllideb iechyd i dalu am y gofal y mae'r byrddau iechyd yn ei gomisiynu. Felly, rwy'n ffyddiog y bydd y £43 miliwn yn ddigon i ariannu'r cynnig hwn.

Diolch, Dirprwy Weinidog, am eich datganiad. Rwy'n croesawu hwn fel cam mawr i'r cyfeiriad cywir. Byddwch yn ymwybodol bod y Ceidwadwyr Cymreig wedi ymrwymo yn ein maniffesto ar gyfer etholiadau'r Senedd i gyfradd cyflog o £10 yr awr, sydd dim ond 10c yn fwy nag eich un chi, ac roeddwn yn gobeithio y byddech wedi gallu ymestyn at hynny, ond yn amlwg rwy'n sylweddoli bod hyn yn rhywbeth yr ydym ni i gyd eisiau gweithio tuag ato o ran cydnabyddiaeth ehangach o'r gweithlu gofal cymdeithasol.

Cyfeirioch chi at y ffaith y bydd uwch staff gofal a rheolwyr mewn cartrefi gofal ac uwch reolwyr mewn gofal cartref hefyd yn derbyn y bonws, sy'n cael ei roi i'r gweithlu gofal cymdeithasol eleni, ond ni chlywais unrhyw gyfeiriad at staff cegin na glanhawyr yn y cartrefi gofal hyn, mae pob un ohonyn nhw'n gweithio'n galed iawn ac wedi gwneud drwy gydol y pandemig, ac rwy'n credu hefyd fod angen eu cydnabod o ran y cyfraniad y maen nhw wedi'i wneud. A allwch chi gadarnhau heddiw y byddwch yn ystyried a oes gan Lywodraeth Cymru yr adnoddau er mwyn cydnabod y swyddogaethau hynod werthfawr a hanfodol hynny y mae staff cegin a staff glanhau mewn cartrefi gofal wedi bod yn eu gwneud yn ystod y pandemig, drwy roi'r un bonws iddyn nhw ar ôl treth â'r hyn y bydd y gweithwyr gofal rheng flaen hyn hefyd yn ei gael?

Diolch, Darren Millar, am groesawu'r taliad hwn fel cam i'r cyfeiriad cywir. Rwy'n croesawu ei gefnogaeth. Bydd, bydd uwch staff gofal a rheolwyr yn cael y taliad ychwanegol, ac rwy'n credu fy mod eisiau ailadrodd, mewn gwirionedd, mai ein diben yw ceisio proffesiynoli'r gweithlu—y rhai sy'n rhoi gofal yn uniongyrchol, y rhoddwyr gofal uniongyrchol.

Gwnaethom ni roi dau daliad cydnabyddiaeth yn ystod y pandemig: un yn 2020 ac un yn 2021; un o £500 ac un o £725. Aeth yr un cyntaf at yr holl staff yn y maes gofal cymdeithasol. Er enghraifft, mewn cartrefi gofal, roedd pawb a oedd yn gweithio yn y cartrefi gofal wedi'u gael, ac aeth y £725 i'r holl staff iechyd a gofal cymdeithasol. Felly, taliadau cydnabyddiaeth oedd y rheini, ond nid yw hyn yn daliad cydnabyddiaeth yn y modd hwnnw. Roedd y taliadau cydnabod yn cydnabod y risgiau a gymerodd y staff hynny a sut yr oedden nhw mor agos at holl beryglon y pandemig, mewn gwirionedd, a'r hyn a wnaethon nhw gyfrannu. Felly, taliadau cydnabyddiaeth oedd y rheini; nid yw hwn yn daliad cydnabyddiaeth.

Mae hwn yn daliad a fydd yn cael ei weithredu ynghyd â'r cyflog byw gwirioneddol ac mae'n ceisio symud y staff gofal cymdeithasol sy'n darparu'r gofal hwn yn uniongyrchol i gorff proffesiynol. Ar ei ben ei hun, nid yw'n ddigon; rwy'n credu ein bod wedi dweud hynny eisoes heddiw. Mae llawer iawn mwy y mae'n rhaid ei wneud o ran telerau ac amodau a datblygiad a chyfleoedd ar gyfer hyfforddiant—yr holl bethau hynny—a dyna'r pethau yr ydym ni eisiau symud ymlaen atyn nhw nesaf, ond nid ydym yn peidio â chydnabod yr hyn y mae'r staff eraill hynny wedi'i wneud mewn unrhyw ffordd.FootnoteLink

Diolch, a diolch, Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol. Byddwn yn awr yn atal y trafodion i ganiatáu newid yn y Siambr. Os ydych yn gadael y Siambr, gwnewch hynny'n brydlon, a bydd y gloch yn cael ei chanu dwy funud cyn i'r trafodion ailgychwyn. Dylai unrhyw Aelodau sy'n cyrraedd ar ôl y newid aros tan hynny cyn mynd i mewn i'r Siambr.

Item 5 will be the next item this afternoon, and that is the Renting Homes (Wales) Act 2016 (Amendment of Schedule 9A) Regulations 2022. I call on the Minister for Climate Change to move this motion—Julie James. 

Diolch, Llywydd. Mae'r rheoliadau hyn yn rhan o gyfres ehangach o offerynnau statudol yr wyf i'n eu gosod i gefnogi gweithredu Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016. Bydd yr Aelodau'n ymwybodol o fy natganiad ysgrifenedig fis diwethaf mai bwriad Llywodraeth Cymru yw y bydd holl ddarpariaethau'r Ddeddf yn dechrau ym mis Gorffennaf eleni. Er mwyn galluogi hyn i ddigwydd, bydd yn ofynnol i nifer o offerynnau statudol gefnogi gweithrediad y Ddeddf o ddydd i ddydd. Er enghraifft, yr wyf eisoes wedi gosod offerynnau statudol sy'n nodi'r wybodaeth y mae'n rhaid i landlordiaid ei darparu i bob deiliad contract yn y dyfodol, a rheoliadau a fydd yn sicrhau bod y llety y mae landlordiaid yn ei osod yn ffit i fod yn gartref.

Mae rheoliadau diwygio Atodlen 9A sydd ger ein bron heddiw yn helpu i sicrhau bod landlordiaid yn cyflawni eu cyfrifoldebau o ran safon a diogelwch eu heiddo, ac yn gysylltiedig â'r gofynion ffitrwydd i fod yn gartref. Mae Atodlen 9A i'r Ddeddf eisoes yn cyfyngu ar landlordiaid o dan rai amgylchiadau rhag arfer cymal terfynu landlord mewn contract safonol cyfnod penodol, neu roi hysbysiad landlord o dan adran 173 neu adran 186 o'r Ddeddf i derfynu contract pan nad yw deiliad y contract ar fai. Un enghraifft o un o'r amgylchiadau hyn yw pan fo'r landlord wedi methu â chydymffurfio â'r gofyniad statudol i ddarparu datganiad ysgrifenedig o'i gontract meddiannaeth i ddeiliad y contract.

Bydd rheoliadau diwygio Atodlen 9A yn ychwanegu pedwar cyfyngiad pellach ar allu landlord i roi hysbysiad landlord neu sbarduno cymal terfynu. Y rhain yw: os nad oes tystysgrif perfformiad ynni wedi'i darparu mewn cysylltiad â'r eiddo sy'n cael ei osod; os nad yw larymau mwg neu larymau carbon monocsid gwifredig wedi'u gosod; neu os nad yw adroddiad cyflwr trydanol dilys neu dystysgrif diogelwch nwy wedi'i ddarparu mewn cysylltiad â'r eiddo. Os nad yw landlord wedi bodloni'r gofynion hyn, ni fydd yn gallu cyflwyno hysbysiad "dim bai" na sbarduno cymal terfynu. Ein nod wrth wneud y rheoliadau hyn yw annog landlordiaid i gyflawni'r rhwymedigaethau pwysig sy'n ymwneud â diogelwch effeithlonrwydd ynni'r eiddo a osodir ganddyn nhw, ac rydym yn ceisio cyflawni hyn drwy gyfyngu ar unrhyw landlord nad yw wedi cydymffurfio â'r rhwymedigaethau hyn rhag gallu cyhoeddi hysbysiad "dim bai" i ddod â chontract i ben neu i sbarduno cymal terfynu mewn contract cyfnod penodol. Bydd y cyfyngiad hwn yn gymwys hyd nes y byddant wedi unioni pethau.

I grynhoi, dylid gweld y rheoliadau hyn yng nghyd-destun ein nod cyffredinol o wella diogelwch deiliadaeth ar gyfer deiliaid contract nad ydyn nhw wedi torri telerau eu contract, a'n hymgyrch ehangach i gefnogi proffesiynoldeb cynyddol y sector rhentu preifat a darparu cartref diogel i bawb yng Nghymru. Rwyf wedi nodi'r pwyntiau a godwyd gan y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad mewn cysylltiad â'r rheoliadau hyn ac wedi ymateb i'r pwyllgor ar yr holl bwyntiau a godwyd. Gofynnaf i'r Aelodau gymeradwyo'r rheoliadau hyn heddiw. Diolch.

I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies. 

Thank you, Llywydd. With your invitation, this will the first of five speeches I will give in relation to scrutiny undertaken by my committee in recent weeks. I will therefore aim to keep my contributions focused. 

Fe geisiaf gadw hyn mor fyr â phosibl. Gwnaethom ni ystyried y rheoliadau hyn yn ein cyfarfod ar 31 Ionawr, ac mae ein hadroddiad i'r Senedd yn cynnwys dau bwynt adrodd rhagoriaeth. Mae'r rheoliadau hyn, fel y dywedodd y Gweinidog, yn diwygio Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 i osod dau gyfyngiad pellach ar allu landlord i roi hysbysiad sy'n ceisio meddiant—yn gyntaf, os nad oes tystysgrif perfformiad ynni wedi'i darparu, ac, yn ail, os nad yw gofynion iechyd a diogelwch penodol wedi'u bodloni.

Nodwyd yn ein hadroddiad fod rheoliadau 3 a 4 yn atal landlord rhag rhoi hysbysiad os bydd rhwymedigaethau statudol penodol yn cael eu torri. Bydd unrhyw ddarpariaeth sy'n ymyrryd ag eiddo unigolyn, neu ddefnydd o'r eiddo hwnnw, o bosibl yn tanio erthygl 1, protocol 1 y confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol. Nid yw'r memorandwm esboniadol yn cynnwys cyfiawnhad dros yr ymyrraeth â hawliau dynol. Felly, fel y cyfryw, gofynnwyd i Lywodraeth Cymru ddarparu manylion yr asesiad hawliau dynol a wnaeth mewn cysylltiad â'r rheoliadau penodol hyn. Yn ei hymateb i'n hadroddiad, eglurodd y Llywodraeth, ar yr amod bod landlord yn cydymffurfio â'r ddwy rwymedigaeth statudol, fod unrhyw effaith niweidiol yn cael ei lliniaru. O'r herwydd, roedd y Llywodraeth yn fodlon bod y rheoliadau'n wir yn gydnaws â'r confensiwn ar hawliau dynol.

Tynnodd ein hail bwynt adrodd sylw at y defnydd o bwerau Harri VIII. Nid y Gweinidog hwn yn unig sy'n gyfarwydd â ni'n tynnu sylw at y rhain. Mae'r rheoliadau hyn yn diwygio deddfwriaeth sylfaenol, yn yr achos hwn Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016. Yn ystod gwaith craffu Cyfnod 1 ar y Bil ar y pryd, gofynnodd ein pwyllgor blaenorol am eglurhad mewn cysylltiad â'r cyfiawnhad dros ddefnyddio'r pwerau Harri VIII hyn. Nododd ymateb y Gweinidog ar y pryd fod angen i'r Llywodraeth gael yr hyblygrwydd i ymateb i'r ffordd y mae'r dirwedd dai yn esblygu dros amser ac i wneud darpariaeth briodol yn ôl yr angen. Yn ei hymateb i'n pwynt adrodd, nododd y Llywodraeth yr ymateb i gais ein pwyllgor blaenorol am eglurhad ar y defnydd o bwerau o'r fath, ond nododd nad oedd ganddi ddim byd pellach i'w ychwanegu. Felly, rwy'n credu y bydd yn rhaid i ni alw hon yn gêm gyfartal ei sgôr am y tro. 

Thank you, Llywydd, and thank you, Minister.

Hoffwn gyfeirio Aelodau at fy ffurflen datgan buddiant fy hun ynghylch perchnogaeth eiddo.

Gweinidog, diolch i chi am osod y rheoliadau hyn, a gallaf gadarnhau y byddwn ni'n pleidleisio o blaid. Dylid o leiaf ddarparu tystysgrifau perfformiad ynni a dylid bodloni gofynion Rheoliadau Rhentu Cartrefi (Ffitrwydd i fod yn Gartref) (Cymru) 2022 yn sicr. Yn wir, nid yw ond yn gwrteisi cyffredin i ddisgwyl i landlordiaid osod larymau carbon monocsid hefyd. Bob blwyddyn, mae tua 30 o farwolaethau damweiniol o hyd oherwydd gwenwyno carbon monocsid acíwt yng Nghymru a Lloegr, a thros 200 o achosion o wenwyno nad ydyn nhw'n angheuol ond bod angen triniaeth mewn ysbyty.

Ni allaf weld unrhyw wrthwynebiad ychwaith i gael adroddiad cyflwr trydanol. Gallai hyn fod yn gam cadarnhaol o ran sicrhau bod ein cenedl yn gweld llai o danau trydan yn cael eu hachosi gan wifrau, ceblau a phlygiau. Ledled Cymru, roedd 772 o ddigwyddiadau rhwng 2014 a 2019. Un o amcanion y rheoliadau yw atal landlordiaid rhag ceisio cymryd camau troi allan dialgar fel y'i gelwir mewn sefyllfaoedd lle mae deiliad contract wedi tynnu eu sylw at fater o ddiogelwch neu gyflwr gwael—yn gwbl briodol. Rhaid mynd i'r afael â materion diogelwch, cyflwr gwael ac unrhyw dai annigonol sy'n arwain at sefyllfaoedd peryglus.

Mae'r memorandwm esboniadol yn nodi bod Llywodraeth Cymru wedi gwneud cryn dipyn o waith yn ystod y blynyddoedd diwethaf i fynd i'r afael ag arferion gwael gan landlordiaid yng Nghymru. Mae hyn yn cynnwys cynllun cofrestru a thrwyddedu landlordiaid a gynlluniwyd i godi safonau proffesiynol yn y sector. Gan fod y cynllun hwn, rwy'n credu, tua phum mlwydd oed yn awr, hyd yn oed os nad heddiw, hoffwn i'r Gweinidog wneud datganiad ar ryw adeg ynglŷn â'r manteision i landlordiaid a thenantiaid y mae Rhentu Doeth Cymru wedi'u cyflwyno mewn gwirionedd. Gwyddom yn awr fod 4,584 o achosion o ddadgofrestru neu landlordiaid wedi'u gwneud yn anweithredol yn Rhentu Doeth Cymru rhwng 2018 a 2021.

Er fy mod yn cydnabod eich bod wedi cael ymgynghoriad cyhoeddus ar gynyddu'r cyfnod rhybudd lleiaf ar gyfer troi allan heb fai yn 2019, byddai gennyf rai pryderon o hyd nad oes ymgynghoriad ffurfiol wedi'i gynnal yn benodol mewn cysylltiad â'r rheoliadau hyn. Mae'n amlwg o'r grwpiau rhanddeiliaid yr wyf yn eu cynnal ac yn siarad â hwy o fewn y sector fod y rhaniad hwn rhyngddyn nhw a Llywodraeth Cymru yn bodoli o hyd. Byddai'n helpu'n fawr pe gallech ddefnyddio pob cyfle posibl i ymgysylltu a chydweithredu â nhw. Felly, pe bai rheoliadau pellach mewn cysylltiad â'r sector rhentu ar gael, a wnewch chi sicrhau'r sector y bydd cyfle newydd iddyn nhw ymgynghori â nhw? Diolch. 

Mabon ap Gwynfor. Mabon ap Gwynfor.

Thank you. I didn't hear you clearly—I'm sorry. Thank you very much, Llywydd, for that. May I also declare an interest and draw your attention to my register of interests, please? These regulations are a significant step in the right direction to improve the quality of housing in Wales. We will therefore be supporting this proposal today, but I would seek clarification on some points, please, from the Minister. 

The regulations set out limits on the issuing of notices. If a landlord does not reach the required standards, they are encouraged to comply with the requirements to be able to give the tenants notice. But what about those tenants who are locked into poor-quality private accommodation, and who aren't in a position to leave because of financial circumstances or other reasons? If they don't give notice or the landlord doesn't do so, then what will encourage the landlord to ensure that the accommodation reaches the standards required at that point?

In terms of efficiency, you will know that Wales has the oldest housing stock in this state, and it is the private rented sector that has the oldest housing stock too, with a higher percentage of poor quality homes. And the percentage of homes in the private rented sector has increased significantly since 1981. The Welsh housing conditions survey 2017-18 showed that it has taken 10 years for the average efficiency band to improve from band E to band D. Naturally, flats were the most efficient homes, with 55 per cent of flats achieving band C energy rating or better, as compared to only 25 per cent of houses that reach the same level. And the houses in our rural communities are even less efficient. So, what steps are the Government taking to accelerate the process of improving the quality of housing in Wales, bearing in mind that it has taken 10 years to improve energy efficiency from one band to another? How will the Government target its actions to ensure that efficiency improves in the least energy-efficient areas, particularly our rural communities?

These regulations will certainly lead to lengthy and complex contracts for tenants, with a large number of regulations incorporated into the contract between the tenant and landlord. How can people understand what their rights are in such a lengthy document? So, what steps are the Government taking to simplify the process, or what support will be available to ensure that tenants understand their contracts?  

Finally, in terms of the legislation more widely, you will know that the legislation, as it currently stands, makes it very difficult for those religious denominations that let homes as a manse for their ministers, vicars or religious leaders. Some denominations have started to sell their properties because of these difficulties. A notice period of six months is shortened to two months for people employed by the company that owns a property, but that does not apply to religious denominations. Will you consider amending the legislation further to reflect the employment status of ministers, vicars and religious leaders, or would you be willing, Minister, to meet with Cytûn and me in the near future to discuss the situation further? Thank you very much.   

The Minister to reply to the debate—Julie James. 

Diolch, Llywydd. Rwyf eisoes wedi mynd i'r afael â'r materion ar y Ddeddf Hawliau Dynol o ran y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad. Rydym yn fodlon iawn bod y Ddeddf yn cydymffurfio â'r holl ddeddfwriaeth hawliau dynol, fel y nododd Huw.

O ran y pwyntiau a wnaeth Janet, mae nifer y landlordiaid yn amrywio dros amser wrth i landlordiaid newydd fynd i mewn i'r farchnad ac eraill yn gadael. Felly, mae hi yn llygad ei lle wrth ddweud bod ffigurau gan Rhentu Doeth Cymru yn dangos ychydig dros 4,500 o achosion o ddadgofrestru dros y tair blynedd ariannol ddiwethaf, a gallai rhai ohonyn nhw, wrth gwrs, fod wedi bod yn ddyblygiadau anghywir. Roedd bron i 30,000 o gofrestriadau landlordiaid newydd hefyd yn ystod yr un cyfnod. Mae bob amser yn dda darllen i waelod y dudalen, fe ddywedaf i.

Felly, nid oes cysylltiad uniongyrchol â nifer yr eiddo rhent preifat gan y gall nifer yr eiddo a ddelir gan bob landlord newid hefyd. Rwy'n deall bod y ffigurau diweddaraf gan Rhentu Doeth Cymru yn dangos bod nifer yr eiddo yn y Sector Rhentu Preifat yn debyg i'r amcangyfrifon stoc anheddau cyhoeddedig, sydd wedi aros ychydig dros 200,000 ers tua 2015—felly, er gwaethaf y rhybuddion enbyd am yr un peth yn y stoc. Yn amlwg, gall y newidiadau mewn deddfwriaeth gyflwyno rhywfaint o leihad dilynol yn yr hyblygrwydd sydd gan landlord ar hyn o bryd, ond ni fydd y ddeddfwriaeth yn effeithio'n sylweddol ar y sbardun pwysicaf ar gyfer buddsoddi yn y sector rhentu preifat, sef cyfradd yr enillion ar y buddsoddiad wrth gwrs.

O ran pwynt cyntaf Mabon, mae'r Ddeddf eisoes yn darparu ar gyfer rhwymedigaeth ffitrwydd newydd ar landlordiaid, ac yn amddiffyn tenantiaid rhag cael eu troi allan yn ddialgar os ydynt yn ceisio gwaith atgyweirio. Ceir canllawiau iaith clir ar y contract, a fydd ar gael. Rwyf eisoes wedi ystyried y pwynt gorchmynion crefyddol, Mabon. Cawsom sgwrs helaeth yn ystod hynt y Ddeddf ddiwygio gyda nhw, ac rwyf wedi dweud wrth yr eglwys, os oes angen cyngor ar gymhwyso'r gyfraith i'w trefniadau penodol, os bydd angen cyngor arnyn nhw, neu unrhyw grwpiau ffydd enwadol eraill neu arweinwyr ffydd. Dylai hynny wedyn fod ar wahân o ran cymhwyso'r gyfraith. Mater i'r llysoedd fydd gwneud y penderfyniad.

Felly, mae arnaf ofn nad oes gennyf unrhyw fwriad i eithrio eiddo a feddiannir ar gyfer gweinidogion crefydd neu arweinwyr ffydd eraill, o ran y mater hwnnw, na chadw cyfnod rhybudd o ddau fis ar gyfer eiddo sy'n eiddo i'r eglwys, gan fy mod o'r farn bod gan bobl sy'n denantiaid yr eglwys hawl i'r un faint o ddiogelwch â phobl eraill. Heblaw am hynny, Llywydd, rwy'n credu i mi ymdrin â phob pwynt yn fy sylwadau agoriadol, ac rwy'n cymeradwyo'r rheoliadau i'r Senedd.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? There are no objections. Therefore, the motion is agreed, in accordance with Standing Order 12.36.

We move now to item 6: the South East Wales Corporate Joint Committee (Amendment) Regulations 2022. I call on the Minister for Finance and Local Government to move the motion—Rebecca Evans.